Gp phn nghin cu

Vn ho v Tc ngi
--------------------------------------------------------------------------------

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

1. Ci sng v ci cht trong quan nim ca ngi Mng

2. Phn thn thoi trong t nc
3. Xung quanh hnh thc khai thc rung lang
4. Cp vy Mng
5. Hoa vn cp vy, hoa vn hnh hc
6. Mn n Hu, mn n Mng
7. T Theng wang Mng thc mc v thnh hong Vit
8. Vua Ch
9. C cu t chc lng Vit c truyn Bc B
10. Dn ch lng x
11. Lng x Hng Sn
12. Nhn xt bc u v gia nh ca ngi Vit
13. Mt tri vi nghi l trn nng ca ngi Mng (Mng ) Ty Bc Vit Nam
14. Hoa vn cc dn tc Giarai - Bana
15. Thm "nh m" Bana - Giara
16. Nhng tiu cc l ra qua np sng vn ho Ty Nguyn
17. T nh ngha ca vn ho
18. Nhn c Ma thing
19. T mt vi tr din trong l hi lng
20. Quanh chuyn cnh quan v b mt tc ngi
21. M thut c trong s nghip xy dng con ngi mi

NGUYN T CHI

/
om

ts

.c

ci sng v ci cht trong

quan nim c truyn ca ngi Mng

is

m nay

og

Ngy ny

ol

Ti dy

op

K chuyn xa cho ngi nghe

hr

Ni v xa cho ngi hay

Mai sau

nt

C ngy n cm ung ru

ga

Ngi khc chuyn cng i...

un

(M u mo t nc: li b Mo ni vi ngi cht)

ht

tp

://

yo

Trong khun kh cuc vn ng ci cch phong tc tp

qun, mt mt quan trng ca cng tc vn ha min ni,
nhng ng ch lnh o cc cp, m chng ti c dp tip xc
trn a bn Mng (Ha Bnh), u c bit quan tm n vic
ci to tp tc ma chay v ci xin. Ci cch tang l cn c coi
trng hn ci cch hn l. Thc vy, trong sinh hot tn gio v
x hi c truyn ca ngi Mng, ma chay l dp gy tn km
nhiu nht: tn tin ca, tn sc ngi, tn th gi. Chng nhng
th, nhn di gc chng m tn v gio dc ch ngha v

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

thn, tang l l mt trong nhng nghi l tn gio m c ca

ngi Mng, l hnh thi kh tp trung ca m tn d oan c
truyn. Nhng, nh mi nghi l ln ca bt c dn tc no, tang
l Mng cn th hin, trn l tit, nhng quan nim v tr v
nhn sinh quen thuc ca dn tc. D khng thiu ch lch lc,
cc quan nim y bt r lu i vo tm khm ca ngi
Mng, l cht liu gp phn xy dng nn ci m nhiu nh
dn tc hc gi l mi cng cm ca mt dn tc. Khng th
nht n xa b tt c bng bin php hnh chnh. Bn cnh
nhng quan nim li thi, nhng tp tc lc hu, tang l Mng
cn bao hm nhiu gi tr tin b ca di sn vn ha dn tc, m
ngi Mng hin nay mong k tha v pht huy mt cch hu
ch trn bc ng xy dng ch ngha x hi. Mi tnh gn b
ngi sng cng nh ngi cht vi t, nc, xm, mng(1) bc u ca tnh yu nc, tinh thn chng p bc tot ra t
mt s l ca, ch l vi t d gia nhiu t d khc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Cn xa b nhng g v gi li nhng g? l cu hi m
mt s ng ch Ha Bnh nu ln khi trao i vi chng ti.
Qua bn bc, cc ng ch cng nht tr vi chng ti rng, trc
khi quyt nh xa b hay gi li, vic trc mt r rng l phi
tm hiu xem c nhng g. Ngha l phi iu tra dn tc hc
v tang l, khng nhng ghi chp t m cc l tit, m cn thng
qua l tit rt ra nhng quan nim v khi nim n nu bn
sau. Trn c s hiu bit , cc ng ch Ha Bnh s cng
nhn dn Mng gii quyt thch ng vn xa b nhng g
v gi li nhng g. Chng ti tin tng nh vy. Ti liu ngn
ny ch nhm gp phn rt nh vo cng tc gn c khi
trong ca cc ng ch Ha Bnh, bng cch trnh by li
nhng quan nim c truyn ca ngi Mng v ci sng v
ci cht, trong chng mc chng ti thm d c qua kho st

