ADL 101U: ADALET MESLEK ET

nite 1: Etik: Kavramsal Temeller

Ahlak
Ahlkn konusu, insanlarn bilinli eylemleridir. Ahlkla
ilgili dncelerimizi ou zaman harekete geiren,
ahlkszlk yahut ahlka aykrlk olarak kabul ettiimiz
eylemlerdir. Ahlk(szlk), bir eylemin, bir insan
eyleminin nitelii olarak kullanlr. Ahlka uygun veya
aykr olabilen ey, insanlarn bilinli, iradi (istenli),
isteyerek yaptklar davranlardr.
Her ne kadar ahlkn konusunun eylemler olduunu
sylemisek de, ahlksz szc kiilere yklenen bir
niteliktir. Bir kiiyi ahlksz olarak nitelemekle, uyulmas
gerektiini dndmz baz kurallara uymadan hareket
etmeyi alkanlk haline getirmi olmay kastederiz.
Ahlksz, baz durumlarda, kt huylulua da gnderme
yapar.
Erdem, ahlken deerli grlen bir durumun
gerekletirilmesi iin kiinin sahip olmas gereken
yetenek, beceri kapasite ve yeterliliklerdir. Erdem, kiilik
zelliidir. Ama bu zellik, ancak eylemler vastasyla
grnr hale gelir.
Ahlk eylemlerle ilgilidir, davran kurallardr; ama her
trl eylemle ve btn davran kurallaryla ilgili olarak
ahlk szcn kullanmaktan kanrz. Bir toplumda
geerli olan pek ok davran kural vardr. Ahlk
szcn ok geni bir anlamda ele alrsak, btn
davran kurallarna ahlk demek mmkndr. Ama bir
lkenin hukuk sisteminde geerli olan bir hukuk normuna
ahlk kural dersek veya o toplumun ahlkndan
bahsederken hukuk normlarn da ahlka katarsak,
yadrganrz. yleyse ahlk szcn, kurumlam ve
devlet desteini alm kurallar olarak hukuktan, daha ok
baz ritelleri, trensel nitelikli eylemleri iaret etmek
anlamnda geleneklerden ayr bir anlamda kullanyoruz.
Bir toplumun ahlkndan bahsederken, uyulmas gereken
kurallardan deil, uyulmakta olan kurallardan bahsederiz.
Bu nedenle byle bir kullanm, tasvir etme ilevine sahip
olmak anlamnda betimseldir. kincisinde ise, uyulmas
gereken kurallar dncesi vardr. Bu anlamyla ahlk,
insanlara uyma talebinde bulunmak anlamnda kullanlr,
dolaysyla da normatiftir. Ahlk, iyiye ynelmi eylemi
gerektirir.
Teorik akl, nesne ve olgular seyretmeye, karlatrmaya
ve balantlandrmaya karlk gelir; nesneler ve olgular
zerine dnr, neye inanlmas gerektiine karar verir.
Bunun yannda pratik akl, ne yaplmas gerektiine karar
verir. Pratik akl, amalar ve hedefler koyar, projeler
retir, bu ama ve hedeflere nasl ulalacan belirler.
Pratik akl genel olarak iki tr yargda bulunmaktadr:
Konusuna deer ykleyen deer yarglar ile yaplmas
gereken bir eyleme iaret eden ykmllk yarglar. Bu
yarglarn da, ahlk olan ve olmayan iki yn bulunur.
Sz konusu yarglar konusunda bkz. Tablo 1.1.

Ahlk doadan ve olgudan kaynaklanmamaktadr. Ahlk

beerdir, insan rndr. Doada ahlk olmaz; doann
ahlk olmaz. Doann yasalar vardr. Ahlk ise insan
rndr, insan tarafndan yaratlmtr. Ne var ki ahlkn
beeri olmas, insan rn olmas, toplumsallktan ayr
dnlemez. Hepimiz, ad nasl konmu olursa olsun,
uyulmas gereken kurallar btn olarak ahlk, domakla
katldmz toplumda hazr buluruz. Hatta dahil
olduumuz toplumsal gruplar deitike, yeni ahlklarla
tanrz. Ailenin ahlkndan kopan ocuk, sokan
ahlkyla ve rencilerin ahlkyla tanr. Sonra dahil
olduu meslek grubunun, kendine ait bir ahlk vardr. Su
ileyip de hapishaneye derse, mahkumlarn ahlkn
tanma imkan bulur. Her grubun kendine has ama
yelerinden bamsz oluturulmu bir ahlk vardr. Ama
insanlarn retilen deer yarglarn reddetme imkan
daima vardr. Ne var ki hibir zaman ahlk yarglarmz
bizzat kendimizin mi oluturduu yoksa toplumun
kklkten bilinaltmza kazd inanlar m olduu
konusunda kesin bir karar veremeyiz

