Хидроелектране и термоелектране

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - PODGORICA
Prof. dr Ilija Vujoevi
EKSPLOATACIJA I PLANIRANJE
ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA
- PREDAVANJA -
Podgorica, 2005. godine

SADRAJ
1.
UVOD
1.1 Funkcije aktivnosti eksploatacije i planiranja EES-a
1.2 Aktuelne transformacije elektroenergetskog sektora
1.3 Modeli organizovanja elektroenergetskog sektora
a.
Monopolski model
b.
Model jednog kupca (single buyer)
c.
Model konkurencije na tritu na veliko
d.
Model konkurencije na tritu na malo
2
2
3
5
5
6
7
7
2.
ENERGETSKO-EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a

2.1 Potroai
2.1.1 Dnevni dijagram i kriva trajanja optereenja
a. Karakteristini pokazatelji dijagrama
b. Podjela dnevnog dijagrama optereenja
c. Aproksimacija krive trajanja optereenja
d. Sedmini, mjeseni i godinji dijagrami optereenja i
odgovarajui dijagrami trajanja
2.2 IZVORI ELEKTRINE ENERGIJE
2.2.1 Osnovni pokazatelji elektrana
2.2.2 Hidroelektrane (HE)
a. Opta svojstva i vrste HE
b. Proraun snage i energije HE
c. Energetske karakteristike hidroagregata
2.2.3 Termoelektrane (TE)
a. Tipovi TE
b. TE na paru
c. Gasnoturbinske TE
d. TE sa kombinovanim ciklusom
e. Termoelektrane - toplane (TE - TO)
f. Osnovne energetske karakteristike TE
g. Angaovanje pojedinih tipova TE u dijagramu optereenja
h. Investicioni trokovi TE
2.2.4 Rezerve proizvodnih kapaciteta
2.2.5 Eksploatacija EES i pouzdanost
9
9
9
9
11
13
15
3.
FUNKCIJE OPERATIVNOG PLANIRANJA

3.1
3.2
3.3
3.4
Pregled osnovnih funkcija operativnog planiranja

Kratkorona prognoza potronje
Izrada plana remonta i odravanja termikih jedinica
Proraun rezervi proizvodnih kapaciteta
3.4.1 Regulaciona rezerva
3.4.2 Rotirajua havarijska rezerva
3.4.3 Remontna rezerva
3.5 Elektroenergetski bilansi
3.5.1 Opta razmatranja
3.5.2 Bilansi elektrine energije
3.5.3 Bilansi elektrinih snaga
18
18
21
21
27
33
35
35
35
37
39
39
42
57
58
62
65
66
66
67
70
71
71
72
77
79
79
79
82
4.
5.
PRINCIPI PLANIRANJA RAZVOJA EES-a

4.1 Osnovne faze, vremenska i prostorna dekompozicija procesa
planiranja
4.2 Osnovni koncepti planiranja
4.2.1 Koncept sigurnosti i stabilnosti
4.2.2 Koncept pouzdanosti
4.2.3 Koncept kvaliteta elektrine energije
4.2.4 Koncept ekonominosti
83
83
85
85
86
86
87
PROGNOZA POTRONJE ELEKTRINE ENERGIJE I SNAGE

5.1 Opti problemi
5.2 Metodi za dugoronu prognozu potronje elektrine energije i
snage
5.2.1 Kvalitativni metodi
5.2.2 Nezavisni (ekstrapolacioni) metodi
a. Deterministiki modeli
b. Stohastiki modeli
5.2.3 Zavisni (korelacioni) metodi
a. Zavisni model potronje elektrine energije u funkciji bruto
nacionalnog proizvoda
b. Prognoza potronja elektrine energije uz pomo
koeficijenta osjetljivosti
5.3 Varijacija potronje i karakteristinih pokazatelja potronje tokom
godine
5.4 Prognoza vrnog i minimalnog optereenja
5.5 Praktine primjene modela prognoze potronje
87
87
90
104
106
6.
PLANIRANJE RAZVOJA IZVORA

6.1 Opta razmatranja
6.2 Elektroenergetski bilansi za potrebe planiranja
6.3 Pouzdanost proizvodnog podsistema
6.3.1 Rezerviranje generatorskih kapaciteta
6.3.2 Odreivanje LOLP indeksa pouzdanosti
6.3.3 LOEP indeks pouzdanosti
6.3.4 Indeks uestanosti i trajanja (FD) - indeks
6.4 Izbor elektrana i veliine proizvodnih agregata
6.5 Izbor najpovoljnije strukture izvora elektrine energije
6.5.1 Trokovi proizvodnih agregata
6.6 Postupci planiranja razvoja izvora
6.6.1 Heuristiko planiranje razvoja izvora
6.6.2 Automatsko optimalno planiranje izvora
108
108
110
113
113
115
119
119
120
124
124
126
126
127
7.
PLANIRANJE RAZVOJA MREA

7.1 Uvod
7.2 Studija dogradnje prenosne mree
128
128
129
Literatura
132
91
91
92
97
97
99
103
Eksploatacija i planiranje EES
Predavanja
UVODNA NAPOMENA
Nastavna graa izloena u ovom kursu dominantno je bazirana na
slijedeim knjigama koje studentima preporuujem kao osnovnu literaturu:
1. Milan S. alovi, Andrija T. Sari:
EKSPLOATACIJA ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA
Beopres, Beograd 1999. g.
2. Milan S. alovi, Andrija T. Sari:
PLANIRANJE ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA
U skladu sa vaeim nastavnim planom i programom za ovu disciplinu,
nastavna graa je sistematizovana u sedam kraih poglavlja:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Uvod
Energetsko - eksploatacione karakteristike EES-a
Funkcije operativnog planiranja
Principi planiranja razvoja EES-a
Prognoza potronje elektrine energije i snage
Planiranje razvoja izvora
Planiranje razvoja mrea
Oznake veliina, slike i tabele su, radi lakeg praenja, preuzete iz naprijed
navedene osnovne literature. Numeracija formula, slika i tabela je usaglaena
sa brojem pripadajueg poglavlja.
PREDMETNI NASTAVNIK
Predavanja
1. UVOD
1.1 Funkcije aktivnosti eksploatacije i planiranja EES-a
Elektroenergetski sektor (elektroprivreda) bavi se problemima
proizvodnje, prenosa, distribucije i potronje elektrine energije. Osnovni
zadatak ovog sektora je da odgovarajuim aktivnostima obezbijedi
potroaima zahtijevane isporuke elektrine energije, uz propisani kvalitet,
neophodne nivoe sigurnosti i pouzdanosti isporuke i uz najmanje sopstvene
trokove. Dostizanje ovog cilja postie se preko dva skupa komplementarnih
procesa. To su eksploatacija i planiranje EES-a, pri emu je EES tehnikoekonomski sistem na kome se odvijaju sve aktivnosti elektroprivrede. U
tehnikom smislu, EES je sloeni dinamiki sistem koji se sastoji od skupa
elektrana, prenosnih i distributivnih vodova, transformatora i potroaa
meusobno povezanih tako da djeluje kao jedinstvena procesna cjelina.
Eksploatacija EES-a je aktivnost koja ima za cilj da se primjenom
tehniko-ekonomskih metoda na najbolji mogui nain iskoristi postojei, ve
izgraeni objekti i sistem. Da bi se taj cilj ostvario, neophodno je poznavati
energetske i eksploatacione (ekonomske) karakteristike pojedinih elemenata
sistema, objekata, odvojenih podsistema i EES-a kao cjeline. Ove
karakteristike u sebe ukljuuju i sva konstrukciona i tehnika rjeenja i
investicione trokove ugraene opreme.
Eksploatacija se esto definie i kao skup upravljakih akcija
preduzetih u cilju zadovoljenja potreba potroaa, uz uslov da se obezbijede
sigurnost pogona izvora i mree, pouzdanost napajanja potroaa kvalitetnom
elektrinom energijom i najmanji trokovi poslovanja. Ove upravljake akcije
(rune ili automatske) mogu uzeti najrazliitije forme, kao to su direktne ili
posredne manipulacije na opremi i aparatima lociranim u objektima EES-a,
promjene radnih reima, prepodeavanje parametara ureaja za kontrolu,
zatitu i regulaciju, reviziju radnih ogranienja, izradu upravljakih
algoritama i raunarskih programa, propisivanje procedura upravljanja,
posebno u abnormalnim pogonskim reimima i sl. Pri tome se sve funkcije
eksploatacije mogu razdvojiti u tri vremenska perioda:
priprema pogona (ili operativno planiranje),
upravljanje u realnom vremenu,
analiza ostvarenog pogona.
Detaljnije o navedenim funkcijama e biti kasnije govora.
Planiranje EES-a je aktivnost koja se odnosi na izradu planova razvoja,
projektovanje i izgradnju sistema i njegovih elemenata koji e zadovoljiti
neke pretpostavljene budue potrebe, polazei od zateenog (poetnog) stanja.
Polazi se od postojee izgraenosti i prognoza potreba potroaa, na bazi
2
Predavanja
kojih se prouavaju razne mogue varijante lokacija izvora i konfiguracije

mree sa kojima se zadovoljavaju potrebe sistema, uz pretpostavljeni stepen
pouzdanosti i sigurnosti i uvaavanje ogranienja koja nameu prirodni
resursi, ekologija i finansijski izvori sredstava za realizaciju planova razvoja.
Izbor najboljeg (optimalnog) scenarija vri se na osnovu uspostavljenih
kriterijuma koji se najee svode na minimizaciju ukupnih (investicionih i
operativnih) trokova, uz jako prisustvo neizvjesnosti u pretpostavkama na
osnovu kojih se donose odluke.
S druge strane, planiranje EES-a je usko povezano sa planovima razvoja
ukupne energetike jer postoji itav niz potroaa (domainstva, eljezniki i
gradski saobraaj, grijanje itd.) koji mogu energetske potrebe zadovoljiti iz
razliitih energetskih izvora. Zbog toga se pri planiranju razvoja EES-a mora
poi od generalne strategije razvoja zemlje (ako takva strategija postoji), pa
onda pristupiti planiranju razvoja pojedinih energetskih sektora, od kojih je
jedan i sektor elektroenergetike. Izrada navedenih planova razvoja je
multidisciplinarnog karaktera i ukljuuje, pored tehnikih, i ekonomske,
socijalne, ekoloke i politike aspekte od kojih se neki teko kvantifikuju.
1.2 Aktuelne transformacije elektroenergetskog sektora
Elektroenergetski sektor prolazi kroz vane transformacije u cijelom
svijetu koji su posljedica tenji za poveanjem efikasnosti rada sistema kroz
smanjenje trokova proizvodnje, poveanje pouzdanosti napajanja potroaa
elektrinom energijom, kao i ruenju monopola u tom sektoru. Tehniki i
ekonomski razlozi, kao i politike odluke tjeraju elektroenergetski sektor u
pravcu restrukturiranja i uvoenja konkurencije i ostalih trinih mehanizama.
Tradicionalni koncept vertikalno integrisanih sistema koji su bili u dravnom
ili u privatnom vlasnitvou, mijenja se sa kompleksnim sistemom u kojemu se
kao nezavisni elementi pojavljuju: proizvodnja, prenosni sistem, distribucija,
sistem operatori, brokeri energije ... Kao rezultat svega ovoga, dolazi do
naputanja koncepta centralizovanog sistema i ide se ka decentralizovanoj
sistemskoj strukturi koja e funkcionisati u veoma dinamikom okruenju.
Sa tehnikog aspekta, napredak u tehnologiji proizvodnje je znaajan
razlog za restrukturiranje elektroenergetskog snabdijevanja. Tokom 60-tih i
70-tih, kapacitet tipine elektrane na ugalj ili nuklearne elektrane dostigao je
veliinu od 600 1000 MW. Vrijeme izgradnje je bilo esto due od 4-5
godina, a za nuklearne elektrane to vrijeme je bilo i do 10 godina. Zbog
ovoga, odluke o gradnji novih elektrana su se trebale podrobno analizirati i
donijeti mnogo prije nego to je planirani kapacitet bio potreban. Investicije
su, takoe, bile enormne, a probijanje budeta esto. U ovim uslovima, samo
su veliki, vertikalno integrisani EES, koje je posjedovala drava, sa strogom
Predavanja
regulativom, mogli da obezbijede potrebne investicije, kao i da relativizuju

eventualne greke u planiranju.
Razvoj gasnih elektrana sa kombinovanim ciklusom doveo je do
poveanja termike efikasnosti i do smanjenja optimalnih veliina
generatorskih jedinica. Korienjem ove tehnologije, tipina instalisana snaga
generatorske jedinice moe biti manja od 300 MW, vrijeme izgradnje se moe
smanjiti na 1-2 godine, a investicija po instalisanom kW je znaajno manja.
tavie, razvoj trita gasa je doveo i do znatno manjih cijena gasa kao goriva.
Takoe, ova tehnologija ima mnogo manji tetni uticaj na ivotnu okolinu. U
ovim uslovima, investicije mogu da sprovedu i manje organizacije. Ovaj
napredak je omoguio pojavu manjih proizvoaa koji proizvode elektrinu
energiju po niim cijenama nego tradicionalne kompanije.
Ekonomski i politiki razlozi su, takoe, izuzetno znaajni za
transformaciju elektroprivrednih preduzea. Naftna kriza 70-tih godina
prologa vijeka je natjerala veinu razvijenih zemalja da smanje svoju
energetsku zavisnost od nafte i da se orjentiu ka drugim energentima. Novim
pravilima koja uzimaju u obzir i zatitu ivotne okoline (Kyoto Protokol)
znaajno se favorizuju proizvodnja elektrine energije iz obnovljivih izvora.
Elektrane na ugalj i nuklearne elektrane se zbog svojih energenata i
tehnologije, izuzetno teko uklapaju u ove standarde, i opti trend u
razvijenom svijetu je njihovo zatvaranje. Ulaskom novih "igraa" koji su
vezani za novodolazee tehnologije (gas, obnovljivi izvori) dolo je do
poveanja pritiska ka restrukturiranju sistema.
Politiki razlozi, takoe, igraju znaajnu ulogu u procesu
transformacije. Prvo, primjer nekih zemalja koje su relativno rano ule u
proces liberalizacije. Drugo, opti trend prihvatanja prednosti koje donosi
konkurencija i slobodno trite elektrine energije. Na kraju, pritisak nekih
meunarodnih finansijskih organizacija, kao to su Svjetska Banka i Evropska
investiciona banka, koje esto uslovljavaju kreditiranje sa ekonomskom
deregulacijom, ukljuujui i elektroprivredni sistem.
Verikalnim i horizontalnim razdvajanjem se u proizvodnji uvodi
konkurencija koja ima za cilj stvaranje novih proizvodnih kompanija i
nezavisnih proizvoaa (IPP - Independent Power Producer), ime se
zadovoljavaju potrebe u koliini energije, a time se dobija i jeftinija i
pouzdanija elektrina energija, to je i cilj za krajnje potroae.
Prenos se formira kao jedna kompanija odgovorna za manipulacije,
odravanje i irenje sistema. Ona garantuje pristup prenosnoj mrei, to se
regulie transparentnim i nediskriminatornim formama pristupa prenosnom
sistemu, kao i cijenama usluga prenosa.
Nezavisni sistem operator (ISO Independent System Operator) stara
se za tehniku sigurnost i pouzdanost rada EES-a, te propisuje minimalne
zahtjeve za pristup mrei i njeno korienje. ISO mora biti neutralan i
4
Predavanja
nediskriminatoran prema korisnicima prenosne mree. Osnovni zadatak ISO

je odravanje ravnotee energije (usklaivanje proizvodnje i potronje) i
odravanje ravnotee sistema (odravanje frekvencije i napona unutar
propisanih granica).
Distributivna djelatnost se dijeli u niz odvojenih distributivnih podruja
na kojima funkcioniu vie funkcionalno razdvojenih distributivnih
kompanija. Distributivne kompanije su odgovorne za izgradnju, irenje,
razvoj, upravljanje i odravanje distributivnih mrea.
S obzirom na potrebu postepenog otvaranja trita i uvoenja
konkurencije, sloboda izbora isporuioca elektrine energije se, po pravilu, u
poetku ograniava na kvalifikovane potroae koji e, u poetku, biti veliki
industrijski potroai.
1.3 Modeli organizovanja elektroenergetskog sektora
Postoje etiri osnovna modela za organizovanje elektroenergetskog
sektora:
monopolski model,
model jednog kupca,
model konkurencije na tritu na veliko i
model konkurencije na tritu na malo.
Ovi modeli su definisani prema stepenu konkurencije. Bilo koji drugi
model se moe smatrati kombinacijom nekih od ovih etiri osnovnih modela.
a. Monopolski model
Ovo je integrisani monopol koji nema konkurenciju ni u jednom
segmentu (Sl. 1.1). Potroa se nalazi na kraju niza i nabavlja elektrinu
energiju od kompanija koja ima monopol nad njim. Ugovorni odnosi postoje
samo sa velikim potroaima.
Smjer
energije
Predavanja
Sl. 1.1 Monopolski model

b. Model jednog kupca (single buyer)
Kod ovog modela je proizvodnja razbijena, odnosno uvedena je
konkurencija na nivou nezavisnih proizvoaa (Sl. 1.2). Meutim, ovim
modelom krajnji potroai i distributeri su obavezni da nabavljaju elektrinu
energiju od "single buyer-a". Single buyer se nalazi u monopolskom poloaju
jer moe da diktira uslove kako IPP, tako i distributerima. Ovaj model je
znaajno unaprijeen u odnosu na monopolski, meutim i dalje postoje
elementi monopola. Trokovi prenosa, distribucije, transakcija i mjerenja su
relativno niski i pokrivaju se profitom jedinog kupca ("single buyer"-a).
Sl. 1.2 Model jednog kupca

c. Model konkurencije na tritu na veliko
6
Predavanja
U ovom modelu (Sl. 1.3), takoe, krajnji potroai nijesu u mogunosti

da biraju svog snabdjevaa elektrinom energijom (osim kvalifikovani
potroai), ve su upueni na distributera koji ima mogunost izbora
proizvoaa. U ovom modelu je uvedena konkurencija u proizvodnji i
distribuciji. Upravljanje EES-om je u nadlenosti prenosa. Trokovi
transakcije su vei nego u prethodnom modelu, a neophodna je sloenija
mjerna i obraunska infrastruktura. Problemi isporuke i kvaliteta elektrine
energije u ovom modelu rjeavaju se ugovorima.
Sl. 1.3 Model konkurencije na tritu na veliko

d. Model konkurencije na tritu na malo
Ovaj model (Sl. 1.4) pretpostavlja potpuno liberalizovano trite
elektrine energije sa konkurencijom u svim elementima sistema, osim u
prenosu. Krajnji potroa moe da bira svog isporuioca, a moe direktno ili
preko posrednika (distributer) imati pristup svim proizvoaima. Ovako
ureeno trite, zbog velikog broja uesnika u ugovaranju i transakcijama,
postaje veoma sloeno, pa se poveavaju i svi servisni trokovi.
Predavanja
Sl. 1.4 Model konkurencije na tritu na malo

U skladu sa Atinskim procesom otvaranja trita elektrine energije i
Zakonom o energetici RCG, u Crnoj Gori je 2005. g. otpoeo proces
restrukturiranja elektroenergetskog sektora. U elektroprivredi Crne Gore
konstituiu se etiri funkcionalne cjeline za proizvodnju, prenos, distribuciju
i snabdijevanje potroaa elektrinom energijom, a predviena je i
privatizacija svih sektora, osim prenosne mree.
Predavanja
2. ENERGETSKO-EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a

2. 1 Potroai
U jednom EES-u postoje brojni i raznovrsni potroai. Najee se
karakteriu dijagramima optereenja, odnosno pokazateljima koji opisuju te
dijagrame. Zbog brojnosti pojedinanih potroaa (koji su najee
prikljueni na niski napon), oni se grupiu u odvojene kategorije potronje sa
slinim fizikim karakteristikama. Kriterijumi grupisanja mogu biti razliiti,
ali se najee u praksi koriste sljedee kategorije:
domainstva,
industrija,
saobraaj,
poljoprivreda,
ostala potronja.
Dijagrami optereenja izraavaju promjenu snage u funkciji vremena i
mogu se crtati za pojedinane potroae ili za agregiranu potronju u okviru
administrativnih i geografskih cjelina, ili raznih kategorija i sektora potronje.
Poto dijagrami optereenja (ili dijagrami potronje) mogu ukljuiti i gubitke
snage u pojedinim elementima sistema, mogue je razlikovati dijagrame:
- bruto potronje (na generatorima),
- na pragu elektrane (umanjena bruto potronja za sopstvenu potronju
elektrane),
- na pragu prenosa ( umanjena potronja na pragu elektrane za gubitke
u generatorskim blok transformatorima),
- na pragu distribucija (umanjena potronja na pragu prenosa za gubitke
u prenosnoj mrei),
- neto potronja koja se naplauje od potroaa (bez gubitaka u
distributivnim mreama).
2.1.1 Dnevni dijagram i kriva trajanja optereenja
a. Karakteristini pokazatelji dijagrama
U pogledu vremenskih perioda dijagrami optereenja se javljaju kao
dnevni, sedmini, mjeseni i godinji dijagrami, pri emu je osnov svih tih
dijagrama dnevni dijagram.
Dnevni dijagram Pp = f(t) se formira prema trenutnim, ili prema nekim
usrednjenim snagama na intervalima od 15 min, pola sata ili jedan sat i za
potrebe eksploatacije se najee prikazuju za optereenja sistema na pragu
elektrane, ili za neto potronju. Na Sl. 2.2 dat je tipian dnevni dijagram
srednjesatnih optereenja jednog konzumnog podruja. Karakteriu ga tri
9
Predavanja
osnovna pokazatelja: maksimalno PpMd i minimalno dnevno optereenje Ppmd

i ukupna potronja energije Wpd koja je data povrinom ispod dnevnog
dijagrama optereenja.
Iz naprijed navedena tri osnovna pokazatelja definiu se drugi izvedeni
karakteristini pokazatelji i to:
faktor dnevnog optereenja:
md = Wpd / 24 PpMd
(2.1)
srednje dnevno optereenje:
Ppsrd = Wpd / 24
(2.2)
vrijeme iskorienja maks. snage
TMd = Wpd / PpMd
(2.3)
odnos dnevnog min. i maks.
m0d = Ppmd / PpMd
(2.4)
Iz relacija (2.1) - (2.4) slijedi da izmeu pokazatelja postoji veza:

md = Ppsrd / PpMd = TMd / 24
(2.5)
Sl. 2.1 Opti oblik dnevnog dijagrama optereenja nekog konzuma

Za energetsko - ekonomske analize prilika u EES-u, umjesto
hronolokog dijagrama optereenja sa Sl. 2.1, pogodnije je da se koristi
preureena kriva trajanja optereenja kao na Sl. 2.2.
10
Predavanja
Sl. 2.2 Preureena kriva trajanja optereenja

Ta kriva se dobija tako to se optereenja iz dnevnog dijagrama
poreaju po opadajuim vrijednostima, bez obzira na vremenske trenutke
njihovih pojava. Na preureenoj krivoj sa Sl. 2.2 sauvani su osnovni
pokazatelji hronolokog dijagrama sa Sl. 2.1: PpMd, Ppmd i Wpd.
b. Podjela dnevnog dijagrama optereenja
Dnevni dijagram optereenja se moe podijeliti na dva naina:
po trajanju optereenja;
po tipu optereenja.
Po prvoj podjeli dnevni dijagram optereenja se razdvaja na peride
visokih Tvd i niskih optereenja Tnd kao na Sl. 2.3-a. Granice izmeu ta dva
perioda i njihovo trajanje nijesu jasno odreeni, jer zavise od oblika
dijagrama.
Podjela po tipu optereenja razdvaja dnevni dijagram na konstantno (ili
bazno) optereenje Ppkd i na varijabilno (ili vrno) optereenje Ppvd kao na Sl.
2.3-b. Sada je mogue izraziti konstantnu dnevnu energiju kao
Wpkd = 24 Ppkd
(2.6)
dok se dnevna varijabilna snaga Ppvd i varijabilna energija Wpvd definiu kao
Ppvd = PpMd - Ppkd
(2.7)
Wpvd = Wpd - Wpk
(2.8)
11
Predavanja
Prema tome, podjelu dnevnog dijagrama optereenja na konstantni i

varijabilni dio karakteriu tri veliine: maksimalno dnevno optereenje PpMd,
konstantno dnevno optereenje Ppkd i ukupna dnevna energija Wpd.
Sl. 2.3 Podjela dnevnog dijagrama optereenja

a. na periode visokih i niskih optereenja
b. na konstantni i varijabilni dio
Dnevni dijagrami razlikuju se za radne i neradne dane, odnosno
nedjelje i praznike. Razlike su, kako po veliini ukupne energije, tako i po
maksimalnom optereenju i vremenu trajanja varijabilnog optereenja. Sve
nabrojene veliine su vee u radnim danima.
Ako je dnevno trajanje velikih optereenja Tvd, trajanje malih
optereenja je Tnd = Td - Tvd , gdje je Td = 24 h. Obino se polazi od
pretpostavke da je konstantno opterenje Ppkd isto za radne (indeks r) i
neradne dane (indeks n) i odreuje se relacijom
Ppkd = (Wpd - Wd p,vis)/ Tnd
(2.9)
pri emu su Wd p,vis i Tnd definisani na Sl. 2.3-a. U optem sluaju vai da je
Ppkd Ppmd i Wd p,vis Wd p,v.
Naprijed izloena podjela dnevnog dijagrama na konstantni i varijabilni
dio naroito je vana u vezi sa njegovim popunjavanjem angaovanjem
razliitih tipova elektrana. Konstantno ili "bazno" optereenje se obino
pokriva protonim HE i/ili TE, dok se varijabilno optereenje pokriva
"vrnim" elektranama (akumulacione i reverzibilne HE ili gasne TE).
12
Predavanja
c. Aproksimacija krive trajanja optereenja

Mogua su dva naina aproksimacije krive trajanja optereenja Pp(t):
pomou vie pravih linija ili pomou vremenskog polinoma proizvoljnog
stepena. Osnovni princip svih aproksimacija je da aproksimacije moraju
sauvati najvanija svojstva stvarne krive: maksimalno i minimalno (ili
konstantno) optereenje i ostvarenu potronju, odnosno povrinu ispod krive
trajanja.
Na Sl. 2.4 prikazana je esto primjenjivana aproksimacija sa tri prave.
Polazi se od koncepta podjele normalizovanog dijagrama trajanja optereenja
na konstantni i varijabilni dio i zamjene stvarnog dijagrama sa tri segmenta
pravih odreenih sljedei koordinatama:
- (0,1) i (dv , ppkd + ppvd)
- (dv , ppkd + ppvd) i (dv , ppkd)
- (dv , ppkd) i (1, ppkd)
za segment A - B (0 dv);
za segment B - C (dv dv);
za segment C - D (dv 1).
gdje su normalizovane koordinate ppd = Pp / PpMd i = t / Td kao i sve ostale

veliine na Sl. 2.4 izraene u relativnim jedinicama (pri emu je Td = 24 h).
Nepoznati parametri i definiu krajnje take segmenata pravih i
odreuju se iz uslova da je u zamjenskom dijagramu povrina koja odgovara
varijabilnoj energiji ostaje nepromijenjena:
wpvd = Wpvd / PpMd Td = 0,5 [dv ppvd(1 + ) + dv ppvd(1 - )] =
odakle je
= 0.5 dv ppvd ( + )
+ = 2 wpvd / dv ppvd = 2 Wpvd Td / Ppvd Tvd
(2.10)
(2.11)
Ako se uzmu u obzir granine vrijednosti promjene varijabilne energije

Wpv = 0 i Wpvd = Ppvd Tvd (odnosno njihovih relativnih vrijednosti wpvd = 0 i
wpvd = dv ppvd) na osnovu jednaine (2.11) dobija se nejednakost
d
0+ 2
(2.12)
Jednaina (2.11) u koordinatnom sistemu (, ) predstavlja pravu iji je

koordinantni poetak u taki (0,0) na Sl. 2.5, a odsjeci v (za = 1) na koordinati i ppv ( za = 1) na - koordinati. Ova prava ( + = Const.)
predstavlja geometrijsko mjesto taaka presjeka pravih koje aproksimiraju
varijabilni dio normalizovane krive trajanja optereenja i ima jednake
odsjeke na novim koordinatnim osama i
13
Predavanja
0 = 0 = 2 wpvd / dv ppvd
(2.13)
Sl. 2.4 Aproksimacija krive trajanja dnevnog optereenja sa tri prave

Druga aproksimacija krive trajanja optereenja koristi vremenski
polinom
ppd () =
k =0
ak k
(2.14)
gdje su nepoznati koeficijenti ak; k = 0,1,2,,n (obino se uzima n 5)

odreuju minimizacijom zbira kvadrata odstupanja vrijednosti funkcije (2.14)
od poznate vrijednosti zadate take na stvarnoj krivoj trajanja optereenja.
Aproksimacija polinomom (2.14) je u principu preciznija od
aproksimacije sa tri prave i dobija se u jednom koraku rjeavanjem
optimizacionog problema "fitovanja".
14
Predavanja
Sl. 2.5 Odreivanje presjene take B pravih sa Sl. 2.4

d. Sedmini, mjeseni i godinji dijagrami optereenja i odgovarajui
dijagrami trajanja
Osnov za formiranje u naslovu navedenih dijagrama su dnevni
dijagrami optereenja. Dijagrami za due vremenske periode od 24 h dobijaju
se hronolokim slaganjem odgovarajuih dnevnih dijagrama za posmatrani
vremenski period onoliko puta koliki je sadraj dana u njima: 7 puta za
sedmini dijagram, 30 (28, 29 ili 31) puta za mjeseni dijagram i 365 (366)
puta za godinji dijagram optereenja. radi preglednosti, ovi dijagrami se
mogu crtati trodimenzionalno kao, na primjer, na Sl. 2. 6 i Sl. 2.7 za sedmini
i mjeseni period.
Uoeno je da su dnevni dijagrami optereenja tokom jedne sedmice
meusobno slini za sve radne dane, a da se razlikuju u neradnim danima
(nedjelja i praznik). Zbog toga se posebno prouavaju dijagrami za radne, a
posebno za neradne dane. Zbog ponavljanja oblika dijagrama za radne i
neradne dane rijetko se crtaju hronoloki dijagrami Pp = f(t) sa Sl. 2.1 za
sedmicu, mjesec i godinu. Preteno se koriste krive trajanja optereenja za
odreene vremenske periode T (168 h za sedmicu, 720 h, odnosno 744 h, ili
672/696 h za mjesec i 8760, odnosno 8784 h za godinu). Radi unifikacije
esto se ovi dijagrami normalizuju po snazi i/ili po vremenu. Bazna veliina
za normalizaciju snage je vrna snaga PpM, a za normalizaciju vremena
odgovarajua duina perioda ( Ts za sedmicu, Tm za mjesec i Tg za godinu).
15
Predavanja
Sl. 2.6 Trodimenzionalni dijagram optereenja za sedmini period
Sl. 2.7 Trodimenzionalni dijagram optereenja za mjeseni period

Normalizovani dijagrami su pogodni jer se vrijednosti normalizovanih
koordinata izraavaju u relativnim jedinicama (r.j.) u opsegu izmeu 0 i 1 kao
na Sl. 2.8. Kada se izvri zamjena apscise i ordinate, dobija se normalizovani
inverzni dijagram optereenja = f(pp) kao na Sl. 2.9.
16
Predavanja
Sl. 2.8 Normalizovani dijagram trajanja opteteenja pp()
Sl. 2.9 Inverzni normalizovani dijagram trajanja optereenja = f(pp)

