Bi tp C hc tng i tnh

L i Nam

Bi 1. S dng php bin i Lorentz, chng minh rng: i lng s x2 y 2 z 2 c2 t 2 l mt

bt bin.
Bi 2. Thnh lp cng thc bin i Lorentz theo mt phng bt k ( v tr ca cht im cho bi
vector r v vn tc gia hai h quy chiu l v ty ).
Bi 3. C hai quan st vin K v K. K ng yn ngay gia mt con tu di l ang chuyn ng vi
vn tc v so vi mt t cn K ng yn bn ng. C hai st nh u tu A v cui tu B. Chn t
= 0 lc K i ngang qua K.
a) Nu hai st u nh vo thi im t = 0 ( i vi K) th K thy 2 st y nh th no?
b) Nu hai st u nh vo thi im t = 0 ( i vi K) th K thy 2 st y nh th no?
Bi 4. Mt con tu c my pht tn hiu v mt my thu tn hiu. Con tu, ri khi tri t vi vn tc
khng i, gi tr li tri t mt xung tn hiu v n b phn x t tri t. Bn mi giy sau trn ng
h con tu, con tu nhn c tn hiu v tn s tn hiu nhn c bng mt na tn s pht ra.
a) Ti thi im khi xung ra a b phn x khi tri t, tri t v tr no trong h quy chiu con
tu.
b) Vn tc ca con tu bng bao nhiu so vi tri t.
c) Ti thi im khi con tu nhn li xung ra a th con tu u trong h quy chiu tri t.

Bi 5. Mt cht im chuyn ng trong h quy chiu K vi vn tc u , trong h quy chiu K vi vn

tc u ' . H quy chiu K chuyn ng thng u vi vn tc v so vi h quy chiu K. Tm:
a) ln ca vn tc u theo cc vector u ' v v
b) Gi s trc Ox v Ox ca hai h quy chiu trng nhau, v song song vi trc Ox. Gi l gc
hp bi u v trc Ox, ' l gc hp bi u ' v trc Ox. Xc nh gc theo '; u '; v .
c) p dng kt qu ca hai cu a, b cho trng hp ca nh sng. Vi v c , hy chng minh cng
v
c

thc quang sai ' sin '

Bi 6. Cc th nghim tng tng ca Einstein:

Trong cc th nghim tng tng ca mnh, Einstein thit k mt chic ng h l
tng nh sau: mt sng nh sng ( hoc mt ht mang khi lng ) phn x qua li
gia 2 gng A v B cch nhau mt khong L0 . ng h s ku mt ting tch khi
sng nh sng i c mt vng t gng A n gng B ri quay tr li gng A.
a) S gin n thi gian:
Gi s ta c mt ci ng h l tng nh vy t ti gc O ' ca h quy chiu K ' sao
cho hai gng A v B nm song song vi trc O ' x ' nh hnh v.
Hy xc nh thi gian gia hai ting tch trong cc h quy chiu K v K. (HQC K
ng yn, HQC K chuyn ng vi vn tc v theo trc Ox).

b) S co ngn chiu di:

Cng vi chic ng h trn, nhng gi s ta t 2 gng A v B t vung gc vi trc O ' x ' nh hnh
v.
Hy xc nh khong cch gia hai gng trong cc h quy chiu K v K.
c) Cng thc cng vn tc:
Ta dng ng h nh th nghim a). Vn tc ca ht trong ng h l u ' 0, u ' y , 0 trong h quy chiu
K ' . Trong h quy chiu K , vn tc ca ht l u v, u y , 0 .

c1) Tm mi quan h gia u ' y v u y . T tm ra mi quan h gia hai vn tc ton phn u v u.

c2) T kt qu ca cu C1, hy so snh vi kt qu c c t cng thc cng vn tc tng qut
c hc. ( ht trong h K c vn tc l u ' u 'x , u ' y , 0 .

Bi 7. Vo nm 1851, Fizeau thc hin th nghim ni ting o vn tc nh sng trong mt cht lng
chuyn ng. Gi s cht lng chit sut n ng trong mt bnh chuyn ng vi vn tc v so vi phng
th nghim (PTN). ng chiu tia sng vo bnh, chiu truyn nh sng cng vi chiu chuyn ng ca
c
n

bnh th kt qu l vn tc nh sng trong cht lng: u kv , trong k l h s ko theo. Fizeau xc

nh c h s ko theo i vi nc n 4 3 l k 0.44 .
a) Hy s dng php bin i Lorentz tm li cc kt qu thc nghim ca Fizeau.
b) Nu chit sut nh sng ph thuc vo bc sng theo cng thc Cauchy: n a

th h s k

bng bao nhiu?

( thi nm 2010)
Bi 8. Xut pht t Tri t, mt tn la v tr chuyn ng vi gia tc a ' 10 g ; gia tc ny l nh
nhau trong mi h quy chiu qun tnh tc thi gn vi tn la. Qu trnh tng tc c ko di trong
thi gian 1,0 nm theo thi gian trn Tri t.
a) Hy tm php bin i Lorentz gia 2 HQC qun tnh K v K (K chuyn ng vi vn tc v dc
trc Ox) ca cc thnh phn gia tc ca mt cht im no .
b) Hy xc nh vn tc ca tn la cui qu trnh tng tc, vn tc ny sai khc vn tc nh sng
bao nhiu phn trm.
c) S dng bin i Lorentz, xc nh mi quan h gia khong thi gian dt ' trn tn la so vi
khong thi gian dt
trn Tri t. T , tm ra thi gian tng tc ' trong h quy chiu gn vi tn
la.
Bi 9. Chng ta xt mt th nghim n gin nh sau: Gi s mt quan st vin A ng yn O trong
h quy chiu K . Quan st vin ny bn mt vin n vo mt chic bao th n treo mt im trn
trc Oy . Mt quan st vin B ng gc O ' quan st qu trnh. Ta bit rng bin i Lorentz khng nh
hng n cc i lng ng hc (tr vn tc) trn trc Oy . Do , quan st vin A v B u thy tc
dng ca vin n l nh nhau (vt ghim ca n) .Ta bit tc dng ca vin n c trng bi ng

