VI.

DUBOKO IZVLACENJE

VI 1. Proces abrade izvlacenjem

Duboko izv laeen je je p roc es ob t'ad e m etala (u hladnom ili, u po6ebnim
u vrucem stanju), koj i u seri jsk oj pro.izvodnji dij e lova, u odnOllU
n a ostal e tehnolo.ske disci pline zau zi m a v idno mj esto. CHj ovog naUna prerad e je da se iz ra yn e ploee sa posebn im al atom iz rad e posude raznih oblika
poprecnog presjeka. Specitionost samog p rocesa omogucava da se sa najmanjim broj em radnih opera cija i uz m i-nimalni otpadak dobiju izvuceni elementi
u konaenom obliku, tak o d a se m og u neposredno upotTijebiti , ill ugraditi u
odgovarajuCi sklop. Razrada pcsebnih me toda dubokog izvlacenja je iSla uporedo sa razvoj em industrije vozila kao i a vionske industrije. MedUJtim, i u
proizvodnji ostalih arlika la naUaz i se na veoma sirok i razno lik asortiman
dijelova koji se rade tehnol ogi jom dubok og izvlacenj a. Ovdj e se pominju sarno
neki proizvodi, ka o !ito su : dij~lovi karoserij a motornih vozila (blatobrani, krovovi, vrata, rezer voari , farovi, razni pokrivni e lementi itd. ), razni artikli zivotnog standarda (dije lovi za hladnj a ke. stednj a ke, grijace, posude. razna metalna
ambalaza i sl.), d ijelovi za radi o i televizijsku industriju i niz ostalih. S obzirom da se dubokim izvlacenj em u hladnom s tanju poboljsa vaju mehaniCke osobine materijala, da nas se ovom tehnologijom proi7. vode i n a jodgovorniji e1ementi aviona i rake ta.
'
Te hnologij om dubokog izvla cenj a se obra duju materijali debljine od 0,02
do 50 mm, sa dim enzijama od nek oIiko desetinki miLimetara pa do nekoliko
m etara, i sa teZ!inam a koje va ri ra ju od grama do tone.
Maiiine za duboko izvlacenj e su kriva jne i h idraulicrte prese. Zavisno od
vrste i obJri.ka komada koji se izvlaci upotre bljavaju se krivajne (ekscentar i
koljenaste) prese pr06tog, dV06truk og , ill trostruk~g djejstva.
P ocetni oblik m a le rijala 7.a prer adu je ravna plOCa koja se oznacava kao
platina. Oblik ove razvijene pl oce -- pl atine moZe hiti: krug, kvadrat, pravougaonik, elipsa, ill rna kakva za tvo rena konturna kriva; koja zav.isi od oblika
izvucenog komada.
Prema tome, pod dubokim izvlaeenjem se podrazumijeva proces prerade kod kojega se iz raYne ploee dobivaju posude oblika sa zatvorenim doom.
Ukoliko se kao poeetni materijal koristi ~pkasti profil odre<!enog preCnika, s
tim da se kod dalje prerade piasticnom deformacijom taj preCnik smanjuje
slu ~ajevima,

(r('duke'l" prl,<,mka), l,,,b s,' nvaj procl's OZlUItav,,' k~o i 'Lvla~eni , ~ i .<1: I,,
t"\~IlJc zicc
Dubc:.ko iLVlil;'C!!l' k! 'nlaoa sc mote 'lvo(hll n, dVa natina , &0 ka :
Duhoko izvlact'nlc b", pN>mJcne debll .nc malcr.Jala i
Duboko i .:v la l:"nj~ s stanjlva n)em lid , odnosno sa r'dukCJjom d.ebljLn
matcnjala.
Iz iiemaL.kog p,;kaZ<! I ka izvla~eni bez pr mjene debljlo malen);u1
(sl. 154) moie se ul>tll. da Sll osnovru raw" lemer.li alata ZJI i.zvla~enJ i%vl,Lka~
I i prster. 1.a i7.vlaceJl)e 2. PI Ili.M 4 (pr~rt ka 0 I debljin s) se poslavlj nn
prsten za 12.vla~ nj e (~i 154 a) i pod djej stv m sile izvlakata (sUa lzvlacenJ F,)
uvlal:i u prstNlastl 1.al r .unedu lzvlakac 1 prstena (d .. - d,).
Da hi sc pdjpcllo guzvanje itm, i stvar, nje nabora , platina s u
k\1
proC(>sa izvlacenla (51. 154 b) pridruva pi - m drznc lima 3 ($a i1o.m dr ;)
Fd) . Rezultat izvli..cenja je ciLindrntlla posu<la sa z tvore.ni.m dno.m ko13 s.'
ornacava kao tant (sl. [54 c). Izvuccn o ta.nce ~ (sl. 1~4 d) i:m preCnik d.
vistOU h i Istu debliinu S (1..d i dn,) k~o to If.l i debljlna pOCoeUtog m I nJ I.
- platine .
Proecs obraz vanJH ~an~ela pn ,",vlaccnju sc mMe objasn.OtJ ,
Lnlskim ra zmatrallJlma (51 155).
Aka se plati,na prlx:ntka Did bljine ~ raz.dljcli na n cUje! v I ko d., l'
nd
s
d -

pretni.k .zvufenog cane ta

no
sId
ratu.na 5 unu-

u.nulr~Snji

Kod maUh

trdnlun precr.ikom, kod veClh sa srerl"11m . f'o n~kim u!orim.a 0" ,ranie
le c1('bl)inn

3 ....

min.

,ad:. sc dou.),,)u:
-

pr9.voug. ani e lement, a sa

D- d

A.

tf ugla [i eiemcnlt b Sol

D -

'.

~irl11C>m

. ~

rtn
n(O -

s I povrtinom

1 l'

(0 -

d)

d)/n i povrlinOll1l

r.(D-d)

4n

Od n prnvou.gJ nIh "Il'm n:lLI 1:(' Sf' sa"'lanjt>m fonnlJ'ati om t

h . k in 5(' m to(' i.1.r ~Ulh.l: \Z u 10,," j
n k t>i VONmftlA.
n

od(lkl

A. .

1<

~ ean~

'

1J\<>

d h. s

) 1':

.f\.

'ltd

n ll - d
rod
2

ltd
1\

l l[Vloltal'
},

Prsl~~ 10

,r vlot.nj.

J. Plo~a dr la~ a'

li mo
{. Pof.'~i oblik

';'0 tfl nJolo p la t in a

5, Gala. k om ad
(il vu~.n l d lo)

- ~ ant.

c,

d,

51. 154 SEMATSKI PRIKAZ TOKA IZVLAtENJA

rro lXJlas ll o l.m .n l- b

~~
J " IO_d )
.

"

I,- .UL.~

51. 155 PROCES OBRAZOVANJA tANCETA PRI IZ VLAtENJU.

~I ,

J ,I,

IllU I

.u

.I
II,

'.

;;;;

/I

-Qtr

Pr.'."

1'0

ilv/ot.,.j .

II.... '.

III .

IV

J..

J..
....i.

/) ZA PRESU OVOS TR UK OG
D ) EJsr~A

OJEJsrVA

1.

rWJ
II

IV,

..L

t( ~

o. IA PRESU PRosroo
L /Zvloltot'

Q)

J. PIO~Q dr Ja to lim a
i . IZOijac

5. Plal' Ml

6,Gotov komod

51. 156 FAZE IZVLAtENJA NA PRESAMA PROS r OG

I DVOSTR(JKOG DJElS rvA

Logionost dobivl'nog rezult.ala se moie polvrdiLi I primitivnim eks pe rimentom

koji 5e sastoji u lome da sc iz prslenastog dljela p!atine ~i:-i ne (0 - d)i 2 izrczu
trougl asti clementi, a preostaJi pravougaoni 51' jednoslavno savij u, tako da
obrazuJ u ~an~c visine h .
Od n lrouglastih el cml' nala ee se izvlacenjem obrazovati clio omotaca
fan~ eta visinc h b
Volumen islisnlllih lrou gla<;tih elemcnata mora bili jedna k odgovarajucern volumenu c motaca cancela : n A h 5 = 1!. d . hb . S
lU
!l. b

hb = n - - =
TId

1!

(0 -

dj?

4n

(D - d )2
4d

pa je ukupna visina /' anccta:

h = h.

-r hb =

O-d
2

(D - d f
4d

0 2- d 2

4d

Do !slog rezultata 51.' moze doei i neposrednim izjednaeavanj em volu me na

prsten astog dij e la pIa tine i volumcna omotaca cancela , to jest:
~ (O~ - d 2 )
4

1t .

d .h .s

odakle je:
h =

4d

Vee n a osnovu ovako pojed nostav ij enc seme procesa obrazovanja ca nceta moic
se zakIju tili da se duboko izvlaccnj e vrsi u uslovi ma sloienog naponskog
stanj a elementa koji se izvIaci.
U lok u samog procesa, usljcd djejslva iz vlak aca na dno cancela u vi jencu
~nl:eta sc javljaju radijalni napon i istezanja, a usljed istis kivanja viskova
trouglasti h ele menata i tangencijalni naponi pritiska. Pored toga javIjaju se
i dodatni naponi uslje-d pl'itiska d rial:a lima kao i sile savijan ja l:anceta prcko
ivice prstena za izvlal:enj e.
Faze izvlaccn ja na ? resi sc mog u prikazati sa cetiri karak tenslil:na p oloZaja pritiskival:a prese (sl. 156).
A. Za presu proo tog djl'j stva (s!. 156 a)

I P latina 5 se postavlja na izvlakac 1 (koji se nalaZl u donj m d ijelu a la ta)

i naslanja na plol:u drial:a lima 3 (vczanu sa zracnim uredajem za drZanjc
lima). Pri.tisk ival: prese se n alazi u p(llo7.aju GMT.
II Pritiskivac prese se pom jera ve rtikalno na nHe. Pla tina sc priteie izmed u
plote driaca i prstena za izvl acenj c 2 (uc vrSee nog u gornjem dije1u alata),
i izvlaci preko i zv l aka~a.

llr Izv\al:enje Je za vrk no. Priti skiv ac prese se na lazi u najn.izem poloiaju
(DMTJ.

(V Urz:d' lilyw ;{ Sl! v ract! U Pl)(\,' tnj polozaj, ski cinju Ci gow\' kom iH.l 6 su izv lakata 1, S ubi'.iro m da Sl! i p riLi:-.kivac pn:.s l' v ra ca u poectni po! oiaj , ~zbijac

4 lzu ija kumnd iz p"slena za izviace.1lje ".

B. Z"

p r ~su

dVu<stl'llK Og djcjstva (51. 156 b) .

I Platlll.:r 5 sc poslavij a na p.rstc n za izvlacenje 2 (koji je kod ave vrste

prL'''' pncvrscen u donjem di jelu alala) i naslanja se na zraCni u.bijac 4.
Pritiskivai: prese i pok relae p loee 'dria ca se nalaze u gornjem po loiaju.
I I I'okrvla c d "zab se pomjera llaniie svc do pol oia j a prit.ezanja platine izn]pllu ploee d,'zaca lima 3 i prstena za iZ\lla cenj e 2.
IIJ l' n li ~ ki va c p r ._~( , 58 gOl'njim di jelom a ln ta i izvlakacem 1 se pomj era n an iz c i izvIoci '"nce. Pod pritislwm izv la.kaea potrisku je sc i il-bijae 4 u dOllji
puILl Z:lj . 7..a l o vrij e me pokrelac driaea lima miruj e, pridriavaju ci pl ati nu
\I l<)ku c ij e log p rUCt'Sa iz vl acenja .
fV Pri tiskivac prese s e vraca u gornji poloiaj, d ok pokretac izvjesno vrijeme
miruj , , laka da p loea skida~a 4 s v laci k e>mad 6 S3 i'lvlakaea . Nakon loga
SL' i p " krc 'a i: vraea u krajnji gom j i poloza j. f$lov remeno z racni izbi jat 4
iz hija }.; pm ari iz prs le n a za i7.vl a l'e nje ,

r';" 51. : 57 je prikazan alaI za prvu izv lacenje bez p r<lmj e..rre debljine
ma" ':"p iol ". il i'" 'S U prostog djejslva . U donjem di jelu alata se nalazi izvl aka c
2, pric\'r;iC<'11 U dOll jOj ploo II , k oja je s lezabma 12 vezana sa stoiom prese 10.
l,.\lak:r c je kr m. ,,,'c>dimJ izb u sen kak o bi se omoguCio pro ia z zraka. U protivnnm, us ljC'd \,(Irnpresije zraka, tlobiva sc cance sa ispupce nim dnom , Platina
se poslavlja na drZac lima 3, k Gji je p r cka spojnica 4 i ploCe' 5 v ezan sa kUpnjacum 11 i k li p e>m 7, 7,r acnog cilindra 6, urt'da j a 7.a dri.anj e lima . Sib polrebna
Z3 dr7.anj<, lima se moic ' o","tv ariti o p rugil m. komplimiranlln zrakorn, tec nosc u
pod pritiskom, iii kombinacijam ov~ h izv o ra e nergij ~,
U povral.nom h odu prit iskivaca prese dri.ac lima 3 veSi ftmkciju skidaea
i ski da izvueeni k omad sa izvlakaca 2.
U gornjem clijelu a lala sc nalazi prs l en za izv lace nje 1, koji j e pom oe u
pl ote 15 i cil.in.drienog rukavca 16 spojen 58 prLl:isIGiWlCem prese 17 . U povratnom hodu pri t iskivaca prese kumad se iz prstena za izvlacenj e izbija izbijace m
13 . Si l. izbijanj a 51'.' p!'e nosi pre k o motk e bbijaca 14 sa lelve 18, koja udara
u granicnik e 20 pricv rscen e na kuc~tu prese.
Kod alata za prvo izvl ace nj e (bez promjene d e bljine mat.eJij a la) za presu
dv os lrukog djcjstva (5 1. 15 8) je prst.en za izvlatenje 3 pricvrscen u <i o nj em
nOS ilCU alata 7, a izv lakac 2 se nala zi u gornjem dij e1u alata, s p oj e nim Sa pritiskivaccm prese . Plat-ina se p06tavlja na prs t.e n za izvia~enje do granicnika S,
koji S0 n asJanj a na zavojnu oprugu 9. U prvoj fazi pokretac prese pomjera n aniie nosac 6, na kame se nalazi plo<:a driaca I\ma 1, sve dok ova ploca n e
nalegnc n a platinu. Zatim pritiskivae prese pokreee izvlakac 2 koji izvla ci
cance. U povratnam hodu ploca izhijaea 4 (vezana spojrucama 8 sa zratrUm
llt eda j em 7..a izbijanje, ugraden\.m u sloiu prese) izbija komad Lz prstena za
jzv lacenje.
U jednoj operaaiji izvlacenja se ne mogu uwjek Lzraditi komacli zad..a,nili
dimenzija . Broj operacija izvlaeenja (n) potreban za izradu komada pretniJ<a
(d) i visine (h) zawsi od odnosa hid.

Pocetni oblik
(platina)

10

JI

';otO Y komad

I. Prsten xa izvlacenje
1. Izvlakac
3. Driac lima
t. Spojnica driaca
5. Plocn driaca
6. Zracni cilindar
7 . Klip
8. Klipnjaca
9. Nosac cilin dra
10. Sto prese

1/. Donja p/oco

/}. Stezac
13. Izbijac
It. Motka i z bijaca
/5. Nosac prsteno za izvlacenje
/6. Cilindricni ruk avac
/7 . Pritiskivac prese
/8. Poprecna letva za izblja nje
/9 . Kuciste prese
10. Granicnik iZbljaca
w

51.157 ALAr ZA PRVO IZVLACENJE SA UREf)AJEM

o
ZA DRZANJE LIMA

Za izv l ee nj e ci lindri ~ n i h 'ud ova (51. 154 d) orijenlacio ni broj operaeij a

Izvlac n ja se m o2c od redl li po n.i7,e d an:m podacima.
Odn os visi n '
prec nika

h
d

<

0,6

1,.j

:!,5

12

Bro j ope raei ja

1 7.vl a~e n j a

n --

"

Ca nce pri izv lace nj u t rpi zn~ln defo m1acijc. U prvoj i sl jeciec im opera cij a ma
l7.v lace nja m a t ri ja l s a vi ja prcko ivic a pl'sl na za Izv lace nj e (koje su izvede ne sa radiju so m r", iIi ko n us no), lako da se ova zo na oznaea va ka o zona
d ef r m aci j (s l. 159). ' Ia izv lac nja (F l. F~ ... 10,) se . pr nos i sa izv lak aca
(za blJe n im pod J ' di j usom rJ, na dno b in ':: In. n sa d n a n a zid ove omolaca.
Z bog toga 5 ovn zon a nnziva. z nn pren - sa si le. Ukoliko je odn os hid ve lik,
a komad se zeli radit i u jednoj opc rilciji, lada ce 7a rea lizacij u 0 a ko velike
d fOJ'm nci je (u zorti d efo n l1<1ci j ) biti pnlrd m a zna m a 5i la izv lace n ja. Ovako
v li ku silu lr ba d a prcnese zid ca ncet (ll zoni pre n05::1 si le). Ako v ri jednost
napon a F i/Tt dl . s prem asi vrijednosl slvarn cvrs loce I . t.eza n ja 7.ida (slva rna
jacina na k ida nje), la da ce doci d o t rga nj a d na ca nce la. Da bi se ovo izbjeglo,
uvodi se ope raei ja s ljed ceg izv lac n ja.
Al a tim a za d r ugu i sljed ce oper:lci j izv lace nja (s l. 160) v r~ i se redukcija p recn.ika . to j s l p r Cni k kom ada se sm a n j uj e ( d~ < dl) . a nj egova visina
se povecavn (h~ > 111 ).
Kom ad sa pre th od n op raeij izv la en ja (po ciime nzi ja m a sa sl. 150)
se pos tav lja n:l d riac lima 4, prec n ika d l (ko ji odgova ra II nutras n jem precni ku
kom ad a sa pr th odnl' ope raci j ). Prslen za izvl ace n je 3 (spoje n p'reko na stavk a
5 i go m jeg nosaca al a ta sa pritis!d vacem) , pri k rc la n j u nan iie izv la ci k oma d
pre ko izv la ka ca 2. U povrntnom hod u pl'i liskiv aca prese d riac lima 4 (veza n
s pojrtiea m a I I zrac n im lI re(! aJem za dria nj e lim a) s vlaci ko mad sa izv la kaca.
a is t.ovrem en o ploca izb ija ca 1 izbij a kom ad iz prstcna za iz vl ace n je. Ova j
ala t je pr dvid en za presu pros tog dj ejslva.
Te hnologij om dll bo kog izvl ac n ja bez p romj ene dcbl j ine m ate l ija la obra<lu ju se i nerotac iona li je la. a s!. 16 1 je p ri kaZfllla k ons lrukcija a la ta za izv laI'en je aluminij ske kul ije pra voligao nog pre. jcka za p resu dvos lrllkog dj ejs lva.
Pl atina e posta vlja na ploc u za izvl a1' nj e 2. ko ja je zaj ed no sa d cmjim nosace m
a lata 9 p r icvrs ce na na slolu prese. S obzirom na to d a .se radi 0 izvlacenju
tij ela relativno vecih d im n zija od mckseg mate rija la, svi radni di jelovi alala
su izr adeni od Ii je van og zelj eza bo ljeg kval ite la (sl. 26). U pr voj faz i sc pok relac d rlaca 1, zajedn o sa nasaI'm lima 3, po m jc ra ve rlik a ln o nani zc . sve d ok
d rz.ac ne p riteg ne pla tinu u z plocu za izvlac nje. Dria l' lima 3, u odnos u na
d onji dio a lata, cent ri ra se p reko ka ljene ploec za vod nj e 6 (presjek B), koji
kli zi po izb ru seni m bo n im povTSi n am a ploee za izvlace n)e 2. U gornj em sklopu
a] ata se n alazi izvlak;:c 1. Izvlak nc je k linom 13 i za vrtnjima sa produfnikom
izv la k aea 4; a ova j je pre ko n'o saca spojen sa p r:itisklV acem prese 10. Cenlriranj e izvla.k al'a u odnosu na d fiac lima ta kode se po6tize preko k a ljene klizn e
ploce 6, k oja je pricvTscena na d rz.a cu (presjek A). Da bi se trenj e izmedu ploee
za vadenj e i produ in ika izvl akaca s velo na mi ni mum, k ontak tn c povrSine se
u r adu podmazuju . Za tu svrhu s lu zi m a zal ica 7. U povralnom hodu ploea
zr acog izbij aca 5 izbija k om a d iz ploce za izvlacenje.

I. Plata drJata
limo
1. lzvlakac
3. Pr sfen za
izvlacenje
(Plata izbijaca
S. Granltnlk
6. Nosat plate
drlata
7. Donj; nosat
alofo
8. Spojnic-o izbijata
9. Opruga granicn lka

51. 158 AL;AT ZA PRYU Op"ERACIJU IZVLACENJA

( Za presu dvosfrukog djejstvg )

./'
1/ - 0 Irvlac.nj_

I -0 irvtJt!llje

51. 159 ZONE

DEFORMACIJA
I PRENOSA 51L~
-r
==r
z=
IF

10

I. Plot a irb /jata

1. Iz lakal:
3. Prsfen :to irvlal:enje
' . DrJac lima

S. Nas fa VaN pr siena

~

Gornj/ nasal: alafa

7. Don ji nosac alai a

Ii Sfubna v o d i ca
! Caura vo d,ce
10. Nosat taur.

II. Spo j nlca drJata

11. Maika /zbljata

GOTOV KOMAQ

,
51.160 ALAT ZA [)RUGO I 5LIJEDECA IZVLACENJA

PRESJEI( A

PRESJEI( .J

.--_ -='30:" '/90_ _

11

9
~-:F"'i...L..::y;,,:::,-~
fLL.u:..q I"'.L..L~'-"-'~.I...:..l ~

,(150,,5611

t. Izvlakat: (SL}6)
2. Ploto zo izvfatenje(SL l6)
J. Drlot lima (SL l6)
I.. Produfnik iZvlaka~o (5 L 18)

'
5.
6.
7.
8.

Gorov

Plata Izbijato
Plata zo vol1e nje
Mozolico
Nosot drloto

KOMAO

9. Nosot ala/a
10. Pri/,skivot prese
II. pokrel ot drfoto
Il. Kl,n

Sf. 161 ALAT ZA IZVLACENJE PRAVOUGAONE KUTIJE

( Za presu dvos trukog djejsf va)

1. lzvlokoc
l. Plata zo Izvlocenje

J. ortoc limo
I.. Donji k(Jlup

S. Produlnik Izvfaka co
6. Nosoc drtoco

li ma
7. Plata zo

I.

vol1'.nje

8. lo /ezno r ebro
(um e/ok )
9. Don}i nosoc olola

GOTOV KOMAD

51.162

AbAr

ZA IZVLAtENJE BLATOBRANA A UTOMOBILA

(Za e.resu dvos truko g-.!Jiejstva )

Po analognom princi:pu funkcioniS i alat za duboko izvlacenje prednjeg

blatobrana aul.oroo\:xila (sl. 162). PJoea za izvlac nJe 2 je obli,kovana p rema
profilu blatubrana i izvedena pod odgovarajumm uglom. Pokretac prese, preko
nosa~ 6, prvo spuSta drzac lima 3, koji priteze platnnu . U drwCu su ugradena
zatezna rehra - umeci 8, radi kvaliletnijeg izvlacenja i p06tizanja bolje povrsine izvucenog blal.obrana. Nakon toga pI1iViskivaC prese pokreee ve.rtikal no
naniie izvlakac 1, preko kojl'ga se izvlaCi blatlobran. S obzi r om na to da se
radi 0 oblikovanju veoma sl z nih prostomih pov rSina , to je u donjem dij lu
ruats ugraden i dodalni kalup 4. Na taj nacin, na kraju radnog hoda pI1i.bisklvac.a prese, dolazi do malog pres vanja lima izmedu izvlakaca i kalupa, tako
da se dobiva komad taenog oblika i dimenzija. Izvlakac se u odnosu na drzac
lima i kod ove koootrukcije centrira preko ploce za vodenje 7.
Pored do sada opisanih alata za duboko izvlacenje bez promJenc deblj ine
materijala cesto se za izradu dijelova prirojenjuju i alati za izvlacenje sa red ukdjom debljine zida (sl. 163). Ovaj proces prerade dola2Ji u obzir za izradu komada, kod kojili se zahtijeva da dno bude deblje od zidova omolaca. To su
najve<:i.m dijelom razni sudovi pod pritiskom, kod kojih mora dno radi veee
DOSivosti him jace dimenzionisano.
Pocelni oblik za prerad u je plabina preenika Do i debijine So (s l. 163 b) .
U toku procesa izvlacenja v~e se islovrcmeno dvije deformacije i 1.0:
1. Deformacija po preenik u - redukcija pre6liika.
Prema redoslijedu operacija izviacenja, preCnik se u toku procesa smanjuje
od pocelne vrij dnosti Do (prcenik pIa tine) do vrijec]n{)5ti Dn (vanjski p reenile gotavog komada), tako da je:
Dn

< 0,,-1 <

2. Deformacija po debljini mda -

rooukcija d bljine.
Debljina zida omotaca canCeta se u toku izvlacenja smanJuJe od poeeLne
vrijedn06ti So (debljina plathne) do vrijedn06ti Sn (debljiJna zida gotovog komada), te je
s"

< So_I <

< 52 < 5J < So

Debljina dna 06tsje u toku procesa izvlacenja pribliino konstantna i jednaka

debljioi platine !l0S obzirom da se kod ovog naema prerade radi sa deblJim materijaliima,
ne postoji OpaBIlost od gutvanja lima u toku procesa Izvlacenja. Stoga su alali
za duboko irzvlacenje sa redukcijom deb ljine zida jcdnostavnije konslrukcije
od oplsanih alata za izvlacenje bez promjene d bJjine materijala, jer ne mora ju
imati elemente za cirlanje lima. Islo lako se za izvlacenj e sa redukcij m de bljine primjenjuju prostije prese, koje nemaju ugratlcne uredaje za d rw nj e
ldma.

Gomji sklop alata (51. 163 a) sastoji se od izvlakaca 1, sa produznikom

7, lroji se preko konusne navrtke 8 steze u gomji nooae alata 9. Izvlakac se
nozmalno radi od legiranog alatnog reIika (tabela br. 10), pa se radi uSlede u
materijalu izvodi sa produZnikom, koj-i se radi od ugljienog kons tru kcionog
relika (C_ 0545 -i- C. 0745). Izvlakac i prod uZnik imaju u sre<Lini izbuSen otvor
za prolaz zraka. Garnji sklop alata se stezacima 17 vElie sa pniLiskwacem prese
12. U donjem nosacu alata 10 je smje.sten prsten za izvlacenje 2 i prsLen za

f.lzvlakat
2. Prsten ra Izrlat,n/,
3. Komad (cant,)

(, Prstlll'l zo c,ntrlranj'

5. Segmentnl

~kfdac

6. Opruga 'skfdaca
7. Prodvllllk fzvlakota

8.. KonvSlla navrtka

9. Gornjl nosac alato

fa DonJi nosaC alata

11. Nlldvploea
12. Prftislrivac prISe
13. Sio pres.

". Lim -nosat

izvv~Mog

komodg

15. Polrlopa c
16. Donji sf,zoc

17. Gornj/ stuat

o. KONSTRUKCIJA ALATA Zit IZvutENJE

D~
_d~

0.
d.

D.

--;t;

Do

,.,

1/, ":

t/ ~

~
Platina

I - 0 fzrl.

1/

"/ A/)/

r//Y//

II , Izrl.

In/.

.J T

s.

I
I
I

///1'/,

<:

..

n -to Izrl.

b. REDOSLfJED OPERACIJA IZvLAtENJA

SI.163 DU80KO IZVLACNJ SA RDUKC/JOM

D8LJiN ZIDA .

r.~n L nr anJ e ~anc ' w 4.

nJi n at ala La je s!ezatlmd 16 s pojcn sa sWorn p r e.se

13 Za .kldanje kcrmada je predvl<1en ~g m e ntni sk j da~ 5, k )i dj luj ela sticn o. Ovaj skJd ac se sa.~ toj l od eetlrl d o ~ 5t ko m::tda
",oj em segm n atil
(Iu'utnlh ISJccak a). S g m n U su spOJerti zavojnom oprugom 6, koj se' savija
p rst"nasto I ubacllJ t' u kanaleellmr.n a
U radnrun hod u p riL\Skivaca p rese , us ljcd rad ijal nog pnL\Slta Cancela,
gm (lnb sav iad av3Ju t1 u opru ge pa se r~z m iCu, ud~ l j(lvaJu Ci se od centra. U
povrat.n.om hoctu, opruga primIte seg men e rarujalno ka ce ntru tak o da on i
,VUlLIn
Lrlm iVlcarn~ sv lace k omade sa Izvla kaca.

V[ 2 O d redi va nie dim e mii a p latin e

VI 2.1. Ro ta cio n o s im e tri t nn tiiela
VI 2.1 .1. 'Nie lD sn ko ns ta ntnom de blj i nom materijala

S obzlrom nn l eda n oct oon ov nlh l.a kona plas t icne deforma cije 0 konstanLMlSt l volum ena (obrazac 2) m.o~ se postaviLi da je vo l ume n plaUne (V)
Jednak volume n u gotovog kDmada (V,)

Pri izvlacen ju bcl. p ro mj enc de bI jLne m aterijala (s = COTlSt), us lov se p ojednDsLa vn j uje I s vOOI na jednak05t povrSm a
A s = A, s iIi A = A,

Povr.iLna plaltnt: ',I precnlkom 0 (pre m a 51. 157) je

A-

-,UJ".
4

'itD:

i )', - 4-

="~

odakle l e:

o = l /~ --:'
Y 'it

= 1,1 3

A,

Tllel" sl zen g geomcL rljs kog oblika (s!. 164 a) se d ijeli na n iz pardjalnlh I'otaciO Olh pov rSi na poz nat ih geometr ijskj h obIika :
AI . A-:.. Al , . . . . . A . . . . . . A t'.

tak o da J

ukupna pov rsi na kom"da

n

A, =
I

A , = Al

A,

+ A:t + .. . ... + A , + . .

Pre<:nik pIa lin e po m IOOi parcijaln ih pOVTsi na

D =

-rV
4
--

. -I- A.

=1

A, = 1,13

'Tt l : !

1/

ratuna po obr ascu~

L A,

(115) .

I= I

~ -

-.- ~

a. PARCIJALNE POVRSltlE

zl

,.Z(IC)

Xl

c. GRAFICKA METODA

b . ANALmtKA METODA

SI.16/' METODE ODREDIVANJA

PRECNIKA PLATINE
cow
&

2E

7i::Z:

rABELA br. /'9

PQL01AJ TEt l$rA KRUtNIH LUKOVA
_I(

-JJ.

( // I
SKIC A

tI.

~ 1-

'1 .-' . sin r!-J/(

- ,Lo

.cv

q...

)(
~-o

-~ ~\;;J)
~

9-

X.

1= =

7 SIn.

)(.

tS

-"" ...

v ~~Jl
7 cos If
=-=

:.c.

JOO

0,988,

0,256,

0,955 r

'5

0,978,

0,373 r

0,901 ,

60

0,955,

0, 1.78r

90

0,900,

0,637,

'atka

-- -

0,8]7,
0,637'

/,

s'mm 3,31 3,]] 2,99 2,75 2,72 2,18 2,86 2,96 3,0
i- 8,5 - 9,5 ,,""27,5 -1,,5 -I
.10 .7

9 7

ll."

5/, 165 PROHJENA DEBLJ/N ZlOA IZWtJJ)G KPMADA

mendiona.lnom ravAko je iz
ca pr j ka rota cion povrine komada
na k mada pr raeunava na osnovu porUnom neka kriva . ija, tada se po
matih matematskih metoda.
Pod. pretpos vkom da r LaC10Cla povrful.a nasLaje obrtanjem kriv('
z = Z (x ) oko x ose (za 2 7t = 360j, lada ce el men arna povr1.na d prcmJ
51. 164 b, koju opi element luke krive dl. biti :
d A = 27t zdl

S obzirom da je duzina elements Iuka

dx z

dl =

-dz~ = d , l /~ + (' d7 )-= dx vl+z'-

dx

to je ukupna povrina :
A

IdA = 21t I zdl

U intervalu od x = XI do x =
opisuje rotaciomi povrSi nu :
A

271:

x~

kriva M-

21':

Iz

I" z V1 + z'1!

dx~

+ dz~

dx.

"
Ovaj integral se moze predociti kao suma proizvoda elemenLarnih duzina (Iukova) i rastojan ja nlihovih tezista od ose rotacije. Ako se kom ad podij cli na
elemente pozrlatih duZi na:
I, .
In i, rastojan ja njihovi h tezisba od ose rotacije
fl , n, r s . . . . . . rl . . . . . . r n

tada se rotaciona povrsi'l1a, koju opisuju doticni eleme n ti (s1. 164 C), moze
izracuna ti po Gul den ovo m pravilu, k ak o slijedi :
Ak

21': (II r1

+ 12 rt

+.

b ra . . . . . .

+ II r , +.

. .. + In r . )

At

27t l: II r ,

'= 1

TeZiSta ravnih Linija se pokla paju sa sred.i:Stem,. a teZ.i.Sta k.ru2in.ih lukova semog,u izral!unati po obrascima i podacima danim u tabel!i br. 49.
PostavljajuCi uslov da je povrSina platine jednaka povclini izvul!en og
komada
7tI)2

=- - =
4

At

2 'it l: Ii r,

,= ,

dobiva se obrazac za proracun precnlka platine po analitickom Guldenovom

praV1iJlu U obliku:

(116).

Do istog rezultata se moze doci i graficldm putl'm, Polovina konture predmela

se 'nacrta u odredenoj razmjeri (51. 164 , c) , ,U planu duiiina ' se takode u odre<1e'noj razmjeri ucrtilju duzine pojedinih elem enata :
' .,: ,~It ,12, ~;,~ .. . ', . . .,: . ' : l~ .. . .. . . In. Pomocu
plana duzina i veriinog pohgono
' ~ dobiva se' rastojanjc ~el-iSta konturnc linije polovine prl"dmeta od rotacione ,
'Q6e (r.),' '

'"

Pretnik pIa tine se moze nat i grafo a naJiticko m me todom iz uslova:

,"

r;:;i

o = 1Yn,T"; =

I, ' 2,8;)

(11 7)

Precnik platrne se moie od r'editi , ci s to graf icko m me todom, Ako se iz srecliSta duzine
AC

" ; + 2 r,
= II
i = 1

:,: opiSe krug poluprecnika

n

' : , "1
f

I 1;

... -.

a=

AC
2

2 r,

," tada je' precnik platine jednak dv os trukoj vri jednosbi visine BE, to jest
'I~' -"

i',

2 BE

Ookaz ove pOstavke slijedi iz slicnos Li trouglova ABE

BCE

, , 6ABE , ~ 6 BCE'

pa je
(AB) : (BE)

ill '

(BE) : (BC)

.. _ - (BEl' = (AB) , (BC),

odn:osno

o
2

; Gotovi obrasci za 'proracun precn.ika pia tine za izvlacenj e rotaciono simetricnih

.f'tijela

jeanosta viujih oblika su dam u tabeli br. 5<1.'

'", " ..;.' Kod svih ,dosadaSnjih razmatranja se pola.z.ilo od pretpostavke da je
~ d~E.1ji.rui,;materijala isla u svim pl'csjecima izvucenog k'o mada , Medut.i.m, mjepo"kazuju da to nije tacno, Iz rezult.ata mjerenja presjecenog komada cif!iit4rienog oblika (visine h = 45 mm) sa vijencem (preCni~a d, = 123 mm) izra~ .e,t~g tehnologijom ' dubokog izvlace<nja (iz pia tine preCn1ka 0 = 154 rom i

V!,enJ<i

... . ' i

TABELA br. 50
A PRORAtUN PREtNiKA PLATINE ZA IZVLAE T/JELA ROTACIONO-SIMErRI NIH OBLIKA
1.

,..
o1tri pr .fozl

p~Mzz

no dnu zao~

DiVd7.U(H;o,75r}+U,h

O-Vd'.'dh

r----------------4--------~----.--~I--------~--- --

1.

7.

-::

-d~if, ~

_I

1 12.~

zaol/jeII; prelazi
Q~U ( h "'0.75r)

J.

,.... ._. dl- -

8.

-.

dl

- "':"'1

11.

I -I -- . - ,
.d
<:

oltrl pr.taz;

I~.

9.

dl
~d

,,..
zaoblj.n; prwlozl

Oavd(+U{h +o.S7(RH'll

5.

..-'I.
d lI ----,.

.J

O;Vd~'(dH+d,h}+2t7d,+d,)
10.

<:1

p%llina ku9ft!

NASTAVAK TABELE br 50
OBRASC'I ZA PRORACU PRECNIKA PLAT! 'IE ZA IZVLACE-'
NJE TIJELA ROTACIONO-SIMETRICNIH OBLIKA
16

}/

~V

'<-/ .:;
r

<r,

D~Vif'h

17.

}6

dl

t;/_

d.

rt

- -- d

.c. 1

.VfjJ .. d;,1

d,

}}

d,

d
I

'<--/

.:1

o w,;i.h'
18

dl

--d

}8 _

jJ

.-=
d,_d

_ _

)9. ~_

19.

}5.

lO.

3D,

debljllle 5
3 mm) m'
iz 81. 165 uoCi i dl e deb~tn lim lrlt;' ad
ka rubu vljenca peveC-a va, d
n prelaw
sm nju) . .
Cf:
lIiadebl)anje na rubu Vlj n
lz..,. i
10 i t (5' 3,31 mm). ana) 'e<:e .
c
na prela7.nrun radij u mot.aca u d
I - 27,5- ' (5'
2,18 nun).
u sredmi dna
ale n P
Jen) nn (5' S - :1 mm). j
tal 10 n,) pretrp, o
d (ormacIJu. Kad cilmdricnih ') Ia b t. \'lj ca m~<timalno
j n. d b.).n
(na prelaznom radiJusu omotac u dno) se krece u granlC4'ma od - - 10 , . d o
- 1"; ' ' . dok 5 najvete zadeblJanJe (n gornJoJ idcI mo
) nalaZl u gr .
1\I1.-ama ad T 200 D do ,.. 30" ,
Naj eca d bljma ma eojaJa na g TnJOJ ivici motaCoi cilindnc g komad
bez vijE:nca se moie lz.ratunati po obra u:

a na rubu vijenca, kod cilmdricnlh k:mlada sa vijenc m:

, / D
= 5

Y d~

gdje je,
5' 5
1)

d
dl

debljina lima na gornjo) !\,1C1

ornotata, odnosno na rubu viienca
debl}.ina pia . ne
preMi.k pia line
preCnik k mada
preCndk vij n ca

Ako se uvede ozn a.ka 5'" za srednju vrijedTl106t debljine tide

dna

L 5' ,

~'2

5' 1 '

I ~I

+ .... + 5', + .... + s 'n

tada se na osnovu uslova jednaJrosti volumena pJatine

A . s

= Ak . 5 "

ill

1tD t
- = Ak

komad a

s:, = Ak a.
5

dobiva preenik pla1line:

D=

(1 18).

a.

Koe(icijent korekcije a. zavisi od reJativnog radijusa

Ro =

gdJc je:
r.
r"
s

radlJus Izvlak;tia
radlJus prslena La izvlacf'njc
dl'blJtna plalinc

i od sp.!t'lftcnog pnLlska uri-ae. ltma PJ

V nj ednosti a

[ (R,., P,I) sc krecu u grantea m a:

R"
> 3

kg
PI--.,
ern-

0.-

10 ..:. :!O

3- 2

20 ;.. 25

<2

25 .. 30

1.0
0.97
0.93

Sir
e;

0,97
0,93
0,90

T ehnologlju dubokog it:\ lacenja llPba pI uJckL,wati sa lakvlm paramclrtma da

bude a "" l.
NaJveca m oguca g rd ka k Ja naslaJc zanemarivanJl'm k',n'klora a Iznosl :in o.
( 0. 9 = 0,95). Kod izvlatc/lja m a njlh komada sa dcblJinllm Iznad 3 mm, til koJ
Izv iacen ja b z d riaca lima pro 'JeCnu zadeblJa n je J VCl:e <lei slanjenja pa j<
a > l.
Usljed aniz tropij malel"l ja ia nt. kon Izv iacenja edmdricnih komada b,z
v ijen ca, gomj l r u b omtllaca n ce bi t l p . pu no ravan . Ja\'IJaju se karakLertst.iena Izduien ja koja sc ozn.acavajll kau USI l7.vla(: nja . I to !-;iko kod Izvlae 'nja
ko mada sa vije ncem nc cioblva s vlJenac polpuno okrugiog ubi ka, nego obltka
koj i se pribl iia va obUku kvadrata sa I pupcenlm ' ll.lnama.
Visi na ovi h neravn!na, no. o~nuvu Isplllva n ja G
mll"Oov-Aljajeva, za
c lli nd ricne kom ade b z vijt:"nca, moie 51.' iZlacunOl[1 po obra:cu

h (\ -

Oh =

.io )2

C ---':\---

Vs
gdj e j e:

Oh
c -

od stupa nje po visin.i

kceIicijcnl i:uji zavl I

d vrsLc maLc rt )ala

Za cclik, mcsin g, Al i Icg urc A I

e
0,3
0. 2
0, 25
h mm
d mm
....
Dm m
s mm

v isi na komada
p rec ru k komada
prcc nik pla Li ne
debljin a pl a Lin e.

Visina kom ad a se p r rn a tClm c kul e ba u in Le r val u h 0.5 0h . Ukoltico je ods Lupanje Oh m a nj e, Iii jed nako iz rad no.j t ole r arieiji p vis mi komada, tada n ije
potre bno vrsiti o brezivanj . U proLivn om se komad nak n o pc raci j e izv iacenj a
obrezuje (s krac u je). Zbog tog a 5e k od p ro ra c una prec nik a pIa in wd m a u
obzir i dod a tak za obrez iv a nj e.

Visina izvucenog komada (h), na 06novu koj

h = ho

hn 6. h -

+ 6.

sc prora':unova plnllna, j .

1'1

vlSlna obrezanog komada (nakon skraclvanJa)

dodalak za obrC7.lvanje. OvaJ dm:Iatak zavisl od visine
h i odnosa d, h (tabela br. 51, po A.
lalovu).

Kod cilindri[mh k mada sa vijencem, ovaj dodatak se dodaje precmku vljenca

tako da je:
dl

= d. + 6. d

gdje je:
d. d, 6. d

procnik vijenca n akon i.,;vlacenja

procnik vijenca nakon brezi anja
dodatak za obre7JivanJe (tabela br. 52,
po A. N. Malovu).

Alati za prosijecanje plaline se testo raae Keo kombinovani alati i za izvlarenje (51. J66). U gornjem nooacu alala je priCvrSc n pr06jekac 1, kojim se
prosijeca platina precnika D (jer su mu vanj ki rubovi oStri), a IStovremeno
ovaj dio sluZi i kao prsten za izvla enje (pr{'ko unutra.snjih za.obljenih ivica.l.
Prosjeeena platina se pridriava drzacem lima 5. kOJi je spojnicama vezan sa
zracnim uredajem za ddanje IJima.
Prj daljem hodu pritislcivaea prese, komad se izvlaCi prek<> izvlakaea 7.
U povratnom hodu driac luna 5 svlaCi komad sa izvlakaca, a izbijac 2 ga izbija
iz prstena za izvlacenje. Istovremeno sk.idac 8, pod pritiskom opruge 9 sIU da
traku sa prosjekaca.
U praksi se primjenjuju i alati sa veCim brojem kombinovanih operaeija. Na sl. 167 je pl'ikazan kombinovani a1at kojim se istovremeno obavIjaju tri operacije: prosijecanje platlne (preenika D = 142 mm). izvlacenje k.omada (preOni.ka d = 110 mm i visine h = 20 mm) i probjjanje olv~ra (pre6Uk.a
do = 60 mm).
Prosjekac, koji ujedno sJ.ui,i i kao prsten za izvlacenje 6, svojim vanjskim 06trim ivicama prosijeca platinu preko ivica prstena za prOSl jecanje !)
Proojeeena platina se sleze izrnedu p.r osjekaca 6 i driaca lima 8, koji je spojlliicama 1 vezan sa zra.Cnim uredajem za drianje lima.
Komad se u daljem hodu izvlaOi preko izvlakaca 7 i unutra.snjih zaobljenih ivica prstena za izvlacenje 6. Istovremeno probojac 5, ucvr~~en u gornjem nosaeu alata IS, probija otvor, jer ;z~akac 7 sluZi ujedno 1 kao prsten
za probijanje. U svakorn radnom hodu pritisJtivaca prese dobiva ' se po redan
goWv komad. Traka se pom}era za izn06 posmaka do granicnika 12.
U povratnom hociu drzac lima 8, svlaCi komad sa izvlakaca 7, dOk gornji
izbijac 1, pomoeu spojIliice 2. ploee 3 i motke 4 izbija komad iz prstena za izvlacenje 6. Traka se sa vaaljskili ivica prosjekaca 6 sIUda pomoeu skidaca 10 pod
pritiskom zavojnih opruga 11.

'A8E,LA be 51
DODACI ZA OBREZIVANJE C4h-mm) IZVUCENIH KOMADA
CILINDRICNOG OBUIiA BEZ VUENCA

.cl
q

r- d -,

IT]

h. _ VISInO obr pzonog kom ,

II _ IIIS InO IZ lIu cpnog Stom

LI II _ doria t, zo obrez/llonle

d - pr een/k komoda

Vall zo odnos

hid

mm

q5- 0,8

Q8-1.6

1.6-l,5

l,5- (0

10
lO
50
100
150
:lOa
:l50
300

I, a
I :l
l,O
3,0
1.,0
5,0
6, 0
7,0

I, )
1,6
:l5
38
5,0
6,3
7, 5
85

1,5

},O
l5
1.0
6,0
8.0
10 a
11,0
1:l,O

,
I

c-

~~

5,0
6,5
I 8,0
9,0
' 10, a

'ABELA br.52
DODACI ZA OBREZIVANJE (l1d-mm) IZVUCENIH KOMADA.
OBLIKA 5A VIJENCEM
_CILINDRICNOG
iii
d,

IJd

Voli zo odnos d.ld

d.L.. __ /jd
:l

mm

'B'

do 1,5

1,6
:l,5
3, 5
1..3
5,0
5,5
6, a

:l5
50
700
150
:lOa
)50
300

d. - prp~ntk obrpzanog vij.

- prp tnlk izvucpnog VII

dl
IJd -' dodatok zo obrulvanjt
d - p~cnlk komada

1,5 -:l,O :l,0 - 2,5

I, t

)0
3,0
3, 6
I.,:l
1.,6
5, a

:l,S - 3,0

1,5
1,8
:l5
3,0
3,5
3,B
(0

1,0
1,6
)}

:l,S
:l,7
l,B
3.0

3
I, Prosjekat -prsten za
Izvlatenle

). Plota iIb llaca

3, 1-10 tka Izbljaea
L. Prsten zo prosijeconlfl

/
/
/,
/

.-.

6, SpO)ntCO dr Jaca

VI

/
, /T riIka
_.

c:D._ -,-

.cF- Cn

5. Dr lac lImo

7. Izvlakac
8, Siodat trake
9. Opruga skldaea
la, Vodlca frake
II, Grantcntk

-Gorov i!9...rpad

51. 166 KOM81NOVANI ALAr ZA PR05IJECANJE

PLATINE ( PRVO IZVLACENJE

2
------..