10

ol

og

is

ts

.c

om

tang l. Vn ny cha c nhng ngi nghin cu dn tc

Mng trc kia cp n(2). Ci sng v ci cht ni y
khng phi l nhng thnh phn ca mt hc thuyt tru tng
v v tr v nhn sinh, kt qu t bin ca mt tng lp tng
l. Chng ti ch mun ni n th gii ca ngi sng v th
gii dnh cho tinh linh, trong quan nim dn gian ca ngi
Mng trc y, ri t tm hiu s phn ca linh hn khi con
ngi tt th, nhng bc ng ca linh hn t ci sng
n ci cht. Con ng y biu hin qua cc l tit tang ma.
Tuy nhin, trong gii hn ca mt bi tp ch, chng ti s
khng miu t cc l tit ni tip nhau, m ch hy vng rng din
bin c bn nht ca m tang Mng s l phn no qua vic
trnh by cc quan nim(3).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Ln li nhng trang s tay ghi chp trn thc a qua cc

cuc kho st cng nhau tin hnh t nm 1964 cho n nay,
chng ti khng nn c bi hi khi nh n nhng b, nhng
m, nhng ng ch, tuy ch gp g trn cc chng ng in
d, nhng khng ngn ngi dnh th gi gii cho chng ti
mt on mo ti ngha, thm cho chng ti mt hiu bit c
th(4). Trong qu trnh chnh l v phn tch ti liu, chng ti
nhiu ln tham kho thc tin ca cc dn tc khc. Nhng
ln , nhiu bn ng nghip st sng cho php chng ti s
dng kt qu nghin cu ca cc bn, k c mt s ti liu cha
h cng b, tin i chiu, so snh. i vi chng ti, thi
v t l mt tm gng v tinh thn khoa hc v hp tc x
hi ch ngha. Xin cc bn nhn y li cm n chn thnh ca
chng ti(5).
Nu qu thc, nh chng ti ngh, khi nim linh hn l
ht nhn ca mi t tng tn gio, th tang l t phi l biu
hin r nt nht ca khi nim y. V ma chay l g, nu khng

11

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

phi l gii php cao nht v cui cng - gii php ti chung m mt cng ng th ngi sng a ra khun xp s phn
ca linh hn mt thnh vin. Tic thay, nhng ti liu c th v
tang l Mng vn khng cho php chng ta tr li chnh xc cc
cu hi sau y: Theo quan nim c truyn ca ngi Mng,
con ngi c my hn chnh, my hn ph? Trn c th ca
ngi sng, cc hn chnh v hn ph s ra sao? Thng thng
nc ta, cch gii p cc cu hi trn y thuc phm vi quan
nim dn gian, ch khng phi l c quyn hay c quyn ca
mt ng cp, mt tng lp no c. Chng hn, ngi Ba Na no
n tui trng thnh u bit r rng mi ngi c ba P
NGOL (= hn), hn chnh xoy tc, mt hn ph trn trn,
mt hn ph trong thn, v khi con ngi tt th th hn
chnh i v th gii bn kia, cn cc hn ph c vt vng trong
rng, v sau bin thnh sng mc(6). C th dn nhiu t d
tng t v cc dn tc khc. iu lm cho chng ti ngc nhin
l khng mt ngi Mng no, k c cc c cao tui v nhng
ngi vn l P Mo (= b Mo) (7), c th tr li nhng cu hi
trn mt cch dt khot. y khng phi l tnh trng mi. Di
thi Php thuc, khi cuc sng c truyn ca ngi Mng cha
bin dng nhiu, J.Cuisinier tng vp phi mt tnh trng
tng t, m v sau c khng qun nhc li: H ngp ngng v
cch gii p nhng cu hi y, hnh nh cha bao gi h t hi
nh th c(8). Khi nim linh hn, hoc cha kt tinh, hoc
ang phn gii, trong quan nim dn gian ca ngi Mng.

