MMAR D A V U D AA'NIN HAYATI ESERLER

Muzaffer Erdoan
Trk milletine muhteem bir medeniyet tarihi kazandran s a n ' a t k r ~
lar arasnda Osmanl mimarlarnn da bhesiz byk rol ve hisseler
olmas lzm gelir. Fakat ilerinde Koca Sinan gibi ok m.ahdud b i r
ksm istisna edilecek olursa "Btn bu san'atkrlann biyografik.durunu
ve zelliklerini bugn, biz, tam denilecek bir ekilde ta'yin ve tesbit
edebilmekten mahrum bulunuyoruz. Aralarnda ir ve mverrihler dedhil olduu halde hemen belli bal Osmanl melifleri kaleme a l d k
lar eserlerinde bunlara ya hi temas etmemiler, yahud pek cz'i o l a
rak bir i k i satr ile bahsedip gemilerdir. Bu sebebden dolaydr kin
Aya; Hayreddin ve Mehmed Aa gibi irili ufakl daha bir ok O s
manl mimarlarnn hayat ve faaliyetlerini, biz, orta derecede bir ede
b veya asker ahsiyet kadar renememek bahtszl ile k a r l a
yoruz. Bu imknszln meydana gelmesinde, bhesiz, Osmanl m i m a r
larn da ya fazla gururdan d o a n , yahud ok saylabilecek b i r m a h
viyetten ileri gelen kendilerine id kusurlar olmas da c a b eder. h
tiyat kayd ile her an ve zaman gz nnde bulundurulmas gere
ken yabanc melliflerin tedkiklerini de bir kenara karrsak elde b u n
larn hayat ve faaliyetlerini bize tatmin edici bir ekilde aksettirmeyeyarayacak yegne itinad vstasnn mezar talan ile ariv vesikalara
etrafnda toplandna hid oluruz. Rlve mesisinden mrekkeb*
metodik b i r mimar seferberlik ie, bize, mtlb olan neticenin daha
mazbut ve na'kul bir ' ekilde elde edilmesinde mil olacaktr. Koca.
Sinan ile onaltnc, asrda en y k s e k zirvesine ulaan Osmanl mmar:lini.jzmillden..k^
sik olan Mimar Davud Aa'nrt
hayat ve meslek faaliyetleri de bu cmledendir. Hayatnn gidii ve;
eserlerinin grn itibariyle her bakmdan' incelenmeye deer b i r
sma olan Davud Aa'nn tarih sahnesine k, ancak san'at a l a n n
da gsterdii ilk ina, hamleleri ile b a l a m a k t a d r . ' O n u n , yz ylu
aan -mr ile koskoca, bir asr igal eden Mimar Sina'n, maiyetindebaayan bu san'at faaliyeti, olduka karakteristik .hususiyetleleri h i z

Muzaffer Erdoan

180

b u l u n m a k t a d r . S elebi gibi nakkalar, brahim elebi gibi al

cam iiliinde byk bir maharet sahibi olan ustalar ve Cafer,
m e r , Mahmud, Aleddin, Muslihddin ve Mihal gibi bir takm manarlan emrinde altran Koca Sinan, hayatnn sonlarna yetien
Davud A a ile Dalg Ahmed avu'u ve Mehmed Aa'y Trk san .at lemine armaan etmi bulunmaktadr.
1

Hayat
Hl-i hzr bilgilerimizle Mmar Davud Aa'nn hayat hakkndaki
^ b i r takm mechlleri tamamen ortadan kaldracak durumda olmad
m z burada aka kaydetmek yerinde olur. Bugn d o d u u yer ve
.-yl, baba ve ecdd, dier ilesi efrad ile ir husus ahvali ve hatt
g e n l i k a l a n hakknda esasl denecek derecede malmatmz.maale
sef mevcud deildir. Bata Nev' olduu hlde Hdy, Sheyl, Arif,
Basir, Hkm, ilm, Vlih, l, S ve Taliki - zde gibi ada olan
emteaddid irlerin divnlarnda ve tezkirelerle bir takm yazma mec
mualara intikal eden dank manzum paralarnda bu yolda ufak bir
dz ve almete rastlamamak imknszl ile karlayoruz . sr
mahlasl osmanl i r i de olmasa vcda getirdii mmar eserlerden
fbir kisrhnn kendisine idiyetini ta'yin ve tesbit hususunda kanlmaz
-glklere m'irz kalacaz. Hasbahe'deki mmar mektebden yeti
t i i n i zan ve tahmin ettiimiz Davud A a ' n n ; Koca Sinan'n amel ve
1

Mmar Davud Aa ile eserlerine dir yaplan muahhar tedkiklerin balcalarn

.vu suretle sralamak kaabildir : Ahmed Refik, Mmar Davud. Tevhid-i Efkr, 1017
rMart 1924 (iki makale); Ahmed Refik, Mmar Davud, Edebiyat Fakltesi Mecmuas,
e. VIII, say 1, Mart 1932; Ahmed Refik,- Davad Aa, YedignY aa. 5152, 28 pb^t
ve 7 Mart 1934; Ahmed Refik, limler ve San'atkrlar,
stanbul, Orhaniye Matbaas,
.1924, s. 5 9 - 8 0 ; Ahmed Refik. Trk mimarlar,
stanbul, Hilmi Ktb. 1937, s. 2 6 - 3 3 ;
iKemal Altan, Mmar Davud, Arkitekt, 1935, nu. 1112; zzet Kumbaraclar, Trk mi imarlar, Arkitekt, 1937, sene V I I ; Zarif Orgun, Hassa Mimarlar, stanbul, Cumhuri
y e t Mat., 1939; Sdi Nzm Nirven, istanbul Sular, stanbul, Halk Matbaas, 1946; Ali
:Saim lgen, Yeni Cami', Vkflar Dergisi, c. l, 1942, s. 387397 ; Ahmed Refik, Yen
"Cmi\ Yeni Mecmua, nu. 15: Ahmed Refik, znik inileri, Edebiyat Fakltesi Mecmu
a s , c. VIII, nu. 4; Munis Ltfi, incili Kk - Sinan Paa Kk, Yeni Mecmua, nu. 8 !,
16 Austos 1923.
'
'
sar hakknda tezkirelerde hi bir malmat mevcud deildir. Yalnz Kaf-zdo
tFiz onun 1619 (h. 1029)'da ldn haber vermekte ve bir beytini rnek olarak
-gstermektedir. Emrullab Efeadi ise Mahitul-maarif'de
tarih drmekte mahareti o>
*duunu ve h. 1030 hududunda vefat ettiini sylemekte ve Dar's-sade aas Mehmed
-Aa cm;'i kitabesini mtca;ldid mevkilerdeki tarihlerine rnek olarak gstermektedir.
;

Mmar Davud Aa'nn hayata ve eserleri

1813

nazar mahiyetteki tecrbe ve derslerinden mstefid olduunu s y l e

yebiliriz. Osmanl mverrihlerinden Selnik Mustafa Efendi'nin ifde
lerine baklrsa Koca Sinan'n Edirne'de Selimiye Cmi'ini ina e t t i i
sralarda Horoz Memi'ler, Mehmed Aa'lar ve Dalg Ahmed a vu'larla birlikte Davud Aa'nn bunun kirdleri olarak tanndna
kabl etmek lzm gelir .
Baveklet arivinde bir mddet evvel rastladmz onaltnc asr
sonlarna id neredilmemi tarih vesikalar, Davud Aa'nn 983 ve?
bilhassa 984 yllar zarfnda Kdhne su yolu n z r h m d a bulun
duu yolundaki teredddlerimizi tamamen izle etmi saylabilir. 1850'
sahifeden mteekkil cesim bir ana k a y n a k t a k i bu hkmlerde Da
vud Aa'nn dergh- muall avularndan olduu ve ayn zamandau
Su yolu nazrl yapt tasrih edilmi bulunmaktadr. Bu arada Da
vud avu'un Kdhne su yolu mtesellimliklerinde feragat ve vefat
dolaysiyle vuku' bulan bz tebeddlleri, su yolu hizmetine ta'yirts.
olunan kimselerin vazifelerinde kusurlar grlmedii halde ticret
le itigle kalkmalar yznden yavaclarn tazyiklerine u r a d k
larn, mir ayr ve ire gibi hususlarda istihdam edilmemeleri ve
Istabl- mire iin arpa ve saman gibi bz tekliften men'olunmalar cab ettiini bildirmektedir. Bundan baka yine bu hkmlerde-.
Su yolu nzn Davud avu'un Eyb'e bal bz mahal ve mevkiler
deki lmlarla kemerlerin t'mir ve tecdidine memur edildiini, hassa.
3