lng ca vin n .Gi vn tc ca vin n trn phng y l u y trong h quy chiu K v u ' y trong
h quy chiu K ' . Khi lng vin n l m0 .
a) p dng nh ngha c in ca ng lng, hy so snh p y m0u y v p ' y m0u ' y , hy chng t
rng p dng cc nh ngha ny th tin ca Einstein b vi phm.
b) Gii quyt vn ng lng ca mt cht im, c hc tng i tnh a ra li khi nim ng
lng nh sau:ng lng ca mt cht im khi lng m0 , vn tc u l vector p m0 u

u2
. Lm
c2

tng t cu a, hy chng t rng vi nh ngha mi v ng lng, tin ca Einstein khng b vi

phm.
Bi 10. Mt qu cu chuyn ng vi vn tc tng i v trong mt cht kh, c cha n ht chuyn
ng chm trong mt n v th tch, mi ht c khi lng m. Tm p sut p ca cht kh t ln mt
phn t b mt qu cu, vung gc vi vn tc ca n, nu cc ht va chm hon ton n hi vi nhau.
Chng minh rng p sut ny nh nhau trong h quy chiu gn vi qu cu v gn vi cht kh.
Bi 11. Mt cht im c khi lng m0, chuyn ng dc theo trc x ca h quy chiu K.
a) Nu ti t = 0, x = 0 ta bt u tc dng lc F khng i dc theo trc x, tm s ph thuc ca ta
theo thi gian ca cht im trn.
b) Nu cht im chuyn ng theo phng trnh x a 2 c 2t 2 , tm lc tc dng ln ht trong h
quy chiu ny.
Bi 12. Xut pht t phng trnh ng lc hc tng i tnh, hy tm:
a) Cc trng hp nh th no th lc tc dng F cng phng vi gia tc a
b) Trong cc trng hp , tm mi quan h gia F v a
Bi 13. Mt proton tng i tnh, ti thi im t = 0 bay vo vi vn tc v0 trong min c in trng
u E . Kho st chuyn ng ca proton trong hai trng hp sau:
a) v0 / / E , tm biu thc xc nh vn tc v ca proton theo thi gian.

b) v0 E , xc nh: gc v; v0 gia hai vector v v v0 theo thi gian; hnh chiu vx ca v ln

phng v0 .
c) Cng proton ny, nhng ti thi im t = 0 bay vo mt min t trng B no . Bit proton
ny chuyn ng trn, xc nh bn knh qu o ca proton ny v gia tc ca proton ny.
Bi 14. Mt ht tng i tnh c ng lng p v nng lng ton phn E, chuyn ng dc theo trc
x ca h quy chiu K. Trong h quy chiu K, chuyn ng vi vn tc khng i V i vi h quy
chiu K theo chiu dng ca trc x, ht ny c ng lng v nng lng ton phn tng ng l p ' v
E'

a) Chng minh rng, ta s c biu thc bin i Lorentz cho ng lng v nng lng nh sau:
p 'x px EV c 2 ; p ' y py ; p 'z pz ; E ' E pxV vi 1 1 V 2 c 2 .

b) T biu thc ny, chng t rng i vi mt ht, i lng E 2 p 2c 2 l bt bin, n bng bao
nhiu?
c) p dng kt qu cu a cho mt h cc ht, hy chng t rng, i vi mt h ht th i lng
2

n
n
2
E

pi c cng l mt bt bin tng i tnh.

i 1 i 1

d) Ta tha nhn rng: trong h quy chiu qun tnh gn vi khi tm ca mt h ( gm cc cht im
chuyn ng thng u ), tng ng lng bng 0. Hy tm vn tc ca khi tm h so vi h quy chiu
K. T , tm mi quan h gia nng lng ton phn trong h quy chiu K v h quy chiu khi tm.
2

n
2
n
n

e) t Ei pi c 2 mG c 2 , chng t rng mG m0i vi

i 1
i 1 i 1

m
i 1

0i

Bi 15. Xt va chm ca n vt th trong h quy chiu qun tnh K. Cc vt th ny c th xem l cht

im c khi lng ngh v vn tc ln lt l m v u . Sau va chm, khi lng ngh v vn tc tng
ng l m ' v u ' .
i vi m v u no , gi mt va chm l khng n hi cc i trong h K nu sau va chm, tng
ng nng ca c h c gi tr nh nht, ph hp vi nh lut bo ton nng lng v ng lng.
a) Tm m ' v u ' trong phm vi m chng xc nh i vi mt va chm khng n hi ti a.
b) Khi nim va chm khng n hi ti a c bt bin vi php bin i Lorentz hay khng? Gii
thch?
Bi 16. Mt ht tng i tnh c khi lng ngh m do va chm vi mt ht ng ngh c khi lng
M gy ra phn ng sinh cc ht mi: m M m1 m2 ... mn , trong v bn phi ch khi lng
ngh ca cc ht sinh ra. Dng tnh bt bin ca i lng E 2 p 2c 2 ca h ht, chng minh rng ng
nng ngng ca ht m sinh ra phn ng ny l:
2

2
mi m M
K i 1
c2
2M

Bi 17. Xt s va chm ca ht pion ( -meson)vi proton p ng yn trong h quy chiu phng th

nghim sinh ra hai ht K o (K-meson) v o (lambda). Phn ng c vit di dng: p K o o
a) Tnh ng nng ngng ca pion phn ng trn xy ra.
b) Trong mt th nghim, cc pion c ng lng 2,50.103 MeV/c. Ngi ta quan st thy cc ht o
c ng lng 0,60.103 MeV/c v hng chuyn ng ca chng lp gc 45o so vi hng
chuyn ng ca cc pion.
b1) Hy tnh tc ca h quy chiu khi tm i vi h quy chiu phng th nghim.
b2) Hy tnh ng lng ca cc ht K o trong h quy chiu phng th nghim v h quy chiu
khi tm.