Analogno definicijama karakteristinih pokazatelja dnevnog dijagrama
(2.1), Ppsrd (2.2) i TMd (2.3) mogu se definisati i odgovarajui
m
karakteristini pokazatelji sedminih (s), mjesenih (m) i godinjih (g)
dijagrama optereenja:
d
ms = Wps / 168 PpMs ; Ppsrs = Wps / 168 ; TMs = Wps / PpMs
(2.15)
mm = Wpm /am PpMm; Ppsrm = Wpm / am ; TMm = Wpm/PpMm
(2.16)
mg = Wpg / ag PpMg; Ppsrg = Wpg / ag ; TMg = Wpg/PpMg
(2.17)
gdje koeficijenti am i ag zavise od broja sati u mjesecu (am 672, 696, 720,
744) i godini (ag 8760, 8784).
Pored dijagrama trajanja optereenja, potronju nekog potroaa ili
regiona mogu karakterisati i sedmini, mjeseni i godinji dijagrami
potronje. Na Sl. 2.10 prikazan je tipian sedmini dijagram potronje sa
17
Predavanja
dnevnom diskretizacijom vremenske ose, a na Sl. 2.11 godinji dijagram

potronje sa mjesenom diskretizacijom vremenske ose.
Sl. 2.10 Tipian sedmini dijagram potronje konzumnog podruja
Sl. 2.11 Godinji dijagram (histogram) potronje energije (za dvije godine)
2.2 IZVORI ELEKTRINE ENERGIJE
2.2.1 Osnovni pokazatelji elektrana
Zadatak izvora elekrine energije (elektrana) jeste da u svakom
trenutku zadovolje potronju sistema, pri emu se pod potronjom
podrazumijevaju neto potronje potroaa i gubici u prenosnim i
distributivnim mreama. Pored toga, u izvorima se mora obezbijediti i
neophodna rezerva kapaciteta za pokrivanje:
18
Predavanja
iznenadnih promjena optereenja (regulaciona rezerva),

istovremenog ispada najvee mogue snage proizvodnih agregata
(havarijska rotirajua rezerva),
generatorskih kapaciteta u remontu (remontna rezerva) i
drugih duih neplaniranih ispada proizvodnih kapaciteta (hladna
rezerva).
Primarni energetski izvori koji se danas koriste za proizvodnju
elektrine energije mogu se globalno klasifikovati u obnovljive i neobnovljive
izvore. U obnovljive spadaju hidroizvori, elektrane na sunce, vjetar i morske
talase, a u neobnovljive svi izvori koji koriste fosilna (ugalj, tena i gasovita) i
nuklearna goriva (uranijum).
Osnovni zajedniki pojmovi vezani za sve izvore sa kojima se operie u
procesima eksploatacije i planiranja su:
Instalisana (aktivna ili prividna) snaga agregata mjerena na generatoru
(PGi ; SGi), ili na pragu generatora (elektrane) (PGi ; SGi) je deklarisana
trajna (istovremeno i nominalna) snaga proizvodnog agregata, izraena u
[MW] ili [MVA].
Instalisana snaga elektrane (PEi) je zbir nominalnih snaga turbina [MW],
ili generatora elektrane [MVA].
Maksimalna snaga elektrane je ona najvea snaga (PEM PEi) koju
elektrana kao cjelina moe dati uz pretpostavku da su svi djelovi elektrane
sposobni za pogon. Za HE se pri tome pretpostavlja da su protok i pad
optimalni, a za TE na paru da na raspolaganje stoji dovoljna koliina goriva
propisanog kvaliteta i dovoljna koliina vode normalne temperature i
istoe za napajanje generatora pare i hlaenje kondenzata.
Raspoloiva snaga agregata (PGr) ili elektrane (PEr) dobija se preko
zajednikog izraza
Pr = Pi - Psp - PReR - Pop
(2.18)
gdje je u koherentnim jedinicama:

Psp - snaga sopstvene potronje agregata (elektrane),
PReR - snaga u remontu;
Pop - smanjena snaga usljed posebnih operativnih razloga kao , na primjer,
usljed smanjenja pada kod HE, porasta temperature rashladne vode kod TE,
kvara na mlinovima TE i sl.
Snaga sopstvene potronje (Psp) je snaga neophodna za pogon pomonih
ureaja agregata ili elektrane (pumpe, ventilatori, mlinovi, kompresori
itd.). Znatno je vea kod TE na paru (6 - 12 % od nominalne snage), nego
kod HE (0,5 - 2 %).
19
Predavanja
Aktivna snaga na pragu generatora (PG ), ili elektrane (PE ) je razlika

izmeu snage na generatoru (PG ) i snage sopstvene potronje generatora
ili elektrane (Psp), odnosno
PG = PG - Psp;
PE =
Pgi
(2.19)
Angaovana snaga elektrane (PEa) definie se kao razlika izmeu

raspoloive snage elektrane (PEr ) i kapaciteta koji se dri u rezervi u
elektrani (Prez )
PEa = PEr - Prez
(2.20)
Srednja godinja snaga agregata (elektrane) definie se kao kolinik

izmeu odgovarajue godinje proizvedene energije u [MWh] agregata
WGg (ili elektrane WEg) i broja sati u godini Tlg (8760 h za prostu ili
8784 h za prestupnu godinu).
PGsrg = WGg /Tlg ; PEsrg= WEg /Tlg [MWh]
(2.21)
Godinje vrijeme iskorienja nominalne (maksimalne) snage TMg je

kolinik izmeu godinje proizvedene elektrine energije u [MWh]
agregata WGg (ili elektrane WEg ) i nominalne snage agregata PGn (ili
elektrane PEn ) u [MW]
TMGg = WGg / PGn ;
TMEg = WEg / PEn
[h]
(2.22)
Godinji faktor iskorienja nominalne snage mg (ili godinji faktor

optereenja) agregata (elektrane) je kolinik
mgG = WGg /(Tlg PGn ) = PGsrg / PGn = TMGg / Tlg
g
m E = WE /(Tl PEn ) = PEsr / PEn = TME / Tl
(2.23)
Analogno se mogu definisati pokazatelji (2.18) - (2.23) za druge

vremenske intervale (dan, sedmica, mjesec).
Garantovana maksimalna snaga elektrane je najvea snaga koju
elektrana moe ostvariti odreeni broj sati dnevno (na primjer 4 h/dan) i
odreeni broj dana godinje (na primjer 300 dana/god).
Razni tipovi rezervi proizvodnih kapaciteta su:
Ukupna rezerva
- UR
Remontna rezerva
- ReR
Rezerva proizvodnih kapaciteta
- RPK
20
Predavanja
Hladna rezerva
Operativna rezerva
Rotirajua rezerva
Nerotirajua rezerva
Regulaciona rezerva
Rotirajua havarijska rezerva
- HR
- OR
- RoR
- NRoR
- RgR
- RoHR.
Pokazatelji kvaliteta rada elektrana su:

Vrijeme rada u [h] + Vrijeme u rezervi u [h]
100 [%]
Raspoloivost =
Duina perioda osmatranja u [h]
Duina prinudnih ispada u [h]
100 [%]
Pouzdanost = 100 Duina perioda osmatranja u [h]
gdje je duina perioda osmatranja obino jedna godina Tlg (8760 ili 8784 h).
Godinji intenzitet prinudnih ispada (FOR - "Forced Outage Rate") je
g
q = (FOR) =
Vrijeme trajanja prinudnih ispada u [h]

100 [%]
(Vrijeme u kojem je jedinica raspoloiva u [h] +
+ Vrijeme trajanja prinudnih ispada u [h])
Ostali specifini pojmovi posebno vezani za HE i TE bie objanjeni u

daljem izlaganju.
2.2.2 Hidroelektrane (HE)
a. Opta svojstva i vrste HE
HE su postrojenja u kojima se potencijalna energija vode pretvara
preko hidraulikih turbina prvo u mehaniku, a potom posredstvom
generatora u elektrinu energiju. Energetske karakteristike svake HE zavise
od vodotoka na kome je izgraena, odnosno od protoka, ukupne koliine
raspoloive vode i njene raspodjele tokom godine i od pada. Ni protok, ni
koliina vode ni pad se ne mogu po volji birati, jer su to inherentne
karakteristika svakog rjenog toka i poloaja elektrane.
HE se u energetskom pogledu karakteriu moguom proizvodnjom koja
se obino izraava kao srednja godinja proizvodnja u [GWh]. Ta srednja
21
Predavanja
proizvodnja se dobija kao aritmetika sredina moguih godinjih proizvodnji

u posmatranom duem nizu godina za koje se raspolae sa podacima o
ostvarenim dotocima. Pod pojmom "mogua proizvodnja" podrazumijeva se
maksimalna proizvodnja koja bi se mogla ostvariti korienjem najvee
koliine raspoloive vode pod najpovoljnijim uslovima, uzimajui u obzir
veliinu izgradnje svake od HE.
Karakteristika HE je i veliina akumulacionog bazena, gdje treba
razlikovati ukupnu (ili geometrijsku) i korisnu zapreminu bazena koja se
obino daje u [106 m3].
Ukupna zapremina bazena Vu je koliina vode koja se moe smjestiti
izmeu dna i najvieg nivoa vode u normalnom pogonu.
Korisna zapremina Vk odgovara iskoristivoj koliini te vode izmeu
najnieg i najvieg radnog nivoa akumulacije, dok je mrtvi prostor
neiskoristivi dio ukupne zapremine akumulacije.
Relativna vrijednost korisne zapremine vk akumulacionog bazena je
odnos korisne zapremine Vk i ukupne koliine vode koja tokom godine (Vgdu),
sedmice (Vsdu) ili dana (Vddu) dotekne u bazen. Korisna zapremina bazena se
jo karakterie i energetskom vrijednou akumulacionog bazena.
Energetska vrijednost akumulacionog bazena je ona koliina elektrine
energije koja bi se sa raspoloivom vodom mogla proizvesti u sopstvenoj i
svim nizvodnim HE u sluaju kompletnog pranjenja korisne zapremine
akumulacije Vk kada u tom procesu ne bi bilo dotoka vode u bazen, ni
gubitaka vode.
Na Sl. 2.12 prikazan je izgled krivih povrine Sa i ukupne zapremine Vu
jedne velike akumulacije (Jablanica, BiH), a na Sl. 2.13 opti izgled krive
nivoa gornje vode HG od korisne zapremine akumulacije Vk .
Radi ilustracije razliitih sluajeva akumulacija, u Tabeli 2.1 dati su
osnovni podaci o tri karakteristine akumulacije ("Trebinje" u BiH je HE sa
viegodinjom akumulacijom, "erdap 1" u Srbiji je HE sa nedjeljnom
akumulacijom i "Dubrovnik" u Hrvatskoj je HE sa dnevnom akumulacijom).
Vidi se da je za godinje ili viegodinje izravnanje voda potrebna
akumulacija velike relativne zapremine Vk / Vgdu= 0,2 - 0,6, za sezonsko je Vk
/ Vgdu= 0,08 - 0,2, a za nedjeljno izravnanje je Vk / Vgdu= 0,01 - 0,04.
Ostale karakteristike akumulacije su:
- Minimalni radni nivo, odnosno najnia kota nivoa gornje vode HGm
do koje se smije spustiti nivo akumulacije u normalno pogonu.
- Maksimalni uspor, odnosno najvia kota nivoa gornje vode u
akumulaciji HGM.
22
Predavanja
Sl. 2.12 Krive povrine i ukupne zapremine velike akumulacije (Jablanica) u

funkciji od kote gornje vode
Sl. 2.13 Opti oblik krive nivoa gornje vode od korisne zapremine bazena
Tabela 2.1 Osnovni podaci o tri karakteristine akumulacije HE
23
Predavanja
Na Sl. 2.14 prikazan je poduni presjek jedne derivacione HE sa

naznakom svih osnovnih veliina.
Sl. 2.14 Poduni presjek tipine derivacione HE
24
Predavanja
U energetskom pogledu postoji dva osnovna tipa HE:

1. HE koje vodu koriste za proizvodnju elektrine energije iskljuivo u
turbinskom reimu rada (klasine HE)
2. Pumpno - turbinske HE koje rade u turbinskom i u pumpnom reimu. Na
taj nain one mogu da vre prebacivanje vode iz gornjeg u donji
akumulacioni bazen (Sl. 2.15) i obrnuto, ime se istovremeno postie i
prebacivanje energije iz jednog dijela povrine ispod dijagrama
optereenja (baznog) u drugi (vrni), to je ilustrovano na Sl. 2.16. Kada
se pumpni turbinski reim obavljaju preko iste maine, takve elektrane se
nazivaju reverzibilne HE.
Sl. 2.15 ema tipine reverzibilne HE
Sl. 2.16 Plasman energije RHE u dnevnom dijagramu optereenja sistema

25
Predavanja
Reverzibilne HE mogu raditi u dnevnom ili u sezonskom ciklusu.

Njihov globalni faktor optereenja je reda 70 %, ali su korisne radi
izravnavanja dijagrama optereenja, jer poveavaju minimalne i smanjuju
efektivne vrne snage sistema.
S obzirom na postojanje i veliinu akumulacionog bazena, razlikuju se
etiri tipa (klasinih) HE:
1. Protone HE,
2. HE sa dnevnom akumulacijom,
3. HE sa sedminom akumulacijom,
4. HE sa sezonskom (mjesenom, viemjesenom, viegodinjom)
akumulacijom.
Protone HE su elektrane kod kojih skoro da ne postoji akumulacioni
bazen, tako da one moraju proizvoditi energiju potpuno u skladu sa reimom
prirodnih dotoka vode. Suprotno tome, kod HE sa sezonskom akumulacijom
postoje veoma veliki akumulacioni bazeni i iroke mogunosti sezonskog
izravnanja proizvodnje elektrine energije. Drugim rijeima, reim
proizvodnje ovih HE uglavnom je diktiran zahtjevima sistema, a ne
veliinama prirodnih dotoka vode.
Kriterijum za pripadnost HE jednoj od gornjih grupacija u domaoj
elektroprivredi zasnovan je na vremenu trajanja pranjenja akumulacionog
bazena sa instalisanim protokom HE, pretpostavljajui da pri tome nema
dotoka u akumulaciju. Ovo vrijeme definisano je relacijom
Tpr = Vk / 3600 Qi
[h]
(2.24)
gdje je Vk - korisna zapremina akumulacije u [m3];

Qi - instalisani protok HE u [m3/s].
Ako je:
- HE je protona;
0 Tpr 2 h
2 Tpr 400 h - HE je sa dnevnom i sedminom akumulacijiom;
- HE je sa sezonskom (odnosno viegodinjom)
Tpr > 400 h
akumulacijom.
U eksploataciji se HE sa dnevnom i sedminom akumulacijom obino
tretiraju kao protone.
Postoji i drugaija klasifikacija HE koja se moe sresti u zapadnim
izvorima, a koja se bazira na definiciji vremena potrebnog za punjenje
akumulacionog bazena sa dotokom jednakim instalisanom protoku, bez
pranjenja. Po takvom kriterijumu ima se slijedea klasifikacija:
1. HE je protona ako je vrijeme punjenja akumulacionog bazena manje
od 2 h. (Ovdje se ne uzima u obzir protok biolokog minimuma koji
26
Predavanja
predstavlja proizvodnju koja odgovara najmanje zahtijevanom protoku koji

ne ugroava ivot nizvodno od HE).
2. HE ima dnevnu akumulaciju ako je vrijeme punjenja akumulacionog
bazena (bez protoka biolokog minimuma) izmeu 2 h i 24 h.
3. HE je sa sedminom
akumulacijom ako je vrijeme punjenja
akumulacionog bazena (bez protoka biolokog minimuma) izmeu 1dan i 3
dana.
4.HE je sa sezonskom akumulacijom ako je vrijeme punjenja
akumulacionog bazena (bez protoka biolokog minimuma) due od 3 dana.
b. Proraun snage i energije HE
Zavisno od veliine, tipa konstrukcije akumulacionog bazena i
prirodnih uslova dotoka, HE mogu raditi sa konstantnim ili sa
promjenjljivim bruto padom Hb. Snaga generatora PG mjerena na pragu HE
izraunava se preko relacije
PG = tGg(1- pspt) Qt (Hb- H) 10-3 = 9,81 Qt Hn 8 Qt Hn [kW]
(2.30)
gdje je:
= 1000 kg/m3 - specifina masa vode;
- stepeni korisnog djejstva turbine i generatora;
t, , G
- ukupni stepen korisnog djejstva hidroagregata u
= t G
turbinskom reimu;
2
g = 9,81 m / s
- ubrzanje zemljine tee;
- sopstvena potronja HE u turbinskom reimu u [r.j];
pspt
- protok kroz turbinu [ m3 /s];
Qt
- bruto pad pri turbinskom pogonu u [m];
Hb
- neto pad u [m];
Hn = Hb- H
H
- ekvivalentni gubitak pada usljed otpora proticanja
vode u dovodnim organima turbine [m].
Jednaina (2.30), iako naizgled jednostavna, ukljuuje nelinearne
zavisnosti izmeu , PG , Qt i Hn koje se predstavljaju tzv. "topografskim"
(koljkastim) dijagramima turbine. Primjer topografskog dijagrama
Kaplanovih turbina hidroagregata HE erdap I prikazan je na Sl. 2.17.
27
Predavanja
Sl. 2.17 Topografski dijagram turbina hidroagregata u HE erdap I

Iz topografskih dijagrama turbine mogu se izvesti razne energetske
karakteristike hidroagregata kao, na primjer:
- karakteristika stepena korisnog djejstva od snage turbine (Sl. 2.18);
- karakteristika stepena korisnog djejstva od protoka kroz turbinu
(Sl. 2.19);
- ulazno - izlazna karakteristika turbine (ili generatora, nakon korekcije
sa G), kao na Sl. 2.20;
Sl. 2.18 Opti izgled karakteristike t = f1(Pt) pri konstantnom neto padu Hn
28
Predavanja
Sl. 2.19 Opti izgled karakteristike t = f1(Qt) pri konstantnom neto padu Hn
Sl. 2.20 Ulazno - izlazna (ili osnovna) karakteristika hidroagregata za

konstantni neto pad Hn0
Priblini izraz u relaciji (2.30) polazi od injenice da HE imaju
relativno malu sopstvenu potronju Psp (0,5 - 2 %), za razliku od TE kod
kojih Psp iznosi 6 - 12 %. Pored modela u relaciji (2.30), postoje i drugi
modeli koji opisuju rad HE kao, na primjer, Glimn - Kirchmayerov,
Hilderbrandov, Hamilton - Lamontov, Arvanitidis - Rosingov model i dr.,
iji detaljniji prikaz izlazi iz okvira ovog kursa. Sutinski, svi ti modeli
predstavljaju razliite interpretacije izraza (2.30), a razlog za postojanje
veeg broja modela lei u razliitostima karakteristika HE postrojenja.
U studijama ekonomine eksploatacije HE potrebno je raspolagati
modelima neto pada Hn i korisne zapremine rezervoara Vk koji povezuju ove
veliine sa prirodnim dotokom Qd , protokom kroz turbine Qt i prelivom Qs .
U strunoj literaturi postoje brojni egzaktni i priblini modeli za Hn i Vk, ,
iji prikaz, takoe, izlazi iz okvira ovog kursa. Pritom treba uzeti u obzir i
injenicu da se mnoge akumulacije grade kao vienamjenske, pa je za
eksploataciju takvih HE postrojenja neophodno poznavati potrebe ostalih
korisnika (navodnjavanje, plovidba, vodosnabdijevanje, kontrola od poplava,
rekreacija itd.). Zato se u eksploataciji HE bazena pojavljuju ogranienja
tipa:
29
Predavanja
Vkm Vk VkM
Qtm Qt QtM
Qm Qt + QM
(2.31)
Prvo ogranienje odnosi se na sam akumulacioni bazen, drugo na

zahtjeve minimalnog, odnosno maksimalnog proputanja vode kroz turbine
(zbog biolokog minimuma, pojave kavitacije lopatica turbine i sl.), a tree na
zahtjeve irigacije, plovidbe, vodosnabdijevanja, rekreacije i sl., zajedniki
oznaene kao protok . Prema tome, Qm i QM oznaavaju minimalni i
maksimalni dozvoljeni protok u prisustvu protoka .
Na ovom mjestu mogue je definisati i energetsku vrijednost
akumulacije. Naime, u energetskim proraunima jednostavnije je da se,
umjesto korisne zapremine akumulacionog bazena Vk u [m3] koristi
energetski ekvivalent vode u [kWh] ili [MWh]. Za HE sa konstantnim
padom energetska vrijednost akumulacije jednaka je proizvodu snage svih
generatora HE (PE) i vremena pranjenja (Tpr)
Wa= PE Tpr = PE Vk / 3600 Qi
[kWh]
(2.32)
gdje se snaga HE PE izraava u [kW], korisna zapremina Vk u [m3],

instalisani protok turbine Qi u [m3 /s], tako da odnos PE / 3600 Qi
predstavlja specifinu energetsku vrijednost m3 vode izraenu u [kWh/ m3].
U sluaju HE sa promjenjljivim padom, energetska vrijednost
akumulacije je (za neto pad Hn u [m])
Tpr
Wa =
PE dt = 9,81
Tpr
Vk
Qi Hn (V) dt =9,81 Hn (V) dV [kWh]

0
(2.33)
Za izraunavanje energetske vrijednosti akumulacije neophodno je
poznavati zavisnost bruto-pada i gubitaka H od zapremine bazena V da bi
se preko njih odredilo Hn (V).
Za potrebe eksploatacije i planiranja EES-a potrebno je odrediti
najvaniju energetsku karakteristiku HE - moguu proizvodnju elektrine
energije i raspored te proizvodnje tokom godine. Osnovna razlika u tretiranju
HE i TE upravo lei u nainu odreivanja njihovih moguih proizvodnji.
Dok je mogua proizvodnja elektrine energije TE odreena jedino njenom
raspoloivom snagom i vremenom korienja, proizvodnja HE zavisi od
prirodnih dotoka, kao i veliine i stanja akumulacionih bazena. Reim
doticanja voda je promjenjljiv od dana do dana i od godine do godine i zavisi
od topografskih, klimatskih i geolokih osobina slivnih podruja. Ako se
30
Predavanja
grafiki predstave srednji dnevni, sedmini ili mjeseni protoci za jedan

rjeni profil u periodu od jedne godine dobie se hronoloki dijagram, ili
hidrogram srednjih protoka. Ovi hidrogrami su razliiti za razliite godine,
ali postoji izvjesna slinost u njihovim oblicima, ime se potvruje da se
vrijednosti protoka na istom profilu jednog rjenog sliva mijenjaju cikliki,
sa periodom od godinu dana, kako je to za sluaj HE erdap I ilustrovano na
Sl. 2. 21.
Sl. 2.21 Oblik hidrograma srednjih dnevnih protoka (Dunav kod HE

erdap I) za tri karakteristine godine
Ako se, na isti nain kao i kod konstrukcije krivih trajanja optereenja,
ordinate dnevnih protoka diskretizuju i sloe po opadajuim vrijednostima,
dobie se kriva trajanja protoka. Na ovoj krivoj (Sl. 2.22) vremenski interval
od 365 dana uzima se kao 100 %. Ma kojem izabranom protoku na ordinati
odgovara apscisa koja pokazuje vjerovatnou pojave odnosno vrijeme (na
bazi 365 dana = 100 %) u kojem se moe pojaviti izabrani ili vei protok
(bez primjene izravnanja protoka akumulacijom). Ako je instalisani protok
elektrane takav da se kroz turbine moe propustiti taj protok, onda ordinata,
u odgovarajuoj razmjeri daje moguu godinju proizvodnju energije (ili
alternativno, godinje vrijeme rada elektrane sa instalisanim protokom).
31
Predavanja
Sl. 2.22 Oblik krive trajanja protoka za tri razliite vrijednosti srednjih
godinjih dotoka (Dunav kod HE erdap I) sa Sl. 2.21
Od posebnog znaaja su krive trajanja godinje (ili mjesene)
proizvodnje HE koje se, na bazi kumulativnih vjerovatnoa pojave dotoka,
crtaju za neki dui vremenski period osmatranja (obino 30 - 50 godina). Na
ordinati se prikazuje mogua proizvodnja HE, a na apscisi % od ukupnog
vremena osmatranja (1 godina = 3,33 % za 30 - godinji, a 2 % za 50 godinji period osmatranja), kako je prikazano na Sl. 2.23.
Sl. 2.23 Kriva trajanja godinje proizvodnje HE
32
Predavanja
Ordinate ije su apscise manje od 10 % karakteriu vlane, a ordinate

ije su apscise vee od 90 % karakteriu sune godine. Izmeu 10 i 90 % su
godine sa normalnom vlanou. Prema kriterijumima domae
elektroprivrede, apscisa od 70 % za protone, odnosno 50 % za akumulacione
HE daje moguu proizvodnju u prosjenoj godini.
Za potrebe planiranja EES-a razlikuju se dva pojma: mogua i
ostvarena proizvodnja.
Mogua proizvodnja jednaka je onoj proizvodnji koja bi se mogla
ostvariti u odreenom vremenskom periodu sa ukupnim prirodnim dotokom.
U sluaju planiranja razvoja izvora, kada se simulacija vri na mjesenoj bazi,
mogua mjesena proizvodnja protonih i akumulacionih HE sa dnevnom i
sedminom akumulacijom jednaka je ostvarenoj proizvodnji i ona za PE PE
iznosi
WmEP
T1m
PE dt = 9,81 Qmdsr Hn T1m 8 Qmdsr Hn T1m [kWh]
(2.34)
gdje je:
T1m - trajanje jednog mjeseca u [h] (esto se u tu svrhu koristi pojam
"standardnog mjeseca" trajanja 730 h);
m
Q dsr - srednji mjeseni prirodni dotok u [m3/s] (Qmdsr Qi ).
Ostvarena proizvodnja u sluaju neke HE sa sezonskom akumulacijom
razlikuje se od mogue zbog sposobnosti prebacivanja energije prirodnog
dotoka iz mjeseca u mjesec. Ona se izraunava kao
WmES
T1m
PE dt = 9,81 Qmreg Hn T1m [kWh]
(2.35)
gdje je Qmreg srednji mjeseni regulisani protok u [m3/s]. Za HE sa

promjenjljivim padom, umjesto neto-pada Hn , koristi se srednja vrijednost
neto-pada na poetku i kraju razmatranog mjeseca. Kada postoji vie
kaskadnih HE na vodotoku ili slivu, mora se voditi rauna i o uticaju
regulisanog protoka na proizvodnje nizvodnih HE.
c. Energetske karakteristike hidroagregata
Iz osnovne energetske ulazno - izlazne karakteristike hidrogregata (Sl.
2.20) mogu se izvesti karakteristika specifine potronje vode
ili
dH = 3,6 Qt (Pg )/Pg= dH (Pg ) [m3 /kWh]

dH = 3600 Qt (Pg )/Pg= dH (Pg ) [m3 /MWh]
33
(2.36)
Predavanja
i karakteristika diferencijalnog prirataja potronje vode

ili
H = 3,6 dQt (Pg )/dPg= H (Pg ) [m3 /kWh]
(2.37)
H = 3600 dQt (Pg )/dPg= H (Pg ) [m3 /MWh]
Naprijed navedene karakteristike dH (Pg ) i H (Pg ) nazivaju se

izvedene karakteristike hidroagregata, pri emu se protok Qt izraava u
[m3/s], a izlazna odata snaga generatora Pg u [MW]. Ove karakteristike su
za neki tipian sluaj HE prikazane na Sl. 2.24 i Sl. 2.25.
Sl. 2.24 Karakteristika specifine potronje vode hidroagregata dH (Pg )
Sl. 2.25 Karakteristika diferencijalnog prirataja potronje vode

hidroagregata H (Pg )
Na energetske karakteristike HE u velikoj mjeri utiu hidraulika
konfiguracija postrojenja i zahtjevi drugih, neenergetskih korisnika, a isto
tako i hidraulika sprega pojedinih jedinica unutar elektrane, ili elektrana na
odreenom vodotoku, odnosno slivu. Iz tih razloga sve su hidroenergetske
instalacije specifine, pa i sve njima pripadajue hidroenergetske
karakteristike.
34
Predavanja
2.2.3 Termoelektrane (TE)

a. Tipovi TE
TE su energetska postrojenja koja za proizvodnju elektrine energije
koriste procese sagorijevanja radi dobijanja toplotne iz latentne hemijske
energije goriva i njenog pretvaranja u mehaniku energiju posredstvom nekog
medijuma za prenos toplote i odgovarajuih pogonskih maina (parne i gasne
turbine, dizel motori). Dalje pretvaranje mehanike u elektrinu energiju
obavlja se posredstvom sinhronih generatora.
S obzirom na primarnu (pogonsku) mainu pomou koje se pokree
sinhroni generator, razlikuju se tri osnovna tipa TE:
1. TE na paru (radni fluid je vodena para, a primarna maina je parna
turbina);
2. Gasnoturbinske TE (radni fluid je vreli gas, a pogonska maina je gasna
turbina);
3. TE ije generatore pokreu motori sa unutranjim sagorijevanjem
(najee Diesel - motori). Ovo su konstrukciono najjednostavnije TE, ali
su im snage ograniene i imaju relativno nizak stepen iskorienja (ispod
20 %).
Za EES su od najveeg znaaja TE iz prve dvije grupe. TE na paru koje
kao gorivo mogu koristiti vrsta goriva (uglavnom ugalj), prirodni gas i tena
goriva (TE na fosilna goriva), ili fisiona goriva (nuklearne TE), dok
gasnoturbinske TE kao gorivo koriste prirodni gas ili tena fosilna fosilna
goriva.
Pored ovih osnovnih tipova TE, kao izvori elektrine energije znaajne
su:
4. TE sa kombinovanim ciklusom i
5. TE - TO (termoelektrane - toplane).
O navedenim tipovima TE (osim o tipu 3) bie vie rijei u narednom
prikazu.
b. TE na paru
TE na paru koriste fosilna (vrsta, tena i gasovita) i nuklearna goriva
(prirodni i obogaeni uranijum), pa je i radni fluid uvijek vodena para. Danas
se najee konstruiu u tzv. blokovskoj izvedbi, gdje svaki blok (kotao ili
reaktor, sa parogeneratorom - turbina sinhroni generator) predstavlja cjelinu,
nezavisnu od ostalih blokova. Stoga je, u sutini, svaki blok nezavisna TE.
Stepen iskorienja pretvaranja toplotne u elektrinu energiju kod savremenih
TE na paru je 35 - 40 %.
35
Predavanja
Tipina konfiguracija TE na paru koja koristi fosilna goriva prikazana je

na Sl. 2.26 i ine je sljedee osnovne komponente:
Kotao sa loitem, bubnjem, vodogrejnim cijevima, zagrjevaem vode,
pregrjevaem i dogrjevaem (meupregrjevaem) pare;
Parna turbina koja moe biti jednooklopna i dvooklopna sa sekcijama
visokog, srednjeg i niskog pritiska; kondenzaciona (sa ili bez
meupregrijavanja) ili sa protivpritiskom;
Kondenzator;
Sistem za napojnu vodu (ukljuujui postrojenje za pripremu i
deareator);
Sinhroni generator.
Sl. 2.26 ematski prikaz TE na paru koja koristi fosilna goriva

Tipina ema nuklearne TE prikazana je na Sl. 2.27. Nuklearne TE
najee koriste lakovodne reaktore, sa vodom pod pritiskom (PWR) ili sa
kljualom vodom (BWR) kao moderatorom. Ne ulazei u tehnoloki proces
ovdje e se navesti samo osnovne komponente ovih TE:
Reaktor sa sistemom za kontrolu nuklearne fisije koji je okarakterisan
korienim moderatorom i rashlaivaem (kod lakovodnih reaktora to
je obina voda);
Primarni cirkulacioni krug radnog fluida (obina voda, teka voda ili
teni metal);
Generator pare (izmjenjiva toplote);
Sekundarni cirkulacioni krug radnog fluida (vodena para) sa
sistemom napojne vode;
36
Predavanja
Parna turbina (obino dvooklopna sa sekcijama visokog i niskog

pritiska) je kondenzaciona, sa meupregrijevanjem pare;
Kondenzator;
Sistem za napojnu vodu;
Sinhroni generator.
Sl. 2.27 ematski prikaz nuklearne TE sa lakovoednim reaktorom

Elektrina snaga (na generatoru) termike jedinice na paru sa
jednostepenom turbinom izraunava se prema formuli
P= t gGt (ht - h0) 10-3
(2. 38)
gdje je:
t = t1 t - koeficijent koji uvaava oduzimanje toplote radi zagrijevanja
vode t1 i koeficijent korisnog djejstva turbine t ;
- koeficijent korisnog djejstva generatora;
g
- protok pare kroz turbinu u [kg / s];
Gt
- specifina entalpija pregrijane pare na ulazu u turbinu
ht (h0)
(entalpija izraene pare na izlazu iz turbine) u [kJ / kg].
c. Gasnoturbinske TE
Gasnoturbinske TE koriste tena i gasovita fosilna goriva. Kod ovih TE
radni flud je vreli gas koji se dobija sagorijevanjem smjee goriva i vazduha
37
Predavanja
pod pritiskom. Kao i za TE na paru i za gasnoturbinske TE je karakteristina

blokovska konfiguracija. Stepen korisnog djejstva kod ovih TE je 30 - 35 %.
Na Sl. 2.28 ematski je prikazana tipina gasnoturbinska TE ije su
osnovne komponente:
Sistem za dovod vazduha sa kompresorom;

Sistem za dovod goriva;
Komora za sagorijevanje;
Gasna turbina - jednostepena ili viestepena (na Sl. 2.28 turbina je sa
otvorenim ciklusom);
Motor za pokretanje;
Sinhroni generator.
Sl. 2.28 ema jednostavne gasnoturbinske TE

Odata (elektrina) snaga (na generatoru) gasnoturbinske jedinice (sa
jednostepenom) izraunava se prema formuli
P = gGt cp [Tut (1- 1/x) t - Tuc (x-1) / c ]10-6
gdje je:
x = r ( - 1)/
r
[MW]
- izentropski parametar ciklusa;