PRESJEK A-A

I.

17

-L

.Ji

1L

..i.

10

.!l.-

!.1.

o-iJ

13

11.2

TRAKA

feb)

d,460
C>

.!.

12

II

'"
~

..J.

.L

d=cb /10

5=(5

GoroV KOHAO
Hoftr/jol: ' C. Olt7 P,

8 - poglt d no donji d/o

olofo

C - pogled no gornjl dlo

olofo

17 . Ci lln drttnl r uko voc

C.OStS (SI. 50.11)

r------------------------~---.

I SL 18

16

Oonji nosoc 010_ '_0_ _ _

IS

Ui

Gornji nos o ~ 0 10 10
Spoj nica drlaf:a -, I-m- a- - - - -

13

Vodico trake

12 ' Gran/en /k Ira k e

11 1 Zavojno

--opruga
-

t. tJ21

skldaea
-

10 Skidat Ira k e
I9! P rsl;;:; a- p ; osIJecan/; - -

Odlit;(Jeljezo)

(GG-I8)
1'5 )

Odllli(telJtzo)
Ctmentovaf/

t. morc

- - - - l ot: OS~

I --t-- - - - - 1 - - ---:... -

SL 18

(GG-I8)

(Sf. 50. 11)

(EC 100)

Cemenfovol/
Pobolj. no ltOkgjmrl.

C. 21J6 (2SI)

- - -.

C. 071.5 (Sf 70. 11)

--_. _- {I.ISO (OCRI2)

Kalitina 63Rc

eI

Oriol lIma -donll ,rbl/o,: - -

C.021 (EC 100)

Cementovafi

Iz vlaHoe - pr slen ro problJanjt

C.I.ISO (ORC 12)

Kalili no 6J Rc

Pr?sjeHo~ - prslen za irvlacen/e

f-5
- -Proboi ac

Ho Iko gor-nieg Irbljaea

Ploco gornjeg Irbl/ala

Spoinica gornjeg IZblJaca GornJl Irbllot Homada
N

A l

I V

t. tlSO

(ORC 12)
Kaliti no 6J Rc
) --+-Ka
- -l i -t i- n- a- 6-3- R
- c- -1

-1 ( . 1.-'50 fCiRW

-:-c. 1220

---- . ----

--~-r---~~ :~--4

(C 15)

---

C- 07~ (St. 70.11 )

1 ( . 1220 (CI5) - -

.
C.071.S

Cemenlovali

Cemenlovati

- - - ------- -

(SI . 70.11 )
-.- HATERIJAL

"~- ~------I

PRIHJE08A

51.167 KOMBINOVANI ALAr ZA PR05IJECANJE PLAT/NE,

IZVLACENJE I PROBIJANJE OrVORA

f"rimjcro:
Proracunat..i pretnik pIa t in e po d im(,Tt:l.ijama izv utenog komadll pnka-

zanog na 51. 168 a.

S obzirom da gotov kom ad nakon ob rezivanj a treba da ima vijenac sa
d. = 37,5 mm, onda je precnik vijenca nakon izvlacenja

pre~nikom

d . = d.

+ /: :,

Dodalak ' za obr eziva nje po tabe li br. 02 zo:

d.
d

37,5
= ] ,25
30

<

1,5

d. = 37,5 mm iz.nosi:

/:::, d = 2.5 mm
d .

DaJji pro rarun pia tine

5e

= 37,5 + 2,5 = 40 mm

vrs, na osnovu precnika d .

I Metoda parci jal nih pov rSina (obrazac 11 5)

Kom ad je podijeljen na ceLiri e lementa pozna tog ge<>me tpijskog o bilka . Proratun je izved en tabelarno (51. 168 c).

L Ai = 3162mm'
1= 1

D ::..: J,13

i,l:! V 3 162 ~" 63 ,5 mm

II Anali titka met'Oda (obrazac ll ti)

D =

y~ i,

I, r , = 2,83

Y, ~ .

I, r ,

Pr ora~ u.n je izveden tabelarno (labela po 51. 168 d),

pn cemu

JC

za odre-

divanje teiitSla lukova konist.cna label a br. 49

L Ii r, = !)03,5 mm'
l.=i

D = 2, 83

2,83

V 503,5

= 63,5

mm

lJI Grautka meloda (sl. 168 c)

Komad i plan duilina su nacrlani u odrc<lenim raz;mjerama, koje ne mordJu

bili i.ednake.
L..-_

-~~

d -CPJ7.5
d-

I
I

s- 5

'"

Y/ I

c
a. GOTOV KOHAD

b. GRAFICKA METODA

c. METODA PARCIJALNIH POVR~/NA

--

L
.L
3

PA Rei JALNA PO VR ~ /NA

d,

:-{'
~ I I

Ai

AI mm'

A,-! (d,'-d') - o,785 (' 0'-30')

5' 9,5

A,-7fd h -7f30 15

"13,0

A,,-1f(}7f' ~ - '+8r')-o,785 (}Tr lo lo+-e ' 10')

/I}I,O

, -t
A.

78,S

dJ -0.785 ' 10'

315},O

A,+A,+AJ+-A.
d ANALlTltKA METODA

DutlNE 1/ mm

RAsrf)JANJE rEtl~TA ,., mm

W..JO
,a d,~
} a---y-

5,0

r,

15,0

"-"j'-T- 15

15,7

f}

I, -h-/5

O-T-T

Trr Tr/O

' d
0
-T-1"
I.

1,+1,+&+1,

=.-

~O

"0,7

I, "

mm'

d d'j d - y +'0-30
-..,.+
- , - - 17,5
J()

d 3D

.~o,617., a !f+a.&J7.,0-/I,37

r.-~

87,5
115,0
111,5

11,5

-10,'-},5

--

503,5

SI.158 PRIMJR IZNALAtENJA PREtNlKA PLATINE ZA

KOMAP ROTACIONO-SIMTR/CNOG OBLIKA

lz grafitke k ru;tra.iwje plana dutina shJedi '

"'.
-"

!O.i mm

lZ

veninog p lig na

r, = 12,4 rntn
Precru - p1a.tine (obrazac 117)
D = 2,83

Vr T.

I,

2,83 \ J :!,4 . 40 7 = 63,5

rntn

-I

ili
D = 2 BE

rv

Na osnovu go

63,5 mm

2 31 ,,5

vog obrasca

S obzirom da je izvuc ill komad jedn ta" OR oblika . moze se za prorai'un prelmika pia line primijNuti got..ov obrazac p o tahc lJ hr . 50 (red. br. 2:\)
D

40~

= \' d ; + 4d

(h

+ 0,57 r) -

+ "4 . 30 (15 + 0,57 '-10)

=-

0.57 r~

-0.57 10J

63 ,5 mm

VI 2.1..2. Tijel8 58 razlicitom debljinom dn8 i omotac.B

Ovaj metod proratuna se primjenjuje kod izvlacenja sa r edukCljol u

debljine zida (sl. 163).
Volumen, odnosno eZina plaline (sl. 163 b)
,

"D Il
V = - 4

1tD i,

'So'

'

G = Vy = - - ' so' r
4

mora biti iednak volu.rnenu, odnosno tezini gotovog komada korigovanom

Z8

izn06 dodataka za obre:l)lvanjc

= (1

+ e) V t ;

(I

+ e) G.

Na osnovu wcnenog slijedi da se preenik platine proracunava po obraseu:

Do

=
V

4\1 =

1tSo

1,13

V~
=
So

4G

1ts"y

1,13

V-c

(11~)

So y

gdje je:
Do mm -

preblik platine
debljina plahine
- volumen pIa tine
- temna platine
- volu.nen Ioomada
- teiina komada
'Y kg/rom" - speoiIiena tezina maten~ala
e
- dodatak za obrezivanje

So mm
V = (1 + e) Vk rom "
G = (1 + e) Gk kg
Vk rom"
Gk kg

Veliana dodatka za obrezivanje zavisi od odnosa visine i precnika komada,

prema ni!e danom pregJedu:
h
d

do
~

10

10

10

12

preko 10
12

15

Prlmjer:
Odrediti dimenzije platine (pIeCruk Do i debljinu So), iz koje treba metodom dubokog izvlacenja sa redukcijom debJjine zlda (s1. 163) lzradlti komad
dimeIlZi)a:

Do =

27 mIn
So = 0,5 rnm
ho = 114 nun
s~ =
4rom
d n = Dn - 2 Sn = 27 -

vanjskog preCnika
debljine 2li.da
vi9ine
deblj.i7lp dna
unutra..njeg preCnika

2 ' 0,5

26 mm

Debljina platine se uzima jednaka debljilini dna gobovog komada

So

= 4 mIn

Volumen platine
V = (1

Za odn06

hu

114

do

26'

+ e) Vo

== 4 38 gubitak materijala usljed obrezivanja e

kreee u granicama
e

(10

12)o/Q

Volumen komada se sastoji iz dva dijela

+ Vo

Vk = Vd

gdje je
Vd = volumen dna
Vo - volumen omotal':a
Vd

7uD~

= -4

'so

1t '

272

, 4 = 2289 romS

'Tt

v,,

(D,,- d ..) h
n
4

v.. -

4744 mm"

V.

2889

"

(I

oj

+-

'Tt

__

(27~ -

26')
4 ' 114

7033 mm'

4744

e) V~ = 1,12 7033

7877 mm"

Precnlk plattnc (obraz3c 119)

Do

1,13

~=

1,13

V7!77 ~

50mm

DunenzlJe pia Line

Do )o

VI 2.2.

s~ = <\)

50

>< 4 mm.

Nerolacion n t ijel.

VI 2.2.1. Ruzvijonje p lntine zn t ijclo pra vou gaon og i

kvndralnog p r esjekn
Tijelo pravougaonog presjeka 1 (51. 169) sa slrarueama a i b i visinoon c,
kod razvijanja platinc pO<mlalra se kao komad kOJI se sastoji iz ravnih straniea (du:iine a-2 re) i (sirine b-2 re) i i3jecaka ("\Undara poiuprecmka re' Ako
bl sc smalralo da se visina kutljc obrazuje jedn06lavni m snvti j anjem njenih
.;tranica, lada bi se u cllju dobivanja oblika p lat.ine, tIocrtlnim dimenzijama
komada sa svakc slrane doda la vistna c. Medutim, sa ovako raz V'ijenom pl abinom 2 duzine L. . a + 2c I sirine Lb = b + 2c neee se izvlacenj em dobili
pravougaona kutija sa ravnim ivicama i pribLi2:n.o kOillSlanLnom visi nom c.
To znaci da se ne mole smatrali da se k utij a obrazuje jednosta vnim sav ljanjem
slranica. Ako s e i moZe akceplirati da se r avni di jeiovti obrazuj u sa v'janjem;
to ne vaii za zaobljene diJ love koji se iz.vlate. Zbog viSkova trouglasl Lh elemen ala (elementi b na sl I SS), koji se u lok u pr~ izvlatenj a i.stisl;u ju, u glovi
k u tije ncce bili ravni (sa vLSinom c) nego izduieni za izvjest.an izn 06 ( \isina e').
To z.naCi da jc u uglovima pia line 2 predvideno isu viSe m aterij ala (snlirane
povrSine) za izvlacenje uglova komada. D a bi se do bBa ku tij a s a p'ribliino
r avnim ivicama (bez karaklenstienog uha izvl aeenja), treba unaprij ed ugle>virna platine da ti obl.J.k eij i je volumen (ill povrlina za s = cons!.) j ednak odgovar-aj ucem dij elu gotove p latine.
Ugao kuti je (izveden u Uocrtu sa radijusom re) smalr a se k ao irnag inami cilinda r (sa p reenikom d = 2 r e), koji treba izvuCi . Za ova j irnaginarni
cilindar se n a osnovu m etoda iz.lozenih u poglavlj u VI 2.1.1. p roracunava precnik im agj narne platine. Pri tom e se zavisoo od odnosa Tb: re raz.lJiku ju tri
s luca ja ito:

it]
i
I. Goto~ ('zllu~.n komad
2. I,dllleni dlj. foll' #tomada
.1 Platina (n.proll/fno ralII'j.no)

51.169 OBLIK t(QMADA PRAyOUGAOtiOG-"B.ES~~NAKON

IZVLACENJA SA NEPRAV/LNO BAZVIJENOCf
PLAT/NOM

I.

cr.

II.

r.-,. -r

IN.

,...0

51.170 RAZVIJANJE UGLOVA PLAT/NE

'ABELA br: 53
QOQAC/ ZA 08REZ/VANJE C4c-mm) IZVUtEN/H
KOMADA PRAVOUGAONOG PRESJEKA
1tHI.
IN:
I

1
J
4

Odno.

~/.ln.

poIu~!J!nIIG
Ch
1,1_

1 - "
" - 41
41 -'00

Brol optl'Odja

IZIII.nja

1
J
4

Dodata#( zo
Obf'tzivofll'

AC

(Q,OJ-Q.DS )c

(4lU-4Df)c

(405 - 4J)c
(qpI - 410)c

AkQ je radtjus pre laza omolaca u dno (\b) ma.n.ti od llocrtnog radijuS<l
(r, l. lada SI! za odredivanj preenlika plaline korisbi obrazac iz tabele br. 50
pod red. br. 2.

o=

+ 4 d (h + 0,57 r)

V d~

u kome se prema s l. 170 zamjenjuju vrijednostti

d = 2 r,;

o=

2R =

c -- rb

4 r ; + 8 r, (c -

r = rb
rb

+ 0,57 rb)

pa JI! radijus pia tine :

V ~+

R =

2 r, (c -

(120).

O,47 rh)

II Za rio = r.. = r
Cilindar ima sfcncno dno, pa s
br. 13 (lab la br. 50)

za I)vaj slucaj ulima obrazac pod red.

o -= J 8 r2 + 4 dh
u kome se prema sl. 170

vrSl smjena

d = 2r

h =c-r

pa je
i radij us platine:

R. ,=

,,'~

(1 20. a j

III Zn rb = 0
Prt'i:nik plnlml! (labela br. 50, red . br. 1)

o=
ill

2R =

Vd 2 +

<I dh

a smjenom prema sl. 170 II I

d

2 r.

radijus platine :

(1 20. b)

U sva lri slubja se u Uocrtu iz centra imaginamog ci1i.ndr

(~cka 0)

opisu]e krubu luk Uedn cetvrtine kruga) sa radijusom R. "a U] naein j

dennjAAn ugao pia e.
S oo:arom da
raYne stranice (a - 2 r, i b - 2 r.) obrazuju BOIvijanjem, potrebno je u tlocrtu dodati sa svake strane razvijenu viBuJu H.
Za 1 i IT slucaj (1), < r. i rb "" r. = r (razvijena v;slDa savij ih stTan ca
rahula se po obrascu:
H - 11

+ 1t2n, -

1),

= h

ill za h = C-rb

H ,. c - rb
H = c - 0,43 rb = h
Za

+ 1), (

i- -

+ 0,57 1), =

1) = h

+ 0,57 1),

c - 0,43 rb

+ 0,57 I\

s.Iublj je rb = 0 i h =

C,

(121).

pa je
(121. a)

H=C=h!

U svima dosad izvedenim obrasoi.ma za visinu c uzima se vrijedn06t

c=eo+6c
gdje je:
c -

V'isina izvucenog komada (nakoo izvlatenjal,

visina obrezanog komada (nakan skracivan}a),

dodatak za obrezivanje. Ovaj dodatak zavis.i od
odn06a v1Bine i polupreOnika komada (clr.), a
po nekim autorima i od broja operacija izvlacenja (n). Vrijednosti 6 c se mogu uzeti iz tabele
br. 53.

t.J -

6 c-

i ovako razvijena pJal!i.na sa gabaritnim dimenzijama L. = a + 2 H I

4 = b + 2 H j uglovima zaobljenim pod radijusom R ima svojib ned"06tataka
OStri prelazi na uglovima (od R na H) uslovljavaju pucanje komada na tim
mjestima pri izvlacenju. Radi toga se kod nazvijanja platine za pravougaona
tijela moraju uzeti u oOOr i neki drugi momenti.
Ako zadano tijelo kojeg treba izvuCi (51. 171 a) ima popreble dimenzijo!
a i b i vis:inu c (u koju je vee ukljucen dodatak z.a obrezivanje) te prelune
radijuse 1), i r., tada se P06tupak razvijanja platine odvija 00 sljedecem redosUJeau.
M~utim ,

1. U tlocrtu se ucrta krstasti oblik sa sirinama:

a.

a - 2 r.

b. = b -

2 r.

I.

(122).

2. Sa svake stran.e stranica a i b se dodaje Wsilla H, koja je zavisno od O(lnosa

n)r. odr~ena obrasci.tna (121) odno&no (121 a).

l Gotov
(1zvul." )

komad
1. Po~.tni
obfik razvlj.na
platina

-1 .

YL

.. ...

12
::t

U,

I
J

I
I

a. I<ONSTRUI<CIJA

.'"

I e:.

I 'Ii> '"
I

..

"'I

U:r=t=tt--v4t-~ ~
1

~6

-.

=.J

'/"0

L-

_____ l.e -157_

RAZVIJENA PLATINA

/ZVutEN KOMA D

b . PRIHJER

51.177 RAZVIJANJE PLATINE

ZA TIJELA
.
PRAVOUGAONOG PRESJEKA

3. Sada se lz centua imaginarn.th

. .
(tal::ke 0) opIsuje radijus pi tule
imaginamoog cilind.ra R (koji je odreden obrasoima 120, 120 It, ill 120 b)
Time je de(inisan teor.k~ ()blik pIa tine.

4. Da bi se smanjio potreban brQj operacija it.vlaCenja, dozvoljavaju se i veea

naprezanja lima pl1i savijanju stranica kutije. Ra.di toga treba uzeti U obzir
i izdulenje stranica do kojega &! dOCj u t.oku izvLaten)a. Ovaj vlSak mate,; }'11a se dooaje uglov.ima plaWie, St.o
cia dio materijala iz ravnih

maa

stranica a. i b. teCe u uglove. Ova km-ektura se naroQi'to preporufuje kod

izvlalenja 1romada sa malim tl.ocrtnl.m radijusima r .
Pri tome se radijus platine R pov~ava na vrijedn05t RI, koja se odreduje
po obra.scu:
RI = x . R

I .... .... .

(123).

Vrijedn06t korekcionog faktora po norrnama A WF 5791 iznosi:

5.

= 0,074(~)1 + 0,982

(123. a).

2 r.

Sman.j~e Vlisine stranka a, i b, za iznose H .. i H.b se izra6unava na osnovu

uslova jednak06ti oduzetih i dodatih povriina (PI = P! i p, = pz)
lz uslo.va PI = Pt slijedl:

a iz uslova P! = p,

lie

H,b b,

dobiva

=..2:.
4

(R ~ -

R2) = 0,785 R2 (x~ -

1)

pa su odgovarajute vrijednosti smanjenja stranica:

H.. = 0,785 (x! -- 1)Hsb = 0,785 (x! -

RZ
a.

. .

. . .

. .

(124).

R
1) b.

6. Da bi se ublaZild oiitri prelazi i time sprijeO.l.o pucanJe lima pnillkom izvlnfe nja, razvijeni o.blik pia tine se mo.U! ko.rigirati na dva na~ina.
I korekaija
Po ovoj ko.rekciji prel8.Zii se ubLaZavaju sa dva radijusa ito.:
_ radijurom R. iz centra AI za stranicu a i
_ radijusom Rb iz centra BI za stranicu b.

Veiici n c ovi h radijusJ s(' udr<.'ciuju gra fick.i (p lati na sc erla u orlrl'di..'IlOJ
)'uzI11jeri), Ul. 'Jsiov dJ :-i U odul.ctc povriiinc (V I i U :! ) jedn ll kc doclatim

(V, , V,l,

'(1

jl's l da je :

u,

u,

V,

V,

ka rc kci j a

II

Pre1Cl7.i sc ublaiavaju s a dva radiju,sJ ito:

J,

a,

r ad i ju som -,'\ iz cent r ;) A'!. udalJ'e nom od ()"5e za l zn os -

ib

rauijusom

.
b,
iz centra 8~ udaljenom od ose za lznos"4

Medu p r asto r se veze ta n gentama na radijusc

R,

, b~
I

1" odnos no

,,. -a,:i

Ka re k ci ja no av a j n aoin m o ra zado volja vali uslov da su oduule povr

sine (~ h i M,) jedna k e dodo Lim (N, iN,), ta jest da je:
M,

M,

N,

N,

7. Gabarilne d ime nzije ra zvijene plati n o se odred u ju prema 51. 171 a po

obrascu:

L,

+ 2 (H -

H, b)

Lh

b -1- 2 ( H -

H.,)

laka su

(125) .

iz l oi~nvm

meLodo m proracW1a , razvijanja i korekcije plaline za

ti j cla pravougaonog presjeka uz ~ti u obzJ r mnogi fak tonl, ipak ruj e mogucc
unap r ijed predv ,d jeti i sve astate eksploatacione neugodnasti I greske da
ko jih do lazi u fab ri kacijl. Na primJer. homogcnos t matenijala njjc svuda
ista, posLoje i dozvol j ena odstupan Ja po deb ljffii malerija la (IZradne Lolera nci je), nije svejed no da Ii sc lraka lima izvlaCi u smjeru, ibi popreello
na smjer va ljanja, zracn ost 17..mcdu izvlakaca i ploce za izvlacenje nlje na
svim mjestima isla itd . To znaei da je tesko unapnijed odrcdili ob lLk plaline koji ce dal! po lpun o tacan uzorak , Radt t.oga SC uvijek prethodno izrad-::.dali za izvlacenje, dok se alal za prosijccanjc pia Line obraru sarno grubo
prcm<l obliku razvijcnc pia tine , Probama sc pnstupa kada Sll alati za izviacc-nje zJ\'rSeni, Za p robe sc upolreuljava lim iSl(' deb lji.ne t kvailteta k oj i
co se troSiLi i u serijskoj proizv od nji . Na tabloma lima se zacrLa "bU k ra7.vije nc platLne (sl. 171 a) , i p r em.a zacrla n om risu ruenim makJ.zama sc i.6ij~ca
piatina , Za ovu svrhu su najpogodnije rume m ak..:tze sa ~ ugrade n Lm elektromoLoram i brlD vib nra j ueim noi.evima (labe la br. 12, red. br . 6) . Zalun so
sa ovako isjeeeno m pl ali n om v rse p robe izv lace n ja. Uk-o li ko se pnllk a m
izvlacenj a p o k a zu b ilo k aXve n epravi lno.;ti, kaa na p ni mj er: pucanje i.. V1Jccnog kam<l d a , g uzvanj e m a te rij a la , nedo voljn a, iU prev iSo ve ltka visina
ko m ada n a n ek im mj es tima, lo k a ln a izduie n ja i 51. , o blik pl a~in e se koniglra
na taj nacin s to so na odgovarajuCi m m jes tima d oda je, iii odu zima malerija l.

Probe lzvla~enja i korekcije platine se ponavljaju sve dotie, dole izvu~eni

komad ne zadovolji sve zahtjeve U pogledu obldka i dimenzija prema konsbruktivnom crteru. Posljednja korlgovana platina, koja je dala kvalitetan
komad, sada slu!i kao ablon za definibi<VJlu obradu alata za prO&ijecanje
platine. Svakako da ce broj potreb.n:ih proba btti manji, ukoliko je prorafunom dobiveni oblik platine raden sa veOom tacmo6u. Ovi principii vaie
za rs>zv.i.janje platine svih tijela nerotacionib oblika.
Razvijena platina za tijelo kvadratnog presjeka (s!. 172) je krug
prebUka D.
PreCnik platine se izra<!tmava iz uslcwa da je povrlina pIa tine (A)
jednaka povdini komada (At>.
Povrtina komada se sastoji iz tri dijela :
At = AI

+ Ai + A3

gdje je:
povrniDa dna
povriina ravnih dijelova boCnih stran.ica
povrSina zaobljenih uglova komada.

/\1 A! -

A3 -

Povriina dna.
2

AJ
-

2
a r - 4 (r e

me

a -

--) =

0,86 r

2
e

POV'rfina ravnih dijelova stranica:

At
-

4 (a -

2 r.) (c-1),)

4 a (c-fl,) -

8 r. (c-fl,)

Povr!ina zaobljenih uglova:

ill zamjenom:
d

A3

0,785 [ 4

= 2 r.

r~ + 8 r. (c -

= c-

0,431),) ]

1),

3,14 r!

PoVI"Sna komada:

AI< = at

+ 4 a (c -1),) + 2,28 r e-. r. (1,72 c -

Kona~an

1tD'
4

iii

At

obrazac za prorat':un

Vat +

1,13

4 a (c -1),)

D =

0,431),)

Povnllina pla1lill.e:
A =

+ 6,28 (c -

5,31),)

pr~nika

4 At = 1,13 V At
~

platine:

+ 2,28 r!- r. (1,72 c -

5,31),)

(126)

Visina kornada c 1 u ovom obrascu ima vrij edn 05t c = Co + D. c. DodaLak

za ob rezi vanj e D. c se rnoie uzeti iz tabe le br. 53, iii racunati po obrasc u :

D. c = (0,7 ;- 0, 8)

Vc

I za korn adc ll1I1dri c nog oblika (prcc njk a d i vis in c c) sa kv" d ratnirn vijencern (slranice a ) l'aZVljena platina podlijE'ie odgovarajuco j korekci ji . Naj jednostav niji nacin je da s uzme okrugla pla t ina . Prec.ni k pia li ne se proracunava na 0 n ovu obrasca :ta pro r ac un prec n ika plalme cilindninog t ijcla
sa ok rug lirn vij c nce rn (Labela b r. 50, red . br. 4)

Vd~

4 d [h

+ 0,57 (R + r)]

gdje s :ta precmk vijenca uVrStava vrijed n05l dijagonal

cenirn dodatkorn Ul ob reziva n je, to Jes l :
dl = a

v2; R =

kvadraLa sa uklju-

rt

Pn obrczlvanju vijcnca form lranog izvlacenJern iz ova ko ra zvij c ne pl aLi n<:'

dobiva se v ljki olpad a k mate rijala. Zbog toga G. mirnov- Alja j ev predlaze kv adratnu plaLmu sa ispupce nirn st ra nama.
Preeni l< D 0 'ako razvijen e pl a Ltn e (s1. 173) SE' od r du je po islom
ob rasc u kao i da je \'1j c nac kruznog ob lika - za mj c nom vnjednos li za:
d l = a;
D = va!

4 d [c -

r = r~

R = RI;

0,43 (r l

h = c - ( r l -r r~)

r~)J

( 127)

Sa precnik om D se opis uj kru g koji pI' ds lavlja os nnvnu ko n luru

plaLin . Ovaj k rug St' ko r ig ira na laj nacin "lo s u prllduzcci ma dl jag nala vijenca pla tini dodaje sa svake slrane iznos :

I~.
h _ n~1

(127 al

ZaLim sc IZ cc nlr d AI I A~ oPlsuj u kruznl lul;ov i r:ldiJus;:l R. .. koji se odr eduj e I Z gcomclrijsh' konslrul(c l)c. Os tl'! prclazl iUllcdu pre-sjcka lukova a
radij usirna R" sc ublazavaju prclaznirn radijusima RI , koj i Sl? uzi maju j ednaki, II! n sto veel od r ad iju.;a zaob ljen ja kvadraln og vij noa (ra). Sa o va ko
razvij c nom i ko n go van om pl at tno m se pasliie usl ,r! <l u rnalcnja lu od ZO
od 25"10.
Primjeri:
Razviti plalinu za lij e lo pravougaonog presjE'ka (sl. 171 b) sa dimenzijama :

a = 140mm
b =- IOOmm

Co = 66 mm
=.
I mm

r. -' 10 mm
r b = 10 mm

I
I

__ . AI

1.60'01' (lzvu~."J Iromad

1. RoZtfIJ.fWJ plat/fIG

I. Gotov (lzvul." ) Ir omad

2. Rez ~jJ.na platlflO

51. 173 RAZVUANIf PLATINE lA

elLlNDRI NA TUELA 5
ZA TUELA KVADRATNOG
KVAPRATNIM Vf..l.ENCEM
PRE5JEKA

51. '12 RAZVlJANJE PLAT/tE

, Gotov (16tf~.n J Itomad

1. RGnlJMa
plGt/flG
I

51. ,." RAZVIJANJE PLAT/HE

ZA TlJELA EUPSAS-

TOG PRESJEKA

I.6otor {/nv~J ItomfHI

1. RanfJMG _lino

51.115 RAZVUANJE PLATINE

ZA TUELA OVALNOG

9BLICA

DOOatak za obrezivanj

-=

iz tabele br. 53 za:

= 6.6 IUlosi t:;. c =- 0.05 . c"

10

~-

0.05 . 66 == 3.3 mm

Visina komada nakon izvlac nja

c = c"

+ t:;. c

- 66 t- 3.3 =- 69.3 ,.. 70 mm

Razvijanje pia tine

I Sirina krstastog obljka (ubrazac 122)
a, =. a - 2 r. - 140 b.
b-2r. = 100 -

2 10= ItO mm
210 = 80mm

II Visina ravnih dijelova slranica

za -

rb
10
=
= 1
r.
10

ili

rb = r.

= )0 mm

to je drugi slucaj pa se primJcnjuje ob razac (121)

H

= c - 0.4.3 rb

= 70 -

0.43 10 - 65.7 mm

III Radijus platine imagi narnog cilindra (obra zac 120 a)

R =

-f2iC = J2

10 70 = V'-I-4-:"00- = 37.4 mm

IV Korekcija ractijusa (obrazac 123 i 123 a)

x = 0.074

(~)
+ 0.982 =
2r.
RI

= xR =

(~)'
+ 0.982
, 210

0.074

= 1.24 1

1.24137,4 = 46.-1 mm

V Redukcija visine stranica (obrazac 124)

R~
37 4~
H .... =0. 785(x~ - I) -; = 0 . 785( 1 .24 1~ - I )Jio=4.9 m m

H,b = 0.785 (x t -

R2

1)

b,

= 0.785 (1.241t -

37 4~
1)----fo- = 7.4 mm

VI Korekcija prelaza u uglovima p ia tin e

Prva korekclj a:
lz graficke konstrukcije i uslova po s l. 171 a
Ut + lh = VI + Vt slijedi
R. = 80 mm i Rh = . 136 mm
Druga kore kcija:
Vr~i

se sa prelaznim radijusima
a,
3

_ 120 = 40 mm
3

; ~
3

= 80
3

= 26.7

= 27 mm

~iji 9U

centri za izn05e
-

a,

120
= - - = 30mm

b,
80
= - = 20mm
4
4

pomjereni od osa pia tine.

VII Ge.bar.ilne dimen.z.ije platine (obrazac 125)

L. = a
Lt, = b

+ 2 (H- Hob) =
+ 2 (H - H...) =

140
100

+ 2 (65,7 -7,4) =
+ 2 (65,7 - 4,9) =

256,6 ... 257 mm

221,6 ... 222 mm

2. Proral:una.ti prebUk platine iz koje ce se izvu6i ti.jelo kvadrablDg

sa dimenzijama pre.ma sl. 172.
a = 100

IIIJIl,

rb = 10 rnm,

pr~eka

r. = 20 mm

Visina komada nakon skra6ivanja

Co = 288mm
lJodatak za obrez.ivanje
Ac = 0,7Co = 0,7 288

= 11 ,9 = 12 mm

Visina nakon izvlal:enja

c = Co

+Ac=

288

+ 12 =

300 rom

Vrijedn05ti po ()brascu (127)

a f = 100! =
4 a (c - rb) = 4.100 (300-10)
2

2,28 r. = 2,28.20 2

10000
116000
912

r. (1,72 - 5,3 Tb) = 20 (1,72 . 300 - 5,310) =

1: 126 912
9260

Prel:mk platine
D = 1,13 126 912

0
-

9 260 = 387.6

= 388 mm

VI 2.2.2. Razvijanje platine za tijela elipsastog presjeka i ovalnog obJika

Tije1a e1ipsaste>g, ill pribliZno elipsestog presjeka, se pri razvijanju platine tretiraju kao l'Ljela prav()lllgaonog presjeka sa ispupl:enim stranama i velikim prelaznim radijusima. Da bi se pristupilo razvijanju platine za ovakva
tijela, metodologijom G. Oehler-a pl"VO se zadaru oblik svocli na oblik Iroji je
geornetrijski slil:an elipsi.

Princlpl razvijanja plattne ce s objasmtl na zadanlJm tIjl"'" ovalnog

oblika. koje. prema sl. 174, Ima dimcnzije'
-

duzinu a
100 mm
slrinu b - 70 mm
vismu C ~ 50 mm (u koju je vec ukljuC:('n
radijus prelaza omotaca u dno rb
10 mm

dodatak za obrtezlvanje) i

Tlocrlna projekClja komada se uklapa u pravougaonik sa slran:lma a I b

Zadam oblik se nadc..mjeslava sa odgovdrajucim pribilznlm rad J",slma kr)jl
aproksimiraju e!ipsu . Zato se I primjenjujC po tupak za pribilznu konstrukcij u eupse. Ako se iz jednog ugla pravougaonika (lac'!:;1 E) spusLI norm::Jla na
dijagonalu AI3, tada ova normala (EF) prl'~ljeCa os(' e!ipse u tackama PiS
To su ujedno i centn radijusa rl ~ PA 1 r~ - S8 clj.m se lukvvl ma ova lnl
ublik zamjenjuje sa pnbilznom eilpsom.
Iz graficke konstrukcij 'za zadani obilk sc oC'ILavaju vrljcdnosll rndijusa
1'1 ~

71,5mm i

r~

= 24,5mm

S obzirom da je za tijela ovaJ nog ublika goLovo uvijek rh

(rb = 10

<

fl = 71,5 mm i rh = 10

<

r~ =

<

r,

24,5 mm),

to se za izracunavanje radijusa pl::Jtlne uz,ma ob razac (120)

R -

Vr~ +

2 r< (c - 0,43 rh)

pa je zac!am komad
RI =

Vr; . ,. 2 r, (c - _.

R2 =

-V r~+ 2 f2 (c -

0,4:i r b) .:

-V 71 5~ + 271,5 (50 -

0, 43 r b) =

-V .l4,5~ ..,.. 224,5 {50 -

0,43 10)

lOB rn.m

0,43 10) = 53 mm.

Sa radijusa RI i R~ se iz centra PiS opisuju kruz:u lukovi (isp rek:dan e Itnije).

Luk IIJ di jusa RI sij('ce normaJu EF u tacki L, a luk radijusa R~ ulaNd K.
Ostale tri cetvrtine pia line su. identiene. S obzirom da SU prelazl izmedu radijusa RI = PL i R2 = SK 06tri , pro izvlacenj u bi na b:m mj eslima m oglo doCi do
pucanja malerijala. Zbog toga se prelazi ublaiavaju nekom krivom koja .>e
dobiva iz uslova da oduzele povrSine (U) budu jednake dodatim (V).
Kriva linija sc pod posebnim uslovima moze zaITll;.je.niti kruinim lukolTl
Ako je odnos stranica b : a ~ 0,7, tada se profil platinc aprok1:i mira sa kruznim
lukom radijusa R" sa ce'Tltrom u lacki Z pomjere noj za iznos t od sl'cwsnje osc
predmeta. S obzi rom da je u zadan-om primjeru b: a = 70 : 100, ova se aprok's imacija m a ze primijeniti. Iz grafick e konsLrukcije . se dobivaju vnjednosti
R, = 77 mm i t = 7 min. Oblik platine se na taj nacin pojednostavnjujc (jer
se sada svodi na dva kruina luka poluprcC::nika R,), a kroz to se pojcftmjujc :
aLat za prosijecanje platine. Za pr05jekac se sada koristi okrugli malerijal
precnika D = 2 R" a u prstenu za prosijecanje se takode ob raduj c okr ugli
olvor istog preenika. Nak on strugar5kc obr.ade komadi se po sredini raztlvajaju
na dva dijela. Sa svakog dij e la se ualim skida malerijal za i.znos t, te se p05lijc
toga obje polovine ponovo saslave.

Ultollko odnc.s male i velike ose' e lipse lei! u podru~ju b : a ~ 0,8, tada
je platina krufnog oblika.
Ko.riste6i se obrascem za proracun preOn1ka plat.ine rotaciono sime tricnog tijela (tabela br. 50, red. br. 2)
D =

uz

odgovaraj~Cu

V d 2 + 4 d (h + 0,57 r)

zamjenu

-a+b
2

d =
dolui se do obrasca za
~ 0,8 a)

pror~un

C = h-rbir = fb
elipti~og

procnika pia tine za tijelo

presjeka

(b

D =
odn06Jl.O:

+' !

(a. 4 b)

+ 2 (a + b) (c -

0,43 fb)

0,5 V (a + b)t + 8 (a + o)(c - 0,43 fb)

(128).

Slitan je postupak razvijanja platine i za tijelo ovalnog oblika (sl. 175). Zadani
Komad ima presjek trouglastog oblika, sa ispupCen.i.m stranicama i zaobljenim
pre1azima (metod G. Oehlera).
Oimenzije komada:.
-

b =

bua trougla
visina trougla
visina komada (sa dodatkom za obrezivanje)
radijus prelaza omotaca u dno

a
c
fb

=
=

80nun
100 nun
50nun
10 nun

Komad se U odredenoj raz.rTlljeri nacrta u ti.ocr1lu i dijeli na sektore koji

se sastoje iz ravnih i zaobljenih dijelova.
Ulwpno ima 6 sektora i. to:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

sektor
sektOO'
sektor
sektor
sektor
sektor

A
B
C
D
E
F

B
C
D
E
F
A

sa radrlJusom f2 = 20 nun iz cent:ra PI

sa radijusom rl = 112 nun iz centra Ot
sa radijusom rs'= 15 mm iz centra S
sa radijusom rt = 112 mm iz centra 01
sa radijusom rt = 20 mm iz centra PI
ravna stranica sa :irtinom b. (po oobrascu 122)

b. = b -

2 rt = 80 -

2 . 20 = 40 nun

Dio platine koji odgovara bazi trougla i F-A sa prelaznim zaobljenim sektorlma E-F i A-B razvija se anawgno kao i tijelo pravougaonog presjeka.
Radijus platine i.maginarnog cilindra (obrazac 120)
R!

Vr~ + 2 n (c -

0,43 fb)

= V201 + 220 (50 -

-- --

0,43' 10) = 48 rom

Sa ovim radijusom se Ii centra PI i P2 opisuju kruhli lukovi At B! i E! F2.

Visina rayne sLranice A-I-' (obrazac 121)

H _ AAI

FFI = C -

0.43 rb = 50 - 0,-13' 10

= 45,7 = 46 mm

Prela7 izmedu rlldl]lISa R~ i ravnog dijPllI vlsm II sc ubl1l~av3 kombinacijom

krivih i ravnih IInJJa, uz uslov da odllz tc povrSine (Ua) budu Jednake dudatim (V;I).
Radijus plat me
RI

7.3

sekLor B-C' iE-D.

Vr; + 2 rl (c -

---

Sa radJjusom RI 5e

0,-1:3 rh) = V1l2 2

IZ c~ntra O~

+ 2

112 (50 -0,-1310)

151 mm

oplsuje kruini luk BI C2, a iz centra 01 luk

EI 01. Prelaz izm(>du radijusa RI i

R~

se ublazava prelaz.nom krivom. koja se

dobiva iz usloya da je U~ ~ V~.

Radijus plaiine :ta sektol' C-D
R,t =

Y
2

fl+2ra(c -0,43rh) =\15!+2'15(50-0,43'10)=40mm

Sa radijusom R:: so. iz cenLra S opisu]c ttJk C~ D~.

Ostri prelazi izm'du I'adijusa R" i Re (CI C~ i 01 De) se op t ublazavaju aproksimil'ajucum kril om, kOja sc iznalazi iz uslova jl!dnakosli povrsina UI ~ VI.
Ovako razvijcna platina sluzi kao p:llazna nsnova - sablon po kome se vr~c
probe izvlacenja. U toku proba sc vrsc udgovarajuce korckcijc svc dok se nc
dobijc komad, y.oji ispunjava svc zahljeve u pogledu dimenzija. oblika i kva]jleta.

VI 3.

Naponsko-dcformacioni odnosi

VI 3.1. DCormacijc pri izvlBccnju

Oa bi sc mugla izvrSi ti analIza dcformacija pri izvlaeenju posmatra se
proces izvlacenja po Iazama .(sl. 176 a). CUj jc da se iz platine precni ka 0 = 2 R
I dcbJjine s, Iormira 5upJja posuda srcdnjcg prcCnika cil = 21'1 i visine hi.
U prvoj Iazi (sl. 176 a i s1. 176 b) cc sc cd prste nasl.og dijela platine volumena
1t (R~ - R; ) . s Iormira ti omotac canceta volum ena

21t rl h, s
IzjednacavajuCi ova dva volume na
2 1t n h. s

dobiva sc visina Canceta

1t

(R~ -

.,

h.

R~-R ;

---::---

2n

R~) . s

02_0~

sa

1.

R(c3l,5)

4"

=:3

'=i

b. DIHENZIJE 6!NfETA

r. -R(-J7S)
I

~-r

I
tI,-},.

If:9

~" ~

'-,}oj

..:; ~

'>efonrtllo

.,- 1----

.. JtrUttvItIj!

I "", ~"'t :=-

Io'DJ
I

fgp

t,: ~---------

I_o.lormocl~, . .
~

o. FAZE PROCfSA

SI. '16 DEFORMACUE UNUTRA~JE I SPOLJASIuE 1yJC

VIJENCA CANtErA PRI IZVLACENIU

TABE1~'U

OPT/MALHI,ODNOSI /ZVLA N.AIQ CIUNDRltNlH TIJELA

BEZ VIJENCA (Po V. P. Romanovskom I
ODNOS
NJA
m

1tI,dt1D

., -1. ,0

RELATPINA DEIlI.JINA HATERIJALA

1ZVL~E-

-lo

-(5

44-q.5D

""-cV4f, 47'-4'5

11-4$

U-4J 4.J -415 415 .....

45D-qs;J q.s:J-q,55 4SS-uo q.5I-4'O 4'I-UJ
I 4"-q1I ct7'-4N 41f-4M --ell
Vt-41J 4"-4'1' ~-4&l 411-_ 4D-_~
(5 - "

:4'5-q"

m,~AI,

~-q"

"".ct,~

Ul-4G
41'-4- 4--4" 4'1-o.W ----=-

",..~

410-411 l&Il-4I'

NAPOt~:

"

r _

~~-~

---

~-

- -~
......
4"-. filii

.-dl telJ&tl /Jill , . dv. .". I....~ I",..'

In=: . "" ..

"'?'1P.tI 11m
Z.
l. Sill
OpeTfK/~
1Wd}tlltof

""""1-

t/rltttt.", ....

~"I-

...

S IJa~nja IVIC 'Ijf' ca (:""c a Je p~i "me prp

pretruk '!JPn 1 {"nc ~:1 sm JIO xi '.njcdn st.\
r nu tne VrI}e-d ~u orf" Ika IJC'ncil D.
~ R.
D (ormaclJa s , iJasnje inc

~p.,,'"

dp 'o ~m CljU E J'r

pI ;'1<' D ... 2 R. do

~nd(;l

viJe nc a {a C{-la:
Rtl(;

- -

R,
=:

R.

I --

!sU>vr men o s nckl pr.'~ k v!Jf'nca cane '.1 d,

pr" nlka cant ta d I
2 r, . Od v(,1 m n
omo Ole cane;! :l villum na 2 ;-; r ' h, ' s
o b7.1 r ')m da J'

2 r,

to se \';sma can "Ia h m"ze IzraL: ! : ka

u obilku

~m

~ (I'. -

s~edn Jcg

njl do "flJ dnc> I

r j' I" [," m ran J

[uMel)a pr'lmJe'lIJlv II!. p'Jlupr

n ika

T"

h, -

2n

-I d,

{j'lu r;'lsnJa IVlca cantc ta Jt' prnma l"m

prclrpJ '!a df 'rma,'lju '

1-

r,

r,

U loku dalJeg proccsa l~vlacenj;'l ([[ [;U;!) I/'<;Ina (';}nc:' ;!

pov ('ava na vrije-dnost h' > h" precnt k \'Ijenca cane'la sc sm anJuJC n I VIIJCdn ' I L' ,
= 2 R' < D, = 2 R" dok se odgovaraJucl preen!i< d, ppvecau n vri)ed nos

d' ,

?_

r ' ..

> d, - 2 r.

Prom)ene oVlh vTI)edn tl uslovlJav;!)u po eca nJ C def rmaclJc P

Lrasnje Ivicc vlJenca cancela'

R,

1- -

R'
_

Ek

1-

- R'- .

E =

1-

r1

-,

>

E, -

I -

IJ~ n Je 1

un\l -

r.

Ka da variJa bilni polupr cnlci d',sll!:(nu vnj dnost R,

r"
r,
R (zavr~lay.
izvJacenja - II[ (a7..'). d fo rmac]j e unulrd!;njc I spoljasnjc IVlce su najv ce 1
medusobno jcdnak~'
E

ER

r,

E, -

1--

'!z izloze nog se vldi da izvlatc nj spada u nestaci.onarne procese. , ajrea1ntli

pokl)Za lelil proc ,a se dob,vaJu ako se on razd ijeli na nil kontinuiranlh e tapl.
koje se odvijaj u j dna za drugom .
Vartjablilll l'ad ijusl s m ogu medusobno povczaLi preko uslova jedna kosti
volumena
odakle je :

R. -

I ." - Ir. -=- ,y'~

2
T,-

01
...,. '

Posljednji obrasci omogucavaju da se usposlave funkclje:

ER

= f (r

E, =

R2 + r l _r l

1=

1-

...L---:R,--'I'----="

cp (r,) = 1 - -

ER

= F

(R.l =

1-

R,
R

rt

r.

Grafovi funkcij a fR - f (r.. ) E,

cp (r ,) u inlervalu rl ~ r. :s:; R su prikaza n.:
na sl. 176 c.
Iz dijagrama se moze uocitl da je u svakoj tacki intervah rl < r, < F.
cp (r ,)

E, =

>

f (r ,)

ER -

to znaCi da je de[ormaclla unutrasnje ivic veca od deformacije spoljasnje ivic

Karakteristicne tacke d..ijagrama su:

R, = R

POletak izvlacenja (tack::! 1\); r, = rl

1.

E, = 'R

2. Zavrselak izvlacenja (.::: ck::! B); r,

R. = rl

R.

1--

f1

<

3. Tok izvlacenja (ft <:; r.

E,

1-

R)

n
r.

>

Ea

1-

U ovom intervalu se koci proracuna procesa operise sa srednjom vrijcdno.!icu

def<lrmacija unutra&nje i spoljasnje ivice:
Er

Eu

= -

+- ER
2

Kod projektovanja tehnologije izvlacenja. deformacije se mogu izraziti na cetiri

nacina, i to kao:
E= -

D-dl
---
D'

S tep en defo rmacije

relacijom :

= _D--:::-d_1 =
D

1_ m

m =

dl
D- '

D
K= ;
dl

cp = In

dl

se moze sa ostalim izrazima za deformaciju povezati

K- 1_
K

e'l' - 1
e'l'

I.

(1 29)

KVOClll"n premika bn~l" ' i

n)8 m i ratun po obr seu :
m -

dt _ 1 _

E _

1 _

'pr~a

pI

1 I

;2

).

e t o Soe deformac: a IJ;raiava oon06Om pre~njka plat e i ~a ~,. a It re"Cipi"oCnom 'njedno{,cu od

a izvlacen)a. Ova vehtm8 K
!)Tna ;\va ao
s pen pr bliko anja. leT e potnOC\l nJe odre(!uJe koliko pula Je prt'-C .it
ve6 oct prebu a can~
(129 b)

1-(

Gla"a logaritamska deformacija

J
,

i dp

q> -

povezati sa

q> = I

n~
dl

lTKlZe

=In

r.