Bi 18. S sinh hy cp:

a) Chng t rng mt photon khng th t do sinh ra mt cp electron - positron e e .

b) Nm 1928, Dirac d kin s pht sinh cp electron - positron e e t mt photon nng lng
cao. Hy chng t rng, s sinh cp ny l kh d ( di iu kin ca mt trng ngoi no ).
c) Mt cp electron positron c sinh ra di in trng ca mt electron ng yn. Xc nh nng
lng cc tiu ca photon sinh cp ny.
d) Mt cp electron positron c sinh ra bi tng tc gia photon v electron tng i tnh chuyn
ng ngc chiu nhau, tnh nng lng ca electron ny nu ban u photon c nng lng E 10eV .
e) Mt positron c ng nng T = 750 keV bay ti mt electron ng yn. Do s hy cp, hai photon
cng nng lng xut hin. Hy xc nh gc gia phng bay ca hai photon trn.
f) Xt s hy cp ca positron v electron trong cu e, hy xc nh bc sng ln nht v b nht (c
th )ca cc photon sinh ra t s hy cp ny.
Bi 19. Hiu ng Doppler tng i tnh:
Nm 1842, nh vt l ngi o Christian Doppler pht hin ra mt hin tng mang tn ng hiu ng
Doppler. Hiu ng Doppler tng i tnh l hiu ng Doppler trong c hc tng i tnh.
kho st hiu ng Doppler tng i tnh, ta xem photon l mt ht c ng lng p v nng lng
. H quy chiu K gn vi ngun, h quy chiu K gn vi my thu.
a) S dng php bin i Lorentz gia ng lng v nng lng, gi s ngun ng yn, my thu
chuyn ng chng t h thc sau:
v
1 cos M
c
fM
fS
v2
1 2
c

b) Tng t cu a, gi s ngun chuyn ng cn my thu ng yn, hy chng t h thc sau:

v
1 cos S
c
fS
fM
v2
1 2
c

c) S dng bin i Lorentz v phng truyn nh sng, chng t cc h thc a v b l tng

ng nhau.
vS2
vM2
f
1

S
c2
c2 .
d) T cc kt qu a v b, hy chng t:
v c
v c
1 M 2 M
1 S 2 S
c
c
fM 1

Bi 20. Mt ngun im S ca nh sng n sc pht bc x c tn s f. Mt ngi quan st A chuyn

ng vi tc khng i v dc theo mt ng thng cch ngun S mt khong d.
a) Hy xc nh biu thc cho tn s quan st c nh mt hm ca khong cch x t gc O gn S
nht.

b) Hy v th gn ng cho trng hp v = 0,80 c.

Bi 21. Trong vt l hin i, mt trng thi c th biu din theo nhiu dng bin s, mi dng ng vi
mt khng gian biu din ring. Chng ta cp n mt dng gi l khng gian pha: trng thi biu
din nh hm ca x; y; z; px ; p y ; pz . Hy chng minh rng: phn t th tch d 3 xd 3 p dxdydzdpx dpy dpz l
mt bt bin vi php bin i Lorentz.
Bi 22. Hiu ng Compton:
M hnh sng nh sng tin on rng khi mt bc x in t b tn x trn mt ht in tch th bc x
tn x v khp mi phng phi c tn s nh bc x ti.Nm 1922, Arthur H.Compton chng minh
rng bc x tn x c tn s ph thuc vo gc nhiu x. C th bc sng bin di mt lng
2

h
sin 2 khi b tn x bi electron. Hiu ng trn c gi l hiu ng Compton.
me c

a) Xem tng tc gia electron v photon lc ny nh va chm gia hai ht tng i tnh, chng t
h thc Compton.
b) Xy dng biu thc lin h gia gc tn x ca electron bay sau khi va chm vi photon v
gc tn x ca photon.
c) Xy dng biu thc lin h gia ng nng ca electron v gc tn x ca n.

Bi 23.
a)V th ng nng ca electron tn x v photon tn x theo gc tn x ca photon tn x trong
trng hp photon ti c nng lng bng 2 ln nng lng ngh ca electron.
b) T th v, xc nh ng nng ca electron tn x v photon tn x khi chng vung gc.
c) T th, xc nh gc tn x cc i ca photon tn x n sinh cp electron positron.
d) Chng t rng: gc tn x cc i ca photon tn x n sinh cp electron positron lun b hn
60o.

p n
Sa Bi 1

s x 2 y 2 z 2 c 2 t 2 .

p dng bin i Lorentz gia h quy chiu K v K i vi hai bin c 1 v 2:

x1 x1 vt1
x2 x2 vt2

y1 y1
y2 y2
v z2 z2
. T suy ra:
z1 z1

t t v x
t t v x
1
1
2

2
2 1
2
c
c2

x x vt

y y
(1).
z z

t t v x

c2

s 2 x 2 y 2 z 2 c 2 t 2

(2).
2
2
2
2
2
2

Ta c:

Thay (2) vo (1), ta tnh:

2

v
2

s s x vt ct x x 2 c 2 t 2
c

v2
2 1 2 1 x 2 c 2 t 2 0
c

Do , s2 s 2 hay s s . i lng s x2 y 2 z 2 c2 t 2 bt bin vi php bin i

Lorentz.

Sa Bi 2

Ta chn h trc ta Oxyz sao cho: Ox song song vi v , mt phng Oxy cha r v v .

v
i
x r.v v
v

Khi , ta c: y v r v . V cc vector n v: j k i . Do :

v r
z 0

v r

rx x.i v.r .v v 2

2
ry y. j v r v v (1)

rz z.k 0

r r vt
x
x

Ta s dng bin i Lorentz cho hai h quy chiu K v K: ry ry

(2)

t t v.r

v.r v 2t .v v r v
r rx vt ry

2
r
v
T (1) v (2) ta c:

v.r
v.r
t t 2

t t c 2
c

Sa Bi 3

a) Trong h quy chiu K, bin c hai ting st nh l A ' l 2;0;0;0 v B l 2;0;0;0 .