- odnos pritiska kompresije i ekspanzije;
38
(2.39)
Predavanja
- odnos specifinih toplota vrelog gasa pri konstantnom

pritisku i zapremini;
Gt = GV +GG GV - protok vrelog gasa kroz turbinu u [kg/s];
- potronja goriva (GG << GV) u [kg/s];
GG
Tut = 273,1 + ut - apsolutna temperatura vrelog gasa na ulazu gasnu
turbinu u [o K];
Tuc = 273,1 + uc - apsolutna temperatura vazduha na ulazu u kompresor
u [o K];
- temperatura vrelog gasa na ulazu u gasnu turbinu
ut ( uc )
(temperatura vazduha na ulazu u kompresor) u [o C];
- koeficijenti korisnog djejstva turbine, kompresora i
t , c i g
generatora, respektivno;
- specifina toplota vrelog gasa pri konstantnom
cp
pritisku P Pat na ulazu u gasnu turbinu u [kJ/kg o K].
d. TE sa kombinovanim ciklusom
U najkraem, to su TE u kojima se za pogon sinhronog generatora
koriste gasne i parne turbine, kombinovane u zajednikom toplotnom ciklusu,
gdje se toplotna energija koja se moe iskoristiti u gasnoj turbini, sadrana u
vrelim izlaznim gasovima, koristi za proizvodnju vodene pare u
rekuperacionom generatoru pare. Ta toplotna energija se dalje, pomou parne
turbine, koristi za pogon sinhronog generatora i proizvodnju elektrine
energije. Na Sl. 2.29 prikazana je standardna konfiguracija jedne TE sa
kombinovanim ciklusom. Njene osnovne komponente su:
Gasnoturbinski agregat, kao na Sl. 2.28;
Izmjenjiva toplote (sa ili bez dodatnog sagorijevanja goriva) i
rekuperacioni generator pare;
Agregat na paru, kao na Sl. 2.26.
Poto TE sa kombinovanim ciklusom koriste otpadnu toplotu
gasnoturbinskih TE, one imaju poveani stepen iskorienja toplotne u
elektrinu energiju koji se ovdje penje i iznad 50 %.
e. Termoelektrane - toplane (TE - TO)
TE -TO slue za kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne
energije. Elektrina energija se moe ovdje proizvoditi posredstvom gasnih ili
parnih turbina koje pokreu sinhrone generatore. Toplota se proizvodi u formi
39
Predavanja
Sl. 2.29 Standardna konfiguracija TE sa kombinovanim ciklusom

niskotemperaturne vodene pare ili tople vode pod pritiskom, a zatim se
preko toplodalekovoda distribuira spoljnim korisnicima. Pritom odnos
izmeu toplotne i elektrine snage postrojenja zavisi od toplotnog
konzuma. To ima odluujui uticaj na izbor konfiguracije i kapaciteta za
proizvodnju toplote i elektrine energije. Najee se TE-TO grade tako da
se toplota oduzima od parne turbine, a rjee se za proizvodnju toplote
koriste izlazni vreli gasovi iz gasne turbine, radi proizvodnje vodene pare
ili tople vode u rekuperacionim izmjenjivaima toplote, kao je to ematski
prikazano na Sl. 2.30 i Sl. 2.31.
Osnovni kvalitet primjene TE-TO je to pri proizvodnji elektrine
energije koriste otpadnu toplotu koja bi, inae, bila izgubljena. Na taj nain
moe se poveati stepen iskorienja ulazne latentne toplotne energije
goriva i do 70 %.
40
Predavanja
Sl. 2.30 TE-TO sa oduzimanjem toplote sa parne turbine
Sl. 2.31 TE-TO koja za proizvodnju toplote koristi izlazne vrele gasove iz
gasne turbine i izmjenjiva toplote kao generator pare
41
Predavanja
Osnovne komponente ovih TE-TO sa Sl. 2.30 su:

Kotao sa loitem, bubnjem, vodogrejnim cijevima, zagrjevaem
vode, pregrjevaem (i eventualno meupregrjevaem), kao na Sl.
2.26;
Parna turbina (sa protivpritiskom ili oduzimanjem pare);
Dva obilazna ( by - pass) ventila (sa priguivaem pritiska), za
direktno korienje toplote pare iz kotla u sluaju kvara na parnoj
turbini;
Kondenzator ;
Sistem za napojnu vodu (ukljuujui postrojenje za pripremu i
deareator);
Toplodalekovod;
Sinhroni generator;
Osnovne komponente postrojenja TE-TO za koncept sa Sl. 2.31 su:
Gasnoturbinsko postrojenje sa kompresorom, sistemom za dovod
goriva i vazduha, komorom za sagorijevanje, gasnom turbinom i
sinhronim generatorom, kao na Sl. 2.28;
Gasovod za dovod izlaznih gasova iz gasne turbine u generator pare;
Kotao (rekuperacioni generator pare);
Kondenzator (opciono);
Sistem za napojnu vodu;
Toplodalekovod.
f. Osnovne energetske karakteristike TE
Pored optih pokazatelja elektrana, definisanih u odjeljku 2.2.1, TE
karakteriu i neki specifini pokazatelji, kao to su:
Maksimalna raspoloiva snaga TE je najvea snaga koja se moe
plasirati u sistem, uzimajui u obzir kvalitet goriva, temperaturu rashladne
vode i vazduha, sopstvenu potronju i stanje pomonih pogona.
Tehniki minimum TE je ona minimalna snaga pri kojoj TE moe trajno
raditi sa osnovnim gorivom, uz odravanje stabilnosti procesa dobijanja
toplote iz primarnog izvora energije (vatra u loitu kotla u TE na fosilna
goriva, kontrolisani proces fisije u nuklearnom reaktoru, dobijanje vrelog gasa
u komori za sagorijevanje gasnoturbinskih TE). Kod TE na paru koje koriste
fosilna goriva minimalni nivo stabilnog sagorijevanja u loitu jako zavisi od
vrste goriva, konstrukcije i izvedbe kotla. U optem sluaju, tehniki
minimumi su relativno manji kod termikih blokova sa kotlovima na gas i
tena goriva, nego za termike blokove za vrsta goriva kod kojih se tehniki
minimum poveava sa smanjenjem toplotne moi goriva. Tako su relativno
najvei za termike blokove na paru loene lignitom i tresetom.
42
Predavanja
Dozvoljena brzina promjene optereenja TE odreena je termikim

naprezanjima materijala i prvenstveno zavisi od karakteristika i konstrukcije
turbine.
Mogua proizvodnja TE u nekom vremenskom periodu T (pod
pretpostavkom da na raspolaganju stoje dovoljne koliine goriva) izraunava
se kao proizvod raspoloive snage elektrane u tom periodu (Pgr u [MW]) i
duine predvienog rada, uzimajui u obzir planske prinudne zastoje (Tr T
u [h]) .
Pogonske karakteristike koje omoguavaju proraun trokova su
najvanije energetske karakteristike TE.
Osnovne pogonske karakteristike svake TE su tzv. ulazno - izlazne
karakteristike pojedinih proizvodnih jedinica, ijom se agregacijom formira i
ulazno - izlazna karakteristika cijele TE. Kao ulaz uzimaju se energetski
pokazatelji korienog goriva: satni utroak (potronja) toplote D u [MJ/h],
satna potronja goriva F (u [kg/h] za vrsta, [kg/h] ili [ l /h] za tena goriva i
[Nm3 / h] za gas) i satni trokovi goriva C u [n.j. / h], a izlaz je odata
generatorska snaga u [MW]. U principu, ove karakteristike se daju za bruto ulaz, shodno Sl. 2.32,to znai da se rauna sa snagom Pg na pragu elektrane.
Sl. 2.32 ematski prikaz termikog bloka za dobijanje osnovne energetske

karakteristike D(Pg), F(Pg) ili C(Pg)
Dakle, pored osnovne karakteristike satne potronje goriva u funkciji
snage D(Pg), mogu se definisati jo dvije varijante ulazno - izlaznih
karakteristika TE: F(Pg) ili C(Pg), koje su meusobno povezane preko
jednostavnih relacija:
F(Pg) = D(Pg)/q
(2.40)
C(Pg) = F(Pg) c = D(Pg) c /q
(2.41)
43
Predavanja
gdje je:
q
- donja toplotna vrijednost goriva izraena u [MJ/kg] za

vrsta, [MJ/kg] ili [MJ/ l ] za tena goriva i [MJ/Nm3] za gas;
- specifina cijena goriva po jedinici mjere u [n.j. / kg] za
c1
vrsta, [n.j./kg] ili [n.j./ l ] za tena goriva i [n.j. / Nm3] za gas;
- faktor konverzije satnog utroka toplote u satne trokove
c= c1/q
goriva [n.j. / MJ].
Oigledno je da su to u sutini identine karakteristike, sa razliitim
skaliranjem za D(Pg), F(Pg) i C(Pg), pa e se u daljem razmatranju koristiti
karakteristika satnog utroka toplote u zavisnosti od snage na pragu elektrane
D(Pg).
Osnovne pogonske karakteristike se u daljem razmatranju izvode
posebno za svaki naprijed pomenuti tip TE.
Parne TE na fosilna goriva
Na Sl. 2. 33 prikazan je tipini oblik ulazno - izlazne karakteristike D(Pg)
TE na fosilna goriva. Slino kao i u sluaju definisanja karakteristika
specifine i diferencijalne potronje vode hidroagregata (2.36) i (2.37), tako
se iz ulazno - izlazne karakteristike D(Pg) izvodi karakteristika specifinog
utroka (potronje) toplote.
dT(Pg) = D(Pg) / Pg [MJ/MWh]
(2.42)
i karakteristika diferencijalnog utroka toplote

T(Pg) = dD(Pg) / dPg
[MJ/MWh]
(2.43)
Kada je karakteristika utroka toplote termike jedinice D(Pg) poznata,

ukupni utroak toplote tokom nekog vremena pogona T u [h] je
T
DT =
D(Pg(t)) dt [MJ]
(2.44)
gdje je dijagram Pg(t) (0 t T) unaprijed zadat ili poznat na osnovu

podataka ostvarenog pogona u periodu od interesa T.
Diskontinuiteti na Sl. 2.43 - Sl. 2.45 posljedica su naglog porasta
gubitaka u mlaznicama parne turbine pri uzastopnom uputanju pare u turbinu
sa vie regulacionih ventila. Meutim, u veini sluajeva pokazuje se kao
zadovoljavajua aproksimacija navedenih pogonskih karakteristika glatkim
krivama, definisanim kao neka polinomna zavisnost satnog utroka toplote D
44
Predavanja
od neto izlazne snage Pg. U veini sluajeva zadovoljavajua aproksimacija

ulazno - izlazne karakteristike postie se kvadratnim polinomom.
Sl. 2.33 Osnovna energetska ulazno - izlazna karakteristika parne TE

na fosilna goriva
Ove karakteristike se nazivaju izvedene energetske karakteristike TE i za
sluaj parnih termikih blokova na fosilna goriva prikazane su na Sl. 3.34 i Sl.
3.35.
Sl. 2.44 Tipina karakteristika specifinog utroka toplote parnih

termikih blokova na fosilna goriva dT(Pg)
45
Predavanja
Sl. 2.45 Tipina karakteristika diferencijalnog prirataja utroka toplote

parnih termikih blokova na fosilna goriva T(Pg)
Karakteristike utroka toplote parnih termikih jedinica zavise od
konstrukcionih parametara agregata kao to su: poetno stanje pare, broj
stepena oduzimanja pare za regenerativno zagrijavanje i druge potrebe,
pritisak pare i temperatura vode za hlaenje u kondenzatorui sl.
Konvencionalne kondenzacione jedinice najee rade sa stepenom korisnog
djejstva od 30 - 35 %, to znai da su njihove specifine potronje toplote dT
izmeu 10300 i 12000 kJ /kWh. Za brza raunanja moe se koristiti srednja
vrijednost od 11000 kJ/kWh. Poreenjem podataka za jedinice iste snage
zakljuuje se da je specifini utrak toplote najmanji u sluaju korienja
vrstih goriva, a najvei kod jedinica na gasovita goriva, dok se jedinice na
tena goriva nalaze izmeu njih. Takoe vai da specifini utroci toplote dT
opadaju sa porastom snage jedinice, a da satni utroak D(Pg) raste sa
veliinom jedinice po nekom nelinearnom zakonu.
Ko to je ve naglaeno, krive utroka toplote se najee aproksimiraju
kvadratnim parabolama oblika
D(Pg) = + Pg + P2g
(2.45)
U Tabeli 2.2 date su vrijednosti koeficijenata , i za jedinice tipinih

karakteristika nominalne snage 50 - 1200 MW.
46
Predavanja
Tabela 2.2 Vrijednosti koeficijenata , i kvadratne parabole D(Pg)
Podaci o specifinim potronjama toplote u Tabeli 2.2 odnose se na

optimalne radne take pojedinih regulacionih ventila i grupe mlaznika (Sl.
2.45). Svako udaljavanje od optimalne radne take izaziva porast specifine
potronje toplote, zbog ega je potrebna korekcija podataka iz Tabele 2.2.
Korekcija se vri tako to se podaci o potronjama toplote za pojedine
regulacione ventile usrednjavaju u cijelom radnom opsegu i koriguju sa
aktuelnim stepenom iskorienja kotla i sopstvenom potronjom bloka.
Korekcioni faktori za razne tipove i snage parnih turbina dati su u Tabeli 2.3.
Tabela 2.3 Korekcioni koeficijenti zbog odstupanja krivih D(Pg)
od glatke krive
Iz krivih satnog utroka toplote D(Pg), specifinog utroka toplote

dT(Pg) i diferencijalnog utroka toplote T(Pg) lako se dobijaju krive trokova
goriva C(Pg), specifini trokovi goriva dcT(Pg) i diferencijalni prirataj
trokova goriva cT(Pg), shodno izrazima (2.41), prostim skaliranje prvih sa
koeficijentima c1/q u [n.j/MJ].
Kod prorauna ukupnih trokova TE, trokovima goriva moraju se
dodati i trokovi pogona i odravanja. U tabeli 2.4 navedeni su tipini podaci
47
Predavanja
o zahtjevima za odravanjem i intenzitetima prinudnih ispada termikih

jedinica na fosilna goriva. Trokovi pogona i odravanja CM predstavljaju
trokove koji se imaju u svakodnevnoj eksploataciji TE (plate pogonskom
osoblju, porezi, takse, rutinski pregledi postrojenja itd.), usljed planiranih i
neplaniranih remonata i opravki(trokovi radne snage i rezervnih djelova) i
ostalih izdataka vezanih za eksploataciju.
Tabela 2.4 Tipini zahtjevi za za odravanjem i intenziteti prinudnih
ispada parnih termikih jedinica na fosilna goriva
Prema tome, trokovi pogona i odravanja se sastoje iz dvije

komponente: iz stalnih i iz promjenjljivih trokova. Stalni trokovi su
nezavisni od proizvodnje elektrane i obino se proraunavaju na godinjoj
bazi kao neki konstantan procenat od investicionih ulaganja. Promjenjljivi
trokovi zavise od proizvedene elektrine energije, pa se ukupni trokovi
pogona i odravanja TE mogu izraziti kao
CgM = gM + gM Wg + gM Pgsr
gdje su:
gM
gM (gM)
Wg
Pgsr
(2.46)
- stalni godinji trokovi pogona i odravanja u [n.j/god.],

- specifini trokovi pogona i odravanja u [n.j/MW/god.],
(odnosno u [n.j/MWh/god.],
- godinja proizvodnja TE u [MWh],
- srednja godinja snaga TE u [MW].
Iz Tabele 2.4 se vidi da su intenziteti prinudnih ispada ("Forced Outage

Rate" - FOR) vei kod veih jedinica, pri emu se ovaj faktor za sve parne TE
(PTE) izraunava preko formule
48
qPTE = (FOR)PTE =
Predavanja
Vrijeme trajanja prinudnih ispada
(2.47)
Vrijeme trajanja pogona + Vrijeme trajanja prinudnih ispada
Sva vremena u (2.47) se izraavaju u [h/god.].

Vrijednost stalnih godinjih trokova pogona i odravanja gM (bez
trokova amortizacije) za TE na paru koje koriste fosilna goriva je izmeu 0,5
% i 2 % godinje od ukupnih investicija I, dok je koeficijent promjenjljivih
trokova gM reda 2,5 - 3,5 US $/ MWh/god.
Pored ukupnih pogonskih trokova CR(Pg) koji se sastoje od trokova
goriva C(Pg) i trokova pogona i odravanja CM (Pg), tj.
CR(Pg) = C(Pg) + CM (Pg)
(2.48)
termike jedinice imaju i trokove stavljanja u pogon CS i zaustavljanja CZ.

Ovi trokovi uslovljeni su potrebom da se pri stavljanju u pogon kotao i
turbina postepeno zagrijavaju, uz postepen porast pritiska i temperature pare
sve dok se ne postignu njihove radne vrijednosti i jedinica ne sinhronizuje
namreu. Za to vrijeme troi se neka toplotna energija koja jo ne rezultira u
proizvodnju elektrine energije. Ovi trokovi se kreu od nekih maksimalnih,
kada se jedinica pokree iz potpuno hladnog stanja, do znatno manjih
vrijednosti, ako se pokretanje vri poslije kraeg stajanja i rashlaivanja
jedinice. Otuda su trokovi stavljanja u pogon termike jedinice na paru
funkcija vremena rashlaivanja kotla .
U pogledu tretmana zaustavljenih jedinica praksa moe biti dvojaka.
Prva mogunost je da se prije ponovnog stavljanja u pogon jedinica prepusti
prirodnom rashlaivanju. Utroak toplote DS, potronja goriva FS i trokovi
stavljanja u pogon CS se tada mijenjaju po eksponencijalnom zakonu od
vremena stajanja tako da je
CS = Ct0 + Ck0 (1 - e- a ) = Ct0 + Ck0 (1 - e- /Th ) [n.j].
(2.49)
gdje su Ck0 i Ct0 trokovi stavljanja u pogon kotla i turbine iz hladnog stanja
u [n.j], a = 1/Th je konstanta rashlaivanja kotla u [h-1], Th je vremenska
konstanta hlaenja [h], a vrijeme stajanja, takoe izraeno u [h].
Druga mogunost je da se jedinica odrava u toplom stanju na
normalnoj temperaturi, za to je potrebna dodatna energija, kada se trokovi
pokretanja izraavaju po linearnom zakonu
CS = Ct0 + CB
[n.j]
(2.50)
49
Predavanja
gdje CB predstavlja satne trokove goriva u [n.j/h] neophodnog za odravanje

jedinice u toplom stanju ("banking").
Obije pomenute mogunosti ilustrovane su na Sl. 2.46, odakle se vidi
da je do nekog vremena (obino je = 5 h) ekonominija ova druga od
prve alternative.
Trokovi zaustavljanja CZ odnose se na trokove gubitka toplote usljed
postepenog ili naglog smanjivanja optereenja pri zaustavljanju termikog
bloka. Teko se identifikuju, pa se zato esto pridruuju prvom slijedeem
stavljanju bloka u pogon.
Poslije planskog zaustavljanja termiki blok se moe nai u jednom od
tri mogua statusa. To su:
1. Odravanje;
2. Topla rezerva;
3. Hladna rezerva.
Sl. 2.46 Zavisnosti trokova stavljanja u pogon termikih blokova koji su

prethodno prirodno hlaeni ili odravani u toplom stanju
Status odravanja podrazumijeva manje opravke, a ne redovni godinji
remont. Moe se unaprijed planirati i obino traje nekoliko sati do jednog
dana, za razliku od redovnih godinjih remonta koji traju po nekoliko
nedjelja. Poto ta odravanja ne proistiu iz ekonomskih razloga, to njihove
trokove pokretanja i zaustavljanja ne treba uraunavati u kriterijumu
trokova angaovanja agregata. Meutim, oni ulaze u globalne trokove
pogona u godinjem energetskom bilansu sistema.
50
Predavanja
Status tople rezerve odgovara na Sl. 2.46 odravanju iskljuene jedinice

u toplom stanju. Ponovna sinhronizacija takvih jedinica na mreu zahtijeva
relarivno kratak period: nekoliko minuta do jednog sata. Svrha ovog reima
jeste da se odravanjem jedinice u toplom stanju obezbijedi visoka
raspoloivost jedinice, odnosno smanji rizik od nedostatka energije i redukcija
u sistemu.
Status hladne rezerve okarakterisan je trokovima ponovnog pokretanja
koji, shodno relaciji (2.49), zavise od vremena stajanja . Trokovi
zaustavljanja mogu se pridruiti pogonskim trokovima jedinice u toploj ili
hladnoj rezervi, pri emu se uzima da su satni trokovi jedinice u toploj
rezervi konstantni, a kod hladne rezerve opadaju eksponencijalno sa
vremenom stajanja .
Procedura pokretanja jedinica na paru, koje koriste fosilna goriva, iz
hladnog stanja traje oko 6 h.
Nuklearne TE
Kao to je naprijed naglaeno, postoji vie tipova nuklearnih reaktora
koji se primjenjuju kao izvor toplote za generatore pare u nuklearnim TE. Ove
elektrane se, takoe, grade u blokovskoj izvedbi. Najee se komercijalno
koriste lakovodni reaktori sa vodom pod pritiskom (PWR), ili kljualom
vodom (BWR) kao moderatorom, koji kao gorivo koriste lako obogaeni
prirodni uranijum (sa 2 - 4 % U235). Obogaeni uranijum se isporuuje u formi
gorivih elemenata iji je proces proizvodnje jako sloen. Poslije ugraivanja
tih elemenata u jezgro reaktora, to je u osnovi skup investicioni poduhvat, i
poetka proizvodnje toplote i pare (a time i elektrine energije) koliina
korisnog fisionog goriva se postepeno smanjuje. Zbog toga u odreenom
trenutku reaktor vie nije u mogunosti da odrava kritino stanje na eljenom
nivou snage, tako da se mora izvriti zamjena gorivih elemenata. Dananji
komercijalni reaktori koji se koriste u nuklearnim TE konstruisani su tako da
im se prilikom ove zamjene obavlja 1/5 do 1/3 goriva u jezgru.
Odstranjeni gorivi elementi predstavljaju jako radioaktivne otpatke koji
se dalje moraju preraivati (reciklirati) i uskladititi na nain da ne
predstavljaju opasnost po okolinu. Ovo je danas jedan od najteih ekolokih
problema, praen jakim antinuklearnim lobijem koji usporava razvoj
nuklearne energetike.
Proraun trokova goriva je ovdje u sutini ekonomska analiza
investicija u gorivo. Prosto reeno, postoje odreeni investicioni izdaci za
dato punjenje reaktorskog jezgra koji u sebe ukljuuju trokove cjelokupnog
procesa proizvodnje, ugradnje i demontae gorivih elemenata, zatim njihove
prerade i uskladitenja. Svako takvo punjenje proizvee neku koliinu
elektrine energije odreenu duinom ciklusa zamjene gorivih elemenata.
51
Predavanja
Specifini trokovi proizvodnje elektrine energije u nuklearnoj

elektrani mogu se izraziti kao
dcNE = (paI + CgM ) / Tg Pn + (Cg - Cgo) / NE Ptr Tc [n.j/MWh]
(2.51)
gdje su:
I
pa
CgM
Tg=Wg /Pgi
- ukupna investiciona ulaganja u elektranu u [n.j];

- stopa amortizacije u [r.j/god.];
- godinji trokovi odravanja elektrane u [n.j/god.];
- godinje vrijeme iskorienja instalisane snage elektrane u
[h/god.];
- instalisana elektrina snaga elektrane u [MW];
Pgi
g
- godinja proizvodnja elektrine energije u [MWh/god.];
W
- vrijednost nuklearnog goriva koje se unosi pri punjenju
Cg
reaktora u [n.j];
- vrijednost nuklearnog goriva koje se uzima iz reaktora pri
Cg0
zamjeni goriva u [n.j];
- globalni stepen korisnog djejstva nuklearne TE;
NE
- nominalna termika snaga reaktora u [MW];
Ptr
- trajanje ciklusa izmeu zamjene goriva u reaktoru u [h];
Tc
Prvi lan sa desne strane u izrazu za specifine trokove (2.51)
oigledno je udio investicionih trokova i trokova odravanja, a drugi udio
trokova goriva u ukupnoj specifinoj proizvodnoj cijeni elektrine energije
nuklearnih TE. S obzirom da je vrijeme ciklusa u kome se vri zamjena goriva
Tc const., jasno je da se specifini trokovi dcNE za datu jedinicu smanjuju
sa poveanjem godinjeg vremena iskorienja instalisane snage Tg, to znai
da sa stanovita ekonomije ove (kao i druge) elektrane treba da rade sa to je
mogue vie sati u godini. U principu nuklearne elektrane rade sa
konstantnom (maksimalnom) snagom u baznom dijelu dijagrama optereenja.
Diferencijalni prirataj utroka toplote dovedene gorivom nuklearnog
reaktora NR priblino je konstantan, pa je satni utroak toplote reaktora Dr
linearno zavisan od termike snage reaktora Ptr
Dr = Dr0 + NR Ptr [MJ/h]
(2.52)
gdje je Dr0 satni utroak toplote reaktora pri praznom hodu u [MJ/h].
Na drugoj strani, satna potronja toplote u kondenzacionim parnim
turbinama sa kojima se normalno opremaju nuklearne elektrane je
Dt = NR Ptr = Dt0 + t Pt
gdje je :
[MJ/h]
52
(2.53)
Predavanja
Dt0
- satni utroak toplote turbine pri praznom hodu u

[MJ/h];
t = dPtr / dPt - diferencijalni prirataj utroka snage u parnoj turbini
pri pretvaranju toplotne energije u mehaniku u [r.j];
- mehanika snaga na osovini parne turbine u [MW].
Pt
Sada je globalni diferencijalni prirataj utroka toplote nuklearne TE:
NE = dDr / dPg = NR dPtr / dPt dPt / dPg = NR t g
(2.55)
gdje je g = dPt / dPg diferencijalni prirataj utroka snage generatora pri

pretvaranju mehanike energije u elektrinu energiju.
Globalni diferencijalni prirataji utroka toplote NE u tipinim
nuklearnim TE dati su u Tabeli 2.5.
Tabela 2.5 Globalni diferencijalni prirataji utroka toplote NE u
nuklearnim TE
80
200
Nominalna snaga turbine [MW]
13590
10550
NE u [MJ/MWh]
500
10040
S obzirom da je diferencijalni prirataj utroka toplote t za standardne

termike blokove od 200 MW na vrsta goriva iznosi oko 10000 MJ / MWh,
znai da su u termodinamikom pogledu, ak i velike nuklearne elektrane
inferiornije od savremenih TE na fosilna goriva.
U Tabeli 2.6 dati su tipini podaci o potrebnom vremenu za odravanje
nuklearnih termikih jedinica za planirane i neplanirane remonte, kao i podaci
o intenzitetima i srednjim vremenima trajanja ispada i opravki.
Gasnoturbinske TE
Postoje razni tipovi gasnoturbinskih TE sa jednom ili dvije turbinske
osovine, jednim, dva ili vie stepena ekspanzije sa ili bez rekuperacije izlaznih
gasova i sl. Osnovno dobro svojstvo im je da se mogu brzo staviti u pogon
(30 - 60 min), opteretiti, rasteretiti i zaustaviti, uz relativno male trokove.
Zbog toga su pogodne za pokrivanje vrnih optereenja. Meutim, specifina
potronja im je znatno vea (reda 14000 MJ/MWh), a stepen korisnog djejstva
je manji nego u sluaju parnih TE iste snage - maksimalno 25 - 35 %. Zbog
toga se najee koriste kao vrne jedinice sa relativno malim brojem asova
godinjeg iskorienja. Recimo i to de se ove TE , poto ne zahtijevaju vodu
za hlaenje kao parne TE, koriste kao bazne TE u bezvodnim (pustinjskim)
oblastima.
53
Predavanja
Tabela 2.6 Tipini zahtjevi za odravanjem i intenziteti prinudnih ispada

nuklearnih termikih jedinica
Grade se za nominalne snage (po ISO standardu) od 2,5 do 250 MW,

obino u standardnim izvedbama, sa komorama za alternativno sagorijevanje
gasa ili tenih goriva. Imaju relativno malu sopstvenu potronju, pa se ulaznoizlazne karakteristike obino definiu za snagu na generatoru. Odata snaga
im jako zavisi od atmosferskog pritiska i ambijetalne temperature, pa se
prema ISO (International Standard Organization), kao normalni uslovi,
propisuju atmosferski pritisak od 1013,25 mbar, to odgovara nultoj
nadmorskoj visini, i temperaturi od + 15oC. Pritom su raspoloive snage vee
za temperature ispod + 15 oC i obrnuto.
Proraun svih pokazatelja performansi vri se na potpuno isti nain kao
i u sluaju TE na paru. Takoe vai i ista forma kvadratne parabole za
aproksimaciju karakteristike utroka toplote (2.45), uz neto drugaije
vrijednosti za , i koeficijente.
U Tabeli 2.7 navedeni su tipini zahtjevi odravanja gasno turbinskih
jedinica, sa podacima o intenzitetima prinudnih (FOR) ispada koji se ovdje
neto drugaije definiu nego kod TE na paru:
qGT = (FOR) GTE =
Vrijeme trajanja prinudnih ispada
(2.56)
Vrijeme rasploivosti + Vrijeme trajanja prinudnih ispada
Razlika je u tome to se u imeniocu izraza (2.56), umjesto vremena trajanja

pogona iz (2. 47), koristi vrijeme u kojem je jedinica raspoloiva. Takav
proraun qGT je korektniji jer bi u sluaju primjene (2.47), zbog relativno
malog broja sati rada u godini, qGT bilo neopravdano vie nego nego za TE na
paru.
Tabela 2.7 Tipini zahtjevi za odravanjem i intenziteti prinudnih ispada
gasnoturbinskih jedinica
54
Predavanja
Trokovi pogona i odravanja (2.46) gasnoturbinskih TE su manji nego

kod parnih TE na fosilna goriva. Stalni godinji trokovi su gM = 0,4 - 1,2
%/god od ukupnih investicija I, a promjenjljivi gM = 2,0 - 3,0
USD/MWh/god.
TE sa kombinovanim ciklusom
Gasnoturbinske TE sa prostim (otvorenim) ciklusom izbacuju u
atmosferu izduvne gasove sa temperaturom reda 500 oC. Toplota tih gasova
moe se iskoristiti za grijanje vode u svrhu toplifikacije naselja, ili za
proizvodnju industrijske pare. Poseban nain iskorienja ove otpadne toplote
ima se u sluaju TE sa kombinovanim ciklusom, kod koji se ta toplota u
rekuperatorima koristi za proizvodnju pare, a ona za pogon parnih turbina,
odnosno za proizvodnju elektrine energije, kao je to ematski prikazano
naprijed na Sl. 2.29.
TE sa kombinovanim ciklusom rade sa znatno poboljanim ukupnim
stepenom iskorienja (i do 40%) i sa manjom specifinom potronjom (oko
9000 MJ/MWh), nego u sluaju pojedinanih gasnoturbinskih i parnih TE.
Pritom se moe paralelno spregnuti vie gasnih turbina sa jednom parnom,
kako je to prikazano na Sl. 2.47.
Karakteristike specifine potronje toplote u funkciji od snage elektrane
sa kombinovanim ciklusom i vie gasnih turbina pokazuju diskontinuitete,
kad god se ukljuuje nova gasna turbina (Sl. 2.48)
55
Predavanja
Sl. 2.47 TE sa kombinovanim ciklusom sastavljenim od etiri

gasnoturbinske (GT) i jedne jedinice na paru (PT)
Sl. 2.48 Oblik karakteristike specifine potronje toplote u TE sa

kombinovanim ciklusom i vie gasnoturbinskih jedinica
56
Predavanja
Termoelektrane - toplane (TE-TO)