Ahlak ve Etik
Etik szcnn kkeni, Yunanca bir szck olan
ethostur. Yunancada ethos, ikili bir anlam yapsna
sahiptir. Birincisinde alkanlk, tre, grenek gibi
szckleri iaret eder; ikincisinde ise toplumda hazr
bulduu tre, alkanlk ve grenekleri aynen
uygulamayp, bunlarn zerine dnerek, sorgulayarak,
eletirerek iselletirme ve bunu kiiliin belirleyici
zellii haline getirme anlamna gelir. Ayn ekilde,
Latince ortak kkenli bat dillerindeki ve zaman zaman
Trke kullanmyla da karlatmz moral szc ikili
bir anlam yapsna sahiptir. Eski Latincedeki mos (oulu
mores) szcnden tretilen moral, ncelikle belirli bir
insan topluluunda, bu insan topluluunun yelerinin
birbirleriyle ilikilerini belirleyen eylem modellerini veya
normlarn ifade eder. kinci olarak ise bu normlarla bal
olmann, kii asndan bir kiilik meselesi oluunu
yanstr. Nitekim aslen Arapa hulk szcnn oulu
olan ahlk da, huy, seciye, tabiat, ftrat, yaratl
anlamlarna gelir. Grld zere, kkleri itibariyle etik,
moral ve ahlk szckleri, temel olarak ikili bir anlama
sahiptir ve bu ekilde ele alndklarnda neredeyse e
anlaml olarak da kabul edilebilirler. Ayrca, etik
szcnn ahlk felsefesi anlamna gelmek zere
kullanlmasnn uygun olduu sylenebilir. Ahlk ise,
insan eylemlerinin doru ve yanl gibi deer lleriyle
ifade edilmesini mmkn klan yarg, tutum, davran, ilke
ve kurallardr. Dolaysyla etik, ahlk konu edinen bir
derin dnme faaliyetidir. Etik dnme, sadece
filozoflara ait deildir. Ne yapmalym sorusunun
sorulduu bir durumda, herkes etik dnme
gerekletirmek durumundadr.

