C..

lahiyat Fakltesi Dergisi

2012, Cilt: XVI, Say: 1 Sayfa: 105-129

AFNN er-RSALES LE HUMEYDNN el-MSNEDNDEK

RVAYETLERN ORTAK KAYNAKLARI BALAMINDA DEERLENDRLMES
Fuat KARABULUT*

ZET
Hadislerin muhafazas ve nesilden nesile salkl bir ekilde
aktarlmas, ilk dnemlerden itibaren byk nem kazanmtr. Sahabe ve onlardan sonraki nesiller, bu temel grevi yerine getirirlerken, ezberin yannda yazy da kullanmlar ve ilk
yazl rnekleri vermilerdir. Sonraki dnemlerde hadis edebiyat oluturulurken, bu yazl kaynaklardan da yararlanlmtr. fi ve Humeydnin de eserlerini olutururken, hocalar Sufyn b. Uyeynenin gnmze ulamam eserlerinden
faydalandklar grlmektedir. Bu durum fi ve Humeydnin ortak rivayetleri karlatrldnda daha net olarak ortaya kmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Hadis, fi, Humeyd, er-Risale, elMsned
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

106 | F u a t

Karab ulut

EVALUATION OF THE NARRATIVES PRESENT IN SHAFIIS ARRISALA AND HUMAYDIS AL-MUSNAD WITHIN THE CONTEXT OF
THEIR COMMON RESOURCES
ABSTRACT
Since the earliest times, it has been very important to store
and transfer hadith to the new generations correctly. While
performing this important task, besides memorizing, the
companions and following generations also used writing and
produced their first samples. In the following period, these
sources were used in composing the hadith literature. It is also
observed that, while constituting their works Shafi and
Humeydi benefited from Sufyn b. Uyeyne, the works of
whom havent reached to the present day. When we compare
the common accounts of Shafi and Humeydi, this situation
can be seen more clearly.
Key Words: Hadith, Shafi, Humeyd, er-Risale, al-Musnad

Giri
Peygamber (sav) Allahn kendisine vahyettii mesajlar tebli ve
ihtiya duyulan hususlar tebyin etmekle grevlendirilmitir. 1 Ancak
Peygamberin (sav) Kuran aklamas herhangi bir tefsir aliminin aklanmas gibi deerlendirilmemeli, aksine bu aklamalarn da ilah kont-

* Yrd. Do. Dr., Ar brahim een niversitesi Eitim Fakltesi lkretim Din Kltr ve
Ahlk Bilgisi Eitimi Blm retim yesi.
1 Maide, 5/67; brahim, 14/4; Nahl, 16/44,64
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 107

role tabi olduu gz nnde bulundurulmaldr.2 Bizzat Kurann kendisinin verdii bu deer, sahabeden balayarak btn Mslman nesillerin de hadis/snnete gerekli deeri ve nemi vermelerini salamtr.
Binaenaleyh hadis/snnet malzemesinin muhafazas ve nesilden nesile
salkl bir ekilde aktarlmas byk nem kazanmtr. Bu konuda sahabe nesli hadislerin szl ve ksmen de yazl olarak kendilerinden sonraki nesillere aktarlmasnda olaanst bir gayret sarf etmitir. Bata
sahabe olmak zere tabin, etbut-tabin ve onlardan sonraki nesiller,
hadislerin tespiti ve derlenmesinde byk aba gstermiler ve kendilerinden sonraki nesillere rehberlik edecek nemli almalar yapmlardr.
Hicri ilk drt asr boyunca devam eden bu abalar neticesinde oluturulan hadis mirasna ait bilgilerin ve belgelerin aktarlmasnda u safhalardan geilmitir;
Hadislerin ezberlenmesi, dnemin gvenilirlik asndan szl kltr yazl kltre gre nceleyen anlay ve Kurann kendine has zellikleriyle Mslmanlar tarafndan iyice benimsenmesi, sindirilmesi ve
Kurana herhangi bir eyin kartrlmamas iin hadislerin yazlmasnn
balangta yasaklanmas, sahabe neslinin hadisleri daha ok ezberlemesi
gibi bir sonucu ortaya karmtr.3
Yazyla tespiti, sahabe ve erken tabin dneminde hadislerin sahifelere veya hadis czleri eklinde yazlmasn ifade eden dnemdir.4

Kyamet, 75/16-19.
el-Badd, Htib, Takydul-lim, thk. Yusuf el-A, Dimek, 1949, s. 93-94; AKAN, smail
Ltfi, Hadis Edebiyat, MFV Yaynlar, stanbul, 1989, s.4-6.
4 SEZGN, M. Fuad, Buhrnin Kaynaklar, Kitabiyat, Ankara, 2000, s.25, 50-58; AKAN,
Hadis Edebiyat, s. 13-15.
2
3

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

108 | F u a t

Karab ulut

Tedvini, dank olarak kaydedilmi olan hadis malzemelerinin hicri birinci asrn sonlarnda ve ikinci asrn banda bir araya toplanmasn
ifade eden dnemdir.5
Tasnifi, tedvin edilmi olan hadis malzemesinin belli bir sisteme
gre, bablarna veya sahabe ravisine gre, snflandrlmasn ifade eden
dnemdir. Tasniful-Hadis dnemi hicri ikinci asrn ilk eyreinden sonra balar ve hicri drdnc asrn ilk eyreine kadar devam eder.6
Dolaysyla birinci asrda saylar daha az olmakla beraber, ikinci
asrda varlna bariz bir ekilde ahit olduumuz kitaplarn okluu ile
zengin bir literatr meydana getirilmitir. Hemen her muhaddisin, kaynaklardaki terceme-i hali esnasnda bir veya birka kitap zikrine veya o
muhaddisin kitapla olan alakasna dair bir ok rivayete rastlamak mmkndr. kinci asrn ortalarnda, muayyen bir mevzuda veya bir araya
getirilen birka mevzuda ortaya konmu musannef eserler mstesna
tutulacak olursa, bu asrdaki hadis kitaplarnn, her muhaddise kendi
eyhinden intikal eden hadislerden ibaret olduu anlalyor. Bir muhaddisin kendinden evvel muteber otoritelerin hadislerini ihtiva eden bir
veya birka eyhin kitabndan kendi l ve imknlarna gre, tahammll-ilmin muhtelif yollarndan biriyle hadisleri almasyla yeni bir hadis
kitab vcut buluyordu.7 Sufyn b. Uyeynenin (v. 198/814), kk bir

SEZGN, Buhrnin Kaynaklar, s. 25, 58-62; KOYT, Talat, Hadis Tarhi, AF Yaynlar,
Ankara, 1988, s. 199-205; AKAN, Hadis Edebiyat, s. 15-18.
6 SEZGN, Buhrnin Kaynaklar, s. 25, 79-86; KOYT, Hadis Tarhi, s. 205-207; AKAN,
Hadis Edebiyat, s. 18-20.
7 SEZGN, Buhrnin Kaynaklar, s. 76.
5