ht

tp

Theo quan nim ph bin ca h, th ngi sng c nhiu

hn, m ting Mng gi l VI (va). C l nhng va y c
phn b khp c th ca con ngi, v tt c nhng ngi cung
cp ti liu cho chng ti u dn cu ni u ming sau y:
PN ML WI PN M, M ML WI PN CHIU

12

op

ol

og

is

ts

.c

om

(Bn mi va bn phi, nm mi va bn tri). Nh vy, ngi

sng c chn mi hn c thy, n ng v n b u th. Ti
sao li phn b khng ng u nh vy? Phi chng v qu tim
bn tri? Trong khng gian huyn b ca ngi Mng, pha
bn phi v pha bn tri gi nhng chc nng khc nhau nh
th no? Trc nhng thc mc ny, cc c, cc b Mo, m chng
ti tng c dp thm hi, ch bit lc u ci xa. Tc gi cun
Ngi ci sng cn nhc n mt quan nim khc: con ngi c
ba HN (=hn), nu l nam th thm by BA (=va), n th
thm chn(9). Nhng, qua thm tra in d, chng ti thy rng
quan nim ny - da trn s phn bit gia hn chnh v hn
ph, gia nam v n - hoc khng ph bin khp ni (ch c ti
mt s vng tip gip a bn Kinh), hoc khng phi l quan
nim dn gian (ch ph bin trong mt s nh Lang, hoc nhng
gia nh t nhiu c Nho hc).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Trong s chn mi va ca ngi sng, xa kia ngi

Mng c phn bit hn chnh v hn ph khng? Mt ln na,
chng ti nh dng li trc ting ci xa bt lc. D sao, iu
c th phng on l: c nhiu loi va, t nht cng c hai loi.
Nhng ngi cung cp ti liu cho chng ti thng dn mt cu
ni u ming khc: WI THn Po MOONG, VI KHANG P
C (= Va rn b mung, va sang b c). Cu ni xc tch n
mc ti ngha i hi chng ta phi tm hiu mt vi khi nim,
k c v phng din t ng. VI THn (= va rn, va cng)
cng l tn mt nghi l tn gio ca ngi Mng, c lin quan
n khi nim linh hn. Ngi n tui gi cm thy sc bt
u suy, cng nh ngi chun b i xa, thng mi LA WI
THn (= lm va rn), tng cng sc lc cho mnh bng
cch lm cho va cng rn. B Mo, trc khi i ch tr tang l,
cng t lm va rn, va ca mnh sc mnh p o v

13

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hng dn hn ngi cht. Di mt ngi nghin cu dn tc

