Professional Documents
Culture Documents
Giao Trinh Phan Tich He Thong Moi Truong
Giao Trinh Phan Tich He Thong Moi Truong
---oO)0(Oo---
MOI TRNG
(ENVIRONMENTAL SYSTEM ANALYSIS)
TS.CHE NH LY
LI NI U
Phn tch h thng mi trng l mt mn hc mi, xut pht t nhu cu i
mi phng php ging dy ngnh mi trng ca nhiu trng i hc trn th gii.
Theo xu hng mi, cn trang b cho ngi hc phng php lun, phng php v
cng c thay v ch trang b kin thc.
Cc vn mi trng ngy nay bin i theo qu trnh pht trin kinh t, sn
xut v do chnh hot ng ca con ngi gy ra: nhim do sn xut cng nghip,
do cht thi sinh hot, y t . . . ch khng dng li cc nhiu lon thin nhin nh
bo, lt li, hn hn, ma . . . . . Nhng vn mi trng pht sinh ngy nay ch
yu xut pht t hot ng ca con ngi ngha l do mi quan h tng tc phc
hp gia h thng x hi trong gi vai tr quan trng nht l cc h thng sn xut
vi h sinh thi t nhin.
V vy, nhn thc v tm ra nguyn nhn gy nhim ngn chn, nm
vng mi quan h tng tc gia cc h thng phc hp, cn thit phi tip cn cc
vn mi trng (qui hoch, qun l, d bo, khc phc, ngn nga. . .) theo phng
php lun ca khoa hc h thng (system science).
Mn hc gip cho ngi hc trang b quan im tan din thy rng ch
khng ch thy cy trong phng php t duy, t , tm thy nhng li ch ln lao
trong vic vn dng kin thc vo thc tin lm vic ngnh mi trng v ti
nguyn.
Ngy nay, phn tch h thng (system analysis) l mt trong nhng mn hc c
s ca hu ht cc ngnh hc. N trang b cho ngi hc t duy h thng gii quyt
nhng vn ring ca tng ngnh m i tng nghin cu l cc h thng. Phn
tch hiu h thng, ci tin n hoc thit k h thng mi nhm lm cho cc h
thng hot ng hu hiu phc v li ch ca con ngi. Phn tch h thng mi
trng l s vn dng t duy h thng vo lnh vc mi trng ti nguyn.
Mn hc Phn tch h thng mi trng c khoa mi trng trng H
Bch Khoa HQG-HCM a vo ging dy trong chng trnh o to k s k thut
mi trng v qun l mi trng t nm 1999 v trong cc chng trnh o to cao
hc Qun l Mi trng ca cc c s o to thuc i hc Quc Gia Tp H Ch
Minh. Tc gi vit gio trnh ny nhm mc ch gip ngi hc tip cn mt mn
hc mi, trang b t duy h thng trn c s phng php lun khoa hc h thng v
iu khin hc, trn c s bit nhn thc v ra tng v gii php gii quyt
nhng vn mi trng trong cc h thng k thut, h sinh thi v cc h thng
qun l sn xut v qun l th.
t c mc tiu, ti liu s c t chc thnh 3 phn gm 12 chng:
A. Phn c s phng php lun
1) Phn tch h thng mi trng, khoa hc h thng.
2) Phng php lun h thng (T duy, phn tch v tip cn h thng - t duy vng
i trong qu trnh pht trin ca cc h thng).
B. Phn cng c phn tch
3) Cc phng php v cng c luyn tp t duy v phn tch h thng.