=In

17

a;

(1 29

C)

D
d.

- I n (1 -

E)

1n m - 1 n K

s1)l"dere opt'rac;je :

d,
= -

Is .

1 mt.e~ral')m

tahm veht'mama obrasc m :

Vn)ednost.l odnOBa izvlacenJa, za prvu

mt

izraziti

D '

d
mn ~-

d n-I

i m aj u pr sudan zn a~j k od projek tovan ja tehnologije du bok og

Od velicine o vih odnosa dirl>ktn o zaviSl":

iz vla~nja.

1. VlSi oa napona i sil a Izvl atc-nja

2. Broj poLrC""bnlh operacij a iz v l a~ en j a
3. Vis.i na p ritiska ure(!aja za manj e lima
4. Kva litct pro.izv oda.

Minimaln.a. vrijednost d o puAtenog odnOlSa i7.l laC'enja

tora, me(!u kojima su najvafniji sljedeCl :

7.8V

od nua fa -

1. Kvautet i stanjP m{lt rijala koji se prerattuje. Povoljn.1Je uslove Izvlacenja

nude duktilniji nego krti materi jBli.
Osim toga j stanje isporukc je veoma va mo. SvaJ(ak.o ce bliJ dozvol;ene
veee deformacije kod mat rijala I<.ojl su isporu~ u mekourenom slanJu.
nego u polutvrdoro iii lvrdom.

2. Drugi faklor koji znalno

debljina materijala:

s, =

~D

. 100%

uti~e

na veHCinu odnosa

lzvla~enja

je relativna

. ..

(1:30)

gdje je:
s mm D mm -

deb1jina pia tine

pre~nik pia tine.

Ukoliko je relativna debljina veca povoljnijl su odnosi izvla~enja. To se

moze uoNti i iz tabele br. 54 u kojoj su dani optimalnl odnosi izvlacenja
cilindri~nih tijela bez vijenca. 1z brojeanih vrijednosli se moze uo~iti da sa
povecanjem s, opada vrijednost m, lo znaci da se smanjuje potreban broj
operacija izvla~enja. Tanji limovi su vie podlozni gu~vanju od debJjih, zato
je za njih potreban veCi broj izvla~enja.
3. Meduoperacijska terrnicka obrada. Usljed efekta hladnog oCvrscavanja materijaJ u loku procesa izvJacenja gubi pJastiena svojstva i poslaje krtiji.
Hadi toga se za drugu i sJjeaece operacije izvlacenja povecavaju odnosi
izvlacenja.
mn

>

m" - i >

.... >

ml

> .... >

rna

>

m2

>

m,

Ukoliko se izmedu operacija izvJncenja, tehnolookim procesom predvidi rneduoperacijsko zarenje, tada se materijalu vracaju njegova plasti~na svojstva, te odnosi izvlacenja za drugu i sljedeee operacije ostaju medusobno
jednaki.
4. Hadijus prstena za izvlacenje takode utice Da proces izvlai:enja. Kod izvla~enja sa maIim radijusima u komadu se mogu javiti vrlo veIiki naponi.
tako da dolazi do ' prekida dna. Sa povecanjem ' radijusa prstena za izvla~enje smanjuje se povr~ina za drbnje lima~ to takode nepovoljno utice
na proces izvJacenja. U- , tabeli br. 55 su navedene prosjecne vrijednosti
odnosa izvlacenja za razne \ mater~jale. Manje vrijednosti m vaze za vete
radijuse prstena za izvla~~nje rM ~ (7 -;- 8) s, dok se vece vrijedn06ti odnose
na prstenove sa rM < 6 s.

Primjer:
Odrediti stepen deCormacije po [azama izvlacenja i sve vrste deformacija
za keaj izvlacenja komada prema s1., 176 G, sa dirnenzijama:
I

dl = 2 n = 40 mm i hl '~ '2!1 mm
.J

Obraduje se meki mesingani lim debljine s =

i men

Precruk pIa tine

D = '{d'!

+ 4'dl h = V402 + 44025 =

74,8 "" 75 rom

D
75
R= - = =37,5mm

HAT..ERIlAL

C:!~lIron
Um
d.

TABELA br. 55
OQNOSI IZVLACNJIj CILfNDRICNIH T/JELA
8Z V/JNCA ZA RAZN MATR/JALE

=
m.~
m .!h.
mlt.~
"
d"
'
D

--

m, . 1;

Zo prvu

o~ro~ij~

~5 ~

....

HATERIl AL

Slij~~ c .

.? _f!rOC,!~ '--=

- 0.58 0,75 -

I-

~o~?t~/ki
1m bo(JiJ

0,52 -

0,5~

0,68 - 0,72

Hesing

0,52 - q.~
f-. _ --

0,70-0,7}

-. -

Alum fn ij
f--- -

- --

Duroluminij

F= -

~78

_Cink..

0,52 - 0,55 0,70 - 0,75

0,56 - 0,58 0,75 - O,BO

Titan

- - -'-

,.-

--.---

0, 50-~55

~7}-q.80

._ -~90
__
----- c:~85

-~70

0, t8 -0,53 10,70 - ~75

--

--

o~

0, 65

Slij.d.c.

og~ra~1Ju

Bokor_.

N,kl
f-BroMo

.-

Za prvu

...,

-1-'-- - - - f-' - - - ' 0,53 -0,67 ~,BO-~8S

- - .. _- -- ---

- -

0,60

-~65

",8

-o,as

D }R

D, .}B.
fl. ' }'.

.
/

,-6
-

"

./

/ 6'

1--

'-,

lr,

\~
\~~'
\
'
T

b. NAPQNSf(A ~EHA

c. ~EHA DlE JSTII4SILA

d. DIlAGRAH NAPONA

51.177 NAPONI KOD PRVE OPRACIJE DUBOKOG

IZVLAtNJA


:;r,Hitll lJ )''(\11

'11

~ 1

I'

n
J't

r,-.n, .. tm

.5

m,

ml

J t 'r elJI I. ~ LIe'en) . J"r

la 1\ nu II bl}lnu '
IllO

7:1

100

l'

non.:>1 j ('nl od n o,

1.3"

II :I

.~ I

L)

'1O

-.

ll. :I

, 1 'j m

c.
, I li6cl

11, 1

1-

I!

'1

- 1

r.

Stepen deformacije (obrazac 129)

D-

E,

d,

-= -0"'--

75 - 40
= 0,47
75

Odn.os izvlatenja (ob"azac 129 a)

dl
m, = o

40
75 = 0,53

Stepen preoblikovanja (nbrazac 129 b)

75
D
K = - = 40 ~ 1,88
A,
Glavna loganlamska deformaciJ8 (obrazac 129 c)
CjI

= In

d,

~~

2,3 log J .88 :.' 0,63

VI '3.2. Naponi izvhtceuj a

Sila izvlal!enja FL se tokom cijelog procesa prenosi sa izvlakal!a na dno
canceLa, talco da se u .dnu javljaju radijalni naponi islezanja ( + CT r ) i tage ncijalni naponi islezan'ja ( + CT,). Sa dna se ova sila prenosi na zidove canceta
(u zoni pren osa sile - po 51. 159), pa su zidovi canceta optereceni takode na
istezanje (naponi + CTy n'S sl. 177 a). Oalji m pren06om, preko zone deformaci je
moze se ustanoviti cia ce vijenac cancela sirine (R.. - r ,) bitl oplerecen radi jalnim n aponima i$tezanja ( + CT,) i tangencijalnim napomma pritiska (- CT,), uslj ed
istiskivanja viskova trooglaslih e-Iemenata (sl. 155). Tok promjene glavnih napona u vij encu om otaCs ' i dnu cancela Hustruje naponska ~e m a (sl. 177 b).
Li m se u toku procesa izvlacenja pridriava uredajerr. za drzanj e lima
(pod d jejstvom sile Fd). Ako se u p r vi momenat zanemari uticaj drzaca lima
i pretposl<l 'i da nema lrenja izmedu radnih povr!iina alata i lima, tada se
p roblem iznalazenja vrijed nesti rad ija lnih i tangenci jalnih napon a u vi jencu
~l!eta svodi n a r jeSavanje ravnoLeinih uslova prstenastog elemen ta opterecenog ravnom jerni m naponima istezan ja (+ CT r ), koj i su usmj er eni ka centro
kom ada.
Prema tome, prva pre tpostavka je da :;u u to m di jclu normalni napon!
pnitiska (usljed sile drial!a lima) za nem arlj ivo ma li u odnos u na druga dva
gla vna napona, ili da je CTy "" O.
Uslov ravnoteze svih sila, koje djel uju n a beskon ac no ma li element
EFGH (isj ecen iz segmen ta prsten astog di je la ABeO), proj ektovanih na pravac
r adijusa se prema s1. 177 c m oze predocili u obliku :
d (CT r p) d cp s -

2 CT, d p s . si n

d cp
2
=

o.

Ako se, nadalje, pretpostavi da debljina lima ootaje u toku procesa izvlacenja
nepromijenjena (s "'" const), te da je uslj d malog ugla
. dcp
dcp
sm - - "" - -

gornja jednaCina se transformise na oblik:

d (0', p) = 0', d P
iIi
0',

+ p d 0', =

dp

:1',

dp

tako da je uslovna diIerencijalna jednaCina ravnoteznog stanja:

dp

dO', = -

(0',-0',) -

Dobiveni izraz je potpuno identican izrazu po obrascu (89). Uslov plastienog

t.ecenja (obrazac 29 a)
O'ma -0'.,10 = ~k
u ovom slucaju je
arnu =

Ur

S obzirom da se u vijencu canceta (sl. 177 a) .naponsko-deformacioni odnosi

nalaze negdje izmedu ravninskog naponskog (O'y "" 0) i ravrti.nskog deformacionog (Ey "'" 0) stanja, to se prema E. Siebel-u uslov plasticnog tecenja moze
predstaviti pribliZnom jednacinorn
0', =

0', -

1,1 k

.lntegraljenjem diierencijalne jednacine

o

~dO', =

-1,1

~k

P
d
p

CT,

dobiva se obrazac za radijalni napon:

CT,

R.
= 1,1 k . I n - -

..

..

..

. . . .

(131)

Tok promjene napona je prikazan na 51. 177 d. prj tome su vafne dvlje karakteristicne tacke (granicni uslovi) za poeetak izvlacenja kada je

R.=Ri
a. za p = R je a,
b. za p ..:.. n je

a,

= CTra =
=

a,b

0
R
1,1 k In - .
n

gdje je:
R n -

poluprecnik platine
polupreCnik CanCeta

a.,-

IIr.

"h ....

1.

i.a In -

H.

canfeta

=-

lli P = Po

ostaj~

nepromij

0,368 R je

Ey

0, pa na tom mjestu debljina vijenc<t

jena i jednaka debljiru

pla~ine.

U odnosu 2 In R . > J
p

ce deiormacija Ey bibi negativna, sto znaoi da se debljina vijenca canceta s manjuje. Najvece zad bljanje ce biti u blizini iv"ice platine, za p = R, gdJe je
Ey

= -

1
2""

Et

Iz ovoga se moze zakljuCili da

ce

sila drisea lima pri izvlafenju

biti koncentrisana na uskom prstenastom dijelu vijenca fanfeta, koji je blizak

van jskim ivicama pia line.

VI 3.3. Faktori koji uticu oa poboljsanje procesa izvlaceoja

U idealrum uslovima (zanemari~i uticaj trenja I dodatnih napona za
!;;Jvijanic k', m:lc!:! prcko rubovo prstena za izvlacenje) najveta vrijedn ost naPOM izvlacenja u zidovima cancela (<1y sl. 177 b) dobiva se ako se u obrazac
(131) za radijalni napon uvrslli p = rl, tako da je:
!J. = <1rb

= 1,1 !{ In -

R
n

S obziror.l C';) nopon u zoni pren sa sUe (sl. 159) ne smi je prem::tsiti vri.i ednost 1,1 k (u prolivnom dolazi do trganja canceta), mote se postavlti uslov :
1,1 kin -

R
n

:s:; I ,ll

na osnovu kOJega, shjede teor elske vrijednosti granicni h deformac:ija kod prve
opcraci je izvlacenja (obrasci 129 do 129 c).
m
T

D
= In -dl s:.
- l',

m = -

dl
D

0,37'

K = - dl s:.e=
272
,
E

D-dt

:s:;

0,63

Dozvoljene defo nnacije su svakako nepovoljnij e od teoretskih, jer je potrebnu

uzeti u obzir i eksploatacione faktore, koji otezavaju iz vlacenje.
U toku procesa izvlacenja u hl ad nom stanju, sa porast.om stepena deformacije dolazi do oc:vrsca va nja melala (poglavlje II. ~.3.). Efekt oCvrscavanja
se odrabva i u povecanju povrsinske lvrdoce. Na sl. 178 je prikazan dijagram
povrinske tvrdoce celil:nog komada Izradenog iz plabine precnika Do = 210 mw
i debljine So. = 16 mm, poslupk om dubokog izvlacenja sa redukcijom de bJjinc
rida. PovrSinska tvrdoCa je izmjerena nakcm sestc operaclJ e lzvlaccnja (debljina
rida na vrhu kom ada s = 1,6 mm). lz d;jagrama se moze u oeiti da tvrdocn
raste iduCl od ' dna ka vrhu komada, jer su dijelovi blize vrhu bili podvrgnutl
vecim de formacijama . Zbog manje tvrdoee pri dnu, a da bi se izbjeglo trganj ...

t 100
~IIO
~

liD
110

~.
.

~.

---

/ ' .......
-

m
100
JOO
Vlslno mJer. njo Itfrdo{. - 56 ,

"

Hot.rljol:
C.likro~
I rYloc.njll StJ:
Q,07 -Q,I}
IV5 " Hn

v"

.....

"C

0,15 " Cu

ax

fOO

!lSJ ao}" AI

r!l Ttf~doCo j.

lr-

~--~j~ mJer.no no-

1 k on . ~/-.' op.I

roclJ ' Irtflo-

~enjo.

~~====================~
51, 178 PROMJENA POVRSIN5KE TVRDOCE lZVUCENOG KOMADA ZAVI5NO 00 VI51NE MJERENJA (U Bauder)

JO

, -,-1:==+===71
L.

'- r-

10

Probn pruv.t. se Isj.coju Iz

omoto~o izvu~.nlh fon~/{o

Holer/jol :

I, AI~1.5"Hg+Q.l5"Cr
O~--~--~----~---J

I ..

01-.

/1-<1

2. AI + 1,} "Hn

/ ....

Op.racijo /zvla~.njo-

5/,179 e.,OVEQ:.NJE GRANleE RAZVLACENJA

(Gi)

5A BRO-

JEM OPERACIJA IZV~CENJA (L. ~ofman l

d
~~~-+--+r.~~~-~~~~

~ .s ~-+-Y~:-~~7j---r--r--i

'b

"-

~ 10 ~---k~h-:'r-t---t- - + - - ! ---l

]
~ 7S ~~J~+--4--4---~-+--1
.~

__
cp 0,1

10L-~

~~

__

0""

__

Deformocijo presj.ko

~~~

11$

II'

117

y. A'A.AI_

1(. A.-AI
I
A.
Hj erenja vrJ.na so:

Yr ='0..278;

~/ . 0,339

~ =0, i56;

~. ~}8

V =Q.SS8;

~. 0,655

Hater/ja l :

t. 1220

51, 780 DIJAGRAM

PROMJENE POVRSIN5KE TVRDOCE ZAVI5NO
r
00 5TEPENA DEFORMACIJE PRE5JEKA (B, Musafia)

dna, unutrall nj a trasa komada se izvodi konusno, tako da se deblj ina 7.lda u
smj e ru od vrha ka dnu poveeava.
Dmgi eksperiment se sastoji u tom e da se iz omolaca komad a, izradtnog
tehn ologijom dubokog izvlacenja bez promjcne debljine materijala, Isijecaj u
probne epruve te, nako n svake operacije izvlace nj a I na n jima raz i granica
razv laeenja (sl. 179). Rezultati oV lh ispilivanja pokazuju, da sa P vl'canjtm
broja operacija izvlacenja, bez meduoperacijskog zarenja, raste i gra nl(;a razvlaeenja, sto znaci da se materijal ocvrseava.
Zavisnost povrsinske tvrdoce komada od stepena d [ormacilc pn' sjcka
\ visine mj e rne tacke, p otvrduj e naprij ed navedene poslavke. U tu svrhu :l'
prethodno izvuceni k omad sa kons\.antnom d e bljinom dna i omo\.aca, pU r~i n e
Ao (sl. 180), podvrgava d a ljim operacljama izvlacenja sa redukcij om delJljine
zida, tako da su povrsin e izvucenih cancica: Al > A2 > .. .. > AI. lz rezulta\.a ispitivanja se m oze zaklj u Li ti da sa porastom stepena de[or ma cije pn?sj i::t
('1'1) raste i povrsinska tvrdoca (lacke I - VI), i to u to liko vise, uk oliko j mj erna
lacka udalj enija od dna komada (tacke A - E). Kompleksni [kat oc vrseavanja
prikazuj e ll rafir ano p odru cje izmedu gornje i donje linije.
Uticaj hladnog ocvrscavanja se moze kompe nzlrali rekrisLali7.acioni m zarenj em komada n a kon operacija izvl ace nj a (poglavlje If 3.1.).
2arenje poskupljuj e proees p roizvocinje, kako sa sianovista po Lreb n ih
investicionih ulaganja (peei za zare nje i uredaji za dezoksldaclju), lako i vremenski, jer se proces produzava i zahtijeva vece ucesee radne s nage. Uko liko
se za proracun potrebnog broja izvlacenja koriste od nosi iz label br. 54 lada
se, bez m eduoperacijskog Uire nja, za razliei te materi jale moze izvri'liti slijed e.ci
broj uzastopnih op raeij a izvlacenja:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Celieni lim za duboko izvlacenj e

Aluminij
Mesing
Bakar
Ne r(!ajuci eelik
Magnezije ve legure

3-4
4-5
2-4
1-2
1

lz tabele br. 54 se m oze uoeiti da sa porastom broja operaeija Izvlaeenja .

raste i odnos izvlacenja, llto znaei da teh n oloski proees bez meduopc racijskog
Uirenja, zahtijeva veei b roj operaeija za izradu i;;tog komada, nego proees sa
!arenjem.
Najpovoljn.ije temperature Zarenja za razne m ateri jale su nav edene u
tabeli br. 56.
Vrijeme trajanja !arenja zavisi od vrste materijala i krece se u granicama od 0,5 do 2 h. Nakon toga se komadi p ostepe no hlade. S obzirom da Sl'
prilikom !arenja povrllina komada prekriva s lojem oksida (ukolik o zare nje
nije izvrlleno u pecima sa zastitnom atmos[erom), nakon zarenj a je potrebno
izvrlliti dezoksidae iju oovrlline komada. Rad! toga se komadi potapaju u kade
.sa razblazeni m kiselin~ma (z&visno od vrste materijala to su ra zblazeni rastvori
h lorne, sumporne, iii solne k iseli n e). P oslije dezoksidacij se komadi is pira ju u
kadama za neutralizaci ju, peru u toploj vodi i najzad suse.
Vrlo je korisn o kod izvlacenja kompHkovanih oblika !a riti parcijalno
samo onaj dio pia tine, Hi kom ada koji se na lazi u najtezim uslovima pri izvlace n ju. Tako ee se kod tij ela rezervoara za gorivo (sl. 181 a) podvrei ia rel' ju
(plamenikom ili indukcionom) on a zona platine gdj e je deformacija najveca.

'. PIO/IMI

2. PIa fltk
J St.zno 9/0"
{~/I

:IfrvIJO

It

5 Nasion

a ZONA tARE"'J RlER."QARA

b lMf.N) PlAT' A

51 181 PAR(;IJALNO tA RNJE KOMADA

HIo If~/ ,

I. "10 /
} Prs,.." lt1 u1rlO~,.(hlad n)

1 Dr tot
(grt

/lfT>O

fI)

'. GM nJO komoro

5. 001110 komoro
6, /7"lialtvt
(11/0 tI. ,,)
7. tont
It 00"'04 .odt 1 0

5
II

~HA PROCfSA

"od 1)/.

b KONSTRUKCfJ,A A LAT..

St. 18} POVECAftUf MOGUCNOS TI PRE08L1KOVANJA ALArJMA

SA GRfJANJEM I HLA DENJEM POJED/NiH DIJELOVA

UkoJiko se zari clJela piaLina, IU cljeli komad, smanjuJ!: St' i.vl!,.oC:a c.iJcl,
platint! lkomada). To jc svakako povol)n/) sa stanovista nap mklh odnosa IJ
zon i deformacije (51. 159), jer se poveca a plasticn t matcrlJuln I olnksa',"<1
deformisanje. Medutlm. komad ima !;manJenu {:vr:Locu i u wm prcnosa slle,
tako da opet ne moie da podnese vel kl stepen dt'formadje. To JC u51ovilo ra~
vitak poscbnog potStupka zar nja, kO)1 5 sasloji u lome da se za poct'tnl materijal ne koristi traka u m ko zarenom, nego IJ hladno v Ijan m stanJu. ::: lakvlh
traka se pr()O;ljera platma 1 (sl. 181 b), k:>ja se zatim stew i.7.mcdu naslona 5,
slezne glave 3 i 'i1jka 4 struga. Zatim s' plam nikom 2 zan sarno obod pl:ilmr
Na taj nacin ' c omeksa\'a samo onaj dlo plalme. k Ji C se kod izvlaccnJa nd '
laziti u zoni ddormacij '. dok dIU koji ee bil l u 7.om preno-,a sil osLaJe:ia POVl'
eanom cvrstoeem koju Ima hladno valjana Itaka.
E. icbt'l jt' na i .(." ovog p .. : ltp:qil /. ~ rcmJ~ I., ,n~d podvrgao l7.vlacenju,
I za razne malerijale posllgao sljedece r 'w lLat
Materijnl
1.
2.
3.
4.

CeJik (St. VIiI 23)

Mesing (litIs 63)
Ci.sti aluminij (AI 99,7)
Ner aj uei celik (V2 AE)

2,20
2,20
2,10
2,17

0,455
0,455
0,475
0,46

2,45
2,95
2,50
2,73

0,4 i
0,34
0,40
0,367

Iz ovog pregledil se moze lIoctli da su slepeni preoblikovanJa I;cd k-.mau3

iz vuce n ih iz hladno valJane trake sa parcijalno zar nom platinom (K') znatno
veei od onih koji . u post gnuli ked izvla{ nja kcmada iz meko-brcnih II aka (K) .
Analognu funkci)u ima I alat sp cijaln konstru)<cije (51. 182), kod kojega se pojedini radnl dljelovi na odg varajuCim mjeslimll gri-ju, i.li hlade. Kod
orog alata se zona deformacije grij (tako da u isloj temp::ratura ~ raste, a
cvrstbca (j", opadal, dok c zona prenosa sile hladi (sl. 182 a). Kod normalni:,
alata za duboko Izvlacenje komada sa precntl<om d moguce je u jednoj operaeiji iz\"lac('nj , zavisno od s\"ojstva mat rijala koji se preraduje, poslici vi.si n u
komada u granicama h = (0,6 -:- 0,73) d.
Kod a lala sa gnjanj m i hladenjem pOJedinih zona ove granice se POV\!eavaju n.a iznos h =- (1.3 -:- 2,3) d. Ovo je osubito vazno kod izvlacenja komada
slozenih nerotacionth oblika, jer s sa ovakvim alatima tehnoloski Pfl)C:'S sk raeuje za ne ko liko radnih ope-racija. Osim toga izvlac njem se prernd uj e niz
raznih male rijala sa slabim plastic.nim svojstvima, kod kojih j gra nica ra7.vlacenja veoma blizu c.vrstoci materijala (kao kod magnezijevih i titanDvii.
legura i ne kih osta lih metal a), sto .mac.i da je dijapazon plastic.nih deformacija
(bez kidan ja) veom a mali. Ova konslrukc.ija nudi gotovo jedinu mogucnost
prerade . tehnologijom dubol: og Izvlacenja materijala sa slabim plastic.nim
svojstvima.
K onsl ruk cija alala jc pd. azana na I. 182 b. Cijevni er .jaci 1 ;u montirani u donjoj 4 i gornjoj komori 5. j a taj naei n se zagrijava viJenac ca nceta
)toji se izvlaci i sm;m juje cvrstoca u 7.lJni dcformacij . Toplota se na v; icnac
cance a yre nOSI preko zagrijanog dtjcla pt ~tena za izvlacenje 2 i drzaca lima 3.
T empe rature grijanja zavise od vrste mat rlJa la koji se obradu je (za Mg Mn :
320 -:- 350C, za Mg Al 7: 300 -:- 350C).

Zidovi i dno komada (k oji prenose silu izvlal:enja) se hlade, predajul:i

ioplotu izvlakal:u 6 (kroz koji cirkulise voda za hladcnje), tako da zadrzava ju
onu I:vrslocu koju je malerijal imao prije zagrijavanja.
Odnosi izvlal:enja se ovim postupkom popravljaju. Legura Mg Mn ima
kod izvlacer.ja u hladnom stanju dozvoljeni odnos mt = 0,87 -;- 0,92, dok se sa
ovim alatom postize mt = 0,45 -;- 0,50.

VI 4.

Projektovanje tehnologijc dubokog izvlacenja

VI 4.1. Izvlacenjc rotaciono simetricnih tijcla sa konstantnom dcbljinom

A. Komadi cllindricnog oblika bez vijenca
Na osnovu zadanog konstruktivnog crteza goiovog komada pristupa
se projektovanju tchnoloskog proccsa, koji tece po redoslijedu:
1. Dodatak za obrezivanje (d h)
odreduje se po labell br. 51 za zadani odnos dnfho (d n, ho visina goiovog komada)
2. Visina komada nakon zadnje operacije izvlacenja (h n) h n = ho

preCnik

+d

3. Prel:nik platine (D)

Zavisno od oblika komada odreduje se po metodarna obradenirn u poglavlju VI 2.1.1.
4. Relativna debljina materijala (sr)
po obrascu (130)

100010

Sr =

5. Odnosi izvlacenja (m! m2 - - - - mt - - - - mn)

za prvu i sljedecc operacije izvJal:enja odreduju se zavisno od relativnc
debljine materijaJa po tabeli br. 54.
6. Broj operacija izvIa~nja (n)
lz redosli jeda operacija po tabeli br. 57 se vidi da se prel:nik goLo\log
komada moze izracunati iz reJacije '

d n = mn d n _ t

m n ' mn -t . dn - 7 =

mo' mO _ 1 . . . . ms' m2' mt . D

Ako se odnosi izvlal:enja za drugu i sljedece operacije zarnijene sa srednjim odnosom izvJacenja
m~r

m!

+ ms + .... + mn 1+ mn
0-1

tada se precnik goiovog komada moze izraziti

do

nrr. sr

. rnl' 1)

obrascem

Logaritmirajuci prednji izraz

log d n = (n -

1) log m ST

+ log ml D

dobiva se obrazac za potreban broj operacija izvlacenja

n = 1+

7.

log dn - l.og ml D
log msr

( 132)

Pre~ici komada po fazama izvlacenja (dl, d2 . . . d l .. . d n ).

Na osnovu usvojenih odnosa izvlacenja (ml, me.
m j . . . mn), precnici komada po {azama izvlacenja (tabela br. 57). s racunaju po obrascima

ili opcel1.i to
( 133)

gdje je:
dlo m, d i-

I -

plecnik Canceta i odnos izvlacenja

doticne operacije
prec nik canceta prethodne operacije.

8. Dimenzije prelaznog dijela omotaca u dno canceta.

Kod ciJindricnih komada bez vijenca se razlikuju cetiri slucaja:
I Aka je prelazni radijus rl :;; s (s-debljina lima), tada se kod proracuna uz.ima rl "'" 0 (tabela br. 57).
II Prelaz omotaca u dno se moze izvesti i sa znatno vecim radijusima
rl ;?; s, sto olakSava proces izvlaeenja.
Velieina radijusa po fazama izvlacenja po V. P. Romanovskom (tabela br. 59) se uzima jednaka polovicnoj razEci precntka komada.

ill opcenito:
(134).

III Bolje uslove sa stanoviSta drzanja lima, u toku druge i s1jedecih

operacija izvlacenja, da~u konstrukcije komada sa konusnim prelazorn omotaca u dno jer se na taj naCin povecava povrSina za drzanje
lima.

rABELA br. 57
FAZE PROCESA IZVLACENJA CILlNDRICNlH KOMADA
8EZ VIJENCA
Platina _ JJ PJ 'i..A~.LLA_ ~ Z V L A C E H J A
Veli~ina

,-

I-a

/I-a

,...d~

d,

'{
\j

VI

Odnos

-,

m,-

P'etmil DW!+U.h
d,
V,sma
h,

!-

--- I

D'- d,'
t d,

!.. _ I

d, =m, d,

dJ.mJd,

D'-dI
t d,

hJ

_.!!.JL.

d 1'-1

d..m. dn-/,

J!b.

r-I

s_

m _ J!J..

h,-

m, -~
d,

h,6

d, miD

debljma I,ma
s

- -

m,

f2j*

n -= ta
d.

/II-a

h. 0'-4

tdn

D'-dl
~dJ

TA8ELA br. 58

OBRASCI ZA PRORACUN VISINA CILINDRICNIHKOMADA

ssz:o =----a
8EZ VIJENCA PO FAZAMA IZVLACENJA
_

R5S77i

SKICA Irvfo-

t~}e

d,

<b~

1-0

1/-0

n-Io

--

& HO
_._-

@E

1-0

r-

08RAZAC ZA PRORAtUH VISIHE

h, -0,15 (
h,= 0,15

s,'-

()-to

0'
(-a,
- d,J+ 0,1.3 {I,, (d,+ 0,32r,)

0,1.3

[f" (dn+ O,32'n)

*
-

D1- d,)+0,S7 ~ . (d,+O,860,J

h,=O.lS(-a,
h.-o,15 (~' cJ,J +Q,57
0

-------

~ (d 0,86 0tJ

--- - -

h, -0,25

11-0

D1
D
h,-q1S a,'
, (J.25 ",,m,

n-ID

--

h. -/l25

-D'
.It

'z~/at~nja
Pretn/ci tan~'ta

fozomo

d"d, , , d.-

po fazama Izvlatenja
plat/ne

Pr~nik

--

a;;- Cl1S m,-m, ... m,.

--

,.-~
,
0,- d / ,

a,.

--

dZ,dJ

a". drr-<ln-I
d,
m'-1J

D'
0
cr,
=lll5 m
,

/-0

r,- dZ,dJ

h,-(US (~D' d,J+ 0,57 , (d,. 0,86 a,

h"h, .... h.- V,s/ne tant/~a po

" -

h.:O,ls(~: - d,,)

d,-d,

d, ) +0,1.3 ~ (d, + 0,3U, )

1/-0

PRIHJED8A

1tIZ-

f,

d.

,{' ;r,:-I

Ii ,r, . .. r. - Rodijusl zoOblj.nja no

prelazu omotata u dno
a"a,' "'0. - Yisma konusa no p,...
lazu omatata u dno
m,ftIr .. fTI,r Odllasl izY/atenjQ

lABELA bG59

8.AD
. liUSl

IZVLAKAA I DR2AA LIMA

PRSTENOV/lA SLiJEDE~E
OPERACIJE /ZVL"AtENJA
SU /ZVEDEN/ SA ZA08
LJENJEH (rad/jus
)

/- a

r.,.

PRSTENOV/ ZA SLIJEDECE
OPERACIJE /ZVLAtENJA
SU /ZVEDEN/ KONUSNO
(
d uglom fl)

d, dl
2

11-0

rtl}- r"

-e

- to

.n

go-dCn")

rdn rstn-I)

1. /zv/aka~
2. Prsten za Izv/atenje
3. Drlat lima
t . Prsten za centr/ranje

r. - rad/jus Izvlakaea
d - precnlk izvlakata
rd - rad/jus drfata lima
- rad/jus prstena za Izvlatenj.

Ugao konusa (tabela br. 59) se blra

Ukolilro se usvoji ~

granicarna:

45, tada je visina konusa (tabela br. 58)

(134 a).

IV Kod izviatenja komada sa sferit:nim dnom (labela br. 58) radijuG

prelaza omotaea U dno je u stvari radijus sfere:

rl :1 ,.

(134 b).

8. Vi sine komada po fazama izvlacenja.

Zavisno od izvedbe prelaza omotaca U dno canceta ove V'lSUle se takode
proracunavaju na cetiri naCina. U svim slucajevima se visine izracu'navaju na osnovu posta'lke da povrSina pJatine (A) mora biti jednaka
povreini komada nak.on i-te operacije izvlacenja (Akl).
I Ostri prelazi (tabela br. 57)
'It D~

A =---,-4

(135)
II Zaobljeni prelazi (tabela br. 58)
(135 a)

In Prelaz sa kon.usom (tabela br. 58)

D2
hi = 0,25 (-d. to

dl )

al

+ 0,57 -d

(d l

+ 0,86 a0

(135 b)

IV Sfericni prelaz (tabela br. 58)

(135 c).

P rinl.k r:
Pr oj L'kl{J\' ~lli Lchnoloski pro.ccs po fnza m<.t izviacc:lja. 7.a komad prik a~.a l l

na sl. .

18;~ tl .SO

dimcn l ijama :"

,
d n = 20 mm;

~7

ho -

r" = 2 mm .

mm :

Materijal: meko iareni mesi.ngani J,m Cu fiU Zn (Ms60), debljine 5

= a,s mm.

1. Dodatak za obrezivanje:
Zn odnos

20

tin

.- = --. -.= 2.6

hI)
17
.

7i mm jz tabele br. 51

Ll. h = (4 -;- 6) mm

1. Visina ku m ad a n.k on zadnjeg izv lacl'n ja :

h ..

h.

Ll. h

77

+5=

82 mm

3_ Preenik pl a tine:
Ob razac po tabeli br. 50, red. be. 2
D =

d = d n ~ 20 mm :

0_

r =

= 82 -;- 2 =

80 rom

y' 2(i:;--::~'4--::20(iiO-:f:-6 :S 7 -'--2)' = 63,1 "": 83 n:m

Platina jm a d i:ne nz ije:

'L

+ 4 d ----(h + 0,57 r)
r n = 2 mm; h = h n -

Vd'

<jJ

83 X 0,5 mm (51. 183 b)

>

Re la livna d e bljj-na male rijala (o brazac 130)

s .100 = 0,5 . 100 = 0,602
l>3

o
5.

Od l1 05i izv lat t: n j a :

Iz la bcle b r. 54 za s, = 0,602
m, = 0, 55 ;' m, = 0. 78;

''''' = 0,80;

m., = 0, 82;

m s = 0,85

6. Broj ope rac ija izvlacenja (ob razac 132)

n = I

i? g ~'c _____log n:'~ = I

log mu
n = I

log 20 -

log 0,55 . 83

+ --='-------;I-og-O,81

3,96 = 4,96 "" 5

d.=20

0=83

.- -

b . PLATINA
.(}.5

"~"
a.Gorov
KOMAD

c . FAZE IZVLAtENJA

51. 183 PRIMJER IZVLACENJA CILINORICNOG KOMAOA

BEZ VIJENCA

.'ABELA br. 60
OPTIMALNI OONOSI IZVLACENJA CILINORICNIH
TIJELA SA VIJENCEM (Po V. P. Romanovskom)

<"

a ZA PRVU OPERACIJU (m I zd,/D)

~I

[
(

i
,

1I

Relatlvna deblJlOO

d,

} - 1.5

do 1,1

0, 51

--

; ~J' \

1, 5

1,8

}, O

},}

0, 1. 7

0,1.9

0, 1.5

0,1.6

a, /.} _ r-3 ~3

O,~

0,55

0, SO

0,51

O,5}

0,1.7

0,1.8

0,1.8

O,U

0,1.5

-0,~5 -

f- 0,53

- f-

0, I.}

0,1.0

0,1./

0,1.2

0,1.2

1-0, 37

0,38

0,38

0,38

0,38

f- ~8 _ 0, 31.
3,0
0, 32

I-- 0, 35

0,35

0,35

0,35

0,33

0,33

0,33

0,33

f-.

d)

"s/D . 100 %

t 5 - I'1!: to-O,6 o..6~ 0,1-0~

=
0, 53
0,55
0,57
0,59 _
.-

-.J~ . O, ~9 _ ~51

d.

Sf

1--},5

b ZA SLiJEDEeE OPERACIJE (m , ,, dl /d, -, )

Odnos

_ d,

r
T

:i'

\""

i
'"
,0/' ~;
-ii,

-d,_,

l'

iulo~

N.~
i'

Relotivno debljino

Sf c

s/D IOO%

1,5- '-A '-0- 0,6 0,6-0,3 IP-O,tS

m,

} -1,5

m,.&
d,

0.73

0,75

0,76

0,78

0,80

0,75

0,78

0,79

0,80

0,82

0,78

0,80

0,82

0,83

0,81.

0,80

0,82

0,8~

0,85

0,86

m,.*

I---

d,

m," dJ
ds
mszd;

-.

7. PreCnici komada po fazama izvlacenja:

Na osno\'U obrasca (133) i tabele br. 57 slijedi
dl = ml . D =
d2 = m2' dl =
ci:J = Ul3 . d2 =
d4 = m. ci:J =

0,55 . 83 - 45,65 = 46 mm
0,78' 0,46 = 35,88 = 36 mm
0,80 . 36 = 28,8
29 mm
0,8229 = 23,78 = 24 mm

Kontrola odnosa

mG

20

= 0,833

= d = 24

zadovoljava

8. Raciljusi komada po fazama izvlacenja:

Prema obrascu (134) i tabeli br. 58
46-36
=5mm
2

dl-d2
2

rl =

36-29
d2 - ci:J
- =
= 3,5mm
2
2

r~

rJ

f4

= --::-- = -

rs

=r=

~3 -

d4 =

E-

24

2 5 mm
'

2mm

d4 - ci6
2

24 - 20
-2

2 mm

9. Visine komada po fazama izvlacenja:

Po obrascu (135 a) i tabeli br. 58
D2
hi = 0,25 (d
- - dl)
l

83<'
hi = 0,25 (46 - 46)

+ 0,43

Dru = 0,25 ( d2

h.
-

0,25 (a3
36

36)

d~)

D~

83 2
29

29)

5
46 (46

+ 0,43

+ 0,43 36
3~

hs = 0,25 (ds- -

ha = 0,25 (-

+ 0,43

d3)

(36

dl

(dl

+ 0,32 rt)

+ 0,32 5) =
ro
d- (cL!
2

28,2 "" 28 mm

+ 0,32 r2)

+ 0,32 . 3,5) =

40,4 "" 40 mm

fa

+ 0,43 d; (os + 0,32 r3)

25
+ 043
-'' 29

(29

+ 0,32 . 2,5)

= 53,1

= 53 mm

D~

h. - 0,25 ( - -

d.

h~

0,25 (

83~

- -

21

2t)

d,)

r,

+ 0,43 -d,
2

+ 0,';3 -24

(24

(d I

+ 0,32 r,)

+ 0,32 . 2)

66,63 "" 67 mm

Provjera visine nakon zadnje (pete) operacije izvlacenja:

(D~

Iu = 0,25
83!
hs = 0,25 (20 hr;

- d5) f- 0,43

d5

20)
~

+ 0,43

hn

120 (20

~
ds

(ds

+ 0,32 rG)

+ 0,32 . 2)

= 81,55 "" 82 mm

odgovara

82 mm -

B. Komadi cilindricnog oblikB sa vijencem

Izvlacenje cilindricnog komada sa vijencem se odvija u tezim uslovima nego izvlacenje c.ilmdricnog komBda bez vijenca. Ukoliko je preenik
vijenca znatno ye ti od preCn.ika komada, tada se u toku procesa izvlacenja
ne premjeSta c:jeli volumen platine, nego same njen centralni dio, usljed
cega dolazi do izduiivanja materi)ala, odnosno do sianjivanja zida.
ajvece stanjenj zida se zaoaZa u zoni prelaza omotaca u dno komada. O.sim
toga kod ciltndncnih komada sa vijencem postoji i veta opasnost od guhanja materljala. manjenje dcbljine zida i opasnosl od guZvanja raste sa
porastom odn.osa d.id (d. - precnik vijenca, d - pre{nik canCela - tabela
br. 60) i dubine izvlacenja H.
Precnik pIa tine (iz tabe la br. 50, red. or. 4)
D =

V+
d

4 d [h

+ 0,57 (R +

r))

Zamjenom vrijedn05ti premn labeli br. 60

dl

d.

r = R (radijus pre laza omotaea u dno i omotaca u vijenac kod vecine slucajeva uumaju se jednakj)
H = h + (R + r) = h + 2 r (ukupna visina caneeta) dolazi se do obrasca za preeruk plnttne

(136)

Odnos prve operacij e izvlacenja (ml = ddD) zavisi od relalivne debljine

materipla (sr) i odnosa d J d, Sto e maZe uoeiti i iz izra..za koji nastaj e dijeljenjem obrasca (136) a pr cnikom d, tako da je slepen preobLLkovanj3:

E.. = V(~)2
+ 4 (~) dl
d

Kl = _1 =
rol
dl

3,4-! (..:...)
d

I) t... b, r: t)1
SIJNictl I)pl' l"acijc izvlil(;enJiI m, ~ (, (Sr) u taoch br. no b.
?l'cl'nil' l ko m ada pl~ Iaz ama 17',1iatJ1'nja se fncun ...tj' l prl Qb:~bC"

Vdj('dnoSl ocJnpsa ml, k:lo [unkCl je ml = f (5,. d,/d) su dan

;l

7.(1

In

..

d'l

Prr('mk "IJenea d. treba, po mogucnosli, vee u prvoJ oper~clji da b~:I"

)l'anak precnlku vijenra gOt.oVDg komada, uvecaraom za iznos dtxialtka 2..l
obreziva n je (tabela be. 52). Kod sJj~deelh operaelja iz vlaten]a ova] prd:nik
Sl' nCZil,:;,tno mijenja. lake da St' moze smalrall d" =:r consL
V!~ina kornada (za i - tu opt!raciju izvlaccnjaj ~C. ratuna n~1 oS:-:l)va
obrJ,cJ (136)

D' _d 2
H , = 0,25 (
d , '-f- 3,44 r l)

( l371

gdje je:
H,

\'ISIOa komada

D
d,
<1 ,

p retni k pi ati ne
preenik vijenea komada
pre~njk k<>mada

r, - . prclazni radijus

P Olreban bro] opcracija izvlacenja ,e racuna po obraseu (132).

Rallli pnmjeri proj ek lov" nja redoslijeda operacija izvlacenja clhndricnih komada sa vijencem su prikazani

n~

s1. 184.

a . V'jcnJc se pocioJe "b razo"ali od HI operaci je izvlaccnja sa konusnim

c1rzacern lima . Ugao konusa se pos lepeno smanjuje (od rrr do VII operaclje), a na pos l]ednjoj l<1 jest Vllf operaciji vijenae se porovnava i.
nakon toga obrezuje.
b. Vij enae se obrazuje kroz nekolik o operacija .izvlaeen ja, na lej ""eil:. slo
so mijenja nag.b zidova i prelazni radljusi (Ill do V I operacije). Stepen""t
obli k vijenca so postii.e u V i i operaei}L
c,

Vljenac zadanog precnika sa dodatkom za obrezivanje se obrnzuje u

prvoj ope racl jl izvlacenja, a ci ilndri tm dio n. sljedeeim operacljama.

putem poslupnog smanjivanja prcl-nikn ko,m ada I prel aznog radiJusJ, uz
adckvalno povccanjc visi ne komada.
i\nalog no kao

I u o~om sluca ju sc vljenac obrazujc u p r voj opernciji izvla~e-nia. Rstlika u odn osu na prelhodne slueajeve ]e u tDme SIO .je v iienae lzved~r:
pod nagibom. a llme se oteiava]u uslovi izyLa~enj a .

f.

pod c, sa rno

s~

d.

l'(lzhku;e po broju operacija.

Ovim nacinom se izvlace manji k madi sa vij ...ncem pod n,'gibom, -11
po principu ra7licitom od prelhodnog. U I operaciji se pr06ijeca pbtllu
i Izvlaci komad nesimcu'icnog obilka (sa nagloom jedne strane od 5:;"}
II ope raci] a je analogna I, s tim SIO se nagib stranice sman]u]c na uga ...

lIfll

VII

II

II
'"..0,.71

11/

VI

III
In eO,'

IV

IV

IV

m .0, Ij

1/1

~ :1
~

VI

1/

VI

o.

VI

VII

b.

c.

IV~
II

1/

/1/
/1/

IV

IV

d.

f.

~.

SI. 184 PRIMJEBl RE.,QOSUJEDA OPERACI./A IZVLACENJA

CILlNDRICNlH KOMADA SA VIJENCEM (A :Malov)
:

35, koji odgovara nagibu vijenca gotovog komada. Izvuceni dio predstavlja kombinadju vertikalnog i nagnutog cilindra. Poslije III operaclje
se dobiva polufabrlkat zavrmog obilka, koji se u IV opcl'aciji jos ka.i.1brira.
U tab eli br. 61 je prikazan tehnoloski proces sa konturama alata
za izradu tijela vazdusnog filtra (po V. I. Kuhtarovu). Kako se iz prikaza
redoslijeda radnih operacija vidi, komad se i pored slozenosti tretira kao
t ijelo ci.Iindricnog oblika sa vijencem.

C. Komadi stepenastog oblika

Razrada tehnoloSkog procesa izvlaeenja Iromada stepenastog oblika
zavisi ad odnosa visine, preenik a i broja stepenica .
Karakteristican primjer ovakvog komada sa jednom stepenicom (kod
koje je db > hb) je pr.ikazan na s1. 185. Iz platine (preCnika D = 48 mm) se
u I operacij i izvlacenja, izvlaCi canee eij i preenik odgovara prvoj stepenici
(dJ = 25 mm, hl = 17 mm) . U sljedecim operacijama izvlaeenja p ostepeno
se vrsi reduk cija precnika (ad dl '= 25 mm do db = 5 mm), tako da se kroz
pojediJle faze izvlacenja visina povecava do konaene vrijednosti hb = 8 mm.
Slican primjer, ali sa manjim brojem operacij a je p rikazan n a 51. 186 a.
Ukoliko je komad izveden sa nizom stepenica razlicitih vis.ina (s1.
186 b), tada se prvo vrSi provjera da li ga je m oguce izraditi u jednoj radnoj op eraciji.
Kao kriterij za ovu provjeru se uzima uslovni, ili propordonalno sum arni odnos izvlacenja, koji se racuna po obrascu :

.
mu =

hl
ho
--+ -'
+
h2

+ h n _ 1 d n- 1 +
~l)

+h n -

h3

do
D

(1 38)

+1

ho

gdj e su:
htl .d" D -

VlSme step en ica

precnLci step enica
p recnik plati ne

Ukoliko je us!ovni stepen deformacije veCi ill jednak (mu ~ ml) onom step en u deformacije koji je dozvolj e n za i zvlacenje cilindra b ez vijenca
(m l = ddD), tad a se komad moze izvuci u jednoj operaciji.
Prim jer:
P rov jeriti da Ii se k omad prikazan na s1. i86 c Il1.OtZe [zvuci u jednoj
radnoj operadj i.
Preenik platine
deblj ina p latine

D = 103 mm
s =
1 mm

Relativna debljina materijala

Sr =

s
D

'

100

= - 1 . 100 =
103

0,97.