3 Selnik Tarihi, stanbul 128.1, s. 120121.

,
'
* Su yolu nazrl; Osmanl mimarisi tarihinde Hassa bammarlna ykselmekiin klmas cab eden bir basamak idi. Sepetiler kasr ile Yal Kknde oturan veehremini ile birlikte mmar aay, su nazrn, istanbul aasn, kireibay, anbarmdr ve ktibini, mmar- sniyi 've ta'mirat mdrn ierisine alan Ta'mirat amba
r takm'nn asl teknik miri Hassa bammar idi. Maiyetinde mteaddid hassa mi
marlarn altran Bammar aaya dier inaat ve t'mirat efleri arasnda en yaknSu nzrl idi. Bu keyfiyet bize dier inaat faaliyetlerine nazaran su ilerinin ok geli
mi bir kol olduunu ve bunun efinin Hassa bammar'ndan sonra akran ve emslL
arasnda meslekte en ziyade ilerlemi bir aa bulunduunu gsterir. Hicr onuncu asr
dan kalma tarih kaydlar, i ve d u tesislerinin kuruluunda ve bilhassa yollarnn,
korunmasnda yetki sahibi olan Su yolu nazrlarnn varln bildirmektedir. Fakat F a
tih Sultan Mehmed'in kanunnmesinde ehremini tbirinin mevcudiyetine ramen, ge
rek Mmarba ve gerekse Su nzn zikredilmemektedir. Hicr 972 tarihli bir ariv kay
dna gre ilk Su nazrnn Hasan A a olduu kabul edilebilir. Yavuz Sultan Selim'in,
mmar Acem Alisi Hassa mimarlarndan Hamza ile beraber Topkap Saraynn eme
ye adrvanlarna su getirmilerdir. Hatt Mmar Ali'nin Yavuz Selim'e sunduu birarizasnda Amasya'da u. ileri ile urat anlalr (bk. Ahmed t a , Tarih-i Ata,, d.
I ; Sdi N. Nirven, istanbul Sular,
.
iid^l^).
5

Ahkm

defteri, Baveklet Arivi, Mliye defterleri tasnifi, nu. 7534.

82

Muzaffer Erdoan

mimarlarndan Cfer ile birlikte yine burada sel yzhdari harab

o l a n baz kpr ve kaldrmlarn t'mir ve tecdid keflerini yaptn
reniyoruz. Fazla olarak onun, istanbul'da sel yznden yklp ha
rab olan bz kprlerin ve bir takm emelerin yol, knk ve sire.sinde vuku* bulan tahribatn ta'miratn istediini gryoruz. Mikdarca
ancak on ikiyi bulan ve henz yaynlanmam bulunan bu yeni vesi
kalardan sonuncusu ise mezkr tarihlerde stanbul'un beled ilerinin
t e d v i r i yolunda bize tamamlayc bir fikir verebilir . Yaynlanan tarih
wesikalarn muhteviyatndan ise Su yolu nzn olan Dergh- muall
avularndan Davud avu'un stanbul kads ve Mimarba Sinan
A a ile birlikte Kthane ve Krkeme su yollarna zarar veren b i
n a l a r bulup kefettiini ve Kanun Sultan Sleyman'n stanbul'a getfiriiii su yolunun harab olan ksmlarnn t'miratn ne kadar aka
sarf ettiini tahmin eylediini , hassa furununa bir masura suyun ve
rilmesini istediini ve Dar's-sade aas Mehmed Aa'nn Divanyoiu'nda bina eyledii sebil ile mektebine stanbul hricinde yeni bulu
nan suyu getirmesine stanbul kads ile birlikte kolaylk gsterdi
i n i , su yollar zerine meyva aac diken ve bina ina ettiren kim
selerin onlarn harabiyetine sebebiyet vermeleri dolaysiyle men'edilmelerini stanbul kadsndan istediini , stanbul'a gelen Kthne
.suyunun yolunda bir mikdar ky kendisine arpalk yapmas yzn
den halkn ikyetine ma'ruz kaldn, bundan baka evlere eme
vermek ve hamamclardan fazla para almak ile itham edildiini ve bu
-sebebden Su yolu nzrlnda selefi olan Hasan Aa'y zulm ve ezi
yette glgede b r a k t n renmi bulunuyoruz. Nihayet 1583 (mu
harrem 991) te toplad drt bin yetimi neccr ile birlikte dou
8

10

Bu hkme gre mezbele subaisi olan Hasan Aa tarafndan istanbul'un yol,

'kaldrm, lm, su yolu ve ire hususunda yapt ikyet zerine stanbul kads ile
-Mimarba olan Koca Sinan'n ehrin temizliini te'mine me'mur edildii anlalmaktadr.
7 Ahmed Refik, Trk Mimarlar, s. 124125.
Ayn eser, s. 128135.
Ayn eser, s. 129130. Safer 990 tarihli olan bu hkmden Dvd avu'un su
yollarn teftii hakknda bir fikir edinmek kaabildir. Bu vesika, Dvd Aa'nn su yolfflarn teftiine dir bal ile neredilmitir, (bk. Ahmed Refik, Edebiyat Fakltesi
Mecmuas, say 1, c. VIII).
0 Ahmed Refik, Trk Mimarlar,
s. 125126; Kanun Sultan Sleyman'n 972
-iarihli bir hkmne gre ilk Su nazrnn Hasan Aa olduu sylenebilir. Bundan evvelkilerde byle bir unvana rastlanlma.masna ramen Hassa mimarlarnn ve' bilhassa
IBammann su ileri ile urat iddia edilebilir. Hasan Aa'nn Su nzn bulunduu
seneler, Koca Sinan'n Mimarba bulunduu devreye tekabl etmektedir, ite h. 983tarihmden h. 996 tarihine kadar geen mddet zarfnda Su nzrl hizmetinde Davud
8

Mmar Davud Aa'nn hayat ve eserleri

183

seferine giden* eski Su yolu nzn Davud avu'un ran'dan dn

:n mteakb yine su yolu ileri ile megul olduunu ve bir aralk
(kaldrm bahas hususunda Kaldrmclar nzn Davud ile kaldnmcJar arasnda .kan niz halle memur e d i l d i i n i gryoruz.
1575 (h. 983) tarihinden evvelki yllarda Davud Aa'nn tarih
durum ve ehresini hakkiyle belirtememekle beraber her halde byk
stadnn emrinde vazife g r d n e hkmedebiliriz. Filhakika Koca
Sinan Edirne'deki Selimiye'nin inas ile urat sralarda stanbul ve
^civar azm ve edid y a m u r ve sellerin feyezanlar altnda kalmt .
Sinan henz sa ve Kanun Sleyman ise devrin hnkr iken bu id
detli feyezanlar, daha yeni yaplm Krkeme su yollarn darma da
nk bir hle getirmiti. Kanun'nin halefleri zamannda ise bu mdhi
tabi fetlerin tekerrr grlm, feyezanlar su yollarn bir hayli boz
mutu. te bu su yollarnn ta'mir ve tanzimine Su nzn bulunan
iDavud avu bakyordu. O ; uzun seneler boyunca ihya ve vikayesi
ile urat bu su yollarnn kd zerine emalarnn tersimini de
-unutmayordu. Bu cmleden olmak zere 1584 (h. 992) tarihli ve
0,25 x 3 m. .eb'adnda bulunan bir haritasnda su yolunun etrafn ye:il aalar, kazl renkli karanfiller, sri ve penbe $eklef |ev*i5Q.i^i^'
Mn i$feker.tezyiri mahiyetten ziydeVbelki^
'zellikleri gster
mek iin konulmutu V .
Mmar Davud Aa'nn san'at hayatnda dikkat nazar ekecek de
recede katettii ikinci mhim merhale, hi bhesiz, Mmarbalna
tekabl eden devresidir. Buna tekaddm eden m d d e t ierisinde bir
12

13

14

.Aa ile bir ka defa halef-selef olan bu zattr. Filhakika 1575 (h. 983)'de Mmar Davud Aa Su yolu nzn idi. Kendisinden sonra Hasan Aa bu mevkie gelmi ise de
.ayn yl iinde istanbul'da zubr eden su muzayekas yznden azledilmi ve Davud
.Aa bu ie tekrar me'mur klnmt. Fakat 1582 (h. 998) de Hasan Aa yeniden Su yo
llu nazrlna getirilmi ve onu hemen ayn sene iinde smail Aa istihlf eylemiti.
Davud Aa ise o esnada dergh- muall avularndan bulunuyordu.
11 Ahmed Refik, Trk Mimarlar, s. 131107. .
12 Ayn eser, s. 133134.
13 brahim, Tarih-i Peem, stanbul 1283, c. I, s. 500501 (h. 980 senesi vekayi'i).
14 Millet Ktb. Tarih ksm, nu. 930.
15 Mmar Davud Aa'ya id olan bu haritann aslndan Dr. Hikmet Bey tarafn
dan yaplan kopyas stanbul Salk Mzesi'ndedir. Bu haritann solunda su yolunun
balangcnda u satrlar okunmaktadr: , . Merhum e mafurnleh
Sultan Murad
sshika Su yolu nzn olan stad Davud'a itb- azm idb sen benm suyumu nereye
'virirsn, dedkte ol dahi ale't-ta'cil bu krnme-i acbi yapmif. Hdayi taal her ikisiae dahi rahmet eyleye, min be-hrmet-i seyyid'l-mrsilin.
Zilka'de 993. Mezkr harita hakknda daha fazla tafsilt iin bk. S. N. Nirven, stanbul Sular, s. 4547.
m