4) Phng php phn tch khung lun l (Logical Framework Analysis)
5) Cc cng c phn tch h thng mi trng (ESA tools)
i
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
ii
ii
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
iii
MC LC
Trang
LI NI U ......................................................................................................... I
CHNG 1: PHN TCH H THNG MI TRNG KHOA HC V H
THNG .................................................................................................................... 1
1. KHI NIM V PHN TCH H THNG MI TRNG
(ENVIRONMENTAL SYSTEM ANALYSIS = ESA) ............................................ 1
1.1. Lnh vc nghin cu ca phn tch h thng mi trng ......................................... 2
1.2. Nghin cu phn tch h thng mi trng trong tng lai ..................................... 3
1.3. V sao phi ng dng cch tip cn phn tch h thng trong ngnh mi trng .... 5
iv
vi
6. CC GII HN CA NH GI RI RO MI TRNG:..........................145
CHNG 8: NH GI CNG NGH ............................................................147
1. KHI NIM CNG NGH .............................................................................147
2. KHI NIM V NH GI CNG NGH ...................................................147
2.1. Khi nim nh gi cng ngh ........................................................................... 147
2.2. Cc khi nim lin quan n nh gi mi trng .............................................. 148
vii
viii
viii
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
V vy, nhn thc v qun l nhm pht trin bn vng, tm ra nguyn nhn
gy nhim ngn chn, nm vng mi quan h tng tc gia cc thnh phn
trong h thng, cn thit phi tip cn cc vn mi trng (qui hoch, qun l, d
bo, khc phc, ngn nga. . .) theo phng php lun ca khoa hc h thng (system
science), thc hin phn tch cc h thng mi trng (ESA).
Qua , c th nhn thc l ESA l s vn dng t duy h thng hiu bit
su sc c tnh h thng v nhng hot ng ca con ngi tc ng n mi trng
t nhin, t a ra c cc gii php hu hiu nhm ngn chn cc nguy c lm
suy thoi mi trng t nhin, ng thi lm cho x hi ngy cng pht trin theo
hng bn vng.
Khoa hc h thng, iu khin hc c pht trin t cui th k 19 v c
tc dng rt ln lao trong qu trnh pht trin cc ngnh khoa hc, c bit l khoa hc
truyn thng, my tnh, y khoa, sinh hc v qun l kinh t.
Ngy nay, phn tch h thng (system analysis) l mt trong nhng mn hc c
s ca hu ht cc ngnh hc. N trang b cho ngi hc t duy h thng gii quyt
nhng vn ring ca tng ngnh m i tng nghin cu l cc h thng. Phn
tch hiu h thng, ci tin n hoc thit k h thng mi nhm lm cho cc h
thng hot ng hu hiu phc v li ch ca con ngi. Phn tch h thng mi
trng l s vn dng t duy h thng vo lnh vc mi trng ti nguyn.
tip thu, ngi hc phi hc theo cch hiu v p dng vo cc i tng nghin
cu khc nhau, khng thuc lng. Mc tiu chnh ca mn hc l:
(1) Trang b cc khi nim (concepts) v nguyn l (principles) nhn thc cc loi
h thng mi trng, vn dng vo thc tin ngnh ngh cng nh cuc sng
i thng cc khi nim v nguyn l s gip ngi hc trang b t duy v
phng php lun h thng.
(2) Rn luyn cho ngi hc 6 k nng hc tp: m rng kin thc bng cch tm
kim trn internet cc bi vit, bo co minh ha cc vn t ra ca mn
hc, hiu bit khi nim, nguyn l, bit p dng vo thc tin, bit phn tch,
tng hp v nh gi ng dng trong ngnh mi trng.
(3) Thc hnh cc cng c phn tch h thng tng qut v phn tch h thng mi
trng nh: Phn tch SWOT, Phn tch nguyn nhn h qu, nh gi tc
ng mi trng (EIA = Envieonmental Impacts Assessment); nh gi vng
i sn phm (LCA = Life cycle Assessment); Phn tch lung vt cht
(Material Flow analysis = MFA hay SFA = Substance Flow analysis); nh gi
ri ro mi trng (Environmental Risk Assessment = ERA), phn tch a tiu
ch (Multi Criteria Analysis)..; p dng vo cc trng hp nghin cu (case
study) thch hp v nhm cng c nhn thc v t duy h thng trong lnh vc
mi trng.
1.1. Lnh vc nghin cu ca phn tch h thng mi trng
Trn c s nhn nhn h sinh thi th theo quan im tch hp (bao gm h t
nhin, h k thut cng ngh v h x hi), cc nghin cu trong phn tch h thng
mi trng lin quan n cc lnh vc:
nh gi h qu i vi mi trng t nhin ca cc thnh phn sn xut
k thut, thnh phn x hi.