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 109

hacme sahip olmakla beraber gnmze kadar korunabilen Cz bu

tarzn rneklerinden birisini tekil etmektedir.8
fi ve Humeydnin en nemli hocalarnn banda gelen Sufyn
b. Uyeyne, Humeydnin eserindeki rivayetlerinin neredeyse tamamn,
finin ise mam Mlikten sonra en ok hadis ald hocasdr. Dolaysyla iki mellifin hadisleriyle ilgili deerlendirme yaplrken, ortak kaynaklar olmas sebebiyle Sufyn b. Uyeyne ve rivayetleri byk nem arz
etmektedir.
Eb Muhammed knyesi ile maruf olan Sufyn b. Uyeyne b. Eb
mrn Meymn Mevl Muhammed b. Muzhim el-Hill el-Kf elMekk,9 hicri 107/m.725 ylnda Kfede dnyaya gelmi10, h. 198/m. 814
ylnda Mekkede vefat etmi ve el-Hacna defnedilmitir.11
8
9

SEZGN, Buhrnin Kaynaklar, s. 76 ( 131. dipnot).

bn Sad, Eb Abdillah el-Basr, et-Tabaktul-Kubr, Dru Sdr, Beyrut, trsz., V/497;
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail, et-Tarhul-KEbr, el-Mektebetul-slmiyye,
Diyarbakr/Trkiye, Trsz., IV/94; bn Eb Hatim, Takdmetul-Cerh li Kitabil-Cerh vetTadl, Matbaatu Meclisi Diretul-Maarifil-Osmaniye, Haydarbd, 1271/1952, s. 32; bn
Hibban, Eb Hatim Muhammed b. Hibban el-Bust, Mehiru Ulemil-Emsr ve Almi
Fukahil-Akdr, Muessesetul-Kutubis-Sekafiye, Beyrut, 1408/1987, s. 235; Eb Nuaym,
Ahmed b. Abdillah el-sbahn,
Hilyetul-Evliy, Drul-Kitabil-Arabiyye, Beyrut,
1387/1967, VII/270; el-Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali el-Hatb, Tarhu Badd, DarulKitabil-Arab, Beyrut, 1986, IX/174; ez-Zeheb, Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, Thk. Ali
Muhammed el-Becv, Dru hyail-Kutubil-Arab, Beyrut, 1382/1963, II/170; ez-Zeheb,
emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru Almin-Nubel, MuesseseturRisale, Beyrut, 1406/1986, VIII/454; ez-Zeheb, Tezkiretul-Huffz, Dru hyit-TurasilArab, Trsz., I/262; ez-Zeheb, el-ber f Haberi men aber, Thk. Eb Hacir Muhammed esSad b. Besyn Zell, Drul-Kutubil-lmiye, Beyrut, Trsz., I/254; bn Hacer, Ebl-Fadl
Ahmed b. Ali el-Askaln, Tehzbut-Tehzb, Matbaatu Meclisi Diretil-MaarifinNizmiye, Haydarbd, 1325, IV/117; Diretul-Maarif Bezrgni slm, Tahran, 1370
IV/251; bn Nedm, el-Fihrist, Mektebtu Hayyt, Beyrut, Trsz., s. 226; ez-Zirikl, Hayrettin,
el-Alm Kmsut-Tercim, 3.Bask,Trsz., III/159; Muhsin el-Emn, Aynu-i, Thk. Hasan el-Emn, Darut-Taaruf lil-Matbt, Beyrut, 1406/1986, VII/267; Adil Nveyhin,
Mucemul-Mufessirn, Beyrut, 1983, I/212; el-Hir, Muhammed Hseyin el-Alem, Diretul-Maarifi-i el-mme, Messesetul-Alemi lil-Matbuat, Beyrut, Trsz., X/413; Muhammed Rafet Sad, Mamer b. Rd es-Sann Mesdiruh ve Menhecuh ve Eseruh f RiCumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

110 | F u a t

Karab ulut

Ben hibir eyi yazya geirmeden nce ezberlemeksizin yazmadm12 diyen Sufyn b. Uyeyne, hadisleri ilk tasnif edip bablara ayran
alimler arasnda saylmaktadr.13
Hadis literatryle ilgili kaynaklar incelendiinde bn Uyeyneye
ait el-Cmi14, Tefsr15 ve Hadsu Sufyn b. Uyeyne (Cz Sufyn bin
Uyeyne)16 adlaryla mehur, eser bulunduu grlmektedir.17 Ayrca
Cevabtul-Kuran ve el-Aval adl iki eserinin daha bulunduu belirtilmektedir.18

vyetil-Hads, Alemul-Kutub lin-Neri vet-Tevz, Riyad, 1403/1983, s. 80; Tefsru ve

Tefsiru i, Dairetul-Maarif, Tahran, 1373, SAM Ktp. 41383/2, IV/282; SEZGN, TarhutTurasil-Arab, Arp. ev. Mahmud Fehmi Hicaz-Fehmi Ebl-Fadl, el-HeyetulMsriyyetul-mme lil-Kitab, Msr, 1977, I/139.
10 bn Sad, A.g.e, V/497; Buhr, Tarhul-Kebr, IV/94; bn Eb Htim, Takdmetul-Cerh, s. 32; ;
bn Hibbn A.g.e, s. 235; Eb Nuaym, A.g.e, VII/270; el-Badd, Tarhu Badd, IX/174; ezZeheb, Miznul-tidl, II/170; ez-Zeheb, Siyeru Almin-Nubel, VIII/454; ez-Zeheb, Tezkiretul-Huffz, I/262; ez-Zeheb, el-ber, I/254; bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IV/117 DiretulMaarif, IV/251; Muhsn el-Emn, A.g.e, VII/267; ez-Zirikl, A.g.e, III/159; dil Nveyhin,
A.g.e, I/212; Diretul-Maarifi-i el-mme, X/413; Muhammed Rafet Sad, A.g.e, s. 80;
Tefsru ve Tefsiru i, Diretul-Maarif, IV/282; SEZGN, Tarhut-Turs, I/139; bn Nedim,
s.226.
11 bn Sad, A.g.e, V/497-498; el-Badd, Tarhu Badd, IX/184; ez-Zeheb, Siyeru AlminNubel, VIII/465; bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IV/120.
12 el-Badd, A.g.e, IX/179.
13 er-Rmehurmz, el-Hasan b. Abdirrahman, el-Muhaddisul-Fasl Beyner-Rvi vel-V,
Thk. Muhammed Accc el-Hatb, Drul-Fikr, Beyrut, 1404/1984, s. 611-612; Ayrca bkz.
SEZGN, Buhrnin Kaynaklar, s. 82-83.
14 el-Kettn, es-Seyyidu-erf Muhammed b. Cafer, Hadis Literatr (er-RisaletulMustadrafe), dipnotlar ve ilaveleriyle Trc. Yusuf ZBEK, z Yaynclk, stanbul, 1994, s.
37.
15 Ktip eleb, Mustafa b. Abdillah el-Kostantin, Kefuz-Zunn an Esmil-Ktb ve Funn,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992, I/439; el-Kettn, A.g.e, s. 114 (13. Dipnot).
16 Ktip eleb, A.g.e, I/587.
17 el-Kettn, A.g.e, s. 155 (224. Dipnot).
18 Diretul-Maarif Teeyyu, Tefsru ve Tefsiru i, Tahran,
1373 (SAM Ktp. 4138/2),
IV/282-283; SANDIKI, Kemal, lk Asrda slm Corafyasnda Hadis, DB Yaynlar,
Ankara, 1991, s. 73.
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 111