Muzaffer Erdoan

184

r
L

taraftan su yolu ilerinde bir takm faaliyetleri ile gze arparken

dier taraftan da yine Mimar Sinan'n maiyetinde olmak zere Hassa/
mimar olarak baz nemli mimar ve ina hareketlerin balca m
sebbibi olarak gryoruz. Bu cmleden olmak zere s k d a r ' d a
1584 (h. 962) de Sinan A a tarafndan meydana getirilen Valide-i
A t i k Cmiinin inas srasnda onun mhim saylabilecek yardmlarm
grdn syleyebiliriz. Bundan baka zerinde Dergh- muall a
vuluu olduu halde 1585 (h. 993) tarihinde Yenisaray'da oda vehamam yapt ve bilhasa ilk nemli eseri olarak Ftih aranbas'nda^
Mehmed A a Cmi'ini ina ettii grlr. Bundan baka yine a r a n ba'da 1586 (h. 994) ylnda Mehmed A a ' y a id olmak zere bir ha
mam yapt da malmdur.
lmnden drt yl kadar evvel ve 97 yalarnda iken hacca g i
den Koca Sinan, yerine stanbul'da Mimarba kaymakam olarak has
sa mimarlarndan Mehmed Suba'y ta'yin etmeyi uygun g r m t
(1584). Drt yl sonra ise 1588 (h. 996) de 101 yalarnda vefat edin
ce Mmarbala Davud Aa'nn getirilmesi tercih edilmiti. 1593 y
lnda mteferrika zmresine idhal edilen Davud Aa, 1588 (h. 996)*
.senesinden 1599 (h. 1007)'da vuku' bulan lm ylna kadar d e
vam; eden bu yeni. vazifesinde bz hayrl inaat hareketlerinin vcud bulmasnda mil olmutur. Bu arada stad Koca Sinan tara
fndan yarda braklan Ftih'de Nianc Boyal Mehmed Paa c m i '
ini tamamladn, ncili Kk ile Sepetiler kknn temel at ve
yapl iinde rol oynadn, Topkap'da bulunan Ahmed Paa cmi'inin inasnda emei getiini, Sakarya nehri ile Marmara denizinin
birletirilmesi teebbsnde faaliyetleri grldn, Takyeci cmii ileCerrah Mehmed Paa cmi'ini ina eylediini ve nc Sultan Mu-rad'n 1595 (h. 1003) de lm zerine Ayasofya'daki trbesini yap
tn ve en sonunda ise Bahekap'daki Yeni cmi'in plnlarn hazrla
yarak temellerini atp bir mikdar ykseltmeye muvaffak olduunu kay
dedebiliriz. bhesiz onun meslek stnlk ve zelliklerini bize isbat
edebilecek daha bz faaliyet ve hamleleri olmas cab eder. Bunlar
arasnda sarayda yeniden binas ferman olunan bir kasr iin lzumlu
bulunan neccr ve haccrn stanbul'da yeniden binaya mbaeret
edenlerin ebniyesinde alanlardan tedarik o l u n m a s n d a , devlete
id resm binalara lzumlu bulunan iniler tamam olmadan hritekifere bu neyi' inaat malzemesinin iletilmemesinde messir olduu10

17

1 8

1 7

Ahmed Refik, Trk Mimarlar,

Ayn eser, s. 135.

s. 5 ve 114115.

Mmar Davud Aa'nn hayat ve eserleri

185*

na, Gelibolu'da skin on usta zimmi neccnn yeni bina olunan

kasr hmyn iin yiitbalan Nikola emrinde mezkr mahal k a d s n
marifetiyle merkeze celbinde, stanbul'da resm ve vakf binalara l
zumlu olan kiremit ve tulalarn imalinde kiremitiler tarafndan kul
lanlan dibudak odununun mleki, srac, bozac ve kahveciler fa
rndan isti'ml edilmemesinide, yardmc inaat erbbndan olan s
tanbul bak esnafnn vazifeleri hususunda gnn cablarna uygunbir takm kararlar ittihaznda, nc Murad tarafndan ina edilen,
cmi' ve imretin kaldrmlar iin stanbul'dan Manisa'ya gnderilen
bir zimmi ustann kaaklk yapt zanniyle tevkifine engel olmada,.
Be seferi iin stanbul ile Galata'da oturan usta lmclardan bir
mikdarnn seim ve gnderilmesinde, sefere ta'yin olunan on aded,,
hassa mmar ile su yolcu, demirci, benn, neccr ve lmcdan m
teekkil 250 kiilik bir san'atkr gurubunun hassa mimarlarndan s
mail'in reisliinde let ve edevatlariyle beraber e v k i n d e , Karabirecik ve Akyaz havalisinde kesilen kerestelerin eski usullere uygun ola
rak kesilip ucuza mal edilmesinde ve nihayet Bakrky ile H a s k y ' de ilenen kiremitlerin eb'ad ve evsafa matlb artlara uygun olarak
yapl ve satlnda balca mil olduunu zikretmek m m k n d i r .
Mmar Davud Aa'nn lm tarihi mes'elesine gelince: Bugn
k bilgilerimize gre d o u m tarihi iin olduu gibi lm yl iin de
kat'i ve d o r u bir rakam syleyecek durumda deiliz. Bunun gibi.,
hayata veda' ediinin eceli ile vuku' bulup bulmad meselesi de he
nz tam manasiyle aydnlatlm addedilemez. Kendisinden gerek d o
rudan d o r u y a , gerekse dolaysiyle bahseden belli bal kitablarla ir
etd ve makalelerde bu yolda birbirinden farkl i k i rivayet mevcuddur. Bunlardan birincisine gre, onun hicr 1007 ylnda stanbul'da
zuhur eden veba hastalndan vefat ettiini, ikincisine g r e ise s-i.
itikad thmeti ile stanbul'da vki' Vefa meydannda katlolunduunu
kabl etmek lzm gelir. Filhakika o devirde yaayan Selnik Mus
tafa Efendi yazm olduu tarihinde 1007 yl evil-i saferi vakayi'ini
anlatrken bu meseleye ksaca temas etmekte ve .. 1007 senesi evil-i'
saf erinde san'ahnda maharet-i klliye
sahibi Mimarba Davud Aa
maraz- taundan sekt vki' olup hkidan- dnyadan gt. Devran- n-pyidre bir byle kmil ve stad getirmek mutasavver olmaz. Ye
rine u yolu nzn Dalg Ahmed avu demekle maruf
fik'l-dkran
kml'l-vcd
mimarba oldu> demektedir . Buna mukabil Ayvan-18

19

Agm eser, s. 136144. '

19 Selnik Mustafa, Tarih, Es'ad Efendi Ktb. nu. 2144, vr. 317/b.

H86

Muzaffer Erdoan
10

sarayl Hseyin Efendi kaleme ald mehur eserinde Mmar Davud

A a ' n n lm tarihi olarak gsterilen tarih msra, ebced hesabna g
re, hicr 1028 ylna tekabl etmektedir. Burada grlen yanlln
tir Asr'nin zhulnden ziyade kitabn basm srasnda yaplan bir
tertib hatasndan meydana gelmi olmas tahmin olunabilir. Bunun gi- /
bi Ahmed Refik bey merhum da mezkur msra'daki ilk kelimeyi d- j.
zeltmesine ve lm tarihini hicr 1008 olarak gstermesine ramen
doru bir netice elde etmeye muvaffak o l a m a m a t r . Biz Hadikat-y
Cevmi'in yazma bir nshas grlp ve ya ir sr'nin 'divn/
bulunup mezkr tarih msranm doru ekli tesbit ve ta'yin edilin<-ceye kadar Selnik Mustafa Efendi'riin bu yoldaki tarih kaydn do
ru olarak kabl etmekte imdilik bir mahzr grmyoruz.
y

Eserleri
Koa Sinan'n Trk san'at lemine armaan ettii en gzide halef
lerinden birisi olan Davud Aa'nn, hayatinin seyir ve istikamet tarzhakknda karlatmz glklemden eserlerini ta'yin ve tesbit ederfken de kurtulmu saylmayz. Her ne kadar onu, stadnn salnda
adn bizzat yapt eserlerden bir ksmna hkketmek saadetine nil
olmu yegne bir san'atkr olarak g r y o r s a k ta btn san'at mah
sullerini aratrp bulmakla uraan kimseler iin tam bir mazhariyet
-addedilmemelidir. Filhakika Davud Aa'nn bir ksm eserlerinde ismi
nin k a y d h olduu grlmektedir. Fakat buna mukabil dier bir ta
km eserlerinde byle bir iz ve almete rastlamak imknsz bulunmak'tadr. Bu eksiklii biz ksmen Selnik Mustafa efendi'nin Tarih'i ile
o devirlere dir eidli ariv kaynak ve malzemelerinden bulup ka
rabiliyoruz. Mikdar itibariyle daha fazla olduunu tahmin ettiimiz
'dier eserlerini ise kendisine ya takribi tarihlere, yahud ta kyas r i
vayetlere dayanarak atf isnad eylemek zorunda kalyoruz. Bu sebebden dolaydr k i dier Osmanl mimarlar iin olduu gibi Davud
^Aa'nn hayat ve san'at i i n d e tam ve doru bir fikir edinmek im
kn ancak bu eksik ve przl noktalalarn sarih ve vzh esaslar
dahilinde ortadan kaldrlmasyle bertaraf edilebilecektir. Her eyden
..evvel zamana ve tesadflere bal olduu ikr olan bu i mede:

-20 Hadikat'l-cevmV,
c. I, s. 198.
-21 Ahmed Refik, Trk Mimarlar, s.