Ahlaki Sorumluluk:
Grelilik

zgrlk,

znellik

ve

Ahlk iyiyi gerekletirmeye ynelmi, kurall ve

istenli eylem kurallardr. Ahlk yarglar, baz eylemleri

ADL 101U: ADALET MESLEK ET

nite 1: Etik: Kavramsal Temeller
doru bazlarn yanl, baz insanlar iyi bazlarn kt
olarak niteler. Ahlk, ahlk kural ve ilkelere uyulmas
gerektiini syler. Dolaysyla ahlkn dili, olgular ve
nesneleri betimlerken kullandmz dilden farkldr.
Ahlkn dili, dier normatif sistemlerin dili gibi, yasaklar,
izin verir veya buyurur.
nsann ahlken sorumlu olmas, nndeki eylem
seenekleri arasnda tercih yapabileceini, bu tercihin
bizzat kendisine ait olduunu ve eylemin ahlka uygun
kabul edilebilmesi iin, ahlk dikkate alarak, ahlka
uygun hareket etmesi gerektii anlamna gelir. Dolaysyla
sorumluluk, insann iradesini kullanmakta zgr olduunu
varsayar. Ne var ki gnlk hayatta ounca tartmakszn
benimsediimiz bu dnce, filozoflarn zmeye alt
zor bir sorunu temsil eder.
nsann iradesini kullanmakta zgr olduu dncesinin
karsnda belirlenim (determinasyon) dncesi yer alr.
Belirlenimcilik, insan eylemlerini doal olaylar olarak
aklar; yani yksekten braklan bir nesnenin yere
dmesi nasl aklanyorsa, insan eylemleri de ayn
ekilde aklanr. Belirlenim dncesine gre, evrende
doal bir neden olmadan hibir ey gereklemez. nsanlar
doal dnyann bir parasdrlar; insann her edimi ya da
karar, doal olaylarn bir trnden baka bir ey deildir;
dolaysyla onun da bir nedeni vardr.
nsann gerekten zgr olup olmad konusunda karar
vermek olduka zordur. nsann ahlk yarglarda bulunma
konusunda zgr olmas, etik tartmalarda deil ama
gndelik tartmalarda baka bir anlamda daha kullanlr.
Bu ekliyle ahlk yarglarn her bir bireye has olduu
savunulur. nsan madem zgrdr, ahlk yarglarda
bulunma konusunda herhangi bir kiiye, kuruma,
otoriteye, lte vs. bal deildir ve kendi ahlk
grn oluturabilir. Dolaysyla kiinin ahlk
yarglarnn eletirilmesi olanaksz hale gelir, zira
eletirinin karl, Ahlk yarglarda bulunmada
zgrm, beni yarglayamazsn! olacaktr. znelcilik
dediimiz bu gr, ahlken eletiriden kamak
istendiinde sklkla bavurulan bir argmandr. Ne var ki
zgrlk dncesi zerinde yaplacak derin bir dnme,
zgrln
znelciliin
gerekesi
olamayacan
rahatlkla gsterecektir. nk ahlk eylemin ancak
zgrlkle mmkn olmas, her trl ahlk deer
yargsnn zgrle balanmas anlamna gelir ki bu da,
bizatihi zgrln deerli olmas sonucunu dourur. Bu
dnce, tek tek kiilerin zgrlnn yannda hatta
ondan daha nce, genel olarak zgrl deerli klar.
Dolaysyla
kiinin
kendi
zgrln
deerli
grebilmesi, dier insanlarn zgrln deerli
grmesine baldr. zgrln kullanarak ahlk kural
koyarken, bakalarnn zgrln de salayacak bir
kural koyacaktr. Bylece ahlk eylemin koulu olarak
zgrlk, bakalarnn zgrln gzetme anlamna
gelecek; herkesin ahlk yargda bulunma zgrlnn
anlam, bireysellik ve dier insanlardan soyutlanmlk

olarak deil, bakalarnn ahlk grlerini de dikkate

almak olarak ortaya kacaktr.

Eer znelcilik yanlsa, doru olan nesnelliktir demek,

baka eletirileri gndeme getirir. Zira nesnellik iddiasnda
bulunmak, en azndan baz ahlk yarglarn herkesin iin
doru olmak zorunda olduunu syler. Bu iddiaya
evrenselcilik de denmektedir. Evrenselcilik, baz ahlk
yarglarn herkes iin geerli olduunu savunan grtr.
Nesnellik ve evrensellik, ahlk yarglarn zellii olarak
ileri srldnde u sylenmi oluyor: Kiiden kiiye,
zamandan zamana, toplumdan topluma deiebilen deer
yarglar ve ahlk yarglar vardr. Ancak bunlarn hepsi
ayn anda geerli veya doru olamaz. Baz ahlk yarglar
vardr ki, bunlar herkes iin ahlk sorumluluk iddiasnda
bulunurlar.
Nesnellik, evrensellik olarak dile getirildiinde, karsnda
grelilik kavramn bulur. zellikle kltrel grelilik
olarak ortaya kan evrensellik eletirisi, ahlk kltrel
bir rn olarak grr. Dahas, kltrlerdeki deer yargs
farklln verili bir durum olarak kabul eder. Her
kltrn kendine zg koullar iinde gelitirdii
ahlklarn her birinin ayn anda, kendi kltr evreleri
asndan geerli ve doru olduunu savunur. Bylece, bir
kltrn
ahlknn
dier
kltrn
ahlkyla
karlatrlmas, bir kltrn ahlk bak asyla dier
kltrn yanl grlmesi mmkn deildir. Kii, kendi
kltr evresinin dndaki kltrlerin ahlk yarglarnn
doru olduunu da kabul etmek zorunda deildir. Kltrel
grelilik dncesinin iddias, o kltr iin, o ahlk
yargnn doru olduudur.