Kod korienja TE - TO za pokrivanje potreba elektrine energije
potroaima napajanim iz javne mree, vrlo vanu ulogu igra injenica da li je
takva elektrana prvenstveno namijenjena proizvodnji elektrine ili toplotne
energije. U prvom sluaju postrojenje je obino u vlasnitvu elektroprivrede,
pa je sa stanovita ekonomije elektrina energija primarni, a toplotna energija
sekundarni proizvod. Tada se eksploatacija TE-TO tretira kao i kod svih
drugih TE, uz uvaavanje potreba za proizvodnjom industrijske toplote, ili
toplote za grijanje, shodno toplotnom konzumu.
Ogranienja koja posebno u grejnoj sezoni diktira proizvodnja toplote,
pozicionira eksploataciju TE-TO u bazni dio dijagrama optereenja, slino
protonim HE kod koji je proizvodnja diktirana raspoloivim dotocima.
S druge strane, kada je primarni proizvod toplotna, a sekundarni
elektrina energija, postrojenje je obino u vlasnitvu neke industrije koja u
svom tehnolokom procesu koristi vodenu paru. Elektrina energije se
prvenstveno proizvodi za pokrivanje sopstvenih potreba dotine industrije, a
eventualni viak moe se isporuivati u javnu mreu, na bazi bilateralnih
ugovora izmeu proizvoaa i elektroprivrede. Ta energija ima tretman kao i
u svim drugim sluajevima kupovine vikova elektrine energije od industrije.
Prema tome, osnovni problem u eksploataciji TE-TO je kako korektno
razdvojiti ukupne trokove na trokove koji pokrivaju proizvodnju elektrine
od trokova proizvodnje toplotne energije. Ta praksa moe biti trojaka:
1. Ako je proizvodnja elektrine energije primarna, onda su trokovi
toplotne energije samo dodatni trokovi (investicioni i eksploatacioni)
koji se imaju usljed proizvodnje toplotne energije.
2. Ako je proizvodnja toplotne energije primarna, postupa se identino
kao u prethodnom sluaju, s tim da se trokovi proizvodnje elektrine
energije tretiraju kao dodatni trokovi iznad baznih trokova
proizvodnje toplotne energije.
3. Trokovi proizvodnje toplotne i elektrine energije proraunavaju se
srazmjerno odgovarajuim stvarnim trokovima opreme (investicioni
trokovi) i pogona kombinovanog postrojenja (eksploatacioni
trokovi), oko ega se u svakom konkretnom sluaju moraju razviti
posebni algoritmi.
g. Angaovanje pojedinih tipova TE u dijagramu optereenja
Naprijed definisane energetske i tehnike karakteristike TE opredjeljuju
i nain njihovog korienja u popunjavanju povrine ispod dijagrama (krive
trajanja) optereenja potroaa. Pri tome, bitne su i ostale eksploatacione
57
Predavanja
karakteristike kao to su vrijeme potrebno za stavljanje u pogon i

zaustavljanje, mogui opseg i brzina promjena optereenja itd. U pogledu
popunjavanja povrine ispod dijagrama (krive trajanja) optereenja,
angaovanje pojedinih tipova TE u principu vri se na sljedei nain:
1. TE na paru koje sagorijevaju fosilna goriva obino se angauju u
baznom dijelu dijagrama optereenja. Pri tome, prvo se koriste agregati
iz TE-TO, zatim termiki agregati na ugalj, dok se agregati na tena i
gasovita goriva, zavisno od potreba, mogu koristiti i za pokrivanje
vrnog dijela dijagrama optereenja, jer su fleksibilniji nego agregati na
ugalj.
2. Nuklearne TE skoro iskljuivo se koriste za pokrivanje baznog dijela
dijagrama optereenja.
3. Gasnoturbinske TE, zbog svoje pogonske fleksibilnosti, posebno su
pogodne da se koriste u vrnom dijelu dijagrama optereenja sa relativno
malim faktorom dnevnog i godinjeg iskorienja nominalne snage
(zbog visokih pogonskih trokova).
4. Dizel - elektrane obino se koriste u poetnom stadijumu razvoja EES-a i
kao rezerva za potroae koji ne trpe prekide. One su takoe pogodne za
male, autonomne sisteme koji rade izolovano. Brzo se mogu staviti u
pogon i zaustaviti i dozvoljavaju este promjene optereenja. Imaju
stepen korisnog djejstva izmeu 30 i 40 %.
5. TE sa kombinovanim ciklusom, zbog svoje ekonominosti, koriste se za
pokrivanje povrine u baznom dijelu ispod dijagrama optereenja.
6. TE - TO najee se koriste za proizvodnju elektrine energije zavisno
od potreba toplotnog konzuma i u tom sluaju pokrivaju bazni dio
povrine ispod dijagrama optereenja.
h. Investicioni trokovi TE
Kao i kod HE, trokovi koji se pridruuju TE mogu se podijeliti u dvije
osnovne grupe: investicione i eksploatacione. O eksploatacionim trokovima
pojedinih tipova TE bilo je ve govora u kontekstu izlaganja o pogonskim
energetskim karakteristikama. Poznavanje investicionih trokova TE je od
naroitog interesa za rjeavanje problema planiranja buduih izvora.
Ukupna investiciona ulaganja (trokovi) u jedan generatorski agregat
proporcionalni su njegovoj nominalnoj snazi PGn i mogu se, slino kao u
sluaju HE, izraziti preko jednostavne relacije
CI = cs PGn [n.j]
(2.56)
58
Predavanja
gdje cs oznaava specifine investicione trokove po jedinici nominalne

(instalisane) snage agregata u [n.j/MW] koji se razlikuju za agregate razliitih
tipova i nominalnih snaga, a PGn nominalna snaga na pragu generatora u
[MW].
Na Sl. 2.49 prikazani su relativni odnosi cijena za razliite tipove TE u
funkciji od nominalne (instalisane) snage za nivo cijena u SAD 1982. godine.
Kao baza za poreenje uzet je termiki agregat na paru koji sagorijeva fosilna
goriva nominalne snage 500 MW.
Sa slike se vidi efekat veliine agregata na specifine investicione
trokove koji se relativno smanjuju sa poveanjem snage agregata ("Economy
of Scale"). Tako, na primjer, ako se razmatra izgradnja bazne TE na paru koja
sagorijeva fosilna goriva, instalisane snage od 1000 MW, ona e u pogledu
potrebnih investicija biti 16,6 % skuplja, ako se gradi sa dva agregata po 500
MW nego kada se ugrauje samo jedan agregat snage od 1000 MW.
O apsolutnim iznosima tih specifinih cijena moe se stei priblina
slika iz podataka datih u Tabeli 2.8 gdje su prikazani procijenjeni podaci koji
su korienipri planiranju novih proizvodnih kapaciteta u dravi New - York
(SAD) u 1985. godini. U istoj tabeli specifine cijene preraunate su na 1997.
godinu sa pretpostavljenom stopom inflacije od 5 % godinje.
Te cijene su za 1997. godinu oko 1,8 puta vee od specifinih cijena u 1985.
godini, dostiui oko 1500 USD/kW za termike agregate na fosilna goriva
nominalne snage od 400 MW, dok je za nuklearne termike agregate snage
550 MW ta specifina cijena oko 1900 USD/kW.
Slini podaci mogu se vidjeti i iz Tabele 2.9 u kojoj su dati tipini
investicioni i eksploatacioni parametri novih proizvodnih agregata za stanje
oko 1990. god.
U posljednje dvije decenije uinjen je ogroman tehnoloki napredak u
konstrukciji opreme za TE koji je uslovio i neto nie specifine cijene od
onih procijenjenih za 1997. godinu iz Tabele 2.8. Na primjer, u nekim novijim
radovima navode se podaci da su specifine investicije za blokove u
kombinovanim postrojenjima u periodu 1990 - 1995. godine opale sa 470 na
325 USD/kW, uz istovremeni porast stepena korisnog djejstva termikih
agregata snage 650 MW porastao sa 52,5 na 57,2 %. Slina tendencija je
registrovana i za termike blokove na paru koji koriste tena i gasovita goriva.
U pojedinim analizama, naroito u oblasti planiranja razvoja
proizvodnih kapaciteta, vri se detaljna procjena trokova po svim godinama
razmatranog perioda u budunosti. Tada se, umjesto ukupnih investicionih
ulaganja u jedan generatorski agregat kao i u sluaju HE, koriste ukupni
godinji trokovi. Oni obuhvataju sve investicione (CIg) i eksploatacione
(CExg) (uprosjeene) trokove tokom pojedinih godina razmatranog perioda.
59
Predavanja
Sl. 2.49 Zavisnost specifinih investicionih trokova od nominalne snage

termikih agregata, pri baznoj snazi 500 MW
Tabela 2.8 Tipine specifine cijene razliitih tipova termoagregata u
1985 (SAD) sa procjenama za 1997. g. (preraunato sa
srednjom stopom inflacije od 5% godinje)
60
Predavanja
Tabela 2.9 Tipini investicioni i eksploatacioni parametri novih generatorskih agregata za stanje u SAD oko 1990. g.
61
Predavanja
Godinji investicioni trokovi obibo se prikazuju kao dio, ili procenat

ukupnih investicionih ulaganja
Cig = cIg CI = cIg cs PGn
[NJ/god]
(2.57)
gdje je cIg godinja stopa ukupnih investicionih trokova CI pridruen nekom

termikom agregatu. U Tabeli 2.10 date su vrijednosti ivotnog vijeka
elektrana koje se koriste pri planiranju razvoja EES-a.
Tabela 2.10 ivotni vijek elektrana u ekonomskim analizama u procesu
planiranja razvoja EES-a
Tip elektrane
graevinski objekti
Oprema
TE na paru i fos. goriva
20 - 25 godina
20 - 25 godina
Nuklearne TE
25 - 35 godina
25 - 30 godina
Gasnoturbinske TE
12 - 15 godina
12 - 15 godina
Hidroelektrane
40 - 50 godina
20 - 25 godina
2.2.4 Rezerve proizvodnih kapaciteta

Pojam rezerve u proizvodnim kapacitetima odnosi se na razliku izmeu
instalisanih snaga generatora i stvarnog optereenja EES-a. Po svojoj prirodi i
svrsi korienja razni tipovi rezervi u nekom EES-u mogu se meusobno jako
razlikovati. Postojanje rezervi proizvodnih kapaciteta u eksploataciji osnovni
je faktor koji obezbjeuje pouzdanost i sigurnost sistema.
Podjela rezervi proizvodnih kapaciteta moe se zasnivati na razliitim
principima. Za eksploataciju najznaajnija je podjela prema ulozi pojedinih
tipova rezervi. Meutim, ta podjela nije otra, jer se pojedini tipovi rezervi
mogu koristiti vienamjenski. Na Sl. 2.50 dat je ematski prikaz rezervi
proizvodnih kapaciteta u EES-u.
Ukupna rezerva (UR) instalisanih proizvodnih kapaciteta je razlika
izmeu instalisane (nominalne) snage u generatorima sistema Pgi =
Pgnj i
j=1
aktuelnog optereenja (Pp)

UR = Pgi - Pp
(2.58)
Ukupna rezerva se dijeli na remontnu (ReR) i ukupnu rezervu

raspoloivih proizvodnih kapaciteta (RPK), pa je
UR = ReR + RPK
(2.59)
62
Predavanja
Sl. 2.50 ematski prikaz rezervi proizvodnih kapaciteta u EES

Remontna rezerva predstavlja onaj dio proizvodnih kapaciteta koji se
koriste za pokrivanje snage proizvodnih jedinica koje se nalaze u stanju
planiranih remonta, opravki i njege.
Ukupna rezerva raspolaivih kapaciteta je onaj dio instalisanih snaga
generatora sistema koji se koristi za pokrivanje svih nepredvienih ispada
usljed kvarova na generatorima u pogonu. Sastoji se iz dva dijela: hladne
rezerve (HR) i operativne rezerve (OR)
RPK = HR + OR
(2.60)
Hladnu rezervu ine generatori u starijim i skupljim elektranama koji su

u stanju da se u sluaju potrebe relativno brzo (1 - 2) dana pokrenu i koriste za
pokrivanje potreba potroaa.
Operativna rezerva je dio rezerve proizvodnih kapaciteta koja se
neposredno koristi u eksploataciji. Sastoji se od rotirajue (RoR) i
nerotirajue operativne rezerve (NRoR)
OR = RoR + NRoR
(2.61)
63
Predavanja
Rotirajua rezerva je dio neiskorienih proizvodnih kapaciteta koji je

sinhronizovan na mreu, a ije se korienje moe ostvariti u vrlo kratkom
vremenskom roku (5 - 10 min.). Ovdje se razlikuju dvije osnovne
komponente rotirajue rezerve: regulaciona rezerva (RgR) i rotirajua
havarijska rezerva (RoHR)
RoR = RgR + RoHR
(2.62)
Regulaciona rezerva slui za kompenzaciju greaka izmeu izmeu

prognozirane i ostvarene potronje sistema, a rotirajua havarijska rezerva za
pokrivanje iznenadnih ispada proizvodnih kapaciteta iz pogona.
Nerotirajua operativna rezerva predstavlja rezervne kapacitete koji
nijesu sinhronizovani na mreu, ali se mogu brzo staviti u pogon,
sinhronizovati i opteretiti. Komponente ove rezerve su hladna nerotirajua
operativna rezerva (HNRoR) i topla nerotirajua operativna rezerva (TNRoR)
NRoR = HNRoR + TNRoR
(2.61)
Hladnu nerotirajuu operativnu rezervu ine brzo startujue jedinice u

HE i gasnoturbinskim elektranama, dok se topla nerotirajua rezerva sastoji
od agregata u parnim TE koji su van pogona, ali se odravaju u toplom stanju,
spremni za brzo pokretanje i sinhronizaciju.
Ukupnu havarijsku operativnu rezervu sainjavaju svi slobodni
kapaciteti u operativnoj rezervi, izuzev regulacione rezerve:
UHR = RoHR + NRoR = RoHR + HNRoR + TNRoR = OR RgR (2.62)
Prema nekim autorima operativna rezerva proizvodnih kapaciteta se
kalsifikuje prema potrebnom vremeno za njihovo angaovanje na:
primarnu rezervu koja se aktivira za vrijeme od najvie 10 min. i
sekundarnu rezervu koja se aktivira za vrijeme od najvie 20 - 30
min.
U prvu grupu bi se svrstali regulaciona i havarijska rotirajua rezerva,
kao i brzo startujue jedinice iz hladne rezerve koje se mogu staviti u pogon i
opteretiti za vrijeme od 10 min, a u drugu grupu jedinice iz hladne
nerotirajue rezerve koje za stavljanje u pogon i optereivanje zahtijevaju
vrijeme due od 10 min.
2.2.5 Eksploatacija EES i pouzdanost

64
Predavanja
Pouzdanost i indeksi pouzdanosti kao mjera ispravnog funkcionisanja

sistema su vani faktori periodu pripreme pogona, kao i u procesu planiranja
EES-a. Tako se uobiajeno koriste sljedei indeksi pouzdanosti:
- LOLP (Loss of Load Probability) koji se najee izraava kao
broj sati u godini u kojima se pojavljuje nedovoljna snaga
proizvodnje da pokrije dnevne vrhove potronje;
- LOEP (Loss of Energy Probabilty) koji daje vjerovatnou pojave
manjka proizvedene u odnosu na zatijevanu energiju potroaa
sistema;
- EDNS (Expeted Value of the Demand not Served) koji karakterie
vjerovatnou pojave nemogunosti da se zadovolje potrebe
potroaa;
- EENS (Expeted Value of the Energy not Served) koji daje
oekivanu vrijednost neisporuene energije;
- F&D (Frequency and Duration) frekvencija i trajanje kvarova koji
izazivaju gubitak optereenja.
Neki od navedenih indeksa se koriste pri izradi elektroenergetskih
bilansa. Pri analizi ostvarenog pogona takoe se koriste neki indeksi koji
karakteriu kvalitet rada elemenata sistema, kao na prmjer:
Proizvedena energija [MWh]
Faktor optereenja =
100 [%]
Max. snaga [MWh] x Period osmatranja [h]
Vrijeme rada [h] + Vrijeme u rezervi

Raspoloivost =
100 [%]
Duina perioda osmatranja [h]
Duina prinudnih ispada [h]
Pouzdanost = 100 -
100 [%]
Duina perioda osmatranja [h]
gdje je period osmatranja obino jedna godina, tj. 8760 h za prostu ili 8784 h
za prestupnu godinu.
65
Predavanja
3. FUNKCIJE OPERATIVNOG PLANIRANJA

3.1 Pregled osnovnih funkcija operativnog planiranja
Funkcije operativnog planiranja obavljaju se u godinjim, mjesenim
(sedminim) i dnevnim ciklusima.
U godinji ciklus aktivnosti pripreme pogona spadaju sljedee funkcije:
- prognoza potronje (energije,vrne i minimalne snage),
- planovi remonta i odravanja objekata (elektrane, razvodna
postrojenja, vodovi),
- obezbjeenje remontne rezerve,
- planovi proizvodnje elektrana,
- planovi razmjene (uvoz/izvoz) elektrine energije,
- planovi kupovine elektrine energije od industrijskih elektrana,
- izrada godinjih elektroenergetskih bilansa,
- analiza rada sistema u karakteristinim pogonskim sistuacijama,
- izrada plana nabavke i predraun trokova goriva,
- proraun trokova goriva i ekonomska analiza prihoda i rashoda
planiranog rada EES-a (poslovni bilans kompanije u
elektroenergetskom sektoru).
U okviru mjesenog (sedminog) ciklusa najznaajnije aktivnosti
operativnog planiranja su:
- prognoza potronje,
- planovi odravanja i radova u objektima,
- obezbjeenje operativne rezerve,
- planovi proizvodnje elektrana,
- plan razmjene sa susjedima,
- izrada mjesenog (sedminog) elektroenergetskog bilansa,
- analiza i provjera rada sistema,
- obraun trokova pogona.
Dnevni ciklus aktivnosti pripreme pogona obuhvata sljedee funkcije:
- prognoza dnevnog dijagrama potronje,
- izrada plana angaovanja termikih agregata i elektrana,
- proraun havarijske i regulacione obrtne rezerve,
- izrada dnevnog plana pogona elektrana i razmjene sa susjedima,
- analiza i provjera rada sistema,
- ekonomski prorauni pogona sistema.
3.2 Kratkorona prognoza potronje
66
Predavanja
Prognoza potronje za potrebe eksploatacije se znatno razlikuje od

prognoze za potrebe planiranja razvoja EES-a. Modeli prognoze za potrebe
eksploatacije su kratkoroni (dnevni, sedmini i mjeseni) i zavise od
sezonskih i vremenskih faktora kao to su temperatura i vlanost vazduha,
vjetar, osvjetljaj i sl.
Opti izraz za oekivanu i-tu mjesenu (sedminu) potronju energije u
nekoj odreenoj i-toj godini moe se predstaviti preko etiri komponente:
W pi , j = W pi ,0j + S ip, j + H ip, j + ip, j [MWh]
(3.1)
gdje je:
j = 1,2,.... - indeks godine,
i = m = 1,2,...,11,12 indeks mjeseca u godini, ili
i = s = 1,2,...,51,52 indeks sedmice u godini,
dok su komponente prognoze ukupne potronje:
W pi 0, j - osnovna prognoza potronje energije u i-tom mjesecu (sedmici) j-te
i, j
p
i, j
p
i, j
p
godine,
- korekcija osnovne prognoze potronje energije usljed sezonskih
faktora,
- korekcija osnovne prognoze potronje energije zbog uticaja praznika
i neradnih dana,
- rezidualna greka prognoze potronje.
Osnovna prognoza W pi0, j dobija se iz modela dugorone godinje
prognoze i raspodjele te prognoze na mjesece, odnosno sedmice u godine i

ona odraava komponentu trenda porasta potronje iz godine u godinu.
Korekcija osnovne prognoze potronje energije usljed sezonskih
varijacija korekcija S pi , j uvaava sezonske promjene potronje elektrine
energije, prvenstveno pod uticajem klimatskih efekata i drugih ekonomskih i
socijalnih faktora (godinji odmori, raspusti, uticaj sezonskih aktivnosti poput
turizma ili poljoprivrede i sl.). Za odreivanje ove komponente takoe se
koriste posebni modeli bazirani na vremenskim nizovima podataka ostvarenja
u prolosti. U posljednje vrijeme se u ove svrhe koriste razliiti postupci
vjetake inteligencije, posebno postupci vjetakih neuralnih mrea.
Korekcija osnovne prognoze zbog uticaja praznika i neradnih dana
i, j
H p se za svaki konkretni period i = m ili i = s moe dosta precizno
predvidjeti na osnovu statistikih podataka o odnosima potronje u radnim i
neradnim danima.
67
Predavanja
i, j
Prognoza maksimalne PpM
i minimalne snage Ppmi , j vri se na osnovu
prognozirane potronje energije W pi , j za isti period, tj.

i, j
pM
W pi , j
(3.2)
TMi , j
i, j
i Ppmi , j
Prema (3.2), za odreivanje PpM
neophodno je prethodno za
razmatrani vremenski interval i = m, ili i = s procijeniti vrijednost vremena

iskorienja maksimalne snage TMi , j i odnos minimuma i maksimuma
i, j
0
i, j
Ppm
(3.3)
i, j
PpM
Za odreivanje TMi , j i m0i , j se, takoe, koriste posebni modeli na bazi

statistikih podataka ostvarenja iz prolosti.
Pri prognozi dnevne krive optereenja iroko se koriste podaci
kratkorone vremenske prognoze hidrometeorolokih zavoda.
Oblik jednaine za prognozirano satno optereenje u d-tom danu slina
je jednaini za mjesenu, odnosno sedminu prognozu potronje energije:
Ppk ,d = Ppk0,d + V pk ,d + D pk ,d + k ,d
[MW]
(3.4)
gdje je:
Ppk0,d
- osnovno optereenje u satu k = 1,2,,24, dana d = 1,2,,7;
V pk ,d
- korekcija usljed promjenljivih meteorolokih uslova zbog varijacije
D pk ,d
temeperature (), vlanosti vazduha (h), osvjetljaja (ili oblanosti l) i

efekta usljed rashlaivanja vjetra (c);
- korekcija usljed efekata dana u sedmici (d = 1 oznaava ponedjeljak,
d = 2 utorak, itd.);
- rezidualna greka prognoze.
k ,d
Osnovno optereenje Ppk0,d dobija se srednja vrijednost nekolika

ostvarenja iz bliske prolosti, na primjer za iste sate i radne, odnosno neradne
dane i praznike.
Korekcija usljed varijacije meteorolokih uslova V pk ,d odreuje se preko
koeficijenata osjetljivosti optereenja na promjenu temperature i vlanosti
vazduha, efekta vidljivosti i temperaturnog ekvivalenta brzine vjetra na
68
Predavanja
promjenu optereenja. Za odreivanje ovih koeficijenata osjetljivosti koriste

se iskustvene formule, ili sloeniji statistiki modeli.
Konano, efekat dana u nedjelji D pk ,d moe se sasvim dobro procijeniti
na osnovu ostvarenja podataka iz prolosti u uzastopnim danima u sedmici i
pri slinim vremenskim uslovima.
Model kratkorone prognoze koji zavisi od srednje satne temperature
(gdje se zanemaruju uticaji vlanosti vazduha, sunevog zraenja i vjetra) ima
relativno jednostavan oblik:
Pp (k ) = B(k ) + A(k ) a (k ) gr + (k )
(3.5)
gdje je:
gr = z ili gr = l
z = 15 20 o C
zimskom
l = 24 o C
a (k )
(k )
B (k ), A(k )
k
- gornja granina temperatura ukljuenja grijanja u

periodu u [ oC];
- donja granina temperatura rada klimatizacije u ljetnjem
periodu u [ oC];
- srednja temperatura vazduha (ambijenta) za k=1,2,;
- rezidualna greka;
- koeficijenti u [MW], odnosno u [MW/oC] koji se
odreuju na osnovu niza mjerenja;
- indeks mjernog uzorka.
Uzorci k za ovaj model uzimaju se periodino (na primjer, svakog sata

ili svakih 15-20 minuta). Definisanje vremenskog perioda t u kojem se
uzimaju uzorci omoguava da se koristi njihov indeks k preko kojeg se
specificira k - ti uzorak informacije prema formuli:
t k = t0 + kt
; k =1,2,...,
(3.6)
gdje t 0 oznaava poetni trenutak.

U tipinom vremenski osjetljivom modelu potronje (3.5) od interesa je
da se odredi temperaturna zavisnost promjene optereenja. Ako se mjerenja
vre u vremenu kada je bazno optereenje sistema priblino konstantno i kada
nema nekih specijalnih dogaaja, relacija (3.5) se svodi na:
Pp (k ) = B + A a (k ) + (k )
(3.7)
69
Predavanja
gdje je a (k ) = a (k ) l u ljetnjem, a a (k ) = z a (k ) u zimskom periodu.

3.3 Izrada plana remonta i odravanja termikih jedinica
Remonti i odravanje objekata EES-a spadaju meu najvanije
aktivnosti u eksploataciji. posebno su osjetljivi problemi odravanja
proizvodnih objekata jer se, iz ekonomskih razloga, savremeni EES-i razvijaju
tako da rade sa to je mogue manjom rezervom.
Remonti HE se, po pravilu, obavljaju u periodu malih voda tako da ne
zahtijevaju postojanje posebne remontne rezerve. Meutim, remonti TE
moraju se paljivo isplanirati i sprovesti, tako ad se imaju najmanji pogonski
trokovi u sistemu.
Plan remonta i odravanja termikih jedinica sastoji se u odreivanju
perioda i redosljeda remonata pojedinih agregata, uz minimalne pogonske
trokove i uz ogranienje da potrebe svih potroaa u sistemu budu
zadovoljene. Heuristika procedura za izradu optimalnog plana remonata
sastoji se u raunarskoj simulaciji rada sistema za svaku sedmicu ukupnog
dozvoljenog perioda odravanja, pod pretpostavkom da su odreene jedinice
u remontu, a da su sve ostale jedinice raspoloive sa ukupnom snagom
jednakom zbiru svojih nominalnih snaga, pomnoenim sa oekivanom
raspoloivou. Dozvoljeno iskljuenje proizvodne snage jedinica u cilju
remonata u svakoj sedmici tog perioda dobija se poreenjem ukupne
oekivane raspoloive snage sa prognoziranim vrnim optereenjem sistema u
istoj sedmici.
Ako iz skupa jedinica koje treba remontovati, jedinica sa najmanjim
pogonskim trokovima zahtijeva s1 uzastopnih sedmica za remont, onda treba
proraunati pogonske trokove sistema sa tom jedinicom van pogona u
sedmicama 1,2,...,s1; 2,3,...,(s1+1);...; n, (n+1),...,(s1+n), uz provjeru da je
iskljuenje te jedinice mogue. Ako je mogue da se i bez te jedinice
zadovolje potrebe konzuma, donosi se odluka da ta jedinica ide u remont.
Zbirne vrijednosti snaga jedinica koje su ve rasporeene da uu u
remont porede se sa dozvoljenim snagama sistema koje smiju biti van pogona
u svim sedmicama razmatranog remontnog perioda prije prelaska na izbor
svake sljedee jedinice. Spoljna ogranienja programa remonta i odravanja,
kao to su vrijeme proteklo od posljednjeg remonta, najvei dozvoljeni
istovremeni broj jedinica izvan pogona na istoj lokaciji, ogranienja prenosne
mree, specijalizovane radne snage i sl. moraju se, takoe, uvaavati kod
izrade ovog programa.
3.4 Proraun rezervi proizvodnih kapaciteta
70
Predavanja
Ovdje e se posebno prikazati postupci za proraun regulacione (RgR),

rotirajue havarijske (RoHR) i remontne rezerve (ReR) u periodima
operativnog planiranja rada EES-a. Kao to je navedeno u Odjeljku 2.2.4,
prva dva tipa pomenutih rezervi pripadaju klasi operativne rezerve (OR) sa
kojom se rauna pri upravlajnju u realnom vremenu, a trei remontna
rezerva (ReR) je od interesa za operativno planiranje rada EES-a.
3.4.1 Regulaciona rezerva
Regulaciona rezerva je po definicijionaj dio slobodnih proizvodnih
kapaciteta koji slui za kompenzaciju greaka izmeu prognoziranih i stvarnih
optereenja u sistemu u normalnim uslovima pogona. Kako ove greke mogu
biti oba znaka, regulaciona rezerva (opseg) mora biti sposobna da djeluje,
kako u smjeru poveanja (kada je planirano optereenje manje od stvarnog),
tako i u smjeru smanjenja snage agregata na koje je koncentrisana ova rezerva
(kada je planirano optereenje manje od stvarnog). Obino se za odreivanje
ovog regulacionog opsega koristi priblina formula:
RgR = a Pp
[MW]
(3.8)
gdje je a = (1-2) u [MW]1/2, a Pp optereenje sistema u [MW].

Primjena relacije (3.8) se u eksploataciji uproava tako to se za neki
24-satni period dijagram optereenja aproksimira sa dva nivoa. U nonim
satima optereenje se zamjenjuje sa minimumom, a u dnevnim satima sa
maksimumom optereenja sistema, pa je:
RgR Dan = a PpM
[MW]
(3.9)
RgR
Noc
= a Ppm
[MW]
Ovako odreena regulaciona rezerva iznosi (1-3 %) od optereenja

sistema i rasporeuje se na jedinice (regulacione agregate) koje uestvuju u
runoj ili automatskoj sekundarnoj regulaciji.
3.4.2 Rotirajua havarijska rezerva
Rotirajua havarijska rezerva slui za pokrivanje iznanadnih ispada
proizvodnih kapaciteta iz pogona radi obezbjeenja normirane (ciljne)
pouzdanosti snabdijevanja potroaa koja mora biti vea od 0,999. To
71
Predavanja
praktino znai da se planska nemogunost zadovoljavanja potreba potroaa

tokom jednog dana pojavljuje u vie od 2,74 godine.
Pojave naruavanja normalne isporuke elektrine energije potroaima,
nastale ispadima iz pogona pojedinih proizvodnih agregata, sluajnog su
karaktera, pa se za procjenu neophodne havarijske rezerve moraju koristiti
metode teorije vjerovatnoe.
Vjerovatnoa ispada iz pogona nekog proizvoljnog broja agregata istog
tipa od ukupno n agregata u sistemu odreuje se po Bernoullijevoj formuli
(binomni obrazac):
( p + q) n = p n + np n1q +
n
n(n 1) n2 2
p q n1 + q n = 1
p q + L +
1 2
n 1
(3.10)
gdje je p vjerovatnoa radnog, a q vjerovatnoa havarijskog stanja agregata,

pri emu je p + q = 1 .
Vjerovatnoa havarijskog stanja (stanja ispada) agregata q nalazi se
naosnovu statistikih podataka o njegovom radu u prolosti preko izraza
(2.47) koji se moe svesti na oblik:
q = ( FOR) =
Th
Th + Ti
(3.11)
gdje je Ti vrijeme ispravnog, a Th vrijeme havarijskog stanja (vrijeme

opravki) agregata u nekom odreenom vremenskom periodu (obino 1
godina). Vrijednosti za vjerovatnou pojave havarijskog stanja (ili intenzitet
ispada) kreu se od 0,005 za hidrogeneratore do 0,05 0,06 za velike
turboagregate na fosilna goriva, pa ak i preko 0,1 za velike turboagregate u
NE i starijim TE na paru koje troe fosilna goriva.
Svaki lan na desnoj starni izraza (3.10) odgovara vjerovatnoi jednog
mogueg stanja: p n je vjerovatnoa ispravnog rada svih agregata, np n1q je
vjerovatnoa ispada jednog agregata, dok je q n vjerovatnoa ispada svih n
agregata.
Vjerovatnoa da istovremeno ispadne iz pogona m od ukupno n
agregata odreena je naosnovu (3.10) izrazom:
n!
p nm q m = C nm p nm q m
m! (n m)!
(3.12)
gdje je
Cnm =
n
n!
= .
m!(n m)! m
72
Predavanja
Ako u EES-u postoji z grupa agregata istog tipa, iji je broj u svakoj
grupi n1, n2,, nz, vjerovatnoa razliitih havarijskih stanja agregata iz raznih
grupa proraunava se preko izraza:
( p1 + q1 ) n1 ( p2 + q2 ) n2 L ( p z + q z ) nz = 1
(3.13)
gdje su pi i qi vjerovatnoe ispravnog rada i kvara agregata grupe i=1,2,,z,

respektivno.
U jednostavnom sluaju kada je z=2 i neka n1=2 agregata prve grupe
ima raspoloivu snagu Pg1, a n2 =2 agregata druge grupe raspoloivu snagu
Pg2, onda vae sljedee relacije:
( p1 + q1 ) 2 = 1
(3.14)
( p2 + q2 ) 2 = 1
odakle je:
( p1 + q1 ) 2 ( p2 + q2 ) 2 = p12 p22 + 2q1 p1 p22 + q12 p22 + 2q2 p2 p12 + 4q1 q2 p1 p2 +
+2q12 q2 p2 + q22 p12 + 2q1 q22 p1 + q12 q22 = 1
(3.15)
Prvi lan sa desne strane (3.15) predstavlja vjerovatnou da se svi

agregati grupa 1 i 2 nalaze u pogonu, drugi da je jedna agregat iz grupe 1 van
pogona, trei da su oba agregata prve grupe van pogona, a oba agregata druge
grupe u pogonu itd., dok posljednji lan predstavlja vjerovatnou da su svi
agregati obije grupe istovremeno van pogona.
Oigledno je da se izrazi za vjerovatnou raznih stanja jako komplikuju
sa porastom broja agregata istog tipa jedne grupe (n1, n2,, nz) i broja grupa
z. Na primjer, ako je z = 2, n1 broj agregata snage Pg1, n2 broj agregata snage
Pg2, relacija (3.14) postaje:
(3.16)
( p1 + q1 ) n1 ( p2 + q2 ) n2 = 1
Vjerovatnoa jednovremenog ispada iz pogona m1 od ukupno n1

agregata grupe 1 i m2 od ukupno n2 agregata grupe 2 je:
qnm11 qnm22 = Cnm11 q1m1 p1n1 m1 Cnm22 q2m2 p2n2 m2
(3.17)
Na primjer, neka EES ima z = 3 grupe agregata istog tipa, sa n1, n2 i n3

agregata u grupi, sa vjerovatnoom njihovog ispada q1, q2 i q3, dok je odnos
73
Predavanja
snaga agregata Pg1 : Pg2 : Pg3 = 1 : 0,5 : 0,25. Sada je vjerovatnoa ispada iz
pogona jednog agregata iz grupe 3 (tj. gubitka snage Pg3) je:
n
n3 q3 p3n3 1 p2n2 p1 1
(3.18)
Gubitak snage Pg2 = 2 Pg3 moe se dogoditi pri jednovremenom ispadu

dva agregata iz grupe n3 (m3=2), ili jednog agregata iz grupe n2 (m2=1).
Vjerovatnoa deficita snage 2Pg3 je onda
n3 (n3 1) 2 n3 2 n2 n1
q3 p3 p2 p1 + 2q2 p2n2 1 p1n3 p3n3
1 2
(3.19)
Prvi lan u gornjem izrazu predstavlja vjerovatnou istovremenog

ispada iz pogona dva agregata iz grupe n3 (m3=2), dok su u pogonu ostali svi
agregati iz grupa n1 (m1=0) i n2 (m2=0). Tako i drugi lan predstavlja
vjerovatnou ispada iz pogona jednog agregata iz grupe n2 (m2=1), dok su svi
agregati iz grupa n1 i n3 u pogonu. Zbir tih vjerovatnoa daje optu
vjerovatnou deficita snage 2Pg3. Kako se sa poveanjem vrijednosti m
vjerovatnoa istovremenog ispada m agregata jako umanjuje, uvaavaju se
jedino sluajevi sa malim brojem ispalih agregata m.
Izloenim metodom moe se odrediti vjerovatnoa ispada iz pogona
razliitih diskretnih vrijednosti snaga proizvodnih kapaciteta jednog sistema.
Da bi se iz vjerovatnoe ispada snage (koja predstavlja cjelobrojni umnoak
ispale snage Pg ) odredila procjena opte pouzdanosti EES-a, neophodno je
koristiti godinji dijagram trajanja optereenja (Sl. 3.1).
U odsustvu havarijske rezerve, ispad iz pogona generatorske snage Pg
u [MW] na godinjem nivou trajanja izazvao bi havarijski manjak od Wgu,def1
= Wgdef1 u [MWh], oznaen rafiranom povrinom ispod samog vrha krive
trajanja na Sl. 3.1.
Pri vjerovatnoi q1 jednog ispada Pg, vjerovatnoa ukupnog deficita
energije bie:
Vgu,def1 = q1 Wgu,def1 = q1 Wgdef1
(3.20)
ili u relativnim vjerovatnoama

vgu,def1 = q1 wgu,def1 = q1 wgdef1
(3.21)
pri emu je wgu,def1 = wgdef1 = Wgdef1/ Wgp, gdje je Wgp ukupna godinja
energija.
74
Predavanja
Sl. 3.1 Odreivanje manjka isporuke elektrine energije