hc tn gio, tc lm va rn khng th khng c nhng mi
quan h, d xa xi, vi mt quan nim rt c v linh hn, quan
nim linh hn bng bc, linh hn cha c th ha, m c ngi
cng iu ln thnh thuyt nng lng v linh hn(11).
WI KHANG (= va sang) thc ra l g ? Vn cn treo y.
Cho n nay, chng ti cha gp mt b Mo no gii c ngha
bng ca t KHANG(12). Cn P l mt ng t m phm vi ng
ngha kh rng. Trong nhiu trng hp, P c ngha l git.
V ngha tng hp ca cu Va rn b mung, va sang b c,
hu ht nhng ngi cung cp ti liu cho chng ti u cho
rng va rn l loi va c uy lc thng mung th trn
rng (P = git). Cn va sang th sc thng loi c di
nc. Ring mt c xm Bi Tro, thuc mng Rch c (nay
thuc x T Sn, huyn Kim Bi), a ra mt kin gii kh
l th v. Theo c, va rn l loi va nh, nn c v vi
mung th trn cao (trong rng, trn sn ni), cn va sang
l loi va nng, khc no con c bao gi cng di thp (di
nc). Tuy n c, cch minh gii ny bit u chng c th m
thm mt hng kho st. V va nng v va nh cng l
nhng khi nim ca ngi Kinh, mt dn tc st nch ngi
Mng, v c quan h b con vi ngi Mng v nhiu mt(13).
Xa hn na, phi chng quan nim v trng lng ca linh hn
tim tng trong cc khi nim hn tt v hn xu ca mt
vi ngnh X Ty Bc(14)?

ht

tp

iu chc chn l cp hnh tng mung - c khng ch tn

ti trong cu ni u ming dn trn, nh tnh cho hai loi
va, m cn xut hin t nht cng trong ba trng hp khc.
Trc Cch mng thng Tm, trong cc m tang ln, thng l
m tang ca NHA LANG (= nh Lang, ng cp qu tc trong

14

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

x hi Mng c truyn), c m phi mi ba b Mo cng hnh

l: l MO DN (cha r ngha en ca t dn)(15). Trn
mt nghi trng ca b Mo, ch dng trong trng hp ny (xem
Hnh I), c cm hai l c ui nheo, mt v hnh con mung, c
th l con hu, mt v hnh con c. Cng trc cch mng, cc
nghi l nng nghip tin hnh trong mi xm Mng u tp
trung vo v ma. L m u cho v ma, trc ngy cy v t,
l l KHng MUA (= khng ma, cha nm chc ngha en
ca t khng), c hnh trong thng ba m lch ti QUn
(=qun), ni th THENG WANG (= thnh hong, thn bo v
xm). Ni chung, vt t l ln. Nhng mt s xm - v nh xm
p (thuc Mng Rch
c), ni chng ti thu
c chi tit sau y cn gi mt tp tc c
hn: vt t phi l con
mung, c th l con nai
hay con hu. V vy,
trc l khng ma, c
khi sut mt thng tri,
LANG TAO (= Lang
o, qu tc thng tr
xm) cm u dn xm
i sn lin min ht
ngy ny n ngy kia,
phi git ln lm l:
ngi ta xem y l triu
chng mt ma. L kt
thc ma l l N CM
NON (= n cm non),
Hnh 1: Nghi trng ca b Mo trong mo Dn hay l N CM MI (=

15

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

n cm mi), tin hnh trong tng nh, vo thng mi m lch,

trc ngy gt r. Trong dp ny, vt t bt buc l CM CHUL
(= cm chn, tc cm dp, cha r ngha en ca t chul), v
c, c th l C T T (= c t ngha l c m li bng l
ri ln). Nai hay hu, v c, cn l nhng n thng thy
trn mt hin vt thng dng ca nn m thut Mng c
truyn, b phn c nht c hoa vn trong trang phc ca n
gii: ci KC WL (= trc vy, u vy, m ngi Kinh
vng Mng thng gi l cp vy)(16). Ngc dng lch s,
chng ta khng qun rng hu v c cng l nhng m-tp
c th hin trn mt s hin vt bng ng thau thi c. S
lp i lp li ca cp mung c trn nhiu chiu ca cuc sng
Mng - k c chiu thi gian, nu m rng din trng t dn
tc Mng ngy nay ra nhng cng ng th c tr trn t
nc ta t thi s s, t hoa vn cp vy n m-tp trng ng
- chng t rng nhng hnh tng ny c mt thi lch s lu
i v chn hn l phc tp. Mc du ngy nay khng mt ngi
Mng no cn c th gii thch cho ngi lm dn tc hc ni
dung ca cp mung - c, r rng y l hai biu tng mang
ngha tn gio hay thn thoi, ng thi gn cht vi nhau
thnh mt th lng phn(17).