32.

Mmar Davud Aa'nm hayat ve eserleri

187

niyet tarihimizin dier ubelerinde olduu gibi bu yolda da ok cebhel, ciddi ve esasl bir san'at seferberliinin zaruret ve elzemiyetini
gsterir.
Davud Aa'nn eserlerinde Koca Sinan okuluna olan ballk ve
sadkati grmemek imknszdr. Bu sebebden dolaydr k i onu Sinan'
n muvaffak olmu bir muakkibi olarak kabl etmek gerekir. Bununla
beraber onun, stadnn salnda bile briz karakter kazanmaya
mazhar olduunu teslim etmek cab eder. Sinan'n maiyetinde alt
esnada Davud Aa'nn sarayda 1575 (h. 993) ylnda yapt has-oda
ile hamam, onun zaman itibariyle san'at hareket ve faaliyetlerinin en
eskisini tekil etmektedir . Ayn sene iinde Mehmed A a cmi'ini
ve bir yl sonra ise Mehmed A a hamamn ina etmitir. 1589 (h.
997) ylnda ncili Kk'n temellerini atp bizzt ikml eylemitir.
1594 (h. 1002) de Sinan Paa sebili ile trbesi ve dar'l-hadisini bala
yp bitirmitir. Ayn yl ierisinde Kzlaraas Gazanfer Aa'nn tr
be, medrese ve sebilini ina etmitir. Kronolojik esasa gre sralad
mz bu eserleri ile dier emek ve hizmeti gemi bide ve ina
faaliyetleri arasnda be kadar cmi'in, yine bir o kadar trbenin, bir
hamamn, i k i dar'l-hadisin ve yine iki tne kasr veya kkn bulun
duunu sylemek lzmdr.
22

Cmi'ler
Mehmed A a c m i ' i : Mmar Davud Aa'nn bizzt inasna ba
layp tamamlamaya muvaffak olduu cmi'lerle Koca Sinan'n balayp
ikml edemedii ve bizzt kendisinin temelini atp bitiremedii baz
cmi'ler mevcuddur. Bunlar arasnda Koca Sinan'n Mmarbah za
mannda stanbul'da a r a n b a ' d a nc Sultan Murad'n Dar's-sade aas olan Mehmed A a iin yapt Mehmed A a cmi'i onun
mimar kudretini gsteren ilk eseri saylr. Bilindii zere Osmanl
mimarisi tarihinde bir san'atkrn Mmarbal zamannda her hangi
bir binay b a k a bir mimarn yapabileceine dir pek ok misaller
gsterilebilir. Bu cmi' drt ke bir pln zerine kurulmutur. Mihjrab darya kktr. Genilii ile derinlii msavi mikdardadr. Yan
beden duvarlarnn zerinde yarm yuvarlak bulunan ve dier beden
lerde ise keli tertib edilmi ayaklar mevcuddur. Bir byk orta kub
be bu ayaklar zerinde oturtulmutur. B byk kubbenin drt kejsinde ve mihrabn stnde yarm kubbeler bulunmaktadr. Bu suretle
22 Selnik

Tarihi, s. 193.

Muzaffer Erdoan

188

Dvd Aa ina eyledii bu ilk nemli eseri ile ma'bed ii boluunu

yan duvarlara koyduu gizli dayanaklarla doldurmaktan kanmtr.
Duvarlar kaplamal olan d yzleri drt sra yass tula ile hatlldr.
Tek erefeli olan minaresi istelktitlidir. Son cemaat mahallinde i k i .
kk mihrab gze arpar, ierisinde grlen ini panolar, Topkap
darsndaki Takyeci brahim Efendi cmi'indekiler derecesinde nefis
tir. kapl bir avlu mezkr cmi'i kuatmaktadr. Bunlardan birisi
nin zerinde ma'bedin 1585 (h. 993) tarihinde ina edildiini gsteren
Asr mahlsl irin onalt msra'dan ibaret kitbesi grlr. Davud.
Aa'nn ad bu kitbede kaydedilmitir. Aslen habe olan Mehmed
A a mezkr cmi'in avlusunda kin trbesinde medfundur .
23

Cedidi Nianc Mehmed P a a c m i ' i : Karagmrk ortaokulunun

karsnda bulunan bu cmi'i, ncSultan Murad devri kubbe vezir
lerinden Cedid ve Boyal lkablariyle maruf Nianc Mehmed Paa.
yaptrmtr. Bu zat Haleb kads iken len Pr Ahmed Efendi'nin olu
idi. Hafif istelktitli kaps stndeki arabca kitbesine g r e inasna.
Koca Sinan'n mmarbal zamannda yni 1584 (h. 992) te balanlm,
ve takriben drt sene sonra tamamlanmtr. TezkiretiV-bnyan'da.
ad
na rastlanlamamas dolaysiyle bunun Koca Sinan'n eseri olarak kabl edilemeyeceini syleyebiliriz. Bu itibarla kat'i olmamak artiyle
Dvd A a tarafndan meydana getirildiini ifade edebiliriz. Mehmed.
A a cmi'i ile pln itibariyle bz benzerlikler gsteren bu cmi'in tek
erefli ve istelktitli bir minresi, be revak kubbeli bir son cemaat
mahalli, hafif istelktitli bir takkaps, sekiz kaln ayaa dayanan b
yk ve sekiz aded yrm kubbesi, mermerden . maml zarif minberi,
ebeke korkuluklu mahfilleri, renkli camlar havi al pencereleri ve
darya kk mihrab mevcuddur.
1

Mesih Mehmed P a a cmi'i: istanbul'da Karagmrk'te Hrka-i

erif civarndaki bu cmi'i, nc Sultan Murad zamamnda bir md
det sadrazamlkta bulunan Hadm Mesih Mehmed Paa yaptrmtr..
Ma'bedin kble kapsnn iki yanndaki kk i k i mihrab zerinde se
kiz msra'lk kitbesinden 1586 (h. 984) tarihinde ina edildii anla
lr. Bu tarih Koca-Sinan'n mmarbal zamanna tekabl eder. Fakat;
Tezkiret'l-bnyan'da
mezkr cmi'in adna rastlanlmamaktadr. Bu
itibarla imdilik bunun bir ihtiml dahilinde olmak zere Mmar Da
vud Aa, tarafndan meydana getirildiini syleyebiliriz. stelktitli bir
erefeyi hvi tek minresi, b e yrm kubbenin asklk ettii tek kub
a

Hagrullah Efendi

Tarihi, c. XIII, s. 45-55.

Mimar Davud Aa'nin hayat ve eserleri

189

besi,'" mu'ten kaps; zarif inileri, darya kntl raihrb ile

nemli bir Osmanl san'at eseridir.Cerrah Mehmed P a a c m i ' i : nc Sultan Mehmed devrinde
on ay kadar sadarette kalan Cerrah Mehmed Paa tarafndan 1594 (h.
1002) tarihinde ina edilmitir. Drt kapl bir avlunun ortasnda alt
taraftan altar penereli yarm kubbe ile beslenen tek kubbeli bir
ma'beddir. Bu byk merkez kubbeyi alt fil ayatutmaktadr. Mina
resi tek erefli ve istelktitsizdir. Esas ma'bedin kaps mevcuddur.
Korkuluklar ebekeli olmak zere mermerden ma'ml bir minberi var
dr. Hi bir yerinde sarih bir kayd grlmemekle beraber mezkr
cmi'in Mmar Davud Aa zamannda ve agleb-i ihtiml onun tarafn
dan ina edildii sylenebilir.
Yeni c m i : nc Sultan Mehmed'in vldesi Safiye Sultan tara
l n d a n Bahekaps'nda inasna balattrlan ve bilhire Hatice Turhan
Sultan tarafndan tamamlattrlan bu cmi'in plnn hazrlayan ve teme
lini atan Mmar Davud A a lmtr. Sadrazam Hasan Paa'nm azli
..sebebi ile tehir edilen temel kazma ii ancak 11 Muharrem 1007 (veya
1006) ye rastlayan cumartesi gn yaplabilmitir. Bu suretle bala
yan inaat bir ay (baka bir rivayete gre bir sene) ilerlemi iken,
Davud A a stanbul'da zuhur eden veba hastalna tutularak .lm
t r (1599). Davud A a binann temellerini, slk bir arazide kazklar
zerine blok talarla atm ve bu srada ise ma'bedin duvarlar yer se
viyesinden bir . mikdar ykselmi bulunuyordu, lmnden sonra M i
marba olan Su n z n Dalg Ahmed avu inaata devam etmi ise
de nc Sultan Mehmed'in vefat ve arkasndan Safiye Sultan'n
Eskisaray'a srlmesi yzndeni yarda kalmt. Nihayet takriben 58
_yl sonra Drdnc Sultan Mehmed devrinde Mmar Mustafa Aa
marifetiyleT mezkr cmi' tmmlanabilmitir;