TABELA br. 61
.
TEHNOLOSKI PROCES IZRADE T/JELA

VAZOUSNOG FILTRA

PRIMJER:(Po V.I. Kuhtarovu )

Konstruktivnl crtez goto vog
dijela.
Naziv dijela: Tijelo vazdusnog filtro
Materijal:
Lim C. 01i7. Pd ~t . VII J.
Debljina
s=O,8mm .

SKICA OPERACIJE

1
1

~ll"

C$

<#>385

OPERACIJE I A LA TA

3
Prosijecanje platine q, 3 85 X
0,8 mm.
Alat za prosijecanje pIa ti ne.

Prvo izvlacenje.
Canee <P l60X 78 mm(m,=O,6751
Alat za prvo izvlace nj e bez
promjene debljine materijala.

Drugo izvlacenj e.
Cance <P223.5XI 08m'm sa
vijencem <P l il mm '(m, = 0,86 J.
Alat za s lijedece op eracije
izvlacenja bez promjene
deb ljine m ater ijala.

NASTA'IAK TABE'. br. 61

Treee Izvlacenje sa
oblikovanje m dna.
Cance 4> 182.2 (4)223.5 )XI/8
mm sa vijencem 4> 21.1 mm.
(mJ = 0.8171.
Kombinovani alai za slijedeee izvlacenje i oblikova nje dna.

Kalibriranje dna i peglanje

vijenca.
Kombinovani olat za ka/ibriranje i pegla nje.

Obrezivanje

vljenca na

precnik <p 23l. m m.

Alai za obrezivanje.

I
I

Delalj

7
' -'22J.5

Obrubljivanje (kruzn 0 zavijan/e po zalvorenoj konluri) ivica vijenca.

Alai za obrubljivanje.

~2J2

J
Probijanje prelhodnog olvora
53 mm i provlacenje
grla <p 65X12 mm .
Kombinovani alai za probijanje olvora i provlacenje
grla.

'*'

Probijanje olvora <p 21..5 mm i I. olvora 4> 3.5 mm.

II

15_

--

Po"rSilUl

(/0:

z.!!f.K +d. '/(-vl4'

.,..

A .If:!r.+15 -tr' '5+S K.,.,195

..,

Pr.~nik plot

fob

D'~

D=V"''l'S .~8mm
1. PRORAlUN "'REt;NfKA PO FAZA"1A

j~idl-I /

l/:

15

4S.l

VI

III

IV

. 11>4.1
V
VI

VII

_~_ J

VIII

,X
16

%
%
/;
11.5

10

./

tl

6::'/
// 5

Yi s ill. hi

--

}O

FAZE TEHNOLOSI(OG
PROCES" /ZRADE

FAZAMA

m"

%/
"

...

J . PRORAtvN VI S /NA PO

di-'

P Ia i. a It> .h l

V:di
mm dI

!ofi

....

m1

ZQr: tis )

II,

" Q!:JJl. Y!::.1.il

OS

(d.

II ,17

1-- - - . -- -

" 2"

dt'K'~

chff

-- - - -

.,

..!!.l.!:!L
d1

0,80

_"z 5 ' 8/l0_~ l.oL?'(j~ )

D.80

II)" dJ

"75" 76

r- ------

--

478

~o

h .. T

f- -

0,80

h,'

0,80

58

1.0

h~.}

.to -<l]
.. in'
.

------ --

----

f"1f'"
--- ------ --

h,"!f'" .5

.....------

0.79

h,. 1!L
d, .J!L
43 .,45

0,80

"'''ff''Jj- -8

51. 185 PRIMJER IZVLAtENJA ROrACIONO SIMErRltNOG

KOMADA SrPNASTOG 08LIKA

Za ovu vrijednost, odnos prve operacij e izvlacenja (prema tabeli br. 54)
se krece u granicama:
mt

0,53 -+- 0,55

Uslovni odnos i zvlacenja za zadani komad po obrascu (138)

~ --'!~+]~ 58
mu

10 103

103

+~
103

~+~~+ 1

0,56

10

S obzirom na to da je ispunjen uslov:

mu

0,56

>

mt

0,53 -+- 0.55,

komad se maze izvu6i. u jednoj radnoj operaciji.

Drugi primjer (po s1. 186 d) prikazuje kakD se projektuje tehnoloski
proces izvlacenja ukoliko se komad ne izvlaci u jedno3 operaciji.
U I operaciji se prosijeca platina i nakon toga i zvlaci druga i treca
stepenica. U sljedecoj operaciji (II) se izvlaci prva step~nica na zadani
precnik, ali ne na cijelu visi.nu. Odgovarajuci dio materijala za punu visinu
ostaje u vijen cu. Nakon prohijanja otvora za grlo (III operacija), komadu se
u IV operaciji provlaci gtlo (to je cetvrta stepenica) i istovremeno se izvlaCi
vijenac, tako da se dob1va odgovarajuea visina.

D. Komadi konusnog oblika

Iiustraciju projektovanja tehnoloskih faza izvlacenja i seme alata za
izradu kOillu.:me nalivne cijevi automobila prikazuje primjer na s1. 187.
1z platine celicnog Lima za duboko izvlacenje (precnika D = 173 rom i
debljine s = 1 mrn) u I operaciji se .i zvlaoi cance (sa odnosom mt = 0,625)
sa precnikom vijenca 0124 mrn. Ovaj preenik se zadrZava kroz sljedece
operacij e, sve do obr ezivimja. Prelazni dio omo't aca u dno je izveden konusno, pod uglom 31 lW, koji se takocle zadrzava d. kod sljeclecih operacija.
U sljeclecim operacijama izvlacenja (II, III i IV) vrsi se (sa odnosima lzvlacenja m 2 = 0,795, ms '= 0,81, i m4 = 0,81) postepeno priblizavanje definitivnom konusnom obliku komada. U V operaciji se vrsi kombinovano obrezivanje vijenca . (na precnik 0 115 mm) i istovremeno probijanje otvora
(preenika 0 44 mm) za provlaeenje grla. Sesta operacija je takode kombinovana, jer se u istom alatu provlael grlo (075 X 15 mm) i izvlaci vijena~
na cilindrican oblik (0108 X 15 mrn) . Konaeno' se u VII operaciji probija
otvor (0 10,2 mm).

U principu, kod projektovanja tchnologije izvlacenja k'Onusnih komada postoje dvije me-tode (s1. 18S) ito:
a. Metoda izvlacenja sa stepcnastim cilindrima
b . Metoda izvlacenja sa paralelnirn konu.&ima.
Prva metoda se sastoji u iome da se komad postepeno izvlaoi po
fazama stepenastog oblika, tako da je kontura stepel1'ica upisana u konus
komada (stepenicama se vrSi pootepeno priblizavanje konusu).
Ako se na primjer (s1. 188 a) zadani komad sastoji iz cilindricnog
dijela preCnika d, i visine h" I konusa visi.ne hb, sa najmanjim preen ikom
db "" 2 rb, tada se po prvoj metodi, pestepeno iz platine (precnika D) izvlace
komadi cilindricnog oblika, sa p reC.nicima
dl = m{ D;

d2 = .m2 dl; .. . . . d; = m; d l _

Ovo izvlacenje ide do i-te operacije, kod koje ge dobi.va precnik canceta
jednak najve':em preOniku konusa d; =. d. (u pl'imjeru po s1. 188 a je
d2 = da) . Sa tom operacijom se zavrsava izvlacenje cilindra bez vi jenca.
U daljoj redukciji se zadrzava cllindrirni dio precnika d; = d a i
visine ha, a vrsi p ostepeno izvlacenje stcpenica precnika:

Visine stepenica se uzimaju tako da tangiraju konusni profil iznutra. Izvlacenje se vrsi sve dotJe dok se ne postigne d n = db.
Nakon toga se vrSi kalibriranje komada, odnoono poravnavanje izvucenih stepen:ica.
Glavni nedoslatak ove m etode je u tome sto se ne dobivaju komadi
konstantne debljLne, nego se usljed velikih deformacija debljina n a pojedinim mjestima (naroeito pri dnu) znatno smanjuje. Osian toga i nakon k alibriranja se na komadu uacavaju tragovi alata za stepenasto izvlacenj e.
tako da povrsina izvucenog komada ni]e. gJatka.
Izvlacenjem po metodi paralelnih kC!1.usa (s1. 188 b) se p05tiZu bolji
rezultati. Prve faze izvlace nja SlU iste kao i kod prethodne metode, sto
znaci da se i7 pIa tine postepeno izvlace cilindrieni komacLi. bez vij enca sa
preeni.cima
dl = ml D ;

d~

= m2 d l . . .. . d; = d a = m; d i_ 1

Dalja redukcija se vrsi na racun smanjenja cilindricne povrS.i.ne, u cilju

povecanja konusne, tako da je
d ;+1 = mi+ 1d;

. . . . d n = db = mn d ll -

S obzirom na to da se po ovoj metodi zadr~ava konusn i o blik omotaca komada po fazama izvlacenja, definitivno izvuceni komad ima povrsinu holjeg kvalitcta.
E. K omadi kupastog i sfericn og oblika
Osnovne poteskace, koje se javljaju pri izvlacenj u eve grupe elem en ata, ogledaju se u sklonosti m aterijala ka ispupcavanju, stva r an ju nabora
(gliZvanj u) i znatnom smanjenju debljin e materijala u denj em dijelu kom ada.

6:J-

_ _I

op.

'"j

'

~I

m "0.52

C.J~

1/ op.
m -Q.7S

b.

-~

J"

JJP
m .O,S'

~,

CD

o.

/1/

operocijo
<bm
...

r,;;r'Uf . it
::.

,- ..,

'

...

IV

-.

<b.'lh~ ""'-~

..., ~=-""'R::11:"-~~_~<b~I_S::-2,.,~-====--=~-:~
i!"31

tplO]

,-

~
I.

dJ70

op.

..J"-_"""li1"*- _--'L
..:r
'-

-,

r=

m -0.97

met

l_ -

~~

LJ~

.' T

IV

9>'5 --,

~ ~~
~

'01

_'j'

dJ58

.-

operocija

c.

d.

SI.186 IZVLACENJE KOMADA STEPENASTOG OBLIKA

... ._
~

F-rr:i-~

, --

T .. ,

j_f
.~

f -

Go rOV KOMAD

O"!L

......--=~=r---+-I____l..,J
PLA TINA

,
'---

- -

..

- --

'I I ' .

,I

!_._,J-r~

~ ,, ==oll1

-E1StI>PO; '''-'L

=' i i i

\ .i..!
&_
\

II

'i'
'

R1O
-

J~

R7J~1

RS.

1 '"') t Ii !I

~+: L_
1..0.

I,

'-~ f

' L
~ ~ ... , ...!~t

RJ.

.r

-.r'~
;" ':'=':'
~
= =<btr -

. Iii

- ,,o-'4

ji

~ ~~

Ij--J.~

__ " ..L .L /

iZ1I1. m," 108/173=0.525

-'

16
iZIII. m,= 70/85 =0.81
IV izvl. m,.57/1v=o.S 1
V Obrezivanje y,ijenca dJ 115 i probljanje
ot 1I0ra t/JJ.J.
\IJ Probijanje otvora dJ 10.2

VI Provlat enje grla i izvlatenje vijenca

SI. 187 TEHNOLOGIJA IZRADE KONUSNE CIJEVI

Lv. I, KuhfarQ,YJ

V-o izvfat .

I -0 iZ\llot

IV

III-II inIal:.
dJ.mJ d1
II -0 IZV
. Ia ~ .
/ d1- m1'd,
d1-do

d,.do
dJ
(13
I

al

I.

III
VI-o izvlal:.

"

izvlat.
d,-m,D

1-0

D
a. METODA STEPENASTIH CILINDARA

b.MET. PARALELNIH KONUSA

5/.188 t1ETODE IZVLACENJA KONU5NIH KOMADA

1-0

izvlac.

O.9.! ....

~1ge

3"

~~~~
I

:ttlZ'
.Y
/I

~ {~
"
R1

L
t:!1

~
II

1.lzvlakal:
]. Prsten za izvlatenjll
3. Drlal: lima
1..lzbacival: komada
d. ALAr ZA 08RATNO IZVLAC:ENJE

/II
"1'1

III rlol

i~
~

III

tcID
V

a.

1/-0 izvlat .

~~~
~1'6

b.

DUAL) E
c.

A. TEHNOLOGIJA IZRADE

1. Izvlakal:

2. Prsten za izvlal:llnje sa potisnim rebrima

3. Drfal: lima
I.. Izbac;vat komada
. ALAT ZA IZVLACENJE PREKO
RE8RASrOG PRSTENA

8. ALATI ZA IZRADU

51.189 METODE IZVLACENJA KOMADA KUPASTOG OBLIKA fA.Malov)

Da bi sc izbjcgli ovi cfektr danas se poduzima nlZ mJ ra kako ,

stanovBta t hnolo lje, talw
kons1.rukcijc alata z.a duboko izvl' /';l'nje, o'
kojih se neke navodc.
1. Dimenzije platme sc uzirnaju ne'lo vcce od onih koje se doblvaJu prt>racunom prema dimenzijama golovo<1 komada. Visa}{ mal.enJala . nak n
izv1acenja obpzuje. Ukuliko se i pored t ga komadi guzvaJu, odn
0
ukoliko sc primij te nabOJ i, uvodi se dodatna operacija kahbrir nj'l
komada alatima na frikcionirn presama, iIi se komad zagladuje na trugarskim masinama za izvlaeenje pritiskivanjem (klasifikacija po tabeli
br. I, red. br. 15).
Primjer je III op,eracija na 51. 189 a.

2. Proracunski preCnik platine se povecava za iznoo koji je potl eban da

bi se izvlacenje moglo izvrSiLi sa specijalnirn prstenovima za lZvlacenJe,
sa rebrima z.a olaksavanje procesa izrade (primjer je alat na 51. 180 e).
3. Redoslijed izvlacenja se dijeli na dvije operacije, tako da se u prvoj
izvlaci cance sa sfcriCnim dnom, a u drugoj se vrs.i obratno izvlacenje
(primjer: alat na 51. 189 d).
B ez obzira po kojoj se varijanti radi, nakon izvlacenja komad treba
obrezivati.
Na s1. 189 a, b i c prikazane su tri varija n te izrade automobilskog fara.
Na taj nacin se mogu o bradivati duboki komadi sferienog 1 kupastog
oblika . Kao poce tni oblik materijala za sve tri varljante upotrebljava sc
platina istih dimenz ija (precnika D = 320 mm i debljine s = 0,8 rnro).
a. K omad se izv1aoi u I operaciji na sfcrica n oblik sa vijencem, a zatim
se u II operaciji izv1acenj em forrnira kupa ti oblik. Kak o se na taj nacin
d obiva povrsina komada sa na oorima, treba je naknadno izglacati. K omad
se stavlja n a n osac, kojl se steie u okretl1u glavu maSine strugarskog
tipa. Glacanje (III operacija) se vrsi valjCicem, koji se nal azi u driacu
m ontiranom na kl izacu 5truga. Obreziva nj e komada (IV operacija) se
takode VI'Si na masini strugarskog tipa sa kruinirn noiem.
b . U I operaciji se izvlaci eance sa ispupcenim dnom. Zatim s e metodom
obratnog izv lacenja (II operacija) oblikuje kupast i dio. Kamad sa prve
operacij e (s1. 189 d) se postavlja n a prsten za izvlacenje 2, priteze drZacem lima 3 i zaLim izvlakacem 1 ob r atno izvlaci.
Izvucen o cance se iz prstena za izvlacenje izbacuje izbacivacem 4.
Na taj nacin se dobivaju komadi sa glatkim povrsinama uslj cd sigurnog
p ritiska driaca lima . Kod cpe r acije obratnog izvlacenja se poravnavaju
nabori nastali u prethodnoj operaciji. Dalja redukcija radijusa se vrsi
u III i IV operaciji, a u V s e komad skracuje na konacnu visinu.
c. K od ovog nacina se u I ope raci j-i i zvlaci canee sferienog obhka sa p riru bn icom. U p 05ebn om alatu (s1. 189 c) v rsi se izvlacenje kupastog oblika
(II op e r a cij a ). Ova j ala t je pre dvid en za presu d vostrukog djejstva. Komad sa prve ope r a cij e se stei e izm ed u drzaca lima 3 i prstena 'Za izv1acenj e 2, a za tim izvl a ka c 1 (k upastog oblika) izvlaci lwm ad p reko rebara
prsten a za i zvl a cenj e. Ova rebra, (de talj E n a s1. 189 c) izved ena p o cij e10m obodu prstena za izvlacenj e, ola ksa vaju p roces izvlace nj a i obezbj eduju Sligurno drzanje lima. Stoga se do biva izvucen k om a d g\atk ih

povrsina .(bez n abora). Izbacivac 4 je d.zveden pod odg>ov.ara juCim r adijusom , tako da uj edno vrsi i f unkciju donjeg kalupa. U III operaciji se
koroad obrezu je na zadanu visinu.
Ova metoda izrade je n aj racionalnija i sa tehnoloskog glediSta
sigumija od preth<Jd.nilh.
Poseban metod izrade rotaciol!o simetrienog Jooroada k upastog obJik a, sa konkavnim porvnsinama omotaca prikazuje pl'imjer na 51. 190.
I-va operacija je noom.alno izvlacenje Canceta sa sferic.nim dnom.
U narednim operaohjama se obraduje dno, pri cemu se v.rSi redukcija
radijusa dna od vrijednosti Ro = 20,5 mm (radi j'us oancata) do RN = R =
= 2,7 rom (radi jus gotovog kO'1llada).
OOO05i izvlacenja za izradu dna su uzeti isti, tako da je
rot = ro2 = . . . . . roi = . . . . . roN

m = 0,8.

Radijus dna nakon zadnje operacije izvlacenja

RN = R = rot . m2 . . . .. m; . ... . mN ' Ro = m N Ro
Broj operacija za izradu dna
N = log RN -log Ro _ log 2,7 -log 20,5 _ 0,87
0,097
log m
log 0,8

Radijus dna i-te op eracije

Ri = m i Ro = O,8i . 20,5
Pri tome se radijus omotaca povecalVa od vrijedm.osti

rt

= 4 mm do

~ 1 2,3

rom.
Stupnjevanje se VT'S j sa brojam operacija
rn

n = N-1=9 -1 = 8
po Qlbrascu

Na osnovu toga moze se izr acunati koeficijent stupnjevanja

n- 1

K =

V~
D

V
7

112,3
4
= 1,61.

U poslojednjoj operaCll.]l se rub oblikuj e n a m a.sini za valjanje sa profilisanim valjcima.

VI 4.2. Izvlacenje tijela nerotacionih oblika

PvO'j ek tovanje faza izvlacenja tijela pravougaonog presjeka, kakQ je vee

i kod anaJize razvijanja platime (s1. 171) ustanovljeno, vrsi se za najoptereeeniji
sektor, a to je ugao komada. Uglovd. koma'd a sou optereceni naponima izvlacenja, a za ra vne stranice se moze pretpostav.i!ti da se obrazuju sav~janj em.

PRIMJER: (Po E. Kaczmoreku )

."

Komad prikazan no slici treba izrodili tehnologljom dubokog izvlo-

eenja bez promlene debliine molerijalo .

Moterijo/: eelleni lim C. ala Ps
Gorov KOMAD

debljme 5= 0,75mm
refino gotovog komo<ia: G=0.029kg=29g

I. PRORAC:UN PRECNIKA PLAT/NE:

platine (ob razac 119)

Pre~nik

D=Y,~G
"-5./
_ fiG

D=V~ .

gdjeje 1=7,8 kg/dmJ =7,8gr/crr;>J

~ / 1. 29
=VTr.Q075'7.8

=7.95cm

=79.5mm

Platina 4J 79.5 x O.75mm

2. IZVLACENJE CANCETA:
Preenik ~aMeta odgovara precniku komada d=L6mm
Odnos izvlocenja m= diD =1.6/79,5 :0, 58
3. IZRADA DNA :
Radijus dna je potrebno reducirafi od vrijednos
Ii R. =21,5 mm (radljus cancela) do vrijednosfi
R- 2,7 mm (radijus komoda)
Redukclja se vrsi so odnosom izvlafenja
m =0,8, fako do je no pr imjer :
RI -0,8' R. =0,8 20,5 =16,1. mm
R}=0.8RI =0.8'16,1. =13,1 mm
Dolji proracun pre~niko premo fabe li .'
Ri.1 120,5 16,1.
RI
16, I. 13, I

13, I 10,5
10.5 8,1.

8,1.

6,7

6,7
5,1.

5,1.

1., 3

1.,3

3,1.

3,1.
2)

3. RADIUS PLASrA :
Ako se so K oznaci koeficijent sfepenovonjo, fodaje:
rl

=K,,; fj =K. Ii =Kl. r,; r, =Kr, =KJ 'r,

rn =Kn'.r , iii: K= 'r:

_n
rl
U ovom slucaju n=8; r.=re=II2,3; r, =1.

KVI1~3 =~61
Rodijus ri=Ki'.ri., =1,61''.ri.,
FAZE rEHNOLOSKOG
PROCESA IZRADE

ri
Vrijednost

r,
I.

r}
rJ I r,
r5
r6
r7
re
6,5 10, I. ;16,7 26,9 1.3,1. 69,8 112,3

SI.190 PRIMJER
IZVLACENJA
.
_.ROTACIONO.- SIMETRICNOG
-=.
KOMADA KUPASTOG OBLIKA
- - :77C

Redosli.jed

prora~una

izvla~enja

po fazama

(s1. 191)

t~e

po sljedecoj Aemi

1. Razvijanje platine (RI, L. i Lb)

Platitna se razvija po metodama obradenim u pog1avlju VI. 2.2.1.

Pri tome su bitne veliCine za daljJ proraeun:
- korigovani radijus platine imaginarnog ciHndra (obrazac 123)
Rl

= X

R i

gabaritne dimenzije razvJ.jene platine (obrazac 125)

L. = a
Lb = b

2. Stupnjevan.je radijusa (n,

+ 2 (H + 2 (H -

r2 . . .

Hsb)
Hsa)

rl . .. rn

r.).

Stupnjeva.nje radijusa se izvodi kao i kod ci!indriCnih bijela bez vijenca

(pogiavij e VI 4.1), s tim Sto se ugao kom.ada tretira kao dilo imag,inarnog
ci1indra. Koriste6i se obrascem {133}, uz adekvatnu zamjenu preOni.ka sa
radijusima, radidusi uglava komada po fazama izvIa~enja se proracunavaju
po obraocima:
n

ml RI, r2

m2 n . . . . . ri

IDI r _ _ 1 . . . . . rn

r.

mn rn _ 1

BucLuCi da se ne ~zvIaci oideli ciliIndar, nego sarno jed.na cetvrthn.a, odnosi

izvIaeenja su povoljniji nego za cihndriana tijela bez v1jenca. Naj manji
odnos je dozvoljen za prvu operaciju .izvlacenj,a (ml), dok se za ootale operacije uzJma isti (m2 = ID3 = . . . . mi = ' . . . . . rnn = m)
Zavisno od vrste materijala avi odn~ se krecu u g.ranicama:
ml

0,40 -:- 0,45

0,45 -:- 0,,55
0,45 -:- 0,48

0,50 -:- 0,55

0,55 -:- 0,60
0,55 -:- 0,60

Materijal

Celik za duboko izvJacenje i meld mesing

AlumIiJnij i njegove Iegrure
Tvrdi (i nerdajuOi) celik

Na osnovu odabranih odnosa izvlacenja proraOunavaju

imaginarnih cilindara p.O fazama izvIacenja, prema obr=u:

In

ml RI; r2

m' rl . . . . ri

m "rl_ 1 . ..

rn

r.

m rn-I

Be

radijusi

(139).

3. Vi sine komada po fazama izvIacenja (Cl, C2 . . . Ci . .. cn).

V~ine komada se odreduju zavisnD od toga kako je izveden pre1az omotaca u dno (z,aobljen sa radijusom, kao konus, iIi sfera) po !i:st1m obrascima
kao i za ciIindriOna tiljela bez vijenca.
4. Stupnjevanje stranica (al bl, a2 b2 . . . . ai b i . . . . a b).
Ulroliko bi tehinolog<i. ja izvIacenja bila projclct.Olvana tako da se u to-1m
izvIacenja od razvLjene pIa-tine odmah izvIaCi pravougaonIiJ oblik (sa stranicama ai' i bl'), s tim da se duiLne stranica postepeno u toku daljli h ope-

11/- e inlat,n}.

/
If-o izvlatenie
_ _ L.;

a ';75

..."
..."

/'

a ..I 7
...

'""

PIa/ina

/
_

L<1. = 150_ .. --_ _-j--'-_+-_

--J

Ifl-e

If
PIa/ina
1- 0

5 1. 191 PROJEKTOVANJE TEHNOLOGIJE

IZVLACENJA
~

KOMADA PRAVOUGAONOG PRE5JEKA

2

a, = a t 2 (na~=a

a', = a

2(n-rJ

+ 2 (tl -

r.)

a'=
a.j.. 2(r.-r.,
n

b;=b-r2(r.-r)

b'I = b ... 2 (ri -

=a

b'n = b

r.)

Z(r.-r) = b.

Ako e odmah ~inju izvlatUi komadi a ravnim stran.icama postOjl optnost od pucanja zidova kOIl13da uslijed neravnomjernog op r ce )3 na
svim mjestima. ),fru;go povoljniji u levi izvlacenja se ostvaruju, ako
ii:
nitiv-nom pravougaonom obliku pribliZava po6 epeno, pre 0 ispupC nih S!.ra~
nioa, koje imaju oblik def.ormisan f'tipse. Svakako cia se na taJ natin znat )
poskupljuju alati za izvlacenje, ?!i to je neznatno u porP<1e-nju it pas ignutim teh.n.oloSkim efekfuna . Ispupeenja stranica (z. i Zh) se uzi.maju u gunicama od 10"/0 do 15 e od duzine ravnih stranica. Za prvu operac ju
ohlCno biraju veee vrijednosti Ispupcenja. a ked slje-de<:ih se po6tepeno smanjuju. DuZine i ptipeenih stranica za i-tu operaclju izvlaeenja se ra naju
po Qbrascu:
3j

+- 1,15) [a
(1,1 +- 1,15) [b

= (1,1

bi =

+ 2 (ri -

re)]

+ 2 (ri -

r.)}

(14. )

gdje su:
ai, b i ri a, b r. -

duiine ispupeenih stranica i- e operacije izvlacenja

odg<.lvarajuci radijus zaobljenja izrnedu stranica
af i b i
duZine stranica gotovog koma.da
radijus zaobljenja izmedu stranica a i b.

Nakon odredivanja gabaritnih dimenzija st.ranica (a;, b,) i radijusa imagi narnih cilindara (r;) ucrtavaju se konture komada po fazama izviacenja.
RadiJusi rl se Qpisuju iz cent.:tra t10crtnih radij a komada r. (tacite 0).
Zatim se u kont.uru pravougaonika (a; b;) upisuju kruzni lukovi RaJ Ii ~.
VeliClne ovih lukova (ispupcenja &-tranica) se odre-duju grafi('ki iz usJov da
isti mo.raju tangiraii Sitranice ai, odnasno b i i prel~ radijuse rio
5. Odnosi. izvlacenja stranica

Nakon zavrsenog proraeuna provjeravaju se odn06i izvlacenja stranica, kako

slijedi :

31

m .. -'} =

m .<1 L- ''

"
mhl ;'"

a2

aj

m ai

al

=- - .. ..
a ,_ 1

hi
Lb'

a
m ilO =.

a, _ 1

m bn = -

bl1

Pozeljno je da se brojcane vrijednosti ovih odnosa nalaze priblizno u granicama kao i vrij ednosti odnosa izvlacenja za cilindricna tijela.
Izvlacenje komada kvadralnog presj eka (s1. 192) pocinje, kako je vee
u p oglavlju VI 2.2 . us.ta n ovljeno, od pLatine okruglog oblika (preooika
D = 2 R). Iz platine se p ostepeno po fazama, sve do predzadnje operacijc
izvlacenja, izv lace komadi cilindricnog oblika bez vijenca . Presjek canceLa
predzadnje operacije ievIacenja je kvadrat sa ispupcenim stranicama. Ovaj
se tek u zadnjoj operaciji izvl aci na kvadrat sa rav:nim stranicama (a)
prema dimenzij ama gotovog komada.
Ako se sa R I1 - 1 oznaci radijus ispupcenja stranica predzadnjcg izvlacenja, tada se on moze izracunati iz odnosa izvlacenj a (m n) , kojim se kvaru'at
sa isp upcenim prelvara u kvadrat sa ravnim stran icama.
S re dn ja vri jednost ovog odn osa izvLacenja je:

gd je j e :

L"

opseg k vad rata (nako n zadnje op eracij e izvlacen ja)

opseg prE'sjeka ko m ada n akon predzadnj e operaci je izvlacenja

L" _ I

L" = 4 (a -

2 rJ + 2 rc

rc

= 4a-

L"

mn

_I ""

4a- l ,721' c
2 'it RIl _ I

r,. (8 - 2 rc) = 4 a - 1,72

fc

2rcR ,, _ 1

a - 0,43 l'c
0,5 rc R ,l- I

a - 0,43 rc
1,57 R , _ I

Radij us ispupcenja stranice canceta predzadnjeg izvlacen ja :

R ,, _. I =

a - 0,431' c
1,57 m "

(1 41)

gdj e je :
a re mn -

duzina st1' an ice k vadr ata (gotovog komada)

r adijLls zaabJj enj a izm edu stranica
odn os zad nj e ope1'acije izvlacenja (tabela b r. 54).

P olozaj centr a 1'adijusa se od reduj e iz u slova da je

e = R I1 -

I -

(z

+ 0,5 a)

Ako se za ispupcenje u zme ista vr ij edn ost k ao

v()ugaonog presj eka
z = (0,1 -;- 0,15) a ,

k od izvlacenj a t ij ela pra -

"I

J,

d,: 30

ti

.,

c
<>

r--

d -J

'\.

,,"- ~

d~/76

flo

i,

~~ ~

1// /

(n -I -0
n -10 (zadn 'e)
izvlatenje

IzvlaCenj e (n-J)-e
(n-2)-0

G~

C>

a. KONS RUKC/JA

d,l226

1-,"- l~
I

'"J ~
<> '"'

I-

I-

d -2
~

.-

a 100

'.I

dr'30 I
d; =176 '

/~

"

ill

0=338

b. PRIMJER

51. 192 IZVLACENJE KOMADA KVADRATNOG PRESJEKA

_

}
8

vJ~ r
~~

~ ~~=:;=;;;;;-'
c=_

r 'i~u!
Xl'r

.> .

11/
o. RASPORED ZATEZNlH REBARA
/I

2
1. Zolezno rebro

2. Drlat lima
PRESJEK A-A

.~~
b. NEPOKRETNA ZATEZNA RE8RA

3.lzvlakat
I.. Plata za izvlatenje
5. Konus
6. Voljak
7. Nosat valjko
B. Bregosla plato
9. Opruga
c. MEHANICKA RE8RA

51.193 RASPORD 1 KONSTRUKCIJA ZATZNlH REBARA

tada je :
e

R"

_ 1-

(0,6 -+- 0,65) a

P relaz itzmedu radijusa R,, _ I se u uglovima izvodi takode zaobljen radijusom:

r"

I""

2,5 re.

Cance sa predzadnje operaeije izvlacenja se moze tretirati i kao cilindar

precnika
dOl .1= 2 (R,,_I- e).

Radi jusi po fazama izvlacenja se izracunavaju preko odnosa izvlacenja, tak o

da je:
R 11 -

2= -

Rn - I
-

Rn _~=

mn _ 1

R,,-2
m n -2

mn - 3

sve d o prvog odnosa izvlacen ja

ml = -

dl
2 Rl
=-D
2R

gdje je :
dl
D -

precnik canc ~ta nakon prve operacije izvlacenja

precnik pIa tine

Visina komarla nakon predzadnje operacije izvlacenja:

en

I""

0,88 c

gdje je :
c -

visina gotovog komada (nakon zadnjeg izvla

cenja) .

Za proracun Vls,m a komada za oslale operacije izvlacenja koriste se,

zavis no od n aci,na iZ'Jodenja prelaza omotaca u cl.no komada, obrasci obr,<lden i u poglavlju VI 4.l.
U tok u proeesa izvlacenja tij ela raznih nerotaci.onih obhka (pravou gaon ih, kvadratnih, elipticni h i 51.) , kao i slozerti h karaserijskih di jelova,
p ritisak drzaca lima neee biti rav n omjcran od pocetka do kra ja izvlacenja .
K alro je vee ranije naglasen o, kad takvih oblika su n ajop tereecrti ji uglovi
(na p oll!ima izvlacenja), dok sc strartice mogu tretirati sa stano vista napona
savij anja. S toga se moze desiti da se mate r ij al n a r avnim (i..spupcerti m, iIi
udublj enim) stra.n icam a brZe u vlaci u zazor izmedu izvlakaca i p loce za
izvlacenj e, n ego l1a uglavi m a ko m ada . To bi sva k ako p r ou zrok ovalo kvar
dijeLo va. Zbog toga se u plocu drzaca lima (kod i.zvlacenja n a presi dvo s truk og dj ejstva) umee u za tez n a reb r a, a u ploci za izvlacenj e se ugr avir aju od go varajuei zljebovi.
Ova r ebra sp recava ju p rij evrem eno uvlacenj e m a terij ala n a m anj e
opter ecenim mj estim a. Na primj e r , k od alata za izvlacenje blatobran a a u tumobila (s1. 1(2) za t ezna r ebra 8 nal aze se u d rZacu lima 3, a u ploci za
,jzvlacenj e 2 u gravirani su odgovaraj uCi zljebovi. Time se, n aravno, p ovecava utrosak ma te rija!.a, jer se k om ad izvlaci sa v ijencem u k am e se uocavaju otisci zateznih r ebara. Nakon izvlacen ja ovaj se vijen ac obrez uj e. Mc-

dutim pri izvlacenju komplikovanih oblika ovo se ne moze izbjeci, ako se

zeli postiCi kvalitet izvu cenih dij elova.
Broj i raspored zateznih zljebova zaV'i1si od oblika komada koji sc
izvlaci (s1. 193 a). Na primjer kod izvlacenja vrata aut<>mobila (s1. 193 a I)
na kraCim stranicama se postavlja jedan zlijeb {A), a na duZim po dva (B).
Drugi zlijeb je obicno kraci od prvog i pomjeren ka sredini stranice, koja
lakse klizi prek,o ivica ploce :la izvlacenje. Na drugom karoserijskom dijelu
(s1. 193 a II) se moze uociti da je na najkra60j stnaniai! ,po,stavljen jedan
zlijeb (A), na duzoj dva (B), a na najduzoj su postavljena tri Zlijeba (C).
Zatezni zljebovi se normalno postavljaju tako da im pocetak lezi na k raku
ugia od 10 udaljenog od kraja zoobljenja (s1. 193 a III).
Na s1. 193 b prikazano je konstruktivno rj eSenje ucvrscen ja jednog
i dva zatezna rebra u ddatu lima alata za izvIacenje.
Kod izdacenja komada na presam.a prostog djejstva Cesto se pniJrnjenjuju zatezna rebra sa mehaniCkim upravijanjem (s1. 193 c). Komad se izvlaCi izmedu izvlakaca 3 i ploce za izvIacenje 4, a u tOtku cijelog procesa
lim se pridrzava drza~ean 2 Ioodi je ..spojnioama vezan za hidr.aulieni ci1i.ndar
ugraden u swiu prese. Zatezno rebro 1 sa kOJIlJUSiOm 5 se nalazi u dvod!ijeinoj
ploCi za 'i zvIacenje. Konus 5 se pod pritiskom opruga 9 nasLanja na nosac
valjka 7. Na OV'()Iffi nooacu je okretno mont.iTan valjak 6, koji k.liz.i po brega.>toj plOQil 8. Zavisno ad k<mstrukcije ove ploee, odnoon.o nagiba konusa
na istoj mogu se izvesti dublja ili plica zatezna rebra. Osim tog,a ' odstupanja
po debl;jil11ii lima (izradne toleramcije) ne utiou na sam proces izvIacenja,
kao kad nepokretnih za,teZllliih rebara.
Na s1. 194 je po V. I. Kuhtarovu pnilkazan kombmovani a1at'za abre:1'Jivanje uglova pIa tine i istovremeno izvlacenje tijela benzi:nskog rezervoara
(s1. 194 a) na presi dvostrukog djejsi~a. Platina se pootavlja na plocu za
izvlacenje 12 do granic-nika 14 i 17. Pri kretanju pakretaca prese vertikalno
nanize, segmenbi place za obrezivanje 5 (ucvrsceni u pLoci drZaca lima 1),
zajed.no sa segmentima ploce obrezivaOa 6 i 13 (ucvrScenim u plaCi za izvlacenje 12) o<hrezuju ugLove plaooe, dajuCi joj time def.iJnitivan razv.1jeni oblik.
Nakon toga se platina priteze izmedu ploOe drzaca lima 1 i ploce za izvlacenje 12. Na pritiskivacu prese je ucvrscen pnodufudk izvlakaca 22 sa izvlakacem 11, Iooji izvlaOi kmnad na zadani oblik. Pri obr'atnoll11 hadu pokretaca
,i pritiskivaoo prese itzbijac 9 (kOlji je spojnicama 10 vezarn sa pneUID1Iitskim
uredajem za izbija/l1.je) izbija komad iz ploce za izvlacenje. Istovr emeno
izbacivac 23, pod djejst= opl'uge 24 izbacu je komad iz izbij aca. Centriranje ploce drZaca lima 1 u odnoou na plocu za izvLacenje 12 se obezbjeduje
stubnim voddcall11a 15. Izvlakac 11 se u odnos'll na pLoc'll drzaca lima 1 'cootr.ira pomoeu kaljenih pl.aca 2 i 3, pricvrscenih u ploo} drZaca lima i na
izvlakaeu.
.
Za podmazivan je kontaktnih povrsina je predvidena mazalica 4, montirana u ploci drZaca lima. CentrJranje izbitiaca 9 u odnosu na plocu za izvlacenje je takode izvedeoo p omocu kalj ene pLoce za vodenj e 8, ko ja klizi po
drugoj ploC.i 7. Kako se iz slike vidi zatezna rebr,a 19 su montirana u ddacu
Li.ma. U ploCi za izvlacenje su izradeni ,o dgovarajuci z8!tezni zIj ebovi i to
na uroj stranici jed an (20) a na Simj dva (21). Da bi se sm anjilo brzo tr{)senje k ontaktnih p.ovdina u uglovima driaca lima i pJ.oCe za izvlacenje
postavljeni su kalj eni segrnellti 16.

Prt!s/ek AA-8B-CC- DO

7.
8.
9.
10 .

/I .
12.
13.

".

15.
16.

17.
18
19.
lO.

o. POPRECNI
I.

2.
3.

Ploeo drzaco tim a

Ploeo zo vodenje
Ploeo za voden}e

11.
, .

5.
6.

Mazalico
Segment, ploce za obrez;vonje
Segmentl obrez lvoco

11.

n
}<

Ploco za vaden}.
Ploco za vaden}.
Iz bljal
Spojnica Izbljaca
IZI/tokoa
Ploca zo ;zvlocenje
Segmenti obrezivaca
Granienlk
Stubno I/odico
Segmenti ploce za ;zvlac.nj_
Granientk
Opruga granicnika
latezno rebro (umetak)
Zoteznl illj.b u pJoI:i za
;z 'f/acenj.
Zatezni ifijeb
ProduJnik ;z'flakofa
Izbaciva{
Opruga ;zbaci'fa~ a

SI./94 /iOMBINOVANI ALAI ZA OBREZIVANJE UGLOVA PLATINE 1

iZVLACENJE T/JELA BENZINSKOG REZERVOARA AUTOMOBILA
rza presu dvoslrukog dlelslva )

==--------------------~

Presjek F-F

b. TLOCRT

MArA

Linija obrezivanja
Presjek AkBB

6110

396

,o~

136

-- - ,

;
_

Po modelu

?E:::, 901-11
F/6

<>

Presjek C-C

C:!fl

~ Presjek E-E

c. KONSTRUKTlVNI CRTEZ T/JELA 8ENZINSKOG

REZERVOARA

AUTOM081LA

Matenjal:
Debljina:

Lim C. 011.7 PI. (Sf. VI/)

S= 1,2 mm

S/.191, KOMB/NOVANI ALAr ZA OBREZIVANJE UGLOVA

PLAT/NE IIZVLACENJE r/JELA BENZINSKOG
REZERVOARA AUTOMOBILA
(?JL.Presu dvostrukog dieist'{fJ)

Primjeri:
I Projektovalti teh.noloSki proces, po fa zama izviacenja, za izradu k omada p ravougaonog presjeka od celienog lima za duboko izvlacenj e.

Dimenzije glotoVQg konlada prema sl. 191 su :

a = 60 mm,

b = 40

mnl,

mm, r b = rc = r = 5 mm.

= 66

Co

Dodatak za obrezivanj e iz tabele br. 53 za odn os

Co

rc

66
5

13 2
'

iznooi:
D.

0,66 . Co

0,06 . 66

3, 96 = 4 mm.

Visina komada nakon zadnJ e opera cij e izvlacenja:

c =

Co

+ D. c =

66 -I- 4 = 70 mm

1. Razvijanje pLabine :
as = a -

2 rc = 60 -

2 5 = 50 mm

bs = b -

2 r c = 40 -

2 5 = 30 mm

H = c-

0,43 r b = 70 -

V2 . r . c

R =
x

0,074

Rl =

Hsa

0,43 5 = 67,8 rom

V 2 . 5 . 70

= 26,45

( ~ )2 + 0,982 =
2 re

R = 1,5 ' 26,5 = 39,5

= 0,785 ( X2 -

Hsb = 0,785 (x 2 -

1)-

R~

as

R2
bs

1) -

0,074

= 26,5 mm

( ~6, 5

2.5

+ 0,982 =

1,5

= 40 mm

= 0,785 (1 ,52 -

)2

0,785 (1,5 2 -

26 5~
1) - ' - = 13,7 mm
50
1)

265 2
'0 = 23 mm

Gabaritne cLirnenzij e platine :

La

Li, =

+ 2 (H b + 2 (H -

+ 2 (67,8 H sn) = 40 + 2 (67,8 -

H sb) = 60

23)

13,7)

149,6 = 150 mm

148,2 = 148 nun

Prelaz izrneau stranica La i radij usa Rl je izveden sa radidU!SOID Ra = 42 mm

(vrijedinost d obiJv~ gr afickii na osnovu jednakooti dodatih i oduze tih povrSina), a izmedu Lb i Rl sa radijusom Rb = 30 rom. Isto tako su u blazeni
i oolmi pre1azi izmeau Ra, RI i Rb, R I.
2. Stupnjevanje r.adi.jusa :

Odnosi izvlacenja (za celic.ni 1im)

ml = 0,4 -;- 0,45

m = 0,50 -;- 0, 55

Proracun se vrSi na osnovu obrasca (139)

= 17 mm
8,84 = 9 mm

n = rot . Rt = 0,42 . 40 = 16,8

r2 = Ill2 .

0,52 . 17 =

Kontrola odnosa treceg izvlatenja

rns

ra

= -

= -

T2

re

5
9

= -- =

T2

0,56

= 0,56 > m = 0,50 + 0,55

zado\roljava, jer je rns

3. ProraCuin visina

-S obzirorn na to cia je prelaz ornotaea u dno izveden sfenieno (sa radijusoru

sfere r;), koristi se obrazac (135 c), odnosno tabela br. 58 (treei slucaj)
D2
(2 R)2
R2
0,25- - = 0,25 2
= 0,5 -

c\ =

d;

r;

rj

R2
26,5 2
05 - = 05
= 20,7
, n
' 17

Cl =

C2

0,5 -

R2

r2

= 21 man

265 2
0,5 - ' = 39 mm
9 .

K.ontrola vtirune nakon trece operacije izvLaceIl(ja

265 2
05 - ' - = 702mm
'
5
.'

R2

C3 =

05 , rs

cs

= 7,0 rom = c.

4. Stupnjev-allje stranica.
Gabaritne dirnenzije stran;ica po fazarna izv1a.Cenja (obrazac 140)
at = 1,15 [a

+ 2 (n -

r.)] = 1,15 [60

+ 2 (17 -

5)]

al = 1,15 . 84 = 96,6 "" 97 man

, bi

= l,J.5

[b

+ 2 (n -

re)l

= 1,15 [40 + 2 (17 - 5)]

bi = 1,15 . 64 = 73,6 "" 74 man

Radijusi llipupcenja stran.ica (iz grafi cke konstrukaije)

Ral

a2

= 87 ni.m

RbI

= 1,1 [a + 2 (n -

= 38 mm
r.)]

= 1,1 [60 + 2 (9 - 5)]

a2 = 1,1 68 = 74,8 "" 75 man

b2 = 1,1 [b

+ 2 (n -

r.)] = 1,1 [40

= 1,1 . 48 = 52,8 "" 53 mm

Ra2 = 120 mm Rb2 = 52 mm

+ 2 (9 -

5)]

b2

5. Odnosi izvlacenja stral1JiJca

rn

al
Ln

= -- =

97
150

= 0' 65

- -

a.
75
m.2 = 'a~ = 97

57 = 072
74
'

0,77

a
60
m a = -- = = 080
n
a2
75
'

b
b!

mb~

40

= -= -

53

0.75

Iz dooivenih rezultata se vidi da se od nosi izvlacenja stranica nalaze u granicama kao i za cilindr.iena tijela.
II Projektovat.i termologi,j u' izvlacenja komnda kvadl'atnog presjcka (s!. 192 b)
sa dimenzijama:

a = 100mm, rb = 10rnm, rc = 20mm, s = 1,5mm

Visina komada sa uklju cenim dodatkorn za obrezivanje c = 300 mrn.
Precnik platine za klomad ovih dimenzija je proracunat u poglavlju
VI 2.2.1. (drugi prirnJer) i iznos.i
D = 388mm

Relativna d ebljina rnaterijala

~-

s, =

100 =

1)

388

. 100

0,26010

Odn()si izvlacenja za ovu vrijednost (prem a tabeli br. 54)

ml = 0,55 -;- 0,58
rna = 0,81 -;- 0,82-

m 2 = 0,78 -;-. 0,79

m4 = 0,82 -;- 0,83

Precnik cilindra n akon tl'ece operacije izvlacenja, sa ovim odnosima pi

.iznosio
d3 = ml . m2 . rn3 . D = 0,55 . 0,78 . 0,81 388 = 137 mm
Dijagonala kvadrata

'1/2 =
137 mrn < d
d = a

100 1,41 = 141 rom.

Buduci da je d3 =
= 141 mm
hiee dovoljne tr.i operacije izvlacenja na ciLindricni" i jedna na zavl'sni kvadra.tni oolik.
Broj operacija izvlacenja n = 4.
Radijus ispupcenja stranice predzadnje operacije izvl~cenja (obrazac 141)

Rs = R n _

a-0,43 re
100 - 0,43 . 20 = 71 rnm
= - '1,57 . 0,82
1,57 rn4

= -:-::-::

Polozaj centra radhjusa

e = R3 -

0,65 a = 71 - 0,65 . 100

6 mrn

Prelazni radijus u uglovima

rs

rn_1 "" 2,5 . re

2,5 . 20 = 50 man

DufIDa strlIDice ispupeenog kvadrata

d3 = d n _

= 2 (R3 -

e) = 2 (71- 6) = 130 mm

Redukcija preCnika kcxmada po fazruna izvlacenj a

R2 = -

R3
m3

71
0,81

RI = -

R2
88
= - - = 113mm
m2
0,78

= -- =

d2 = 2 R2 = 2 . 88 = 176 nun

88mm

dl = 2 Rt = 2 113 = 226 mm.