yo

Xung quanh khi nim va ca ngi Mng, ti liu c

trong tay ch cho php ni chc rng:

2. S lng va ca n ng v n b khng khc nhau;

ht

tp

://

1. Theo quan nim c truyn ca ngi Mng, ngi sng

c nhiu va;

3. Nhng va y c phn b khng ng u bn phi

v bn tri ca c th;
4. Va c chia thnh hai loi, m chng ti cha c iu

16

kin phn bit r chc nng.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nu chng ti cha th khoanh khi nim va ca ngi

Mng bng mt ng bin chnh xc, th tri li, v tr hoang
ng lm khung cho hot ng ca va ngi sng v hn ngi
cht l mt h thng kh r nt. Thc ra, trong vn hc truyn
ming ca ngi Mng, k c vn hc tn gio, khng c tc
phm no miu t v tr y. Ngay c ng mo ln T T T
C (= t nc) m chng ta c th xem phn u l
thn thoi Mng cn i, c nh li di hnh thc li
th(18) cng ch cp s lc n vic to thin lp a, m
khng h cho ta bit v tr to nn c cu trc nh th no.
Theo di din bin ca tang l, thng qua ng i nc bc ca
hn ngi cht, cng c th bit mt s vng thuc v tr y.
Nhng mt s vng cha phi l ton b. May thay, tt c cc
b Mo, cng nh nhng c, k c nhng M (= *b) tho c tch,
m chng ti c dp tip xc, u thng nht vi nhau trn
nhng nt c bn, khi h k cho chng ti nhng g h bit c
v v tr huyn hoc m ta mun tm hiu. R rng v tr quan
tn gio ca ngi Mng cn c nh trong quan nim dn gian.
ng nhin, mi ngi cung cp ti liu c th gp vo quan
nim chung mt s chi tit mi, hay t nhiu suy lun c nhn.
Nhng tp hp v sng lc li, c th rt ra mt ci vn chung,
m chng ti xin php trnh by li di y. Chng ta s thy
rng l mt quan nim phc hp, nh nhiu mt khc trong
nn vn ha phc hp ca ngi Mng.

ht

Theo quan nim c truyn ca ngi Mng, v tr chia

lm ba tng, ba khu vc khc nhau phn b trn mt trc dc.
gia l MNG PA (= mng Pa, ngha l mng bi
bng, hay l mng bng phng), th gii ca ngi sng. y,
ngi sng tp hp li thnh NOC (= mng, a vc, gm

17

op

ol

og

is

ts

.c

om

nhiu xm), di s cai qun ca Lang, ng cp thng tr, v

U (= U), tay chn ca Lang, Mng Pa, th gii ca ngi
sng, l khung cnh a l quen thuc ca ngi Mng, l
thung lng v ni i, l rung nc v nng ry, l xm, l
mng, nhng cng l KE CH (= K Ch) na. V, trong quan
nim v tr ca h, ngi Mng khng hon ton loi tr a
bn ca nhng dn tc khc, c bit nhng dn tc sng bn
cnh h t lu i, nh CON TO (= Con o, tc ngi Thi).
Do , t PA (=bi bng, bng phng) khng hn ch mng
Pa trong phm vi thung lng, ni c nhiu bi bng. C hn
ch chng, l hn ch trong phm vi mt t, mt phng i lp
vi tri bn trn, v vi lng t bn di. Nh ni trn,
v tr m chng ti ang miu t l mt h thng c trn c
di, mt h thng dc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