Trong h quy chiu K, bin s hai ting st nh l A xA ,0,0, t A v B xB ,0,0, tB . Dng php bin i

v
v

t A t A c 2 xA 0 c 2

Lorentz t h quy chiu K sang h quy chiu K cho thi gian:

t t v x 0 v
B
B

B
c2
c2

Vy trong h K, ngi quan st thy ting st ti B sm hn ti A khong t

l
v l
2
2
c 2
l
v l
2
2
c 2

vl
.
c2

b) Trong h quy chiu K, bin c hai ting st nh l A ' l 2;0;0; t A v B l 2;0;0; tB .

Trong h quy chiu K, bin s hai ting st nh l A xA ,0,0,0 v B xB ,0,0,0 . Dng php bin i

v
v

t A t A c 2 xA t A c 2

Lorentz t h quy chiu K sang h quy chiu K cho thi gian:

t t v x t v
B
B
B
B
c2
c2

l
0
2
l
0
2

v l

c2 2
T , suy ra:
t v l
B c 2 2

Vy trong h K, ngi quan st thy ting st ti A sm hn ti B khong t

vl
.
c2

Sa Bi 4

a)Trong h quy chiu gn vi con tu K: khi tn hiu b phn x ngay ti mt t th tri t

cch con tu mt khong cch x1. Tn hiu i v v mt qung ng 2x1, ng vi khong thi gian t0
= 40 giy. Do ta c: 2 x1 ct0 x1 0,5ct0 6.109 m .
b) Tn hiu pht ra ti tu l f0, ti phn x ti tri t vi tn s f1 v thu li tu l f2. Do hiu ng
Doppler, gi vn tc ca tu i vi tri t l v, ta c:
f1 f 0

cv
cv
cv
c
v f 2 f1
suy ra: f 2 f0
0,5 f 0 v 108 m s . y cng l vn tc ca tri
cv
cv
cv
3

t so vi con tu.
c) Xt trong h quy chiu con tu K, thi im tri t phn x tn hiu l t1

x1 ct0
.

v
2v

Thi im con tu nhn c tn hiu trong h quy chiu K l t2 t1

t0 c t0
, con tu lc ny
1
2 v 2

v tr x2 0 .
Trong h quy chiu K, lc nhn tn hiu, con tu :
x2 x2 vt2

Sa Bi 5

v c ct0 40

.3.108 8,5.109 m .
1 .
cv 2
2

ux v

u x 1 u v c 2
x

a) p dng php cng vn tc, ta c:

u
2
2

u
1

v
c

y
u y 1 u v c 2
x

2ux v v 2 uy2v 2 c 2
1 ux v c 2

Ta a dng vector vo nh sau: u2 2ux v v2 u2 2u.v v 2 u v ; uy2v 2 c 2 v u

c 2 v

1 ux v c 2 1 u.v c 2 .

Suy ra: u

u v v u
1 u.v c 2

c2

ux v
u cos v

u cos
x
2

1 ux v c
1 uv cos c 2
u sin 1 v 2 c 2

b) Ta c:
.

tan
2
2
u cos v
uy 1 v 2 c 2

u sin u sin 1 v c
u y 1 u v c 2

1 uv cos c 2

c) T kt qu cu a, ta thay u c ta c u c . T kt qu cu b ta c:

sin 1 v cos c 1 v 2 c 2
sin 1 v 2 c 2
v
v 2c cos v
sin
sin sin
sin
sin cos .
1 v cos c
1 v cos c
c
1 v cos c c

Li c: sin sin 2sin

cos
2
2

cos .

v
c

T ta c: sin '

Sa Bi 6

a) Trong h quy chiu K ' , khong thi gian gia hai ting tch l t0

2L0
..
c

Trong h quy chiu K , t hnh v, ta thy khong thi gian gia hai ting tch l: t .

vt

ct

2L

2
0
Ta li c:
L0
t 2 2 .
2
2
c v

T , suy ra: t

t0
v2
1 2
c

. Ni cch khc, mt ting tch trong h quy chiu m ng h chuyn ng

gin n so vi mt ting tch trong h quy chiu m ng h ng yn.

b) Trong h quy chiu gn K ' , khong thi gian gia 2 ting tch l: t0

2L0
.
c

Trong h quy chiu gn vi K , khong thi gian gia 2 ting tch l t . T tin 1, cc hin
tng trong h quy chiu K din ra nh nhau trong h quy chiu K ' . Do , s gin n thi gian cng l
nh nhau.
Do : t

t0
v2
1 2
c

. M 2L c v t , trong L l khong cch gia hai gng trong h quy chiu K

Ta c t

2cL
L
L
2cL

2 2 suy ra 2 2
c v
cv cv c v

L0
c 1

v2
c2

L L0 1

v2
. Ta thu c kt qu ca s
c2

co ngn chiu di theo phng chuyn ng ca ng h.

c) Trong h quy chiu K ' , thi gian gia 2 ting tch l t0 . Ta c: t0
Trong h quy chiu K , thi gian gia 2 ting tch l t . Ta c: t

L0
.
uy

Hiu ng gin n thi gian xy ra nh nhau i vi cc ng h. Do , t

Vn tc ca ht trong h quy chiu K l u v 2 1

2 L0
.
u 'y

t0
v2
1 2
c

v2 2
u ' y . Kt qu ny tng t nh kt qu rt ra t
c2

php cng vn tc tng i tnh trong trng hp ux 0 .

Sa Bi 7

a) p dng php cng vn tc tng i tnh, ta c:

u v
c 1 nv c c n.v 1 1 n 2 c
1
1

1
1 2 v k 1 2 .

2
1 uv c
n 1 v nc n
c 1 v nc n n
n

b) Do hiu ng Doppler nn bc sng ca nh sng trong nc l th bc sng nh sng ngi quan

st o c l
Ngi quan st coi: u
Ta c:

c
c
vn
.
. V vn tc nh sng trong nc l
n n
c
1 c c dn
c
.
2
n
n n n d
c

dn 2b
vn
c 2bv
3 v , thay vo ta c: u 2 .
d

c
n n

p dng php cng vn tc tng i tnh, ta c:

2b
v
1 2 n
u v
c

c c 1 v 2b n v c 1 1 2b v k 1 1 2b .
u

2
v
2bv 2
1 uv c
n
n nc 2
c n n 2 n 2
n 2 n 2

1 2 2
nc n c
du
du
Sa Bi 8 a) Ta c: trong h quy chiu K th ax x v ay y . (1)
dt
dt

Trong h quy chiu K th ax

Li c:

du
du dt
dux dux dt
v a y y y
. (2)

dt
dt dt
dt
dt dt

dt 1
1

dt 1 ux v c 2
dt
dt

(3)

ux v

1 ux v c 2

T php cng vn tc, ta c:

uy 1 v 2 c 2

u y 1 u v c 2
x

(4).