Provjera odnooa za prvu operaciju izvlacenja

226
388 = 0,58

d,
mt = D' =

(zadovolj,ava)

Visine komada po fazama izvlacenja.

Prelaz omotaea u dM canceta je radi boljih
izveden Ironusno, sa ugloon nag1ba ~ = 45.

us~ova

za pniJdrZavanje lima

Za proracun visina slufe o brasci (135 b) i (134 a), kao i tabeIa br. 58.

CI

D2
0,25 (~ -

a1 =

Ct

+ 0,57

dt)

388 2
= 0,25 (226 - 226)

C2

+ 0,86 all

226 -176
-2- - = 25mm

d1-d2

C1 =

at
dl (dl

25

+ 0,57 226

(226

+ 0,86 . 25)

125,75 "" 126 mm

D2
0,25 (- - d2)

d2

+ 0,57 -a2

d2

(d2

+ 0,86 a2)

d2 - ds
176 - 130
2
- ---=-2- - = 23 mm

C2

388 2
0,25 (176 -176)
C2

CS

Cn ""

23

+ 0,57 176

(176

+ 0,8623)

= 184,6 "" 185 nun

0,88 . C

= 0,88 . 300 = 264 mm

Visina

C3

se rooie pribliino izracunati i po obrascu (135 b)

C3 =

DZ
0,25 ( d;;- - d3)
as

C3

cis - d

=--2 -=

388 2
0,25 ( 130 - ~ 130)

as

+ 0,57 da
130 -

(ds

100
=

+ 0,86 aa)
15 nun

15

+ 0,57 130 (130 + 0,86 . 15) = 267 nun.

VI 4.3. Izvlacenje komada iz trake

Ova metoda izvlaeenja se veoma mnogo koristi za izradu dijelova manjih i srednjih dimenzija pomocu kombinov.anih alata postupnog djejstva. VeHeina kornada omeno se ogran.ieava (do 50 mm) da ne bi. alat b.i.o suviSe dug.
Medutim, danas se u visolrose:rijskoj pI"fOlizvodnji na o,v aj namn rade i krupniji dijelovi. Na prirojer u automobjiliskoj i'lldustriji se za automatsku izradu
!ara automobila koristi traka sa Mnom 330 mrn, a alat sa 9 pozicije je dug
oko 4000 mm. Za izradu se primjenjuje krivajna presa oct 300 tona. SuStiJna
procesa se sastojd: u tome sto se sve operacije izvlaeenja vrse pootupnc u jednom
alatu, i to direktno iz trake, a gotov komad se pnooijeca (oblrezuje) na zadnjoj
poziciji alata. Ovim naCinom prerade se obezbjeduje viooka proizvo<inost, jer
se nek.oliko alata nado mje.stava sa jednim. NajceSce se obraduju trake oct eelika,
mesinga, ill aluminija za duboJvo izvlaeenje, debljiJle do 2 nun (rjede do 3 mm).
Danas se prirnjenjuju dvije mellode direktno:g izv1aeenja iz trake ito:
- izvlacenje iz cijele trake i
- izvlaeenje iz trake sa prorezima.
Postupnost izr.ade klo d 'i 2vlacenja iz cijele trake po V. P. Rornanovskom
se moze U/OCiti iz prlmjera po 51. 195 a, gdje je:
operacij a 1 do 4 -

"
"
"
"

5
6
7
8

izvlacenje
pwmjanje otvora za grr-lo komada
prov1acenje gr1a
kalibriranje
obrezivanje (prosijecanje) gotovog kJomada.

Sam proces izvlacenja se odvija u usiov,i ma znatn:og stepena istezanja

materujala u prvoj operaciji izvlacenja i. postepenog smanjenja ovog stepena
na sljedecim operacijama izvlacenja. Zbog toga se traka deWrmiSe i na izlazu
iz alata ima talasastu iv:icu. Sirina trake se kod izv1acenja smanjuje do 17%,
a duZina se skraeuje 10~/o do 25~/o. Usljed ovih deformacija ovaj MOUn prerade
se prirojenjuje za izradu rotacion:o simetrjCn:ih tijela malIljih dimenzija, od
plasticnijih matenijala, lSa relativno veCorn deblj;in.oon, sto znaCi da vaZe 51jede6a ogrr-,a nicenja:
d. ::;; 1,2 d;

h::;; d i s

0,05 d

:::

" ....
.,,-

oC

GOTOV KOMAo
o. IZVLACENJE IZ CIJELE TRAKE

to20

20

.,

'i

GOTOV KOMAo
b. IZVLACENJE IZ TRAKf SA PROREZIMA

51.195 METODE DIREKTNOG Il.V~ACENJA }<OMADA IZ TRA.KE

FAZE IZRADE

o. SA UNUTASNJIM
PROREZOM

b. SA UNUTRASNJIM I VANJ- GOTOVKOMAD

SEMA ALATA
SKIM PROREZOM
c. SA DVOREDNIM RASPOREDOM

51.196 RAZNE KONS TRUKCIJE PROREZA TRAKE

TABELA br. 62
DODATAK ZA OBREZIVANJE ( tJDmm)
o

Prora~unsJd pr~

nik

mm

8 L J I N A

T R A K

0,2

0,3

0,5

0,6

0,8

1,0.

dal0

1,2

1,0

1,2

~5

.1,8

od 10 do30

1,2

2,0

1,2

1,5
1,8

1,8

od.30 do 60

12
15

2,0

2,0

2,2

2,2
2,5

2,0
2,2
2,5

tineD

iznad 60

3,0

mm

~O

2,5 3,0

3,0

3,5

',0

~O

',0

',5

5,0

6,0

1,2

1,5

2,5
2,8
3,5

3,0

- - -

gdje je:
d h dv s -

precnik komada
visina komada
preCnik vijenca
debljina trake.

_y

Proracunska vrijednost precnika platine se odreduje po obrascu (118)

D =

V(J.

1t

S obzirom na to da kod izvlacenja

zida, koeficijent (J. se b'ira u granioama:
(J.
(J.

= 0,96 -7- 0,98

= 0,92 -7- 0,95

k Ai

.=1

j,z

cijele trake dolazi do stanjlivanja

kod jednorednog izvlacenja i

kod viSerE'dnog izvlacenja.

Prva operacija izvIacenja se radi sa neilto vee:im dirnellZJi1ama pIa.tine, od onih

koje se dobivaju prora.c unom na osnovu dimenzija gotovog komada. UsIovni
preCnik platine je za oko 10~/o veCi od proracunskog, pa je
Do

= 1,1 D = 1,1 vay~

1: Ai

1t 1=1

Sirina trake je jednaka UiSlovnom precniku pIatLne uvecanmn za dvostruk u

vrrjednost ruba
B = Do

+ 2b

= 1,1 D

+ 2 b.

Sirina rub a zavisi od usIovnog precnika pIa tine i krece se u gr.an:icama

Za Do

<

Za Do

= 10 -7- 30 mm b = 15 -7- 2 mm

10mm

za Do> 30mm

b = 1

b = 2

-7-

-7-

1,5 rom

2,5 mm.

Posmak trake je pribliino jednak usIovnom preCniku

Daleko bolje usiove izvIacenja pruza traka sa prethodn o izradenim prorezima

(s1. 195 b). Gotov komad se dobiv,a sa devet radnJith op eracija p o slj edecem
redoslijedu:
Operacija

"
"

"

1
2 do 7
8
9

pmbija n je p r oiilisanog proreza

izvIacen je
prooojanje dna
prosi jecanj e gotovog k Oiffiada

Ova metoda se pnmjenjuje za jzroou lromada relativino manje dehljine

~ 0,05 d), sa veCim preOnikOiffi vllijenca (dv > 1,2 d). Lako je o,tpadak materij ala veCi. n eg.o k od izvlaeenja iz oijele t rake, ovako prispr emljena trama je
daleko povoljnija za o.bradu izvIa1\enjem, kako l1otaciono simetriCnih komada
(.s

oilind.nib1.og i sferienog oblika, tako i za, izvlacenje narobacioln.ih komada (kvadratnog i pravougaonog presjeka), te ramih tijela s1&enih prof.i.la. Dldina
trake u oVIOm shicaju 05taje praktiCnQ neproIlJiijenjen.a .. Ovaj proces se malo
razlikuje od obienog izvlaCenja, jer je traka vewna sa lromadom sarno preko
uslrog mosta i rubova, taloo da vrM funkciju transportera komada.
Na sl. 196 su pnilkazane konstrukoije proilla proreza Iroje se najceAce
primjenjuju u praksi.
Unutrasnji profi:lisani prorez (&1. 196 a) se moie u.polniijebiti u sv.im sIucajevima, ali se ovim u51O'Vljava veCi OItpadak materU.jala. 0siJm toga 'kod takvog
proreza je potrei:mo ugrad.irvati u alaJt lovce otvooo (s!. 78) z.a fi.ksixanje tooke,
jer se u toku izvlacenja traka suZava.
Stoga se i yodice trake (pozicija 27 na s1. 199) montiiraju nakon proba i
ta.Cno ustanovljene veliom.e suzen.ja trake.
UsLovni preCnik plaltine se odreduje po obrascu:
Do = D

+ DA

gdje je:
D -

proracu.nski preenik platine. Odreduje se po

metodama obraden.irn u poglavlju VI 2.1. 1.
dodatak za obre~rvanje (tabela br. 62) .

AD -

Sirina trake:
B

+ 2b =

(1 -;- 1,5) (D

+ AD) + 2 b,

P.OISIll:ak trake:

Si.ri.na ruba (b) i rnosta (b1)

Ulv:isi

od uslOovnog preCmka platine, kako slijedi:

bmm

DoInm

< 30

blInm

1,5 -;- 2
2 -;- 2,5
2,5 -;- 3

10 -;- 30
> 30

1 -;- 1,5
1,5 -;- 2
2 -;- 2,5

Najekonomicnij-i metod sa stanoviSta 5manjenja otpatka i najpovoljnillji uslovi

u p roizvodnji se poslliu sa trakOllll koja ima u.nutraSnji i v'a njski pr.ofilisani
prorez (81. 196 b).
Sir.ilIla trake je u tom slueaju jednaka uslovnom preCn,ik,u p1a1rine
B

Do

+ AD,

a posm ak je isti kao i kod trake sa unutraSnjim prorezom.

Na 51. 196 c prikIazana je izvedba dvOO'ednog rasporeda, kod kojega se
u svakom r adnom hodu pniti:skivaca prese doMvaju po dva go't ova komada.
Ovako Ioonstruisani prorezi olalclavaju uslove prerade naroC:iJto u prvoj operacijih izvlaeenja.
Projekltova.n.je tehn.ologije po fazama izvlacenja Ioomada iz trake se vdi
po istim princip:ima kao i kod obicnog izvlacenja, s tim Sto se za prvu operaciju odnoo izvlacenja bilra u granicama m1 = 0,58 -;- 0,65, a z.a ost ale po tabeli
br. 63 po V. P . Romanovskom. Iz vr.ijednosti za odnose izvlaCenja u pomenutoj
tabeli se moZe u.ooiti da su oni niZi Ul izvlacenje komada iz trake sa pro.re-

zima nego za izvlacenje iz oi.jele tl'ake, jer je kod prve proces izvlacenja
o~akSan .

Visine komada po fazama izvlacenja se odred:uju po obrascu:

h , =

gdje

d i d I r i - I - d i ri
- 0 86 _-''---'----'--:-'-_--'...-0..
I,
d

'h id;-

S'll:

hi, d i
hi_I,

di _

visina, precnik i radijus prelaza omotaca u dno

i-te operacije izvlacenja,
odgo-v arajuce vl'ijednosti (-i-l)-e operacije izvlacenja.

1', -

l , fi _ I

Na s1.197 pr,ikazan je primjer iz.rade komada cilindricnog oblika sa

newtadonim vijencem, iz trake sa profilisani.m proTezom.
Redoslijed operacija izrade:
operacija

I
II do V

"

VI VII -

"
"

pl'obijanje pr-ofilisanog prorez.a,

izvlacenje komada iz trake sa posma.lrom
x = 49,5mm,
probijanje otvora na dnu,
obrezivanje gotovog komada.

Radijus zaobljenja prstena za izvlacenje (iii radi jus prelaza omotaca komada u vijencu) bira se za prvu operaciju, u zaV'Usnosti od debljine lim a u
granioama:
I'M! = (3 -7- 6) s
a kod osta1ih operacija se postepeno smanjuje po obrascu
rMi

= (0,6 -7- 0,8)

rM(i - lj

Kombinovani alat postupnog djejstva za izvlacenje kom ad a iz cijele trake (sl.

198) je snabdjeven mehanizmom za automatski posmak trake (ovi ureda ji su
opisaIl!i u poglavl ju IV 8.5.2).
Radni komad (sl. 198 a) se postupno izvlaci iz m esingaone trake (sl. 198 c)
debl jine s = 0,3 mm i Sirine B = 30 mm, u komb.i,novanom alatu (s1. 198 c).
Redoslij ed operacija:
Operacija I do III -

"
"

"

IV V VI -

Komad se po.5 tepeno izvlaci pomoc u izvlakaca 1 i prstena

za izvlacenje 2 (na s1. 198 c su prikaZlane samo d vij e
pozicije).
Probijanje otvor a za grlo, prob ojcem 3 i prstenom za
probijan je 4.
Pl'O'vlacenje grla, p ovlakacem 5 i p rsten om 6.
P rosijecanje goto-V'og komada, prosjekacem 7 i prstenom
z,a p rosijecanj e 8.

Traka se sa gornj eg doiljela aolata ski da p om ocu skidaca 9, k oj-i se nalazi pod
stalnim p r<:itisk om opruga 10. Gornji skida c 9 ujedno vrm i funkoiju ddaea.
U donj em dijelu alata je smj est ena ploca donjeg skidaca 11 (to je ddac trake),
vezalJ1a preko spojn:ica s a pIlleU!lTIa tskim ul'edajem za drza:nje lima ugradeni.m
u stolu prese. P osmak trake je a-utomatizovan i vrsi se kulwm za p ovlacenje

TABELA br.63
DONDS' 'ZVLACENJA KDMADA 'Z TRAKE
b ZA TRAKU SA PROREZIHA

a ZA C/JELU TRAKU
(Janos
izv/acenia

de /Ina

R~~rfvna s' =s;tJIOO %

Qdnos
Izv/acenia

~:b1i~,;;a s,. siD 100 %

m, =d,/di_1

2,0-1,5 1,5 - 1,0 /.0 -0,6

m/=di/di_1

2,0-1,5

1,5 -1,0

1,0-0,6

m2=~/d,

0,80

0,82

0,85

m,=d,/d,

0,73

~75

0,76

mJ=d:/d,

0,82

0,81.

i),87

mJ= dJ/d,

0,85
0,87

0,87

0,90

m, = c4/dJ

0,78
0,80

lJ79

m, =c4/dJ

0,75
0,78

D-82

0,89

0, 92

ms =

cVci,

0,80

0,82

~81.

ms "~d,

51.197 FAZE 'ZRADE CIUNDR: KDMADA SA NERDTAC. VIJENCEM

---ma
i

VI

IV

lIt

" CI.1f'tJ
~R
<611iS
<61

,
~

a.KOHAD

b. FAZE IZRADE

J kU1l

1. Izvlakaci
2. Prstenovi za
izvlacenje
3. Probojac
I.. Prsten za
probijanje
5. Prov/akac
6. Prsten za
provlacenje
7. Prosjekac
8. Prsten za
prosijecanje
9. Gomji skidac
la Opruga
skidaca

9~~~~~~~~ 11. Danji skidac

~

12. Kuko mehaniz

mazaposmak
13. Klin
11.,15. Lisnate
opruge
16. Zavojna
oprvga
c.KONSTRUKCIJA ALMA

51.198 TEHNDLOGIJA , ALAT ZA IZVLAtENJE KDMADA IZ TRAKE

12, koju pomjera klin 13 spojen sa gornjim dijelom alata. Klizanje trake (kod
povratnog hoda mehanizma za pomjeranje) sprecava lisnata opruga 14, a prit.isak ove opruge se reguliSe zavrtnjem za podesavanje. Mehanizam vraca u pocetni polozaj zavojna opruga 16.
Analogna kon5trukcija kombinovanog alata postupnog djejstva za izvlacenje komada iJz trake sa prorezima je pdkazana na s1. 199 (po V. 1. Kuhtarovu).
U I operaciji 5e pomocu probojca 13 i prstena 14 probija profilisani
prorez. Postupne operacije izvlacenja (od II do VII) 5e vrse u alatu preko prstenova za izvlacenje 1 do 6 i odgovarajucih izvlakaca 7 do 12. Traka se steze
p,o mocu ddaca lima 19, koj,i se nalazi pod pritiskom opruga 20. Iz prstenova
za izvlacenje se traka izbija gornjim izbijacem 29, pomocu opruga 30. VIII
operacija je probijanjc dna (probojcem 15 i prstenom 16), a u IX operaciji se
prosjekacem 17 i prstenom 18, prosijeca gotov komad. Prosjeceni komadi se
slazu jedan na drug;i u otvoru prstena za prosijeca.n.je, i kada se dovoljna kolicina naslaze, klizu udjed sopstvene teZine kroz limeni oluk 31 na mjesto
predVoideno za dalji transport komada. Sarno kiod ruanog posmaka traka se
ogranicava sa dva okrugla granioolika 21 (na koje se naslanja ivica probijenog
proreza) i granicnicinna 22 i 23. Kod automatskog pO'Smaka se ogranicavanje
vrsi prema principima op:isanoim u ranij,im poglavljim.a. Vodenje trake se obezbjeduje sa sest okrugIih granicnika 27, koji se nakan proba rrumtiiraju u donjem
skidacu 26.

VI 4.4. Izvlacenje sa redukcijom debljine zida

U ovom procesu prerade (s1. 163 b) vrSl se redukcija od dimenzija platine (preCnika Do i debljine so) ne samo po preaniku (Dn < Dn- I . ... <" Ds <
< D2 < DI < Do) nego i po debljini zida (sn < 5 n_ 1 . . . . < 53 < 52 < 51 < So)
Rezultat o\'ih redukcija se ogleda u povecanju vi sine komada po fazama
izvlacenja (h n > h ,,_1 :> .... > h3 > h2 > hi) .
Ako se u platimi. poomatra elementarnli prsten (preCn:ika D i viJsine Aha),
tada ce se od njega (51. 200 a) formirati u toke procesa izvlacenja dio canceta
V'isine A hi sa srednj,i m pre<:nikom:

dsl

d1

+ 51.

Iz uslova jednakosti vo,l umena

'It . D . So . A ho = . 'It . dsl . 51 . A hi
dobiva se 00005
A hi
D So
~= -A ho
dsl . 51
U toku dr1,lge operacije izvlacenja ad istog dijela ce se f,o rmirati prs tenasti
element vi sine A h 2 i sredn jeg precnika
'It .

d, l . 51 . A hi

7t .

d;2 . S2 . A h 2

d,l . Sl
d,2 . S2

IX

VIII

VII

VI

IV

III

/I

!W

F'AZA IZRAD

~
.

Garay f(QHAD

1~

27

Prstenovi za izvlacenje
/zv/akati
Probojac (za prorez)
Prs ten (za prorez )
Probojac
Prsten za prob/jan/e
17. Pro s j ekat (za obr ez/ vanj e)
Prsten za obrezivanje
19. DrZac lima
20. Opruga dr iaca lima

1-6.
7-12.
13.
II..
15.
16.

la

21-23.
2i.
25
26.
27.
28.
29.
30.
31.

Granienici ked rul:nog posmaka

Donji nosac a/ata
Gor nji nosac ala/a
Donji sk/dae
Vodice trake
Dr zae probojca
Gornji i zb/jaci
Opruge izbijata
L imeni o/uk rza transport
gotov/h komada)

51. 199 KONS TRUKC/JA KOMBINOVANOG ALATA POSTUPNO(j,

DJDSTVA ZA IZVLACENJE KOMADA IZ TRAKE

---

d,

....S!l _.
I.
}.
3.
I.
II.
fl!.

G,

Gr
\I'j

/;sy,

//~

,/

2.

Izvlakac
Prsfen za izvlacenje
Canee
Zona deformacije
Zona glacanja
Zon a prenosa
5 '-Ie

b. GRAN/CNI STEPEN DEFORHACIJE

a. OBRAZOVANJE CANtETA

51.200 DEFORMACIJE PRJ IZVLACENJU SA REDUKC/JOM

DEBLJINE ZIDA

O.7~:1> ~

21. .<1> II!...

ot
"'.

,O . .

,~~"~10'
'9.! .
~

~'
~

I J .'"

"" I

. 2

IJ

(\oj

1.15

,I,..- ~~! rn~'.J

<1>9 ... '

""

.~tJ
...

'II ....

.}

'-

.,

. ........c:
tJ

""
10

I PRIM J[R

"

I}

')., ,. )
-p.20_
<1>26

,......... ~- -

'1>"

",I

.. 1
I

E:f
3

tit
~

" PRIMJER

51. 201 PROJEKTOVANJE TEHNOLOGIJE DUBOKOG IZVLACENJA

SA REDUKCIJOM DEBLJINE ZIDA

Ako se dobiveni izrazi logaritmuju

In A h1 = In D . So = In - D
d s1
A ho
d s1 . 51

So
+ In -51

A h2 = In d s1 . 51 = In d s1
In .u.
A h1
d s2 . 52
d s2

+ In ~

= In-

52

In A1
A2

tad a se glavna logaritamska operacija' za i-tu operaciju izvlacenja moze izraziti obrascem:
Ai-I
1 d,(i _ 11
<Pih = In - - = n --''7---CC..
Ai
dsi

+ In

S;_I
Si

(142),

Dobiveni ob.razac (142) je analogan obrascu (4) jer je <Phi glavna logaritamska
deformacija izduienja (poveearnje v:isine komada) jednaka 5umi. ostale dvije defoa-macije i to: deformacij~ po precniku (tangencijalna deformacija), kojom se
vr.si redukcija (smanjenje) preenika i deformaciji pD debIj.iJn.i. zida (r adijalna
deformacija), ko jDm se vrsi redukcija -(smanjenje) debljine zida.
Gr<miCni usiovi se svode pri tome na dva sluCaja:
1. Ako u toku proce5a izvIacenja nema prDmjene debljine zida, to jest ako je
Si- 1
SI-1 = Si = So = oonst, tada je In - - = 0, a glavna logaritamska 'defDrmacija
5i

je jednaka tangencijalnDj deformaciji <Phi =

d'(~_.I), sto znaci da se izvIacenje

51

vrsi bez promjene deb1jirne materijala.

?~.

. d
t 1'1i 1n -d,(i-- I) = 0, g 1avna IDgantams
.
k a d ef ormaAk 00 Je
'(i- I) "'"d
si "'" cOons,
d 'i

cija je jednaka radijalnoj deiDrmaciji <Phi = In SI_I, Sto ZIlIaCi da se u toku

Si
procesa izv1acenja vrSi samo redukcija debijirne ~ida ,
U ovom slucaju se deformacija presjeka maZe izraziti pornOCu stepena
defer.macije po debljini zida, tako da je:

d" i-I) Si- I - d ' i Si

d, (i - I) Si_1
SI-I-5i

"'" Ei= - --

....:.

Si_1 -Si

~---- =Ei

(143).

gdje 5U :
AI-I, S._I Ai, Si -

pDvrSirna popreanog presjeka i debljine zida canceta nakorn (i-l)-e operacije lZvIacenja,
aste veIiCine 7.a i- tu opera ciju izvlacenja.

Granicne vrijednosti stepena deformacije presjeka se mogu dobiti na

osnovu analize napona koji nastaju u zidu canceta u toku procesa izvlaeenja
(sl. 200 b). Usljed smanjenja debljine zida javljaju se radijalni naponi pritiska
(O'r), a u pravcu tangente, tangencijalni naponi pritiska (crt). U pravcu izvlaccnja element zida canceta ce biti opterecen naponima isteza'l1ja (O'z). Na radni.m
dijelovima alata se uocavaju tri zone i to: I rona deformaeije na konusnom
dijelu prstena za izvlacenje u koj.oj se vrsi redukcija debljine ?:ida, II zona
glacanja na ciLindricnom dijelu prstena za izvlacenje i III zona prenosa sile
sa izvlakaca preko dna na zid canceta. Ako se u dijagramu za razlicite materijale konstruisu krive O'z = f ('I'), odnosno graficki predoci zavisnost glavnog
napona istezanja od deformacije presjeka (ovo ce se obradivati u poglavlju
VI 6.2), i na osnovu izvedenih obrazaca za krive ocvrscavanja (poglavlje II 2.3),
klonstruisu krive k = F ('l'), tad a apscise presjecnih tacaka ovih kriva (A, B
i C za razne matedjale) definisu optimalne vrijednosti stepena deformactje
('l' .. 'l'b i 'Pel. Ukoliko se za neki odredeni materijal (A) radi sa stepenom de'formacije 'l' < 'l'a, iada mogucnosti prerade nisu iskoriscene i komad se izvlaci
u vise radnih operacija nego sto je potrebno. Ukoliko bi se radilo sa 'l' > 'l'o'
doolo bi do trganja komada, jer su naponi izvlacenja veci od stvarne cvrstoce
materijala u zuni prenosa sile.
Tehnologija dubokog izvlacenja sa redukeijom debljine zida projektuje
se po redoslijedu:
1. Odredivanje dimenzija platine.

Debljina platine se uzima jednaka debljini dna gotovog komada (so), jer
se dno u toku procesa izvlacenja veoma malo mijenja (oticanje materijala
1Z dna u omotac canceta je minimalno), tako da se rnoze sma-traii da je
So "" const. Precnik platine (Dol se proracunava na OSIDWU jednakosti volumena pLatine i gotovog komada (poglavlje VI 2,1.2), vodeci racuna 0 tome
da je potrebno uzeti u obzir dod ata k za gubitke mater,ijala usljed meduoperacijskog i zavrsnog obrezivanja (skraCivanja), te izgaranja materijala
kod meduoperacijskog zarenja. Iz prvog primjera po sl. 201 se moze uociti
da u toku procesa izvlacenja ima dva skracivanja (8, i 12. operacija) i tri
meduoperacijska zarenja (operacije: 3, 6 i 10).
2. Broj operacija izvlacenja.
Deblj,ina komada nakon posljednje operacije izvlacenja se moze izracunati
na osnovu obrasca (143)
Sn =

(1- E)
Sn

Sn _ 1 =

= (1 -

(1- E)2

)n_1

S,'_2 =

(1 - .EI)

(1- E)'l-

I S1

S.>

odakle se logariimiranjem. dobiva potreban broj operacija .j.zvlacenja :

log ~ -log (1 n

So

EI)

--~----,.--

log (1- E)

+1

(1 44)

3. Debljiha zida po fazama i'zvlacenja.

Debljina zida i-te operacije izvlacenja (obrazac 143)

Si = (1- Ei) Si-I

odnosno
Sl =

(1 -

El)

So;

S2 = (1- E) S1; . . . . . . Sn = (1 -

E) Sn_1

Prosjeena vrijednost stepena def=aaije za prvu operaciju izvlacenja krece

se u granicama:
El = 0,25 -;- 0,30
a za ostale:
E2 = Ea

= . . . . = Ei = . . . . = En = E =

0,30 -;- 0,35

4. Redukcija precnika.
Srednji preenik nakon prve operacije izvlacenja se proracunava na isti naein kao i kod izvlaeenja bez promj ene debljine materijala
dsl

ml Do

Najpovoljnije sa stanovbSta optJimalnosti procesa je da se u toku izvlacenja prvo izvrSi redukcija po preCni.ku, a zatim po debljini zida. Tako je u
prv.om primjeru po s1. 201 u prvoj operaciji izvrsena redukcija preenn.ka, zato
se ova operacija eesto oznacava i kao savijanje eaneeta, a u sljedeCih pet operaclja je izvrsena postepena redukcija debljine zida.
Ukoliko se ova redukcija (s obzirom na dozvoljeni odnos izvl.aeenja) ne
moze izvrSiti sarno u jednoj operaciji, tada se vrsi u neko.l iko, tako da je:
d s2 = m2 dsl,

dss

= rna d s2

..

d si

= mi dS(i-l)

prl cemu je d si zadnji 'redukovani preCn~k. 1z drugog primjera po 51. 201 se

moze uociti da je preenik redukovan sa tri aperacij e, a debljina sa dvije operacije. Razdvajanje deformacije po preeniku ad deformaci(je po debljinli. zida
je preporueljivo ne same iz razloga lito se post.izu povoljniji stepe11ii. deforma.c ija
neg<> i zato sto se za izvlaeenje sa redukcijom d ebljline zid-a lrorist.e jedn<>S:tavroji alati i prese prostog djejstva, koje ne moraju imati uredaje za manje
lima. Panekad se prVa operacija, u kojoj se vrSi redukcija preenika (savijanje)
kombinuje i sa redukcijom po debljin~ zida (sl. 203), s tim sto se radi sa neSio
manjim stepenom deformacije.
UlllUtraSnji preenik komada nak.on prve operacije' ce biti
dl

=,

si -

Sl

Unutra.snj,i preCnici komada ootalih operacija izvlaeenja se uzimaju za iznos

od 0,1 do 0,3 mm manjl, sarno iz razlaga da bi izvlakac sa dotiene operacije
mogao nesmetano da ude u otvor canceta sa prethodne cxperacije, pa su unutra.snji preCnici za drugu i sljedece operacije:
d2

dl -

(0,1 -;- 0,3) man;

di = d l_

1-

d3

d2 -

(0,1

(0,1 -;- 0,3) mm

-7-

0,3) mm;

Srednji preenici su za iznos debljine zida veci od unutrasnjih

d,j

dj

+ Sj

a vanjski za iznus dvo.struke debJji:rJe zida

D

dj

+ 2s

S ob1li.rom da je gotovo cijela deformacija po precruiku izvrsena u jednoj radnoj

operaciji (lSI. 201 I i s1. 203), iii u nekoliko prvih operacija (s1. 201 II), to se u
ostalim operacijama vrsi iskljucivo redukcija debljine zida, tako da su odnosi
izvlacenja bliski jedinici
ds ;

mj = -:--- = 0,95

-+ 1,00

d S(i- l )

5. Proracun visina komada po fazama izvlacenja.

Visina komada nakon i-te operacije izvlacenja se izracunava iz uslova da

volumen komada dotiene operacije mora odgovarati volumenu pIa tine, tako
cia je:

Do
- - . So =

1t

7t

Do

-4- . So

+ 1t . d

. . sI h 1

51

ooakle je:
2

hi

D o -D i So
-"':--,--4 ds;

(145)

Izvlacenje sa redukcijOolTl precnika (savijanje) i redukcijom debljine (izvlacenje) se moze kombinovali u jednOolTl alatu za visestepena izvlacenja (s1.
202), koji ima veoma Siroku primjenu naromto koo pre-rade aluminija i
njegovih legura. Platina se po.stavlja na prsten za savija nje 2 i priteze pomoeu ploce drzaca lima 10, na koju se preko klipnjace i kLipa 12 prenosi
sila drzanja iz zracnog cilindFa 11. Poslije savijanja klOmada, redukcija po
debljini se vrsi pod djejstvom izvlakaca 1 preko tri prsten.a za izvlacenje
(pozicije 3, 4 i 5). VaZno je da se ko nstrukcijom alata odrn pravilno rastojanje izmedu prstenova za izvlacenje. Ovo rastojanje -se reguliSe izmjenIjivim prstenovima 6, 6a i 6b. Ukoliko cance naplliSti prsten iz prethodne
operacije prije nego sto pocne ' izvlacenje u prstenu doticne operacije, tada
dolazi do udara i trganja komada.
Primjer:
Projektovati tehnolookJi. proces za izradu komada prikazanog na s1. 203 sa
dimenz,ij aIDa:
dOl

26 mrn

Sn

= 0,5 mm

....._ _ _ _ _ _ _=
D.::n_-_...:2:..7...:
:. m
=;;.........;so
m
= 4 rom

hn

114 mm

8. Zavojna opruga skidaca

Izvlaka~

2. Prsten za saviJanje

!i Donji nosac alata

3. Prsten za I

izvlatenje

la

,. Prsten za /I

izvlatenje

11. Zratni cilindar

5. Pr sten za 1/1

izvla~enje

G, (ja i Gb. Prstenovi za

odrlavanje distance

7. Segmentni'skidat

Ploca drlaca lima

12. Klip zracnog cilindra

13. Zavrtanj (nosac zratnog
cilindraJ
". Produinik izvlakaca

51.202 ALAr ZA VISE5rEPENA IZVLAtENJA

Materijal:

C. 1221

1. Odrediv,anje climenzija platiJne.

Za komad zadanih dimenz.ija je u pr:imjeru iz poglavlja VI 2.1.2. odredena
platina
X

Do

<I> 50 X 4 rom

So =

2. Broj operacija izvlacenja (Qbra~c 144)

log .

n=

Sn

Log (1 -

E =

0,3

0,5
log - 4- -log 0,75

El)

---:--:-:--..,..--+1
log {1- E)

0,25;

El =

So

0,77815

= ----,------,--- - - + 1 = --'--.,-- + 1 = 5 + 1 = 6
log 0,7

0,15490

3. Debljine zicklva po fazama .i zvlacenja.

=
sz =
Sl

(1 -

El) So

(1 -

E)

Sl

= (1 = (1 -

0,25) 4
0,30) 3

Dalji proracun je izvedelIl tabelarno (tabela

Si

(1- E)

Si-I

(1 -

0,3)

= 3 mm
= 2,1 mm

liZ

Si _ 1

sl. 203) po obrascu

0,7

Si _ 1

4. Redukcija preenika.
Srednj>i precnik nakoill prve operacije izvlacenja
dsl = ml Do =

0,6 . 50 = 30 mm

UnutraSnji precnik
dl

d sl -

lSI

30 -

27

mm.

Ost,ali unutrasnji precroci

d2 = dl -

d3

d2 -

= 27 - 0,2 = 26,8mm
0,2 = 26,8 - 0,2 = 26,6 mm
0,2

itd. tabelarno po obrascu

di = d i -

0,2

I -

mm

Srednji preCnJ.ci
dsl

d s2 =

+ Sl =
d2 + S2 =
dl

+ 3 = 30 rom
26,8 + 2,1 = 28,9 rom
27

itd. tabelarno po obrascu

TABELARNI PREGLED PRORACUNA PO FAZAMA IZVLACENJA

OPE R A C I J A
II
III

IZVLAtENJA
IV
V
VI
30
30
25
30
305 -"
30
J
2,1
1,03
077
I,~~ - - 45
26,8
27
26,6
26,1.
16
_._"
1---26,2
-30
28,.9 - _ 28,07
27,1.3
26,S
- - "- 1--.?.~ 97
0,96
0,97
D-6
0,975
0,985
-- - - - - I-- 0,98
33
31
29,5~
18,1.6
27
-- - - -- f- 27,71
16
25
39
60
83
133

VELltlNA

E "-

mm
dl mm
rhl mm
ml
DI mm
hi mm
Si

27

r- -'-

D.=50

gs a>1&

(/////////// 1
~

28,1. 6

~o"26.-i"'"

/fY.J-K.
31
tb33

')1

t1J26~

~27

~7

Iz vt.

II

Izvt .

.,.,

I
/" ' ;,X

III

Izvt.

t1J26. 6.

~ I ~~
'"
i
W/,,;y/./~ " 1;(;.-. //.l'.//h "
I

tb27. 71.
0.77 tb26.2

"it

PLATINA

-I

I :;:

l:l

."

.....

.."

U"'//,.-://~

IV

Izvt.

"

Whf'i.l
V

"

/'"//J"//

lui. VI

"

Izvl.

""",

"':l
GOrOV K. '"

SI.203 PRIMJER PRORACVNA PO FAZAMA IZVLACENJA

d2

a. ZA PRVU OPERACIJU
IZVLAtENJIj
1.lzvtakac
.
2. Prsten za izvtatenje
1 Nosat alata

b. ZA SUJEDEtE
OPERACIJE

~. Radni komad (~anf. )

5. Konllsna navrtka
6. Prst.n za c.n triranj"

SI.204 KaNSTRUKCIJE PRSTENaVA ZA /ZVLACENJE SA

PRgF/LaM IZ'lEpEN/M SA RADIJUSOM

Vanjski preenici.

Dt

+ 251 = 27 + 2 3 =

d.

Dl -

= d2

+ 2 S2 =

26.8

+ 251'

.J-

33 mm

2 . 2,1 = 31 mm

itd. tabe1arno po obrascu

D,

d,

Odnosi izvlac nja

ml =

m2

ds! =
Do

30 = 0 6
50
'

d .2
28,9
= -d- = 30 = 0,96
.1

itd. tabelarno pO obrascu

mj =

d.!
.

d '(I ~I)

Iz tabele se moze uociti da se odnosi izvlacenja za sljedecc operaclje pribli zavaju jedinici (m! = 0,96 -;- 0,985), sto znaCi da S vrSi iskljuCivo redukcija
d ebljine zjda.
5. Visiale komada po fazama izvlacenja
2

hl =

Do - D I
- 4- -d .; -

50 2 -

So
SI --

33 2 4
4 . 30 - 3'

= 15,7

= 16 rom

50 2 -312 4
-= 25,4 :::::: 25 mm
4 . 28,9 2,1
itd. iabelarno po obrascu (145)
2

hi = Do- D , So
4 dsi
Si
Iz tabele u z s1. 203 se moze proracunati i dodatak za obrezjvanje
f1 h = ho -

VI 5.

h n = 133 -

114 = 19 rom

Proracun i konstrukcija alata

VI 5.1. Prstenovi za izvlacenje

Profil (trasa) prstena za izvlacenj e .bitno utice na tok procesa izvlacenJa,
odnosno na prOlInjenu sHe u zavislIlosti od hoda izvlakaea . Osim toga prom
utice i na stepen deformacij e izvlacenja, kvalitet izvucen.og komada i ostale
parametre procesa izvlacenja.

Danas se upotreblj a vaju za razliCite procese obrade izv!acen jem iri v rste
prOOla p rstena za izvla cenje i to:

sa radijusom
sa konU80m
sa traktrix krivom

1. Prsten za izvlacenje sa radiju50m

Prsten za izvlacenje izveden sa profilom u obliku rarujusa (rM) najcciCe

se upotrebljava za prvu operaciju izvlacenja bez promjene debljme ma erijala, u slucajevima kada se raw sa ili bez drZaca lima (51. 204 a). Dolazi u obzir
i za sljedeee opc racije izvlacenja bez promjene deblJine maienjala (s1. 20 4 b),
kada se radi bez drZaCa lima, dok za sljedece opcracije izvlacenJa sa dr2acem
lima bolje uslove p ruZa .prsten sa konusnirr. profilom (tabela br. 59). Ponekad
se upotrebljava i za prvu operaciju izvlacenja sa rcdukcijom debijme zida,
iako daleko bolje rjesenje za ovu vrsiu prerade predstavlja prsten sa traktrix
kI"ivom. Za sljedece operacije izvlaccnja sa redukcijom debljine zida ne dolazi
u obzir.
Radijus p rstena za prvu operaciju izvlacertia se po E. Kaczmarek-u rruJze
izracunati po obrascu :

rMl = 0,8 V (D -

dl)

(146)

iii po oorascu G. Oehlera

rMl = 0,035 [50

+ (D -

dl)l

Vs

I.

(14 6 a ),

gdje je:
D rom d l mm s mm -

precnik pIa tine

unutnllinjl precnik komada nakon pr ve
operacije izvlacenja, iii procnik lzvlakaca
deblj-Lna lima

Radijus prstena za sljedece operacije izvlacenja:

(146 b)

gdj e je :
d 2 tum -

unutrasnji precnik komada na kon druge

operacij e izvJace n ja.

Radijus prstena za izvlacenje utice na ra d i silu izvlacenja. To potvrduju i

eksperimenti V. Romanovskog. U tom cilju se koristi plati na p recni ka D = 51 rom
i debljine s = 1,1 mm, koja se izvJaci n a p recnik 0 28,2 rom. Mijenjaju se vrijedn.osti radl jusa p r5ten a za izvlacenje i izvlakaca. 1z dijagrama po sl . 205 a
~e se zakljuciti da kod izvlacen ja alatimo> sa ma nj.im rad ijusirna (rM = 2s i
r. = 2s) siJa izvlacenja i deformacioni rad rastu, U odnosu na iste uslove izvlatenja alatima sa veCim pre laznim zaobljenjima (rM = 45 i r. = 45).

JOOO
;1600

'100

1
!:>I / '00
/ aDO

J OOO
1600

V1'\ ,Le,

1200

I ,

/600

~ /000

~ /000

01 "00

10:" 600

I.i:" 600
HO

I/

HO
0'

V;

1)1$102530

hmm--

s.ue:
....

"

II
I

::

O.

0,55

~-

0,50

I ).....

i\-

1 I
1 I

E 0,'5

1)1$~253O

hmm--

S./'~
,IjI ~ ..

-=--1 ...J;:

.-.~~

0,60 r--......,.....---r---r-----.

I I

J~=

i--Gl

-.~~

a. NA SILU IZVLACENJA

0,' oo.' -----'-...l6-..l..---...J

/0
r~/s-

I. r./s" 1

3. r./s::5

2.r./s::2,5

~.r,/s.'O

b. NA OONOS IZVLAtENJA

SI. 205 UTiCAJI RAOIJUSA PRSTENA I IZVLAKACA NA

SILU I MAKSIMA LNI OONOS IZVLACENJA

1_ .!!l
d L--J

SI.206 POVRSINA ZA ORZANJE LIMA

ivica izvlatenja
iz v(atenj~e _ _~~~

a. IZ VEOBA SA JEON OOIJELNIM

PRSTENOM

I. Prs ten za sa vijanje

2. Prs ten za izvlatenje
3. Plo~a za ce nt riranje
p latine

SI.207 PRSTEN SA KONUSNlM PROFILQM

b. IZVEOBA SA OVA
PRSTENA
~. Nosac alata

5. Jednodijelni prsten za
savijanje i izvlatenje
5./zvlakac

SI.208 KONSTRUKCIJE PRSTENOVA KQO KOJIH SE FAZA

SAVIJANJA RAZOVAJA 00 FAZE IZVLAtENJA

Povecanje raclijusa prstena za izvlaccnje (rM) i radijusa izvlakaca (r) ima

pozitivan uticaj na dozvoljeni odnos izvlacenja. Ako se poomatra fWlkcij a
ml = f (rM) pri konstantnom raclijusu izvlakaca (r,), moze se uobti da sa porastorn odnDsa raclijusa prstena i debljine platine (rM/s) opadaju vrijed.nost.J d ozvoljenog odnasa izvlacenja (ml), lito znaci da se smanjuje potreban broj operacija izvlacenja (s1. 205 b). Isto tako za k()nstantan odnos rIA l s sa porastom
radijusa izvlakaca (r.), iIi odnooa r "s opadaju vrijednosti Ut ml, 5to je povoljno
sa stanoviSta tehnologije prerade. Ove opite je izvrsio L. Sofman sa mesinganim limom.
Analize pokazuju da je teznja da raclijus prstena za izvlacenjc ima 5to
veCu vrijed.nost. Medutim, povecanjem raclijusa prstena za izvlacenje sm~juje
se aktivna povrsina za drzanje lima. Iz s1. 206 se vicli da je povrSina za drianje
lima u prvoj operacij i izvlacenja:

gdje je:

D dM -

precnik platine
preCn:ik prslena
raclijus prstena.

rM -

Sa povecanjem radijusa prsiena (rM) opada vrijednost povrsine (A) , tako

da se sila driaca lima (Fd) kOJlCentrise na uz.i prstenasti clio vijenca canceta,
lito otezava usiove izvlacenja i izaziva pucanj e k omada.
Visina cilindricnog clij ela prstena za izvl uce nj e (s1. 204 a) se bira u zavisnosti. od debljine lima u granicama:
ho = (3 -:- 5) s

Radijusi zaabijenja ploca za izvIaccnje pravougaonih i ostalih nerotacionih

tijela se r acunaju po obrascima:
Za stranicu a

rM. = 0,035 [50

+ 2 (La -

al)] Y-;'

+ 2 (Lb -

bl)]

(147)

Za stranicu b

0,035 [50

rMb =

Ys

(147 a)

Za prelaz u uglu pod radijusom re

rMe

(147 b),

2,5 rM.

gdje su:
La. Lb rom ai, bl mm s mm -

gabartitne dimenzije pIa tine (obrazac 125)

duzine stranica komada (obrazac 140)
rlebijina lima.

2, Prsten sa konusnim profilom

~rs~ n s~ k~nusnim pro~ilom (s1. 207) primjenjuje se vrlo rijetko kod prvc
operaClJe lZvlaceIl()a bez promJene deblji..!le mateI'lijala i to isklJ'uCivo t d k d
' 1" b
.3_"
li'
,
a a, a a
se k oma d lzvacr ez u.Lzaca ma, Gotovo redovito dolazi u obzir za st' d '
.. , 1"
duk ..
Je ece
operaclJe lZV acenJa sa re
CIJOffi debljine uda, a i za slJ'edece izvlacen ' b'
,
d e b'"
" 1a, radi povoljnih uslova za ddanje lima, Je ez
qme rna tenJa
prOffiJene

Cenlralni ugao za izvlacenj e bez prornjene debljine materijala

a. = 40 ..;- 45

(r jede do 52)

ednosno
~

90 -

a.

50' ..;- 45

(rjede 38)

a za izvla cenj e r edukcijiQm debljine

Da hi se razdvoj ila d eform acija po prec.niku (savijanje) od deformacije

p o debljini zida (oizvlacenj e), cesto se ko d izvlac~nja sa redukcijom debljine
primjenjuj e kombi novani p rste n (s1. 208), Ovakav prsten moze biti izraden iz
jednog dij eJa (s1. 208 a), iii se komb!i!nacija izvodi od dva prsiena (s!, 208 b),
Deforrnacija po precni k u ,(1i3vij anj e) se vrsi preko radijusa prstena r~h a deformacija po debljini (izvla.c enj e) na konusnorn dij elu pod uglom ex, Kombinacija
od dva p I'lS tena je bolj e r jcsenj e, k ako sa stanoviSta lakSe izrade, tako i radi
lakSe zamj ooe istrosenih ili osteccnih prstenova. Oba prstena (za savijanje 1 i
nzvlacenje 2) su smj eSteni jedan isp od drug og u nosacu alata 4. Pritezanje sc
vrsi zaVJ;tnjima p om ocu ploce za centriranje pIa tine 3.
Tok sHe izvlacenj a je kod ove kombinacije povoljniji, jer se kriticni
maksimumi sila za savija n je i izvl a cenje vrernenski ne poklapaju. Ukoliko se
u prvoj operaciji vrsi reduk cija i p recnika i d ebJjine, a izabere se prsten sa
profilom radijusa, tad a se maksimumi sila savijanja i izvlacenja poklapaju,
stvarajuci r ezultantu k oja m oze da dovede do trganja komada.
3. Prsten sa traJ.drix profilom
Prsten izveden sa trasom koja odgovara traktrix krivulji daje najoptimalnije uslove izvlacenj a nar ocit o debljih limov,a , Kod ve6ih deformadja preporucljiva je njegova p r imj ena i k od cis tog savijanja naroeito dubljih profila.
Posebno dob ar p ro ces izvlacenj a sa ovim prstenom se postize kada se u prvoj
operaciji vr5i isto vr em eno d efo r macija po precniku (savijanje) i po debljini
zida (izvlacenje).
Ako se izvr5i k ompa ra ci ja po fazama izvlacenja (s1. 209) prstena sa radijusom i traktrix trasom, tada se mogu uociti sljedece razlike:
U toku procesa izvla cenja preko prstena sa radijusom rM (51. 209 a) krak
h, komponente normalnog otpora N se neprekidno smanjuje sa povecanjem dubine i1zvlacenj a (h:J < h2 < hi). Ova pojava je detaljnije analizirana ked proucavanja analognog problema, to jest siJe sav~janja dvostrukog ugaonika (pogJavlje V 3.1.). Smanjivanje kraka savijanja (usljed pomjeranja dodirne tacke
ed ivice platine AI, p reko A 2 i Aa ka centru canceta) uslovJjava povecanje potrebne sile izvlacenja. Maksimumi sila potrebnih za savijanje canceta i izvlacenje se poklapaju, iIi su vremenski jako blizu, tako da u 2O:rui prenosa sHe

11

'RASA PRSTENA -RAOfUS

b . TRASA PRSTENA - TRAKTRIX KRIVA

51.209 FAZE IZVLAtENJA KOO PRSTENA SA RADIJUSOtvt

/ TRAKTRIX KRIVOM

-cu

" D.1

,...