Tefsiri, Ahmed Salih Muhayir tahkikiyle Tefsiru Sufyn b. Uyeyne adyla yaynlanrken, Cz ise, Eb Abdurrahman Musad b. Abdilhamid es-Saden tahkikiyle Cz Sufyn b. Uyeyne adyla yaynlanmtr.
Sufyn b. Uyeynenin talebelerinin/kendisinden hadis dinleyenlerin saysn tam olarak tespit etmek ok zordur. Zira hacca gelen ilim
talebeleri hac gnleri boyunca Sufynn etrafnda izdiham oluturuyorlard.19 Dneminin nemli otoritelerinden biri olan bn Uyeyneden hadis
alanlar arasnda hocalarnn da bulunmas20 onun hadis ilmindeki deerini ve otoritesini ortaya koymas asndan ok nemli bir gstergedir.
Sufyn b. Uyeyne, fi ve Humeydnin rivayetlerinin en nemli
ortak kayna durumundadr. Zira fi ve Humeydnin eserleri incelendiinde, bu iki talebesinin hocalarnn hadis birikimini sonraki nesillere ulatran en nemli iki kaynak olarak karmza ktklar grlmektedir. fi ve Humeydnin eserlerinde bulunan Sufyn b. Uyeyne tarikli
hadislerin okluu, bu rivayetlerin byk bir ounluunun Sufyn b.
Uyeynenin gnmze kadar mstakil olarak ulamam olan ve trnn ilk rneklerinden biri olarak kabul edilen el-Camiinden alnm
olacana iaret etmektedir.21
Bu almada, daha ziyade varl kaynaklarda belirtilmekle beraber gnmze ulamayan el-Cmi adl eserinin kendisinden sonraki
yazl hadis literatrne etkileri, zellikle en nemli talebeleri olan mam

ez-Zeheb, Tezkiretul-Huffz, I/263.

Eb Nuaym, A.g.e, VII/307; el-Badd, Tarhu Badd, IX/174; ez-Zeheb, Siyeru AlminNubel, VIII/456; ez-Zeheb, Tezkiretul-Huffz, I/262; bn Hacer, A.g.e, IV/118.
21 ez-Zirikl, el-lm, III/159; KOYT, Hadis Tarhi, s. 212; Ayrca bkz. KIRBAOLU, M.
Hayri, Snni Paradigmann Oluumunda finin Rol, Kitabiyt, Ankara, 2003, s. 208-211.
19
20

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

112 | F u a t

Karab ulut

fi ve Buhrnin hocas Humeydnin eserlerinde ve bu talebelerin etki

alanlarnda izleri aranmaya gayret edilecektir.
Bu almann, o gnk ilmi zihniyetin tabii bir neticesi olarak hafzalarda bulunan bilginin daha fazla nemsenmesine ramen, 22 erken
dnem hadis kitaplarnn da, yazl kaynaklardan derlendiini gstermesi asndan anlaml olaca dnlmektedir.
a) fi ve er-Risaledeki Sufyn b. Uyeyne Rivayetleri
Eb Abdillah Muhammed b. drs e-fi, mm Azam Eb
Hanfenin vefat ettii h. 150 ylnda, genel olarak kabul gren gre
gre Gazzede domutur. Soyu Hz. Peygamberle (sav) Abdulmenfta
birlemektedir. H. 204 senesinde vefat etmitir.23
Sufyn b. Uyeynenin talebelerinin en nde gelenlerinden biri olan
Muhammed b. drs e-finin eserlerinde hocas bn Uyeynenin etkileri ok net olarak grlebilmektedir. finin er-Risalesinde bulunan
125 isnadl rivayetin 48 tanesinin ki bu rivayetlerin bir ksm eserdirSufyn b. Uyeyne tarikiyle gelmi olmas bunun en byk kantlarndandr.24

Aydnl, Abdullah, Hadis Rivayetinde Yaznn Kullanm ve Gvenilirlii, Tartmal lm

Toplantlar Dizisi: Snnetin Dindeki Yeri, Ensar Neriyat, stanbul, 1998, s. 337-350.
23 Eb Nuaym, a.g.e, IX/67; ez-Zeheb, Siyeru Almin-Nubel, X/5-10; Eb Zehra, Muhammed,
mm fi, Trc. Osman Keskiolu, Diyananet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000,
s.18-19.
24 Bkz. fi, Muhammed b. drs, er-Risle, Thk. Ahmed Muhammed kir, el-Mektebetullmiyye, Beyrut, Trsz., s. 13-14 (33), 16 (37), 50 (171), 51 (172), 89 (295), 90 (296), 127 (373),
140 (402), 160 (446), 168 (472), 170 (474), 196 (533), 208 (561), 225 (622), 236 (659), 237 (661),
278 (763), 282 (774), 283 (775), 292 (811), 297 (823), 298 (824), 298 (825), 302 (840), 314 (864),
325 (889), 329 (901-902), 333 (909), 337 (916), 397 (1094), 401 (1102), 403 (1106), 404 (1107),
410 (1126), 413 (1132), 422 (1160), 426 (1172), 426-427 (1174), 430 (1183), 442 (1218), 445
(1225), 467 (1290), 473 (1314), 473-474 (1315), 485 (1373), 538 (1572), 574-575 (1711). Paran22

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 113

Hocalar Mlik b. Enes ve Sufyn b. Uyeyne 25 hakknda; ayet

Mlik ve bn Uyeyne olmasayd, Hiczn ilmi yok olur giderdi26 demek
suretiyle kendileriyle ilgili takdirlerini dile getirmitir.
finin er-Risalesi incelendiinde, senedli rivayetlerde, 53 rivayetle Mlik b. Enesin birinci sray, yukarda zikrettiimiz gibi ikinci
sray da Sufyn b. Uyeynenin ald grlmektedir. mam Mlikin Muvatta elimizde bulunduundan, Ahmed Muhammed akirin de takdire
ayan almasnn yardmyla, er-Risalede ahberan eda sigasyla
Mlikten rivayet edilmi olan btn rivayetlerin aslnda Muvattadan
alnm olduu kolaylkla grlebilmektedir.27 Dolaysyla finin eserini yazarken szl rivayetlerden yararlandn sylemektense yazl
kaynaklardan faydalandn da dnmek daha doru olacaktr.
Sufyn b. Uyeynenin el-Camii elimizde mevcut olmadndan,
finin er-Risalesini Sufynn el-Camii ile karlatrabilme imkanmz yoktur. Ancak aada belirtilecei zere neredeyse rivayetlerinin
tamamna yakn Sufyndan nakledilmi olan Humeydnin el-Msnedi
ile er-Risale arasnda yaptmz karlatrmada, er-Risaledeki isnadl
rivayetlerin 27 tanesinin ki bunlar merfu olarak nakledilen rivayetlerdirbaz rivayetlerdeki ufak tefek farklar bir tarafa braklacak olursa hemen

tez dndaki rakamlar finin er-Rislesindeki sayfa numaralarn, parantez iindeki

rakamlar ise er-Risaledeki madde numaralarn gstermektedirler.
25 Eb Nuaym, a.g.e, IX/70; bn Eb Hati, el-Cerh vet-Tadl, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut,
2002, VII/271.
26 Eb Nuaym, a.g.e, IX/70.
27 KIRBAOLU, A.g.e. , s. 208-209.
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