.ax
ax 3
2 3

u
v
c
x

T (1), (2), (3), (4) , thay vo ta c kt qu sau:

uy v c 2
1
a

.
a

.a
y 2 1 u v c 2 2 y 2 1 u v c 2 3 x
x
x

b) Trong HQC K qun tnh gn tc thi vo tn la thi im t th vn tc tn la l u 0 . Do ,

trong HQC tri t K, vn tc ca tn la l u v vn tc ca HQC K l v u .
Gia tc ca tu trong h quy chiu Tri t l: a
Ta c: a

a. 1 v 2 c 2 2 .
3

3 1 uv c 2

dv
dv
v
at c

adt
at v c.
3
dt
1 v2 c2
1 a 2 t 2 c 2
1 v2 c2 2

Sau khong thi gian tng tc, vn tc ca con tu l: V c.

a c
1 a2 2 c 2

c) Trong h quy chiu K, trong khong thi gian dt thi im t, tu c vn tc v c.

at c
1 a 2 t 2 c 2

xem

nh khng i. Khi , trong h quy chiu K, khong thi gian tng ng l dt .

Do tu ng yn trong K trong khong thi gian trn nn dt chnh l khong thi gian ring.
Do hiu ng gin n thi gian nn:
dt dt dt dt. 1 v 2 c 2

dt
1 a t c

Sa Bi 9
uy

2 2

c
ln
a

dt
1 a 2 t 2 c 2

1 a2 2 c 2 a c

a) i vi quan st vin B, quan st vin ny thy vn tc ca vin n trn phng y l:

uy 1 v2 c2
1 ux v c

u y 1 v 2 c 2 . Do : py m0uy m0u y 1 v 2 c 2 p y 1 v 2 c 2 .

Hai quan st vin thy tc dng ca vin n ny khc nhau, do ng lng trn phng y do hai quan
st vin ny quan st l khc nhau. iu ny mu thun vi tin 1 ca Einstein.
b) Quan st vin A thy vin n bay vi vn tc 0; u y cn quan st vin B thy vin n bay vi vn

tc v; u y 1 v 2 c 2 .

Do , u A u y v uB v 2 uy 2 uy 2v2 c2 .
m0u y

ng lng theo phng y m quan st vin A quan st c l: p y

1 u y2 c 2

ng lng theo phng y m quan st vin B quan st c l:

py

m0uy

m0u y 1 v 2 c 2

1 uB2 c 2

1 v2 c2 1 uy 2 c2

py .

Vy vi nh ngha mi v ng lng, hai quan st vin quan st c tc dng ca vin n l nh

nhau. Do , tin 1 ca Einstein khng b vi phm.

Sa Bi 10 Xt trong h quy chiu gn vi qu cu, cht kh chuyn ng vi vn tc v va chm vo

qu cu. Xt phn t kh th i no va chm vo qu cu ti im , . Do nh lut bo ton c
nng nn ln vn tc ca phn t kh ny sau va chm l v. bin thin ng lng ca phn t kh
ny l:
p

m
1 v2 c2

2v cos .

Trong khong thi gian t , lc m phn t kh ny gy ra l: f

1
2mv
cos .
t 1 v2 c2

C khi kh gy ra mt lc l:
dF n.v.

2mv
1 v c
2

cos 2 cos .dS

p sut tc dng ln mt cu ti im , l p

dF
dS

2nmv 2

p sut ti mt vung gc vi vn tc ca qu cu l p0,0

1 v c
2

2nmv 2
1 v2 c2

cos 2 cos .

Trong h quy chiu gn vi cht kh, qu cu chuyn ng vi vn tc v va chm vo cc phn t kh

ng yn. n gin, ta xt phn t kh va chm trc din vi qu cu. p dng nh lut bo ton
Mv
mu
Mv

2
2
1 u 2 c2
1 v2 c 2
1 v c
nng lng v ng lng, vi M l khi lng qu cu, ta c:
M
m
M

2
2
2
2
1 v c
1 u c
1 v2 c 2

2v
Gi h phng trnh, vi lu M m v v c , ta c: v v v u
.
1 v2 c2

bin thin ng lng ca phn t kh l: p0,0

mu
1 u 2 c2

2mv

1 v2 c2

1 v2 c2

Tng t, ta suy ra c p sut l (lu hiu ng co ngn Lorentz Fitzgerald nn mt n bin i

tng i tnh) p0,0

2nmv 2
1 v2 c2

. Tc l p sut ny bt bin trong hai h quy chiu.

Sa Bi 11 a) Do ban u ht khng c vn tc nn khi tc dng lc theo phng x, ht s chuyn

t

m0 u
dp
ng theo phng x. Tht vy, bi v ta c: F
p 0 Fdt p Ft
Ft .
dt
1 u 2 c2
0

T y, ta tm c vn tc ca ht l u
b) x a 2 c 2t 2 u

Ft m0
1 F t m c
2 2

2 2
0

x x0
0

Ft m0
1 F t m c
2 2

2 2
0

dt m02c 4 F 2 c 2t 2

m0u
m c 2t
dx
c 2t
dp m0c 2

p
0 F

dt
a
dt
a
a 2 c 2t 2
1 u 2 c2

m0 u.a c 2
m0
d p d m0 u

a
u
Sa Bi 12 a) Ta c: F
3
2
2
dt dt 1 u 2 c 2
2
2
1

u
c
1 u c

m0 u.a c 2

0
2

3
m u.a c

u F
2
2
1

u
c
F / / a th 0
u
/
/
a

do F / / a . Vy lc tc dng cng

3
2
2
u
/
/
F

1 u c

u
/
/
a

phng vi gia tc ca lc tc dng phi cng phng vi vn tc hoc vung gc vi vn tc.

b) Khi u / / F th F

Khi u F th F

m0
1 u c
2

m0
1 u c
2

m0 u.a c 2
1 u c
2

m0 u.a c 2
1 u c
2

m0
1 u c
2

m0
1 u 2 c2

a.

a.