MNG KLI (= mng Tri), bn trn mng Pa, l

ni ng tr ca BUA KLI (= Vua tri), c cc KEM (= Kem) ph
t. X hi Mng c truyn khng c vua, nhng v nhiu l do
lch s nn khi nim vua rt quen thuc vi ngi Mng(19).
Trong mo t nc m chng ti va nhc n, nhn vt
BUA GIT GIANG (= Vua Gt Ging), ngi u tin xng vua
K Ch, c xem l dng di trc tip ca T CN (= Cn,
ng Cn), anh hng vn ha ca thn thoi Mng cn i.
Chc Kem nu r tnh cht x hi ca Vua Tri: ti i ni trn
a bn Mng (Ha Bnh), mt s chc u - tay chn ca nh
Lang - c gi l Kem, v nh cc chc KEM C (= Kem c,
Kem ln) v KEM N (= Kem em) trong h thng u mng
Vang c (nay trn t huyn Lc Sn). Cng nh Gt-Ging
trong mo t nc, Vua Tri cn mang din mo mt ng
Lang: x hi mng Tri ch l hi quang ca x hi c thc, x
hi ca nhng con ngi thc sng mng Pa. Trong mt

18

ol

og

is

ts

.c

om

on sau, khi gii thiu hnh trnh ca linh hn ngi cht,

chng ti s ni n chc nng ca ci triu nh ny, hay ni
cho ng hn l ca b my Lang mng Tri. Trc mt,
c iu kin hiu r hn t duy c truyn ca ngi Mng, phn
nh qua v tr quan tn gio ca h, chng ta hy xt n thi
gian v khng gian mng Tri. Vi tt c nhng ngi cung
cp ti liu, chng ti u t cu hi sau y: vua Tri v cc
Kem c cht hay khng. Ai cng dt khot khng nh rng cc
v y khng th cht, l bt t(20). Nu th, thi gian mng
Tri l v tn. Nhng khng gian y li hu hn. Chng ti
cn nh mi cu tr li ca mt b Mo mng ng c (nay
thuc huyn Kim Bi): Mng Tri cng c ch cng V b
dn ngay my cu trong MO KIN (= mo Kin):

op

MOONG NHM ti CT TOL

hr

MOONG TL TI CT KHUNG
(= Mung nhm i ht li,

nt

Mung don(21) i ht no)

ht

tp

://

yo

un

ga

y l ni tn cng ca mng Tri, ni cao nht trong h

thng dc ca v tr. Cn ni thp nht ca mng Tri, ch
tip gip vi mng Pa, l u? iu , khng ai xc nh
c. Ch bit rng, u ngoi mng Tri, trn ng xung
mng Pa, c mt con sng: theo mo Kin, khi ln tri, ngi
cht phi vt qua KHUNG KHANG PN KHN (= sng
Khng bn Khn)(22). Nh vy, gia mng Tri, th gii siu
nhin, v mng Pa, th gii t nhin, c sn li thng thng.
Nhng ngi sng khng th men theo li m ln mng Tri
c. y l li i dnh cho hn ngi cht, v ln mng Tri l
mt chng ng trong hnh trnh ca linh hn thot xc, m
chng ta s bn n sau. n lc y, chng ta s thy rng hn

19

ngi cht - d thnh tinh linh - cng khng th bc vo a

ht mng Tri, nu khng c vai tr ca b Mo, nu khng c
tc ng ca php thut.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Th gii bn di mt t, trong lng t, l MNG PA