114 | F u a t

Karab ulut

hemen ayn sened ve metinlerle Humeydnin el-Msnedinde de mevcut

olduu grlmektedir.28

b) Humeyd ve el-Msnedindeki Sufyn b. Uyeyne Rivayetleri

Eb Bekir Abdullah b. Zbeyr el-Humeyd, Sufyn b. Uyeynenin
en nemli rencilerindendir.29 H. 219 ylnda vefat etmitir. Buhrnin
nemli hocalarndandr.30
Humeydnin el-Msnedi incelendiinde ise, el-Msnedde bulunan 1309 hadisin31 1240 tanesinin dorudan Sufyn b. Uyeyne tarikiyle
nakledildikleri grlmektedir.32 Bu hadislerden 25 tanesi ayn sened ve
metinle Sufynn Cznde de yer almaktadr. 33 Bu da Humeydnin
171(794), 172 (837), 295, 622, 1106 (551), 446 (226), 472 (541), 474 (613), 533 (1079), 763 (545),
774 (409), 775 (174), 811 (378), 823 (781), 824 (874), 840 (608), 864 (1026, 1027), 889 (561),
909 (399), 916 (510), 1094 (1165), 1102, 1314 (88), 1126 (811), 1132 (577), 1225 (405) ve 1315
(32). Parantez dndaki rakamlar finin er-Rislesindeki madde numaralarn, parantez iindeki rakamlar ise Humeydnin el-Msnedindeki hadis numaralarn gstermektedirler.
29 bn Eb Htim, el-Cerh vet-Tadl, V/66-67.
30 Daha geni bilgi iin bkz. Evgin A. Kadir, Buhrnin Hocas Abdullah b. Zbeyr el-Humeyd
ve Msnedi, lhiyt, Ankara, 2004.
31 el-Msned incelendiinde, hadis says mteselsil srayla 1300 olarak gsterilmekle beraber, baz hadislerin ayn sra numarasyla pe pee tekrarland grlecektir. Bu tekrarlar da gz nne alndnda hadis saysnn aslnda 1309 olduu grlecektir.
32 el-Humeyd, Eb Bekir Abdullah b. ez-Zbeyr, el-Msned, Thk. Habburrahman el-Azam,
Drul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, 1409/1988.
28

33

Sufyn b. Uyeynenin Cznde olup, ayn sened ve metinle Humeydnin elMsnedinde de bulunan hadisler unlardr: 4 (1232), 5 (635), 6 (1189), 9 ((142), 11 (936),
12 (1190), 14 (66), 16 (575), 17 (576), 18 (706), 20 (18), 22 (347), 23 (24, 1085), 27 (1215,
1216), 29 (1067), 30 (1144), 31 (358), 33 (852), 34 (1216), 39 (854), 43 (852), 45 (794, 795), 47
(881) ve 48 (723). Parantez dndaki rakamlar Sufynn Czndeki hadislerin numaralarn, parantez iindeki rakamlar ise el-Humeydnin el-Msnedindeki hadislerin numaralarn gstermektedirler.
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 115

eserini olutururken, Sufyn b. Uyeynenin eserlerinden ok youn bir

ekilde faydalandn gstermekte, hatta Sufynn el-Camiinin Humeydnin el-Msnedinin iinde yer ald gibi bir sonucu dndrtmektedir.
Sufyn b. Uyeynenin el-Caminin aynyla Humeydnin eserinin
muhtevasnda yer aldn akla getiren dier bir delil de, el-Msnedin
Habiburrahman el-Azam tahkikiyle neredilen basksnn sonunda,
muhakkik el-Azam, el-Msnedin Sahihayn ve Snenlerin tertibine
gre kitap fihristini vermektedir. Bu fihrist incelendiinde, elMsnedin, bir esere cami denilebilmesi iin kendisinde bulunmas gereken blmlerin tamamn muhtevi olduu grlmektedir. 34 Her birine
kitab denilen bu sekiz blm yle sralanmaktadr: mn, Ahkm
veya Snen, Rkk veya Zhd, Etime ve Eribe veya db, Tefsr, Trih Siyer Cihd, Menkb, Fiten ve Melhim.35
Dolaysyla hem el-Msneddeki hadislerin neredeyse tamamna
yaknnn Sufyn b. Uyeyne tarikiyle nakledilmi olmas, hem de camilerin ihtiva ettii sekiz ana blmn tamamna ait hadislerin elMsnedde bulunmas sebebiyle, Sufyn b. Uyeynenin el-Cami/ Kitabul-Cami adl eserinin, Humeydnin el-Msnedinin muhtevasnda,
belki btnyle yer ald sylenebilir.
Dolaysyla hem finin hem de Humeydnin eserlerini telif
ederken, kendilerinden nceki yazl ve szl birikimden fazlasyla yararlandklar sylenebilmekle beraber, daha net sonular elde edebilmek iin
eserlerinde bulunan ortak rivayetler arasnda bir mukayese ve deerlen34
35

Bkz. el-Humeyd, el-Msned, II, Ek-2.

AKAN, Hadis Edebiyat, s.50-51; KOYT, Hadis Tarhi, s. 211-212.
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

116 | F u a t

Karab ulut

dirme ihtiyac ortaya kmaktadr. Bu amala er-Risale ile el-Msnedde

bulunan ortak rivayetler tespit edildikten sonra, er-Risaledeki hadislerin
senedleri ve metin tercmesi, akabinde ise el-Msneddeki rivayetle arasnda sened veya metin asndan farkllk varsa buna iaret edilecektir.
Kaynak gsterilirken, er-Risaledeki hadislerin paragraf, el-Msneddeki
hadislerin ise cilt ve sayfa numaras verilecektir.

c) fi ve Humeydnin bn Uyeyneden naklettikleri ortak rivayetleri

1- finin, Sufyn Ziyd b. Ilka Cerr b. Abdillah senediyle
naklettii; Raslullaha (sav) her mslmana nasihat etmek zere beyat ettim
hadisini,36 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla rivayet etmektedir. Ancak
Sufyn, bn Misrn (Ziyd), Cerrden naklen; Ben sizin iin bir nasihatiyim ifadesini eklediini belirtmektedir.37
2- finin, bn Uyeyne Suheyl b. Eb Slih At b. Yezd
Temm ed-Dr Neb (sav) senediyle naklettii Din nasihattr, din nasihattr, din nasihattr. Din, Allah, kitab, peygamberi, Mslmanlarn nderleri
ve btn Mslmanlar iin nasihattr hadisini,38 Humeyd, ayn senedle
ancak kere din nasihattr dedikten sonra kimin iin ya Rasulallah!
ziyadesiyle vermektedir. 39 Ancak er-Rislenin baz nshalarnda da;
kimin iin ya Rasulallah! ifadesinin bulunduu bildirilmektedir.40

fi, er-Risale, 171.