Pri istovremenom ispadu iz pogona 2Pg, relativna vjerovatnoa
deficita energija bie
vgu,def1 = vgdef1 + vgdef2 = q1 wgdef1 + q2 wgdef2
(3.22)
Ako se nataj nain proraunaju vjerovatnoe deficita energije pri ispadu

iz pogona raznih vrijednosti generatorskih snaga, uzetih kao cjelobrojni
umnoak od Pg, moe se formirati dijagram ukupnih vjerovatnoa
relativnog godinjeg deficita energije:
vgu,def = vgu,dem =
q w
i =1
(3.23)
g
defi
za razne vrijednosti ispada generatorskih snaga Pg, 2Pg,, mPg u obliku

g
raste, ali
krive na Sl 3.2. Sa uveanjem umnoka i = 1,2,,m, veliina wdefi
istovremeno jako opada vrijednost vjerovatnoe jednovremenog ispada svih i
agregata qi. Zbog toga vjerovatnoa vgu,defi u poetku raste brzo, a zatim se taj
porast usporava.
Pri havarijskoj rezervi snage u sistemu jednakoj snazi ispada osnovnog
bloka Pgr = Pg, vjerovatni havarijski godinji deficit energije smanjuje se za
Wg1def, tako da ostaje nepokriven iznos od Wg,ost,1u,def. Tako, ako se poveava
rezerva, dobija se sve manji porast ukupnog deficita energije Wg,ost,iu,def.
75
Predavanja
Sl. 3.2 Kriva vjerovatnoe pojave deficita u funkciji ispale snage

Iz prethodne analize moe se odrediti potrebna havarijska rezerva
sistema na taj nain to se unaprijed propie neka normirana- ciljana
pouzdanost, koja se raunski dobija iz izraza:
p=
,ost ,i
W pg Wug,defi
(3.24)
W pg
Odreivanje vrijednosti normirane ciljane pouzdanosti nije prost

problem i zahtijeva opsena tehniko-ekonomska razmatranja. Za neki
konkretni EES ova rezerva se ee odreuje na osnovu novanih gubitaka
zbog neisporuene energije pri ispadu snage iPg, uporeene sa investicionim
trokovima ugradnje dodatne jedinice iste snage, tj.
Wgu,defi cw < Ii + Ei
(3.25)
gdje je:
Wgu,defi
cw
Ii
Ei
- manjak isporuene energije u [kWh/god], pri ispadu

proizvodnih generatorskihkapaciteta iPg u [MW],
- specifina cijena izgubljene energije u [n.j./kWh],
- dopunski investicioni trokovi u [n.j./god] za ugradnju
dodatnog proizvodnog kapaciteta snage iPg u [MW],
- dopunski eksploatacioni trokovi u [n.j./god] za izgraeni
dodatni proizvodni kapacitet snage iPg u [MW].
76
Predavanja
Ako je uslov (3.25) ispunjen, poveanje havarijske rezerve za iPg se

ne isplati, pa se treba ograniiti na provjeru veliine te rezerve RoHR = (i - 1)
Pg . Postupak se nastavlja sve dok se ne promijeni smisao nejednakosti
(3.25).
Pri odreivanju osnovne snage havarijskog ispada Pg u sistemu, treba
poi od jedinine snage najveeg broja agregata u razmatranom periodu
razvoja sistema. U savremenim EES ta rezerva se obezbjeuje na nivou 5
7% vrne snage sistema. ea praksa je da se ona jednostavno uzima da je
jednaka najveem moguem deficitu snage pri vjerovatnom jednostrukom
ispadu, a to je po pravilu snaga najvee jedinice u sistemu.
3.4.3 Remontna rezerva
Remontna rezerva (ReR) slui za pokrivanje agregata u
termoelektranama koje se nalaze u stanju redovne i vanredne godinje njege,
opravki ili remonata koji se ne mogu obaviti u vrijeme malih godinjih
optereenja sistema. Moe se dogoditi da potreba za ovim vrstama odravanja
padne, ak, i u periodima maksimalnog optereenja sistema. Zbog toga je u
razvijenim termosistemima obezbijediti neophodnu rezervu u proizvodnim
kapacitetima u opsegu 5-8% od ukupne instalisane snage termoelektrana. U
takvim, razvijenim sistemima ova rezerva se ne predvia posebno za
hidroelektrane, iji remonti se po pravilu obavljaju u periodu malih voda, tako
da se remontima ne ugroava njihova proizvodnja.
Potrebna rezerva za pokrivanje snage deficita termojedinica koje su u
stanju kapitalnih remonata odreuje se preko izraza:
k
(Re R) kr =
P
i =1
T S
gni kri
(3.26)
Tkri
gdje su:
Pgni
Tkri
- nominalna snaga u [MW],

- trajanje kapitalnog remonta u [mjes.] ili u [sed.] i-tog agregata,
- povrina izmeu linije raspoloivih snaga u sistemu tokom
godine (pri emu se uzima da se ta snaga mijenja po pravoj L
koja povezuje mjesene maksimume na poetku i kraju godine)
i stvarne linije mjesenih maksimuma M (Sl. 3.3),
- koeficijent iskorienja povrine S u svrhu remonata.
77
Predavanja
Sl. 3.3 Ilustracija prorauna remontne rezerve

Prava L na gornjoj slici karakterie raspoloivu snagu proizvodnih
agregata EES-a, a povrina S rezervu u energiji tokom godine. Povrina S u
izrazu (3.26) obino iznosi 7 15 % od ukupne povrine ispod linije
mjesenih maksimuma , dok se obino nalazi u opsegu 0,85 0,9.
U optem sluaju, ukupna ReR odreuje se kao zbir rezerve za tekuu
njegu i odravanje (ReR)to i za kapitalne remonte (ReR)kr, pa je:
ReR = (ReR)kr + (ReR)to
(3.27)
Ukupna remontna rezerva ReR u veim sistemima moe dostii

vrijednost od 7 10 % od ukupne instalisane snage u termoelektranama
sistema.
Ako se sa Pgrem u [MW] oznai srednja vrijednost snage agregata u
remontu , a sa Trem u [dani] srednje vrijeme trajanja svih remonata u sistemu,
odreuje se broj agregata te srednje snage koji se mogu zadovoljiti sa jednim
agregatom remontne rezerve:
n=
365
1
T rem
(3.28)
kao i procenat neophodne remontne rezerve, bez korienja povrine S sa Sl.

3.3:
p grrem =
100
%
n
(3.29)
a pri korienju povrine S:

rem
rem
p grS
= p grS
%
(3.30)
78
Predavanja
gdje je koeficijent iskorienja snage povrine S sa Sl. 3.3 koji se kree u

opsegu 0,4 0,65.
Treba naglasiti da je u isto hidro i mjeovitim EES, pored
obezbejenja neophodnih rezervi snaga, potrebno obezbijediti i rezerve u
energiji. To se obino postie akumulacionim HE, u obliku akumulisane vode
koja se koristi u sluaju duih kvarova nekih agregata, ili pojave sue i drugih
prirodnih nepogoda.
3.5 Elektroenergetski bilansi
3.5.1 Opta razmatranja
Generalno, pojam bilansa je vezan za sueljavanje prihodne i rashodne
strane neke fizike, ekonomske ili bilo koje druge veliine u odreenom
vremenskom intervalu. U tom smislu i elektroenergetski bilansi predstavljaju
meusobno uporeenje potronje i proizvodnje elektrine energije i
odgovarajuih snaga tokom odreenog perioda (dana, sedmice, mjeseca i
godine). Uobiajeno je da se bilansi na nivou zemalja, ili EES-a tih zemalja,
prave na pragu elektrana, a za distributivna preduzea na pragu distribucija.
Bilansi se, po pravilu, rade za godinji period sa diskretizacijom na mjsenoj i
sedminoj bazi.
Osnovne relacije koje definiu elektroenergetske bilanse su:
- za bilans energije
W p = Wgi + Wu Wiz + Wred
(3.31)
-za bilans snaga

Pp Pgi + Pu Piz + Pred + Pgr
(3.32)
gdje indeks p oznaava potronju, g proizvodnju generatora, u uvoz, iz

izvoz, red redukciju potronje i gr rezervu generatorskih kapaciteta.
3.5.2 Bilansi elektrine energije
Bilansi elektrine energije se posebno iskazuju za rashodnu, a posebno
za prihodnu stranu. Oni se mogu formirati ne samo za potrebe kratkorone
prognoze (do jedne godine), ve i za potrebe analize ostvarenja potronje
elektrine energije.
79
Predavanja
Ako se bilans rashodne strane formira u odnosu na prag generatora,

onda se potronji na pragu elektrane dodaje i sopstvena potronja elektrane,
kako je to ilustrovano u Tabeli 3.1.
Tabela 3.1. Mjesene potrebe elektrine energije [MWH]
Prihodna strana godinjeg bilansa obuhvata mjesene planove (ili

ostvarenja) proizvodnje elektrine energije svih raspoloivih elektrana
sistema i planove uvoza elektrine energije, tako da se formira Tabela 3.2
raspoloive energije na pragu elektrana. Kod prognoze mogue proizvodnje
elektrana uvaavaju se stajanja elektrana zbog remonata, opravki i njege, kao i
pretpostavljene hidroloke prilike klasinih HE i planirani rad reverzibilnih
HE u generatorskom reimu.
Oduzimanjem mjesenih potreba potroaa na pragu elektrana (vrsta 5
Tabele 3.1) od raspoloive mjesene energije za potronju (vrsta 12 Tabele
3.2) dobija se bilans energije po mjesecima. Pojava pozitivne razlike
oznaava viak proizvodnje nad potronjom, a pojava negativne razlike
manjak ili deficit. Naravno, u pojedinim mjesecima se mogu pojaviti vikovi,
a u drugim manjkovi, dok se na godinjem nivou bilans uravnoteava, tj.
nema vikova ni manjkova.
Da bi dolo do anuliranja mjesenih vikova preduzimaju se neke od
sledeih planskih akcija:
a) prodaja vikova susjedima,
b) poveanje vremena rada RHE u reimu pumpanja,
c) smanjenje proizvodnje TE do uravnoteenja bilansa,
d) dozvoljavanje preliva na HE, kao krajnjeg sredstva.
80
Predavanja
Tabela 3.2. Mjesena proizvodnja (sa uvozom) elektrine energije [MWH] i

godinji bilans sa mjesenom diskretizacijom
U mjesecima u kojima se pojavljuju manjkovi, radi uravnoteenja

bilansa sprovode se sljedee planske akcije:
a) kupovina vikova od susjeda (ako ih imaju),
b) poveanje proizvodnje u TE putem poveanja broja asova
iskorienja njihove raspoloive snage, ili angaovanjem rezervni
agregata,
c) korienje rezervne energije iz akumulacionih HE,
d) redukcija potronje kao krajnjeg sredstva za uravnoteenje bilansa.
Vrlo esto se daju vizuelne ilustracije bilansa u obliku energetskih
tokova sa uneenim svim veliinama od interesa, kako je to uraeno na Sl. 3.4
za ostvareni elektroenergetski bilans EES-a Srbije i Crne Gore 1996. godine.
81
Predavanja
Sl. 3.4 Ostvareni elektroenergetski bilans Srbije i Crne Gore 1996. g.

3.5.3 Bilansi elektrinih snaga
Bilansi elektrinih snaga su usko povezani sa bilansima elektrine
energije, ali shodno relaciji (3.32) imaju i samostalni znaaj. Obino se
posebno razmatraju samo bilansi snaga pri maksimalnom i minimalnom
optereenju sistema.
Bilansi maksimalnih snaga su neophodni da bi se utvrdila mogunost
pokrivanja vrnog optereenja, uz obezbjeenje rezerve u sistemu, a bilansi
minimalnih snaga da bi se provjerile mogunosti angaovanja TE sa
tehnikim minimumima u uslovima malih optereenja u sistemu, ili u periodu
poveane proizvodnje protonih HE u reimu velikih voda.
Za razliku od bilansa energija, u bilansima snaga se uvodi u
razmatranje i snaga rezerve koja je se mora predvidjeti za periode visokih
optereenja sistema.
82
Predavanja
4. PRINCIPI PLANIRANJA RAZVOJA EES-a

4.1 Osnovne faze, vremenska i prostorna dekompozicija procesa
planiranja
Proces planiranja razvoja EES-a (kao i energetike, generalno) sastoji se
iz vie cjelina, od kojih su najvanije prikazane na Sl. 4.1. Izvrenje svake od
cjelina se moe ponoviti vie puta prije nego to se pree na sljedeu cjelinu.
Sl. 4.1 Osnovne cjeline planiranja razvoja EES-a

Osnovnu definiciju problema planiranja razvoja EES-a, bez obzira na
vlasnitvo, predstavlja minimizacija ukupnih trokova koji se javljaju u
cjelokupnom periodu planiranja, pri emu moraju biti zadovoljena
ogranienja tehnikog, ekonomskog, ekolokog, socijalnog i politikog
karaktera. Iz ovakve definicije je oigledno da se pri planiranju razvoja
preplie veliki broj raznorodnih faktora koje je najee veoma teko
kvantifikovati. Meutim, dva osnovna aspekta moraju uvijek biti ukljuena u
formulaciju problema: ekonomski i tehniki. Na osnovu ekonomskih analiza i
kriterijuma donose se odluke o novim investicionim ulaganjima. Oblast
ekonomije u okviru koje se obrauje ekonominost investiranja, odnosno
identifikuje najbolji smjer akcija koje zadovoljavaju tehnike kriterijume, uz
korienje ogranienih resursa kapitala u predvienom vremenu naziva se
inenjerska ekonomija.
83
Predavanja
S druge strane, poto je proces planiranja razvoja EES-a veoma sloen,

neophodna je njegova vremenska i prostorna dekompozicija na jednostavnije
cjeline.
U pogledu vremenske dekompozicije, razlikuju se sljedee kategorije
planiranja razvoja EES-a:
1. Dugorono planiranje razvoja, sa horizontom planiranja od 10 do 30
godina u budunosti. Ovakvim procedurama se definie dugorona razvojna
strategija, odnosno u osnovnim crtama se usmjerava evolucija sistema.
2. Srednjorono planiranje razvoja, sa horizontom planiranja 5 do 10
godina u budunosti. Moe se rei da je ovo i najvanija faza planiranja jer se
u ovoj fazi donose odluke o izgradnji konkretnih objekata koje moraju biti
usklaene sa dugoronim planovima razvoja.
3. Kratkorono planiranje razvoja, koje se vri za vremenski interval od
1 do 5 godina u budunosti. U ovoj etapi se vri usklaivanje ve donesenih
odluka o izgradnji sa novonastalom sistuacijom.
Potrebno je napomenuti da ovako definisana vremenska dekompozicija
nije striktna i da se u literaturi srijeu razlike oko vremenskih horizonata
pojedinih kategorija.
Prostorna dekompozicija se donekle poklapa sa podjelom EES-a na
funkcionalne cjeline proizvodnje, prenosa i distribucije energije, kao i
potronje.
predstavlja
1. Planiranje razvoja potronje elektrine energije
prognozu razliitih parametara koji opisuju potronju nekog konzuma u
budunosti. Najee se prognoziraju ukupne potronje elektrine energije,
vrne i minimalne snage potronje, faktori optereenja itd. Prognoza potronje
se moe vriti za cijelu zemlju, za jednu regiju, ili za pojedine vorove EES-a.
Primjenjuje se kao dugorona, srednjorona i, eventualno, kao kratkorona
prognoza potronje.
2. Planiranje razvoja proizvodnih kapaciteta je procedura kojom se
donose odluke o izgradnji novih elektrana i generatorskih jedinica. U okviru
ove procedure se zanemaruju prenosna i distributivna mrea, odnosno cio
EES se posmatra kao jedna taka (tzv. jednotakasti sistem) u kojoj su
skoncentrisane ukupna proizvodnja i potronja elektrine energije. Osnovni
princip planiranja razvoja proizvodnih kapaciteta predstavlja bilans
proizvodnja/potronja elektrine energije u cjelokupnom posmatranom
sistemu.
3. Planiranje razvoja prenosnih i distributivnih kapaciteta je aktivnost
pomou koje se odluuje o izgradnji novih elemenata (dalekovodi,
transformatori, razvodna postrojenja) prenosnih i distributivnih mrea. U
ovom sluaju se cio EES uzima obzir, odnosno obrauju se proizvodne
jedinice, dalekovodi, transformatori i potroai. Osnovni princip planiranja
84
Predavanja
razvoja prenosnih i distributivnih mrea je bilans tokova elektrine energije u

svim vorovima EES-a.
Prema naprijed navedenom, da bi se problem razvoja EES-a postavio
na odgovarajuu nain, najprije je potrebno definisati njegove globalne
ciljeve. U tom pogledu postoje etiri osnovna pitanja na koje svako planiranje
razvoja EES-a mora odgovoriti:
1) Koliko novih kapaciteta razliitih tipova objekata treba izgraditi da
bi se obezbijedio zahtijevani nivo pouzdanosti i sigurnosti u
snabdijevanju potroaa?
2) U kojim godinama perioda planiranja treba staviti u pogon nove
objekte?
3) Gdje e se locirati novi objekti?
4) Kako da se iskombinuju postojee i nove tehnologije pomou kojih
e se realizovati novi objekti?
Odgovor na prva tri pitanja definie investicioni program koji je
neophodan za razvoj EES-a.
4.2 Osnovni koncepti planiranja
Nakon postavke globalnih ciljeva planiranja razvoja EES-a, neophodno
je definisati osnovne koncepte i kriterijume prema kojima se planiranje
obavlja.
4.2.1 Koncept sigurnosti i stabilnosti
EES-i se obino planiraju na (n-1) koncept sigurnosti pri kome sistemi
mogu podnijeti bez ugroavanja normalnog pogona sve mogue jednostruke
poremeaje. Pri tome je n ukupan broj elemenata podlonih ispadu
(generatori, transformatori i vodovi). Oigledno je da se koncept sigurnosti
bazira na na razmatranjima deterministikog karaktera koja se ponekad
proiruju i na provjeru sigurnosti pri dvostrukim simultanim ispadima, tj. na
( n 2 ) koncept.
Statika stabilnost mora biti obezbijeena za sve dvostruke prenosne
vodove, pri ispadu neke od dionica jednog voda. S druge strane, tranzijentna
stabilnost mora biti obezbijeena pri pojavama jednostrukog (ili dvostrukog)
zemljospoja na bilo kojem prenosnom vodu u sistemu.
Statika sigurnost, statika i tranzijentna stabilnost provjeravaju se tek
na kraju procesa planiranja, tj. samo za odabrane varijante razvoja sistema u
najuem izboru izmeu kojih e se usvojiti plan budueg razvoja.
Ukoliko zahtijevani uslovi sigurnosti i stabilnosti nijesu zadovoljeni,
potrebno je u fazi planiranja predvidjeti mjere koje e sistem iz nesigurnog
(odnosno nestabilnog) stanja dovesti u zonu sigurnog (stabilnog) pogona.
85
Predavanja
4.2.2 Koncept pouzdanosti

Problem obezbjeenja pouzdanosti EES-a je jedan od najvanijih
zadataka, kako u planiranju tako i u eksploataciji.
Pouzdanost EES-a izraava vjerovatnou ispravnog funkcionisanja
sistema i obezbjeenje isporuke elektrine energije potroaima. Kako je to
navedeno u prethodnom poglavlju (taka 2.2.5 ), ta vjerovatnoa vezuje se za
odreene indekse pouzdanosti koji meusobno povezuju karakteristine
pokazatelje prekida isporuke elektrine energije i njihove efekte na potroae.
Najee se u tu svrhu koriste pokazatelji vezani za veliinu ispada snage, za
redukciju isporuke energije, za koliinu neisporuene energije, ili za
uestanost pojava i trajanje ispada. To su isti pokazatelji definisani u taki
2.2.5 (LOLP, LOEP, EDNS, EENS, F&E).
Pri planiranju razvoja izvora obino se koriste LOLP, LOEP i EENS,
pa se osnovni tehniki kriterijumi vezuju za proraun ovih indeksa, ije se
ciljne vrijednosti unaprijed zadaju. S druge strane, pri planiranju razvoja
prenosne mree vri se samo provjera da li odabrana opcija zadovoljava
unaprijed zadate vrijednosti tih indeksa.
Kao to se pokazalo u odjeljku 3.4, najvei uticaj na pokazatelje
pouzdanosti imaju rezerve sistema, kako u proizvodnom, tako i u prenosnim i
distributivnim kapacitetima. Jasno je da vee rezerve obezbjeuju i veu
pouzdanost, ali istovremeno zahtijevaju i vea investiciona ulaganja. Ova
vea ulaganja se posredno opravdavaju smanjenjem teta, boljom
produktivnou i sigurnim radom potroaa. Ovo naroito vai za industriju
koja esto i sama nalazi interes da ulae u elektroprivredne kapacitete koji e
joj obezbijediti veu pouzdanost i sigurnost isporuke i vii kvalitet isporuene
elektrine energije.
U sutini, treba ii na onaj kompromisni nivo pouzdanosti koji e
obezbijediti maksimalnu korist i za isporuioca elektrine energije i za
potroae.
4.2.3 Koncept kvaliteta elektrine energije
Osnovni pokazatelj kvaliteta isporuke elektrine energije
je
neprekidnost napajanja potroaa. On se kvantifikuje preko prethodno
definisanih indeksa pouzdanosti. Otuda potie inherentna povezanost zahtjeva
pouzdanosti isporuke i kvaliteta isporuene energije koji se moraju zadovoljiti
u procesu planiranja razvoja EES-a. Ostali pokazatelji kvaliteta isporuke
elektrine energije, koji su predmet normiranja i standardizacije, obino su
vezani za dvije najvanije promjenjljive koje karakteriu rad svakog EES-a:
86
Predavanja
uestanost i napon. Oni se posebno normiraju za normalni radni reim, a

posebno za abnormalne reime.
4.2.4 Koncept ekonominosti
Minimalni ekonomski zahtjev je da se svaki projekat isplati prodajom
svog proizvoda (u ovom sluaju to je elektrina energija), uz neki nivo profita
koji e obezbijediti prostu i proirenu reprodukciju. Zato su ekonomske
analize raznih opcija vrlo znaajan segment u procesu odluivanja i izbora
najpovoljnije varijante izmeu vie kandidata.
Koncept ekonominosti bazira se na analizi prihoda i trokova koji su
pridrueni svakom projektu. Sami izbor izmeu vie opcija vri se na bazi
odreivanja minimuma ili maksimuma jednog ili vie izabranih kriterijuma. U
fazi planiranja kriterijum je minimizacija aktuelizovanih investicionih ili
ukupnih (investicionih i eksploatacionih) trokova realizacije pojedinih opcija
razvoja sistema. Meutim, u fazi eksploatacije, gdje se radi sa tano
definisanim (izgraenim) sistemom, koncept ekonominosti se svodi na
minimizaciju tekuih eksploatacionih trokova.
Matematiki, kada su funkcija cilja i ogranienja definisani u obliku
funkcionalnih zavisnosti, za optimizaciju se koristi razliiti metodi kao, na
primjer, linearno, nelinearno, dinamiko i mjeovito-cjelobrojno
programiranje i sl. Kada funkcija cilja i ogranienja nijesu izraeni u
konanoj matematikoj formi, onda se za odreivanje optimalnog izbora
koriste tzv. metode varijantnih rjeenja.
5. PROGNOZA POTRONJE ELEKTRINE ENERGIJE I SNAGE
5.1 Opti problemi
Prognoza potronje predstavlja jednu od osnovnih aktivnosti u procesu
planiranja razvoja i eksploatacije u svakom EES-u. To je, zapravo, prvi korak
u rjeavanju postavljenog zadatka planiranja razvoja izvora i prenosne mree.
Iskustvo je pokazalo da razvoj potronje elektrine energije podlijee
nekim zakonitostima i da je predvidiv, jer su potrebe potroaa direktno ili
indirektno vezane za itav niz uticajnih faktora kao to su ostvareni stepen
porasta potronje u prolosti, opti socijalni i ekonomski ambijent, vremenske
prilike, komplementarnost sa potronjom ostalih vrsta energije itd. Kako
veina tih faktora zavisi od niza promjenjljivih sluajnog karaktera, jasno je
da sva predvianja potronje elektrine energije u budunosti u sebi nose
mnogo neizvjesnosti. Zato je metodoloki uputno i veoma vano da se
prognoza s vremena na vrijeme aktuelizuje, uzimajui pri tome u obzir nova
saznanja i zapaene promjene u tendenciji razvoja potronje. Treba imati u
87
Predavanja
vidu da od preciznosti prognoze zavise veliine i dinamika izgradnje novih

objekata u sistemu.
Pored uloge prognoze za planiranje razvoja novih objekata, prognoza
potronje je bitna i za rjeavanje niza problema operativnog planiranja kao
to su: angaovanje agregata, izrada plana remonata, hidro - termo
koordinacija i ekonomski dispeing. Zato je prognoza potronje elektrine
energije neophodni dio svih programskih paketa raunarskih programa koji se
koriste u te svrhe.
Prognoza potronje moe se situirati u krai ili u dui interval vremena
u budunosti, kao i u neki ui ili iri prostorni okvir (lokalni konzum, region,
drava). Zavisno od problema za ije rjeavanje e se koristiti rezultati
prognoze, ona moe uzeti vie razliitih formi koje u sebi sadre sve znaajne
pokazatelje dijagrama optereenja. U osnovi svih njih su tri tipa procjena
osnovnih karakteristika buduih potreba potroaa u aktivnoj energiji i snazi.
To su:
- prognoza potreba sistema u energiji;
- prognoza maksimalnih (vrnih) i minimalnih optereenja;
- prognoza kompletne (normalizovane) krive trajanja optereenja.
Tako je za planiranje izgradnje elektrana potrebna globalna
(agregirana) prognoza potronje elektrine energije i vrnog optereenja za
cio EES, kao i prognoza kompletne krive trajanja optereenja. S druge strane,
u studijama razvoja prenosne mree mora se raspolagati sa prognozama
maksimalnih (vrnih) i minimalnih aktivnih i reaktivnih optereenja u svim
vorovima. Takoe, u studijama razvoja distributivnih mrea potronja se
moa razloiti na jo finije i manje blokove, do nivoa distributivnih napojnih
vodova, ili sitnih distributivnih potroaa. U oblasti eksploatacije EES veoma
se esto zahtijevaju precizne prognoze svih gore navedenih veliina, kao na
primjer za studije gubitaka, izradu plana obezbjeenja narudbina goriva za
TE i za procjenu pouzdanosti sistema.
to se tie rjeenja problema prognoze u vremenu, primijenjena
metodologija zavisi od posmatranog horizonta za koju se prognoza vri. U
tom pogledu su uobiajene tri slijedee kategorije prognoze potronje:
1. Kratkorona prognoza sa horizontom od jednog dana do jedne
semice i satnom vremenskom diskretizacijom. Neophodna je pri
rjeavanju problema vezanih za dnevno i nedjeljno planiranje rada
EES-a (izrada programa rada elektrana, planiranje razmjene
elektrine energije, odreivanje operativne rezerve, prorauni
pouzdanosti i sigurnosti itd.). Ovaj tip prognoze je, dakle, u funkciji
eksploatacije EES-a, pa se za neke hitnije zahtjeve eksploatacije u
posljednje vrijeme izdvaja tzv. vrlo kratkorona prognoza.
2. Srednjerona prognoza, sa horizontom od jednog mjeseca do pet
godina, sa nedjeljnom ili mjesenom vremenskom diskretizacijom.
88
Predavanja
Ova prognoza je neophodna pri rjeavanju problema vezanih za

srednjerono operativno planiranje i simulaciju mjesenog i
godinjeg rada EES-a (mjeseni i godinji bilansi, izrada planova
remonata, zamjene goriva u nuklearnim TE, punjenje i pranjenje
akumulacija HE, razmjene garantovanih koliina energije, nabavke
goriva, studije sigurnosti, ekonomske analize poslovanja itd.). Ova
prognoza slui, takoe, i u svrhe kratkoronog planiranja izgradne
sistema i predstavlja sponu izmeu eksploatacije i planiranja razvoja
EES-a.
3. Dugorona prognoza, sa horizontom od 5 - 30 godina i godinjom
(rjee mjesenom) vremenskom diskretizacijom. Ova prognoza je
neophodna pri rjeavanju globalnih dugoronih planova investiranja,
odnosno izgradnje sistema, posebno pri izradi plana izgradnje novih,
ili proirenja postojeih proizvodnih i prenosnih kapaciteta.
Sve navedene kategorije prognoze potronje mogu se vriti na raznim
prostornim nivoima (lokalnom, regionalnom i nacionalnom), za pojedine
sektore potronje, individualne sisteme ili interkonekcije vie nezavisnih
EES-a. Pritom se, u skaldu sa Sl. 5.1, potronja moe planirati na nekoliko
nivoa:
na generatoru (bruto potronja);
na pragu generatora (elektrane);
na pragu prenosa;
na pragu distribucije;
na pragu potroaa (neto potronja).
Sl. 5.1. Razliiti nivoi mjerenja i formiranja dijagrama optereenja

