FILOZOFSKE PERSPEKTIVE

ETIKE
OD ETIKE KA BIOETICI

Keetovi dr sc Rifat

ETIKA I BIOETIKA - osnovni pojmovi

Najstarija znanstvena i filozofska disciplina

Razgranienje znanosti od predmeta

etika
moral
(gr. ethos = obiaj)

(lat. mos = ud)

Moral = sistem predodbi o dobru i zlu

- Etika = nauka o moralu i moralnim naelima;

skup naela i pravila prema kojima se postupci
ocjenjuju kao dobri ili zli

ETIKA
Teorijska etika

Istrauje i prouava moral

pojedinca, grupa ljudi,
klasa, drutva, cijele epohe.
Usporeuje nekadanja i
sadanja pravila ponaanja.
Prouava slinosti i
razlike.
Analizira i pronalazi
objanjenja za odreena
moralna ponaanja.
Definira i objanjava norme
pravilnog i dobrog ponaanja
u svakodnevnom ivotu.
Definira pravilno postupanje
u odreenim profesijama.
Postavlja kriterije na osnovu
kojih se mjeri.
Formulira profesionalne
obaveze i dunosti.

Normativna etika (etika u

praksi)

Etika: podruja primjene

1. humana: medicinska (stomatoloka i lijenika u

uem smislu)
2. veterinarska
- bioetika: nije proizala iz filozofske etike; nastala je
kao reakcija na moralne nedoumice koje je donio
razvoj suvremene medicine = pluri-perspektivno
podruje u kojem se u interakciji raznorodnih
gledita stvaraju uporita i mjerila za orijentiranje u
pitanjima koja se odnose na ivot ili na uslove i
okolnosti njegova ouvanja

Definicije:

- the Oxford English Dictionary:

Bioetika je izuavanje etikih problema
uzrokovanih znanstvenim napretkom,
naroito u biologiji i medicini
- nova definicija bioetike:
Bioetika je sistemsko prouavanje moralnih
dimenzija u sklopu znanosti o ivotu

BIOETIKA ZDRAVSTVENIH RADNIKA

Faktori etikog odluivanja:

etike teorije, naela (principi) i pravila

Etike teorije: deskriptivna, normativna i

metaetika

Pravila - kodeksi

OSNOVNA ETIKA NAELA:

1.
2.
3.
4.
5.
6.

ivot je najvea vrijednost i najvee dobro

initi dobro, ne nanositi tetu
Naelo istinitosti i povjerenja
Naelo jednakosti i autonomije
Naelo prava i obaveze svih ljudi
Naelo saradnje i dobrih odnosa meu
zdravstvenim radnicima
7. Naelo stalnog uenja i strunog usavravanja

Naela kroz historiju

Hipokratova zakletva sadri etika naela trajne
vrijednosti za medicinu: naelo injenja dobra i
nenanoenja tete bolesniku, naelo pravednosti,
naelo potovanja ivota i naelo potovanja
linosti bolesnika.
Obaveze lijenika: da se predano i savjesno zalau za
dobrobit bolesnika, da lijeenjem i cjelokupnim
svojim ponaanjem paze da mu ne nanesu tetu i
nepravdu. Ovdje spada i obaveza strogog uvanja
lijenike tajne kao i dunost lijenika da
odreene terapijske zahvate prepusti onim
lijenicima koji to bolje obavljaju.

-Florence Nightingale = prva uoila direktnu vezu

izmeu zaepljenih kanalizacionih odvoda i
nedostatka ventilacije s fatalnim infekcijama.
Insistirala je na adekvatnom
osvjetljenju, pravilnoj ishrani, higijeni i aktivnosti.
Shvatila je da je vrhunska istoa, koja je
prethodila dananjim tehnikama sterilizacije,
glavna zatita od infekcija.
- njena vizija u potpunosti je izmijenila pristup
drutva prema sestrinskoj njezi:
vjerovala je da je veoma bitno njegovati zdravlje
pojedinca, i mentalno i fiziko, kao i lijeiti samo
oboljenje.