Humeyd, el-Msned, II, 348.
38 fi, er-Risale, 172.
39 Humeyd, el-Msned, II, 369.
40 Bkz. fi, er-Risale, 172, muhakkike ait 4 nolu dipnot.
36
37

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 117

3- finin, Sufyn mer b. Ubeydillahn azatls Slim b. EbnNadr Ubeydullah b. Eb Rfi Babas (Eb Rfi) Raslullah (sav)
senediyle rivayet ettii; Koltuuna kurulmu olarak oturan ve kendisine
benim emrettiim veya yasakladm emirlerimden biri gelince; bilmiyoruz, biz
Allahn Kitabnda neyi buluyorsak ona uyarz diyen birinizle karlamayaym. hadisini,41 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir. Ayrca Sufynn Muhammed b. Munkedirden mursel olarak da aktardn
bildirmektedir.42 Hadisin bu mursel tarikle rivayeti, fi tarafndan da
hadisin metni verilmeksizin " "ifadesiyle verilmektedir.43
4- finin, Sufyn bn ihb Urve (b. Zbeyr) Aie Peygamber (sav) senediyle naklettii; Rfann (el-Karz) kars Peygambere
(sav) geldi ve; Rifaa beni boad ve boanmam kesinletirdi. Abdurrahman b.
Zubeyr benimle evlendi. Fakat onunla olan bir elbise pskl gibidir (yani o
iktidarszdr) dedi. Bunun zerine Raslullah (sav): Sen Rfaaye tekrar geri
mi dnmek istiyorsun? Hayr, sen onun balcazn, o da senin balcazn tatmadka bu mmkn deildir buyurdu. hadisini,44 Humeyd, ayn sened ve
lafzlarla rivayet etmektedir. Ancak Humeydnin rivayetinde kadnn
onunla olan elbisenin pskl gibidir ifadesinden dolay Raslullahn
(sav) tebessm ettii belirtilmektedir.45 Raslullahn (sav) tebessm ettiiyle ilgili bilgi er-Risalenin dier bir nshasnda da mevcuttur.46
5- finin, Sufyn ez-Zuhr Ali b Hseyin Amr b. Osman
Usme b. Zeyd Raslullah (sav) senediyle rivayet ettii; Mslman
fi, er-Risale, 295, 622, 1106.
Humeyd, el-Msned, I, 252.
43 fi, er-Risale, 1107.
44 fi, er-Risale, 446.
45 Humeyd, el-Msned, I, 111.
46 Bkz. fi, er-Risale, 446, muhakkike ait 4 nolu dipnot.
41
42

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

118 | F u a t

Karab ulut

kafire, kafir de mslmana miras olamaz hadisini,47 Humeyd, ayn sened

ve lafzlarla nakletmektedir.48
6- finin, bn Uyeyne bn ihb Slim (b. Abdillah) Babas
(Abdullah b. mer) Raslullah (sav) senediyle rivayet ettii; Bir kimse,
kendisine ait mal bulunan bir klesini satarsa, alcnn onu (mal) art komas
hari, klenin mal satcya ait olur. hadisini, 49 Humeyd, ayn senedle
nakletmektedir. Ancak Humeydnin rivayetinde " " yerine "
" ifadesi yer almaktadr.50
7- finin, Sufyn ez-Zuhr bnul-Museyyeb Eb Seleme
Eb Hureyre - Raslullah (sav) senediyle rivayet ettii; Yer altndan karlan defineler veya madenlerden 1/5 orannda (zekat) vermek gerekir. hadisini,51 Humeyd, ayn senedle nakletmektedir. Ancak hadisin metni; Hayvanlarn, kuyunun ve madenin verdii zararlar tazmin edilmez... ifadesi ile
balamaktadr.52 finin bu hadisin rivayetinde ihtisar53 yapm olmas
muhtemeldir.
8- finin, Sufyn bn ihb Eb drs el-Havln Eb
Salebe Neb (sav) senediyle rivayet ettii; Yrtc hayvanlardan az diili
olanlarn etini yasaklad. hadisini, 54 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla
nakletmektedir.55

fi, er-Risale, 472.

Humeyd, el-Msned, I, 248.
49 fi, er-Risale, 474.
50 Humeyd, el-Msned, II, 277.
51 fi, er-Risale, 533.
52 Humeyd, el-Msned, II, 277.
53 htisar: Manasn bozmadan hadisin bir ksmn hazfederek dier ksmn rivayet etmek.
(Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar Szl, Hadisevi, stanbul, 2006, s.147.)
54 fi, er-Risale, 561.
55 Humeyd, el-Msned, II, 286.
47
48

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 119

9- finin, Sufyn Ubeydullah b. Eb Yezd bn Abbs

Usme b. Zeyd Raslullah (sav) senediyle rivayet ettii; Faiz ancak
nesiededir. hadisini,56 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.57
10- finin, bn Uyeyne Muhammed b. el-Acln sm b.
mer b. Katde Mahmud b. Lebd Rfi b. Hudeyc Raslullah (sav)
senediyle rivayet ettii; Sabah namazn klmak iin ortaln biraz aydnlanmasn bekleyin. Zira bunun sevab daha byktr veya sevabnz daha byk olur. hadisini,58 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.59
11- finin, Sufyn ez-Zuhr Urve Aie senediyle rivayet ettii; Mmin kadnlardan bir ksm, Neb (sav) ile namaz klyor, sonra da
araflarna brnerek gidiyorlard. Ortaln karanlndan kimse onlar tanmazd. hadisini,60 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.61
12- finin, Sufyn ez-Zuhr At b. Yezd el-Leys Eb
Eyyb el-Ensr Neb (sav) senediyle rivayet ettii; Byk veya kk
abdest yaparken kbleye dnmeyin, arkanz da evirmeyin. Dou veya bat tarafna dnn. Eb Eyyb, Biz ama geldiimizde helalarn kbleye mteveccih
yapldn grdk. Biraz (saa veya sola) dnyor, sonra da Allahtan balamasn diliyorduk. hadisini, 62 Humeyd, ayn senedle nakletmektedir.
Ancak Humeydinin metninde " " yerine " ifadesi yer

fi, er-Risale, 763.