Ahlaki Eylemin Gayesi: yinin Gerekletirilmesi

Ahlk eylem, iyiye ynelmi eylemdir. Felsefe tarihinde
iyinin ne olduuna ilikin ortaya kan sorun, en yksek
iyi sorunu olarak adlandrlr. nsann gerekletirmesi
gereken en yksek iyinin ne olduuna dair bir gr,
mutlulukuluktur. Mutlulukuluk, insann en byk
hedefi, gayesi, erei olarak mutluluu belirler. Bylece
insan eylemlerinin belirleyicisi, eylemin mutluluk
salamas olmaktadr.
Mutluluun ne olduu yahut neyin insan mutlu ettii
sorusunun bir yant, hazdr. Hedonizm ad da verilen
hazclkta haz, byk lde bedensel haz olarak anlalr.
Hazcln bir tr, hibir zgeci (dierkm) yn
iermeyen, kiiyi zevk dkn, zevkperest bir konuma
sokan, toplumsal sorumluluklar hi dikkate almayan
benci (egoist) hazclktr. Niteliksel hazclk ad verilen
baka bir tr hazclkta ise, insann ahlksal eylemlerinin
ereinin yalnzca bedensel hazza ulamak olmad, hatta
daha ok tm yaam sresi, tm bir mr gz nnde
tutulduunda, uzun vadeli yarar ve karlar- mz
gzetmemiz gerektii, bu yzden bir anlk ve gelip geici
hazlarn salayaca geici mutluluklar yannda ve hatta
onlardan daha ok, srekli mutluluk getirecek hazlara

ADL 101U: ADALET MESLEK ET

nite 1: Etik: Kavramsal Temeller
ynelmenin esas olduu sylenir. Bu dncede bedensel
hazlarn stnde yer alan zihinsel hazlar, szgelimi
bilgilenmekten, dnmekten, sanatsal faaliyetlerde
bulunmaktan duyulan hazlar nemsenir.
Mutluluu ve hazz en yksek iyi olarak belirleyen
mutlulukuluun bir baka tr, fayda/yarar kavramn
kullanarak ortaya kar. Faydaclk olarak adlandrlan
dnce, insann hazza ynelen ve acdan kaan bir varlk
olduu tespitiyle balayarak, insan doasna ait bu olguyu,
bir ahlk ilkesine dntrr: Ahlken doru eylem, hazz
artran, acy azaltan eylemdir. Bu ekliyle dile
getirildiinde,
faydaclk,
yukarda
grdmz
hazclktan, hatta egoist hazclktan farkszdr. Bununla
birlikte faydaclk, hazzn ne olduunu belirlerken sadece
bedensel hazlar dikkate almamtr. Bedensel hazlardan
daha yksek olduu kabul edilebilecek estetik, entelektel
ve ahlk hazlar vardr ki, bazen bu hazlar bedensel
hazlarn yokluunda bile tercih edilebilir.
Ahlk eylemin gerekletirmeye yneldii iyi, eylemin
sonucuyla salanacak bir durum, ulalacak bir hedef
olarak en yksek iyi eklinde dnlebilecei gibi,
bizatihi eylemin kendisinin iyilii olarak da dnlebilir.
Bu dncenin en nemli rneini, Kantta gryoruz.
Kant, ahlk mutluluk olarak belirlenmi bir en yksek iyi
ile temellendirmenin mmkn olmadn syler. Herkesin
zerinde uzlaaca bir en yksek iyi yoktur. yleyse,
etiin temeli olarak herkes iin geerli bir yasa
bulunmaldr. Ne var ki bu yasa, doann yasalar gibi
olmayacaktr. Doann yasalar olan gsterir, oysa ahlk
yasas, olmas gerekeni gstermelidir. Bu ise, insann
sonradan akl ile tasarlayp uygulamaya soktuu bir
yasadr. Kant insann akl sahibi varlk olarak ahlk
yasasna sahip olmas gerektiini sylerken, ahlkn salt
insaniliini vurgulam olur. Zira ahlk mutluluk ile
aklandnda, mutluluk da ounca haz ile
zdeletirildiinde,
hayvanlarn
hazza
ulamaya
abalamalaryla, insann haz ynelimli hareketlerini
birbirinden ayrmak mmkn olmaz. yleyse ahlk, akl
sahibi olmakla mmkndr.
Kantn ahlk yasas, kendi ifadesiyle u ekilde formle
edilir: yle eyle ki, eyleminin dayand ilke, ayn
zamanda br insanlarn eylemleri iin de bir ilke ve yasa
olabilsin!. Bu ekilde ele alndnda, ahlk eylemin
yneldii veya ierdii iyi, eylemin sonularyla
belirlenmez. yi olan, byle bir ahlk yasasn zgr
iradesiyle koyma ve istemedir. Yasa ayn zamanda baka
insanlarn eylemleri iin de bir ilke ve yasa olabilmelidir.