- napisala zakletvu namjenjenu

medicinskim sestrama. U zakletvi se
istie neophodnost ivljenja u moralnom
istunstvu, kako u profesiji, tako i u
svakodnevnom ivotu; potvruje se
pravilo primum non nocere kao i
obaveza uvanja profesionalne tajne;
na kraju se istie obaveza suradnje s
lijenikom, kao i stalnog profesionalnog
usavravanja.

ivot je najvea vrijednost i najvee dobro

Osnovni princip iz kojeg proizlaze svi

ostali principi.
ivot je jedinstven i neponovljiv.
Vaan je kvalitetan ivot, a ne samo ivot.

ini dobro i ne ini zlo

Osnovni princip prisutan u svim
medicinskim kodeksima
(primum nil nocere prvo je ne koditi)
Problemi u praksi:
savremena tehnologija
autonomija pacijenta

BIOETIKA

Bioetika ukljuuje istraivanje moralnih dilema koje su

nastajale u teoriji i praksi, a u vezi sa primjenom
tehnolokog razvoja u biomedicinskim naukama.

U djelokrug takvih istraivanja ulaze slijedea pitanja:

-Iznoenje istine, informisana saglasnost u medicinskom
lijeenju i
eksperimentima sa ljudima,
-distanazije -proces nesvrsishodnog produavanja ivota,
-kloniranje,
-transplantacija organa,
-terapija bolesnika obolelih od AIDSa,
-vjetaka oplodnja,
-surogat majinstvo,
-manipulisanje humanim genomom,
-genetiki modifikovana hrana.

Bioetiki
komiteti

Univerzalna deklaracija o bioetici i pravima

ovjeka,
Unesco (2005)
Nezavistan, multidisiplinaran i vielani etiki komitet
treba da bude oformljen (moe biti oformljen na razliitom nivou)
promovisan i podran na odreeni nain sa ciljem da:

Procjenjuje relevantna etika, pravna, nauna i drutvena pitanjima

koja su u vezi sa istraivakim projektima na ljudskim subjektima

Procjenjuje nauna i tehnoloka dostignua, formulie preporuke i

uestvuje u pripremi vodia koji su u okviru Deklaracije

pospjeuje debate, edukacije i unapreuje svijest javnosti i

ukljuivanje javnosti u problem bioetike

obezbjeuje savjete o etikim problemima u klinikoj praksi

Nacionalni bioetiki komitet

BIOETIKI KOMITET je duan da sistematski prati napredak koji se
odvija u
medicinskoj praksi i u prirodnim naukama i bio-tehnologiji i da
normativnim
aktima utvruje postupke i pravila ponaanja u tim oblastima.

Komitet koji sistematski i u kontinuitetu razmatra

etike dimenzije a) medicinskih i nauka o zdravlju,
b) nauka o ivotu,
c) pridruenih tehnologija

Bioetiki komiteti:

nivoi
-Lokalni
-Regionalni
-Nacionalni
-Internacionalni
-Globalni

Organizacioni oblik bioetikih komiteta i uloga

Ciljevi:
- Savjetuju vladu i uestvuju u kreiranju politike u
zdravstvu
- Miljenje profesionalne prakse po pitanju novih
tehnologija u zdravstvenoj zatiti
- Unaprjeenje centara za zdravstvenu zatitu pacijenata
- Zatita ispitanika (ljudi) u klinikim istraivanjima
Podjela prema organizacionom obliku
1. Zakonodavni i/ili savjetodavni EK
2. EK profesionalnih asocijacija
3. kliniki EK
4. Istraivaki EK

ETINI PRINCIPI U ZDRAVSTVENOJ

PRAKSI

Nita na svijetu nije internacionalnije od bolesti.