Razlike u tim prognozama pojavljuju se zbog naina uraunavanja ili
izostavljanja sopstvene potronje elektrana i gubitaka u mrei u prognozi
ukupnih potreba. Uobiajeno je da se za planiranje razvoja izvora koristi
prognoza bruto - potronje na pragu elektrana, za planiranje i analizu
89
Predavanja
prenosne mree prognoza na pragu distribucija, a za planiranje i analizu

distributivne mree prognoza neto potronje.
Za planiranje potreba sistema u energiji, vrnih i/ili minimalnih
optereenja, odnosno kompletne krive trajanja optereenja, koriste se u
domenu dugorone i srednjorone prognoze veoma slini metodi, pa e se u
daljem ti metodi zajedno tretirati. Ti metodi se mogu svrstati u sljedee tri
kategorije:
kvalitativni metodi;
nezavisni (ekstrapolacioni) metodi;
zavisni (korelacioni) metodi.
Kvalitativni metodi su uglavnom opisnog karaktera i dosta su
neprecizni. Nezavisni i zavisni metodi, koji zajedniki ine grupu
kvantitativnih metoda, koriste matematike modele i daju preciznije podatke
o buduim potrebama.
Metodi za kratkoronu prognozu potronje meusobno se razlikuju po
tome da li ukljuuju:
postupke koji uvaavaju i meteoroloke (vremenske) informacije;
postupke koji koriste jedino podatke o potronji u prolosti.
U dugoronim kvantitativnim modelima prognoze potronje koriste se
razne tehnike predvianja (ekstrapolacija, korelacija i njihova kombinacija) i
razliiti postupci prorauna (deterministiki i probalistiki), pa se po tim
osnovama moe izvriti dalja podjela ovih modela. No, bez obzira na izabrani
metod, sam postupak prognoze moe se svesti na slijedea etiri koraka:
analiza ostvarenja iz prolosti;
izbor metodologije i izbor uticajnih faktora;
proraun buduih trendova u potronji;
analiza rezultata prorauna i konana ocjena buduih potreba.
esto je potrebno, nakon analize rezultata iz posljednjeg koraka
navedene procedure, preispitati izbor metodologije i uticajnih faktora iz
drugog koraka i viestruko ponoviti proraune sa krajnjom analizom.
5.2 Metodi za dugoronu prognozu potronje elektrine energije
i snage
Ukupna potronja energije se sastoji iz vie razliitih kategorija i
sektora potronje ije se karakteristike meusobno razlikuju. Zato se pri
dugoronoj prognozi vri prethodno razgraniavanje potronji po
kategorijama (sektorima), zatim pojedinana prognoza, a na kraju agregacija
dobijenih rezultata po godinama prognoznog perioda. Kao osnovne kategorije
potronje uzimaju se najee iroka potronja (domainstva i ostali mali
potroai na niskom naponu), industrija i saobraaj, poljoprivreda, turizam,
gubici i sl.
90
Predavanja
Prognoza potronje u sektorima industrije, saobraaja i ostalim

komercijalnim potroaima vezuje se za planove razvoja tih privrednih
sektora, kada se moraju konsultovati odgovarajue odgovorne institucije
(resorna ministarstva, privredna komora, preduzea iz tih sektora itd.).
iroka potronja je, sa gledita prognoze, najinteresantniji sektor i svi
modeli koji se analiziraju u daljem izlaganju odnose se na taj sektor, ili na
ukupnu potronju EES-a kada je taj sektor dominantan.
U velikim EES potronja po sektorima se agregira, prvo na nivou
pojedinih regiona, a zatim na nivou cijelog EES-a.
5.2.1 Kvalitativni metodi
U ovu kategoriju spadaju metodi prognoze koji se ne vezuju za model
iroke potronje u matematikom smislu. Na primjer, ta potronja elektrine
energije moe se prognozirati pomou:
anketiranja eksperata, ili mjerodavnih faktora i ponderisanja njihovog
miljenja;
agregacijom individualnih prognoza za pojedine potroae, ili grupe
potroaa;
analogijom sa razvojem iroke potronje elektrine energije u
zemljama koje su u prethodnom periodu prole kroz istu fazu razvoja;
grafikom ekstrapolacijom krivih ostvarene potronje za prognozu u
budunosti.
Ovi metodi su jo uvijek u primjeni, bilo kao samostalni, ili udrueni sa
drugim metodama prognoze. Poto su zasnovani na ljudskim procjenama i
rasuivanju, slabost im je da su subjektivni, pa je i rezultat vie izraz elja,
oekivanja, raspoloenja, nego realna objektivna procjena. Meutim, s druge
strane, ovi metodi koriste preimustva ljudske intuicije, pa u sebe mogu
ukljuiti i informacije koje se matematiki teko mogu kvantifikovati.
Najee se primjenjuju kada nije mogue primijeniti ni jednu kvantitativnu
metodu, to je, na primjer, sluaj prognoze potronje elektrine energije
jednog novog gradskog naselja, kada se ne raspolae sa podacima o
ostvarenoj potronji energije u prolosti.
5.2.2 Nezavisni (ekstrapolacioni) metodi
Tehnika prognoziranja prema ovim metodama sastoji se u obradi i
analizi vremenske serije podataka o energiji i snazi u prolosti i u njihovoj
ekstrapolaciji u budunost preko odgovarajueg matematikog postupka.
U grupu nezavisnih metoda spadaju dva osnovna tipa modela:
deterministiki modeli (bazirani na analizi vremenskih nizova);
stohastiki modeli.
91
Predavanja
a. Deterministiki modeli
Deterministiki modeli polaze od pretpostavke da e se rast potronje
energije i snage iz prolosti nastaviti i u budunosti. Zato se kod nezavisnih
metoda prognoze problemi predvianja budue potronje svode na
odreivanje porasta, ili trenda dugoronog porasta potronje u razmatranom
periodu.
Sam postupak prognoze iz kategorije deterministikih modela
vremenskih nizova poinje crtanjem disperzionog dijagrama ostvarenja neke
karakteristine veliine (energija, vrno ili minimalno optereenje, trend) iz
prolosti X0t. Zatim se sprovodi analiza tih ostvarenja radi pronalaenja
funkcionalne zavisnosti Xt = f(t) koja na najbolji nain aproksimira ostvarenja
dotine veliine iz prolosti. Ta kriva povuena kroz diskretne take
ostvarenja iz prolosti takoe se koristi za ekstrapolaciju potronje u
budunosti, kako je prikazano na Sl. 5.2. Pritom su rezultati prognoze
pouzdaniji ako je period osmatranja u prolosti znatno dui od prognoznog
perioda u budunosti. To znai da se problem prognoze u sutini svodi na
izbor matematike forme funkcije koja karakterie prognoziranu veliinu i
odreivanje njenih parametara.
Sl. 5.2 Ilustracija prognoze ekstrapolacijom trenda
92
Predavanja
Postoji vei broj analitikih funkcija koje se koriste za fitovanje

prolosti i za predvianje razvoja potronje i drugih veliina vezanih za
potronju elektrine energije u budunosti, kao na primjer:
Polinom
Xt =
i t i
(5.1)
Parabola
Xt = a tb
(5.2)
Eksponencijalna funkcija
Xt = a ebt
(5.3)
Xt = a ebt + ct2)
(5.4)
Inverzna logaritamska funkcija
Xt = a eb/t
(5.5)
Logaritamska prava
log Xt = a+bt
(5.6)
Logaritamska parabola
log Xt = a+bt + ct2
(5.7)
Logistika funkcija
Xt = a / (1 + be-ct )
(ili:
(ili:
Gompertzova kriva
(5.8)
log Xt = a / (1 + be-ct )
(5.9)
Xt = a e-bct
(5.10)
U funkcijama (5.1) - (5.10) t oznaava vremensku koordinatu, a

prognozirana veliina Xt vrijednost funkcije Xt = f(t) u diskretnom trenutku t
unutar razmatranog vremenskog perioda, dok su i , a, b i c nepoznati
parametri koje treba odrediti u procesu prognoze. Logaritamske funkcije (5.6)
i (5.7) pretstavljaju transformisane eksponencijalne funkcije (5.3) i (5.4)
respektivno, ali se vrijednosti nepoznatih koeficijenata u njima razlikuju od
koeficijenata koji se javljaju u originalnim funkcijama (5.3) i (5.4).
Za odreivanje konstanti analitikih funkcija (5.1) - (5.10) koristi se
metod minimuma sume kvadrata odstupanja. Na osnovu ovog metoda formira
se suma kvadrata odstupanja funkcije Xt (log Xt ) od ostvarenih vrijednosti te
funkcije u prolosti X0t (log X0t ), definisanih raspoloivim podacima sa Sl.
3.2 u diskretnim vremenskim trenucima t = 1, 2, . . . ,N iz prolosti. Ova suma
definisna je izrazom
N
t (i, a, b, c)= ( Xt - X0t )2
(5.11)
t =1
ili
N
t (i, a, b, c)= ( logXt - logX0t )2

t =1
93
Predavanja
gdje su nepoznate veliine parametri funkcije Xt (i, a, b, c). Najbolja funkcija

Xt koja, shodno izabranoj funkcionalnoj zavisnosti (5.1) - (5.10), opisuje
raspoloive podatke iz prolosti X0t , za t = 1,2, . . . ,N je ona funkcija kod
koje je suma kvadrata odstupanja (5.11) minimalna. Ovaj minimum nalazi se
tako to se prvi parcijalni izvodi od t po nepoznatim i, a, b, c izjednae sa
nulom
t (i, a, b, c)/ i = 0;
t (i, a, b, c)/ a = 0;
t (i, a, b, c)/ b= 0;
t (i, a, b, c)/ c = 0;
(5.12)
Na ovaj nain dobija se onoliko jednaina koliko ima nepoznatih

parametara i, a, b i c u analitikoj funkciji Xt koja je izabrana za
ekstrapolaciju trenda prognozirane elektroenergetske veliine. Radi lakeg
dobijanja rjeenja sistema jednaina (5.12), poeljno je da taj sistem bude
linearan po nepoznatim promjenjljivim i, a, b i c. Zato se obino izbor
analitike funkcije Xt vri tako da se ona pogodnim matematikim
transformacijama moe nainiti linearnom. Primjera radi, logaritamska prava
(5.6) dobija se logaritmovanjem eksponencijalne funkcije (5.3), a
logaritamska parabola (5.7) logaritmovanjem funkcije (5.4). Meutim,
linearizacija nije mogua u sluaju logistikih funkcija (5.8) i (5.9), pa se za
rjeavanje sistema jednaina (5.12) moraju rjeavati sistemi nelinearnih
jednaina primjenom iterativnih metoda.
Da bi se ocijenio kvalitet aproksimacije, odnosno izabrane funkcije,
moe se koristiti srednja kvadratna greka definisana relacijom:
N
= [t (i, a, b, c) / N]1/2 = ( ( Xt - X0t )2 / N )1/2
(5.13)
t =1
koji se jednostavno proraunava preko izraza (5.11), kada se pronau

parametri funkcije Xt (i, a, b, c) iz jednaine (5.12). Prognoza je "dobra", ako
je vrijednost srednje-kvadratnog odstupanja "malo", pri emu treba prethodno
definisati kriterijum "malog" .
U obimnoj literaturi su detaljnije analizirane pojedine funkcionalne
zavisnosti (5.1) - (5.10) i niz drugih, kao i pripadajuih sistema jednaina
(5.12) za odreivanje parametara ovih zavisnosti. Takoe su razvijeni
specijalni softverski paketi koji se danas uveliko koriste za dobijanje svih
neophodnih vrijednosti razliitih prognoznih modela. Ovdje emo se, primjera
radi, osvrnuti samo na logaritamsku pravu.
Logaritamska prava: predvianje po logaritamskoj pravoj (5.6)
ekvivalentno je modelu eksponencijalne funkcije (5.3). Ono se bazira na
pretpostavci da e se razvoj u budunosti nastaviti istim trendom (sa istom
94
Predavanja
godinjom stopom rasta) koji je ostvaren u prolosti. Tu se problem

predvianja budue potronje elektrine energije svodi na odreivanje budue
konstantne stope rasta (pt = psr = Const.). Tada se potronja u nekom
vremenskom periodu od t godina moe opisati modelom (5.3) ija je forma
svedena na oblik
Xt = X0 (1 + psr )t
(5.14)
gdje je X0 potronja na poetku posmatranog razdoblja (godina t=0), a psr

srednja (konstantna) godinja stopa rasta (trend) potronje elektrine energije
za cijelo posmatrano razdoblje.
Model (5.14) se moe prostom operacijom logaritmovanja pretstaviti u
formi logaritamske prave (5.6)
Xt = log Xt = log X0 + t log (1 + psr ) = a + bt
(5.15)
b = log(1 + psr ).
gdje je: a = log X0 i
injenica da je logaritamskom pravom (5.15) prikazan razvoj potronje
pri konstantnom rastu dokazuje se kada se odredi godinji rast potronje pt
koji se dobija iz odnosa izmeu potronje u dvije uzastopne godine (t i t-1):
1+ pt = Xt / Xt-1 = X0 (1 + psr )t / X0 (1 + psr )t-1= 1 + psr
odakle je pt = psr f(t).
Za odreivanje potronje elektrine energije u budunosti na osnovu
energije ostvarene u prolosti treba odrediti konstante a i b u (5.15), uz uslov
da se postigne minimalna vrijednost zbira kvadrata odstupanja izmeu
potronje prema logaritamskoj pravoj (5.15) i logaritma ostvarene potronje u
nizu godina u prolosti (log X0t ). Tom uslovu odgovara relacija
N
min{t(a,b)} = min{ [ a+bt - log X0t ]2 }
(5.16)
t=1
a,b
a,b
gdje je :
N - broj godina (podataka) iz prolosti koji se razmatraju radi
odreivanja potronje elektrine energije u budunosti,
0
X t - ostvarena (poznata) potronja u prolosti u godinama t=1,2,. . .,N.
Minimum funkcije t(a,b) dobija se iz uslova :
t(a,b) / a = 2
[ a+bt - log X0t ] = 0

t=1
95
Predavanja
(5.17)
t(a,b) / b = 2
[ a+bt - log X0t ] t = 0

t=1
Poslije sreivanja jednaina (5.17) dobija sistem od dvije linearne

algebarske jednaine sa dvije nepoznate a i b:
N
aN + b t t=1
log X0t = 0
t=1
(5.18)
N
t=1
t=1
a t + b t2 -
t log X0t = 0
t=1
Stavljajui:
N
t = S1 ;
log X0t = S2 ;
t=1
t=1
(5.19)
N
t2 = S 3 ;
t log X0t = S4 ;
t=1
t=1
sistem jednaina (5.17), odnosno (5.18) dobija oblik:

aN + bS1 = S2
aS1 + bS3 = S4
(5.20)
Rjeenje ovog sistema je:
a=
b=
S2
S4
S1
S3
N
S1
S1
S3
N
S1
S2
S4
N
S1
S1
S3
S2 S3 - S 1 S4
2
(5.21)
N S3 - S 1
N S4 - S 1 S2
2
N S3 - S 1
96
(5.22)
Predavanja
U cilju olakanja praktinih prorauna koeficijenata a i b, uz prethodno

odreivanje S1 - S4 , koriste se sistematizovani postupci za unos podataka o
realizovanim vrijednostima X0t .
b. Stohastiki modeli
Osnovni nedostatak deterministikih modela jeste da se poslije
sprovedene prognoze raspolae samo sa jednom vrijednou prognozirane
veliine u svakom intervalu razmatranog perioda u budunosti, ali ne i sa
nivoom povjerenja u tu vrijednost. Ovaj problem naroito je izraen u
pojedinim segmentima planiranja razvoja sistema (izvora ili prenosnih
mrea), kada je neophodno da se detaljno analizira uticaj promjene
prognoziranih veliina na buduu strukturu sistema. Stoga su razvijeni
stohastiki (ili probabilistiki) postupci za dugoronu prognozu koji se
zasnivaju na regresionim modelima. Primjenom tih postupaka dobijaju se
srednje vrijednosti prognoziranih veliina u budunosti, ali i odgovarajui
intervali povjerenja, tj. opseg prognozirane veliine u kojem e se ona sa
odreenom vjerovatnoom nai.
5.2.3 Zavisni (korelacioni) metodi
Potronja elektrine energije zavisi od niza uticajnih veliina kao to su
veliina i struktura drutvenog proizvoda, cijene raznih vrsta energije, nivo
elektrifikacije u domainstavima i industriji itd. Primjenom korelacione
analize mogue je formirati adekvatne funkcionalne zavisnosti koje
preslikavaju sve te meusobne veze i uticaje izmeu raznih relevantnih
faktora i potronje elektrine energije.
Zavisni (ili kauzalni) modeli koriste opisne promjenjljive, tj.
promjenjljive koje ne predstavljaju samu potronju elektrine energije, ali se
pretpostavlja da na nju manje ili vie utiu. Zato se ovi modeli nazivaju i
korelacioni sa egzogenim (spoljanjim) i endogenim (unutranjim)
promjenjljivim koje su sadrane u svakom zavisnom modelu.
Egzogene (opisne) promjenjljive predstavljaju nezavisne spoljne
(upravljake) ulaze u sistemima jednaina u kojima se potronja elektrine
energije (endogena promjenjljiva) opisuje kao funkcija od ovih egzogenih
promjenjljivih. Kao egzogene promjenjljive korelacionih modela najee se
uzimaju razni demografski i ekonomski faktori kao to su:
bruto nacionalni proizvod (BNP);
industrijska aktivnost i investicije po privrednim sektorima;
prirataj stanovnitva;
cijene elektrine energije;
prodaja elektrinih aparata itd.
97
Predavanja
Egzogene promjenjljive koje utiu na sezonske varijacije potronje su:

1. Meteoroloke (vremenske) promjenjljive:
temperatura;
vlanost (ili padavine);
osvjetljaj (ili oblanost);
brzina vjetra;
faktor hlaenja usljed vjetra.
2. Sezonski nivoi proizvodnje u:
turizmu;
poljoprivredi;
graevinarstvu;
drugim sezonskim privrednim aktivnostima.
Zavisnost godinje potronje elektrine energije Xt = Wgpt (endogena
promjenjljiva) od drugih uticajnih (egzogenih) veliina u optem sluaju
opisuje se preko nelinearne relacije (viestruka nelinearna regresija)
Xt = F (egzogenih promjenjljivih) + (sluajna promjenjljiva)
(5.23)
Viestruka linearna regresija je specijalni sluaj zavisnosti (5.23), u

kojoj je funkcija egzogenih promjenjljivih F(.) linearna, tj. potronja Xt
(endogena promjenjljiva) izraava se preko relacije
Xt = 0 +
i=1
i Yti + t = 0 + 1 Yt1 + 2Yt2 +. . . + t
(5.24)
t=1, 2, . . . ,N
gdje su Yti (i=1,2,. . .,L) egzogene promjenjljive, 0 , 1 , . . ., L su
koeficijenti uticaja elemenata Yti u funkciji (5.24) , a t (t=1, 2, . . . ,N) je
sluajna promjenjljiva, tano definisanih osobina.
Istraivanje funkcionalne zavisnosti potronje Xt od egzogenih
promjenjljivih Yti , svodi se na odreivanje koeficijenata 0 , 1 , . . ., L u
linearnom modelu (5.24). Kao i u sluaju nezavisnih modela, ovi koeficijenti
se odreuju metodom minimuma sume kvadrata odstupanja
N
min { t (0, 1, 2 ,. . ., L) }= min{ ( Xt - X0t )2}
(5.25)
t =1
gdje je, kao i ranije, X0t ostvarena potronja u prolosti u godina t = 1, 2, . . . ,

N. Uslov za postojanje minimuma funkcije (5.25) je da prvi izvodi po
nepoznatim 0 , 1 , . . ., L budu jednaki nuli, tj.
t (0, 1, 2 ,. . ., L)/ 0=0
t (0, 1, 2 ,. . ., L)/ 1=0
98
Predavanja
(5.26)
t (0, 1, 2 ,. . ., L)/ L=0

Sistem (5.26) predstavlja sistem od (L+1) linearnih jednaina po
nepoznatim 0, 1, 2 ,. . ., L koje se dalje mogu rijeiti nekim od metoda za
rjeavanjem takvih sistema jednaina.
Iako su po svom obliku i nainu rjeavanja zavisni modeli veoma slini
nezavisnim modelima, potrebno je istai jednu bitnu razliku: prognoza
potronje na osnovu zavisnih metoda se, za razliku od nezavisnih metoda, u
sutini sprovodi u dva koraka. U prvom koraku odreuje se zakonitost
promjene potronje Xt od egzogenih promjenjljivih Yti, putem odreivanja
nepoznatih koeficijenta modela (5.24) korienjem jednaina (5.26). U
drugom koraku je u cilju dobijanja prognoze potronje neophodno izvriti i
predvianje promjena egzogenih promjenjljivih Yti sa vremenom.
Slijede dva primjera primjene zavisnih modela za prognozu buduih
potreba elektrine energije.
a. Zavisni model potronje elektrine energije u funkciji bruto
nacionalnog proizvoda
Veliina bruto nacionalnog proizvoda (BNP) u zemlji generalno utie
na nivo potronje energije, a samim tim i na ukupnu potronju elektrine
energije. Ako se pretpostavi linearna zavisnost izmeu godinje potronje
elektrine energije i BNP, ona se moe posmatrati kao specijalni sluaj opteg
linearnog korelacionog modela (5.24) i predstavlja jednainom pravca, pri
emu je zanemaren uticaj t
Xt = a + b Yt
(5.27)
gdje je Xt = Wgpt ukupna godinja potronja elektrine energije (endogena

bruto nacionalni proizvod (egzogena
promjenjljiva), a Yt =(BNP)t
promjenjljiva) u t-toj godini, dok su a i b koeficijenti koje treba odrediti na
osnovu ostvarenja u prolosti.
Uz dodatnu pretpostavku da se promjena Yt = (BNP)t u dvije uzastopne
godine moe izraziti preko relacije
Yt = Yt-1 (1 + p(BNP)t)
(5.28)
gdje je p(BNP)t godinja stopa porasta BNP-a izmeu t-te i (t-1) godine koja se
moe odrediti iz odnosa
Xt / Xt-1 = Wgpt / Wgp(t-1) = 1 + pt = (a+b Yt )/(a+b Yt-1 )=
99
Predavanja
= [ a+b Yt-1(1 + p(BNP)t)] / (a+b Yt-1 )
(5.29)
odakle se, poslije sreivanja, dobija

pt =
p(BNP)t [1 - a / (a+b Yt-1 )]
(5.30)
Pri konstantnoj (prosjenoj) godinjoj stopi porasra BNP u nizu od N

godina, BNP raste po eksponencijalnom zakonu, pa e u t-1 godini iznositi
Yt-1 = Y0 (1 + p(BNP)sr)t-1
(5.31)
tako da izraz (5.30) za godinju stopu postaje
a
pt = p ( BNP ) sr 1
;
t 1
a + bY0 (1 + p ( BNP ) sr )
t = 1,2,L, N
(5.32)
Onda se linearno zavisni (korelacioni) model (5.27) i (5.28) modifikuje

i dobija oblik
Xt = a + b Yt
(5.33)
Yt = Yt-1 (1 + p(BNP)sr)
Kada se raspolae sa podacima o ukupnoj godinjoj potronji elektrine
energije X0t = Wg0pt i bruto nacionalnom proizvodu Y0t = (BNP)0t u nizu od N
godina iz prolosti, primjenom metoda minimuma sume kvadrata odstupanja
(5.25), odnosno (5.21) i (5.22), odreuju se nepoznati parametri a i b prave
(5.33).
Za ocjenu stepena povezanosti promjenjljivih u modelu prognoze,
potrebno je definisati neki pokazatelj koji e u sebe ukljuiti i endogenu i
egzogene promjenjljive. Taj pokazatelj je koeficijent korelacije izmeu
promjenjljivih. Zadravajui se samo na prostom linearnom modelu (5.27),
(5.28) ili (5.33) vidi se da on sadri dvije sluajne vremenske promjenjljive:
Xt = Wgpt i Yt = (BNP)t , pa se koeficijent korelacije za model (5.33) definie
kao
N
1
r=
N
( X t0 X tsr0 )(Yt 0 Ytsr0 )

t =1
X Y
1
=
N
X
t =1
0
t
Yt 0 )
X Y
100
(5.34)
Predavanja
gdje je:
0
X tsr
=
1
N
X
t =1
0
t
S2
N
S 2 = X t0
t =1
N
1 N 0 S1
Y
=
S
=
Yt 0
1
t
N t =1
N
t =1
N
N
1
1
0 2
= ( X t0 X tsr
) = (X t0 ) 2
N t =1
N t =1
Ytsr0 =
X2
Y2 =
1
N
(Yt 0 Ytsr0 ) 2 =
t =1
1
N
(Y
t =1
0
X t0 = X t0 X tsr
Yt 0 = Yt 0 Ytsr0
(5.35)
0 2
Brojilac izraza (5.34) predstavlja srednju vrijednost proizvoda

meusobnih odstupanja promjenjljivih X0t i Y0t od svih srednjih vrijednosti,
respektivno, i najlake ga je porediti sa izrazom za varijansu neke veliine.
Njime se u sutini utvruje stepen povezanosti dvije posmatrane sluajne
promjenjljive definisane jednainama (5.33).
Promjene egzogene (Yt) i endogene promjenjljive (Xt) sa vremenom
mogu se odrediti na analogan nain kao u sluaju primjene naprijed opisanog
modela logaritamske prave.
Za praktine proraune, vrijednosti koeficijenta korelacije (5.34) bliske
jedinici pokazuju da izmeu sluajnih promjenjljivih X0t i Y0t postoji jaka
povezanost (korelacija). Suprotno, udaljavanje tog koeficijenta od jedinice
pokazuje slabljenje korelacije izmeu promjenjljivih X0t i Y0t.
b. Prognoza potronja elektrine energije uz pomo koeficijenta
osjetljivosti
U ovom sluaju e se pretpostaviti da je endogena promjenjljiva (Xt)
funkcija od egzogenih promjenjljivih (Yti) u optem zavisnom modelu (5.23)
nelinearna. Neka je forma te funkcije eksponencijalna. Ograniavajui se kao
u prethodnom sluaju samo na jednu egzogenu promjenjljivu (Yt) i
deterministiki sluaj, njena forma (analogna prvoj relaciji iz (5.33)) je
Xt = a Ytb
(5.36)
gdje je Xt = Wgpt godinja potronja elektrine energije u t godini endogena, a

Yt = (BNP)t bruto nacionalni proizvod u zemlji u t godini, egzogena
promjenjljiva.
Eksponent b u funkciji (5.36) naziva se "koeficijent osjetljivosti
promjene zavisne (endogene) promjenjljive Xt na promjenu nezavisne
101
Predavanja
(egzogene) promjenjljive Yt". Kako je po definiciji normalizovani koeficijent

osjetljivosti
s = lim x /y y/x = x/y y/x
(5.37)
y0
to za diskretizovane vrijednosti promjenjljivih x = Xt i y = Yt u modelu (5.37)

vae sljedee jednaine
Xt / Yt = d Xt/d Yt = a bYtb-1
to znai da je u sluaju zavisnog modela (5.36) koeficijent osjetljivosti s
jednak eksponentu b, pa poznavanje ovog koeficijenta omoguava prognozu
godinje potronje elektrine energije u bilo kojoj (t-toj) godini u budunosti.
Neka je godinji porast potronje elektrine energije izmeu t i t-1
godine dat izrazom
1 + pt = Xt/ Xt-1 = (Yt/ Yt-1)b
(5.38)
gdje je, kao i ranije, pt godinja stopa porasta potronje elektrine energije Xt
= Wgpt . Ako se pretpostavi da su odnosi Yt/ Yt-1= (BNP)t/ (BNP)t-1 priblino
konstantni u svim godinama iz prolosti (t=1,2,. . .,N) i jednaki nekoj srednjoj
vrijednosti (1+ p(BNP)sr ), gdje je, kao i u prethodnom primjeru, p(BNP)sr srednja
stopa porasta bruto nacionalnog proizvoda, tada srednja stopa porasta
godinje potronje elektrine energije psr iznosi
psr = (1+ p(BNP)sr )b - 1
(5.39)
Veliina (1+ p(BNP)sr ) je bliska jedinici, pa se razvojem izraza (1+

p(BNP)sr )b iz (5.39) u Taylorov red i nakon zanemarivanja svih viih lanova
reda dolazi do linearizovanog izraza za srednju vrijednost godinje stope
porasta zavisne (endogene) promjenjljive Xt = Wgpt
psr = (1+ bp(BNP)sr + . . .) - 1 bp(BNP)sr
(5.40)
odakle se vidi da su srednje stope porasta godinje potronje elektrine

energije (psr ) i bruto nacionalnog proizvoda (p(BNP)sr ) linearno zavisne, sa
koeficijentom proporcionalnosti jednakom koeficijentu osjetljivosti b.
Ako se sada jednaina (5.38) za pt = psr napie u rekurzivnom obliku
Xt = Xt-1(1+ psr ) = Xt-2(1+ psr )2 = . . . ,
102
(5.41)
Predavanja
jednostavno se dolazi do krajnjeg izraza za vrijednost zavisno promjenjljive

Xt u bilo kojoj godini t=1,2,. . . , N
Xt = X0 (1+ psr )t
(5.42)
gdje X0 = predstavlja godinju potronju elektrine energije Wgpt na poetku

analiziranog perioda (godina t = 0).
5.3 Varijacija potronje i karakteristinih pokazatelja potronje
tokom godine
Naprijed prikazani modeli za dugoronu prognozu elektrine energije
imaju vremensku diskretizaciju od jedne godine. Meutim, ta potronja nije
ravnomjerna tokom godine, ve se razlikuje od mjeseca do mjeseca, ili od
sedmice do sedmice. Sama varijacija potronje tokom godine posljedica je
rastueg trenda, sezonskih varijacija i drugih moguih uticaja (znatniji
klimatski i drugi nepredvidivi poremeaji).
Odreivanje tih varijacija potronje tokom godine moe se posmatrati
kao problem srednjorone prognoze na godinjem intervalu, uz unaprijed
odreenu godinju potronju elektrine energije. Takva prognoza sezonskih
varijacija ima znaaj za usklaivanje srednjoronih planova u pogon novih
generatorskih kapaciteta sa potrebama potroaa, za operativno planiranje i
izradu godinjih elektroenergetskih bilansa sa mjesenom ili sedminom
diskretizacijom, za izradu plana remonata i nabavke goriva kao i za
utvrivanje srednjoronih planova razmjene elektrine energije sa susjedima.
Potronja elektrine energije u pojedinim mjesecima (ili sedmicama)
tokom godine moe se odrediti preko faktora udjela aim (ajs) u ukupnoj
godinjoj potronji Wgp
Wmpi = aim Wgp;
i=1,2, . . .,12;
12
i=1
aim = 1,00
(5.43)
Wmpj = ajs Wgp;
j=1,2, . . .,52;
52
i=1
ajs = 1,00
Prosjene (srednje) vrijednosti ovih faktora udjela su:

asrm = 1/12 = 0,0833;
asrs = 1/52 = 0,0192
U naim klimatskim uslovima vrijednosti ovih faktora udjela u zimskim

mjesecima su vee od prosjenih, a u ljetnjim manje od prosjenih. Njihova
vrijednost u prvih sedam mjeseci ima tendenciju smanjenja, a u ostalom dijelu
godine tendenciju poveanja.
103
Predavanja
Pored sezonskih varijacija faktora udjela pojedinih mjeseci (sedmica)

analizom podataka iz prolosti mogu se uoiti i efekti drugih uticajnih faktora
(poremeaji privrednih aktivnosti, iznenadne promjene temperature u odnosu
na tipine temperature za pojedine mjesece itd.). Istom analizom mogu se
odrediti i vrijednosti faktora udjela pojedinih mjeseci (sedmica) u ukupnoj
godinjoj potronji elektrine energije putem fitovanja i ekstrapolacije krive
promjene za svaki interval od interesa (mjesec, sedmica) u disperzioni
dijagram viegodinjih osmatranja njihove promjene. Poslije toga, mjesene
ili sedmine potronje raunaju se u skladu sa relacijama (5.43).
5.4 Prognoza vrnog i minimalnog optereenja
Predvianja ukupnih godinjih (odnosno mjesenih i sedminih)
potronji aktivne elektrine energije su osnovne prognostike veliine pri
dugoronom (srednjoronom) planiranju razvoja EES. Meutim, za analizu
prilika u sistemu isto tako su vane i prognoze vrnih i minimalnih
optereenja za razmatrani prognozni period. Za ovu prognozu moe se
koristiti jedan od sljedea dva alternativna koncepta.
1. Prognoza vrnih i minimalnih optereenja striktno se vezuje za
prognozu potronje elektrine energije. Za njihovo odreivanje koriste se
ranije izvedeni izrazi:
PgpM = Wgp /agmg ; PmpM = Wmp /ammm ; PspM = Wsp /168 ms ;
ag = 8760 ili 8784 h;
Pgpm = mg0 PgpM ;
am = 672, 696, 720 ili 744 h;
(5.44)
Pmpm = mm0 PmpM ; Pspm = ms0 PspM ;
gdje se postavlja pitanje poznavanja odgovarajuih faktora optereenja m (mg

za godinu, mm za mjesec i ms za sedmicu) i odnosa minimalnih i vrnih
optereenja m0 za iste vremenske periode. Adekvatno odreivanje tih faktora
takoe podlijee prognozi gdje se mogu koristiti isti postupci i metodi kao i za
dugoronu prognozu potronje elektrine energije, opisani u poglavlju 3.2, uz
posebno tretiranje razliitih sektora potronje. Za sektor iroke potronje u tu
svrhu se najee koriste nezavisni (ekstrapolacioni) metodi. Ovaj koncept
prognoze vrnih i minimalnih optereenja najee se koristi u svrhe
planiranja razvoja izvora gdje se ta prognoza vri globalno za cio EES.
Prognoza vrnih (minimalnih) optereenja sistema, shodno izrazima
(5.44) najee se vri agregacijom prognoze po pojedinim kategorijama ili
sektorima potronje prema formuli
104
Predavanja
PpMS = kjed PpMj
(5.45)
gdje je kjed faktor jednovremenosti, a j indeks kategorije (sektora):

domainstva, industrija, saobraaj itd. Umjesto faktora jednovremenosti moe
se koristiti i faktor nejednovremenosti knjed = 1/ kjed = PpMj / PpMS.
j
Obino se pretpostavlja da ta prognoza odgovara nekom "normalnom"

vremenskom indeksu ( na primjer, temperaturi ambijenta N = +(15 - 20)C).
Ako se temperatura razlikuje od praga grijanja za sisteme sa zimskim vrhom
(Z = + 15C), odnosno od praga rashlaivanja u sistemima sa ljetnjim vrhom
(L = +24C), treba izvriti popravku za sektore "j" ije vrno optereenje
zavisi od temperature, prema koeficijentu osjetljivosti na promjenu
temperature kj, tako da je odgovarajue vrno optereenje j-te kategorije
(sektora) koje ulaze u zbir (5.45)
P pMj = P NpMj [1+ kj( - N)]; < Z ili > L
(5.46)
gdje je koeficijent osjetljivosti kj za EES sa zimskim vrhom negativan, a za