Sa Bi 13 a) Ta c: F

m0 v
m0 v0
dp
qE

qEt . Do v0 / / E v / / E
dt
1 v2 c2
1 v02 c 2

T , ta suy ra c:

v
1 v c

b) Tng t cu a, ta c :

m0 v
1 v2 c2

v0
1 v c
2
0

qEt
v ...
m0

m0 v0
1 v02 c 2

qEt . Ln lt nhn hu hng v v hng vo biu

thc trn cho v0 ta c:

m0 vv0
m0v02
m0v02

qE.v0t

2
2
2
2
v v0
1

v
c
1

v
c
1 v02 c 2

0
qEt

tan

1 v02 c 2 ( do v0 E ).

m0 v0
v.v0
m0 v v0 m0 v0 v0

q
E

v
t

q
E

v
t
0
0

2
2
1 v02 c 2

1 v c

c) F

m0
dp
q v B , ta thy rng F v nn t kt qu cu 12, ta c: F
a . T suy ra
dt
1 v2 c2
m0

phng trnh sau: F

1 v2 c2

a . Do lc F v , tc lc Lorentz khng sinh cng, nn vn tc ca

v2
proton c ln khng i. Gia tc a lc ny l gia tc hng tm: a .
R
m0v qB
v2
qvB
T y ta suy ra: qvB
v a
R
1 v2 c2 .
2
2 R
2
2
m0
1 v c
1 v c
m0

px

py

Sa Bi 14 a)Ta c:
p
z

m0ux
1 u c
2

m0u y
1 u 2 c 2
m0uz
1 u 2 c 2
m0 c 2
1 u c
2

px

py
mu y

(1) v
p
mu z
z

mc 2
E

mu x

m0u x
1 u 2 c2
m0u y
1 u 2 c2
m0u z
1 u 2 c2
m0 c 2
1 u c
2

mu x
mu y

(2).
mu z
mc 2

ux V

u x 1 u V c 2
x

u 1 V 2 c2

Li c, php cng vn tc: u y y

(3).
2
1

u
V
c
x

2
2
u u z 1 V c
z
1 u xV c 2
T y ta tm mi quan h gia m v m :
m0
m0
m0
m

2
1 u 2 c 2
u2 uy2 uz2
ux v u y2 uz2 1 V 2 c 2
1 x
1
2
c2
c2 1 u v c2

m0 1 u xV c 2
1 u c
2

1V c
2

1 u xV c 2
1V c
2

m 1 u xV c 2 m

T (4) v (3) thay vo (1), ta c:

px mux m u x V
px px EV c 2

py muy mu y
p p y
y

pz muz mu z
pz pz
E mc 2 1 u V c 2 mc 2
E E p V

x
x

. T h thc ny, ta thy px , p y , pz ,

E
x, y, z, t .
c2

b) Lm tng t bi 1, vi quan h tng ng px , p y , pz ,

E
x, y, z, t , ta c c kt qu:
c2

E 2 p 2c 2 bt bin v i vi 1 ht, E 2 p 2c 2 m02c 4 E02 .

c) i vi mt h ht, do cc i lng px , p y , pz , E u c tnh cng c nn ta cng c php bin

p p x E V c 2
x

py p y
i Lorentz cho h:
.
pz pz

E E px V

Tng t cu b, ta cng chng minh c

E p
2

c 2 bt bin i vi php bin i Lorentz.

d) Gi s ta chn h K l h quy chiu ta ang kho st, K l h quy chiu gn vi khi tm ca h. Khi
vn tc tng i gia hai h quy chiu V cng chnh l vn tc khi tm ca h. Ta c: php bin
i Lorentz t h K sang h K l:

p px E V c 2 E V c 2
x

p y py 0
p E V c 2 E V c 2 .

pz pz 0

E E px V E

T y, ta tm c vn tc ca khi tm l: VG

phe
.
Ehe c 2

e) Do i lng Ehe2 phe2 c 2 bt bin, nn ta xt gia h K v h quy chiu khi tm th c:

m c

2 2

Ehe2 phe2 c 2 Ehe2 G phe2 G c 2 . M nh ta cp, tng ng lng trong h quy chiu khi tm

bng 0, do :

m c

2 2

Ehe2 G mG c2 Ehe G m0i c 2 Ki , Ki l ng nng ca ht th i. Do ng nng ca mi ht

lun ln hn hoc bng 0 nn: mG c2 m0i c2 Ki m0i c 2 mG m0i .

Du = xy ra khi cc ht trong h ng yn trong h quy chiu khi tm, tc l cc chuyn ng vi
cng mt vn tc VG trong h quy chiu K.

Sa Bi 15 a) ng nng ca h ht sau va chm l: K 1 m c2 (1)

p dng nh lut bo ton nng lng cho h trc v sau va chm:

m c m c
2

(2)

p dng nh lut bo ton ng lng cho h trc v sau va chm:

m u m u (3)
T (1) v (2), ta suy ra: Ehe2 phe2 c2 Ehe2 phe2c2 .
T kt qu bi 14, ta c:

2c 2 m c 2
Ehe2 phe2 c 2 Ehe2 phe
m c 2

2
m c
2

m u

c
2

T (1) v (4) ta suy ra c: K 1 m c 2 m c 2

2
m c
2

m u

Du = xy ra, tc l ng nng h t cc tiu khi v ch kh: u u

m u
.
m

m m m
2

u 2 c 2 1 u 2 c 2 m .