(Paul Rusell)

1. Dokumenti neposredno vezani za Hipokratovu

zakletvu odnosno njena osnovna etika naela
2. Dokumenti o dunostima i pravima medicinskih
radnika
3. Dokumenti o zatiti prava pojedinih
populacionih grupa
4. Dokumenti o organizaciji i funkcionisanju
zdravstvene zatite
5. Dokumenti vezani za metodologiju rada
6. Dokumenti vezani za nova podruja
angaovanja medicine

Najvei broj principa medicinske etike, danas, ima svoje

izvore i oslanja se na dvije velike etike teorije:
UTILITARNU i
AUTONOMNU.

etiri su iroko prihvaena naela medicinske etike

danas:

naelo
naelo
naelo
naelo

autonomije,
pravednosti,
dobroinstva,
nekodljivosti.

enevska deklaracija
enevsku usvojilo je Svjetsko udruenje ljekara u
enevi 1948. godine.
pruanje strune pomoi bez obzira na vjerska
opredjeljenja, nacionalnu pripadnost, rasu, pol,
etniko porijeklo, politiku opredjeljenost,
seksualnu orijentaciju ili socijalni status;
obavezu da se struno znanje ne smije koristiti
suprotno zakonima humanosti;

Tekst formulacije Hipokratove zakletve iz enevske

deklaracije glasi:
"U asu kada stupam meu lanove ljekarske profesije,
sveano obeavam da u svoj ivot staviti u slubu
humanosti. Prema svojim uiteljima sauvau dunu
zahvalnost i potovanje. Svoj poziv u obavljati savjesno i
dostojanstveno. Najvanija briga e mi biti zdravlje mog
bolesnika. Potovau tajne onoga ko mi se povjeri, ak i
poslije njegove smrti. Odravau svim svojim silama ast i
plemenite tradicije ljekarskog poziva . Moje kolege bie mi
sestre i braa. Neu dopustiti da u vrenju dunosti prema
bolesniku na mene utiu: starost, bolest ili onesposobljenost,
vjera, etniko porijeklo, pol, nacionalnost, politika
opredjeljenost, rasa, seksualna orijentacija ili socijalni status.
Apsolutno u potovati ljudski ivot od samog zaetka. Ni
pod prijetnjom neu dopustiti da se iskoriste moja
medicinska znanja suprotno zakonima humanosti. Ovo
obeavam sveano, slobodno, pozivajui se na svoju ast."

enevska deklaracija je proirena od WMA na njihovoj drug

skuptini u Londonu l949. godine i publikovana je kao
Internacionalni kodeks medicinske etike
- International Code of Medical Ethics
za sve zemlje u vremenima mira i rata, a dopunjena
je u Veneciji 1983. godine. Ovaj Internacionalni kodeks
medicinske etike se sastoji iz tri dijela:
1. Opta pravila i obaveze ljekara prema samom sebi.
2. Obaveze prema bolesniku.
3. Obaveze ljekara jednih prema drugim.

Opta pravila i obaveze ljekara prema samom sebi

Ljekar uvijek mora odravati najvee standarde svoje
profesije i prakticirati profesiju bez materijalnih ili motivacionih
utjecaja.
Ljekar treba imati veliku opreznost pri objavljivanju novih
otkria kao i koritenju novih tehnologija i tretmana.
Bilo koji savjet, koji moe oslabiti mentalnu ili fiziku
sposobnost ljudskog bia, moe biti koriten samo ako je
u vlastitom interesu pacijenta.
Ljekar bi trebao jamiti, ovjeravati i svjedoiti samo za
ono za to je profesionalno osposobljen.
Ljekar nee dozvoliti da motivi zarade utiu na slobodan
i nezavisan profesionalni stav prema pacijentima.
Ljekar e u svim oblicima medicinske prakse biti posveen
pruanju kompetentne medicinske usluge uz punu tehniku
i moralnu samostalnost, saosjeanje i potovanje
ljudskog dostojanstva.
Ljekar e postupati asno i poteno prema pacijentima i
kolegama, i trudie se da razotkrije one ljekare koji imaju
karakterne i profesionalne nedostatke ili su ukljueni u
obmane i prevare.

Ljekarske obaveze prema bolesniku

Ljekar mora uvijek na umu imati obavezu spaavanja
ljudskog ivota i to od samog zaea. Terapeutski
abortus moe biti uinjen samo prema savjesti ljekara
a u skladu sa nacionalnim zakonskim odredbama.
Ljekar duguje svome pacijentu kompletnu lojalnost i sve
resurse svoga znanja. Ukoliko neki problem prevazilazi
njegovo znanje i vjetine duan je konsultovati kolegu
koji ima potrebnu kvalifikaciju.
Ljekar bi kao tajnu morao da sauva sve to zna o
pacijentu.
Ljekarska je dunost da prui urgentnu pomo u svim
prilikama izuzev ako drugi, osposobljeni za to, ve ne
djeluju.