Humeyd, el-Msned, I, 249.
58 fi, er-Risale, 774.
59 Humeyd, el-Msned, I, 199.
60 fi, er-Risale, 775.
61 Humeyd, el-Msned, I, 92.
62 fi, er-Risale, 811.
56
57

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

120 | F u a t

Karab ulut

almaktadr.63 Risalenin muhakkiki Ahmed Muhammed akir, Risalenin

baz nshalarnda da " ifadesinin bulunduunu belirtmektedir.64
13- finin, bn Uyeyne ez-Zuhr Ubeydullah b. Abdillah b.
Utbe bn Abbs Sab b. Cessme Peygamber (sav) senediyle rivayet
ettii; Sab, Peygambere (sav) gece basknna urayp kadnlar ve ocuklar
ldrlen mriklerin yurtlar hakknda soru sorulduunu ve Peygamberin
(sav) de; Onlar da (kadn ve ocuklar da) onlardandr buyurduunu iitmitir.
Amr b. Dinar, Zuhrden naklen Hz. Peygamberin (sav); onlar da babalarndandr buyurduunu ilave etmektedir. hadisini,65 Humeyd, ayn sened ve
lafzlarla nakletmektedir.66
14- finin, bn Uyeyne ez-Zuhr bn Kab b. Mlik- Amcas
senediyle rivayet ettii; Peygamber (sav), bn Ebl-Hukayk (yurduna) gnderdii gruba, kadnlar ve ocuklar ldrmelerini yasaklamtr. hadisini,67
Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.68
Peygamberin (sav) kadnlarn ve ocuklarn ldrlmesini mubah
klan onlar da onlardandr hadisi, bn Ebl-Hukayk hadisyle nesh edilmitir.69
15-finin, bn Uyeyne ez-Zuhr Slim Babas Neb (sav)
senediyle rivayet ettii; Sizden Cuma namazna gelen kimse gusl abdesti
alsn. hadisini,70 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.71
Humeyd, el-Msned, I, 187.
Bkz. fi, er-Risale, s. 292. 811 nolu maddenin 5. dipnotunda.
65 fi, er-Risale, 823.
66 Humeyd, el-Msned, II, 323-324.
67 fi, er-Risale, 824.
68 Humeyd, el-Msned, II, 385-386.
69 fi, er-Risale, 825
70 fi, er-Risale, 840.
71 Humeyd, el-Msned, II, 276. Ayn hadisi Humeyd, farkl tariklerle tekrar etmektedir.
63
64

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 121

16- finin, Sufyn ez-Zuhr Said b. el-Museyyeb Eb Hureyre Raslullah (sav) senediyle rivayet ettii; (Mslman) bir kii, kardeinin al-verii zerine al-veri yapamaz. hadisini, 72 Humeyd, ayn
senedle nakletmektedir. Ancak Humeydnin hadisi; Maln fiyatn artrmayn, bir kimse kardeinin al-verii zerine (onu bozarak) al-veri yapmasn, kardeinin evlenmek zere talip olduu kza talip olmasn, ehirli kimse
kyl adna sat yapmasn, Mslman bir kadn, kardeinin kocas kendisine
kalsn diye onun boanmasn istemesin. eklinde uzun bir hadistir.73 Dolaysyla finin rivayetinde iktisar (ihtisar) yaptn sylemek mmkndr.
17- finin, bn Uyeyne Ebz-Zubeyr el Mekk Abdullah b.
Bbh Cubeyr b. Mutim Neb (sav) senediyle rivayet ettii; Ey Abdumenf oullar, sizden her kim ki insanlarn ilerini stlenirse (idareci olursa),
gece veya gndz hangi saatte olursa olsun, bu Evi (Kabeyi) tavaf eden ve
namaz klan hi kimseyi engellemesin. hadisini, 74 Humeyd, ayn senedle
nakletmektedir. Ancak Humeydnin hadisi; Ey Abdulmuttalip oullar!
veya ey Abdumenf oullar!... ifadesiyle balamaktadr.75
18- finin, bn Uyeyne ez-Zuhr Slim Babas Zeyd b.
Sbit senediyle rivayet ettii; Peygamber (sav) ariyye76 satna ruhsat ver-

Ancak metni vermeden " " ifadesiyle yetinmektedir. (Humeyd, el-Msned, II, 276.)
fi, er-Risale, 864.
73 Humeyd, el-Msned, II, 445-446. Humeyd ayn hadisi farkl senedle ve metindeki kk
bir farkla tekrar etmektedir. (Humeyd, el-Msned, II, 446.)
74 fi, er-Risale, 889.
75 Humeyd, el-Msned, I, 255.
76 Ariyye: Hurma aac ve paras olmayan ihtiya sahibi bir kimsenin oluuna ocuuna
taze hurma tattrmak maksadyla elindeki kuru hurmay verip, gz kararyla aataki
taze hurmadan o miktarda hurma satn almas. (Davudolu, Ahmed, Sahih-i Mslim Tercme ve erhi, Snmez Neriyat, stanbul, 1980, VII, 642.)
72

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

122 | F u a t

Karab ulut

di. hadisini,77 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.78

19- finin, bn Uyeyne bn Eb Nech Abdullah b. Kesr
Ebl-Minhl (Abdurrahman b. Mutim) bn Abbs Raslullah (sav)
senediyle rivayet ettii; Raslullah (sav) Medineye geldiinde, Medineliler
bir veya iki sene vadeyle hurmada selem (selef) akdi yapyorlard. Bunun zerine
Raslullah (sav); Kim selem akdi yaparsa, ls belli, arl belli ve zaman
belli olan bir malda selem akdi yapsn buyurdular. hadisini79 , Humeyd,
ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir. Ancak Humeyd, farkl olarak
iki veya sene vadeyle selem akdi yapyorlard ifadesini kullanmaktadr.80
20- finin, Sufyn Muhammed b. Amr (b. Alkame) Eb Seleme Eb Hureyre Raslullah (sav) senediyle rivayet ettii; srailoullarndan rivayet edin. Bunda bir saknca yoktur. Benden de rivayet edin, ancak
bana yalan isnadda bulunmayn. hadisini,81 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir.82
21- finin, Sufyn Abdulmelik b. Umeyr Abdurrahman b.
Abdillah b. Mesd Babas Neb (sav) senediyle rivayet ettii; Allah
benim szm iitip ezberleyen, onu iyice kavrayan ve onu rivayet eden kimsenin yzn aartsn. Nice ilim yklenenler vardr ki, kendileri fakih deildir.
Nice ilim yklenenler de vardr ki, onu ilimi anlay kendilerinden daha iyi
olanlara aktarrlar. Mslmann kalbi u eyde cimrilik yapmaz (onlar tam
olarak yerine getiri). Onlar da: Allah rzas iin yaplan amelde ihlas, Mslfi, er-Risale, 909.
Humeyd, el-Msned, I, 195.
79 fi, er-Risale, 916.
80 Humeyd, el-Msned, I, 237.
81 fi, er-Risale, 1094.
82 Humeyd, el-Msned, II, 492.
77
78