Trbeler
Davud Aa'nn zikrettiimiz bu cmi'lerden baka ekserisi s
tanbul'da olmak zere bir fakm trbeler dahi ina ettii grlr.
Bunlarn arasnda yine Ftih arahbas'ndaki Mehmed A a cmi'i
avlusunda Mehmed Aa trbesi bata gelir. Burada mezkr cmi'in
'banisi olan ve dokuz yl kadar Dr's-sde aal yapan Habe
Mehmed Aa medfundur. Keza evvelce yukarda zikrettiimiz Cedid
Nianc Mehmed Paa'nn Karagmrk civarndaki cmi'i yanndaki
trbesini de ina eykdii sylenebilir. Yine stanbul'da arkapi ci-

Muzaffer Erdoan

190

v a r n d a Yemen ftihi Sinan Paa trbesi ile A t a t r k bulvar zerin<iek Gazanfer A a trbesi bu arada kaydedilmelidir. Eyb'te Sokll.
trbesi karsnda sadrazam Siyavu Paa ve yine o civarda Defter
dar Mehmed Paa trbeleri de ihtimali olarak ona nisbet edilir. Bunun
gibi Ayasofya avlusundaki nc Sultan Mrad -trbesini de Dalg
Ahmed avu ile birlikte ina ettii sylenir.

Kkler
'Mrrjar..\D^
ikisi mehur
dur. Bunlardan birincisi ncili Kk, ikincisi ise Sepetiler Kk'drJ.
Bata Selnik Mustafa Efendi'nin tarihi olduu halde eski ve yeni
bir ok tarih eserlerde .bunlara dir bz dank bilgilere rastlanl
maktadr. Biz burada btn bu kaydlar bir kere daha tekrarlayacak
deiliz. Ancak Sepetiler Kk'ne temas ederken stanbul'daki B a
veklet Arivi'nde son yllarda rastladmz bir inaat muhasebesi
defterinden bz ksa notlarn ilvesiyle iktifa e d e c e i z :
ncili K k : Bu kk stanbul'da Ahrkap'da idi ve Sadrazam Kocal
Sinan Paa tarafndan ina edilmi, vzeraya tefevvk etmek ve nc
Sultn Murad'a ho grnmek maksadiyle ona hediye edilmiti. Shildebir kale burcunun stnde 1589 (h. 997) tarihinde ina edilen bu kkn,
tepesine yaldzl alemler, ierisinde zarif znik inileri, halkr ve y a l
dzl: naklar bulunuyor, Hasbahe'hin glleri ve-iekli aalar ara-r
snda d e t a gzleri kamatryordu. M'ten bir ekilde icra olunan
kd merasiminde nc Sultan Murad da hazr b u l u n m u t u . M i
mar Davud A a bu kkn altna bir de eme yapmt. ncili Kk.
Sultan Abdlaziz zamannda fazla masraf mcib olmas mlhazasiyle dier kklerle birlikte yktrlmt.
24

Sepetiler K k : Koca Sinan Paa tarafndan Sirkeci'de YalUcaps civarnda Davud Aa'ya iria ettirilen bu kasr, nc Sultan Murad'n isteine uyularak Kaptan Ali.Paa'nn esasndan yenilettii Sul
tan Bayezid Kk'nn tamamen yktrlp yerine yaplmas ile vcud
bulmutu 1591 (h. 99). nas srasnda'Kasriy. l olarak adlandrlan
b,u'kk, sonralar Sepetiler ,;Kk: diye*hret -kazand. Davud Aa
bu sonuncu kk, bina ederken Dalg Ahmed a v u ile Nakkaba
olan Ltfi A a ' n h ' y a r d m l a r n g l d . naata Sinan Paa'nn ikinci.,
sadareti sonlarna tekabl eden 999 ramazan ortalarnda balanm.
21 Selnik

-Tarihi, s. 289 - 2 9 2 .

Mmar Davud Aa'nn hayat ve eserleri

ve halefi olan Ferhad Paa'nn ilk sadareti srasnda bitirilmitir (22:

e. hir 1000), Bu sebebden mezkr kasrn Sinan Paa zamannda ilk
Bina eminliini lyas A a yapm ve bunu Ferhad P a a zamannda iseCfer Kethda istihlf etmiti. naat malzemesi olarak kullanlan k r
mz mermerler Sinan Paa zamannda lyas A a mfredat defterL
mucibince Darca ile R o d o s u k ' t a n , mtenevvi' mahiyetteki kilerznik'ten ve muhtelif evsaftaki ivi ve demir ise Samakov ve Sela
nik'ten celbedilmiti . Hassa bostanc avulannden olan Hasan a vu'un 20 zilka'de 999'- gurre-i cemaziy'l-evvel 1000 tarihleri arasn-daijL^iif'^ltV' il'p l'giife't'^ri"- ^etii'ile.n, bu iniler'erisinde onajtni ar~
shlaril iniciliini karakterize eden engr ve rmi-i engr nevileriylei rntf; ebf ye lle cinsleri b u j u n m k t a d r . Bundan baka Kasr- Al
bina-i cedidi iin lzumlu olan deiikV cmslerdeki mesmirin br ks
mnn ban Yahudi marifetiyle, ham ipeklerin Ser gazzazin-i hassam
tarafndan ta'yin edilen Gazzaz Mehmed elebi vastasiyle, isti'ml
edilecek olan ham demirlerin dergh- l avularndan Perviz ve
Ahmed avularla Samakov kads ve mfettii olan Yusuf Efendi'nin ianetleriye, gerekli ham kurun irsaltnn Karaferye mukataaa
nzn olan Dergh l avularndan Mahmud avu le Eriboz ve
Galta'da skin Himmet ve A l i reisler gayretiyle ve nihayet mte
nevvi' cinslerde riklerin ise Nakkaba Ltfi A a yardmyle temin
ve tedarikleri yaplm ve cab eyleyen fiyat ve bedelleri tesviye olun
mutu''' . Sultan Byezid kasr- atikinden amelmande olmu bulunan
kurunlar ise Sinan Paa zamannda kuruncu ban Yahudi'ye Bina.
emini olan lyas A a marifetiyle teslim edilmi ve bunlar ise onun
zimmetinde kalmt ' .
Mmar Davud A a tarafndan ina edilip Koca Sinan Paa'ya atf L
isnad olunan bu ikinci kkn teferrat ve dier ksmlar h a k k n d a
br fikir edinmek iin bizzat Davud A a tarafndan bervech-i maktu'''
atran hisab zere 1000 senesi Rebilhiri balarnda tanzim klnan
muhtelif cret kaydlarn g z d e n geirmek kfidir. Bu kaydlara g r e
kkn, denize nzr cebhesi de dhil olduu hlde ierisinde mteaddid ahniin, sofa, dehliz, duvar, pencere ve koltuklar bulunduunu,!,
endern ve birn ksmlariyle bunlara id bykl, kkl kap ve
pencerelerin meycud olduunu ve bunlardan baka ayrca bir takm.
25

zn

1 8

-5
20
'27
28

Muhasebe-i niye defteri, Mliye defterleri tsf; nu. 750, s. 5.