2
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
Cc h thng MT:
+ Khu du lch
+ Cc doanh nghip
+ Cc a phng
(huyn, x)
+ Cc bnh vin
+ Cc Cng
+ Cc khu Cng nghip
+ Cc cm cng nghip
+ LCA v ra quyt nh
+ MCA v nh gi trong thc t
+ Hp cng c ESA
Hnh 1. 2: Phm vi nghin cu ca phn tch h thng mi trng (phng php v cng c
cho cc ngnh cng nghip tng ng) (ngun: t liu internet)
4
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
Thit k cc tin trnh x l nhim (nc, khng kh, cht thi rn) bao
gm nhiu cng on khng thun nht nh l (nghin, t. ..), ha (ha tan,
kh. . .), sinh (s dng vi sinh), xy dng cc h thng x l nc thi. ..
Xy dng cc h thng qun l mi trng trong mt doanh nghip, nm
trong h thng qun l doanh nghip.
Qun l mi trng vng, tnh thnh, qun huyn, l cc h sinh thi th
phc tp, nhiu thnh phn khng thun nht.
Qun l cc khu bo tn thin nhin, cc khu du lch sinh thi l cc h sinh
thi phc hp, khng thun nht.
Xy dng cc h thng thng tin qun l mi trng bng h thng thng tin
a l hoc cc h thng thng tin qun l.
Vi cc h thng phc hp ni trn, nhn thc v gii quyt vn , khng th
tip cn bng phng php phn tch truyn thng, ngi cn b mi trng bt but
phi s dng phng php tip cn phn tch h thng.
6
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
Tuy nhin, d phn bit gia hai cch tip cn, cn nhn thc rng hai phng
php c tnh cht b sung cho nhau. Trong nghin cu khoa hc hay thc tin, chng
ta u phi vn dng c hai cch tip cn ty theo i tng v mc ch nghin cu.
Bng 1. 1: So snh cch tip cn phn tch truyn thng v cch tip cn h thng
Cch tip cn phn tch truyn thng Cch tip cn phn tch h thng Analytic Approach
Systemic Approach
- Phn lp Ht thnh phn t v tp
- Hp nht phn t v tp trung vo s
trung nghin cu phn t
tng tc gia cc phn t
- Nghin cu tnh cht ca s tng
- NC tc ng ca s tng tc
tc
- Nhn mnh s chnh xc ca cc
- Nhn mnh tm nhn tng th
chi tit
- Thay i mt bin s theo thi gian - Thay i ng thi nhiu nhm bin
s
- Duy tr s c lp cc phn t
- Tch hp theo thi gian v s khng
trong sut thi gian; Hin tng
th lp li.
c quan st c th lp li.
- Cc lun c thng qua s so snh tp
- Cc lun c da trn cc phng
php chng minh th nghim trong
tnh ca m hnh vi hin thc.
phm vi mt l thuyt
- S dng s chnh xc v cc m
- S dng cc m hnh cha chnh
hnh chi tit km hu dng trong
xc lm c s tri thc nhng rt
iu hnh thc t (v d, cc m
hu dng cho cc quyt nh v hnh
hnh kinh t)
ng.
- C mt cch tip cn hiu qu khi cc
- C mt cch tip cn hiu qu khi
cc tng tc l tuyn tnh v yu.
tng tc l phi tuyn tnh v mnh.
- Dn n s gio dc chuyn su
- Dn n s gio dc lin ngnh
theo ngnh
- Dn n hnh ng c sp xp
- Dn n hnh ng theo mc ch
theo chi tit
- Chim lnh kin thc chi tit nhng - Chim lnh kin thc theo cc mc
tnh mc ch thp
ch, cc chi tit m nht (fuzzy
details)
7
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
3. Cc h thng thi gian thc: n kim sot mt mi trng bng cch nhn d
liu, x l chng v hon tr kt qu tc ng li mi trng mt cch nhanh
chng, hu hiu vo cng mt thi im.