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 123

manlara nasihat etme ve Mslmanlarn cemaatine devamllktr. Zira onlarn

(Mslmanlarn) duas, onlar tam anlamyla kuatr (korur). hadisini, 83
Humeyd, ayn senedle nakletmektedir. Ancak Humeydnin rivayetinde
" " yerine, " " ifadesi, " " yerine ise,
" "ifadesi yer almaktadr.84
22- finin, Mlik ve Sufyn ez-Zuhr Ubeydullah b. Abdillah Eb Hureyre, Zeyd b. Hlid ve ibl b. Mabed Neb (sav) senediyle, metnini zikretmeksizin " "ifadesiyle iaret ettii ve 1125 nolu maddede senedini vermeksizin sadece Peygamber (sav), Uneyse, karsnn zina
ettiini syleyen adamn karsna gitmesini ve; itiraf ederse onu recmet
buyurmutur. Kadn itiraf edince recmedilmitir. ksmn naklettii hadisi,85
Humeyd, ayn senedle ve hadisin metninin tamamn vererek yle rivayet etmektedir: Bir adam Raslullah (sav)e gelerek:Ya Rasulallah! Allah
akna, aramzda sadece Allahn Kitabyla hkmedin, dedi. Kendisinden daha
anlayl olan hasm da: Doru syledi. Aramzda Allahn Kitabyla hkmedin. Ya Rasulallah, konumam iin izin verin dedi. Bunun zerine Raslullah
(sav): Syleyin buyurdu. O da yle konutu:Gerekten olum unun ailesinin yannda iiydi. Derken onun karsyla zina etmi. Bundan dolay ben ona
yz koyun ile bir cariye fidye verdim. Sonra da ben, gerekten ilim ehli olan baz
zatlara, bu meseleyi sordum da onlar bana; oluma yz denek vurma ile bir yl
srgn gerektiini, bunun karsna ise recm gerektiini haber verdiler. Bunun
zerine Raslullah (sav) de yle buyurdular:

83 fi,

er-Risale, 1102. fi, ayn hadisi 1314 nolu maddede tekrar ederken, hadisin sadece
ba tarafn vererek ihtisar yapmaktadr.
84 Humeyd, el-Msned, I, 47-48.
85 fi, er-Risale, 1126.
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

124 | F u a t

Karab ulut

Canm elinde olan Allaha yemin olsun ki, mutlaka aranzda Allahn Kitabyla hkmedeceim. Yz koyun ile cariye sana geri verilecek. Oluna yz
denek vurma ile bir yl srgn gerekir. Ey Uneys! Sen de unun karsna git de
ona sor. ayet (suunu) itiraf ederse, onu recmet. Uneys kadna gidip sormu.
Kadn (zina ettiini) itiraf edince, kadn recmetmitir.86 finin baz rivayetlerde yapt gibi, bu hadiste de ihtisar yapt grlmektedir.
23- finin, Sufyn Amr b. Dnr Amr b. Abdillah b. Safvn
Days Yezd b. eybn senediyle rivayet ettii; Biz Arafatta kendimize ait
bir vakfe yerindeydik. Amr b. Abdillah gerekten de imamn vakfe yapt yere
uzakt. Derken bn Mirba el-Ensr bize gelerek yle dedi: Ben Raslullahn
size gnderdii elisiyim. Size kendinize ayrlan yerde vakfe yapmanz emrediyor. Zira sizler babanz brahimin miras zeresiniz. hadisini,87 Humeyd,
ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir. Ancak Humeydnin rivayetinde,
bn Mirban geldii ifade edildikten sonra, kendi bulunduklar yer tavsif
edilmitir.88
24- finin, Sufyn Amr b. Dnr bn mer senediyle rivayet
ettii; Biz mahsuln belli oran karlnda tarm ortakl yapyorduk ve
bunda bir saknca da grmyorduk. Ta ki Rfi (b. Hadc), Raslullahn (sav)
bunu yasakladn sand (haber verdi). Biz de onun sz zerine bunu terk
ettik. hadisini,89 Humeyd, ayn sened ve lafzlarla nakletmektedir. Ancak Humeydnin rivayetinde " "yerine, "
" ifadesi yer almaktadr.90

Humeyd, el-Msned, II/354-355.

fi, er-Risale, 1132.
88 Humeyd, el-Msned, I/262-263.
89 fi, er-Risale, 1225.
90 Humeyd, el-Msned, I/198.
86
87

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 125

25- finin, Sufyn Abdullah b. Eb Lebd bn Sleyman b.

Yesr Babas mer b. Hattb Peygamber (sav) senediyle rivayet
ettii; mer b. el-Hattb, Cbiyede insanlara hitap etti ve yle dedi: Raslullah (sav) u anda benim aranzda kalktm gibi kalkt ve yle buyurdu: Ashabma, sonra onlardan sonra gelenlere, sonra da onlardan sonra gelenlere saygl
olun. Daha sonra yalan ortaya kar, hatta kii yemin etmesi istenmedii halde
yemin eder, ahitlik etmesi istenmedii halde ahitlik eder. Dikkat edin, kimi
cennetin ortas sevindiriyorsa, cemaate devam etsin. Zira eytan iki kiiden
uzakken yalnz kalanla beraber olur. Hi kimse bir kadnla yalnz kalmasn.
nk ncleri eytan olur. Her kim ki, iyiliini kendisini sevindiriyor ve
ktl de zyorsa, ite o mmindir. hadisini,91 Humeyd, ayn senedle
nakletmektedir. Ancak Humeydnin metninde, ifadelerin nceliksonralnda farkllklar sz konusudur.92 Ayrca finin muhakkiki A.
Muhammed kir, hadisin bu senedle mrsel olduunu, nk Sleyman b. Yesrn Hz. meri grmediini ifade ettikten sonra, hadisin, Hz.
merden sahih bir senedle de rivayet edilmi olduunu beyan etmektedir.93
finin er-Risalesi ile Humeydnin el-Msnedinde yer alan
Sufyn b. Uyeyne rivayetlerinin, sened ve metin asndan, ufak tefek
farkllklar dnda neredeyse ayn olduklar grlmektedir. er-Risale ile
el-Msned arasndaki mukayesede, er-Risalenin muhakkiki Ahmed Muhammed kirin dipnotlarda verdii nsha farkllklar da gz nnde

fi, er-Risale, 1315.