Ayn def., s. l l , 113 ye 112.
Ayn def., s. 2, .H, 112 ve 117.
Ayn def., s. 113.
' ' "

Muzaffer Erdoan

<92

stunlarn, dplablarn, emelerin, mukarnaslarn, oda-i sagir ve.kebirlerin> hatt bz mescid ve ibadethanelerin yerletirildiini anlyoruz .
Yine bu kaydlardan rendiimize gre Hassa m m a n bulunan Da-vud Aa marifetiyle Kasr- Al bina-i cedidinde kfeki tandan ta
ban, kemer, arn ve saire kalplarn yapan ustalara ye Has oda
inasnda alan mukarnas erbbna mstahak olduklar cretleri te
diye edildii gibi yine marnileyh marifetiyle kullanlan ahmer
- dan, kened ve dier malzeme ve mhimmat bahalar 12 evval 999
22 Cemaziy'l-hir 1000 tarihleri arasnda bizzat tesviye edilmiti.
Bu esnada kasrda alan on kiiden mrekkeb nakkan cretleri
Nakkaba Ltfi A a defteri zere ve kez znik ile Tekirda'ndan
ini ve mermer getiren gemilerin nakliye bedelleri Sinan Paa hazine
sinden denmiti. Bunlardan baka bina inasnda usta neccrlarla
. senktralar, mukarnaslar, lmclar, ilingirler, demirciler, kurun
cular, peremeciler, rgadlar ve bir takm nefakahuran, mu'temedan ve
:sireden mteekkil olduka kesif bir san'atkr ve ii gurubu vazife
ve hizmet grmt. Talarn daha ziyade mermer stunlar ile levthalar, kemerler ve pencere ksmlarnda altklarn, hassa n a k k a
larnn ise hisar kulesi stndeki yeni kasra Nakkaba Ltfi A a
.mfredat zere naklar yaptklarn sylemek lzmdr .
20

30

Dier eserleri
Koca Sinan gibi bir dhiden hayli istifade etmi olan Mmar Davud
-Aa'ftn yukarda saydmz c m i , , trbe ve kklerden b a k a dier
bir ok eserlerinin dahi bulunaca muhakkaktr. Fakat onun adn d i er bir ok Osmanl san'atkrlar gibi eserlerinin ekserisjne kaydetmecliini tahmin .ediyoruz. Yanlz bunlardan Yemen ^.ftiii^^a7 Sjnan:
P a a ; tarafndan rkap'da kin trbesi nne 1593 (h. 1002) ina
edilen sebilde adnn zikredildiini gryoruz. Buna bakarak civa
rndaki Sinan P a a Trbesi ile dar'l-hadisin de Mmar Davud A a
tarafndan meydana getirildiine intikal ediyoruz. Sebili be istelktfli stuna mstenid saakl bir kubbe rtmektedir. Tuntan maml
;

>

29 Ayn def., s. 93-100.

Ayn def., s. 6,78 ve 9193 ; zikrettiimiz bu Muhasebe-i tniye de'teri'arde gerek Sinan ve gerekse Ferhad paalar zamanlarnda Bina eminleri olan llyas A a
le Cfer Kethda taraflarndan cretleri tesviye edilenler meyannda mukarnas, ta*, neccr, lmc, rgad, bostanclar, Arabistan ve stanbul acemi glmanlar, forsa
yui krek ekici ehasn cemaatlerine gre adlar birer birer kaydl bulunmaktadr
<bk. s. 1830 ve 3 2 - 8 ? ) .
3 0

Mmar Davud Aa'nm hayat ve eserleri

193"

.ebekelei zarif bir nmne tekil eder. Mermer levha zerinde onalt
msra'lk kitbesinde Sinan Paa ile Davud'un adlar zikredilmitir.
Yine bu cmleden olmak zere Mmar Davud A a ' y a izafe edi l e n Kapaas Gazanfer A a manzumesi bulunmaktadr. Alim ve edib,leri himyeden zevk alan Gazanfer A a servetinin byk bir ks
mn bu ekilde hayrl ilere tahsis etmi bulunmakta idi. A t a t r k bul
var zerinde Mmar Dvd'a ina ettirdii kuvvetle muhtemel olan
mermer stunlu, kubbeli, balkl ve kafesli zarif sebili ile byk kub
beli trbesi, o n d r t odal medresesi ve dershanesi bu arada zikredilmesi c a b eder. Bugn stanbul belediyesi mzesi olarak kullanlan bu
medrese odalarnn .nnde balkl ve kymetli oniki mermer stuna
istinad eden kemerler ve kk kubbeli revaklar bulunmaktadr. Or
tada ise imdi eserine tesadf olunamyan bir adrvan mevcuddu. Bir
\macar mhtedisi olduu sylenen bu ztn, ancak Otaklar'daki Fethi
.Ahmed elebi cmi'ini yeniden yaptrd, su getirttii, bir de o ci
varda sebil bina ettirmi olduu mlmdur.
3 1

Yemi vesikalar
Tarih vesikalarn devir ve hdiseleri aydnlatmada oynadklar!
s o l burada bir kere daha tekrar edecek deiliz. Bu keyfiyet ayn
vehile ve belki daha fazla olarak tarih ahsiyetlerin biyografik du
rumlarn belirtmek yolunda da kendisini ziyadesiyle hissettirmektedir.
Bu sebebden dolaydr k i n plnda yeralmas c a b ettii halde her
.naslsa Osmanl melliflerinin en ziyde ihml ve lkaydisihe maruz
(kalmak gibi bir' tli'sizlikle karlaan Osmanl mimarlarnn hayat
ye msek faaliyetlerini renmekte vesikalara dayanmak zaureti
-vardr. Arivlerimizde Osmanl mimarisi tarihini alkadar eden tarih
vesikalarn tesbit, ta'yin ve tasnifi ilerine henz ok yakn .sa.yil.abi- .
Jecek bir zamanda balandndan bugnk artlar d h i l i de bu ne.side dhi tam bir baar elde edemiyoruz. Bu yolda m s t e t sayl--

8 1

Selanik kadsna hitaben- yazlan 26 Rtbi'l-hir 1188 t'ar'.hli' b-r bii^m suretin
de, Selanik kazas muzafatndan Kassandra adas m u k t a a M , t ita n b M Krlejme civarnda vki' Bb's-sade. aalarndan Gazanfer Aay-i Allt . e v a f mukaffalarndan
olarak gsterilmitir. Filhakika, buras Gazanfer Aa'ya te.nlk u l u n m u ve nfassalan
jmlknme,-i. hmyn verilmitir ( b k . Ahkm- Maliye defteri, Maliye defterleri tasnifi,
,nu 7831, s. D6/b).
Trkiyat Mecmuas

13

Muzaffer Erdoan

194

bilecek muvaffakiyetlerin esasl ve ciddi bir alma ve aratrmaya)

istinad etmek artiyle hayli uzun bir zaman ii olduunu ve&bir bakma*,
g r e de her hangi bir tesadfe bal bulunduunu bir an dahi hatrdan
karmamak lzm gelir.
Kanaatimizce Osmanl san'atnn pek mu'ten bir simas olarak
gzlerimizin nnde canlanan mimar Davud Aa'nn btn tarih ah
siyet ve hviyeti, ancak bu belirttiimiz artlarn hakkiyle yerine g e l
mesi sayesinde mmkn olabilecektir. Yakn zamanlara gelinceye ka
dar bu byk mimara dir bilinen 'tarihi' VeskalfirVj&yef rih m%rhnv .
Ahmed Refik Bey'iri yaynlam olduu yirmi iki-yekadan ibaret, idi.
Ser mmaran hassa Davud Aa'nn hayat yef faliyetleri ile^ ya
kndan ilgili olmak zere Baveklet Arivi'ndeki aratrmalarmzda,,
mezkr arivde bulunan saysz tarih kaydlar arasnda rastladmz,
neredilmemi on aded vesikay burada tarih sras ile yaynlamay.
T r k san'ati ile megul planlar iin faydal g r y o r u z . 1

istanbul

Haslar

kadsna

hkm

ki

Hliga kapum avularndan Su yolu nzn olan Davud avu kcpuma arz nderp Kdhr.e su yoluna msellim ta'yin olunan Zekeriya Bergusu nam karye ahalisinden Dimitri Nikola nam zimmi kar ye-i
mezbure ahalisi ile muaji.etli su yolu hidmetin ed idp hidmetindekusun yogiken imdi mezkr zimmi mahmiye-i lsta b l'a gelp ticaret
itmekle yavaclar ve ir kimesneler rencide eyledklerin
bildirmi idi
Byrdm ki hkm-i erifim vardukta gresiz Mezkr zimmi
kdrye-
mezbure ahalisi ile Kidhne su yolu hidmetin ed idp hidmetinde
kusun olmnyup mcerred IstanbuPd gelp. ticret ilmekle, ycvaclar veir kimesneler rencide itmek isterler ise men idp incittirmeyesiz ve"
ia'de'n-nazar
b:. hkm-i erifimi elinde ibka idesiz yle
bileiz.
(28 Muharrem

32

- Ahkm-. Mliye

de)'isr.i, MAliyo defterleri tasrifi, nu. 7534, s. 142.

984)

! l i

Mimar Davud Aa'nn hayat ve eserleri

Res. 2 r.kapda Sinan Paa medresesi

Res.