TN = mng Pa tn, ngha l mng bng di). Tn gi y
(mng bng phng di) cng khin ta ng rng th gii
bn di ny khng khc my so vi th gii trn mt t
(mng bng phng). M qu vy. Cn c vo li miu t thng
nht ca nhng ngi cung cp ti liu, chng ti hiu ring
mng Pa tn khng phi l th gii siu nhin. y, c
ngi, sc vt, sn bn v nh c, cng ly v ly chng, sinh
con ci, c sng v c cht. y, c nh ca, c xm - mng,
c Lang - u, Mng Pa tn chng khc g mng Pa, y
con tru ch bng con ch, con b bng con mo, ngi ln bng
tr con mi ba mi bn tui(23). Xa kia, mng Pa v
mng Pa tn c li thng thng vi nhau: y l mt ci
RNG (= ci rng, tc li thng ming trn ni lin hai tng
cao thp) ni lin mt t vi th gii bn di. By gi, ngi
hai mng i li vi nhau, c nhng trng hp trai gi hai bn
ly nhau. V sau, khng r v l do g - c ngi cho rng v tc
l ci xin khc nhau - ngi hai mng lp li thng thng,
khng i li vi nhau na. Mt th gii bn di mt t, c c
dn, c cuc sng, l hnh nh quen thuc, vn c trong c tch,
truyn thuyt, quan nim dn gian, ca nhiu dn tc nc ta:
ngi Thi, ngi Ty, ngi Dao, ngi Giy Lo Cai, ngi
Pu po H Giang, ngi Kinh v ngi Khme Nam B,
nhiu dn tc Ty Nguyn...(24). T dn tc ny qua dn tc
kia, nhng chi tit k ra c th khc nhau. Nhng xung quanh
bn cht ca th gii y v nhng con ngi y, cc d bn
u thng nht vi nhau trn my nt chnh:

20

om

1. Th gii bn di mt t khng phi l m ty, khng

phi l th gii siu nhin ca tinh linh. Th gii bn di v th
gii trn mt t vn l mt, xa kia c li thng thng vi
nhau. ng lu l, theo truyn thuyt ca ngi v ngi
M, th loi ngi vn xut pht t th gii bn di y, trc
khi nh ln t lng t chim lnh mt t;

og

is

ts

.c

2. C dn ca th gii bn di c th l nhng ngi t

hon (theo truyn thuyt Mng, Thi, Ty, Giy, Dao, Pu po,
Kinh v Khme Nam B, Ba Na Ty Nguyn), hoc bng tm
vc chng ta (theo truyn thuyt v M). Nhng h l
nhng con ngi thc, bng xng v bng tht;

hr

op

ol

3. D ging th gii trn mt t v bn cht, th gii bn

di vn thua km th gii ca chng ta (ngi b t, n t,
dng a ta nh ri lm ct nh, vin n sc mnh ca
ngi trn mt t...).

://

yo

un

ga

nt

L th gii vt cht vn thng thng vi mt t, v l

mi trng thc, mng Pa tn t hn cng mt khng gian (v
thi gian?) vi mng Pa. C l chnh v tnh cht thc ny, m
c ngi mun xem nhng ngi ln di mt t l hnh nh
truyn thuyt ha ca nhng ngi Ngrit tng c tr ng
Dng v ng Nam . Sau y, khi bn n ng i ca linh
hn ngi cht, chng ta s thy rng, di v duy l ca n,
kin gii ny, thc ra, khng c c s chc chn.

ht

tp

MNG BUA KH (= mng Vua Kh) cng l th gii

bn di, nhng khng phi di mt t, m y nc. y
l vng quc ca bn KH (= Kh), di quyn cai qun ca
BUA KH (= Vua Kh). Kh l nhn vt huyn hoc thng
xut hin trong c tch v chuyn truyn k Mng di dng
rn ln nc. Nu c th ni rng ngi t hon mng Pa tn

21

.c

om

l ngi thc, c th ni l ngi bng xng, bng tht, th

tri li, bn cht ca Kh kh xc nh hn nhiu. iu khin
chng ti lu khi thm hi l, mc du Kh c th xut hin
di nhiu dng khc nhau, trong thc ca h, ngi Mng
khng bao gi tch khi nim Kh khi hnh tng rn gn
lin vi nc. M t cnh kh cn trong bui khi nguyn ca
tri t, mo t nc c cu:

ts

Chng c sng Li chy lt l bi

og

Nc sng m sng cha c

op

Hang cha c ni nui kh

ol

Bng cm tri la cha nn

Ting ch nhi cn lng im

is

Khng c sng Ci chy lt l de

nt

Bn bi bn g

hr

Ni cha c ch nui ra

ga

Cha c chn nui gii...