Humeyd, el-Msned, I/19-20.
93 fi, er-Risale, s. 474-475 (1315 nolu maddenin 5 numaral dipnotunda).
91
92

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

126 | F u a t

Karab ulut

bulundurularak deerlendirildiinde, iki eserde yer alan ortak rivayetlerde grlen kk farkllklarn da ortadan kalktklar sylenebilir.
el-Msned incelendiinde, Sufyn b. Uyeyneden rivayet edilen
hadislerin tamam, onlarn sema yoluyla alndn ifade eden,
eda sigasyla verilmektedir. finin er-Risalesi tetkik edildiinde ise,
eserinde yer alan dier rivayetlerde olduu gibi, Sufyn tarikiyle gelen
rivayetlerde de eda sigasnn kullanld grlmektedir. Bu da,
hocasnn yazl eserlerinden rivayet yetkisine sahip olan ravilerin, yazl
kaynaklardan hadis alrlarken de bu eda sigalarn kullandklarn gstermektedir.94

Sonu
kinci asrn nemli alimlerinden biri olan Sufyn b. Uyeyne, bata
nemli talebelerinden Buhrnin hocas Humeydnin el-Msnedi ve
finin eserleri olmak zere, kendisinden sonraki yazl literatr zerinde nemli etkiler brakmtr.
el-Msnedde yer alan rivayetlerin neredeyse tamam Sufyn b.
Uyeyne tarikiyle nakledilmi ve el-Msned muhakkikinin tespitlerine
gre camilerde bulunmas gereken sekiz ana konuya ait hadisleri muhtevi olduu grlmektedir. Ayrca er-Risaledeki rivayetlerin nemli bir
blm hocas Sufyn b. Uyeyne tarikiyle nakledilmektedir.
Dolaysyla kaynaklardan varln kesin olarak bildiimiz, ancak
gnmze kadar mstakil olarak varln koruyamam olan el-Cami
adl eserinin, ncelikle en nemli talebesi Humeydnin el-Msnedi ol-

94

Bkz. Sezgin, a.g.e, s. 45-49.

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 127

mak zere, nemli talebelerinden finin eserlerinde mndemi olduunu sylemek mmkndr.
Hem finin, hem de Humeydnin ortak rivayetlerinin, sened ve
metin asndan neredeyse farkllk tamamas sebebiyle, her iki mellifin de eserlerini olutururken hocalar Sufyn b. Uyeyneye ait yazl mirastan oka yararlandklar sylenebilir.
Ortaya kan ufak tefek farkllklarn ise, eserlerin farkl nshalar
dikkate alndnda ortadan kalkt veya finin zaman zaman hadislerde ihtisar yapmasndan kaynakland grlmektedir.

KAYNAKA
Adil Nveyhin, Mucemul-Mufessirn, Beyrut, 1983
Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar Szl, Hadisevi, stanbul, 2006
el-Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali el-Htb, Trhu Badd, DrulKitbil- Arab, Beyrut, 1986
.., Takydul-lim, thk. Yusuf el-A, Dmek, 1949
Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail, et-Trhul-Kebr, el- Mektebetul- slmiyye, Diyarbakr/Trkiye, Trsz
akan, smail Ltfi, Hadis Edebiyat, MFV Yaynlar, stanbul, 1989
Davudolu, Ahmed, Sahh-i Mslim Tercme ve erhi, Snmez Neriyat,
stanbul, 1980
Diretul-Maarif Bezrgn slm, Tahran, 1370
Diretul-Maarif Teeyyu, Tefsru ve Tefsiru i, Tahran, 1373,
Eb Nuaym, Ahmed b. Abdillah el-sbahn,

Hilyetul-Evliy, Drul-

Kitbil- Arab, Beyrut, 1387/1967

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

128 | F u a t

Karab ulut

Eb Zehra, Muhammed, mm fi, Trc. Osman Keskiolu, Diyananet

leri
Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000
Evgin A. Kadir, Buhrnin Hocas Abdullah b. Zbeyr el-Humeyd ve Msnedi, lhiyt, Ankara, 2004
el-Hir, Muhammed Hseyin el-Alem, Diretul-Maarifi-i el-mme,
Messesetul-Alem lil-Matbut, Beyrut, Trsz.
el-Humeyd, Eb Bekir Abdullah b. ez-Zbeyr, el-Msned, Thk. Habburrahman el- Azam, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1409

bn Eb Hatim, el-Cerh vet-Tadl, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 2002

.., Takdimetul-Cerh li Kitbil-Cerh vet-Tadl, Matbaatu Meclisi Diretul-Maarifil-Osmaniye, Haydarbd, 1271
bn Hacer, Ebl-Fadl Ahmed b. Ali el-Askaln, Tehzbut-Tehzb, Matbaatu Meclisi Diretil-Maarifin-Nizmiye, Haydarbd, 1325
bn Hibbn, Eb Htim Muhammed b. Hibbn el-Bust, Mehiru
Ulemil-Emsr ve Almi Fukahil-Akdr, Muessesetul-KutubisSekafiye, Beyrut, 1408/1987
bn Nedm, el-Fihrist, Mektebtu Hayyt, Beyrut, Trsz.
bn Sad, Eb Abdillah el-Basr, et-Tabaktul-Kubr, Dru
Sdr, Beyrut, Trsz
Ktip eleb, Mustafa b. Abdillah el-Kostantin, Kefuz-Zunn an EsmilKtb ve Funn, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992,
el-Kettn, es-Seyyidu-erif Muhammed b. Cafer, Hadis Literatr
(er-Risletul-Mustadrafe), dipnotlar ve ilaveleriyle Trc. Yusuf ZBEK, z Yaynclk, stanbul, 1994
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1

afinin Er-Risalesi le Humeydnin El-Msnedindeki Rivayetlerin

| 129

Krbaolu, M. Hayri, Snn Paradigmann Oluumunda finin Rol,

Kitabiyt, Ankara, 2003
Koyiit, Talat, Hadis Tarihi, AF Yaynlar, Ankara, 1988
Muhammed Rafet Sad, Mamer b. Rid es-Sann Mesdiruh ve Menhecuh ve Eseruh f Rivyetil-Hads, Alemul-Kutub lin-Neri
vet-Tevz, Riyad, 1403/1983
Muhsin el-Emn, Aynu-i, Thk. Hasan el-Emn, Drut-Taaruf lilMatbuat, Beyrut, 1406/1986
er-Rmehurmz, el-Hasan b. Abdirrahman, el-Muhaddisul-Fasl BeynerRvi vel-V, Thk. Muhammed Accac el-Hatb, Darul-Fikr, Beyrut, 1404/1984
Sandk, Kemal, lk Asrda slm Corafyasnda Hadis, DB Yaynlar,
Ankara, 1991
Sezgin, Trhut-Turasil-Arab, Arp. ev. Mahmud Fehmi Hicz- Fehmi
Ebl-Fadl, el-Heyetul-Msriyyetul-mme lil-Kitb, Msr, 1977
.., Buhrnin Kaynaklar, Kitabiyat, Ankara, 2000
fi, Muhammed b. drs, er-Risle, Thk. Ahmed Muhammed kir,
el-Mektebetul-lmiyye, Beyrut, Trsz.
Tefsru ve Tefsiru i, Diretul-Maarif, Tahran, 1373
ez-Zeheb, emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mznul-tidl f
Nakdir-Ricl, Thk. Ali Muhammed el-Becv,

Dru hyail-

Kutubil-Arab, Beyrut, 1382/1963

, , Siyeru

Almin-Nubel, Muessesetur-Risle, Beyrut, 1406/1986

, Tezkiretul-Huffz, Dru hyit-Turasil-Arab, Trsz.

, el-ber f Haberi men aber, Thk. Eb Hacir Muhammed es-Sad b.
Besyn Zell, Darul- Kutubil-lmiye, Beyrut, Trsz
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Say: 1