..,,...-

~1._

If ~.. -- ---

....

~I1.W'~-tr

..

><

,C

r-X--'

r - Traletrlx

leriva (. volv.nta
lan~anil:. )
L - i.an~l1nica (.votuta
trok trix. )
~ - Tangenta trole/rixe
eR - Normcta traktrix. (tangen/II

- ~,

,-

ranfu',ic.J

5/.210 [RAKTRIX,.KR/YA

5/.211 PROFIL PR$.T;EN./1

(51. 200 b) mogu nastati naponi veCi od stvarne cvrstoee materijala i moZe doci
do prekida Romada.
.
NajniZa sila izvlacenja ce se postici ako je profil prstena izveden tako
da je krak normalnog otpora po moguCnosti 5to veci. Na osnovu ovog zahtjeva
O. May je predloZio prsten sa profilom u. obliku traktrix krive. Kod ovog prstena
(51. 209 b) krak savijanja ostaje u svim fazama izvlacenja konstantan 1 jednak
poeetnoj vrijednosti (h = const). Kako se iz slike vidi, normalni otpor N djeluje
uvijek na ivici canceta (tacke AJ, A2, Aa), tako da sUa izvlacenja napada cance
na najvecem kraku savijanja.
S obzirom da krak h u svakom momentu tangira profil pnsLena, to se
problem iznalaienja jednacine ove krive (kriva T na 51. 210) svodi na to da
se pronade kriva sa konstantlnom duzinom tangente

h = ME = const
DuZina tangente kl'LVe y = y (x) u tacki M (x, y) .moze se izracunati iz obrasca:
h2

y2

+ CE~.

Vrijednost CE se dobiva iz odnosa:

y

dy
,
tg a.. = _ .. = - Y
dx

tg (180 - /X) = -

-- _ - =

CE

ill
CE = -

- , ,

pa je h 2 = y2

y2
y~

odnosno, uslovna diferencijalna jednaCina krive:

y'2 (h2 _ y2) _ y2 = 0,

odakle je:

Ova jednacina je integrab-ilna sa =jenom

y

= h . sin t; dy = h . cos t . dt

c + x = h

Jr (_.,2_
sm t
t

+ cos t).

c +
- x = h (In tg
. -2
U intervalu 0

<

<+

00

iii, ; -

< t '<

-lh 2=y2 = h coo t

sin t) dt

1t

kosinus je negativan

<

>

tako da je

_
COO

tg - 2

I-cost
sin t

7t

Za t = --- ;
2

san 2 t

Konstanta C sc moze eliminisati

"';hL~y2

- _

...; 1 -

t= -

= -

-- -

sin t
granicnog uslova:

jz

x = 0;

sl ijedi

= O.

Jednacina krive sa konstantmom duzinoI'Il tangente u p r avouglom koordinatnom sisteIIlJU (za x > 0)
(148)
Obrascem (148) jc definisana jednaCin a Huygens-ove traktrixe, a to je u stvari
evolenta lancanice (kri va L na s1. 210) sa jedna cinom :
1

y = -

':

h(e

Slab05t traktrix prstena je u tome

+e

x
h)

sto temetski ima beskona.enu v.isinu

lim x .....

oo

.v--> 0

Kako se vi:sina prst ena sv odi n a realne m je re kod nj egove p ra kticne primjene,
moze pOikazati sljedeci primj er .
Neka su prema sr. 211 zadane di menzije p latine :
Do = 500 mm

So = 10 mm

i dimenzije canceta p oslije prve operacij e:

Dl = 300 mm,

SI

= 7,5 rom

dl = 285 mm

krak h:
Do- Dl

500 - 300

--- = ---~ =

h =

100mm

koord:i.n.aJte tacaka teoretske krive:

tacka Al : x = 0

"

Bl : Xl

..... ""

y = h = 100 mm
Yl = 0

Stoga se umjesto tacke Bl bira neka druga tacka krive B2, u koj'oj je joo uvijek
tangenta priblizno paralelna sa x osom.
Za ovu tacku se bira Y2 = 5 mm, a X2 se odreduje po obrascu (148)
X2

100 + "';-100 2 = 100 . 2,31og - - -5"

52

- --...; 100 2 - 52 = 268,6 mm.

Sirina profila
prema 51. 212. I
,
t = h - Y2 = 100 - 5

95 mm .

Na taj naCin odredena visina prstena (X2 = 268,6 mm) je za praktic.nu primjenu
takode vIlo velika. Smanj enje visine prstena se moie izvciiti korekcijama na
dva naCina.
Po prvoj korekciji bi se umjesto tacke B2 izabrala neka druga tacka Ba
sa koordinatama:
xa

< X2

268,6 mm

ya

>

Y2 = 5 mm

Medutim, kod tako skracenog prof.iJa prstena (51. 212. II) cance na izlazu
iz prstena za izvlacenje nema zajednicku tangentu sa prstenom, te nisu ispun jerri uslovi tratrix prstena . Posljedica ovog bi hila trganje canceta.
Druga mogucnost je u tome da se visina h smanji na neku vrijednost
~, tako da izvlacenje ne poeinje od kraja proila, nego se pomjera prema centru.
Na preostalom dijelu prestena djeluje kruti ddac.
VisiJna ho se uzima pribliino jednaka, ill nesto veca od radijusa prstena
rM (51. 212 III), koji se racuna po obrascu (146), odnosno na ish nacin kao cia se
profil prstena izvodi sa radijusom.
ho ~ rM

0,8 v'(Do -~ DI) . S = 0,8 V (500'=" 30000 = 35,8 mm

Uzima se
hn = 40 mm

Vjsina prstena u ovom slucaju za yo

Xo = 40 . 2,3 log

10 + V 40 2 - 22
2 --- - -

2 mm izrwsi:
- V 40 2 - 22

107,409 mm

koordinate pocetJ1e i krajnje tacke:

Ao : x

0 . . . . . . . . . . y = ho = 40 rom

Bo : x = xo = 107,409 mm . . . . y = yo = 2 mm
sirina pr.ofhla
t = ho -

yo

40 -

= 38 mm

Ovako k OlllStruisan prsten (51. 212 IVj ima neiito vecu VJS1flU nego p rsten sa
radij usom (51. 212 III), ali u svakom slucaj u manju od nekonigovanog (51. ' 212 I).
Proraeun za ostale tacke profila se vrsi po obrascu (148), uvrstavajuci :
h = ho = 40 mm, odnosno :
x = 92 10g

40+V1600-y2
-- - ;;-- V 1 600 - y y

Proracun je izveden tabelarno (tabela hr. 64) sa i ntervalom

Ay = Yi-Y i-I = 4 mm do i = 10, odnosn o sa A y = 1 za

i>

10.

D.

r-- _. -

_J L ~

_ _0 ,
/I

00

_0 0 ________ _

~-_r--___;,.._
,A
,

_--=
8-"-10
t

P_,_

-lt=-.rl'

t~

// .. /
0

:/ //,-

0, _ -.:.t :;.l!~-:Yo
IV

51.212 KOREKCIJA
VISINE PRS TENA ZA 1ZVLACENJE
-.
)

> 376

51.213 KONSTRVKCljA TRAKTRIX PRSTENA

TABELA br.

6~

TABELARNI - PRORACUN
TRASE TRAKtRIX PRSTENA ZA IZVLACENJE
- -

a-h: _y'

c- h. + b

d.,y

e _log d

I.h. -2,3-.

x-x'

y. h.-)

y1

'0

1 ~OO

0,000

'0, 000

1,000

0,00000

0,000

0,000

36

1296

30'

17, ' 36

57,U6

1,595

0,20276

18,65'

1, 218

32

102,

576

2',000

6'-000

2,000

0,30 103

27, 695

3,695

35,771

7, 205

12

r--,

1600 _ y1

boV.

'0 +b

S2e

I-b

'O-y
0

28

7"

816

28~ 566

68,566

2,"9

0,38 881

2'

576

102'

32,000

72,000

3,000

0," 712

0,895

11,' 895

16

20

'00

1200

U,(j'2

U,(j'2

3,732

0,57 19'

52, (j18

17, 976

20

16

25(j

13"

36,662

76,662

',791

0,680'3

62,599

25,937

2'

12

"56

38,157

78,157

6,513

0,81378

7.(,867

36,710

28

'"6,

1536

39, 193

78,193

9,899

0,99559

91, 59.(

52, '01

32

16

15"

39,799

79, 799

19,9'9

1,2999'

119,5'5

79, U6

36

1591

311,8B1

79,811

26,629

1,'2537

131, IU

91, 2'6

39,9 75

I, 60 137

"7.

---10

11

12

,-

1596

311,950

79,950

13

1600

'0,000

80,000

00

-----

- -

359

101, '09
00

37

---38
'0

'-

Prohl prstena se radi po sabJO'llu. Da hi iSle olakSala izrada ~ablon.a, koordinaini sistem se pomjera u tatku Ao (61. 211), sa noV1i.m koordinatama:

x' = x

.j,

y' = ho - y = 40-y.

Konstrukcija ovako proI'acunatog prstena je prikazana na s1. 213. Izvlacenje poeinje u tacki Ao, a na preostalom prstenastom dJi.jelu Sirine, Sirane
b = 0,5 (500,5 + 37-6) = 64,75 mm platinu priddava krufli. drZ.ac. Cance na ~z13.zu
iz prstena (talka Bo) im:a zajednl&u tangeniu sa pr~hlom prsten.a. Prelaz profila u oilindriCni dio (preCnika Dl = 300 rom) je izveden sa radijusom r = 10 mm.
Za s1cida.nje kQmada sa izvlakaca 5e ne predvida poseban uredaj, nego za skidanje sluzi oStra ivica prstena. U povratmom hodu prese, usljed zaostalih elasiicrtih deformacija vanjsk.i preCnik canceta se malo poveeava, tako da ga
05tra iviea prstena svlaci sa izvlakaea.
S obzirom da se sa ovakvim prstenom smanjuju potrebne rule za izvlacenje komada, to se u wni prenooa sile poveCava moe no5enja i dozvoljavaju se
veci stepen.i deformacija. Podma.mvanje u tok,u izvlatenja je bolje nego kod
prstena sa r.a dijusom, jer se sredstvo za podmazivanje laJkSe uvlaCi u klinasti
procijep izmedu zida canceta i prsiena. Ispitivanja koja je vrsio U. Bauder
pokazuju da se kod dobro poliranog t.raktrix prs'terra shle trenja u OIdnosu na
ostale prstenove niSta ne poveeavaju, iako je V'isiJrba t.raJctmix p r stena veea od
ostaLih. Isto tako su probe pokazale da je troSenje ovog prstena manje nego
ostalih, Mo znaCi da je njegov vijek trojanja duZi. nego kod ostalih prstenova.
Glavna slabost ovog prstena je n tome 'sto je teZi. za izradu i znatno
slruplji od 05talih.

VI 5.2. Zazori i tolerancije izrade alata

Pravi1no dimenzioniran alat mora biti izveden tako da sigurno obezbjeduje ravnomjernu zraemost (f) izmedu prstena za izvlacenje (preCnika d M) i
izvLakaea (preenilka d.)
f

Dvootruka vrijednost zraenooti (analogno obrascu 34) se naziva zazor

w = 2f=dM - d,
Kod dubolrog izvlacenja bez promjene deblj.i ne ma,t erij ala (51. 214 a) zracnost
treba da bude nesto veca od debljirie lima (f ~ s).
VeliCina zracnosti se odreduje po raznim empirtijSkim obrascilIIla.
G. Oehler daje obrazae za p roracun zrallr!Jooti u zavilsinosti od debljine
lima i vrste materijala, u QbHku:
f =

+e

v10' 5

(149l

gdj e je:
f rom s mm c
-

zraoooot
debljina lima
koeLicijent koji zaViisi od vrste marerijala
i ima vrijednost:

Ma te'cij al
CeliCni lim
AlumiJnijskJi 1im
Ostali metaJi
Vatrootalne legure

c
0,07
0,02
0,04
0,2

Po E. Siebelu zraenost se moze izracunati kao funkoija debljine lima (s)

i odnosa izvlacenja (m), po obrascu:
(149 a)

Po p odacima firme Schuler :&racnost se hira zav1isno od debljrne lima u gran.icama

za s
za s

<
>

0,5 rom f = s
0,5 rom f =

(149 b )

Smax

"*' 0,2 A s

gdje je:

Smax = S

As s + As -

izradna toler ancija lima

nazivna debljina lima
maksi malna debl jina lima.

Tako je, na primjer, za izvlacenje ce1i.Cnog lima debljine s

odn'OSOllIl izvlacenja m = 0,6 zracnosti po obrascu (149)
f

= s + c y'1i}:""S =

+ 0,07

po obl'ascu (149 a)
f

s[1

+ 0,035 ( ~

- 1)3 ]

2 + 0,15 rom, sa

y'J:():""2 = 2,31 = 1,1 5 s

,
2[1

+ 0,035 ( 0~6 -

1)3 ]

f = 2,21 rom = 1,1 . s

i po obrasou (1 49 b)
f

Smax

+ 0,2 As = s + As + 0,2 A S = S + 1,2 As

2

+ 1,2 . 0,15 =

2,18 rom

1,09 s

SuviSe m.aJ.e vnilj ednosti zraenosti dovode do trganja komada. Osiin toga smanjena zraOn05t je uzroon.ik p oveeanja s ile i defonmaciOllJ.og roda izvlaeenja. Iz
dijagrama zavcisn05ti shle .i.zvlacenja od hoda izvlakaca za ['azldCite vri.jednosti

zraenosti (na osnovu ispitiV'anja koja je vrSio G. S achs sa aluminijsk.i.m limam

debljine s = 1,5 mm) moze se uociti (s1. 215 ), da se kod malih zracnosti (f = 1,03 s)
dijagram malo razlikuje od dijagrama izvlacenj,a sa redukai j.o m de bljine zida
(f = 0,89 s i f = 0,76 s) . S obzil1Om da povrSin a ogranicena kl'ilvom F = F (h) i
alpScisom predstavlja utroSeni rad .izvlacenja, vidi se da je 0111 vea !rod alata sa
manjOJIl zracnosti. Medutim, ako se zracnost bira u veCim granicama dolazi do
guzvanja komada. Treba konstatovati da na kvalite t komada bitno utice i tolerancija izrade lima (il 5). Moze se deStiti cia kIod izvlacenja sa istim alatom, u
uslovima promjene ove izradne tolerancije dode do pucanja lromada, ill do
stvaranja nabora . Preporucljivo je zracnost birati u uZi m granicama, s tim da
se ista nakon proba korigira. Glavni indikator, koji ukazuj e na to da je zracnoot suviSe mala, je smanjenje deblj.ine zida ispod dozvo~ j enili g.ranica. U tom
slucaju se radni diljelovi alata ptrebrilse za odgovarajuce vrijed:nosti. Ukoliko
je tolerisan vall1jski preCruik (s1. 214 a), tad a se brusi izvlakae, a ked toleri.sanog
unutrasnjeg precnika komada (51. 214 b) brusi se prs ten za izvlacenje.
Na osnovu odredene vri.jednosti zracnosti (f), odnooino zazora (w = 2 [)
vrSi se dimenzioni,r anje alata i to zavisno od toga da li je pOltrebno izvuQi komad
sa tacni:m vanjskim, ili unutraSnjim dimenzijama.
1. ToleI1isan je vanjsk!i precnik komada (d v - A).

U ovom slucaju (51. 216 a) preCruik prstena se UZlima jednak najmanjem preeniku predmeta, a precnik izvlakaca je iznos veh cine zaro'l'a roanji ad preenika prstena.
d M = dv-A

. . . .

. .

(150)

d s = dM-w = dv-A-w
Prsten i izvlakac imaju aozvoljeIlJu izradnu tolerancij~ . (+ tM i - .~s), k:0da s~
bira u zav'isn()lsti od naziV'llog preCnika predmeta i debl}lID.e hm.a kIoJ1 se lZvlaCi
(tabela br. 65).
Najveea dilmenzija prstena za 1zvlacenje
dM(rna,)= 'dM+ t M= dv-A

+ tM

Najmanja dimenzija izvlakaca:

d s( ",in) -- d 5 - ts = d V - i l - w - ts
gdje

SU :

. .
eenici p'rstena za 1zvlacenje i izvlakaea
naza Vn1 pr .
..'
Cnik' lak ta
d . mm _ m aksimalni preOnik prstena i IIlJIlllIIllalnrl. pre
lZV a
dM(rnax), s[mln)
. ,
1k c
t M, t s rom. _ izradne tolerancij e prstena 1 lZVt a a a
d rom - n azivni v,anjski preCnik predme a
v
il rom - iz r adna to,l erancija predroeta
d M , d s rom -

w = 2f lIlI!Tl

zazor.

1]
b.

o.
c.
SI.214 ODREDIVANJE ZAZORA
PRIIZVLACENJU

w2

10

'm'ft

]()

Put izr/oc. h mm -

SI.215 UTICA) ZRACNOSTI

NA SU IZVLAtENJA

-ct

t. 2.d '1

/0

ch=-du

t./l

w2

t.ll
.d '1

b. TOLER/SAN UNUTRA~NJ/
PREtN/K rdu)

o. TOLER/SAN VANJSK/
PREtN/K rd.)

SI.215 DIMENZIONIRANJ ALATA ZA IZVLACENJ

7

TA BELA br. 55
IZRADNE TOLRANCIJ IZVLAKAtA I PRSTNA
=
NAZ/VN/
PREeN/K

dmm

10-50
50-100
100-500

D EBLJ/NA
rOLE
06 ~8
'RANClJE 0,25 0,35 0,5

L /MA

1, a

1,2

s mm
1.5 2.0

2.5

+ t,.,

0,02 0,03 401.

- t.
+ t,.,
- t.
+ t,.,
- t.

0,01. 0,02 0,03 0.035 i),ot.

0,03 0,01. 0.05 ~06 0,08
- 1-- 0,015 0,02 0,03 0,01. 0,05
0,03 0,01. 0,05 0,06 0,08

0,05

0,06 0,07 0,085 0,10

0,09
0,06

0,10- 0,12 0,15

0,07 0,08 0,10
0,12 0)1. 0,17

0,015 0.025 0,35 0,01. 0,06

0,07 0,08 0,09

~05

0.07

.-

0.08 0,09 0,11

0,10

0)3

0,12

~15

0,18
0,12
0,20
0,11.

2. Tole11isan je unutraSnji precnik (d" + A).

U ov~m slucaju (s1. 216 b) preenik izvlakaea se uzima jednak najmanjem
preCniku predmeta, a preeJ1!ik prstena je za iznos veliCine zazora ve6i od
preenika izvlakaca.
ds = du

dM

ds

+ w. =

du

(150 a).

+w

Minima.lni. preCnik iQ:vlakaca i maksimalni preOruik prstena za izvlaeenje

se odreduje po obrascima:
=

d s(min)
dM(max)

ds-

dM

gdje je:
du mm -

ts

= du-

+ tM =

du

ts

+ w + tM

nazivni unutraSnji pre<mik predmeta.

Veoma je vaZno da se u tokru procesa izvlaeenja odrzi konstantna zraenost,

mace koonad ima nejednaku debljinu zida, Sto uslovljava pucanje komada
i ostale kv,a rove. Svakako se najbolje centr:i.ranje izvlakaca, u odnosu na
prsten za izvlacenje, postiZe sa alatima koji imaju u.gradene stubne Yodice.
Med,utim, postoji i jeftinije rje.senje, koje predstavlja alat sa samocentrirajuCim prstenoon za izvlacenje (s1. 217). Prnje poeetka rada se prsten za
1 zvlacenje 1, pod pritiskom elasticnog prstena 2, naslaillja na nosac alata 3.
S obziroon da su dodh-ne povrSine (a) nosaca i prstena konusne, prsten se
po istiJrn centrira. U moonentu kada izvlakac preloo dna canCeta poene da
vrSi pri>tisak na prsten za izvlac.enje, elas.tieni prsten se sabija, a prsten za
izvlacenje se postavlja u centrioni polozaj u odnosu na izvlakac.
Izvlakac za izvlacenje bez promjene debljine materijala je cilindrienog
obHka. Prelaz oinotaca u dno (prema tabeli br. 59) moze biti izveden na
dva naCilna ito:
1. Sa radijusom, k,oj'i se raeuna po obrascu :
dj rsi =

2,

di-tt

Sa konusom, p od uglom nagiba:

~ = 45 -:- 50

i prelazrum radi jusom:

gdje je:
rsl -

db d i+ t ~

r M(i+l)

radijus izvlakaea i-te operacije izvlacenja

preenik izvlakaea i-te i (1i-1)-e aperacije
izvlacenja,
ugao nagiba konw;a,
racliijus prstena za izv1acenje (.i + l)-e operacije izvla cenja.

Izvlaltati sa konusnim prelazom se naj~e~ce koriste, kada se upotrebljavaju i prs:tellDvi za sljedeea izvlaCenja sa Jronusn'im profilima. Navedene vrijednosti radijusa zaooljenja i1.vlakala se 'pI'ianjenjuju kada god je moguce, izu. zev u slu~ajevima kod kojih konstrukcija elementa zahtijeva dru.ga~ije vrijednosti. Da bi se spr'ijeOilo ispupCeinje dna ~anteta pri irzvlacenju, usljed kompresije :aaka izm.edu izvlaka~a i ~an<:eta, izvlaka~ im.a kroz sred.inu izbwen
otvor za prolaz :aska.
Profil irlvlakata za izvla~enje sa redukcijam deblj.iin.e zida (s1. 218) odgovara unutre.n)qj lrasi J.zvucenog komada. hvlakaci se izvooe sa dva konusa.
Ne~redni prelaz omota6.a u dno se izvodi sa konusom pod uglom ~,
koji se za prvu operacij u izvlacenja bira u gran.i.cama :
~I = 2 -;- 4

a kod ootalih se p06tepeno smanjuje. zavis.no od konstrukc1je komada Iroji se

izvl.aci, tako cia je:
~n

<

._1<

..... <

~i

< .

<

~2

<

~I.

Ovaj konus se izvodi da bi se ojaCa.o pre1.az omotaca u dno Iromada, a time

semallnopovecavamoeno&enjadna.St.o je neobicno vai.no za sudove pod
pri . kom.
Na konus pod uglom ~ se nastavlja blaZi konus pod uglom a < ~, koji
se za prvu. operaclju izvlacenj a bira u granican1.8 :

a Ia

ale

pe-racije s
a"

<

po.stepert() sroanjuje:

a n_I

< ..... <

a.

< . ... . <

a.

<

C1J.

Drugi konus se izvodJ da bi se olalcl.alo slcidanje Iromada sa izvJakaea. Prilikom

izvlaOenja r ukcjom deblJine zida ( to naro6to kod veCi.h du.bina izvJacenja)
h elasti~nih d formac ija, veoma je o~an.o skidanje komada sa
usljed za
iz lakafa.. 0 a pojav Je analogna pr blemu el til'.'T1Dg ispravljanja savijenih
mada. obra4enom u poglavlju
7.
RadijU8 prel
omotaea u n:l e za prvu operaciju lzvla~enja. zavisno
ad vn; m
'jala i debl)ine lima \coji
izvlao, bira u granicama :
f..a

m~ r,l -

z.a

Uk

a z.a

1',1 -

(09 -+- 1,0)

(1.3 -;- 1.,4)

t&I~ opecadje

r.

< t

se pQ!Jleopeno sma.nj u je:

(8-1 ) < ' .

.. ..::: r.,

< ..... <n <

rJ

Idj~ Je:

radij

pre

fa u dno go

vog komada.

I. P r s / ." zo I z ., fa

J~."J'
1. Eloslicn; drJo~
prs/eno
.1. Nosol! 0/010
l. sto pres.
o. Dodirno poyrlino

5(.217 ALAr 5A 5AMOCNTRIRAJU~/M PRsrNOM

;

o.

",
u,sb
('\AI'-~

51.278 IZVLAKACI ZA IZVLACNJ SA RDUKCIJOM D8LJIN ZIDA

51.279 08RAZOVANJ NA80RA

KOD PROVE OPRACIJ
IZVLACNJA

o.

b.

c.

SI.220 51L DRtA~A KOD 5L/JD~/H IZVLACNJA

1. P/o~o krutog drlai!o lima

}. fzy/akai!
3. Prst .n zo izv/al!e",e
{ Nosat % to

SI.221 KON5TRUKCIJA KRUrOG

DRZA~A LIMA

PriIIljer:
~

l'1ldDe dimenziJe alata za

ka (al. 21h

&!n;e Ce .bJog komada dlindr

+ c V 10; 5]

= 2 [2

rom

s=

2mm

d ..

nazivni vanjski preCnik kam&da

deblj.ina Zlidc>va i dna lr.1omada
nazivni unutra.mj' preOni.k kccnada
de = <4-25 = 50-22 = 46mm
izradDa tolerancijoa IJmada
zarot" (obra.zac 149)

w = 2 f = 2 [s

li-

b) sa djmenz:jjama:

4 rom
A = 0,4

d. =

+ 0,07 vw.2j

~62 rom

1. Tolerisan je van.jski preauk komada (st. 216 a), ko" mora da

granicazna:
od d.

d~

50 mm

d. -

50 -

0,4

49,6 mm

Dimenzije prstena za izvla~enje I. izvlakaba (obrazac 150)

dM

= d. -

d.

A = 50 -

dlo! -

0,4 = 49,6 mm

49,6 -

4,62

I.z.radn.e tc>leranc:i.je alata po tabeli br. 65 (za d

tlo! =

+ 0,15 mm

d l(mln) =

dM

+ tid =

a. - to

2. Tolerisan je unutrasnji
u granicama:

od d u = 46 rom

49,6

= 44,98 -

pre~nik

do

50 -;- 200 rom i s = 2 mm)

to = - 0,1 mm

Mak.Bimal.n.i. preOOiik prstena i m.inimalni preCnik

d M(max)

44,98 rom

+ 0,15 =

izvlaka~a:

49,75 mm

0,1 = 44;88!ll.1r...

komada (81. 216 b), koji smije da se kreee

du + A

+ 0,4 =

= 46

46,4 rom

Dimenzije prstena za izvlatenje i izvlakaea (obrazac 150 a)

d. = d u = 46 rom
did = d.

+w

= 46

d.(mln) = d . dM(mlx)=

VI 5.3.

Dria~

d M -l

+ 4,62 =

50,62 mrn

t. = 46 - 0,1 = 45,9 mm
tM

50,62

+ 0,15 =

50,77 mrn

lima

Drmt Lima spretava obrawvanje nabma !rod dubokog ILzvlatenja, djeluju6i na pOvrliI'l.u lima koji se izvlaC'i sa odredenim pov.rninskim pritiskom. Za
pra.k.su je veoma va !n'O da Be odredli pod kojUn tBlovime. je potreban ddst
lima, a zatim da se izvri prnvihlo njegovo dimenzioniranje. Najvafniji para-

metar je svakako pritisak drZa~a Pd, koji mora birt .i dovoljno visok d~ spIi:je~i
stvaranje nabora, ali se pri tome mora uzeti u obzJ.r da suviSe velikJ. pmtisak
dovodi do trganja komada.
Kriterij za odredivan.je uslova da li je potreban drzaC lima je vrijednost
relatIiJvne debljli.ne lima (5,) i odnoo izv1acenja (m). Tanji l:imovi su vLSe pocUoZni
obrazovanju nabora nego deblji. Lsto tako mogucnost guZvarnja raste sa smanjenjem od:nooa jrzvla~enja.
Komadi se mogu izvla6Hn bez

1. Za prvu operaciju

=n .100 ~ '}!J/o
5

Sr

izvla~enja

dS . 100

~ l,5~/o

lima ako su ispunjeni uslovi:

cilindriOnih komada:

ml = - d1 .;?- 06
,
D

2. Za sljedeee operaciJje izvIaeenja

Sri =

drZa~a

cilindri~nih

QI

mj

=--

d l_

I-I

(151)

komada:

0,8

(151 'a)

3. Za izvlaeenje palusfere (sa radiju.3om R)

5
Sr = --- '

100

3%

(151 b)

gdje je:
D mm 5

mm -

dl, d;, d i - I mm -

preOnik platIiJne
,debljina materijala
preenici komada nakon prve, i-te i (i- 1)-e
operacije izvlacenja.

Ako usla-vi po gornjjm obrnscima nisu ispunjen,j bada je potreban driae l~a.
Ukoliko se opel1acija dubokog izvlacenja mole izvrSiti bez driaes lima proces
se pojednostavnjuje, jer su prese bez ddaca. jednostavnije, a i alati za izvlacenje su prOS'tije konstrukcije. Osim toga kod 1zvlacenja na presi prostag djejstva, gdje je driae lima smjesten u \~tOlu prese (s1. 156). potrebna &ila prithskivaea se poveCava, jer je pored s.i.Je l2\~laeenja potrelmo savladati i sHu drZata.
PriLikom izvlacenja bez promj'e1le deblj.ilne materijala na ivicam.a vijenca
komada (sL 165) dolazi do izvjesnog zadebljanja.
Debljilna rida na iVIici vijenca eanceta (na radijusu r = x) ce biti veca
nego na unutrasnjoj ivici
za

rt =

dt/2

NajveCa vrijednost razlike ovih debljina ce bim za x = R = D/ 2. Po ispitivanjna E . Siebela, ova razlika se moze (prema s1. 219 a) predoeitj. obra:scem:

(SR -

Sr)

= 0,07 s (-Ddl -

1 )3 = 2 f ma

na osnovu kojeg se -dobiva da je makSlimalna zracnoot

fmax = 0,035 S ( -

dl

_1)3

gdje je:
8 -

debljdna plattne
precndik platine
dl - unutra.snji preenik Canceta nakon prve
operacije izvlaeenja.
Ako se posljednjem obrascu pribwji deblj1na lima, dolazi se do obrasca
(149 a) za odre<livanje zra~ izmedu izv1akaca i prstena za lzvlaeenje.
U toku procesa lzviaeenja usljed istiskJivanja viSkova trouglastih elemenata (eletn.e'I11li b na s1. 155) dOCi. ce do obmzovanja na.bOlI"a, ukoliko se ova pojava ne spriIjeCi drZatem Lima. Posmatra se dio prstenastog dijela vLijenca caneeta irine b. Rastojanje iz.medu ploce driaea -hlma i povrSme prstena za izvlaeenje po 81. 219 b je jednako debljini lima uveeaJIlOj za dvootrutk.i iz.n0!S zraeI1IOObi (5 + 2f). Taj element ce prema sol. 177 b napadatd tangencij.uru naponi
pritiska (1, (.obrazac 131 a). To znam da clio povrSine lima debljine s i Sirine b
nap ada sila (1, s . b. Usljed ove sile lim ce se izvitoperiti i obrazovati u procijepu s + 2f tala8astu sinusnu povrsinu sa duzinom talasa l. Sinusna linija
se u jednakim intervalima (duzine I) naizmjenieno naslanja na prsten za izvlaeenje i drZae lJima. Ako je siJa drzaca lima Fd, koja otpada na du.Zinu jednog
talasa I, ravnomjerno rasporedena po sirini b, tada je povdinski pritisak drZaca
D -

llm.a

Prema rezultatima isp-itivanja, koje je vrSio E. Siebel sa razliCiJbim ma-t erijalima

(naroCLto sa eelJikom i bakroan) povclinski priJtisak drmea lama se za vecinu
mater~jala rn&.e izraziti kao fllIllkaija:
Pd

= (0,2 -:- 0,3) -

f
S

kg

-2

rom

gdje je:
f mm -

zraCinost

s mm -- debljina lima
kg
k - -2 - stvama evrstoCa mateI1iJjala _
mm

Kod prakmCnih proraeuna uvode se sljedeea pajednostavljenja:

1. Raeuna se sa srednjom vrijednosti Zl1a<mosti:

2. Stvarna ~vrstoca se zamjenjuje sa nominalnom Cvrsto6om :

k ""

Cim

tako da je:

odnosno:
D
kg
Pd = (0,2 -;- O,3)(-d -1)3 Cim - 21
em

U pooljednjem obraseu se moze uoCiti da ndje uzeta u obm deblji!na

lima. Uti caj deblj/in.e lima n.a pri tisaJ!: drz.a ca j e naJI'OO1tJo znata!l1 kod tankih
limova, jer je tada i vrlo tesko izrad1ti taCa.Il alat. Stoga
dodaje jo.s jedan
clan, koji bi kod pre~riika izvlakaea d1 = 200 rnrn .i debljine lima s = 1 mm ,
uticao n.a zraenoof; isto takD, kao i promjena debljine lima u toku procesa izvlaoonja.
.
Uz.imaju& prednje u obm dobiva se obrazae z'a povrSiJmki pritisak drlaca
lima prve operacije izvla~enja u obliku:

se

D .
Pdt -= (0,2 -;- 0,3) [ (ct; ~ 1)3

d1]

200 s

. kg
am2

Cim

(152)

gdje je:
D mm -

s mm dl mm kg
mm-

Cim-~,,-

precnik platine
de,b ljina lima
unutrasnji precnik cane eta nakon prve
operacije izvlacenja
jacina materijala na kidanje,

Analogno se pritisak ,drZaca lima za sljedece operacije izvlacenja (s1. 220) racuna po obrasou:

Pdi

. [dd

= (0,2 ...,... 0,3) (

I-I _
'
i

1)

_I_]O'
+ _d
200 s

~
am2

(152 a)

gdje su:
d ,I, d,1-1 mm -

ullutraSnJ'i preC:ruiai komada

nakon i- te i
.
(i-l)-e operaoije izvlaceTlJa.

n.rntisak ddaca lima u prvoj operacijli 'izvlaeen ja dje1uje

P rerna.
51 206 .---

na pavrSi!n!i:

&die je:

SUa

drlA~

D em d ,em r.a
-

preau pIa '

preCr.ik nnltH1LA prve opendj
r a dlj u.s nrs:te.:1.2

lima pr e opera ' je izvlace.nja:

. .

. .

Kod sljedeWl operacija izvlacenja (lI1. 220 a) povrif

luje drlaC lima e. prerna sl, 220 b moZe izrarunati k?
006

AI'
(90 -

~)

. .

W")
oju dj

=- A.I _ ""' ~.-: [d2 _ (~+ 1

9i.n ~

sin ~ 4

I- I

gdje je:

:z -

centralni ugao
za izvlacenje.

na '~

konu.stu:1g dijela prstena

Sila dr!aca se sastoji iz dvije kOlllpOll.E!i1te :

Fd = F.+Fb

gdje je:

F. -

komponenta noxmalne sUe dr!aa. (F' )

F. = F ~ 006(90-ct) = F~sin.ex
Fb -

xompone'1ta otp ora trenja (~F~)

Fb = ~ F~sin (90 F d = F~ (sin ex

IX) =
...L

~ F ~ c06

C1

Il cos ex)

S obzirom da je IXltmalna sill drZ8ca

to je sila ddaea lima za sljedece operacije izvlacenja :

(153 a)

gdje je:
~

koeficijent trenja, koji se za kvalitetno obradene povrSine alata kre6e u granicaroa

~ = 0,1 ... 0,15

Konstruktivne dimenzije drzaca lima za prvu i sljedece operacije izvlacenja (precniai i raddjusi za.o-bljenja) su anali2lLr>ane u tabeli br. 59.
UkO<likx> presa nema ugradene ureda je za drlanje Nma pod posebnim
uslov.ima se moze kor.istiti i lronstrukcija krutog drzaca Lima (s1. 221). Platina
se uvlaci u procijep izmedu ploce ' krutog drlaca 1 i prstena za izvlacenje 3.
Krubi d.rZac spreeava obraroV'allje nabora Pl"ilJi,kom izvlaee nja.
Dimenzije ovog drZaca se odreduju po obrascu:

+ tl
= 5'+ t2

Dd
fd

gdje . je:

Dd mm D mm h mm -

fd rom -

s mm t2 rom -

preooik pIoce dr~ca

preCni.k platiaJ.e
dodatak za nesmetano uvlacenje platine.
Ovaj dodatak zavisi od climenzija i izradnih toleranaija platine.
Orijentacione VIli.jednooti su:
h = (0,5 ..;- 1,0) rom
Sirina rastojanja i:mnedu ploee drZaca i
pr5itena za izvlacenje
nomina1na debljina lima
dodatak koji zaviSii od izradne toleraillcije
Lima (A 5)
h = ~ s + (0,1 ..;- 0,2) rom.

Pr.iJncip djelovanja ovog driaca je sliOan djelovalll.ju kIIlltog driaca (bez zracnog
jastuka) kod prese dv-o.&trukog djejstva.
Dobra rezuItati su postignruti u izvlacenju celika i alurninija sa ovim
drzacem, za reIativne debIjine mater~jala:
s
.
Sr = . 100 ~ (1,0 --:- 1,2)%, odn.osno 5 ~ (0,01 ..;- 0,012) D
D

iz oobrasca 153 se vkli eta se sa poveeanjem radijusa prstena za izvlacenje (rMl) srnanjuje povrSiina za drzanje lian-a (AI), sto pri konsta.ntnoj sili
ddaca uslovljava koncentraciju iste na uiem podrucju.
Ova pojava dovodi do poveaanja pritiska ddaca Pd, a time se izazivaju
veCa naprezanja u materijalu. Zato se !rod alata sa vel.ikiirn radijUlOOm prstena
za izvlacenje (npr. rM = 20 s) i velikim radijusom 'izvla.kaca (r, = 25 s) prirojenjuje konstrukcija specijalnog drZata (s1. 222). Na pres;i dvootrukog djejstva u
poce&u rada pokretac pomjera vertikalno naniZe nocma.lJrui drloaC lima 4, lroji
priteZe pla1:Jiinru uz prsten za 'izvlacenje 2. Nakon toga stupa u djejstvo pritiskivac prese sa kojim je vezan izvlakac 1.
Is~vremeno sa kreta.njem izvlakaca pomjera se i nasIon 7, koji je zavojem spojen sa izvlaka.cem (i ooigurnn protunavrtJoom 8), salxijajuCi. pni. tom
gumeni pI1'Sten prenosi pIiitisak IlJ3. dodatni drzac lima 5, koji je profilisan pod
odgovarajumm railijusom (rM + s), tako da se u toku izv1acenja lim pIiidriava
ne same n:a ravnim povrSiInama neg,o i na zaoblje.n:jima.
Izvor sile potrebne za drzanje moze da bude potencijalna eneI'lgija (zavojne, Hi tanjltraste opruge komprimirani zrak, teCnoot (ulje, ilJi voda) pod pritiskom i razne kombinacije ovih izvora.

1. IZ'Ilak:Ic
2. Prst.n za iZ'IIacenj.
J. Radni komad (~ance)
I.. Normolnl

drla t

lima
5. 0

d at ni

d ri

I i-

ma

6. Gumeni

prst~n

(za

p re nos prltiska)

7. NasIon
8. Protunovrtka

SI.222 KONSTRUKCIJA SPECIJALNOG DRLACA LIMA ZA

IZVLACENJE PREKO VELlKIH RADIJUSA

"
a. PRESA
I. Elektromot or
2. Koljenasto '1rotl/o
(so d'la koljena)
J. Klipnjaeo
I.. Pritlsklvat

IV
b. DRZAt LIMA

5.

/(u~iSte

prese

6. Sto prese
7. Zracnl cll/ndar

8. K/ip

9.

/(lfpnja~a

10. Stubnl nosae

cillndra
11. Prlkljucak zo
dovad zraka

SI.223 KOLJENASTA PRESA ZA DU80KO IZVLACENJE SA

ZRACNIM UREDAJEM ZA' DRtANJE LIMA (Schuler)

DrZac lima sa oprugom je sva~ako najjednostavnije konstrukcije. Ovi

drZaci su opisani vee u raarijlim poglavljima (51. 84 i s1. 108 a).
GLavni nedootatak uredaja za ddanje sa oprugom je taj sto sila driaca
u 1loku izvl>acenja raste proporciooalno sa dubllnom izvlacenja.
U poglavlju IV 8.3. je :usta.novljeno da je jedan od najvazruijiih parametara za proracun opruge karakterutika opruge ;
Fmax
F
c = - - = - = tg ex = const
f roax

gdje je:
F,;,.x -

najveea sila kojom se s.rru1je zavojna opruga

opteretiti (tabela br. 28)
7t

Fmax=
f ma

d 3 'tud

8D

ffi.pks.imaln<> dozvoljeni ugib opruge pod

optereeenjem F max
f

_ 8 nD3 Fmax
max-

~Gd4

Opruga koja se upotrebljava u drZacirna lima mor,a biti pred!napregnuta izvjesnom sHorn Fa pod ugibom i o , da bi drzac vee u pocetku izvlacenja djelovao:
Fa = c fa kg.
Preooaprezanje se npr. prerna s1. 84 postiZe smanjenjem V'lSlne opruge 15 na
taj naCin st{) se pomocu navrtke poanjera ploea 17 po nosacu 16 kao po vodici.
Regulisani poloZaj se osigurava protunavrtkom. Sa povef:.anjem hoda izvIakaea,
Hi dubine izvlacenja (h) doci ce do proporcionalnog porasta sHe ddaca (s1.
224 a) po linearnoj zavisnosm..
Fd = c . fd = c (fa

+ h)

= c fa

+ ch =

Fa

+ ch

SIi1a drZaCa u nekom momentu izvlacenja:

F = Fa

+ chkg

I. . .
'

(154)

'---------'

Povecanje sHe drZaca dovodi do poveeanja naprezanja u komadu i u granicnim slucajevima do trganja istog.

Pneumatskii uredaj za drZanje lima je op:i.san na 51. 157. Zracni cil!indar

6 je prikljuCkom vezan sa a.kumula.towm (ZI'aCn!iJm rezervoarom), a ovaj je prikljucen na mrezu Zil'a.en'Og razvoda fabrike, Hi - nepooredno na !rompresor. PtItisak zraka u akumula.toru i ZraC"IlOIn ci~indru, ukoJ:Lko se koristi zracn.i razvod
fabr.ike je Po = 6 kg/cm 2 (clok u Uzuzetntim slucajevima doobize i do. 10 +- 12
kg/cm 2 ). Na ovom zrai'm.om j.astuku leZi klip 7 sa k1ipnjaOOm 8, te se sistemom
prenosa ova sila prenosi do drla.ea hlma 3. U toku radnog hoda zr,a k se pod
pri1:!iskom kl.i.pa potiskuje u akumul'a tor, tako d.a teore1lsk!i nema potroGnje sabijenog zraka iruzev gubitalka kroz zapbivace i spajeve.

Na s1. 223 a je pl'ikazana dispoZlicija koljenaste prase za duboko izvla-.

cenje sa zracnim uredajem za drzanje lima (presa firme. Schuler). Pogon se
p r enosi. sa elek.tr.omotora 1 preko zamajca i prenosnika na ko lj enasto vratilo
2 sa dva koljen.a. Sa Iroljemastog vraJlii1a se sUa predaje pomocu dVoije klipnjace
3 pritiskivacu p rese 4, lroji klizi po klizaOima ugradenJi.m u kuCiStu prese 5.
Lspod stoIa prese 6 su smjeStena d va zraena cilindra 7 (od koj'ih sv-alci ima p o
dw. k1ipa) uredaja za drzanj e tiJIna .
.Pri.nci.pi.j eJ.no se prema 51. 223 b razlikuju dvdje kOiIlStJrukcije oV!ih uredaja.
1. K1Li.p 8 je utw'den na kliphj aCi 9, lroja je vezalIlla sa sto1om preBe (I izvedba).
Zrak se preko prikljuCka 11 dovodi u komoru ci.lindra k roz izbuSenu kli pnjaeu. Cililndar je p.ok.retan i prenooi silu na spojnice ddaea lima. Ukoliko
se sa jednri.m kllipom (I) ne moze ostvariti potreona s u a 2ia drzanje, tada se
ugraduju dva k1ipa (Il) .

2. Cilindar 7 je pornwCu stubnih nooaca 10 objeSeIl na sto prese (III i IV izvedba), a klip 8 sa kl.oi.pn.jafuID 9 je pokretan i preko njih se pren.osi. sUa
. driaca. Zrak se kod koinstrukcije sa jednim kJri,pom (III) dovoclri. u kamoru
cilindra preloo priklj ucak.a 11; a kod izvedbe sa dva lcl.ipa (IV) u komoru donjeg ci.llindra preko pr i!kljutka 11, a u ko moru go:rn.jeg cilindra k.roz suplju
ldipnjseu.

SUa dr.zanja zr acnog uredaja (s1. 224 b) u poeetku

Fo =

je

Dc
Po A = PO-4'It

~zvlaCenja

0,785 Po De kg,

gdje je:
Po kg 9

poeetmi pritisak zrnka u zraooOOl1 cilindru

i alrumula toru

cm-

preOnik klipa zraenog oilindrn.

De em -

Ako se zbir volumena akumuIatora (Va) i korisnog volurnen.a zracnog cHindra

(Ye) oznaCi sa V o, to jest

tada ce nalron hods izv1akaea za dubiil1u h, pcitisak zraka poraslli na vri.jed00Bt PI, koja se nroZe j.zrncu natli. iz odnosa :
-

PI
Vo
= Po
VI

U goInjem mazu VI predstavlJ'a r edukovanri volumen akum ulatora i zraenog

cilindra

'ltD e
4
h =Vo -

O,785D e h

F.

F.

---Fd

F.
F

<:

V.

F.

<:

--p."'p,

F~

Fd ,. Fa + ch

Fd-.const.

a. OPRUZNI DRZAC

b. ZRACNI DRtAC

51.22' PROtVNA- 51L ORZAtA LIMA ZAVISNO 00

sa
~

DUBIN IZVLAtNJA

l-

,-- f--

..

k .' -1'V
~

I ~

,,

'l:...:

,rI

,.

I.
I

, 1
6

f=F ~
I

.--r

~ l/' t".
~

i:;,1J

II

I.
2.
3.
,.
5.
6.

---

I
ill

rn

.~
13

IV

~/

"

m ", ~ ~

V
10

i ~~
!:II!

E/~ktromo.tor

Pumpa
Pritlskivaf: pru~
Cilindar pritlsk/vaf:a
Klip prltiskirof:a
Kucist. prese
7. S to pr.s~

10

-12
8.
9.
10.
II.
12.
13.
U.

Plo~a

drlaf:a lima
Spojn/co drioi!a
Cillndar driai!a
Klip drzof:a
Poprei!na trovuzo
Stubn/ nosai!
Osnovna ploi!a pres.