sisteme sa ljetnjim vrhom pozitivan.
2. Prognoza vrnih i minimalnih optereenja sprovodi se nezavisno od
prognoze potronje elektrine energije, primjenom u osnovi istih postupaka i
modela koji se koriste i za prognozu potronje. Pri primjeni nezavisnih
modela za ovu prognozu moraju se koristiti to dui intervali osmatranja iz
prolosti jer su varijacije vrnih i minimalnih optereenja neravnomjernije od
varijacija potronje. Zbog toga je pogodnije da se ovaj postupak koristi za
krae vremenske periode od godine (mjesec, sedmica), ime se u osnovi
prelazi na metode svojstvene kategoriji srednjoronih prognoza. Ovaj
nezavisan koncept prognoza vrnih minimalnih optereenja pogodan je pri
planiranju razvoja prenosnih mrea, gdje nije potrebno poznavati prognoze
potronje elektrine energije, ve samo prognozirane snage injektiranja u
vorovima mree.
Prognoza vrnog i minimalnog optereenja za period od interesa lako se
dobija ako se koristi koncept prognoze cjelokupne krive trajanja optereenja.
Za ovaj koncept prognoze neophodno je da se raspolae sa velikim brojem
podataka koji opisuju krive trajanja optereenja cijelog razmatranog perioda
iz prolosti. Da bi se izbjegla obrada ovako velikog broja ulaznih podataka,
esto se pretpostavlja da normalizovane krive trajanja optereenja za svaki od
tretiranih sektora potronje iz prolosti ostaju u budunosti. Prognoziranje
budue krive trajanja vri se tako to se postupak ponavlja za niz diskretnih
taaka, obino uz pomo opisanih nezavisnih metoda. Pri tome je vano da se
izvri meusobno usklaivanje prethodno sprovedene prognoze potronje
elektrine energije sa ovako dobijenom krivom trajanja optereenja.
105
Predavanja
Za planiranje prenosne mree nije dovoljno poznavati samo prognoze

ukupnih vrijednosti vrnog i minimalnog optereenja, ve i da se iste
"razbiju" po pojedinim potroakim vorovima. Tada se potroai iz sektora
industrije i saobraaja rasporeuju tano prema planovima razvoja dotinih
sektora, dok se za iroku potronju pretpostavlja da ima identian oblik
dijagrama optereenjima u svim vorovima prenosne mree. Poslije toga se
odreuju konstantni koeficijenti uea svakog vora u ukupnom optereenju
sistema (iji je zbir za cio sistem jednak 1,00). Na osnovu tih koeficijenata
lako se proraunavaju i apsolutne veliine optereenja za kategoriju iroke
potronje u svakom voru i sa njima se dalje rauna u analizi prilika u
sistemu.
5.5 Praktine primjene modela prognoze potronje
Kod praktine primjene modela prognoze potronje pojavljuju se
razlike zavisno od EES-a. Kada su u pitanju sistemi u kojima se proizvodnja
bazira iskljuivo na TE, koje se dimenzioniu na snagu, najvanije prognozne
veliine su vrno i minimalno optereenje. Suprotno, sistemi sa iskljuivo ili
preteno HE dimenzioniu se na energiju, pa je najvanija prognozna veliina
potronja elektrine energije iz koje se dalje izvode prognoze vrnog i
minimalnog optereenja.
Prethodni prikaz je pokazao da postoji vei broj razliitih metoda i
modela za prognozu potronje elektrine energije, odnosno vrnih i
minimalnih optereenja. To istovremeno znai da ne postoji neki metod koji
bi se mogao smatrati "najboljim". Zbog toga je u praktinim primjenama
neophodno koristiti razliite modele i kritiki procijeniti opsege
primjenjljivosti svakog od njih.
Na razvoj potronje elektrine energije i zahtijevanih vrnih optereenja
znatan uticaj ima i globalna energetska politika jedne zemlje i mogunost
supstitucije elektrine energije sa drugim vrstama energije. Ako potroau
stoje na raspolaganju razliiti zamjenjljivi izvori energije, on e se opredijeliti
za onaj izbor koji zadovoljva vie kriterijuma: cijena energije, pouzdanost
snabdijevanja, udobnost korienja, trokovi obezbjeenja instalacione
infrastrukture itd. Trendovi iz prolosti pokazuju da je udio elektrine energije
u ukupnoj energetskoj potronji, bez obzira na cijenu, permanentno rastao, to
je prvenstveno posljedica udobnosti koju ona nudi u raznim primjenama.
Takoe je vano istai da se kod prognoze energetsko - intenzivni
potroai (eljezare, elektrolize, topionice obojenih metala, eljeznica itd.)
moraju tretirati shodno planovima izgradnje i energetskih potreba konkretnih
industrija, jer se njihov razvoj ne moe obuhvatiti nikakvim drugim
metodama predvianja. Uticaj ovakvih energetski intenzivnih potroaa na
razvoj EES-a moe biti znatan (kao u sluaju Crne Gore sa KAP-om i
106
Predavanja
eljezarom koji uestvuju sa oko 50 % u ukupnoj potronji), jer oni obino

postavljaju posebne zahtjeve u pogledu pouzdanosti EES-a. To se na
odgovarajui nain preslikava na planove izgradnje izvora i prenosne mree.
Da bi korisnik raspolagao sa to vjerodostojnijom dugoronom
prognozom potronje elektrine energije u svakom trenutku, poeljno je da se
ona aktuelizuje svake godine, neposredno poslije prikupljanja podataka o
potronji u prethodnoj godini. Osnovni razlozi za ovu preporuku su mogui
poremeaji u veliini pretpostavljenih ulaznih parametara tokom prethodnog
perioda, meu kojima su najvaniji:
- Nivo zasienja potronje u domainstvima, na koji jako utiu
promjene cijena elektrine energije, supstitucija potronje sa drugim
vidovima energije, mjere upravljanja potronjom i sl.
Promjena pretpostavljene stope porasta stanovnitva i broja
domainstava.
- Promjena planova izgradnje i/ili rekonstrukcije velikih industrijskih
potroaa.
- Promjena faktora optereenja sistema i nivoa gubitaka u prenosu i
distribuciji.
Vanost korektnog predvianja buduih potreba u elektrinoj energiji i
vrnom (minimalnom) optereenju proizlazi iz korienja tih rezultata kao
osnove za planiranje izgradnje novih proizvodnih i prenosnih kapaciteta koji
e pokriti rastue potrebe u budunosti. Potcjenjivanje porasta potreba
izazvalo bi redukcije potronje ili vee izdatke za uvezenu elektrinu energiju.
S druge strane, precjenjivanje potreba bi dovelo do nedovoljnog iskorienja
izgraenih proizvodnih i prenosnih kapaciteta. U oba sluaje se kao krajnji
efekat pojavljuju finansijski gubici u poslovanju dotine elektroprivredne
organizacije. Zbog toga se odluke o izgradnji novih elektrana i proirenju
prenosne mree, bazirane na prognozi buduih potreba, ne mogu posmatrati
kao interni problemi elektroprivrede, ve i kao ekonomski, socijalni i politiki
problemi jedne zemlje. Zato je potrebno ne samo sprovesti postupak prognoze
buduih potreba u elektrinoj energiji i snazi, ve se moraju dati i adekvatna
objanjenja te prognoze, primijenjenih metoda, pretpostavki i analiza ulaznih
podataka i rezultata prognoze. Iz navedenih razloga neke elektroprivrede
(EDF u Francuskoj, ENEL u Italiji i druge), kao krajnji rezultat prognoze
daju dvije krive razvoja potreba - optimistiku i pesimistiku, raunajui da e
se, uz sva mogua iznenaenja, stvarne potrebe realizovati negdje izmeu ta
dva ekstremna scenarija za koje se treba na vrijeme pripremiti.
Kako je elektroenergetika jedan od sektora ukupne energetike, ona se
moe prognozirati u sklopu opte energetske potronje zemlje. U tom cilju
postoje brojni razvijeni komercijalni prognostiki modeli, kao to je na
primjer model MAED ("Model for Analysis of the Energy Demand").
107
Predavanja
6. PLANIRANJE RAZVOJA IZVORA

6.1 Opta razmatranja
Planiranje EES-a je oblast u kojoj se tehnika i ekonomija nerazdvojno
prepliu. To je zato to su izgradnja novih objekata i njihova eksploatacija u
okviru poslovanja EES-a skopani sa trokovima i prihodima, pri emu su u
pitanju relativno visoka finansijska sredstva. U tom kontekstu, planiranje
razvoja izvora elektrine energije jedna je od najvanijih i najosjetljivijih faza
u sloenom procesu planiranja savremenih EES. Odluke doneene u ovoj fazi
planiranja imaju, takoe, poseban uticaj na fazu planiranja prenosne mree i
dominantno diktiraju ekonmsko - finansijske pokazatelje svake sloene
elektroprivredne organizacije. To je posljedica izuzetno velikog uea
ulaganja u izvore elektrine energije, koje u sadanjim uslovima u svijetu
dostie oko 60 - 65 % ukupnih investicionih ulaganja u elektroprivredu.
Generalno reeno, plan razvoja izvora u EES-u mora zadovoljiti stalno
rastue zahtjeve za elektrinom energijom i snagom, uz definisani nivo
pouzdanosti, sigurnosti i kvaliteta isporuke elektrine energije, uz prihvatljivu
cijenu. Naravno, poeljno je da se razmatraju samo oni planovi razvoja koji su
ekonomski opravdanii koji obezbjeuju najmanje prostu reprodukciju, uz neki
ogranieni profit. Poznato je da je elektroprivreda u pogledu investicionih
ulaganja visoko intenzivna infrastrukturna grana, sa kontinualnim razvojem.
Ovo namee stalnu brigu za obezbjeenje potrebnih fondova za finansiranje
novih investicija u sve vee i vee proizvodne kapacitete. U tom smislu
planiranje razvoja izvora je neprekidan proces u kome se sukcesivno rjeavaju
dva potproblema. To su:
potproblem odreivanja veliine i vremenskog plana ulaska u pogon
potrebnih novih generatorskih kapaciteta i
potproblem izbora tipa novih proizvodnih agregata koji se dodaju u sistem,
shodno potrebama izraenim preko rjeavanja prvog potproblema.
Rjeavanje drugog potproblema zavisi od raspoloivih prirodnih (i
komercijalnih) primarnih energetskih resursa i tehnolokih rjeenja koja se
nude na tritu.
Za rjeavanje prvog potproblema (koliko novih kapaciteta i kada?)
koriste se analize bilansa i pouzdanosti EES-a. Za rjeavanje drugog
potproblema (koji tip izvora: HE i/ili TE?) vri se na osnovu analize
investicionih i eksploatacionih (pogonskih) trokova. Odreivanje
najekonominijeg rjeenja dobija se na osnovu minimuma ukupnih trokova
u sistemu, uz uvaavanje pogonskih i finansijskih ogranienja. U tom cilju
treba sprovesti simulaciju rada EES-a za sve izabrane mogue opcije razvoja
108
Predavanja
(scenarija) i godine perioda planiranja od prve do tzv. horizont - godine, uz

analizu investicionih i eksploatacionih (pogonskih) trokova. Pritom se
koriste metodi aktuelizacije (diskontovanja) kojima se svode vrijednosti
sredstava raspoloivih u razliitim vremenskim trenucima (na primjer na
sadanju, il neku buduu vrijednost poslije isteka odreenog vremenskog
perioda). Na taj nain se omoguava ekonomsko poreenje projekata ili
privrednih aktivnosti sa razliitom dinamikom prihoda i rashoda.
Faktor svoenja na sadanju (ili aktuelizovanu) vrijednost PVF
("Present Value Factor") je
PVF = 1/ (1+i)n
(6.1)
gdje je:
i
- stopa aktuelizacije u [r.j./god];
n
- broj godina (intervala) unutar perioda koji se razmatra u
ekonomskom
raunu.
Sadanja vrijednost P vie buduih godinjih iznosa kapitala Fkg
(k=1,2,. . .,n), sa razliitim godinjim stopama aktualizacije ik je
P=
Fkg
(1+ i )
k =1
(6.2)
Vremenski period u kome se donose planovi razvoja izvora mora biti

dovoljno dugaak da omogui niz aktivnosti koje prethode stavljanju u
redovni pogon izgraenih objekata. To su sljedee aktivnosti:
1. Projektovanje (investicioni program sa studijom izvodljivosti, idejni
projekat i glavni projekat).
2. Obezbjeenje finansijskih sredstava.
3. Ugovaranje opreme iradova.
4. Izgradnja objekata, konstrukcija, isporuka i montaa opreme.
5. Ispitivanje i prijem objekta.
6. Probni rad.
Vrijeme potrebno za obavljanje gornjih aktivnosti za razliite tipove
elektrana, za prilike u SAD oko 1984. god. dato je u Tabeli 6.1
Tabela 6.1 Potrebno vrijeme za sve aktivnosti oko izgradnje razliitih
tipova elektrana u SAD oko 1984. godine
Tip agregata / elektrane
Trajanje izgradnje
[god.]
Nuklearni termiki agregati
8 - 14
Termiki agregati naparu, sa fosilnim gorivima
6 - 10
109
Predavanja
Termiki agregati sa kombinovanim ciklusom

Gasnoturbinski agregati
Hidroelektrane
4-8
3-5
cca 6
Sama procedura planiranja razvoja izvora jako zavisi od tipa EES-a i

raspoloivosti prirodnih energetskih resursa. U optem sluaju procedura
planiranja razvoja izvora sastoji se iz sljedeih aktivnosti:
a. Analiza proizvodnih mogunosti postojeih proizvodnih kapaciteta;
b. Odreivanje nivoa pouzdanosti isporuke elektrine energije
potroaima;
c. Proraun dodatnih generatorskih kapaciteta sistema koji obuhvata:
c.1 Neophodnu izgradnju novih proizvodnih objekata radi
zadovoljenja relacija elektroenergetskih bilansa (6.3) i (6.4),
c.2 Potrebne rezervne kapacitete (po veliini i strukturi),
c.3 Odluku o veliini novih proizvodnih agregata.
d. Izrada plana gaenja ili promjene lokacija nekih proizvodnih
agregata;
e. Izrada dinamikog plana izgradnje novih energetskih izvora;
f. Izbor lokacije novih elektrana;
g. Izrada plana obezbjeenja sredstava za izgradnju planiranih izvora
elektrine energije;
h. Izrada plana nabavke goriva za pogon novih TE;
i. Izrada plana neophodnog proirenja prenosne (eventualno i
distributivne) mree koja e otkloniti sva mogua "uska grla" u
prenosu usljed izgradnje novih izvora.
6.2 Elektroenergetski bilansi za potrebe planiranja
Kada se radi o planiranju razvoja proizvodnih kapaciteta, simulacija
rada sistema obino se vri na godinjoj osnovi sa mjesenom diskretizacijom,
pa se u tu svrhu koriste godinji i mjeseni elektroenergetski bilansi.
Zahtijevani generatorski kapaciteti moraju u svakoj godini perioda
planiranja k = 1,2,. . .,n da zadovolje bilansne relacije snage i energije:
PkGD PkpM + Pkrez - PkGr + Pkiz - Pku - Pkred
(6.3)
WkGD Wkp - WkG + Wkiz - Wku - Wkred
(6.4)
gdje su snage u [MW], a energije u [MWh].

Znaenje korienih simbola u relacijama (6.3) i (6.4) je sljedee:
k
P GD - neophodni generatorski kapaciteti koji treba da se dodaju u
k-toj godini;
110
Predavanja
PkpM - vrno (maksimalno) godinje optereenje potroaa sistema

u k-toj godini;
k
P rez - potrebna operativna rezerva pri vrnom optereenju potroaa
u k-toj godini, ukljuujui planirane i prinudne ispade;
k
P Gr - raspoloiva snaga postojeih izvora u sistemu pri vrnom
optereenju potroaa u k-toj godini;
k
P iz - snaga ugovorenog izvoza elektrine energije pri vrnom
k
P u - snaga ugovorenog uvoza elektrine energije pri vrnom
k
P red - redukcija potroake snage pri vrnom optereenju
potroaa u k-toj godini;
k
W GD - mogua godinja proizvodnja elektrine energije dodatnih
generatorskih kapaciteta u k-toj godini;
k
W p - potrebna godinja energija zahtijevana od potroaa
sistema u k-toj godini;
k
W G - mogua proizvodnja energije postojeih elektrana u sistemu
u k-toj godini;
k
W iz - ugovoreni izvoz elektrine energije u k-toj godini;
Wku - ugovoreni uvoz elektrine energije u k-toj godini;
Wkred - planska redukcija isporuke elektrine energije potroaa
u k-toj godini.
Bilansne relacije (6.3) i (6.4) moraju biti zadovoljene za svaku godinu
k=1,2,. . .,n planskog razvojnog perioda. Izbor plana razvoja nije jednoznaan,
jer za njegovo zadovoljenje, po pravilu, postoji vie moguih opcija.
Meutim, svaki razvojni plan karakterie niz neizvjesnosti, poev od
nepouzdanosti prognoza godinjih potronji Wkp i vrnih optereenja PkpM,
preko raspoloivosti termikih agregata i mogue proizvodnje HE, do porasta
cijena investicione opreme, radne snage i goriva.
Polazni osnovi svakog elektroenergetskog bilansa su hronoloki
dijagrami optereenja i njihove krive trajanja, zahtijevana pouzdanost,
odnosno neophodna rezerva koja e obezbijediti eljeni kvalitet rada sistema,
kao i ostale tehniko - ekonomske pokazatelje proizvodnog podsistema.
Poslije toga, na osnovu podataka o raspoloivosti proizvodnih agregata i
mogunosti proizvodnje raspoloivih izvora elektrine energije, pristupa se
popunjavanju povrine ispod predmetnog dijagrama optereenja (ili krive
trajanja). Kada u EES-u stoji na raspolaganju vie razliitih tipova izvora,
popunjavanje povrine ispod krive trajanja podlijee nekim pravilima koja se
odnose na redosljed angaovanja mogue proizvodnje pojedinih izvora. Na
Sl. 6.1 ilustrovan je uobiajeni princip popunjavanja povrine ispod dnevne
krive trajanja optereenja, gdje je redosljed angaovanja pojedinih tipova
elektrana sljedei:
111
Predavanja
Osnova povrine popunjava se proizvodnjom protonih HE, nuklearnih

TE, TE-TO i uvozom elektrine energije od susjeda (po dugoronim
ugovorima).
Srednji dio povrine popunjava se proizvodnjom TE (na vrsta goriva,
prirodni gas i tena goriva) shodno prioritetnoj listi, gdje se redosljed pravi na
osnovu specifinih eksploatacionih (pogonskih) trokova agregata.
Vrni dio dijagrama popunjava se proizvodnjom akumulacionih HE
(shodno raspoloivim ili predvienim koliinama vode koje se mogu
angaovati iz akumulacija, prema generalnoj politici punjenja i pranjenja
akumulacionih bazena) i proizvodnjom gasnoturbinskih TE.
Sl. 6.1 Princip popunjavanja povrine ispod dnevne krive trajanja

optereenja proizvodnjom iz raznih vrsta izvora
Ukoliko se ne raspolae dovoljnom energijom da se popuni cjelokupna
povrina ispod krive trajanja optereenja, moraju se predvidjeti manjkovi,
odnosno redukcije potronje. Manjkovi se mogu pokriti "ad hoc" uvozom
energije od susjeda, ili proizvodnjih skupih rezervnih elektrana.
Krajnji rezultat ovog postupka je dnevni plan angaovanja i
proizvodnje generatorskih agregata, uvoza / izvoza i redukcija koji u svakom
trenutku mora da zadovolji bilansnu nejednainu snage (6.3) i energije (6.4)
za razmatrani dijagram ili krivu trajanja optereenja. Postupak bilansiranja za
dnevni period, ilustrovan na Sl. 6.1, identian je i za due vremenske periode
analize (sedmica, mjesec ili godina).
Bilansne relacije (6.3) i (6.4), zavisno od svrhe bilansiranja (operativno
planiranje pogona ili planiranje razvoja izvora), mogu se postaviti za razne
pragove posmatranja u sistemu (od praga elektrane do praga potronje). Za
112
Predavanja
potrebe planiranja razvoja izvora, one se razmatraju za sve veliine (snage,

energije, trokovi) na pragu elektrana. U tu svrhu rade se mjeseni i godinji
elektroenergetski bilansi, pri emu se godinji dobijaju kao sinteza 12
mjesenih bilansa za predmetnu godinu. najzad, ovi bilansi se razrauju za
sve godine perioda planiranja k=1,2,. . .,n.
O veliini dodatnih proizvodnih kapaciteta ne odluuje se samo na
osnovu izrade elektroenergetskih bilansa, ve i na osnovu analize pouzdanosti
proizvodno - potroakog podsistema EES-a, gdje je zadovoljenje relacija
(6.3) i (6.4) potreban uslov. Zadovoljavanje ciljnog nivoa pouzdanosti, uz
minimalne eksploatacione trokove sistema, glavni su faktor odluivanja kod
izbora naina popunjavanja povrine ispod krive trajanja optereenja, tipa i
veliine novih proizvodnih agregata.
6.3 Pouzdanost proizvodnog podsistema
6.3.1 Rezerviranje generatorskih kapaciteta
Analiza pouzdanosti proizvodnog podsistema ima zadatak da
kvantifikuje pouzdanost napajanja potroaaelektrinom energijom. U vezi sa
tim od primarnog interesa je da se utvrdi snaga proizvodnog podsistema koja
e obezbijediti kvalitetno napajanje potroaa. Konvencionalna relativna
mjera tog kvaliteta je pojam rezerve generatorskih kapaciteta koja se moe
definisati u odnosu na vrno optereenje ("Generation Reserve Margin") kao:
generatorska snaga u pogonu - vrno optereenje
Rr [%] =
100 (6.5)
vrno optereenje
ili u odnosu na snagu generatora u pogonu ("Generation Capacity Margin")

kao
generatorska snaga u pogonu - vrno optereenje
Rc [%] =
100 (6.6)
generatorska snaga u pogonu
gdje se sve snage (optereenja) izraavaju u [MW]. Izmeu pokazatelja Rr i

Rc postoji veza
Rr [%] =
Rc [%] = M Rc [%]
vrno optereenje
113
(6.7)
Predavanja
pri emu je
M =
(6.8)
vrno optereenje
i predstavlja faktor rezerve sistema pri vrnom optereenju.

Kao to je ve naglaeno, rezerva generatorskih kapaciteta neophodna
je radi pokrivanja ispada proizvodnih kapaciteta u sistemu, greaka u
prognozi optereenja, nedovoljne pouzdanosti susjednih EES pri radu u
zajednikoj interkonekciji, potencijalnih ispada prenosnih kapaciteta i
kanjenja planiranog ulaska u pogon novih generatorskih kapaciteta.
Rezerva proizvodnih kapaciteta odreuje se na vie naina. Najee se
(u sluaju sistema sa dominantnim udjelom TE) to ini propisivanjem nekog
iskustveno opravdanog procenta generatorske snage iznad vrnog optereenja,
koji se mora obezbijediti u svakoj razmatranoj godini. Taj se procenat
najee kree izmeu 15 - 25 %. Ovaj deterministiki pristup ima osnovnu
manu da je neosjetljiv na intenzitete prinudnih ispada, veliine proizvodnih
agregata i sl. U sistemima sa znatnim ueem HE mora se voditi rauna ne
samo o rezervi snage, ve i o rezervi energije.
Drugi metod je, kao i naprijed opisani, takoe deterministiki i bazira
se na veliini rezerve jednake jednostrukom ispadu najvee mogue
generatorske snage PGM, uz dodatak neke konstantne vrijednosti P0, nezavisne
od veliine najvee generatorske jedinice u sistemu (Prez = PGM +P0). Na ovaj
nain uvaava se efekat najkritinijeg jednostrukog ispada generatorske snage
u sistemu, ali se ne vodi rauna o intenzitetima prinudnih ispada. Ovakvo
odreivanje veliine rezerve je prosto i ima preimustvo u odnosu na prvi
metod, jer se sa uvoenjem veih agregata u sistem automatski poveava i
rezerva.
Za razliku od prva dva, trei metod za odreivanje rezerve u sistemima
sa dominantnim udjelom TE je stohastiki. On se bazira na vjerovatnoi
simultanog ispada proizvodnih agregata i godinjeg modela dnevnih
maksimuma optereenja sistema, na osnovu kojih se odreuje broj dana u
godini u kojima se oekuje manjak generatorske snage, neophodan da pokrije
potrebe potroaa, okarakterisan sa LOLP ("Loss of Load Probability")
indeksom.
6.3.2 Odreivanje LOLP indeksa pouzdanosti
LOLP indeks se moe se matematiki definisati na vie razliitih naina
koji se meu sobom razlikuju po tome kako se vri poreenje izmeu
114
Predavanja
raspoloivih proizvodnih kapaciteta i zahtijevane snage potroaa, kao na

primjer:
a1. Vjerovatnoa da se ne mogu zadovoljiti potrebe potroaa iznad
neke specificirane vrijednosti vrne snage, koja se pokriva sa zbirom
maksimalno raspoloivih snaga svih proizvodnih kapaciteta u sistemu.
a2. Oekivani broj dana ili sati u godini u kojima se pojavljuje
nedovoljna snaga proizvodnje da pokrije prognozirane dnevne vrhove
potronje.
"Indeks gubitka optereenja" ilustrovan je na Sl. 6.2 gdje su ucrtane
godinja kriva trajanja dnevnog vrnog optereenja PdpM, maksimalna
raspoloiva snaga generatora sistema PGrM, potrebna rezerva Prez i ispad
generatorske snage Pgi . Oekivani broj dana Di u kojima se pojavljuje
nedostatak snage usljed tog ispada dobija se u presjeku godinje krive
trajanja dnevnog vrnog optereenja i ordinate (PGrM - Pgi ). Ovaj oekivani
broj dana sa manjkom generatorske snage moe se smanjiti poveanjem
rezerve Prez, odnosno maksimalne raspoloive snage generatora sistema PGrM.
LOLP indeks se sastoji iz dva segmenta u kojima je neraspoloivost
generatorskih kapaciteta intenzitetom prinudnih (FOR) ("Forced Outage
Rate") i planskih ispada SOR ("Scheduled Outage Rate"). Efekat sluajnih
prinudnih ispada procjenjuje se probabilistiki, a planskih deterministiki.
Zato je vrlo vano da se odredi pouzdanost proizvodnog podsistema pri
uticaju prinudnih ispada. Tri naprijed opisana metoda za odreivanje rezerve
proizvodnih kapaciteta u dominantno termoenergetskim sistemima koriste se
za procjenu potrebne dodatne generatorske snage koja treba da pokrije rastue
potrebe sistema. Danas se u tu svrhu najvie koristi probabilistiki LOLP indeks pouzdanosti.
115
Predavanja
Sl.6.2 Ilustracija odreivanja oekivanog broja dana sa manjkom

proizvedene snage
Za proraun LOLP - indeksa pouzdanosti koriste se osnovni podaci o
veliinama proizvodnih kapaciteta, intenzitetima prinudnih ispada i vrnom
optereenju sistema, datim preko godinje krive trajanja dnevne vrne snage.
Godinji LOLP indeks predstavljen preko zbirne vjerovatnoe ukupnog
oekivanog broja dana D u godini sa manjkom generatorskih kapaciteta PG
izraunava se preko jednaina:
LOLPg = P ( PG) D =
P( Pgi(rj)) Di
[r.j.]
(6.9)
P ( Pgi(rj))= P (rj) = j qjrj pjnj - rj ;

rj
gdje je:
i=1,2,. . ., nj
rj
nj
Di
P ( Pgi(rj))
P (rj)
qj
pj = 1 - qj
nj

r
j
pj = 1 - qj
(6.10)
- indeks ispada generatorske snage Pgi ;

- broj agregata istog tipa j (A,B,C, . . .) koji su u kvaru;
- ukupan broj svih moguih kombinacija ispada
pojedinih j identinih agregata, za neku odreenu
ispalu snagu Pgi ;
- broj dana koji na Sl. 4.2 odgovara presjeku ordinate
(PGrM - Pgi ) sa godinjom krivom trajanja dnevnog
vrnog optereenja pri pojavi ispada generatorske
snage Pgi , izraen u [r.j.], referisanim na broj dana
u godini (Dg = 365);
- vjerovatnoa pojave deficita generatorske snage Pgi
koja se rauna preko izraza (6.10), pri emu ispala
snaga Pgi mora biti cjelobrojni umnoak jedinine
raspoloive snage j-tog tipa agregata PGrj i broja rj u
i- toj kombinaciji kvarova raspoloive snage agregata
( Pgi(rj)=rj PGrj);
istog tipa rj = 1,2, . . ., nrj
- vjerovatnoa sismultanih ispada rj od ukupno nrj
agregata iste jedinine raspoloive snage PGrj i
identinih intenziteta prinudnih ispada;
- vjerovatnoa pojave prinudnih ispada individualnih
agregata j-tog tipa;
- vjerovatnoa ispravnog rada individualnih

agregata j-tog tipa;
- broj kombinacija istovremenih ispada rj od ukupno nj
identinih agregata istog tipa j.
116
Predavanja
Ako u sistemu postoji vie tipova identinih agregata, vjerovatnoa

simultanih ispada (6.10) rauna se za svaki tip posebno. Na primjer, neka se
raspolae sa tri tipa agregata (j=A, B i C), ijhi je ukupan broj moguih
kombinacija ispada nA, nB i nc, respektivno, a pojedinana raspoloiva snaga
PGrA, PGrB i PGrC i vjerovatnoa pojave prinudnih ispada qA, qB i qC,
respektivno. Vjerovatnoe pojave pojedinih ispada rA agregata tipa A, rB
agregata tipa B i rC agregata tipa C su:
n
rA
P (rA) = A qArA pAnA - rA ;
PG(rA) = rA PGrA
P (rB) = B qBrB pBnB - rB ;
n
rB
PG(rB) = rB PGrB
n C rC nC - rC
;
qC pC
rC
PG(rC) = rC PGrC
P (rC) =
(6.11)
Vjerovatnoa simultanog ispada rA agregata tipa A i rB tipa B, ukupne

ispale snage PG(rA+ rB) = rA PGrA + rB PGrB, onda je
P (rA+ rB) = P (rA) P (rB); PG(rA+ rB) = rA PGrA + rB PGrB
(6.12)
dok je vjerovatnoa simultanog ispada rA agregata tipa A, rB agregata tipa B i

rC agregata tipa C, ukupne ispale snage
PG(rA+ rB + rC) = rA PGrA + rB PGrB + rC PGrC
(6.13)
data izrazom
P (rA+ rB + rC) = P (rA) P (rB) P (rC)
(6.14)
U sutini, formule (6.12) - (6.14) daju vjerovatnou simultane pojave

dva i tri nezavisna dogaaja kao proizvod njihovih individualnih vjerovatnoa
pojava. One ustvari daju jedno od moguih stanja navedenih dogaaja koja su
za sluaj tri proizvodna agregata razliitih snaga (A, B i C) i razliitih
intenziteta prinudnih ispada (qA+ qB + qC), navedena u tabeli 6.2.
Uoptavanje formula (6.13) i (6.14) za proraun vjerovatnoe deficita
snage P ( Pgi) u izrazu (6.9) za bilo koji broj i kombinaciju istih agregata je
jednostavno i moe se po Tabeli 4.2 sprovesti za svaki poseban sluaj.
Tabela 6.2 Mogua stanja proizvodnog podsistema od tri razliita
proizvodna agregata (A, B i C) sa dva nivoa raspoloivosti
117
Predavanja
Broj dana Di za odreeni deficit snage Pgi oitava se na godinjoj

krivoj trajanja dnevnih vrnih optereenja, kako je to pokazano na 4.2.
Na osnovu proraunatog broja dana u godini u kojima se pojavljuje
deficit proizvodnih kapaciteta koji treba da zadovolje vrne snage na
dijagramima optereenja sistema i vjerovatnoe njihove pojave, proraunava
se godinji LOLP indeks preko izraza (6.9) i donosi zakljuak o nivou
pouzdanosti EES-a. Obino se unaprijed specificira neka ciljna vrijednost
pokazatelja D u (6.9) (na primjer, 1 dan/god, ili ak 0,2 dana/god), pa se
provjerom stvarne vrijednosti koja se dobija na osnovu prognoziranog
optereenja i plana izgradnje novih proizvodnih kapaciteta i pretpostavljene
raspoloivosti proizvodnih agregata, utvruje da li je on sa predloenim
planom razvoja postignut ili nije. Ako nije, u plan razvoja sistema se dodaju
novi proizvodni kapaciteti ime se, pri istom vrnom optereenju, poveava
rezerva generatorske snage sve dok se ne postigne eljena pouzdanost
sistema.
LOLP indeks je najee korieni pokazatelj pouzdanosti podsistema.
U optem sluaju, on poiva nsa procjeni 365 dnevnih vrnih optereenja u
godini. Pritom treba imati u vidu da su vrna optereenja prazninih dana i
vikenda znatno manji nego radnih, tako da imaju mali uticaj na godinji
LOLP indeks. Ako se posmatraju vrna optereenja svakog dana u godini,
godinji LOLP indeks se izraava kao ukupan oekivani broj dana u godini sa
deficitom generatorske snage.
Ako se LOLP indeks prerauna na bazi 8760 satnih optereenja, on je
u tom sluaju osjetljiv na dnevne promjene krivih trajanja optereenja, pa
uvaava efekte upravljanja potronjom, rada reverzibilnih HE i sline uticaje
na poveanje rezerve u EES-u.
6.3.3 LOEP indeks pouzdanosti
118
Predavanja
Treba napomenuti da godinji LOLP indeks pouzdanosti daje samo