Pacijent
se uvijek nada da e biti izlijeen, ili
da e mu biti smanjenji bolovi.
Ljekar
oekuje da uspostavi korektnu
dijagnozu i adekvatan tretman.

ta bi pacijent trebao oekivati od ljekara?

Da je ljekar dobro edukovan i kompetentan da prakticira
medicinu.
Da je ljekar odgovorna osoba koja e izvravati svoje
obaveze i initi najbolje to je u njegovoj moi.
Da e ljekar, ukoliko dostigne svoj limit znanja i sposobnosti,
zatraiti pomo od drugih kolega.
Da ljekar treba da je moralna linost.
Da ljekar treba da dri u tajnosti sve line informacije o
pacijentu.
Da e se prema pacijentu ponaati sa potovanjem i utivou.
Da e initi napor da pacijentu objasni sve relevantne podatke
o bolesti kao i tretmanu.
Da e razumjeti i pokazati interes o pacijentovim brigama
i strahovima.
Da nikome nee davati podatke o pacijentu bez njegove
saglasnosti.
Da e komunicirati sa drugim kolegama u cilju poboljanja
pacijentovog zdravlja.
Da e razmotriti pacijentovu ivotnu situaciju i finansijsko
stanje kada bira program lijeenja.

ta pacijent ne treba oekivati od ljekara?

Da ljekar moe nai rjeenje za svaki njegov fiziki problem.
Da e ga tretirati kao emotivno bliskog lana porodice ili
prijatelja.
Da je ljekar pacijentov uposlenik koji e mu odgovarati
na svaki zahtijev.
Da ljekar uvijek mora biti dostupan pacijentu.
Da ima neogranieno vrijeme koje moe provesti sa
pacijentom.
Da je medicina egzaktna nauka i da e svaki ljekar doi
do istih zakljuaka i preporuka kada posmatra iste medicinske
probleme.
Da ljekar uvijek laiku moe objasniti kompleksne medicinske
probleme.

ta ljekar treba oekivati od pacijenta?

Da pacijent nee sakriti podatke o svojoj bolesti.
Da e pacijent slijediti ljekarove upute o tretmanu, i da e
mu rei ako to nekada ne ini.
Da e pacijent dolaziti na tano zakazane kontrole.
Da e se prema ljekaru ophoditi sa potovanjem i ljubazno.
Da e prema svojim linim sposobnostima, imati
odgovornost
da zna o svojim ranijim bolestima i tretmanu.
Da nee traiti od ljekara da djeluje ilegalno ili neetiki.
Da e pacijent ili zdravstveno osiguranje platiti ljekaru za
uslugu.

ta ljekar ne treba oekivati od pacijenta?

Da e pacijent posebno nagraditi ljekara.
Da e pacijent automatski slijediti ljekarove naredbe.
Da e pacijent stalno pod kontrolom drati bijes, depresiju
ili strah o svojoj bolesti i da to nikada nee pokazati
pred ljekarom.
Da e pacijent imati iste moralne poglede i vrijednosti
kao i ljekar.
Da ljekara nee nikada pitati za miljenje.
Da pacijent ima obavezu da nastavi tretman kod istog
ljekara.

Helsinka deklaracija
Na zasjedanju Svjetskog udruenja ljekara 1964. godine u
Helsinkiju
Ponovljene su obaveze iz enevske deklaracije (1948. g.) i Meunarodnog
kodeksa medicinske etike (London 1949.g.) Date su preporuke svakom
ljekaru koji se bavi klinikim ispitivanjima:

-svaki postupak ili savjet koji bi mogao da oslabi fiziku ili psihiku
otpornost ljudskog bia, smije da se primjeni samo ako je u
njegovom interesu;
-jasno se razdvajaju istraivanja kojima je osnovna svrha u
terapijskoj pomoi pacijentu od istraivanja kojima je osnovni cilj
ispitivanja nauan i koja nemaju terapijski znaaj za osobe na
kojima se izvode;
-kliniko istraivanje mora da se zasniva na nauno utvrenim
injenicama;
-kliniko istraivanje smiju da izvode samo nauno kvalifikovana
lica, medicinski strunjaci;
-rizik klinikog ispitivanja mora biti srazmjeran s ciljem koji se eli
postii;
-za terapijska klinika ispitivanja ljekar treba da dobije saglasnost

Dopuna Helsinke deklaracije - preporuka za medicinske

radnike koji se bave biomedicinskim istraivanjem vezanim
za ljudske subjekte - prihvaena je i revidirana od strane
XXIX zasjedanja Svjetskog udruenja ljekara u Tokiju 1975.
godine
Deklaracija Rancho Mirage o medicinskoj edukaciji
(Madridska deklaracija)
usvojena na 39. Skuptini Svjetskog udruenja ljekara,
Madrid, panija, 1987. god.

Medicinska edukacija je neprekidni proces uenja koji

poinje prijemom na medicinski fakultet i zavrava se
odlaskom u penziju i povlaenjem iz aktivne prakse.

Havajska deklaracija

Usvojena od strane Svjetskog psihijatrijskog drutva 1977.

godine na Havajima i potvrena na Generalnoj Skuptini
Svjetskog psihijatrijskog drutva u Beu, 1983. godine
- cilj psihijatrije nije samo lijeenje bolesnika, ve i rad na unapreenju
mentalnog zdravlja;
- psihijatar treba sluiti najboljim interesima svog pacijenta, ali se podvlai
da on mora, istovremeno, brinuti i o interesima drutvene zajednice;
- posebno se navodi znaaj pravilne raspodjele odnosno razmjetaja
zdravstvenih resursa kako bi oni bili dostupni svima;
- terapijski odnos u psihijatriji, kad god je to mogue, treba se zasnivati na
sporazumu odnosno pacijentovoj saglasnosti za lijeenje;
- terapijski odnos treba poivati na povjerenju, povjerljivosti, saradnji i
uzajamnoj odgovornosti, pa treba uiniti sve da se on ostvari i tokom
lijeenja sauva. Naravno, takav odnos je od velikog znaaja za uspjeh
lijeenja i u drugim granama medicine, ali u psihijatriji je, najee, od
presudnog znaaja;
- kada zbog prirode psihikog poremeaja, i pored uloenog napora, nije
mogue dobiti saglasnost za lijeenje, a psihijatar procjeni kako je ono
potrebno, njegova je dunost uspostaviti kontakt sa srodnikom ili osobom
bliskom pacijentu da bi zajedniki pokuali privoliti pacijenta na saglasnost;
- psihijatar je duan upoznati pacijenta ili srodnika sa svim relevantnim
injenicama, kako bi se omoguio slobodan izbor metoda lijeenja;
- samo u precizno formulisanim situacijama pristupiti prinudnom lijeenju uz

Lisabonska deklaracija o pravima pacijenata

Usvojena na 34. Skuptini Svetskog medicinskog udruenja,
Lisabon, Portugalija, septembar/oktobar 1981.

Izmijenjena na 47. zasedanju Svjetske ljekarske asocijacije, Bali, Indonezija,

septembar 1995.
i revidirana na 171. zasijedanju Svjetske ljekarske asocijacije, Santjago, ile,
oktobar 2005.

a) Pacijent ima pravo na slobodan izbor ljekara.

b) Pacijent ima pravo da ga lijei ljekar koji slobodno donosi
klinike i etike procjene bez ikakvog uplitanja sa strane
c) Pacijent ima pravo da prihvati ili odbije lijeenje nakon
dobijanja adekvatne informacije
d) Pacijent ima pravo da oekuje da e njegov ljekar
potovati povjerljivu prirodu svih informacija medicinske i
line prirode
e) Pacijent ima pravo da umre dostojanstveno
f) Pacijent ima pravo da primi ili odbije duhovnu i moralnu
podrku, ukljuujui i pomo svetenika odgovarajue vjere