51.225 HIORAULltNA PRSA ZA OUBOKO IZVLACNJ SA

HIORAULItNIM ORtACM LIMAc (Mannesmann-Meer)

Ako se uvede konstanta

0,7B5 D~

tada je

Vl = V o -

c}1

i sdLa drzaca Lima u nekom mamentu izvlaeenja:

1tD~

F d = Pl - 4-

1 - chlVo

Vc1tD~

Po VI4

Vo -F
Vo
Fo -VI Vo -ch -

Fo

1- chiVo

(155).

Poveeanje sUe drzam.ja (od vrijednosti Fo do Fd) ee btti utoLiko manje

ukolilro je mam.jli OOnos istJisnutog (A V) i u:kupnog volum.ena cilindra i akumulatlora (Vo)' S ObZlbrorn da je volumen akumulatora znatno veOi od istisnutog
voLume,na c:ilindra, to se Il1JOZe smaJtrati da je sUa drZaca lima kod zraenog uredaja pribliino konstantn.a (Fd = const) , OOnOOllO da wLo malo raste sa pove6anjem dubine dzvlacenja. Zbog toga su i naprezanja u komacLu lroj'i se izvlaci
mapja, takio da se pod inace istim uslovima izvlacenja mogu u jednoj operaciji
postid za 5 _do 15~/~ veee dubme izvlacenja nego kod opruZnih uredaja za
drzanje.
Radrui pritisak teelllOSti kod hidrauli&lih uredaja za drZanje lima iznosi
Po = 40 kg/cm2 , Sto znaOi da je za 4 tl() 6 puta veCi nego kod zraCnih. Stoga se
hidraulicni drZaOi lror>h9te kod presa sa uskim stolom, gdje bi za istu silu drzanja bio potreban znatno veOi zraCni. cilimdar, koji se pr'0 5torno ne bi m og.ao
m ontirati. Svakako se hidraulicni uredaji za drZanje upotrebljavaju kod hidrauli<:nih presa za duboko izvlacem.je, kod loojih vee postoji ugradena hidroinstalaaija.
Na s1. 225 je pPikazana hidraJUlicna presa za duboko izvlacem.je sa hidraulicnim uTedajem za drZanje 1ima (f'i.rme Mannesmann - Meer). Bresa je predvidena za izvlacenje karoserlijskih dijeLova i zato ima ,,<to ilirneIlZlija 1600 x 1200
mm. V gornjem diJelu kuc.iSta prese 6 je smjesten po,gonSlkli meharrizam pritiskiv,aca prese, a ispod stoIa prese 7 je m ontiram. uredaj za drZanje Inma. Elektromat~r 1 pogoni pumpu 2, koja potiskuje ulje pod pniJtiskom u gornji cilindar 4.
Ulje p okTece klip 5 sa koj'im je vezam. pl'itilsJcivac prese 3. Ma.ksimaJ.na sUa pritiskivaca prese kod ove konstrukcije iznosi 315 to\n'a. Na osnovnoj ploC.i. prese
14 su objeSena cetiJri stubna nosaca 13, kJoj.i nose popre<:nu traverzu 12. Na
traver Zii. je pniJCvrscen hidrauLi6n:i cilindar drzaca lrima 10. PI1~tisak ulja u OVOllll
cilindru p omj era p reko klipa 11 ploeu 8 vertikalno naviSe. tako da stubni nosao 13 sluie UjedM i kao yodice po kojima kNZli ploca B. Sila d-riaea se preko
spojnica 9 prenos.i do radnog dijela alata. Na slici je PI'Ii.kazano soot spojcica
p ootavlj enih u jednoan r edu. Medu tim, prema ob1i.ku komada kojli se 'i zvlaci
mo.ze se postaviUi. i viSe redova spojnica. S ob.zi,rom da je maksim alna sila koja.
se ostvaruje u donj em oilindru BO tona, pre<>a moze sluZitl i kao p resa dvo~trukog djejstva, tako da se sa p ritiskivacem prese veZe g{)lIIljli dio alata sa
lZvlakacem (bisloo.cem), a sa donji m m.ehanizmom, prQltulliskac. Ulooll,ko s e iz~lac.enj.e vrSl bez dri aca lima, tada se donji uredaj kooisti kaQ m ehanizam za
lzblJan~e.

Primier:
Prora~unati

pnitlisak i silu drZaoo Uma za izvLaOOnje k:oanada prema 51.

192 b.
S obziirom da je gotvv komad kvadratnog presjeka, izvlacenje poOi'llje
od okrugle pIa-tine, Cije su dimenz.ije proraeunate u drugoa:n primjeru poglavlja
VI 2.2.1, sa podacima:
-

D = 388rnm
s =
1,5mm

preCnik pLatine
debljina lima

Relativna debljina ma,t enijala

s = r

1,5
. 100 = - - . 100 = 0 260/0
388
'

Matenijal komada je dmaluminij.

CvrstoCa istemnja (po obrascu 10)
., U m =

k m (1- 'I'mJ

KoristeCi se podacima iz t1l!bele uz s1. 17 za ovaj materijal je

k.,. =

am = 45 (1 -

45~
mm!

'I'm = 0,16

0,16) = 45 . 0,84 ...:. 37.8 "" 38 kg 2

mm

a. Pritisak i sila drla~a l!ima za pIVU operaaiju izv1acenja.

, Dimenzije ct1Iitndricnog ~anceta nalron prve aperacije oizvlaeenja su pr,o racunate u drugom pr.i.mJel'U poglav1ja VI 4.2.
Unubr.aSnj.i precrnk: canCeta
Odnos

dl = 22{j mm
dl
226 ,
ml=-= = 058
D
:>88
'

i.zvla~enja

S ob7liLrom da je s. = 0,26 < 2010 i ml = 0,58

raci}u izvlacenja potreban drZac lima.
Pritisak drZaca (obrazac 152)
Pdl = _(0,2 -:-

drla~a

0,6, to je za prvu ope-

0,3)[(~-. 1)3 + ~~JUm!

385
Pdl = 0,25 [ (226 --1)3
SU.a

<

226 ]
kg
200'1,5 38 = 10,8 em2

lima prve operacije izvlacenja (obI"azac 1531

Fdl = : [ D2 - (dMl

+ 2 rMl)2 ]

. Pdt kg.

PreOlik pmtenaza izvlaten.je (obrazac 150 a i 149)

+W

dMI = dl

dl

+ 2 (5 + c V 10 s)

+ 2 (1,5 + 0,04 V 10 . 1,5) =

dlill = 226

229,3 mm = 22,93 em.

Radijus pI'9tena za izvlacenje (obrazac 146)

rMI

V(D rlill =

0,8

12,5 mm

Fdl = : [38,8 2 Fdl

dl) 5

V(388 -

0,8

226) 1,5

1,25 em

(22,93 '*; .2' 1,25)1] 10,8

7 300 kg

7,3 t

b. Pl'IiItisak i sila driata lUna za ' drugu operaciju izvlacenja. I u dru~j operaciji izvlaeenja se prema s1. 192 b dobiva c iHndni6no Cance sa dimenzijama:

unutrainji preenik OOnCeta

odoos izvlaten.ja

. . . . . . . . .

. .

dz = 176mm

d2
176
roz = - = - - = 078
dt
226
'

Relativna debljina .bi.ma

= "'T

s
dt

S obz.irom da je S r = 0,665
potreban je ddac lima.

<

100 = -

1,5
- . 100 = 066541 /0
226
'

1,5G/o i roz = 0,78

<

0,8

Pnitisak drZaCa za drugu operaciju izvlaC8Ilja (obrazac 152 a)

dz

Pd2 = (0,2 -;- 0,3) [ ( dl -1)3

225
Pdt = 0,25 (176 _1)3

Sila drZaca lima za drugu operacij<u

dt]
kg
200 s C1'm em2

176
200 ' 1,5

izvl~a

kg
38 = 5,8 em!

(obrazac 153 a)

eenU'aIni ugao prstena za i zvlaOOnje

KoeDic:i jent trenja . . . . . . . .
!<'d2 "" . O,',tl5

[~2,62

- (17,6

+ 2 0,15)2] (1 + 0,16 ctg 45j 5,8 = 1000 kg

lJ.

0,16

VI 5.4. Konstrukcije s~cijalnih aJata

urellaja za b 'lacen 'e

VI 5.4.1. Iz"Jacenje pomo<o gume

Izvlaccnje al a tuna kOO kojih e umjesto kalupa koris i gum~ni bl,ok ima
siroku p ri mjenu u maloserijskoj prO!zvodnji. Najcesce se n.a ~vaJ naCin preraduju lim ovi od aluminija, ill aluminijskih Jegura male deblJUlc (s < 3 mm)
GJavna prcdl'l1051. ovih ala ta u odnosu na celicne je u njlhovoJ veoma prostoj
i jeHinoj lzradl (V. p , Romanov kil.
P latina se p :: -tavIJa na celicnu plocu driaca lima 4 i izvlaCl. preko celicnog izvlakaca 19 \_1. 226 a I). Kod lZvlacenja komplikovanih diJelova n.e.rotacionih oblika od lankih materijala, sa malom dubinom izvlaceonja moze se primi jeniti izvlakai: izraaen od drveta , Iii cinkovih It>gura. Gumeni blok 2, koji
i ma funkciju kalupa za izvlacenj e, je zatvoren u nosacu alata 1. spojen.im sa
priliskiva(em prese. Analvgna je i k nstrukciJa alata za sUjedece operaaije izvlacenja (51. 226 a II). Gla ..... ni npdostatak izvlacenja sa gumen,m blokom je u
tome slo su 7.a preradu potrebni visoh 1 radni pritisci i jake prese.
Danas e ovaJ nacm prerade naJvLSc primjenjujc u vazduhoplovnoj mdustriji, gdjc se proizvOOe dljelovl slozenlh obhka vetih gabaritnnh dimenzija, ali
u m anjim proizvodnim sCl"ljama .
Medutim , ovaj mchod prerade lma primjenu i u ostaloj metalnoj mdu s mjl narocito kOO izradc nesimetncnih komada, koji bi inaCe zahtijevali veoma
skupe celIcne alate za izvlacenje. Na k valitet lZVUCenog komada bitoo utice
vrsta I kvali1et gumenog bloka.
Najce'ce se primJenjuje gum a sa:
600 -;- 700'/.

rel?livnim istezanjem
tvrdocom

1I =

60 -;- 70 S hore- a

Ilvlacenje pomocu gumenog bloka se vrSl na hldrauliCnim p resa.ma, iii

m ehanickim presa ma sa ugradenim pneumatskim iJi hidrau1icnim dr:zacem
lima. Mogu se koristiti i mchanicke prese prostog djejstva bez uredaja za drZan je lim a, ukoliko se primljeni uredaj za lzv litcenje prikazan na s1. 226 b. Uredaj
se Sastojl iz gumeru:>g bloka, koji pred'tavlja univerzalni k alup za iz vlacenje,
hidrauliUwg agrcgata sa regulatorom priLiska i zraeno-hidrauJicnog akumula tora .
G u meni blok 2 je zatvoren u nosacu 1. koji se pomocu cilindric.nog r ukavca veze sa pritiski vacem prC!5e. P la tina 3 se pos ta vlja na drl.ac lima 4 i
ujedno se naslanj a na izvla kac 19.
U rad nom hod u pritisk ivaca prese (vertikalno nanize) dr!ac lima 4, pod
pritiskom g ume nog bioka 2, preko spojnri.ca 20 i klipa 5, istiskuj e teC:nxJst iz
cilindric.nog agregata za drzanje 6. Istov rem e no gumeni blok 2 izvlaci komad
(cance 21) preJw izvlakaca 19 (51. 226 a) . TeOn.C5t iz agregata 6 otice u zrac.nohidrauli crri aku m ulator 7 po cj evo vodima 8, 9, 10 i 11 , sarno u tom slucaju
ako je pritis ak t.e cnooti dovoljruo visok da savlada oprugu 12 r egulacionog ventila i pomjer;i kljp r egula tora 13. Sa pove(:an jem hOOa pr!i.tis.krivaca prese, poveeava se i p ritisak na prenosnik regulatol'a 14, koji sabija oprugu 12, pa sa
poveca njem d u bine izvlacenja raste i potrcban pr!i.tisak teCno3ti za podizanj e
klip a regulatora 13. To znaci da ce is tovrem eno porasti i p rotu pritisak u hidra-

-13

18

/. Alat

..

18

za prvu opltraclju
izvla~en)a

II. Alai

za slijltdece operacijlt
iz vla~enja

b . ~EMA UREDAJA

a . SEMA PROCESA
I. Gornji osac alala
2. Gumeni blok
3. Platino
I.. Dria~ "ma

5. Klip hidraulicnog
urltdaja za dr ianje
6. Cilindar ure<1aja.
za drlanje
7. Zracno-hidraulicni

akumulator

8-11. Cjltvovodi
12.

13.
II..

15.
16.

.17.

/8.
Opruga ventila regu- 19.
Xl
latora
21.
Kllp regulatora
P renosnik regu22.
latora
.
23.
Ventil
21..
C Ijev

Sigurnosni vltntil
Izvla kae
Spojnica drlaca
Canee
Prttlskivac presti
S to preslt
Teenost pod
pritiskom
Zrak pod priliskom

51.226 DU80KO
GUMENOG
_ . . .- -IZVLACENJE
- . .POMOtU
. ..
.
- 8LOKA
- -~

I.

a. ZA MANJE KOMADE

b . ZA VECE KOMADE

L Gom ) i nosac alata

2. D onji nosa~ ala ta

'- Gumena membrana

5. Klin Za s tltZanje

3. Kalup .za iZvlacenjtl

6. Prik/jucak za dovod

te~nost;

51.227 UREDAJI ZA HIDRAUUCNO I?VLACENJE,.

ulicnom agregatu 6, tako da Taste i sila koja se pren05i sa gumenog bloita 2 na

luna 4. Stoga regulacioru ventil predstavlja dio ala
kOjl u pr<>ce!iu
izvlacenja reguliSe promjenu pritiska. Pri povratnom hodu pritisklVaca prese
otvara se ventil IS, pa tecnO!St pod pntiskom iz zracno-hldraulicnog akumula tora 7 dotice po cjevovodima 11 i 16 u cilindar 6. P od ov;m pritlSkom e pod'ic
klip 5 i spojnice 20, a dda_ 1::-.1::' 4 u p'.>vratnom hodu sklda komad sa izvlak ca
19, Nakon toga se ventil Li ZIH.rara i alat je spreman za lZvlaccnje slijede<.ei
komada po i.stom ciklusu.
Sila prese se odre~uje po obrascu
drb~

F = p . Ak g
gdje je:
A

cm ~

povrsma gumenog bloka

' k
p -kg .-.- specI'I'~'
I"ru pn t 1S3
crr.-

':;peClftcni pritisak zavisi od vrste materijala koji e preraduje, odno a Izvla

cenja i relativne debljine materijala.
Za izvlact:nje komada od leguTe aluminija Al Cu Mg ovaj pI i isak sc
odreduje po nize danoj tabeJi.
Relativna dc bljina

Odnos izvlacenja
m
.

s
Sr =:.

10~ '~

1,3

1,0

0,66

0,44

260
280
300

280
300
320

320
340
350

360
380
400

--~--

0,6
0,5
0,44

Predn05t izvlacenja sa gumom je i u lo me lito hidro statsk i pritisak dJclu je ravnomjerno na svim p ovrSina ma platinc i komada k oji se izvlacl. Zbog
toga se pri izvlacenju k omad postepeno i raYnomjerno obavija oko izvlakaca,
tako da se smanjuju naponi u matenja!u, Kako gum a djeluje ne sarno na rayne
povrsine, nego i na zaobljenja komada koji se izylaci. mogucnosti za obrazovanje nabora su smanjene, a osim toga mog u se vrsiti izvlacenja i preko malUl
raciijU3a izvlakaca (r,), Smanjenje debljin e zida je radi ravnomjernog pritiska
manje nego hod {:elicnih a lata, pa se sa gumenim alatom m ogu postici vece
dubine izvlacenja,
Slijcx.leca tabela daje prc,)cd mak~imall1.i.h vl'ijc::lnosti odnosa izvlacenja
(m), maksimalne dubine izvlacenja u jed n oj operaciji (h ) i m.nimalno moguceg
radijU9a izvlakaca (r.), koji se mogu postic.i kod i: vlaccnja razn.i.h maLerijaia
ako se radi sa spec;ficnim pritkkom gume
p = 400 kg/cm2.
Materijal
AI, Al Mn
Al Mg, Al Cu Mg
Celicni lim za duboko
izvlacenje
NerdajuCi celik

m
0,45
0,50
0,50
0,65

--

h
-

r.

1,0 d
0,75 d

1,5 s
(2,0 -;- 3,0) s

0,75 d
0,33 d

4,0 s
2.0 s

Pom06u gume se mogu .izvlaOitri. i kwnadi konusnog oblika uJroliko je

ispunjen uslov za odn.os najmanjeg (dl) i najveceg (d2) precnika komada:
-

dl ,
d!:
d2
1

+ 0,2 s

01

za ceLik;

d2

>7

+ 0,12 s

za alumilruiJ.

K'Od izvlatenja komada pravoug.aonog oblika se zavisrw od vrste materijala mogu u jednoj operaciji postri.Ci vis.i.ne komad;a :
h

3 re

za celik

3,5 re za aluminij.

VI 5.4.2. Izvlacenje pod pritiskom tecnosti

Visoki pritisak teenooti koji

je potreban za izvrlenje deformacije

(50 -+- 200 kg/em') postize se bilo pumpom za visoki pritisak ili koriStenjem oa-

govarajucih uredaja hidraulicnih, odnosno mehaniekih presa. Prema tome ure daji za izviacenje pod pr!itiskom teCnosti mogu funkoimlisatri. kao nezavisni agregati ukoliko su snabdjeveni odgovl1rajucom pump om, Hi se mogu kao normalni
alati postaviti na hidraulicne odnosno mehanicke prese. Sto se tice kontakta
izmedu teenosti i radnog komada moguce su dvije varijante i to:
Teenoot djeluje na gumenu dijafragmu koja se defonruise i prenooi pritisak
na radni komad ill,
-- tecnost pod pritiskom djeluje neposredno na racini komad.

Na s1. 227 su prikazani uredaji za hidraul,ieno izvlaeenje, koji rade kao

nezaViisni. agregatd, jer su snabdjeven:i pumprun za v.iookri. pritisak. Vrlo jednostavna je konstrukeij.a uredaja za izvlaeenje manjih komada (sJ. 227 a). Platina
se postavlja na ploeu donjeg nosaca alata 2. a nakon toga se go.rnji nooae 1 uz
donji steze pomo6u stubruih nooaea i klinova za stezanje 5. Tecnost pod pritisirom, preloo pr.i.kljucka 6 dolazi u uredaj i 'deformiSe gumenu membranu 4, a
ova prenDSi pritisak na platinu oblikujuCd radni komad u kalupu 3. Na ovaj
nacin se u jectnoj radnoj Qperaciji izvlaee komadi konusnog, sferucnog, ill parabolicnog obl!iika, za koje bi inace pri izvlacenju sa no.rmalnrlm alatima trebalo
viSe operacija. Po sLicnom prindpu djeluje i uredaj za hidrauLicno izvlacenje
vecih komada (sl. 227 b). Kalup 3 moze biti izraden od metala, ill tvrdog drveta.
Gumena membrana 4 ima oblik jastuka k oj.i je ispunjen sa tecnoScu pod pritiskom (iz dovoda 6). Ovakv,i uredaji se mogu postavilli i na prese, a u tom
slucaju se pr1tisak prese koristi same za zaptivanje, odnoono za pr,i tezanje gornjeg 1 uz donjd nasac alats 2, takQ da otpadaju klinovi za stezanje 5.
Cesto se pl'imjenjuju konstrukcije alata kad kojih teenost kontaktira
direktno sa radniJrn komadom (s1. 228 a). Kalup za izvlaCenje 4 se veze sa pritislcivacem prese. Kako se iz slike vidi u kalupu su izbuseIlli otvori za prolaz
zraka, koji bi se inaCe sab4jao u toku izvlaeenja izmedu k,o mada i kalupa. Donji
nasac alata 1 se postavlja na sto prese. Platina se nasla'llja na plocu ddaca
lima 2. Po ukljuCivanju prese urad platina se priteze izmedu kalupa za izvlacenje i ploce ddaca lima, koja lezi na zavojnim oprugama 3. Nakon toga se

1. Donji nosoc oloto

2 Ploca drloco limo

3. Oprugo dr/oco
I.. Kolup

zo

izvlolenje
5. Prikljutok zo dovod tel-

no s ti
o. BEZ IZVLAKACA
;}

12

1. Donjo hidrou"~ng komoro

}, Gornjo hidroulicno komoro

3. Izv/oko<

11

( Gumeno membrana
5. Ploco drlo~o limo

6. K/ip dr/ala
7. Pok lopoc donje komore

.---11.

8. Pok/opoc gorn,e k omore

9. Gronilnik hodo izvloko~o

10

/0. Gronicnik hodo klipo drioco

---

It Platina
/2. Golov komod

/3. lo vo)no oprugo

b. SA GORNJOM I DONJOM HIDRAULICNOM KOMOROM

SI.228 KONSrRUKCIJE ALATA ZA IZVLACENJE POMOtU

pmT(SKA

TECtv9$.T/

R (J~
o.

b.

p~

C. e.

l enJlmo u 'urduinom

poprec

nom provcu
d. - Simetflcon komod sedll1Stog
ob/ikl/
f - Ne sl metflcon komod sed/os-

tog obllko

9. - So vl)enl iomod so rovnom

I.

d.

O, ll, - S.metfllfll komodl so .spup-

osom s.melr.je
h, i. - Sovl) e", komodl so ukflvIjenom osom simetrije

g.

h.

i.

SI.229 [!fSKI OBLICI KOMADA KOJI SE OBRADUJU TEHNOLOGIJOM RAZVLACENJA

uklju~uje pump a, koja potiskuje tccnost pod pritiskom preko prik~ju~ka 5 II

komoru donjeg nosaca alata 1 i kroz centralni otVOT u p10Ci drZaca do radnog

komada.
Velika prednost hidraulicnog u odnosu na normalno i~vla~enje je u tome
sto pritisak teCnooti djeluje ravl1'omjerno na pavdinu lima i postepeno ga deformise. To je navoOj,to vaino k!od izvlacenja lronu.snih i sfericnih k()IIlada, kod
kojih izvlakae u poCetku izvlacenja ne djeluje na cijelu povr~inu lima.
SUa izvlacenja se raCUJll.a po obrascu

= pAkg

gdje je:
A mm~ -

proj ekci ja povrSine lima koja se nalaz.i pod

pflitiskom teenosti

kg

p --=-:-.,- speaificni pritisak teenOS"ti na kraju izvlammcenja.

Za

izvla~enje

konusnih i cilindricnih dijelova ovaj pritisak se racuna po obrascu:

s
r

kg
mm

p = Um - - '-2

a za

sferi~ne

dijelove
s

p = 3,2 CTm -d

kg
mm

--2
AI

gdje je :
CT01

kg, mms mm r mm -

d M mm -

cvrstoca istezanja materijala koji se izvlaoi

deblj-ina lima
radiju;5 prelaza o.motaca u dna komada
precnik prstena za

izvla~enje.

Na s1. 228 b je po G. Oehleru prikazana konstrukcija specijalnog alata

za izvlacenje 1imene osmougaorne kutije konusnog oblika. Ovaj alat 'Lma dvije .
nezavisne hidraulicne komore: donju 1 i gornju 2. K.om.ore su ispunjene tecno.scu i hermeticki z.a tvorene, tako da nijepotrebna pumpa za visoki prltis.'lk.
Platina se postavlja na ploCu drzaca 1ima 5 i oslanja na izvlakac 3. Ploca drzaCa lima je oslonjena na klipovima 6, o,ko kojih su postavljene zavojne opruge
13. Toonoot u gornjoj hidraulicno.j komori je 2Jatvorena membranom 4 i poklopcern 8. U taku radnog hoda pritiskivaCa prese, pod p.rfutiskOlIIl tearuosti iz gorn.je
komore gwnena membrana ce pritiskivati pl3Jtinu 'uz ploou drza~a lima. Uslijed
ovog pr.i.tiska kJtipov.i drZaCa (preOn.ika d) ulaze sve . dublje u donju lromoru, a
tecnost donje kom'Olfe izdli.ie kLLp (precnika D) izvlak!aca 3. Procruci klipova izvi:akaca i driaca se odreduj'll iz uslova postojanosti volumena tecnosti u svakom
poloZaju pritiskivaca prese. Hod klipova izvlakac.a i drZaca se ogranicava granicnicima 9 i 10. Ovaj alat se moze prikljuciti na hidrauli~nu presu, ali dobri
rezultati su postignuti i 'radOlIIl na fflikcionim presama. Moze se rad1ti i na sporohodnim koljenastim presama, koje imaju mogucnost podesavanja ho da.

AlaLi za hidraulic.no izvlacenje su veoma univerz.alnog karaktera. Izrada

ovih alata je laka i nije potrebno dug"trajno podesavanje izvlakaca u odnosu
na plocu za izvlacenje, to je n.aroe:i,to teSko kod nesimetrirnih komada. Odstupanja po deblj'i ni lima ne utifu na kvalitet izvuCenog dijela, jer se sa IStim
alatom mogu izvlaciti komadi razlliC1tih debljina. Kod izvlaeenja sa celiCnim
alatima cesto se na izvucenom lromadu mogu uoCiti karakteristicne brazde kao
p05ljedica netacne izrade, istJ:"OOenosti, ill nekvalitetru> obra~ene povrsine alata.
Zbog toga su povrSine komada izvueenih alatrima koji koriste pritisak tecnosti
boljeg kvaliteta. Glavni ned05tatak ovih alata je sporiji rad sa njima i sto se
zahtijeva (lood pooebnih ironstrukcija) pumpa za visokli pritisak. Osim toga svi
spojevi moraju biti dobro zaptiveni.

VI 5.4.3. Razvlacenje
Oblikovanje komada razvlacenjem predstavlja tehnoloilku disciplinu
obrad e plastic.nom defo.rmaci.jom, kqja se razVlila kao nadgradnja kombinovanog
procesa savijanja sa istovremenim istezanjem. Pri razvlacenju se platina oblikuje pod djejstvom isteru6ih sila, sa hvatiStem na njenim krajevima, koje je
navlace preko ablona, odinosno razvlakaea, tako da g;otov komad ima kl'ivine
u p opreenom i uzduinom pravcu. Ponekad se razvlacenjem obraduju i prethodno savijeni komadi. Ovaj naein prerade nalazi siroku primjenu u maloserijskoj proizvodnji lromada velikih gabaritnih dimeru:ija, jeclnootavnih i slozenih
oblika, koji se rade od tanjih materijala. 'I1i.pi.Cni oblici lromada koji se obraduju razvlacenjem su pI'ikazani na s1. 229. Glavna prednoot ovog naCina prerade je u jednostavnosti konstrukcije alata za razvla.eenje.
Razvlacenjem se najceSce obraduju komadi od aluminijskih i magnezijevih
legura debljine do 3 mm, zatim od niskougljiCnog i nerdajueeg celika, titana i
tita.n.ovih legura do debljine 1,5 mIn. Ovaj proces se razviQ u toku rata i u
p051Jijerallnim godinama u vazduhopLovnoj industrijli, gdje se proizvode veei
komadi u manjim serijama. Pored toga primjenjuje se i u indU5triji lakih i
tes!ci:h vozila (automobila, autobusa, traktora, lokomotliva i vagona) u izradi
{',azliCitri.h karooerijskih dijelova (krovova , pokcivaca blatobrana i!td.l.
Za izradu prostijih komada primjenjuje se najjedrn.o.SJtavniji oblik poprecDOg I'azvlacenja (sl. 230 a) kod kojega sile istezanja djeluju na kira ju operacije.
Komad se sav.ije olro uzduine 05e i postaVli na razvlakac (Sab10n za razvlacenje)
1. Tankostijeni komadi se savajaju rucno, neposredno na
za razvlacenje,
a debel05ti:jeni se prije operacije razvlacenja sav:ijaju na maSini za savijanje
preko valjaka (s1. 137). Uzduine ivice komada se stezu stezaljkama 2, podesljivim u popreenom pravcu. Razvlakac 1 se najceSce ram od tvrdDg drveta
i on je vezan sa hidraulicnim cilindrom 3, ugradenhn u postolju prese. Nakon
zavrsenog stezanja ukljucuje se maSina urad. Razvlakac se pod pritiskom ulja
diZe vertikalno navise, dajuci radnom komadu 5 definitivan oblik.
Za obradu komada slozenij'i h oblik:a se primjenjuje uzduzno razvlacenje
(s1. 230 b). Kod ovog nacina se platina prvo rasteze do gI'anice razvla.eenja (pocetka tecenja), a zatirn se u tom sbanju postepeno savija i oblikuje po sablonu
(razvlakafu).

maSinri.

il..

a. POPREtNO RAlVLACENJE
I. Razv/akat"

~ab/on

b.UZDutNO RAZV(ACENJE

za

J. Hidrau/dni clltndar

ran/acenje

(. Slo prese

5. R.adnl komad

1. Stua/jke lima

51. 230 SENE ALATA ZA

RAZVLACENJE
-- ,

I. Elektromotor
l Nosal razv/okaca
J. Razvlakac
I.. S tua/jke lima
S. Nosac steza/jkl
6. Kllp hidraulicnog c Iltndra
7. Hldrou/lcni C/ltndar
8. Pumpa
9. Uprav/jatka kulija
~ IQ Postolje prese -

51.237 SENA HIDRAULICNE PRE5E ZA RAZVLACENJE

,
PRESJEK

a . NA

~~
A -.A~

. ' ,

H/DRAULI~NOJ PRESI

'. Osovina s/eza/jke

1. Klin
3. Zavrlanj Zo s/ezanje
,. Razvlakac
5. Nosac s/ezaljki
6. Poprecna Iraverza

b. NA PRESI ZA PRESAV/JANJE
,. R.azvlakac
2. Nosac liskaca
l Stezaljka
".Okretni nosac stuG/ike
5. Sta prue
6. Celicno uze

51.232 KON5TRUKCIJE ALATA ZA RAZVLACENJE

Nakon stezanja pIa tine, ukljucuju se hidrauLicni cilindri s>tezaljki 2, koje

stezu platinu do granice razvlacenja. Poslije toga hidraulJicni cihndri 3 podiiu
razvlakac, pa isti defmitivno oblikuje komad.
Ispitivanja pokazuju da se u toku razvlacenja debljina zida komada smanjuje do 6%. Gubitak materijala u ovom procesu je vern nego kod obicnog
izvlacenja, jer je potrebno predvidjeti dodatak za stezanje, koji se nakon razvlacenja obrazuje.
Hidraulicne prase za razvlacenje su proste konstrukcije (s1. 231). Pokretni
dio maSine se sastoji od razvlakaea 3, kojd. je ucvrscen na nosacu 2, a ovaj
prekQ klipa 6, hidraulicnog cilindra 7, dobiva pogon i kreee se u vertikalnom
pravcu. Platina se steze pneumatskim stezaljkama 4, smjestenim sa obje strane
razvlakaca na nosacima 5, koj.i se m ogu poprecno pomjerati i podesavati. Hidrauhlcna instalacija se sastoji od dvije rotacione pumpe 8, koje pogoni erektrom otor 1, cjevovoda i upravljacke kutije 9. Svi ovi uredaji su smjesteni na
postolju prase 10.
Razvlacenje se moze vriliti. i na normalnim hidraulilmIim prooanla sa posebnim alatom (51. 232 a). Lim se sa obje strane steZe u osovini stezaljke 1, p~
mdcu klina 2 i zavrtnja za stezanje 3. OsoV'ina 2 je pricvrscena u nosaeu 5, koji
. Je u toku rada izlozen znatnim naponima savijanja. Zbog toga S'U oba nosaca
povezana poprecnom . traverz.om 6. Sila razvlacenja se prenos.i. sa pritisk.ivaca
prese na nosac 5, talro da se Jim razvlaoi preko sablona 4. Razvlakac (sablon)
se ram od tvrdog drveta. Ovaj alat se upotrebljava za razvlacenje manjih lromada. Pod posebnim uslovima rad se moze odvijati i na frikcionim presama.
Dugaclti komadi se posebnim alatom (s1. 232 b) razvlace na presama za
presavijanje (to su prese sa dugackim a uskim pritiskivacem, koje se inace
koci.ste za savijanje raznih profila prikazanih n.a s1. 133). RazvlaJ~ac 1 (izraden
od tvrdog drveta, ili cinko,v ih legura) se mQll1tira u nosac 2, koji je uevrScen
u pritiskivacu prese. Lim se steze pomocu pneuma,t skih s>tezaljki 3, okretno
llcvrscenih na nosacima 4, lroj!i u toku rada osciHraju ako zgloba na stolu pre.se
5. Zglob nosaca se moze pomjerati, jer je zavrtnjem sa T glavom vezan sa sto~
lorn prese (veza prema s1. 43 c). Poeetru palozaj oscilirajucih nosaca 4 se ogranicava celi6I1li.m liZetam 6. U radnom hodu pritiskivaea prese lim se razvlaei
prelro razvlakaea 1, a 1stovremeno se pod odredenim ug10m razvlacenja zakreCu
nosaci i stezaljke.

VI 5.4.4. Izvlacenje na visepozicionim presama

ViSepoziciOll1e prese se kOl'iste za izvlaeenje komada, Hi iz trake, ill iz
platine i im'a ju niz uzastopnlih alata za izvlacenje i za ostale naCiJne abrade,
zavisno od konfiguracije radno'g predmeta. U poredenju sa jednopozicionim
prasama, ove imaju niz prednosti od. kojih tiU svakako najvaZniJe daleko lalcii
i ~rfr rad u pmizvodnji dijel:ova. Kq~iStenjem oV'ih preisa se smanjuje ne sam':)
vnJ~rne potrebn~ .za obradu 1 transport komada sa. jedne na cirugu r<J.dnu operaCIJU, n~go. 1 v~JJeme potrebno za montaZu i demontaZu alata, jer su dijelovi
alata umilClrarn. U pogledu optimalnosti veliCine serije moze se loonstatovati

da. je rad na. ovim presarna ekonomiCniji od rada na jednopobi&:Jnim presa.m.a

vee kod prolz~odnJ e . od 40 .d o 50.000 komada. Rentabiln.ost ovog naCina prerade .sa kombmov an~ ala~a ~ din:ktno izvla~enje komada iz trake (poglavLj.e VI 4 . 3~ povecav.a se 1 radi boJ.Jeg koriStenja mateIijala, jer nisu PDtrebru .tehnoloski dodacl za ~breZ Lvanje. Iako se mole i na Dvim presama, kao
pocetm obhk matenJala uzeti traka, bitna razlika u odnosu na metodu direktnog izvlacenja k Dmad a iz ..~ake je u tome, sto se pr06je~ena platina odvaja od
tr~e vee u prv<>:J D~eraC1Jl , takD da se dalje vrSi no.rmalno izvla<:enje. Na taj
naan se m ogu lZvlacltl komac1i daleko slozenijill pr06tornih oblika ve6i.h dimenzija i dubi.na izv l acenja, nego kod direktnog izvlaeenja iz trake, gdje je
komad sve do. zadnje op era.cije vezan sa trakom.
Alatima na visep ozieiDnim presama Dbraduju se kDmadi popre~nih dlmenzija do. 500 mm, a deblji na lima moze da bude do 5 -;- 6 m.m.
Na s1. 223 je po H . Hilbertu prikazan komplet postu~g alata za viSepozicionu presu, koji se kor.iJsti za izradu amndr.i.ooog komada sa konusnim
vij eneem . Alat se sas toji iz se5t pozi.cLja. Po<:etrli Db1ik materijala je platina pr~
IlIika D = 160 mm.
Redoslijed operacija:
1. P rvD

i;:.vla~enje

s a oclrwoom

ml = -

dl
D

2. Drugo izvlacenj e sa odnosDm m2 = 3. Treee izvlacenJ'e sa odnosom

rna =

93,8
160

= . _ - = 0585

d2
d1

72
93,8

= - - = 0,77

ci3

-= -

d2

4. Ob rezivanje vij enca na dimenziju (0 97 mm

5. P l'Obijanje eentralnog otvora preen:ika (0 20 rom
dnu komada
6. P eglanje vijenea ko mada.

'

58
= 081
72
'

~etiri otvora (0 5 mm u

UkolikD se kao pocetlni ob1ik materijala za dal ju preradu na visepDziCiDrlim p resam a ne koni5ti platina (11i preth odn D izvu~en.o ~ance) neg>o traka, t ada
su ove prese snabdjevene sa dva uredaja za p oomak trake i komada (s1. 234).
T raka 3 se pomjera pom06u uredaja za PDsmak trake sa v aljcima 1 (konstrukaija prem a s1. 100 i 101 opisana u poglavlju IV 8.5.2.) . Ovaj u redaj pomjera
traku n orrnalnD na pravae pomjeranja komada sa j~e n a drugu poz.i.cij u
alata. Mehanizam za p oomak t rake u r adnom hodu (RI) p omjera traku za velicinu posm aka (XI), d ok u praznom hodu (PI) traka m iruje. P rDs jecenu p latinu
(prernika D) stem h vat aljke 2 m eharuizma za p osmak kamad a, a ~5to tak D i
izvucene lromade 4 (preCnika d l, d2, da itd.) pomj erajuCi ill u r adnom hodu
(Rk) za velicinu p Dsm ak a (Xk): to jl.>-t sa je cine na drugu pozici(ju alata. U praznDm h odu (P k ) m ehani zam se v raca u p ocetru. poloiaj .
J edna od niza k onstrukcij<a. mehaIl1:izama za p osmak kDmada n a visE:pozicionim presama je prikazana na s1. 235. Ovaj uredaj se mOintira . u blok
ala ta sa stubnim vooicama, a pDgon dobiva sa vra,lliloa prese. Ovim m ehanizmom
se mogu pomjerati lromadi u prav eu slijeva UdesnD i obrnuto. U prvom slucaju se kaD pOCetn.i materijal uzima traka pa se na prvDj poziciji alata prD-

7.

}.

J.

~.

5.

6.

51.233 KON5T~UKCIJ4 P05TUPNOG ALATA ZA RAD NA VISEPOZICIONOJ PRESI

 I. Valjak m~ho"iZma
za posmak trak.
l. Hvataljka m.ha"izma za posmak /tomada
3. Traka

Ca,,~.

X,. Posmak trake

X . Posmak komada
R,.R. Rad"i hod m.ha::
"izma
"',P. Prazn; hod~
"izma

51.231, SEMA RAOA MEHANIZAMA ZA POSMAK rRAKE I

!s'pMAOA NA v/$EPOZICIONOJ PRESJ.

/'

11.

(I

osot

P""O' IHIlvg.

0.0.'"0

J. S'.ga.,o p loio
'. Pr . o. "0 poll/go
S UI Jq
A

' . lI
l H la lJ
11 t

Poltr.,no I ., ~
I) 'ro triO
IJ Unlulfl, Itl,n
II. PO,,"/flO
S 0$1 cif) Itomodo (pia I ina)
/6. NOSIOft
11. 10"""0 01""90
,,, Trv". "o
'i. lOl'o/fIIJ oP'1I!IO
II.

"'.,.0

Sl1J5 H{HA 11AH ZA PaSMA/( /(OI-fAOA SA HVArAL.JKAMA

HOQ R QA :A VISEPOIICIONO) PRESI

sijeca platina. Kod pomjeranja zdesna ulijevo se radi iz pojedinai:nih kOIDac1a.

odnosno iz vee prosjecenih platina, koje su naslagane u magacinu 15. Gornji
kl'aj pren.osne poluge 4 je u kontaktu sa profilisanom bregastom plocom 3, koja
je ucvrseena na vrqtilu prese, a donji kraj je' zglobom vezan sa traverzorn. 18.
Bregasta ploca je izvedena sa cdgovaraju6im profilom zavilsno od velicine potrebnog pomjeranja pokretn~h letava 11 i 14.
Ako se kao po{':etni oblik materijala U7.rne traka, tada se postavlja ulozak
5 i amortizer 6, a ulozak 8 sa amortizerorn 7, koji se nalaze 'na drug oj strani.
vade se iz alata, tako da u alatu ostaje o.tvor za ispadanje gotovih kornada.
Ulroliko se ka.o pocetni ohlik rnaterijala kori.ste pojedinaCni komadi (pIa tine)
tada je postupak obrnut, to jest uloiak 5 sa a=tizerom 6 se vadi iz alata,
da hi se oslobodio pros,t or za ispadanje giOtovih komada, a uJozak 8 sa amor tizerom 7 se stavlja na svoje mjesto.
Na kUL1.Stu prese je pricvrscen nosa<: osovlne 2 sa OIsovinom 1 na kojoj
je okretoo ucvrscena prenosna poluga 4. Opruga 19 potiskuje prenosnu polugu
ostvarujuci kcmtakt izmedu nje i bregaste ploce. Na slici je prikazan srednji
polo.zaj pokretnih letava 11 i 14. Kod rada sa pojedinacnim komadima (platinama). U radnom hodu pritiskivaca prese cetiri klima 13 odmicu naslone 16,
a sa njima i pokretne letve 11 i 14 sa hvataljkama 9, cd komada. Velibina ovog
pomjeranja se reguLiSe grnnicnikom ugradenim u alatu. U is to vrijeme' prenosna poluga 4, upada u odgovarajuci ispust ria bregastoj ploci 3, zakrece se i
povlaci letve 11 i 14 sJijeva udesno (u pocetni polozaj). Po zavrsetku uzduznog
pomjeranja, zavojna opl'uga 17 potiskuje letve 11 i 14 u p oprecnom pravcu
prihliZavajuCi ih medusobno, sve dok hvataljke 9 ne obuhvate i stegnu izvucene komade.
Pri povratnom hodu pritiskivaca prese (vertikalno navise) g.ornji kraj
prenoone poluge 4 upada u udubinu bregaste ploce 3, . te oslobada let've 11 i 14.
Opruga 19 tada potiskuje letve zdesna u1ijevo. Sa letvama ~e pomjeraju i hvataljke 9, koje prenose lwmade sa prethodne na slijedecu pozaciju alata. IstDvremeno kHzac 10, spojen sa traverzom 12, premjesta iz magacina 15 najnizu
platinu na prvu poziciju alata. Nakon toga se cijeli postupak ponavlja po opisanom ciklusu.

VI 5.4.5. Alati za izvlacenje sa rcvolverskim mehanizmom za posmak komad.'