oekivani broj dana (ili sati) pojave deficita generatorske snage u godini, ali
ne daje nikakvu informaciji o trajanju tih deficita. Na primjer, ne zna se koliki
je deficit energije izazvao odreeni deficit snage.
Da bi se kvantifikovao energetski efekat deficita snage, koristi se LOEP
indeks ("Loss of Energy Probability")koji predstavlja vjerovatnou pojave
manjka proizvedene energije (u odnosu na ukupne potrebe sistema za
energijom). LOEP indeks se za svaki sat izraava kao oekivana koliina
neisporuene energije, podijeljenom sa aktuelnim optereenjem sistema.
Za proraun godinjeg LOEP indeksa treba sprovesti proraun
oekivane neisporuene energije za svaki od 8760 sati u godini. Zbir svih
vrijednosti e onda dati ukupnu oekivanu godinju neisporuenu energiju.
Godinji LOEP indeks se dalje dobija preko izraza
g
ukupna oekivana godinja neisporuena energija [MWh]
LOEP =
godinja koliina isporuene energije [MWh]
(6.15)
Na slian nain moe se definisati i mjeseni (LOEP) - indeks.
6.3.4 Indeks uestanosti i trajanja (FD) - indeks
Indeks uestanosti i trajanja, ili FD - indeks ("Frequency and
Duration") predstavlja oekivanu uestanost i trajanje kvarova koji izazivaju
gubitak optereenja tokom godine. Ovaj indeks predstavlja dopunu LOLP indeksa.
Satni HLOLP - indeks povezan je sa uestanou u [h-1] i trajanjem
deficita u [h] generatorskih kapaciteta preko proste relacije:
HLOLP = uestanost trajanje deficita
(6.16)
Za proraun FD - indeksa neophodno je poznavati jo dva
karakteristina pokazatelja proizvodnih agregata: srednje vrijeme trajanja
kvarova i srednje vrijeme trajanja opravki u stima po danu, odakle se dalje
raunaju brojevi oekivanih dnevnih kvarova i opravki kao
1
dnevni broj kvarova =
(srednje vrijeme trajanja kvarova) [h/dan]
(6.17)
119
Predavanja
1
dnevni broj opravki = -----------------------------------------------------(srednje vrijeme trajanja opravki) [h/dan]
Proizvodni agregati mogu se modelovati kao elementi sa dva stanja: "u
pogonu" ili "u kvaru", sa brojem prelaza iz jednog u drugo stanje. Za proraun
oekivanog trajanja i uestanosti pojave deficita generatorskih kapaciteta
koriste se model stanja prelaza i adekvatan model zahtjeva sistema.
6.4 Izbor elektrana i veliine proizvodnih agregata
Preliminarni izbor elektrana - kandidata za izgradnju zavisi od
raspoloivih prirodnih ili komercijalnih energetskih resursa, pri emu se kao
prioritet smatra korienje hidropotencijala i drugih obnovljivih izvora.
Kada su u pitanju TE, izraen je trend poveanja njihovih jedininih
snaga u cilju smanjenja specifinih investicionih trokova po [kW]
instalisane snage i eksploatacionih trokova po [kWh] proizvedene elektrine
energije. S druge strane, treba imati u vidu da se sa veim termikim
agregatima u sistemu poveavaju i zahtjevi za veliinom neophodne rezerve
kojom e se ostvariti eljeni nivo pouzdanosti EES-a. Sadanja je praksa da se
snaga najvei termikih agregata u sistemu ograniava na 6 - 8 % od
prognoziranog vrnog optereenja u godinama kada treba da uu u pogon.
Osim toga, iz ekolokih razloga (zbog emisije tetnih gasova i
odlaganja ljake i pepela, velikog sadraja sumpora u uglju i sl.) instalisane
snage TE na jednoj lokaciji se ograniavaju na 2400 MW.
Problem izbora ekonomine snage termikih agregata moe se u
kontekstu navedenih ogranienja posmatrati na pojednostavljen,
deterministiki nain. Najprije se nacrta dijagram porasta oekivanog vrnog
optereenja sistema od k-tog do sljedeeg (k+1) - og trenutka, definisanog
duinom jednog intervala u periodu planiranja, kako je to uinjeno na Sl. 4.3.
Pri tome se pretpostavlja da je promjena dnevnog vrnog optereenja u
intervalu izmeu k-tog i (k+1)-og trenutka linearna. Na istom dijagramu na
Sl. 6.3 naznaena su dnevna vrna optereenja sistema PkpM i PpMk+1, potrebne
rezerve proizvodnih kapaciteta u dva posmatrana trenutka Prezk+1 (u k-tom
trenutku) i Prezk (u (k+1)-om trenutku), pri emu je Prezk > Prezk-1, zatim
planirani dodatni generatorski kapacitet kapacitet u k-tom trenutku PGDk i
ukupna raspoloiva snaga PGrk u k-tom trenutku. Bilansna nejednaina snaga
sistema (6.3) ovdje se moe pisati kao
PGrk PGDk + Prezk-1 + PkpM PpMk+1 + Prezk
odakle je potreban dodatni generatorski kapacitet u k-tom trenutku
120
(6.18)
Predavanja
PGDk (PpMk+1 - PkpM) + (Prezk - Prezk-1 ) = nk PGjk; PGjk PkpM
(6.19)
gdje je:
PGjk - snaga na pragu generatora najveeg dodatnog termikog agregata
u k-tom trenutku;
- potreban broj novih agregata pojedinane snage PGjk;
nk
- najvea relativna veliina dodatnog agregata u odnosu na vrno

optereenje sistema PkpM.
Za praktinu primjenu jednaine (6.19) uvodi se aproksimacija da je
relativni porast vrnih optereenja sistema u dva posmatrana diskretna
vremenska trenutka (k-ti i (k+1) - i) konstantan
PpMk+1 / PpMk = b
(6.20)
gdje je b pretpostavljeni koeficijent ravnomjernog relativnog porasta vrnih

optereenja u dva definisana uzastopna vremenska trenutka. Ista pretpostavka
uvodi se i za odnos potrebnih rezervi
Prezk / Prezk-1 = b
(6.21)
Sl. 6.3 Dijagram promjene osnovnih pokazatelja zahtjeva EES-a i

planiranih proizvodnih kapaciteta izmeu dva uzastopna diskretna
121
Predavanja
trenutka (k-tog i (k+1)-og)

Takoe se pretpostavlja da je
Prezk = a PGjk
(6.22)
gdje je "a" relativna veliina rezerve u odnosu na snagu najveeg agregata

PGjk u posmatranom vremenskom intervalu [k, (k+1)].
Zamjenom izraza (6.20), (6.21) i (6.22) u (6.19), za potreban dodatni
generatorski kapacitet u k-tom trenutku dobija se
PGDk = (b-1)( PpMk + PGjk a/b) = nk PGjk
(6.23)
odakle se za snagu najveeg agregata dobija izraz

PGjk = PpMk (b-1) / [nk - (b-1) a/b]
(6.24)
Ukupni investicioni trokovi za dogradnju nk novih agregata iznose

CIk = nk CIjk = nk csj PGjk = csj PGDk = csj(b-1)( PpMk + PGjk a/b)
(6.25)
gdje su:
CIk
- ukupni investicioni trokovi dodatnih generatorskih kapaciteta

potrebnih u k-tom vremenskom trenutku;
k
- investicioni trokovi najveeg dodatnog generatorskog kapaciteta
CIj
snage PGjk ;
- specifini investicioni trokovi po jedinici snage agregata ija je
csj
snaga na pragu generatora (instalisana snaga) PGjk .
Iz izraza (6.25) slijedi da na veliinu ukupnih investicionih trokova
novih agregata CIk dominantan uticaj imaju specifini investicioni trokovi po
jedinici snage csj (koji zavise od snage agregata PGjk ). Odnos investicionih
trokova agregata istog tipa moe se izraziti kao
CIjk / CI0 = (PGjk / PG0)
(6.26)
gdje PG0 i CI0 predstavljaju nominalnu snagu i investicione trokove

referentnog agregata, a PGjk i CIjk nominalnu snagu i investicione trokove jtog agregata koji se uporeuje, dok je empirijski utvrena vrijednost faktora
izmeu 0,70 i 0,95.
Uvoenjem izraza (6.26) u (6.25) dobija se
122
Predavanja
CIk = CIjk / PGjk [(b-1)( PpMk + PGjk a/b)] =

= CI0 / (PG0) (b-1) [ PpMk(PGjk)-1 + a/b (PGjk)]
(6.27)
Poto je < 1, onda je i -1 < 0), iz izraza (6.27) slijedi da se ukupni

investicioni trokovi CIk sastoje iz dvije komponente, od kojih jedna opada, a
druga raste sa porastom najveeg proizvodnog agregata PGjk. Trokovi (6.27)
imaju minimum pri
d(CIk )/d(PGjk) =
= CI0 / (PG0) (b-1) [ PpMk(-1)(PGjk)-2 + a/b (PGjk)-1] = 0
odakle je optimalna vrijednost snage najveeg agregata kojeg treba uvesti u
sistem u k-tom trenutku, uz uvaavanje ogranienja maksimalne jedinine
snage
(PGjk)* = PpMk b/a (1-)/ PpMk
(6.28)
Optimalna vrijednost snage (PGjk)* oigledno zavisi od od vrnog

optereenja u k-tom trenutku i empirijskih koeficijenata a, b i . Pogodno je
da se proraun te snage izvri za nekoliko vrijednosti koeficijenta trenda
porasta vrnih optereenja b, svodei trokove (6.27) na referentni agregat iz
(6.26), odakle se za definisanu etapu razvoja EES-a mogu nacrtati neophodne
karakteristine krive relativnih trokova CIjk / CI0 = f(b). Na osnovu ovih
krivih se donosi odluka o veliini najveeg agregata koji se moe planirati za
odreeni k-ti vremenski trenutak.
6.5 Izbor najpovoljnije strukture izvora elektrine energije
Ako za dogradnju (budue proirenje) stoji na raspolaganju nekoliko
tipova elektrana, najprije je potrebno prouiti individualne karakteristike
svakog svakog od tih moguih tipova izvora. Nakon toga, shodno bilansnim
potrebama, pristupa se formiranju razliitih kombinacija izvora istog i/ili
razliitih tipova, pri emu se, pored bilansnih potreba u energiji, vodi rauna i
o drugim uticajnim faktorima, kao to su veliina sistema, oekivano vrno
optereenje i trokovi izgradnje i eksploatacije pojedinih izvora. Na kraju,
izmeu vie kombinacija elektrana slinih tehnikih performansi, bira se
najekonominija kombinacija, tj. ona koja daje minimum ukupnih godinjih
trokova svih elektrana u sistemu.
6.5.1 Trokovi proizvodnih agregata
123
Predavanja
Klasino planiranje razvoja konkretnog EES-a zahtijeva analizu

trokova cijelog sistema za razmatrane kombinacije novih izvora, za koje se
daje vremenski plan ulaska u pogon od poetne do krajnje (horizont) godine,
koje e zadovoljiti zahtjeve bilansa i pouzdanosti. Dvije osnovne komponente
trokova o kojima je ve bilo govora su:
1. Investicioni trokovi i
2. Eksploatacioni (pogonski) trokovi.
Investicioni trokovi su svi oni trokovi neophodni da se projekat
izgradnje nekog objekta realizuje. Ukupni trokovi izgradnje nekog
proizvodnog agregata nominalne snage mogu se izraziti preko jednostavne
relacije
[n.j.]
CI = cs PGn
(6.29)
Komponente tih trokova na godinjem nivou su:

a. Otplata zajma (kredita) za izgradnju novog izvora,
b. Kamata na pozajmljena sredstva,
c. porezi, doprinosi, takse i osiguranje.
Shodno jednaini CIg = cIg CI = cIg cs PGn [n.j./god], godinji
investicioni trokovi izraavaju se kao procenat (stopa) poetnih investicionih
ulaganja (CI ). Zajedno sa stalnim trokovima pogona i odravanja oni ine
fiksne godinje trokove.
Ukupni godinji investicioni trokovi svih elektrana mjeovitog HE-TE
sistema su
CISg =
HE
CIHEg +
CITEg
(6.30)
TE
Ako se godinja stopa investicionih (u optem sluaju fiksnih) trokova

cI mijenja iz godine u godinu, umjesto cIg koristi se stopa izravnatih fiksnih
godinjih trokova cFLg .
Eksploatacioni (pogonski) trokovi su svi trokovi koji se ostvaruju pri
radu proizvodnih agregata. Mogu se precizno odrediti samo ako su poznati
realni uslovi pogona za svaku buduu sedmicu (ili mjesec) u svim godinama
perioda planiranja. Sastoje se iz stalnih i promjenjljivih trokova goriva (samo
u sluaju TE).
Ukupni godinji eksploatacioni trokovi proizvodnog sistema su
g
CgExS =
HE
Cg0MHE +
( C g0MTE + C ggTE ) [n.j./god]
TE
124
(6.31)
Predavanja
gdje su ukupni trokovi pogona i odravanja HE (obuhvataju klasine i

reverzibilne HE) i TE C g0M = Cog0M + Cvg0M (uz odgovarajui indeks HE ili
TE, respektivno), a trokovi goriva HE C ggHE = 0.
Ukupni i prosjeni trokovi proizvodnje elektrine energije itavog
proizvodnog sistema dobijaju se kao zbir investicionih (6.30) i
eksploatacionih (pogonskih) trokova (6.31), (ili zbir fiksnih i promjenjljivih
trokova)
C gS = C gIS + CgExS = CgFS + CgvarS
[n.j./god]
(6.32)
a prosjeni trokovi godinje proizvedene elektrine energije na pragu

elektrana sistema kao kolinik
cwS = C gS / WgES
[n.j./MWh]
(6.33)
gdje je WgES oekivana (planirana) godinja proizvodnja elektrine energije

na pragu elektrana itavog EES-a u [MWh].
Prosjeni trokovi godinje proizvedene elektrine energije koja se
isporuuje potroaima moraju jo uzeti u obzir gubitke u prenosnoj mrei i
trokove prenosa, distribucije, upravljanja i administracije, tako da se mogu
izraziti kao
cwSu = cwS (1 + cD) [n.j./MWh]
(6.34)
gdje cD predstavlja prosjene dodatne trokove u [r.j.] koji se ukljuuju u

trokove proizvedenog [MWh] elektrine energije na pragu elektrana.
6.6 Postupci planiranja razvoja izvora
6.6.1 Heuristiko planiranje razvoja izvora
Heuristiko planiranje razvoja izvora predstavlja kombinaciju analize
pouzdanosti (procjena LOLP - indeksa), simulacije proizvodnje i
investicionih trokova u cilju donoenja detaljnih planova izgradnje novih
proizvodnih kapaciteta u budunosti.
Blok-ema na Sl. 6.4 ilustruje glavne faze ovog metoda. U prvom
koraku formira se predlog alternativnih kombinacija moguih novih izvora
koji e zadovoljiti potrebe potroaa u svakoj godini perioda planiranja.
125
Predavanja
Sl. 6.4 Blok - ema heuristikog planiranja dugoronog razvoja

proizvodnih kapaciteta u EES-u
Kao to se vidi iz prethodnog opisa, heuristiko planiranje razvoja
izvora zahtijeva detaljne analize pouzdanosti i aktuelizaciju investicionih,
eksploatacionih i ukupnih trokova, sa velikim brojem intervencija planera,
zbog brojnosti opcija koje treba ispitati. Zato se ono esto naziva i "runo" ili
"interaktivno planiranje", za razliku od "automatskog planiranja" gdje se
koriste formalne tehnike matematike optimizacije.
6.6.2 Automatsko optimalno planiranje izvora
Automatizovani metodi optimalnog planiranja razvoja izvora koriste
razliite formalne postupke matematike optimizacije (linearno, nelinearno,
mjeovito - cjelobrojno, dinamiko programiranje i druge) i njihove
aproksimacije uklopljene u profesionalne programske pakete. Najpoznatiji
profesionalni programski paketi su WASP, WIGPLAN, MNI, JASP i drugi,
od kojih su najveu popularnost u posljednje dvije decenije stekli programski
paketi WASP i JASP.
WASP je skraenica za "Wien Automatic System Planning Package",
originalno razvijen u amerikoj elektroprivrednoj kompaniji TVA
("Tennessee Valey Autority") i istraivakoj organizaciji ORNL ("Oak Ridge
National Laboratory") u periodu 1972. - 1973. za meunarodnu atomsku
126
Predavanja
agenciju IAEA ("International Atomic Energy Agency") u Beu. Kasnije je

razvijeno vie verzija (WASP II za termo sisteme i WASP III - za mjeovite
hidro - termo sisteme).
Primjena ovog modela daje zadovoljavajue rezultate u sistemima sa
relativno uniformnom raspodjelom potronje i primarnih energetskih resursa,
gdje nema restrikcija u pogledu lokacije novih elektrana i gdje je prenosna
mrea relativno jaka.
WASP III program moe razmatrati optimalno proirenje proizvodnog
podsistema (do 12 kategorija izvora) u periodu do 30 godina unaprijed, uz
proizvoljan broj ogranienja. Za ekonomsku ocjenu moguih opcija koristi
kriterijum minimalnih kumulativnih aktuelizovanih godinjih trokova. U
funkciju trokova ukljueni su aktuelizovani trokovi, svedeni na sadanju
vrijednost (PVC) investicija, goriva, pogona i odravanja i redukcija (tj.
neisporuene elektrine energije).
Ogranienja u WASP III se odnose na zahtjeve pouzdanosti i bilanse
elektrine snage i energije, kao i ostala tehnika ogranienja. Kao metod
optimizacije WASP III koristi dinamiko programiranje.
Investicioni i eksploatacioni (pogonski) trokovi koji se razmatraju u
procesu planiranja razvoja izvora nijesu nezavisni od lokacija elektrana i
konfiguracije prenosne mree. Naprotiv, ta dva faktora, kao i druge lokalne
osobenosti, znatno utiu na izbor novih elektrana, o emu se u WASP
programu nije vodilo rauna. U tom cilju dolo je do razvoja novih modela za
dugorono planiranje razvoja izvora u kojima se svi oni, sa svojim posebnim
karakteristikama, razmatraju pojedinano. Jedan od takvih modela je JASP
("Joint Automatic System Planning" ), razvijen u Kini osamdesetih godina.
7. PLANIRANJE RAZVOJA MREA

7.1 Uvod
Planiranje razvoja prenosnih kapaciteta obavlja se u nekoliko odvojenih
etapa, koje spadaju u domen dugoronog i srednjeronog planiranja razvoja.
Osnovni zahtjev koji se postavlja u proceduri planiranja razvoja prenosnih
kapaciteta jeste da prenosna mrea ne smije da predstavlja ograniavajui
faktor u dopremanju elektrine energije od proizvodnih kapaciteta do
potroaa u odredjenim radnim reimima. Navedeni zahtjev je posledica
injenice da su elementi prenosnih mrea znatno jeftiniji od komponenti
proizvodnih kapaciteta. Prema tome, planiranje razvoja prenosnih kapaciteta
predstavlja poslednju etapu u cjelokupnom procesu planiranja razvoja EES-a.
127
Predavanja
Generalna formulacija problema planiranja sastoji se u sledeem: nai

sve planove razvoja prenosne mree u cjelokupnom peridu planiranja, tako
da su ukupni trokovi minimalni i da su zadovoljena sva nametnuta tehnika
ogranienja. Postoji fundamentalna razlika izmedju procedure planiranja
razvoja proizvodnih i prenosnih kapaciteta. Dok je u prvom sluaju korien
osnovni model u vidu jednotakastog sistema, u ovom drugom problemu
uvaavaju se sve veze izmedju izvora i potroaa, to u matematikom
smislu znai da se koristi cjelokupni graf razmatrane mree.
Poto u okviru jedne strategije razvoja proizvodnih kapaciteta postoji
mogunost vie kombinacija mikrolokacija novih elektrana, potrebno je
usvojiti i jednu njihovu kombinaciju koja e biti relevantna za povezivanje
novih elektrana na prenosnu mreu. Potrebno je definisati prognozu buduih
vrijednosti optereenja u svim vorovima razmatrane prenosne mree. Za to
se koristi osnovna prognoza, pod kojom se podrazumijevaju vrijednosti
prognoziranih veliina dobijene deterministikom metodom, ili srednje
vrijednosti prognoziranih veliina, kada se koriste probabilistiki modeli.
Proraun razvoja prenosnih kapaciteta obavlja se u nekoliko nezavisnih
etapa:
1. Studija dogradnje prenosne mree;
2. Studija pouzdanosti prenosne mree;
3. Studija dogradnje izvora reaktivne energije;
4. Studija provjere planova razvoja prenosne mree.
Prve dvije od navedenih studija spadaju u oblast dugoronog
planiranja, dok se poslednje dvije mogu svrstati u domen srednjeronog
planiranja razvoja EES-a.
U prvoj studiji vri se planiranje dogradnje prenosne mree novim
prenosnim elementima. U ovoj studiji se koristi princip sigurnosti, odnosno
zahtijeva se da prenosna mrea obezbijedi nesmetano napajanje potroaa i u
sluajevima unaprijed pretpostavljenih ispada proizvodnih i prenosnih
elemenata.
U narednoj etapi, opet na bazi potronji i tokova aktivnih snaga,
potrebno je proraunati pokazatelje pouzdanosti cijelog elektroenergetskog
sistema i uporediti ih sa ciljnim (graninim) vrijednostima.
Ako je cjelokupna razmatrana strategija razvoja prenosne mree
zadovoljila testove pouzdanosti u svim godinama perioda planiranja, mogue
je pristupiti izradi tree studije koja se bavi priblematikom dogradnje izvora
reaktivne energije, odnosno, zadovoljenjem naponsko/reaktivnih prilika.
U okviru poslednje studije vri se detaljna provjera svih prethodno
dobijenih planova razvoja prenosne mree iz razmatrane strategije razvoja, pri
emu su sada obuhvaeni svi aspekti problema, odnosno tokovi i aktivnih i
reaktivnih snaga.
128
Predavanja
U studijama dugoronog planiranja razvoja koriste se priblini modeli

koji obuhvataju jedino tokove aktivnih snaga, dok se u studijama
srednjeronog planiranja razvoja koriste modeli kako aktivnih, tako i
reaktivnih snaga.
Ovdje e se, ukratko, ukazati samo na osnovne zahtjeve Studije
dogradnje prenosne mree.
7.2 Studija dogradnje prenosne mree
Do sada je razvijen veliki broj razliitih modela za planiranje dogradnje
prenosne mree. U zavisnosti od duine planiranja koji je modelom
obuhvaen, razlikuju se statiki modeli u kojima je obuhvaen samo jedan
interval i dinamiki modeli kojima je uzeto u obzir vie intervala (sve godine
perioda planiranja). U praksi se gotovo iskljuivo primjenjuju statiki modeli.
Da bi se izbjegao nedostatak koji se ogleda u tome da se mrea ovim
modelom dogradjuje putem malih proirenja, u praksi se najee koristi
logika planiranja za horizont godinu. Ona se sastoji iz tri osnovna koraka koji
su prikazani algoritmom na Sl. 7.1.
U prvom koraku se proraunavaju potrebna pojaanja prenosne mree
za krajnju (horizont) godinu perioda planiranja. Ovako dobijena pojaanja se
ne izvravaju nego se samo memoriu. Zatim se primjenom istog statikog
modela vri proraun potrebnih pojaanja iz dogradnje prenosne mree u svim
godinama perioda planiranja, poevi od prve do poslednje godine. Konano,
kada je dostignuta horizont godina perida planiranja, vri se provjera da li su
ukupna pojaanja prenosne mree u skladu sa prvobitnim rjeenjem za
horizont godinu. U sluaju negativnog odgovora, potrebno je vratiti se na
drugi korak procedure planiranja dogradnje prenosne mree i primijeniti
drugaiju strategiju dogradnje.
Prvi korak u globalnom algoritmu prorauna dogradnje prenosne mree
predstavlja uitavanje polaznih podataka. U narednom koraku, sprovodi se
procedura analize sigurnosti. Ovdje se kao osnovni kriterijum koristi
deterministiki princip sigurnosti, prema kojem se zahtijeva zadovoljenje
postavljenih tehnikih ogranienja u svim unaprijed pretpostavljenim radnim
reimima.
Proraunati potrebna pojaanja prenosne mree u
horizont godini perioda planiranja
Uzeti u razmatranje sledeu godinu perioda planiranja

(poinje se od prve godine)
129
Proraunati potrebna pojaanja prenosne mree u

razmatranoj godini i dograditi mreu u skladu sa
rjeenjem iz horizont godine
Predavanja
Sl. 7. 1 Algoritam planiranja dogradnje prenosne mree
Ako u bilo kom od analiziranih reima postoji preoptereenje bar

jednog prenosnog elementa, neophodno je prei na trei, u metodolokom
smislu, najvaniji korak algoritma, a to je definisanje najboljih grana,
kandidata za pojaanje prenosne mree.
U okviru poslednjeg koraka najprije se sve prethodno memorisane
grane kandidati za pojaanje redjaju po efikasnosti za eliminisanje
preoptereenja, da bi se zatim izvrila dogradnja prenosne mree jednim
(najboljim) elementom. U sluaju postojanja preptereenja grana, postupak se
vraa na istu godinu perioda planiranja, u cilju provjere adekvatnosti
uvedenog pojaanja.
Iz navedenog algoritma je oigledno da se u jednoj godini perioda
planiranja vri odabir izmedju vie moguih grana za pojaanje mree.
Cjelokupna procedura se ponavlja i u ostalim godinama perioda planiranja,
odakle se vidi da se jednim proputanjem algoritma sa Sl.7.1 dolazi do jedne
strategije razvoja prenosne mree. Uzastopnim proputanjem algoritma sa
slike dolazi se do stabla odluke. Kao najbolja strategija usvaja se ona koja
zahtijeva minimalne ukupne trokove.
Svi potrebni podaci se mogu podijeliti u tri osnovne grupe:
1. Podaci o prognoziranim potronjama;
2. Podaci o proizvodnim kapacitetima;
3. Podaci o prenosnoj mrei.
U okviru prve grupe podataka, zahtijevaju se podaci o prognozama
aktivnih snaga potronje svih vorita razmatrane prenosne mree, u svim
godinama perida planiranja. U pogledu druge grupe podataka, osnovni podaci
su ogranienja minimalne i maksimalne aktivne snage proizvodnje, kao i
redosled angaovanja agregata. Neophodni su podaci i o topolokoj
130
Predavanja
povezanosti, maksimalnim propusnim sposobnostima, kao i investicionim

trokovima elemenata prenosne mree. Na kraju je potrebno dodati i spisak
dozvoljenih koridora za izgradnju novih dalekovoda.
Slino kao i u sluaju planiranja razvoja izvora, razvijeni su
kompleksni raunarski paketi za planiranje razvoja prenosnih mrea. Jedan od
takvih paketa koji se koristio u prethodnoj Jugoslaviji je programski paket
TRANSPLAN (skraenica od "TRANSMITION PLANING"). Taj paket je
razvijen u belgijskoj firmi "System Europe" krajem sedamdesetih godina.
Sve naprijed reeno o planiranju EES-a, odnosno njegovih podsistema,
govori da su u pitanju veoma kompleksni postupci koji, pored solidnih baza
podataka, zahtijevaju odgovarajue komercijalne softverske pakete (sa
brojnim programskim blokovima) i veoma iskusne timove eksperata za
njihovo korienje i interpretaciju dobijenih rezultata.
Takoe, procedura planiranja razvoja EES-a nije statiki, ve dinamiki
proces. Naime, tokom vremenski dugog perioda koji protekne izmeu
planiranja i poetka eksploatacije, mogu se promijeniti, kako ulazne
pretpostavke, tako i same karakteristike EES-a. Promjene u sastavu potroaa,
strukturi proizvodnog podsistema, konfiguraciji prenosne i distributivnih
mrea, napredak u tehnologiji osnovne opreme itd., mogu esto zahtijevati i
promjene usvojenih principa planiranja razvoja EES-a. Zato ti principi ne
smiju biti skup tvrdih i nepromjenjljivih dogmi, ve elastina pravila koja se
mogu lako prilagoditi stvarnoj situaciji i promjenama tokom pojedinih faza
razvoja sistema u periodu planiranja. Oni treba da omogue relativno
jednostavnu aktuelizaciju planova razvoja, bilo u regularnim vremenskim
intervalima, bilo poslije nekih veih promjena prilika u sistemu, ili promjena
ulaznih pretpostavki u modelima iz kojih se sastoji paket za planiranje razvoja
sistema. Korieni modeli moraju biti prilagoeni specifinostima sistema
koji se razmatra, to iskljuuje prosto preuzimanje i primjenu brojnih stranih
metodologija koje se pojavljuju na tritu, bez prethodne provjere i
neophodnih prilagoavanja na specifine lokalne prilike u sistemu koji se
razmatra.
Literatura
1. Milan S. alovi, Andrija T. Sari: Eksploatacija Elektroenergetskih
Sistema, Beopres, Beograd 1999. g.
2. Milan S. alovi, Andrija T. Sari: Planiranje Elektroenergetskih Sistema,
131
Predavanja
3. R. L. Sullivan: Power System Planning, McGraw Hill, New York, NY,

USA, 1977
4. H.Poar: Snaga i Energija u Elektroenergetskim Sistemima, Svezak 1 i 2,
II izdanje, Informator, Zagreb, 1983
5. B. Udovii: Elektroenergetika, kolska knjiga, Zagreb, 1983
6. T.W. Berrie: Power System Economics, IEEE Power engineering, Series 5,
Peter Peregrinus Ltd, London, UK.
132

Хидроелектране и термоелектране

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Хидроелектране и термоелектране

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEKTROTEHNIKI FAKULTET - PODGORICA

Prof. dr Ilija Vujoevi

Podgorica, 2005. godine

ENERGETSKO-EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a

FUNKCIJE OPERATIVNOG PLANIRANJA

Pregled osnovnih funkcija operativnog planiranja

PRINCIPI PLANIRANJA RAZVOJA EES-a

PROGNOZA POTRONJE ELEKTRINE ENERGIJE I SNAGE

PLANIRANJE RAZVOJA IZVORA

PLANIRANJE RAZVOJA MREA

Eksploatacija i planiranje EES

Eksploatacija i planiranje EES

Eksploatacija i planiranje EES

kojih se prouavaju razne mogue varijante lokacija izvora i konfiguracije

Eksploatacija i planiranje EES

regulativom, mogli da obezbijede potrebne investicije, kao i da relativizuju

Eksploatacija i planiranje EES

nediskriminatoran prema korisnicima prenosne mree. Osnovni zadatak ISO

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 1.1 Monopolski model

Sl. 1.2 Model jednog kupca

Eksploatacija i planiranje EES

U ovom modelu (Sl. 1.3), takoe, krajnji potroai nijesu u mogunosti

Sl. 1.3 Model konkurencije na tritu na veliko

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 1.4 Model konkurencije na tritu na malo

Eksploatacija i planiranje EES

2. ENERGETSKO-EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a

Eksploatacija i planiranje EES

osnovna pokazatelja: maksimalno PpMd i minimalno dnevno optereenje Ppmd

srednje dnevno optereenje:

vrijeme iskorienja maks. snage

TMd = Wpd / PpMd

odnos dnevnog min. i maks.

m0d = Ppmd / PpMd

Iz relacija (2.1) - (2.4) slijedi da izmeu pokazatelja postoji veza:

Sl. 2.1 Opti oblik dnevnog dijagrama optereenja nekog konzuma

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 2.2 Preureena kriva trajanja optereenja

Wpvd = Wpd - Wpk

Eksploatacija i planiranje EES

Prema tome, podjelu dnevnog dijagrama optereenja na konstantni i

Sl. 2.3 Podjela dnevnog dijagrama optereenja

Eksploatacija i planiranje EES

c. Aproksimacija krive trajanja optereenja

gdje su normalizovane koordinate ppd = Pp / PpMd i = t / Td kao i sve ostale

Ako se uzmu u obzir granine vrijednosti promjene varijabilne energije

Jednaina (2.11) u koordinatnom sistemu (, ) predstavlja pravu iji je

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 2.4 Aproksimacija krive trajanja dnevnog optereenja sa tri prave

gdje su nepoznati koeficijenti ak; k = 0,1,2,,n (obino se uzima n 5)

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 2.5 Odreivanje presjene take B pravih sa Sl. 2.4

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 2.6 Trodimenzionalni dijagram optereenja za sedmini period

Sl. 2.7 Trodimenzionalni dijagram optereenja za mjeseni period

Eksploatacija i planiranje EES

Sl. 2.8 Normalizovani dijagram trajanja opteteenja pp()

Sl. 2.9 Inverzni normalizovani dijagram trajanja optereenja = f(pp)

ms = Wps / 168 PpMs ; Ppsrs = Wps / 168 ; TMs = Wps / PpMs

mm = Wpm /am PpMm; Ppsrm = Wpm / am ; TMm = Wpm/PpMm

mg = Wpg / ag PpMg; Ppsrg = Wpg / ag ; TMg = Wpg/PpMg

Eksploatacija i planiranje EES