Mehmid Aa c ni'i (imalinden gru'i)

19^

Mimar Davud Aa'mn hayat ve eserleri

2
stanbul

Haslar

kadsna

hkm

ki

Hliy Dergh- mualim avularndan

Su yolu nazr olan DavuS
avu kapuma arz gnderp Kdhne su yolu msellimlerinden
Kara:
Halil nam karyede sakin olan Fer'ha d Abdullah nam kimesne
hsn-p
ihtiyariyle
su yolu hi d metinden feragat idp gir kefye-i mezbre sa~
kinlerinden Sefer b. Abdullah bendelerine tevcih olunup hkm-i
erif
sadaka buyurulmak ricasn bildirmi mdi mezkr Sefer b. Abdullah'ihtiyariyle feragat iden Ferhad yerine msellim ta'yin olundu Buyur
dum ki hkm-i erif vurdukta mezkre olgelen det ve kanun zrei
hidmet ittir esin. Su yolu hidmetine ta'yin olunan hidmetleri mukabele
sinde ne vehile muaf ve msellem olgelmiler ise bu dahi ol vehileola, kimesne mni' olmaya ve ba'de'n-nazar bu hkm-i erifi
elinde
ibka idesin yle bilesin. ,
(2 Saf er 984)-

istanbul Haslar

kadsna

hkm

ki

Hliy Hadmky
nam karyeden Hseyin nam kimesne
Dergh-r
muallrha gelp biz su yolu hidmetine emr-i erif ile ta'yin olunup emr-F
erif zre ed-i hidmet ider iken mr ayr hidmetin teklif
iderler
hayftir dey bildirdi
imdi byrdm ki hkm-i erifim vardukta g
rein Mezkr emr-i erifimle su yolu hidmetine ta'yin olunup ber mucib-i emr-i erif ed-i hidmet idp kuun yog iken hir
hidmetteklif
iderler ise itlirmeyesizt
(14 Saf er 984)
3

4
Sebeb-i tahrir yazla ki hliy Su yolu nzn Davud avu kapumae
>arz gnderp merhum Sultan Sleyman tbe serhunun evkafndan
Kt33 Ayn
Ayn
3 1

defter, s. 331.
defter, nu. 7534, s. 175.

Muzaffer Erdo n

fdhne su yolu msellimlerindenkarye-i

Yenice-i Belgrad msellimi
Yani
Petro nam zimmi mrd olup yeri mahll olman mrd-i mezburun olu
.Lapetro nam zimmiye yeri tevcih olunup bert-i erif sadaka buyurulmak
.ricasna arz olundu dey bildirmisin
imdi mezbur veledi babas yeri
ne msellim ta'yin idp bu bert- cedid-i hmynu virdim ve byr
dm ki varup msellim olup olgelan det ve kanun zre
msellimlik
Jiidmetin ide M dm ki ed-i hidmetidp
hidmetinde kusun olmaya
Bunun emsli msellimler
hidmetleri mukabelesinde ne vehile olgelmiler ise mezkr dahi ol vehile ola Kimesne mni' ve
mezhim
olmaya.
(23 Saf er 984)^
' ..

Sebeb i tahrir yazla ki, hli y Dergh- muallm

avularndan
^Suyolu nazr olan Dpd avu kapuma arz gnderpKdhne
ca
nibinden mahmiygzP'IstanbuV a gelen su yolunun hidmet-i
irgdiyesin
tiden Zekeriya-i Bergoz nam karye msellemlerinden
Nikola
Varyurki
.nam zimmi defter-i hjkpnde: msellim fa'yin olunup hidmeti mukabe
lesinde haratan ve ispeneden ve avarz-1 divniye ve teklif-i rf iyeden
muaf ve msellem
olman hliy mahruse-i istanbul'a gelp ticret
itmekle muafiyetime dahlolunmsndan
ihtiyat iderim dey
bildirilegeden bu bert-1 cedid-i hmynu virdim ve byrdm ki varp mahalli
rmezbure msellim olup ed-i hidmet idp kusun yok ise mezkr karye
<ahalisi defter-i hkande
su yolu hidmeti mukabelesinde haratan ve
ispeneden ve avrz- dvniye VB teklif-i rfiyeden ne vehile muaf
-olgelmi ise gir ol vehile mni' ve mezhim
olmaya ve istanbul'a
''gelp ticret itmekle kimesne dahletmek islerler ise ittirmeyesiz.
(24 Saf er 984)**

6
stanbul

kadsna

ve Mmarbaya

hkm

ki

stanbul'un tark- m kaldrmlar

termim olundukta kalan hurcdavat ta ve toprak yollar zre dklmekle
yende ve revende mru35 Ayn
Ayn

defter, m. 221.
defter, s. 247.

Mimar Davud Aa'nn bayat ve eserleri

.- 199

runda sret virp ve istanbul hisarnn hricinde duvar dibinde bz

.kimesneler denizi doldurmak ile yollar tutulup ve kadimden sular aka
geldi yollarn krizin bozup hir yerden aktmak ile su yollar tutu
lup ve tahta havli evirp yollar daraldup ve bzs dahi
kaldrmdan
.tara bina itmilerdir
ve bzlar yol zerinde satu bzr idp yola
mzayeka
virirler ve cevmi' haremlerinin ve etrafn kayyimler
pk
itmeyp ihml iderler ve etrafna, dkknlar, yapup nne kumlar d
kp temiz itmezler ve Etmeydam'n
ve,Sultan Byezid cmi'i haremini
msellimler
spregelmi iken imdi taalll iderler dey mezbele subas Hasan gelp lm eylemein byrdm ki hkm-i erifim
vardukta
hu hususa gerei gibi mukayyed olup olgelan det ve kanun zre ehri
pk ittirp kimesneye taalll ve inad ittirmeyesiz ve yle ki emr-i
erifime muhlif ve det-i kadime ye mugyir krizleri kadimi mecra
larndan hir cnibe dndrmekle
bkedp ve yollara tahta havliler
,ekp tazyik olunmu ise hassa mmarbam mbereiiyle grp er'ile
zararlarn def'idb saraylar olgeldi zre kadimi mecrlarna
aktitrasz.
'

.
(26 Saf er 984)
' .

7.

Merhum ve mafurnleh Sultan Sleyman

tbe serhunun
istan
bul'da olan imreti evkaf mtevellisine
hkm ki
Hliy
evkaf- mezbreden
Haslar a tbi' Krkkemer
kurbnde
mkV olan kpr ve kaldrm ve Uzunkemer kurbnde olan kprler
selden yklup harab olup ta^mir ve termime muhta oldum Su yolu
.nzn ziyde mecdehu lm eyledi mdi buyurdum ki hkm-i
erifini
vardukta binefsihi mukayyed olup zikrolunan mahallere varup greMn Kaziye di d gibi olup ta'mirve termime muhta yerleri var ie
heraber muhamminler marifetiyle tahmin-i sahih ile tahmin idp vuku'
zere yazup kapuma arzeyleyesin Sonra emrim ne vehile olur ise
Syle bilesiz.
.(28 Saf er 984)

Sebeb i tahrir yazla ki, hl Ktdhane Su yolu nzir

uud ziyde mecdehu kapuma arz gnderp merhum Sultan
37 Aym
38 Ayn

defter, s. 232.
defter, s. 218.

olan DaSleyman.

Muzaffer Erdoan

200

Gzi tbe serhnun evkafndan Kidhne suyolu meremmatna

muafi
yetle msellim olan karye-i Akpnar'dan
Ahmed b. Abdullah fevt oluphidmet-i lzimesi hli ve muattal kalman yerine Deliklikaya
namkaryeden Yusuf b. Abdullah yarar ve hidmet-i mezbure uhdesinden gel
mee kaadir bendeleri olup fevt olan Ahmed yerine ta'yin buyurulmak
recasn arz olundu dey .bildirmiiz
imdi mezbur Yusuf u
mteveffay
mezburun yerine msellim ta'yin idp bu bert- saadet yt virdim ve:
byrdm ki varup fevt olan Ahmed b. Abdullah yerine su yolu mere*
. metcisi olup hidmet-i lzimesinde mcidd si olup hidmet idp ma
dam ki kusuru olmaya. Defter-i Cedid-i Hkande su yolu
meremetciler
ne vehile olgelmiler ise ol dahi ol vehile ola Kimesne mni' vemezhim
olmaya.
(28 Saf er 984)
-

'
Haslar

kadsna

hkm

9
ki

HliySu
yolu nzn olan dergh- muallm avularndan
Davud
avu kapuma arzhal idp su yolu hidmetine ta'yin olunan kimesneler
cretsiz hidmet ittiklerinden
mad ekser zamanda su hidmetinde olmala endan ziraat ve hirsetleri
dahi olmayup ziraat ve hirsetlerinden hsl olan arpa ve saman ancak kendlerin davarlarna
kifyef
idp bu sebeble imdiyedek
su yolu hidmetinde olanlara Istabl- mireiin arpa ve saman salnup gelmemiken hli y olgelmie mugyir mez
burlara dahi arpa ve saman teklif olunmala mezburlar su yolu hidme
tinde fergat itmek mukarrer olmutur. Kend mhimlerinden
kifyet
ten ziyde saman ve arpalar olmayan su yolculara det-i kadime mu
gyir arpa ve saman teklif olunmamasn
taleb iderim dey
bildirdi.
Arpa ve saman teklif i kll ziraatleri olup arpa ve saman
olanlaradr
' Byrdm ki hkm-i erifim vurdukta yle ki didi su yolculara ka
dimden ve imdiyedek
arpa ve saman teklif olunu gelmeyp ve sbika
teklif olundu takdirce hl teklif olunmak cab ider. Raiyyet
yerlerin
alp ir reaya gibi kll ziraat ve hirsetleri olmayup ekser zamanda
su yolu hidmetinde olmala arpa ve samanlar
ancak kend
davarla
rna kifayet ider ise bu takdirce kendlere kifyetinden
ziyde arpa
ve saman olanlardan sbika irsal olunan emr-i erifim zre aka ile
tedrik ittirp saman ve arpas olmayanlara hilf- emir arpa ve sa
man teklif ittir mey esiz.
i?'
(2 Cemziy'l-evvel
984)^
39 Ayn
4 Ayn

defter, s. 244.
defter, s. 758..