4. Cc h thng h tr ra quyt nh:
L cc h thng khng t n ra quyt nh nhng n gip cc nh qun l trong
mt t chc ra cc quyt nh hp l v nhiu mt trong qu trnh iu hnh. Cc h
thng ny l cc h thng khng t vn hnh, n c dng khi cn.
5. Cc h thng da trn c s tri thc c s (Knowledge-based systems)
L cc h thng gip hnh thnh cc chng trnh h tr con ngi trong vic thc
hin cc nhim v khc nhau.
3.2. Phn loi theo c im ca mi lin h vi mi trng chung
quanh.
- H thng tuyt i kn: Mt h thng ng khng tng tc vi hon cnh ca n,
hoc khi chng ta khng xc nh v khng nghin cu mi quan h vi mi trng
bn ngoi. Trn thc t, loi h thng ny khng tn ti.
- H thng tng i m hay t do tng i l cc h thng khi ta nghin cu, chng
ta nh ngha mt s i lng nhp v xut xc nh.
- H thng m l h thng tc ng tch cc vi mi trng bn ngoi. Trong nhng
iu kin nht nh, h thng m c th t c trng thi cn bng ng vi mi
trng, l trng thi m trong cu trc hay cc c trng cu trc quan trng nht
ca n khng thay i trong khi h thng vn thc hin trao i thng xuyn vi mi
trng. Khi phn tch h thng m, chng ta s xem xt tt c cc nh hng phc tp
ca mi trng chung quanh n h thng v ngc li. Cc h sinh thi l cc h
thng m tng i. Cc h thng kinh t x hi c xem l cc h thng m, v
quan h ca chng vi mi trng c gi tr quan trng bt nht khi m hnh ha. H
thng m l h thng c s tng tc vi mi trng, mi trng thng l mt h
thng ln hn.
3.3. Phn loi cc h thng theo ngnh khoa hc:
A. Cc h thng khoa hc tru tng v h thng c th
V d: tp hp cc khi nim i s v lun l trong ngnh nghin cu: iu khin hc
l thuyt.
H thng tru tng bao gm nhng kin hay khi nim. H thng c th bao gm
nhng b phn vt cht. Mt cng thc ton l mt h thng tru tng. Nhng h
thng x hi bao gm c hai dng tru tng v c th. V d t chc kinh doanh va
c nhng ti nguyn vt cht va c nhng trit l kinh doanh, mc ch v chnh
sch...
B. Cc h thng x hi:
V d: tp th sv mt nm no , dn c mt thnh ph c nghin cu trong x hi
hc.
C. Cc h thng sinh hc
V d: h thn kinh ca ngi, h thng mch thc vt, qun th rng, cc h thng
sinh thi... trong ngnh sinh iu khin hc (bio - cybernetic). (khng lm vi phng
9
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L
10
H thng (c t chc)
u ra
- Cc thc th, i tng, cc trin trnh c th l c trong t nhin hay do con ngi
to lp ra thc hin mt nhim v no vi mc ch phc v cho li ch ca
con ngi.
- C c cu t chc hay sp xp (structure), c cu thnh t nhiu phn t hay
phn t (components - cn gi l phn t) v c mt ranh gii c th phn bit
vi chung quanh.
- Gia cc phn t ca "hin tng, qu trnh hay thc th, i tng" c s lin lc,
ni kt hay trao i thng qua cc lung thng tin - tn hiu.
- C s trao i thng qua cc thng tin - tn hiu gia cc phn t thuc hin
tng, qu trnh hay thc th, i tng vi mi trng bn ngoi, l tp hp
cc yu t c nh hng n s tn ti v pht trin ca hin tng, qu trnh hay
thc th, i tng .
- Trong qu trnh pht trin theo thi gian, cc hin tng, qu trnh hay thc th,
i tng c biu hin s vn ng, bin i theo thi gian(c ng thi dynamic) v hot ng ca cc hin tng, qu trnh hay thc th, i tng
lun c mc ch.
C th a ra vi v d minh ho nhn nh trn y:
V d 1) Khu rng l mt h sinh thi
10
Gio trnh phn tch h thng mi trng Ch nh L