Primjenom ovih vrsta alata postize se znatni stepen automatizacije teh-

noJ.o~kog I?rocesa, s~o u uslovima serijske fabrikacije dijeLova dovodi do sma-

nJenJa troskova proazvodnJe. Konstr-.rkcije l'evolverskih mehanizama za posmak

komada se ~az1ikuju ~ako. po naCinu pogona revolvemkog stoIa, tako i po izvedb1 uredaJa za blokiranJe ovog kretanja u odredenom polozaju stoIa. P ogon
revolv~~sk~g mehanizma moze da se ostvar.i preko gornjeg pokr etnog dijeia
al.ata, 111 direktno sa pl'~ti.skiva:ca prese.
Na s1. 23 6 je prikazan alat za i.z vlacenje komada cilindricnog oblika sa
:evo~vers~imv meh~nizmom za posmak. Rao pacetni oblik se uzima prethodno
1~~ceno cance, k~e se zatlm u slijedece tri operacije izvlaci do kon acnih dimenzLJa. Canee se rucno postavlj a u gnij ezdo revolverskog diska 1 u bezopasnoj

PRESJEK CC-D-E-F

,
J

CJ

Pocetni
oblik

Faze
izrade

1. Disk rtvolverskog mehanlzma

2. Pokretac mehanlzma
J. Osovina vat/tira
I.. Va/jclc
5. Okretna caura
6. Kukq
7. Ploea kocnice
8. Opruga koenice
9. Granienik za fiksiranie

SI.235 ALAr SA REVOLVERSKIM MEHANIZMOM

J

. 2

T. Disk revolverskoa mehonizma

2. Prenosna poluga
J . Krivaja pogona mehanizma
~ Navrtka za regulaciju
duzine poluge
5. Ugaona poluga
6. Poluga klizaca
7. Klizac
8. Kuka
9. Granienik za fik5iranje
TO. Poluga oSlguraca
11. Prenosna poluga 05;guraca
T2. Kontaktni palae
13. Ltltva
11.. Poluga
15. Vratilo prese
16. Kuclte prflStI

S/~237 POGON REVOLVRSKOG MHANIZMA SA

VRArlLA PRES

z.oni (van alata). Disk se periodicno zakrece dovodef:i cance do radnih poz.icija alata i na kraju do otvora, kroz koji gotov komad pad a u odredeni magaoin dijelova. Okretanje l'evolverskog diska se vrSi pomocu pokretaca 2 i to u
povratnom hodu pritiskivaca prese (pri kretanju gornjeg dijela alata vertikalno naviSe). U tom periodu valjciCi 4, sa CISOvinama 3 pricvrscenim u pokretaeu mehanizma, klize po specija1n.im kanalima okretne caure 5. Ovi kanali
su u stvari prorezi u tljelu i.zvedeni pod odgovarajuCim uglom u odnosu na
osu caure. Taka se ostvaruje prinudnD okretanje caure u smislu kretanja kazaljke na satu. Velioina ugla zakretan.ja caure zavisi od velicine ugla nagiba
kanala. Istovremeno kuke 6, montirane na vijencu okretne f.aure zakrecu revolverslci disk 1. Kocenje i fiksiranje revolverskog diska se vrii pomocu ploce
koCnice 7, koja naLijeze na disk pod pritiskom o.pruge 8. Definitivan polozaj
d.iska fiksira granicnik 9 upadajuCi u spedja1n.i otvor, nep05il'edno prije pocetka
izvlacenja. Nakon toga pokretac 2 vraca okretnu cauru 5 u poeetni polozaj, a
lruke 6 preskacu zube revo lverskog diska. Boslije zavrSenih operacija izvlacenja izbac:ivaCi potiskuju iZVllcene komade nazad u revolverski disk i ciklus
rada ~e ponavlja.
Pogon revolvernkog cliska se moze realizovati Ii direktnim prenosom sa
vratila prese (51. 237). Disk 1 se periodicno zakrece pomoeu krivajnog rhehanizma, koji se sastoji od krivaje 3 i prenosne poluge 2, a pogoni ga vratilo
prese 15. DuZiina pren.oone poluge se moze podeilavati pomocu dvostrane navl'tke 4. Na taj nacin se regulise i velicina ugla zakre1ianja revolverskog diska.
Transmisija se vrSi preko sistema poluga (poluga 2, ugaona poluga 5, poluga 6)
koje povlace (ill potiskuju) klizac 7 sa kukama 8 za pomjeranje diska. Tacan
polozaj revulverskog cLiska 1, nakon zakretanja na ockedeni ugao obezbjeduje
graniCnik - fisator 9, koji mora da upadne u konbro lni otvor. Broj kontrolnih
otvora odgovara b.roju radnih gnijezda u revolverslrom disku. Ako granicnik 9
s1ucajno ne upadne u kontrolni otvor, tada poluga ooiJguraca 10 podiZe prenosou polugu 11, a ova zakil'ece kontaktni palac 12 (koj'i je okTetno ucvrscen na
k ucistu prese 16) u odredeni polozaj . Pri rotaciji spojnice vratiia p rese okrece
se iskljucivac vratila. Ulwliko je kontaktni palac u takvom poloZaju da u njega
udari iskljuOivac vratila prese, prittiskivac ce se trenutno zaustaviti. Ako osig,Uil'ac 9 upadne u kontrolni otvor, tada je poloZaj kontaktnog palca 12 takav,
da iskljuCivac spojnice ne moze da udari u njega, pa se rad prese nonnalno
odvija. Izbacivanje granicnika iz kontrolnog otvo.ra mora da prethodi zakretanju r evolverskog diska. Radi toga je u klli zacu 7 izraden kosi prorez po kome
se pomjera letva 13, a ova preko poluga 14 i 10 izbacuje graniOnik 9 iz otvur a
revolverskog disk a 1. Amotrtizacija inercionih sila, koje nastaju u momen t u
zakretanja reV'Olverskog diska se vrSii pomocu frikcione Imcnice.
Na sl. 238 je prikazailla konstrukcija revolverskog mehanizma za posmak
komada kod r ada na k Ii va jnirrn presama. RevoJ.verski disk 1 dobiva pogon sa
vratila prese, preko krivajnog m ehanizma opdsanog u pr eth odnoj konstrukciji.
P ogo n se p reko pIikljucka 9 prenOoSJi na klizac 12, na kome je m on tir'ana kuk a
za okretanje 11. RevolvHski disk se u odredenom poJ.ozaju fiksi ra k u kom 10
koja upada u ispust diska pod pI'litiskom op r uge postavlj ene u nosacu 8. Disk
se iz zahvata kuke 10 oslobada pomoeu 1lockica 13 m ontiranog na k lizacu. U
~~~enom polozaju klizac 12 udara u dl'ugi kr aj k uke, zakrece je i o.s.lobada
.'
Ine,~cione stile, ~oj.e n.astaju ~od zakretaJnja revolverskog diska amortizUJu se frikClOnom kocrucom. Kol:roca se sas1loji iz diska 2, oblozenog na k on-

1. Disk revolverskog me
honizmo
}. Disk kofnice
3. CilindrilnJ zotik
I.. Noso C revolverskog
mehonizmo
5. Tijelo ko~nJce
6. Oprugo kofnice
7. Cilindor kofnice
Nosor: opruge
9. Prikljufok zo pogon
mehonizmo so vrotilo
prese
10. Kuko zo fiksironje me

honlzmo
zo okreton}e re-

sP Kuko

/}.
13.
".

volverskog disko
Klizoc
To ckit!
Zovrtonj zo regu ~
lociju momenta ko~f!njo

51.238 KON5TRUKCIJA RVOLVR5KOG MHANIZMA

~

."
s

.........,~

......".,.,....

"-yGi
.

I-.l.--fi.~=~ ~
/
zl

o.

dN

II

F dT

..

Fi
11

b.

Fu

c.

Fir

51.239 . 51LE KOD PRVE OPERACUE IZVLACENJA

o.

b.

51.240 51L KOD 5LIJDCIH IZVLACNJA

taktnim povrS>lJ'lama ferodom, tijcla kocnice 5 ucvrM:enog u n06acu revolverskog mehanizma 4 i cilindra koCnice 7, u kome su smjestene opruge 6. Pod
pritiskom ovih opruga disk kocnice 2 i revolverski disk 1 su u stalnom kontaktu preko ferede. Tijelo i disk kocnice su vezanrl. cilindricnim zatikom 3.
Regulacija momenta kocenja se \rcli pritezanjem (Hi popustanjem) zavrtnja h, i:alw da opruga 6 sa jadm, iIi slabijim pritiskom ostvaruje kontakt
izmedu diska ko<':nice i revolverskog diska. Predn06t ovako konstruisane kocn:ice je u tome sto pri podesavanju nije potrebno slcidati revolverski disk.
DD. bi Ge sprijeq.o lorn mehanizma, ukoliko se iz bilo kojih razloga revolverski disk ne zakrene za oaredoni ugao, predviden jo specijalni uredaj za
blokiranje (na sli.ci je ucrian isprekidanim linijama). Najcesce se blokiranje
vrsi elekiricnim uredajem. Sarna konstrukcija blokirajuceg sistema zavisi od
konstrukcije spojnice vraiila prese i broja hodova pritiskivaca.
Opisane konstrukcije revoJverskih mehanizama za posmak Immada su
pog.odne za rad na sporohodim presama.
Ako se pogcn mehanizma izvodi direkmo sa vratiJa, iIi sa priiiskivaca
brzohode prese, tada se javljaju velike inercione sile okretnih masa mehanizrna,
dolazi do jakil1 udara, a costo i do lorna mehanizma. Zato se za rad brzohodim
presarna predvidaju specijalne konsiTukcije.

VI 6.

Analiza sila i deformacionog rada dubokog izvlaccnja

VI 6.1. Izvlaccnjc bcz promjcne dcbJjine matcrijala

a. Prva opcracija izvlacenja
Kod analize napona za prvu operaciju izvlacenja (poglavlje VI 3.2) ustanovljeno je cia se radijalni napon moze predociti obrascem (131)

R,

O'r = 1,1 . k . In- 'p

gdje je:
k Rx =

D~'

p -

specifLCni deformacioni otpor

trenutni poluprecnik vijenca canceta
varijabilni poluprecnik unutar intervala
r,l ~ p ~ Rx

Za proracun sile izvlacenja Fl (s1. 239 a) mje.rodavna je najveea vrijecLnost ovog

napona
zaRx=R d p=r,l

je

O'r=O'r(max)
R

O'r(max) = 1,1 . k . In - r,l

tako da jt' najveCi napon za izvrScnj e ciste plasticne deformactje (bez gubitaka
i ostali h utieajmh faktora)
0"" -

D
1,1' k . In - -

(a),

dd

gdje j :
D = 2R dsl = 21"sl -

dl 5 -

precnik pia tine

srednji preenik canceta nakon prve op~
raeij e izvlacenja
dsl = dl + 25
unutrasnji p recnik Canceta nakon prve
operacije izvlacenja
debljina lima

TeOiretska sila po,t rebna za izvrsenje plasticne deformactje:

Fp

A I cr p

1t

dsl . S . 1,1 k . In

D
d, l

(b),

gdj e je:
Al

povrsina popreooog preojeka canceta nakon prve operaeije Izvlacenja.

Uslijed dj ejstva sile drZaCa lima (Fdl), u.medu kontaktnih povrsma drZaca i Lima,
kao i izmedu povrsi.l1a lima 'i prsten.a za izvlacenje jaV'ice se dodatne sile trenja,
Tl = l..l.Fdl .
Koef.ieijent kontaktnog trenja (l..l.) zavisi od vrste materijala koji se izvlaci,
stanja radnih povrsina alata i vrste maziva.
Prema ispitivanjima L. Sofmana ovaj koefictjent ima sli(jedece vrijed- '
nosti:
Materu jal koji
Vrsta maziva
Mineralno ulje (maSinsko
i vretensko)
Biljno ulj e
Maziva na bazi grafita
Bez mazanja

Aluminij

Celik
0,14

-7-

0,16

0,06
0,18

-7-

0,10
0,20

-7-

Sila izvlacenja se povecava za dvostruki

Be

iZ1lJ()S

0,15
0,10
0,10
0,35

izvlaci
Duraluminij
0,16
0,08 -7- 0,10
0,22

sile trenja:
(e).

2 TI = 2l..l. Fdl

Alw se ova sila redulruje na pi>vriiinu canceta, dobiva se dod'atrui napon USilijed

ddanja:
O"d =

2 Tl
Al

-- =

2 l..l. Fdl
1t dsl . S

. .

(d).

SUa izvls&mja, kojom .se

F

I.l~

u obzi.r i trenje cirlaca lima:

= Fp + 2 Tl

(e).

U toku procesa izvla~nja lim kJizl preko Ivica p

a za izvlacenJe (pod radijusom rM) zato je potrebno uzeti u obur I dodatne 0 POI' tr ja ns ovoj po l"SIlll.
Ako se prema s1. 230 b nocmalnr 0 POr oznaCi.
d.~. tada je sUa Lrenja
dT = jJ. dN. UsBjed ove sile povecace se na elemcntarnom uglu do: IJa izvJaCenja od vrijednosti F n.a F + dFPrimij nivsi uslove za ravnotezu 511a, dobiva se sistem jednacma:
1) 1: F.
2) L F1.

0
0

-F-dT

+ (F

dN - (F

dF)

1-

dF)
SID'

CQ6'

da = 0

da = 0

Zbog male veliCin.e ugla d a roogu se uves i slijed.,ce aproksimaciJe:

c05da = 1

inda.=da

NadaJje zanemarujuCi vrijedn=t dF d a "" 0, kal be6konacno malu vehtin

viSeg recla, siStem jednacine se svodi na :

l)-F-dT + F+dF = O ill

2) dN -

F . d a. = 0

dF

= dT =

F =

ili

~ cL.~

cUi

da.

odakle je
dF

- - = jJ. d

a odnDsno

Fu =
lnT

jJ.a.

1-11'

F u = F . er.. ~

Na jveCa vrijedno.st ove rue ce biti za

Ako se u posljednjem izrazu F zamijeni sa vrijednos<:u iz obrasca (el; dobiva se

uJ.cupna &ila:

"
F u =(F p + 2TI)e " 2
a redukcijom sa

(f),

popre{'Tl~m

Fu
Al

cr u = --'

presjekom ukupni napon:

Fp

2 TI

Al

A.I

= (- + - -) e

" "2

(cr.

"

+ crill e 11 '2

UkuJpnoj sill izvlacenja treba doda ti i sil u savija n ja komada prek o ivice prstena

za izvlacenje.

Ova sila se po A. Gelejiu proracuna v a na shjedeci natin:

Deformaoioni rad savijanja elem.e nta Joirine b i debljine s (prema sl. 239 c).
izv~en p ri savijanju pod radijusom krivine p, na nekom uglu a, IDJerenom
od ravnog presjeka I-I je
M
FI . P . a. = M . a. odak le je F, = p

Ako se za moment savijanja prinUjeni. o brazac (88)

b g2

M = k. - - 4

i u p rvoj aproksimaciji uzme .specifieni deformacioni QIpor sav:i.jlPlja (kJ jednak

specif.iCnom deformaci.onom otpoa-u lzvlaeenja (k), te za radijus kriv.ille VTijednoot

p ""

rM

+ 0,5 5,

tada je sila
F, = k

b 52
-4 (rM + 0,55)

U presjeku II-II lim treba poIlDVO ispravili. Za ispravljanje Ce se

rad kac i 7-3 savijanje, zate je sila u tom presjeku:
FlI = 2 F,

2 (rr.!

isti

bel

bs t

utr~iti

+ 0,5 s)

k -::--.,.-2 riot
S

Ako je b, element sirir.e, tada ce ukupna sila sa\'ijanja biti:

F,
odnoono za b =

F. =

"It

"It

1: Fn

d.!
S

d,! . S k - - - 2

rM

(h)

+5

a nap<m s av.ijanja:
rJ", =

F.

AI

s
k ---2rM

(i).

+5

Radni n apon prve operacije izvlacenj a:

rJ" ,

= C"U + rJ",

= (O"p

+ O"d) e

" '2

+ 0",.

U gomjoj jednacini se vrijednosti za rJ"p, CTd i 0", zamj enjuju vrijednostima po

~ascima (a), (d), (i).
BuduCi da se deformacija vrsi u hladlllJm stanju, operiAe se sa s.rednjiro
specifionim deformaoonim atpmom (obrazac 24 a)
ko
k = k,, =

+ k,
2

gdje je:
ko

= k (0) za

kt = k (EI) za

=0
E!

D--dl

= - -- =
D

rot po obrascu (129)

1-

i1i

k1

k(ql1) za cpl = In

d1

po obrascu (129 c).

Uzimaju6i prednje u obz.i.r dohiva se konaeni obrazac za radni napon izvIacenja

u obliku:
1t

(n = e

" 2

(1,1 . k sr . In - +
d 51

2f.lF d !
d
)

'it

s l' S

(156)

+ .k sr 2 rM + S

Najveca sila prve operacije izvIacenja:

FI

A1 eTl

(157)

= 7t d s l . S . 0'1

Deformacioni rad izvlacenja, ukoliko je poznata funkcija F

predoci ti integrr-alom:

F (h) se moze

gdje je:
F = F (h) -

trenutna vrije<lnost rue izvIacenja

hl- hod izvlakaca u procesu izvIacenja (priblizno jednak visiru canceta nakon prve operacije izvIacenja).
Deformacioru rad predstavlja u stvari povriinu ogranicenu lukom krive F = F (h)
i apscioom h = h1.
Ako su poznati dijagrami zav[snosti sUe izvIacenja (F) od hoda izvlakaca (h), tada se rad moze dob-iti jedinostavnim planimetriramjem (s1. 215).
Anal-ogno kao i kod proracuna rada prosijecanja i probijanja (pogiavije
IV 4), ova povrima se moze zamijeni:bi. povrsinom pravougaonika, cija je visina
srednja vri jednost sile izvlacenja (Fsr) u intervalu 0 ::::; h ::::; h1, a duzina hod
izvlakaca hi.
h

W = ~ F dh = F sr hi =
o

FI . hi,

gdje je:
x -

faklor koji predstavlja odnos

maksimalne sile izvlacenja

srednje

F"

X =

Deformacioni rad izvlacenja

Fl hi
W = x' Fl' hi kg rom = x - - kg m
1000

(153)

Faktor x se cesto oznacava i ka'o koeficijent punoce dijagrama. Vrijednost

ovog faktora zaVis:r od odnosa izvlacenja.
Proojecne vrijednooti su navedene u nize danoj tabeli:
m

0,55

0,60

x
0,80
0,77
b. Slijedeca izvlacenja

0,65

0,70

0,75

0,74

0,70

0,67

0,80
0,64

Proces obrade kod slijedeCih operacija izvlacenja se razlikuje od prve

operacije. Sa povecanjem dubine izvlacenja kod prve operacije se plasticna zona, odnO&llo V'ijenac canceta sirine (D - dl)/2 postepeno smanjuje, dok na slijedecim operacijama plasticna zona (prstenasti konusni dio sirine (dS(i_I)- d si)! :':
oStaje is13 za cijelo vrijeme obrade. To =ci da proces deformacije u slijed ecim operaoijama izvlat'enja ima stacionarni karakter.
Prikazana sema procesa slijedeCih operacija izvlacooja (sl. 240 a) se 00nosi na izvlacenje cilindricnog komada srednjeg precnika dS(I_I)= 2 r, (i_1)= 2 R,
koji se u toku izvlac.enja reducira na vl"ijednost d si = 2 rsi = 2 r.
Izvlacenje se vrsi pomoCu konusnog prstena sa centralnim uglom (x.
Po metodologiji L . Sofmana posmatra se elementarni dio napregnutog
tijela u wni deformacije, kao i uslovi za njegovu ravllJotezu.
Na povrsinli A elementa debljine s. i srednjeg polupreenika x djeluje
prvi glavni napon istezanja CT!, a na s:usjednoj povrSini (A + dA) napon
(CT! + dCTI). U tangenci~alnom pravcu, ogranicenom sa dvije ravni koje se sijeku
pod uglom d cp, djeluje treCi glavni napon. pritiska 0'3. Aloo se norm-alnli pritisak
prstena za izvlacenje
oznaci sa , q , tada ce u smjeru
suprotno od pravca kre.
.
tanja materijala javiti napon kontaktnog trenja 't"k,
Po obrascu (32 a) ovaj napon je 'proporcionalan normaInom pritisku i
koeficijentu kontaktnog trer:ja: 't"k = I.J. q ..
Uslov ravnoteze svih sila koje djeluju na element napregnutog tijela,
projektovanih na pravac ro13done ose predme13 (osa z suprotno smjeru izvlacenja F i) moZe se predociti diferencijalnom jednacinom:
(0'1

+ d 0'1) (A + d A) cos

(X -

0'1

A cos

dz

(X

+ 't"k 21t X -dz_ . cos

cos

(X

+ q 21tx - sin
cos ex
(X

(X

-I-

= O.

Ako se u gornjoj jednaNni odgovar ajuci (:lanovi izmn<ne, za or" uvrsti

vrijednost J.l. q, a beskonacno mala veli(:ina viseg reda zanemari (d (11 . d A
0),
onda se ista nakon mogucih kracenja svodi na ob1ik :

(<11 d A + A d (11)

cos ct

+ q 2 "It X dz (tg ct + J.l.) =

o.

Iz s1. 240 a se vidi da je

dx
A = 2 11: S x, d A = 2 "It IS d x, x = z tg ex. i dz = - -

tgex.

pa se uvcltavanjem ovih vrijedno.~ti dobiva:

21tS (<11 dx + xd (11) cos ex. + q 2"1t xdx (1 +

~ )= 0
tg ct

ill zamjenom :

b=l+~

(a).

tgex.

Diler encijalna jednallina ravnoteze glasi:

s . cos ct . d (<11 x) + bq x dx =

o.

Ako je tankootijena cijev (debljilne zida s) opterecena (prema s1. 240 b) r avnomjernim vanjskim pritL<;kom q, tada ce se u pravcu normalnom na poprecni
presjek iste javiti napon.i <13.
Iz uslova ravnoteze elementa duzine dl
q . 2 . P . dl + <1S . 2 . s . dl = 0
i oQgovarajuce vrijednooti za p po s1. 240 a

p=

COB

ex.

dobiva se veliCiina normalnog pritiska:

q

= -

sCOSct
(}"<1a

koja se m oze uvrstiti u diferencijalnu jednacinu , ravnoteze, tako da je :

d (<11 x ) = b <13 dx.
Partavljaju6i. uslov plastienog teeenjakaiO i za prvu operaciiu izvlacenja:
(}"1- <1S = 1,1 k

:iIli <13 = <11 -

1, 1 k-

lDOIZe se u diferenci(jalnoj jednaCini eliminisat: vrijednoot za <13

d (<11 x) = b (<11 - 1,1 k) dx

ill
<11 dx + xd <11 = b '(<11 - 1,1 k) dx

den
(b -

dx
x

= --

1.1 bk

1) 0"1 -

OVaj oblik se moze in t.egraliti

dC- I

-(b - 1) i7 J

~dx
.
- - T InC

- =

1.1 bk

ill
1
b_ .1 'n[(b-l)<l't - l .lbkJ = ln x ' ln C

l(o -

1)

0' 1 -

1,1 bkJ b -

= CX

Integraciooa k onstanta C se dob;v a iz graniCnih u 10va:

za x - R je

j
1

C "'"

O' l --

(-

1,1 bk)

1> - 1

Zarnjenom C dohlva se partikularni integral. kojim je odredena vrijednost prvog

glavnog na pana u nckom momentu izvlacenja

Sa stanovis a odredivan ja sUe

ovog napana, za :

izvIa~enj a

m jerodav na je najveca vnjedn

x= r

[1_ C_:-)b-1J

O' llmd\ ) -= llk

b
'
b- 1

/ r

Ako se b zamij e ni sa preth odno utv rden om vrijedn05tu (po obrascu a), dobiva
se napan na kraju zone deformacij e:
<l' p = 1,1 k C1

+ tg (1)
lJ.

[1 - ( 1d
(

1
)
$'1 - 1)

~"'J

' .' ...,

(b),

gdje je :

d,,,

k -

:;pecifiCni. deformaci on i otpor

a -

centralni ugao p retena za lz.viacenje

cl.(I _I ) -

srednji preCni.k cantela dotiime, odno&no

prethodn e operacije lz.vla<:enj a.

Napan izvlacen ja na kra ju zone deformadj e patrebno je kA:)rigovati rad i

stalih faktora k ojl uticu n a proces obrade i to :

1. Trenje izme(!u povrSine lima i zaobljene povrSine prstena za izvlal:enje

(zaobljeni prelaz izmedu konusnog i cilindricnOg dijela) sc uzima u obzir

koeficijentom C .. koji se ' moze izraziti analogno kao i kod prve operacije
izvlatenja.
C, = el>~

1t
= 1 + 1.1.180

(1

(el.

2. Napon izvlacenja se poveeava i uslijed savijanja matel'ijala preko ivica

prstena za izvlatenje. Ekspertmentima je U5tanovljeno da nap,)n savijanja
povecava napon izvlacenja za 10 ..;- 20 0/0, taloo da se uvodi u proracun korekcioni faktor,
C,

(d).

1,1 ..;- 1,2

3. Ako se !rod sJijedeeih operacija izvlacenja koristi driac lima, pot reb no je
napon izvlacenja povecati za daljih 10 ..;- 20010. Radi toga, uzimajuCi u obzir
gubitke trenja usJijed drzaea lima, napon izylacenja se korigira koeficijentom
Cd

1,1 ..;- 1,2

(e).

Korekcijom napona u ulaznom pre<sjeku z'o ne deformacij e (obrazac b) sa

naprijed navedenim faktorima (obrasci c. d. e) dolazi se do obrasca za radni
napon slijedecih operaoija izvlacenja:

CTi = 1,1

I>~ C. Cd . k ... (1

-i- tg

(1 ) [

1-

d .i

I~

(1 59).

Ifet ]

dS(i-l)

Srednji specificni deformaoioni otpor zavisi od toga da Ii je prije d ot.icne

operacije izvlare:nja komad odzaren Hi nije.
a. Komad je prethodno odzaren .
. S obz.i.rom da se zarenjem komadu vracaJu prvobitna mehanicka svojstva
srednji specifiCni deformacioni otpor ce biti
ksr

ko

+ ki
2

priJ l:emu je:

ko = k (0) za

k i = k (Ei) za Ei

= 0 i

d,( i _ l) -

d'i

= - - .- '-:--'-'-----"'-

d s1i -

I -

mi

l)

h . Prije i-t.e operacij e izvlal:enja komad ni je odzar en .

k"

gdje je:
,
k l_

k'
([I-I)

, D -d.(I_I)
=
D

za

[1_1

za

D-d.

1
--=--=
D

Sila izvlaeenja lie odreduje kao proizvod radnog napona i povdine

nog presjeka komada doticne operacije izvlacenja,
F; = A;

(j; =

TC

I' . .

d,; s (j;

popre~

(160).

Za prora~un deformacilOl11Og rada za slijedeee operacije izvla~enja koristi

se obrazac (158) sa odgovarajucim vIiijedl106tHna.
Kod pribliiillih prora~una sila za prvu i slijedeee operacije izvlacenja bez
promjene debljine materijala, za tijela raznih oblika popreenog' presjeka, mogu
se koristiti obrasci iz tabele ' br. 66. OdgovarajuCi koeficijenti za proracu'n sila
izvla~enja su dani u tabeli br. 67.

Primjeri:

1. Proracunati silu i defQrmacioni rad za prvu operaciju

prikazanog na sl. 192 b,
Radni napon izvlacenja (obrazac 156)
7t

(jl =

Jl

"2'

(1,1 ksr . In -

d,l

izvla~enja

komada

!J. F dl + k
S
+ 2TC-. d,l
- S)
- -sr 2 rM + s

S obziTom da je materijal komada duraluminij, a kao mazivo se koristi

mineralno ulje, koeficijent kontaktnog trenja
!J. = 0,16
7t

el'2 "" 1

!J.re

1+ 0,16 're

1,25.

Prema podacima iz primjera u poglavlju VI 5.3.

D

ml =

dl =

s = 1,5mm,

388mm,
0,58

rM

12,5mm

Fdl

226mm

= 7300

kg

Iz krive oCvrScavanja (8) po s1. 17

za

1-

za

mt

= 1-

0,

, kg
It., = 23 min!

0,58

0,42,

kl

kg
53 - ' -z

mm

'ABELA br. 66
OBRASCI ZA PRIBLILAN PRORAt UN SILA IZVLACENJA

'"

oQ

I~
I

~1
~ .:o:

~
UO>

d.
dl

c: : ~

..

.g~
;:s;'

..

'- .
'" vc::

r "'(

(('

lI'I ::;:-.

'" ,.

e:

~'"

r.

.-'"

._-

l;j

e:

5 .S!l.>

f--

''to

tJ

:..:

'ti
t>
E
~

t>

'-

1-+-'-

.Q

1- ' - -

'

_I

~.?
. _

F= rrd,s 6m C,

Pr vo
iz vlacenje

F= rr d~

Pr vo
izvlacenJ e

F=Tr

' s' G'm '

C.

a, +b,
s Gm C,
2

Oslal a
iz vlacenja

F= rr a2r2 s 6 m ,C2

Od prvog do
predzadnjeg
izvlacenja

Is l o kao i za cilindricna
tije la - r ed. br. I

Zadnje
izv lacenje

F =I l.a-I. 72r. ) s 15m 'Cp

Od pr vog do
predzadnjeg
izv l ace nja

Islo k ao i za elipsasla (ovalna) t ijela - red. br. !.

--

ia

~
c::

~~

~y

..

f-Q

,.

t>

'0>
c::

F= rrd2s 6 m' C2

..

.Q

Osta /a
izv/acenja

oQ

F =rrd, s Gm ' C,

izv/acenje

OBRAZAC Z A SILU
IZVLAtENJA

izv/a cenje

Pr v o

~
I

Q.

I ~
.L._

.S'

I.

I
d,

Pr vo

1I ~

....."

'-uSl

~ E

OPERACIJA
IZ VLAtEN JA

-.'- ..

.. to
to<>
'toe:

oQ

la
i

F
kg - sila izv/acenja
d" d2 mm -unutrasnji pretnici cancela
poslije /-og i /I-og iz vlatenja
mm .,. pretn.ik vijenca
d.
a,b mm - dimenzije pra vougaonika,
odnosno velika i mala
osa e/ipse

Za dnje
izvlac ~ nje

F=(2a +2b-L72r. )s 5 m Cp

_ najmanji precnik konusa,

odnosno poluprecnik k ug/e
mm _ radijuspre/aza u tlocr lu
r.
mm - deb/jina lima
s
kg/mrrfcvrstoca istezanja
Gm
C, ,C} ,C, ,C~ - koeficijenti za p r oracun
sila i zvlatenja
d.

mm

TABELA br. 67
VRIJDNOSTI KOFICIJNATA ZA PRORACUN SILA IZVLA~ENJA
a . KOEFICIJENT Cz (ZA PRVO IlVLAC~NJ~ t;.ILINDB.I'f':J.ltJ.
TIJELA BEl VIJENCAJ
OONOS m, lA PRVU OPERACIJU IlVLACENJA
O,5)
O,iS
0, 55
0,60
065
0,75
0,70
0,80
0.50
O
,}8
O,Q
O,}O
0, 85
075
0, 65
0,60
0,50
0,35
O,l.}
100
090
0,80 075
060
0.50
0.35
110
100
0,90 a,sq_ ~~8_ ...2, 56
Oil
0,37
0,30
110
1, 00 0,90_ !!,75
0,60
0,50
O,iO
0,33
1,10
1, 00
0, S2
O,i5
0,67
0,55
036
~r(> kic
1,10
0, 90
0,75
0,60
0,50
01.0
1, 10
0,75
0, 60
0,50
rr a 1(> r . j a I (
0,90

S,~ ~"OO y.
5,0
}O
1,}
0,8
0,5
02
OJ

o.:;s

b . KOEFICIJENT C1 (ZA SUJEOEU, Il VL ACENJA)

5,0
2,0
/,2_ _
O,S
0, 5
0. 2
0.1

OONOS ml
072
0,75
2- 70 0,~60
0,75
0,90
I, 1O
0.90
1.00

S,-i ,Oby.

' - f - _ 110

Prek,d
malerijola

ZA SLIJEDECE_ OPERACIJE IZVLACENJA

0,78
0,80
0,82
1185
0,88
0,90
0, 20 0.15
0, 50 _0,0_ ...2,!.L 0,28
52
IPS O,}O
0,60
0,0_ .0, 32
0,i2
0, 30
0,25
0,75
0,62 _ . 0, 52
O,i6
0, 27
0,35
0,8}_ 0, 70
0,57
O,iO
0,90 q,76 -. 0, 63
0, 50
1130
0,33
0,56
0,70
O. ii
'- 00 0, 85
0,
iO
0,82
0,68
0,55
1,10
1,00
~c

3.

- -

0,92
0,12
0, Ii

q,J.
0.18
0,20
0, 23
0,30

c . KOEFICIJENT C. (ZA CIL/NORICNA T1JELA SA VIJENCEM)

Odf)O.S fnwko

v,JM<t1
6:Jntrro
d,ld
I

3,0
l,8
2,5
_ _2. 2
20

OONOS m, ZA PRVU OPERACIJU IZVLAtENJA

0,65
0.70
O. i 01 0;72{ 0. is - 0.50
0. 55
0,60
0,30
0,23
0,37
0,56 1-0, i5
0,75
0,68
0,83
0, }6
0,3i
O,i2
0, 75
0,62_ 0,50
0,90 I 0,83

0,37
0,30
0.t6
0, 56
0,82 I 0,70
1,00
0, 90
0,i2
0, 33
O, 6i
0, 52
0,77
/, /0
/,00 I 0,90
0,37
058
0, t7
0,70
1,00 0, 85
/,1 0
o,Q
I 10 -j 0,90
053
065
0,80
Q50
0, 6}
0,75
0, 90
f rPk' h
1.10
0, 70
0,56
0, 85
1,00
molp
Ijo/a

t8
1,5
I3

1175
0,18
0,20
1l2}
-0,25
1l}8
0,33
(LiO
0, is

d. KOEFlCIJEHT Ct. (ZA PRAVOUGAONA I KVAORATNA TlJELA)

' OONOS RAOIUSA U TLOCRTU I STRANICE r.lb
liDO"_ l"" 100X ' ....L
. IOOX
0.05
0,30
I 0,20 -. 0,15
.... 0,10
-r.,
/

~2~0_ ~ O

f-.'.. }
r- ~8

----!,5

2, 0

t5 _
0,9

5, 5
3,0
2,0_
I, I

QiO _ ~ 50_~ 0,60 _f--3 7O

0, SO
O,! ~ _ 0,60 _ -.!!, 75 _
O,~
0,90
0,65
.-0,55
- 0,60
0,75
0, 90
~OO

080
100
110

=
sr

ko + k l = 53 + 23
2
2

38 ~

mm 2

d,1 = dl + s = 226 + 1,5 = 227,5 m m

,2 ' 0,16 ' 7 300
1,5
, 227 5 ' 1 5 ) + 38 2 ' 12 5 + 1 5

338

(JI

= 1,25 (1 ,1 ' 38 ' 2,3 log -227 -5

0"1 =

1t

1,25 (22,4 -I- 2,16)

"

+ 2,15

"

32,8 5 kg 2
mm

Sila izvlacenja (obrazac 157)

'It d,1 '

Fl =

227,5 . 1,5 . 32,85 = 35000 kg = 35 t

S (T! = 7t.

Ukupna s.ila prese (ako se lmmad izvlaci na presi p rostog d jejs.tva s1. 157)
FM =

Fl

+ Fd l =

+ 7,3 =

~5

42,3 "'" 42 t.

DefOirmacLollli rad izvlacenja (obrazac 158)

W
za ml

hI
kgm
1000

Fl '
=

)1, - -

= 0,58 je

= 0,78

Visina k omada hi = 126 mm

W

35 000126
0 78 ----- 1000
,

3 450 kg m

= 3' 45 tm

2. Prorac unati silu i deormacio ni rad za drugu operaoiju izvlacenj a k omada

prikazanog na sl. 192 b.
Radni napon izvlacenja (obraza c 159)

cn

= 1,1 eI-'''' . C s . Cd

. k sr (1

tg

CI. ) [

1-

iJ.

ds~
ds I

:~J

Prema podacima iz primj era u poglavlj u VI 5.3.

m2

dl = 226 mm
d2

= 176 mm
d sl = dl
d ,2 = d2
1-''''

e .

"'"

+s=
+s=

45

1000 kg

226 + 1,5 = 227,5 rnm

176 + 1,5 = 177,5 mm
0,16'It45 = 113
8 ~0

180

Cd = 1,2

1,1 . 1,13 . 1,2 ' 1,2 k sr ( 1

0'2

Fd2 =

l ' iJ.'ltCl. = 1 +

C s = 1,2

cn

CI.

iJ. = 0,16

0,78

tg CI. = tg 450

1
[
0 16 ) 1 -

'

. 177,5
( 227'5 )

= 1,79 ' 7,25 ' 0,039 ksr = 0,507 ksr

0,1 6]

a. Nakon prve openacije i zv la~ e nja komad je odzaren.

Iz krive ocvrscavanja po sl. 17 za duraluminij
za
za

Et

r
>

J' c

= 1 - 0,78

= 1 - mt

k"

E =

lJ

_~ 23_kg

= 0,22 je k2 = 47 _ kg
mm:!

~ ~ + kt ___::~+ 47
2
2
Gt

= 0,507 . 35

.,

mm-

= 35 -kg
- -2
mm

~ 17 ,7 mm:!
kg

Sila izvlacenja (obrazac 1601

Ft -

7t. d,~

G-}

7t.

177,5' 1,5 17,7

= 14800 kg = 14,8 t

Sila prese
FM = F't

+ F'dt =

14,8

1 ~ 15,8 t "" 16 t.

DeformaciOni rad (obrazac 158)

Wt

Ft ht
1000

0,66

14 800 . 185
1 000
=- 1 810 kg m = 1,81 tm

b. Nakon prve operacije izviacenja nema medu ope racijskog zare nja
za

C;

~--

za

= I-ml

1-

= 1 - 0,58

= 0,42 je k' =
1

53~
mm2

177,5
k' = 56 kg _
383 = 0,543 je 2
mm:!

, _ k; + k;
53 t 56
kg
k" - - -2 - = - -2 - = 54,5 - - .,
mmGt

7t.

d,t

= 0,507 . 54,5

. Gt =

7t.

277
, kg .,
rn.m-

177.5'1,527,7

23200 kg = 23,2 t

VI 6.2. Izvlacenje sa redukcijom debljine zida

U toku sJtjedecih ope raclja izvl ;"~enja (sl. 241 a) vrSi se redukcija deblJine zida, cd vrijednosti s, _I ~. Sl na vrijednost S; = 5 2, a pri tom se vanjski
polupreenik tanceta smanj uj e cd vrljednosti R,_I = RJ na R; = R2.
Izvlatcnje se vrsi pomocu konu&nog prstena za izvlacenje, sa centralnirn
uglom IJ. I izvlakacem poluprecnika 1', = rt (to je ujednQ i unutrasnji poluprecnik canceta).

z
R - -R

..
'-;!--

-- --

- ~-

a. ZONA OEFORMACIJE

b. ZONA GLAtAN JA

SI.21.1 NAPONI I SILE KOD DUBQKOG IZVLACENJA SA

REDUKCIJOM DEBLJINE. ZIDA
TABELA br: 51!
VISlN POLUFABRIKATA I SILE SUtAVANJA
S:
.....

V/S/NA
POLUFABR/KATA

SKI CA

~ ~'
! ;'1

~I-

( ;\ I

~ I

:
1
-

rL /
D

H", /,05 (h,+ll o )

gdje le:
ho =
O'-d 2
I.YDd sina

S/LA SUZAVANJA
F',,=rrOsl<sr(J -

g)C,C,

gdje je:

y*d '

C=, }1 ( 1+

-J

C2 = (t+}J ctgd)( 3-} cosc:f.)

1,_5'
I

:j

cfJ: Il ~

i l.J

b l:

I
I

r-ol

' .c,

H<=> /,05 (h , +hb.1

gdje je:
hb=
2
h d+ O<-d
2
I. sind:

-v'Dd
r-

c J:

-- ~

~~I

H =h + D, 25 he
za R, =O,5 0 je;
he

~$

1-

tLl
.r _D

,,

<:

-v-;. >VfT-CP

Fi,=F;,+F.
F.

=1,82 1<'

5'1

r", CJ

gdje je:
C]

=d +r.., (t -~as d)

Fc =1'( 0 5 k.,O -

)C, C2

gdje je:
C,=

( I+

C2 =}J

(t+V!-J

V-f!j;.
5
O-d + I.R,

O ZNAK E
D,d- srednji
preenici I<omada prije i nakon
sutavanja
5,5'- deb/jine
zidova prije i
nal<on slliavanja
<:I.,R1- ugao i
polupreen/I<
suiavanja
I< ,k'-srednji deformaciani afpar i afpar suienag
komada
}J-koeficijent
konfaktnag
frenja
rH -rod/jus
zaobljenjo I!.rstena zo sulo..,onj.

Da bi se odredila sila izvlacenja ([0\) posmatra se ravnoteza elemenla

napregnutog lijela u zoni deformacije (1 .,.. 2), ogranieenog sa dvije ravni na
rastojanjima z i z + dz, te povrsinom prstena za izvlaeenje i izvlakaeem.
Uslov ravnoteze svih si la koje djeluju na posmatrani element, projeklo
vanih na pravac rotacione ose z (suprolnn pravcu izvlacenja F;) glasi:
:1

L d Z;

d Z,

+ d Z~ + d Z"

O.

i- I

1. Uslijed djejstva sile it:vlacenja javice

SE'

na povrsini A =

7t

(x~ - r~ ) normalni

napon istezanja (J" a na s usjednoj povrsini A + d A = it (x" + 2 7t . X . d x napon (J, + d (J,., pa je elementarna sri Ia :
d Z, =

Stavljajuci d
se svodi na:
d Z,

(J,. .

((J,

+ d (J,) (A + d A) -

r~ )

A.

(Jz

d A "" 0, kao beskonacno malu velicinu viseg reda, d Z,

(J ,.

dA

+ Ad (J, =

2 it

(J,

dx

r~ ) d

+ it (X2 -

(J"

2. 7a povrsini 2 it r~ dz ce dj elovali normalni pritisak q izvlakaca na unutrasnji

zid cancela . Uslijed ovog pl'itiska javiCe se napon kontaktnog trenja '. = f1 q
(gdj e je f1 koefioijent kontaktnog trenja izm edu izvlakaca i unutrasnj eg zida
canceta). S obzjnom na to da je smj er napona kontaktnog trenja suprotan
pravcu kretanja materijala, to ce u ovom slucaju biti usmjeren u pravcu
izvlacenja, jer malerijal u w ni deformacije teee uz izvlakac.
d Z~ ~" -

Iz

~ l.

" 2

it

dx
19 ex

2 it p. q - -

r" . d z == -

241 a se vidi da je

z tg

Ct.;

dx

= dz tg ex

dz

= -.-dx - .
tg ex

dx/sin ex djeluje na vanjski zid canceta normalni pritisak prstena za izvlacenje q / cos ex. UsLijed ovog pritiska javice se (u pravcu
suprotnom od kretanja materijala) nap on kontaktnog trenja
= f1 q/cos Ct.
(u ovom obrascu f1 predstavlja koeficijent kontaktnog trenja izmed u vanjske povrsine zida canceta i povrsine prstena za izvlacenje)

3. Na povrsini 2

it . X .

'b

dZ:, -- 2

itX

dx

s In a.

- (

cos a.

Sbn

1
dZ:l = 2 it qx dx ( - .. cos ex

,f1 q

a. -,

cos a.

cos a.

f1
+ -Sinc
-)
a.

Vrijeclnosti za dZ" dZ~ i dZ:, se u vr:;t~vaj u u ravn otemu jednacinu

~
dx
L dZ, = 2 it (J , X dx + it ( X2 - r ~ ) d (Jz - 2 it f1 q 1'2 tg a. +

+ 2 it q x d x (-cos1- ex + SIn
..f1- a.) =

pa se n ak on ured e nja jednaCin e d obiva:

2 (1,

dx

+ (X 2 -

r ~ )d

+ 2 q x dx

11,

1
tJ.
(- - +
cos CJ.
si n

CJ.

T~
- -tJ.)~

x 19 (J.

O.

Clan r ~/ x se m oze ap roksimira t i

Rl + R t
(rt
gdj
e
je
R m = - -2- - R ill'

rt

rt

7=

+ S I ) + ( r2 + S2)
2

51

1'2

+-

+ S2
2-

Uvodeci n ovu oz naku p o E. A. P opov u:

n =

~ "" R"
r J

= 1

+ SI + S2
2n

rt

. Si- I_S,
.
2 ri

(aJ

gdj e su:
ri, Si -

unutra.mji precnik i debljina zida ca nce la

do,time operacije izvIac enja
d ebljina zida ca n ceta pret ho dine operaci je
izvlacenj a

5i - l -

i ozn ac ivsi ci jeli izraz u zagradi sa :

1
tJ.
tJ.
b = --+ -- - -oos CJ.
sin CJ.
11 tg CJ.

(b)

d iferencij a lna jednacina se svodi na obLik:

2 I1z X d x

+- (x 2 -

r ~ )d

11,

2 b q x dx ,= O.

U p oglav lju VI 4.4. je usta n ov lj eno da se n a jpovoljn!iji usl ovi iz vlacenj a

p ostizu aka se d ef,orm aci ja po precnilku od voji od def.or rnacij e po deblj.ini
zida. T o zn aci da se u obrascu (142) za glavnu log a rit ams ku d efor ma ciju
<P hi

In d ' (i - I)-

ds i

i- I

n -s,

p rvi clan m oze zanemariti (ds(I- I) "" d s i ) pa se problem tretira sa Sltano.viSta

raV'ninskog d eformac.ionog stanja.
Usiov plasticn og tecenja (po obra.scu 29 a) 11 1 - 113 = ~ k = 1,15 k = k', se
m oze u ovorn slucaju, s obzir.om da je
111
I1z

= I1 z

+ q=

,i, (13 = - q , za.pisa ti

k', pa je q = k' - (J'z

ob Iik u

Aka se iz diferenc.ijalne jednacine elirniniSe q

2 (1z x dx (x 2 -

r ~ )d

(1,

+ 2 b (k' -

11, ) x dx = 0

OOnosno
211,(1 -

b) x dx

+ (x2 -

r~

) du,

+ 2 b k' x dx =

ovo se da svesti na jednostavniji oblik

(b -

d crz
1) crz -

2x dx
b k' - x~ - r2
2

Granice integrala se odredu ju iz uslova da je za poeetni presjek zone defor.

macije (1)
x = RJ
(Jz =. a z(mll1) = 0
i za konaeni presjek zone deformacije (2)

cr, = cr ,(max) = cr p
2x dx

1
tn [(b b-l

1) crz _

b k'J

CJ r

Kod obrade u hladnom stanju se ope rise sa srednjim specificnim deformacionim otporom (k,,). Uvodeci opste oznake za povdiil1.u canceta doticn e i
prethodne operacije izvlacenja:

At = A, _ t = 1t (R: t-ri

t) ~--: (D ;_, -dL) = 1td,r'-I)'Si- ,

dolazi se do konaenog ob rasca za napon izvlacenja u izlaznom presjeku zone

deformacije:

crp

= 1,15 k sr -b-

b-l

(1 -

A, )

,- I

b-tl

(161)

Ovom naponu treba d cdali i gubitke uslJjed trenja u zon,i glacanja (zona 2-3
na sl. 241 b).
Na element napregnutog tijela djeluju normalni naponi crz i (crz + d cr,J
na ko~tantnoj povdini A = 1t.(R,~ - r;~). Normalni pritisci izvlakaca i prstena
za izvlacenje su oznaceni sa q. Po semi naponskog stanja se moze z.a kljuciti
da same izmedu prstena i vanjske povrsine zida pootQjj napcn kontaktnog
trenja 't o Izmedu izvlakaca i unutr.:snje povrsine canceta nema napona kontaktnog trenja, jer materijal ne tece uz .izvlakac van zone deformacije.

Jedna6ina ravnotde svih sila koje djeluju na p06ffiatrani element glas.i:

cr . Ai 't"

+ d cr.) AI + 't" 2 "It . RI dz = 0

q = kl - cr. i 't" = IJ. (k l - cr.)

(cr.

= IJ. q;

gdje je:
~~

ki

koeficijent Ioontaktnog trenja ' izmedu vanjske povrSine zida I:anl:e'ta i povrSiJl1e cilindril:nog cLijela prstena za izvlal:enje
.
specifil:ni defol'lJIlacioni otpor deforrrrisanog (izvul:en~)
komada
cr . Ai _

ki

dcr.

.-=

cr.) IJ.

2 (k i -

2 "It . R; IJ.

cr.

Al

"It .

R; dz = 0

dz

t . dz

gdje je:
2 "It Ri IJ.
Ai

"It

D i !.I
Ai

t= - - - = - -

(el

Granice i.ntegrala se.odreduju iz uslova :

za presjek: 2: z = 0
za presjek: 3 : z =! i

cr. = crp
cr7. = cri

= t

~ da

In

ili

ki

O'p

k -O'
I

= _

t!

crp

Ako se clan sa eksponentDm razvije u Mae-Laurinov red, to je za prvu aproksimaciju:

crl

= ki

e-

II

= 1 - t!

(k i

cr p) (1 -

tt)

=. crv

+ (k i crp) tl.

Napon izvlal:emja u izlaznom presjeku zone glal:anja:

cri =

O'p

+ (k

i -

"!tDi !.I
Ai

crp) - - l.

Sila izvlacenj a:

Fi

= crp A i

+ (k p -

O'p)"It.

Di p. I

(162)

Za p1'Oracun deformacionog rada se moZe kOl'istiti obrazac (158), vodeC.i ral:una

o tome da se koeficijent punoee dija~raana sila .:... hod izvlakai:a kr~e u grar
nicama:
x = 0,8 + 0,9.

Primjer
Odrediti silu i deformacioni rad za drugu operaciju izvJacenja sa redukcijom debJjine zida, komada prikazanog na sl. 203. 1z primjera u poglavlju
VI 4.4. i proracunske tabele uz sl. 203 slljede podaci:

SI

= 3 m.m

DI

S~

= 2,1 mm

Dt = 31 rom

33 rom

dl

d~ =

27 mm

d,1

26,8 mm

d,~

= 28,9 mm

30 rom

Materi,jal komada: ceJik C. 1221 (Ck 15)

Koeficijent kontaktnog trenja
Centralni ugao prstena za izv Jac enje
Visina cilindricnog dij ela prstena

0,15
14
1 = 4 mm .
[J. =
Cl. =

Nakon prve operacije izvlacenja izvrSeno je meduoperacijsko zarenje

komada.
Napon u izlaznom presjeku zone deformacije (obrazac 161)
G'p
.

1,15 k,,- -bb-1

Al

= n d, l . SI

At

= it

it d , ~

. S2

b-II

1 - ( -AJ )
AJ

30 . 3 = 283 rom 2
28,9 . 2,1 = 191 mm:'

it .

Glavna logaritamska deformacija (obrazac 142)

<;it

AI
In -A2

283

= 2,31-og '191

0,395

39,5"10

S obzirom d a je materijal prethodno odzaren, srednj i specifiCni deformacioni

otpor se racuna na osnovu (sl. 18 kriva II)

ko za cp

k2 za cpt
.
. k"

0 ku = G'v

n =d

ku + k~

= _ 1_
cos

,~

27

2-

60

kg

6 ~-
rom 2

43,5 k g

5 1 + S2
3 + 2,1
+ - 2 rt = 1 + - 2-6,8- - =

k2 =

39,50 /0

= - -2 -- =

kg

= 27 m.m 2

1
0,970 b-

f-

Cl.

~
si n Cl.

n tg

1,1

Cl.

0,15 __ _ __ ~~_ = 1,157

0,242
1,19 ' 0,249

1,157 -

0,157

A2 =
Ai

up = 1,1543,5

191 = 0675
183
'

~'~:~
,

(1- 0,675

O.I07~ =

21,4

~2

Sila izvlacenja (obrazac 162)

1<'2 = Up A2 + (k2 - Up) 7t D2 Po l
F2 = 21,:4 ~ 191 + (60 - 21,4) 7t . 31 . 0,15 . 4

Defonnacioni rad izvlacenja

(obra~ac

= 6 ~GO kg

158)
F2 ' h2

= x 1000

za x = 0,85 i IYI"ema sJ. 203 h2 = 25

W = 0,85

+4=

'6 800 . .29

1 000

29 rom
155 kg m.