Mimar Davud Aa'nn hayat ve eserleri

20L

10
Su yolu nzn

Davud avu'a

hkm

ki

Haslar kazasna tbi' o"-*"*"- nam karye kurbnde vki' olan Sa

ray- mire su yolu lmnn seksen kula yeri tecdid olunup ve iki
yerde sedler yaplup ve lmn iine knk denp ve eski kemerin
bir kemeri har ab olup iki ayak ile bir gz ta'miri ve
nam karyekurbnde vki' olan yeni kemerin ayan sel bozup hdrab
eylemitir
Onun dahi eddi bina olunmas lzm olup bu cmleye altm bin akaz
tahmil olunduun istanbul hassa harcemini ziyde mecdehu gelp lmeylemein
byrdm ki hkm-i erifim vardukta binefsihi
mahall-i
mezbure varup ta'mir ve termim idp ve lzm olan harcn
cern'ittinhaslar karyesinden sarf hare idesin Ve ne mikdar aka hare sarf
olunduun mfredtiyle
defter idp defterin Dergh- muallma
getrp teslim ittir esin.
(3 Cemziy'l-evvel
984)^
11
Haslar

kadsna

hkm

ki

Merhum ve mafnrhleh
Sultan Sleyman Han evkaf
mtevellisi
kaimmakam
kapuma arz gnderp evkaf-
mezbureden Haslar'a
tbi''
Krkkemer
kurbnde vki' lankpr ve kaldrm ve Uzunkemer kur
bnde olan kpr selden yklup harab olup ta'mire muhta
olduunlm olunman binefsihi zerine varup tahmin idp arz idesin dey
ferman olunman Su yolu nzn Davud avu bendeleri ve hassa mi
marlarndan
Cfer kullan ile mahall-i mezbure varlup
Uzunkemer
kurbnde olan kpr tecdidine ve Krkkemer
kurbnde olan kpr ve
kaldrm
ta'mir olunmasn emridp byrdm ki hkm-i erifim var
dukta bu hususa mukayyed olup zikrolunan kprlerden tecdid olunmaklzm olan tecdid idp ve ta'miri lzm olan kpry ve kaldrm
mtevellinin kaimmakam
marifetiyle ta'mir ve ihracatn
mfredtiyle;
defter ittirp harc n lzm olan akay vkftan virdiresiz
Amma
ta'mir hususunda bizzt mukayyed olup tahmin olunan akadan eks
gile itmama iritirp itlf ve israftan ihtiraz, idesiz.
b
v.::
(5 Cemziy'l-evvel
984)
ia:

1 1

Ayn defter, s. 691.

. Ayn defter, s. 719.

'

1-202

Muzaffer Erdoan

12
ehreminine

hkm

ki

Tezkire vrcak malm ola ki

kprs kurbnde vki' o'.an
mir emenin yollar harab olman suyu gelmeyp krizlerinin
meremmat ile be yz yetmi bin aded cedid k.k demesiyle sekiz bin
aka tahmil olunduun Su yolu nzn-canibinden
arz olunman
tecdid
olunmas emrolunmutur.
Gerektir ki zikrolan emenin meremmata l
zm olan yerlerin Su yolu nzn muvaffakiyetle meremmat ittirp ih
racatn grp deftere kaydedp tahmil olunan akadan ekskle itmama
dritirmee ikdam-1 tam idesin.
(24 Cemziy'l-hir
984)
is

13

Yenieri

aas Mehmed'e hkm

ki

Dergh- muallm avularndan

olup Su yolu nzn olan Davud
:mektub gnderp su yollar ziyde olmakla su yolu hidmeti ziyde l
mtr. Devirme acemi olanlarndan yirmibe nefer verilmesini reca
.itmein byrdm ki vardukta devirme acemi olanlarnn su yolu hidmetine kaadir yararlarndan
yirmibe nefer olan ta'yin idp defter
eyleyp marnileyhe
teslim ittiresin ki mnsib olduu zre istihdm
eyleyesin. yle bilesin, almet-i erif eme itimad kl asm.
(15 Ramazan

986)

Netice
Koca Sinan'dan sonra Mmarbalik mevki'ini igl eden Davud
-Aa'nn mevsk tarih kaydlara istinaden hayat ve eserleri zerinde
buraya kadar serdettiimiz mtalalar sonunda aceba ne dereceye kadar bir baarya erimi bulunuyoruz? Bu sul cevabnn kat'i ve ta*3 Ayn defter, a. 919.
** Mhimme defteri, na. 35, s. 357.

Mimar Davud Aa'nn hayat ve eserleri

203

-mamen msbet olduunu bugnk artlar dhilinde ifade etmek maale

sef gtr. nk gerek hayatnn muhtelif safahatnda ve gerekse
eserlerinin idiyet ve hususiyetlerinin ta'yin ve tebitinde bir takm
mechl noktalarla karlamaktayz. Evvelce neredilenler de dhil ol
duu hlde bulabildiimiz tarih vesikalar, btn bu keyfiyetlerin zah
ve tefsirinde bizi tam bir itminana eritirmi saylamazlar. Bununla be
raber hemen hemen elde mevcud btn kroniklerle tarih vesikalara
dayanarak tafsiltn zikrettiimiz roes'elelerde hi olmazsa en azdan
bir hakikat emmesini hissetmemek imknszdr. Bu yolda iktisb edil
mesi kuvvetle muhtemel olan muvaffakiyetler; bizden sonra tarih kay
nak ve metinler zerinde daha ciddi ve esasl, daha verimli ve feyizli
-aratrmalara bal bulunmaktadr. Btn bu glklere katlanmak ise
her hlde faydasz saylmamaldr. Zira onu biz, yukarda kaydettii
miz gibi Koca Sinan'n salnda bizzat yapt eserlere adn hak
kettirmek mazhariyetine eriebilen yegne bir s a n ' a t k r olarak g r y o
ruz. Bundan b a k a byk stadnn Osmanl mimarlnda am oldu*
u ra sadaktindeki stnl, bhuh lrilndeh onr yaplan
-eidli inaattan kolaylkla anlamak mmkindir. Bu itibarla Mimar
Davud A a , Koca Sinan'n;. muvffakf olrnu=bir Amkkibi s r t a b i l i r .
O, Osmanl mimarisi tarihindeki nemli varlndan" baka""' S yolu
nzrln if ettii s r a d a su ilerindeki mhim mesisiyle de ayrca
tedkike d e e r bir simadr.
Klsik devrin stadlarndan olan Mmar Davud'un eserleriride ss
ve ziynetin onlar gzelletirmekte olduunu g r m e k her an mmkindir.
Jncili Kk' byk bir maharetle ileyen Mmar Davud, ayn hisler
-altnda yapt eme ve sebilleri de birer zarif su bidesi hline ge
tirmitir. Hakikaten bu eid antlardaki ilemeler, nhtler, oymalar,
birbirine sarlm dallar ve yapraklar; d e t a Seluk an'atkrlarnn
mermer aheserlerini hatrlatr. Bu itibarla mezkr eserlerinde Mmar
Davud Aa'y Trk klsik mimarsinin heybetli ve muhteem eserleri
ne iekler serpmek, ssler aksettirmek isteyen byk bir s a n ' a t k r
-olarak grmek ve ahsiyetini ise bu bakmdan incelemek c a b eder.
Davud Aa'nn san'at hayatnda bheiz yaad devrin itima,
..siys, asker ve bilhassa iktisad durum ve artlarnn da gz nn
den uzak tutulmamas gerekir. Btn bu ahval ve eritin stnlk ve
dknlk dereceleri her devir iin san'atkr hayatnda bir takm yk
selip alalmalarnn balca mili olaca muhakkaktr. Bilindii zere
Davud Aa'nn yaad devir, Yavuz ve Kanun ile en yksek mertebesine ykselen Osmanl imparatorluunun yava y a v a aksi istikaanette sukuta d o r u yrmekte olduu bir zamana tekabl eder. B y l e
:

204

Muzaffer Erdoan

bir zamanda mkemmel saylabilecek bir san'at muhitine eri m

bir s a n ' a t k r ne kadar kuvvetli ve kudretli bir kaabiliyete sahib olursat
olsun her halde stn vasf ve hassalarndan bir ounu, hi olmazsa
bir ksmn, ister istemez fed etmek zorundadr. te Davud Aa'nn da
on iki.yl gemeyen Mmarbal devresinde kendisinden byk bir
midle beklenen o hne eserlerini meydana getirebilmek imknn,
bulmakta zorlua maruz kaldm syleyebiliriz, Hatt Yemen ftihi
Sinan Paa'nin yukarda zikretmi olduumuz dillere destan olan ha
zineleri bile byle bir gelimeyi hakkiyle temin edemediini muhak
kak addetmelidir.