b) Khi nim va chm khng n hi l mt bt bin Lorentz bi v: va chm khng n hi tc l sau va

chm cc ht sinh ra c cng vn tc, iu ny tng ng vi cc ht sinh ra ng yn trong h quy
chiu khi tm (HQC khi tm lc ny l c nh trc v sau va chm).
Sa Bi 16 p dng nh lut bo ton nng lng, ta c: sau va chm, nng lng v ng lng ca
h l E v p xc nh nh sau:
E Mc2 mc2 K v p 2c 2 pm2 c 2 mc 2 K m2c 4
2

T thay v, ta c: E 2 p 2c2 Mc2 mc2 K mc2 K m2c4 2KMc2 m M c 4 (1)

2

Do i lng E 2 p 2c 2 bt bin, nn ta c: E 2 p 2c2 EG2 m1 m2 ... mn c 4

2

T (1) v (2) ta suy ra:

2 KMc 2 m M c 4 m1 m2 ... mn c 2
2

m m2 ... mn m M
K 1
2

2M

Sa Bi 17 p K o o

a)

c2

m
Tng t cu 16, ta c: K

Ko

mo m m p
2

2m p

b) b1)Tc ca h quy chiu khi tm l: V

b2)Trong h quy chiu PTN:
p pK 0 p0 pK 0 p p0
pK 0 x p p0 cos 2, 076.103 MeV c

3
pK 0 y p0 sin 0, 424.10 MeV c
p 0 p2 0 p2 0
K x
K y
3
K
pK 0 2,12.10 MeV c

pK 0 y
o
11 33
tan
pK 0 x

Trong h quy chiu khi tm:

c 2 769MeV

p c
m p c m2 c 2 p2

0, 73c

(2)

Dng php bin i Lorentz gia h quy chiu PTN v h quy chiu khi tm:
px px EV c 2 ; py p y ; pz pz ; E E pxV
3
3

pK 0 x 0,0715.10 MeV c
pK 0 0,83.10 MeV c
Thay s, ta c

pK 0 y 0, 424.10 3 MeV c
30o13

Sa Bi 18 a) Cch 1: Gi s photon t do c th t sinh ra cp e e th sau khi sinh ra, cp

e ht nhau bi lc ht tnh in, dn n s hy cp, to thnh photon tr li. Mun sinh cp, sau

khi cp e e sinh ra, phi c tch bi in trng ngoi ca mt ht no .

Cch 2: gi s photon t do c th sinh cp vi iu kin 0 no (bi v photon phi c nng
lng ti thiu bng nng lng ngh ca cc ht sinh ra ). Khi , mt quan st vin K trong phng th
nghim thy c hin tng sinh cp. Trong khi , tn ti mt quan st vin K nhn thy bc sng
ca photon t do di hn bi hiu ng Doppler v di n mc 0 , tc l quan st vin K ny khng
thy hin tng sinh cp gy ra. M theo tin 1 ca Einstein, hai quan st vin ny phi cng thy
hoc cng khng thy hin tng sinh cp din ra. Do , gi thit quan st vin K thy hin tng sinh
cp l v l. Vy hin tng sinh cp ca photon t do khng xy ra. (Ch : nu c thm mt ht tng
tc vi photon th nng lng cn thit do s sinh cp ny s thay i, v ty thuc vo ht bn ngoi
ny).
2
2
2

E1 E2
E1 E2 2 E1E2
Cch 3: Gi s photon t do c th sinh cp, khi ta c:
.
2
2
2
p p1 p2

p p1 p2 2 p1. p2

2 p 2c 2 E12 E22 2 E1E2 p12c 2 p22c 2 2 p1 p2c 2

0 2 E02 2 E1 E2 2 p1 p2c 2

E12 p12c 2 E02 0 p1c E1

M ta li c:
v 2 p1c p2c 2 p1 p2c 2 2 p1c p2c nn 2 p1 p2c 2 2E1E2 .
2
2 2
2
E p2 c E0 0 p2c E2

Do , v phi ca phng trnh (1) lun ln hn khng. Hiu ng sinh cp ca photon t do khng th
xy ra.

Ehe
Cch 4: Gi s photon t do c th sinh cp, khi :
2 p 2c 2 Ehe2 phe2 c 2 .

p phe

p dng kt qu cu 14: Ehe2 phe2 c2 E0i E0i 0 E0i 0 . Cc ht sinh ra phi c khi
2

lng ngh bng 0. Do vy, khng th c s sinh cp ca photon t do.

b) Nu c tc dng ca mt trng ngoi do mt ht no ng yn, p dng kt qu bi 16, s sinh
cp xy ra khi v ch kh: ht photon tha
sinh cp.

4me2 M 2 2
c , tc l cc photon nng lng cao c kh nng
2M

c) Nu photon bay gn mt ht electron ng yn, th sau khi sinh cp ta c 2 ht electron v 1 ht

positron chuyn ng. p dng nh lut bo ton nng lng v ng lng do h, ta c:
2
E0 E1 E2 E3
2
2
2

p p1 p2 p3

E1 E2 E3 p1 p2 p3 c 9 E0

E0 p 2c 2 9 E02 2 E0 8E02 4 E0 2MeV

2

Du = xy ra, tc nng lng ca photon t cc tiu, khi , cc ht sinh ra c cng mt vn tc.

d) p dng nh lut bo ton nng lng v ng lng, ta c:
2
E E1 E2 E3
2
2
2

E1 E2 E3 p1 p2 p3

p p0 p1 p2 p3

9 E0

E p p0 c 2 9 E02 2 E 2 pp0c 2 8E02

2

E p0c 4 E02 E p0c 4 E02

Li c: E p0c

E02
4 , t suy ra: E 2E02 8 50000MeV
E p0c

E0 0,5MeV

2E0 T 1 2
.
p

1
2

e) p dng nh lut bo ton nng lng v ng lng, ta c:

Do hai photon sinh ra ging nhau nn nng lng ca chng l: 1 2 E0 T 2 p1 p2 E0 c T 2c .

