Dr Saa eki

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE

1. ELEKTRINA SVOJSTVA MATERIJA I POJAM NAELEKTRISANJA

1.1 Atomska struktura materije
Pitanje od ega je stvoren svijet ukorjenjeno je veoma davno u ljudskoj misli a odgovor na
isto mijenjao se i dopunjavao tokom procesa razvoja same ljudske misli i sa razvojem nauke. Mi se
u Osnovama elektrotehnike bavimo makroskopskim elektrinim pojavama ne razmatrajui pojave
vezane za mikrosvijet, kao to su kvantni efekti, kvantnomehaniki sistemi, elementarne estice,
atomska struktura, itd., te je za nas i u onim granicama u kojima nas to interesuje odgovor na ovo
pitanja pronaen i usvojen. U ovom poglavlju upoznaemo se sa osnovnim pojmovima atomske
strukture materije, na elementarnom nivou, u cilju razumjevanja nastanka elektrinih i magnetnih
pojava koje su povezane sa samom atomskom strukturom materije.
Negdje 500 godina prije nove ere, grki filozof Empedokle iznjeo je teoriju da je itav svijet
satkan od etiri osnovna elementa. To su, prema njegovom miljenju, bili zemlja, vazduh, vatra i
voda. Iako nam sa dananje take gledita ova teorija, na prvi pogled, moe izgledati naivno
Empedokle je sa svoja etiri elementa od kojih se sastojao itav svijet na neki nain bio u pravu.
Naime, materijalni svijet koji nas okruuje ini materija koja se javlja u tri, odnosno etiri oblika,
odnosno agregatna stanja. To su: vrsto (zemlja u Empedokleovoj teoriji), tenom (voda) i gasovito
(vazduh). Ovoj ustaljenoj podjeli stanja materije na tri oblika kasnije se dodalo, i sve ee se
dodaje, i etvrto agregatno stanje a to je stanje plazme (vatra u Empedokleovoj teoriji). Iako u
zemaljskim uslovima plazma predstavlja rijetku formu ispoljavanja materije smatra se da je u
vasioni upravo stanje plazme dominantno stanje materije. Procjenjuje se da se preko 90 %
cjelokupne materije Vasione nalazi u stanju plazme. Upravo razumjevanje grkog filozofa
Empedoklea da razdvoji stanje vatre (sada plazme) od preostala etiri elementa, 500 godina prije
nove ere, ini ovu teoriju u najmanju ruku zanimljivom. Neto kasnije, tanije oko 400 godina
prije nove ere, drugi grki filozof Demokrit iznjeo je teoriju da sve mora biti sagraeno od nekakvih
malih, nevidljivih elemenata, kojih ima razliitih ali su svi za sebe vjeni i nepromjenljivi.
Demokritov model svijeta, ponovo, veoma podsjea na klasini njutnovski model svijeta s tom
razlikom to Njutnov model ukljuuje i precizan kvantitativni opis sile koja djeluje izmeu
materijalnih taaka, odnosno sile gravitacije.
Tokom razvoja hemije pojam atoma preao je put od neodreenog filozofskog pojma do
materijalne stvarnosti. Najvee zasluge za ovo pripadaju engleskom nauniku Donu Daltonu koji
je prvi uveo kvantitet u atomsku teoriju, tvrdei da svaki element u prirodi ima svoj karakteristini
atom te da se oni razlikuju prema teini. Daljim prouavanjem atoma shvatilo se da oni ne samo da
nisu vrste i pune estice, kako se vjerovalo, nego su, upravo suprotno, veinski sainjeni od
praznog prostora u kojem se izuzetno male i lake estice, elektroni, kreu oko jezgra, vezani za
njega elektrostatikim silama, rasporeeni u izvjesnim slojevima, elektronskim ljuskama koje ine
elektronski omota. Jezgra atoma predstavljaju izvor elektrostatike sile i ine skelet univerzuma.
Najprihvatljiviji nain razumjevanja strukture atoma jeste planetarni model atoma koji
opisuje kretanje elektrona oko jezgra atoma u poreenju sa kretanjem planeta oko Sunca. Jezgra
atoma izgraena su od protona i neutrona (pozitivnih i neutralnih estica ije su mase oko 2000 puta
vee od mase elektrona). Materija u jezgru izuzetno je gusta, sabijena nuklearnim silama. Poreenja
1 . Elektrine osobine materije i pojam naelektrisanja
|1

Dr Saa eki
OSNOVE ELEKTROTEHNIKE

radi, kada bi cijelo ovjeije tijelo sabili do gustine jezgra bilo bi veliine vrha igle. Takoe, kada bi
uveali veliinu atoma do veliine najvee izgraene kupole na svijetu jezgro tog atoma imalo bi
veliinu zrna soli. U toj predstavi elektroni bi odgovarali esticama praine koje kovitlaju oko
jezgra.
Najprostiji atom jeste atom vodonika. On sadri samo jedan elektron a njegovo jezgro
sainjeno je od samo jednog protona. Na Slici 1.1 predstavljen je Borov model atoma vodonika.
Atomi ostalih, teih hemijskih elemenata, sastavljeni su slino kao atom vodonika, s tim to je
njihovo jezgro sastavljeno od veeg broja pozitivno naelektrisanih estica, protona, i estica bez
naelektrisanja, neutrona, a oko njega krui vei broj negativno naelektrisanih estica, elektrona.
Najsloeniji atom u priprodi je atom urana koji ima 92 elektrona a jezgro mu se sastoji od 92
protona i 146 neutrona. Vjetakim putem stvoreno je jo nekoliko sloenijih atoma.
Dakle, da ponovimo, atom se sastoji od sledeih elementarnih estica: pozitivno
naelektrisanih estica - protona, negativno naelektrisanih estica - elektrona i neutralnih estica,
koje nisu nosioci naelektrisanja - neutrona.