Gi l gc hp bi hai photon, ta c: p p1 p2 p 2 2 p12 1 cos p 2c 2 2 p12c 2 1 cos .
M p 2c2 2E0 T T nn suy ra: 1 cos

2 2 E0 T T

2E0 T

cos

T 2 E0
2 E0 T

f) T nh lut bo ton nng lng, ta thy, nu photon 1 c bc sng nh nht (nng lng ln nht)
th photon 2 c bc sng di nht (nng lng b nht).
2 E0 T 1 2
2 E0 T 1 2

p p1 p2

p1 p2 p p1 p2 0 bdt tam gic

2 E T 2 E0 T T
1 0
2 E0 T 1 2
1 2 2 E0 T

pc p1c p2c
1 2 pc
2 E0 T 2 E0 T T

2
2hc
2hc

2 E0 T 2 E0 T T
2 E0 T 2 E0 T T

Sa Bi 19 p dng bin i Lorentz p 'x px EV c2 ; p ' y py ; p 'z pz ; E ' E pxV cho trng
hp ca photon.
a) Ngun ng yn, my thu chuyn ng vi vn tc v:

v
v
1 cos M
1 cos M
vpSx
c
c
hf M M S

hf S f M
fS
2
2
v
v
v2
1 2
1 2
1 2
c
c
c

b) Ngun chuyn ng vi vn tc v, my thu ng yn:

hf S S

M vpMx
v2
1 2
c

v
v
1 cos S
1 cos S
c
c

hf M f S
fM
2
v
v2
1 2
1 2
c
c

c) Gi s ngun ng yn, my thu chuyn ng vi vn tc v. iu ny cng ging nh ngun chuyn

ng vi vn tc (-v) v my thu ng yn. p dng kt qu cu 5b cho nh sng, ta c:
c cos S v
. Kt hp vi kt qu cu a, ta c:
c cos M
1 v cos S c
v cos S c v 2 c 2
v2
v
1

1 2
1 cos M
1 v cos S c
c
c
fM
fS
fS
fS
2
2
1 v cos S c
v
v
1 2
1 2
c
c
1 v cos S c
fS
fM
v2
1 2
c

Vy kt qu cu a v cu b l ph hp vi nhau.
d) Gi s ta c mt my thu pht ng yn trong h quy chiu K. Khi , ngun pht ra f S v my
thu nhn f M . My thu pht ng yn ny nhn tn hiu t ngun vi tn s f v pht ra tn s
cho my thu.
T kt qu cu a v cu b, ta c:
v2
v2
v
v
1

1 cos S
1 cos M
c 2 f v f
c2 f .
c
c

fS
f f
f

S
M
M
v
v
v2
v2
1

cos

cos

S
M
1 2
1 2
c
c
c
c

T suy ra biu thc ca hiu ng Doppler tng qut l:

v2
c2

v
1 cos M
c
3
3
Sa Bi 20 Trong h quy chiu K d xd p dxdydzdpx dpy dpz .

1
fM

v2
c2

v
1 cos S
c

fS

Trong h quy chiu K: d 3 xd 3 p dxdydzdpx dpy dpz .

p dng php bin i Lorentz cho xung lng v ta thi im t v nng lng E xc nh, ta c:



dx dx cdt

dpx dpx c d

dy dy
dp dp
v y
y
dz dz

dp dp
z
dt dt dx
z

d d c dpx
c

Ta chn h quy chiu K gn vi chuyn ng ca phn t th tch no . Tc l: p . Khi ,

phn t th tch ny ng yn trong h K, v ta c: dt 0 dx p dx

v d p d c dpx 0 d c dpx dpx p dpx

dpx
d
c
p

T y suy ra: dxdydzdpx dpy dpz dxdydzdpx dpy dpz d 3 xd 3 p d 3 xd 3 p

Sa Bi 21
a) Hiu ng Comptonch yu ch xy ra vi cc bc sng cc ngn, c tia X.
Do khi , electron trong mng tinh th c cng thot khng ng k so vi
nng lng ca photon. T nh lut bo ton ng lng v nng lng, ta c:
2
2
2
2
1 Ee 2 E
1 2 Ee E
E Ee 1 2 21 2 2 Ee 1 2

2 2
2 2
2 2
p c p1 c p2 c 2 p1c p2c
p1 p2 p
p p1 p2

1 2 1 cos Ee 1 2

hc

hc

b)p dng nh l hm sin, ta c: sin

hc
h
1 cos 2 sin 2
Ee
me c

p2
sin 1
p

p 2 p12 p22 p1 p2cos

p dng nh l hm cos, ta c: cos

2
2 pp1
p
c
1 1 cos

T (1) v (2), ta c: cot

1 1 tan
sin
2
Ee

c) p dng nh lut bo ton nng lng, ta c: 1 2 Ke 12 21Ke Ke2 22 3

p dng nh lut bo ton ng lng, ta c: p1 p2 p p12c 2 2 p1 pc 2 cos p 2c 2 p22c 2 4
Ta c h thc lin h: p2c2 Ke2 2Ke Ee 5
T (3), (4), (5) suy ra:
2

Ee
1
Ee
Ee
Ee 1
2 Ee
cos 1 2
1
1 2

Ke
2
2
Ke
1
Ke
cos
Ee
2
1 1 tan 1
1

a) Ta c: p dng kt qu ca bi 22:
21 sin 2

Ke

2sin

2
Ee

8Ee sin 2
4sin

cn

1
Ee

1
sin

2 Ee
4sin 2

y l dng th ca ng nng electron tn x v nng lng ca photon tn x.

b) Khi vung gc th cot tan 3tan

60o

Ta thy t s ng nng electron tn x v nng lng photon tn x l 4 sin 2

do , thay vo ta c

ng nng electron tn x bng nng lng ca photon tn x. Ta c th sau:

Thc ra trong trng hp ny nhn c 2 gc l 60o v 300o.

c) Photon tn x sinh cp c khi v ch khi 2 2Ee do photon tn x khng th sinh cp trong
trng hp ny. iu ny l hp l bi photon ti tha iu kin sinh cp nn photon tn x khng th
sinh cp (do photon tn x c nng lng b hn photon ti).
d) Ta c, sinh cp electron positron th
2
2

1
Ee

1
sin 2

2 Ee

1 1

1 1 sin 2 60o
4 4 2 Ee
2