1.2 Pojam naelektrisanja i naelektrisanog tijela

U normalnom stanju atomi su elektrino neutralni zbog elektrine ravnotee koja vlada
izmeu pozitivno naelektrisanog jezgra atoma i negativno naelektrisanog elektronskog omotaa.
Dakle, pri jednakom broju protona jezgra i elektrona omotaa ukupno pozitivno naelektrisanje
jezgra jednako je ukupnom negativnom naelektrisanju omotaa, zbog ega se dejstvo ovih
naelektrisanje izvan atoma ponitava i ne primjeuje.
Ukoliko se na bilo koji nain poremeti elektrina ravnotea izmeu jezgra i omotaa atoma,
atom kao cjelina prestaje bit elektrino neutralan. Pri izvjesnim uslovima moe doi do izdvajanja
elektrona iz spoljanje ljuske atoma ili do pripajanja elektrona spoljanjoj ljusci nekog drugog
atoma. U ovom sluaju oba opisana atoma prestaju biti elektrino neutralni. Prvi atom, iz koga su
izdvojeni elektroni, ima viak pozitivnog naelektrisanja pa je kao cjelina pozitivno naelektrisan dok
drugi atom, kome su pripojeni elektroni, ima vie negativnog naelektrisanja te je kao cjelina
negativno naelektrisan. Koristei se istom logikom nije teko shvatiti da e i grupe atoma, a to su
molekuli, kao i vee estice materije i predmeti postati elektrino pozitivni ili elektrino negativni
prema tome da li su nekim atomima materije elektroni dodati ili oduzeti. To su, dakle, materijalne
estice za koje kaemo da na sebi nose pozitivno ili negativno naelektrisanje, a nazivaju se joni.
Koliina naelektrisanja nekog naelektrisanog tijela zavisi od broja elektrona kojih ima vie
ili manje od broja protona u njemu. Po pravilu naelektrisanje je vezano za materiju dok samo
negativni elektricitet u obliku elektrona moe ponekad biti nezavisan od materije i lebdjeti poput
oblaka u nekom prostoru (prostorno naelektrisanje). Poto se naelektrisanje svakog naelektrisanog
tijela uvijek javlja kao cijeli broj naelektrisanja protona ili elektrona tog tijela jedinica
naelektrisanja u elektrotehnici izraena je upravo pomou tog naelektrisanja:
0,624181 1019

Jedinica naelektrisanja = naelektrisanje

protona.

1 . Elektrine osobine materije i pojam naelektrisanja

|2

(1)

Dr Saa eki
OSNOVE ELEKTROTEHNIKE

Ova jedinica naziva se kulon i oznaava se sa [ C ] . Obrnuto, naelektrisanje protona i

elektrona izraeno pomou ove jedinice iznosi:
10 19
1,6021 10 19 C
0,624181

Naelektrisanje protona =

2)

10 19
1,6021 10 19 C
0,624181

Naelektrisanje elektrona =

3)

Oznaka za naelektrisanje u elektrotehnici je Q.

Odvajanje elektrona od neutralne materije moe se izvriti na razliite naine. U
elektrotehnici je posebno interesantan sluaj kada se odvojeni elektroni jednog tijela predaju nekom
drugom tijelu. Tada je jedno tijelo upravo toliko pozitivno naelektrisano koliko je drugo tijelo
negativno naelektrisano. Kao primjer takvog naelektrisanja materije prisjetimo se poznatih
eksperimenata iz fizike. Ako se tap od smole tare od vunenu krpu tap postaje elektrino negativan
dok vuna postaje elektrino pozitivna. Ako se stakleni tap tare koom namazanom amalgamom
tap postaje elektrino pozitivan jer se od stakla elektroni odvajaju i predaju koi koja postaje
elektrino negativna. Odvajanje elektrona od neke atomske zajednice moe se izvriti i na druge
naine. Mogue je, takoe, da se elektroni sa jednog mjesta premjeste na drugo mjesto istog tijela.
U tom sluaju jedan kraj tjela bie elektrino pozitivan a drugi elektrino negativan.
Da bi se od neke atomske zajednice odvojio elektron i pri tome prenjeo atomu nekog drugog
tijela potrebno je da se na tom putu savlada privlana sila kojom jezgra atoma privlai taj elektron.
Ovo se moe postii iskljuivo utrokom odreenog rada, dakle, naelektrisana tijela mogu se dobiti
iskljuivo utrokom druge vanjske energije. Prema zakonu o odranju energije ova koliina energije
ne moe biti izgubljena te se ista koliina energije ili rada moe dobiti prilikom povrata elektrona na
upranjena mjesta. Zbog toga kaemo da pozitivno i negativno naelektrisano tijelo sadri izvjesnu
potencijalnu energiju koju nazivamo elektrinom energijom.
Proces izdvajanja elektrona, najee iz valentne ljuske, neutralnog atoma pri emu se od
prvobitnog neutralnog atoma dobija pozitivni jon i negativni elektron naziva se jonizacija.

1 . Elektrine osobine materije i pojam naelektrisanja

|3