ht

tp

://

yo

un

y, Kh c xp cnh sng, cm la, ch nhi,

ra, gii, nhng khi nim c lin quan n nc. Ngn ng
vn hc Mng thng ghp hnh tng Kh vi hnh tng
Rng (cng l mt th rn) trong mt thnh ng c tnh cht lp
ly: CON KH CON RNG (=con Kh con Rng). Trong
nhng chuyn Kh m chng ti c nghe k, d mang hnh
dng g, nhng khi b ngi dng mu git cht, hay khi ang
ng, bao gi Kh cng tr li nguyn hnh con rn(25). Nh vy,
trn c bn, Kh l rn to nc.
Rn gn vi nc l mt khi nim c sn trong thn thoi
ca nhiu dn tc trn th gii, v c lin quan mt thit vi

22

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nim phn thc trong tn gio nguyn thy v cc nghi l nng

nghip: vn ny c nhiu ln s kt. Nguyn hnh rn
ca Kh c mt c im: bao gi cng c mt mo trn u
nh mo g sng. Qua cng trnh so snh ca C.Hentze(26),
chng ta bit rng, cng nh rn hai u v rn hai thn,
rn c mo l mt hnh tng thn thoi v mt n trang tr
ph bin khp min bao quanh Thi Bnh Dung. Nhng, trong
c tch Mng, Kh khng cn l khi nim thn thoi, biu
trng ca th gii bn di, th gii sinh vt v bn nng na.
Vt khi khun kh l-gch cht ch ca t duy thn thoi,
trn vo a ht rng ri ca tnh i trong c tch v chuyn
truyn k, Kh c nhn cch ha t nhiu, tr thnh nhn vt
c c tnh v lm khi tai qui, th li c php thn thng bin
ha, khi mang hnh rn, khi hin hnh ngi, khi vt v trn
mt sng thnh nhng khc LONG (= thn cy chui) nh
la ngi qua bn. Nhng dng bin ha k trn c phi hp
ti tnh trong chuyn M Ct, mt vin ngc trong kho tng
truyn c Mng(27). C nhng ngi, k c b Mo, qu quyt
vi chng ti rng Kh cng l ngi nh ta thi, nhng l ngi
di nc, i u phi mang lt rn. Mt s chuyn v Vua
Kh c th khin chng ta suy ngh theo chiu hng , v nh
chuyn ngi i cy c mi xung nc LA WI (=lm va, tc
cng) cho con Vua Kh(28). Di y nc, Vua Kh sng mt
cuc i vng gi, di hnh dng con ngi, trong nhng cung
in y bu vt. R rng, trong c tch Mng, Vua Kh
mang din mo ca mt Long Vng hay Vua Thy T trong
truyn thuyt ca ngi Hn v nhng dn tc chu nh hng
su sc ca vn ha Hn(29). Nh vy, khi nim Kh - con
Kh thng - v khi nim Vua Kh, tuy c ch ging nhau,
nhng khc nhau v mc siu nhin. D sao, cng khng
th xem mng Vua Kh l mt th gii thc nh mng Pa

23

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tn c. Tuy siu nhin ha, th gii di nc vn trong

mt khng gian hu hn,mt khng gian r rng b hn ch gia
mt nc v y nc. Nhng, sn uy lc phi thng, Kh c hai
cch vt khi hn ch ni trn: mt l m rng khng gian ca
mnh bng cch dng nc ln, nc dng n u Kh vy
vng n y: hai l ha thn thnh con ngi i vo khng
gian ca th gii thc, th gii ca con ngi. Ngc li, ngi
sng cng c th xung th gii di nc, nu c Kh dn
ng, trong trng hp y, ngi sng c vic theo k dn
ng bc xung
nc, v khi ngp
hon ton anh ta s
thy ng s thnh
thang dn n cung
Vua Kh. Cng c
ngi k rng Kh
cho ngi sng ngi
vo mt ci thng
trn: mt xoy nc
ht c thng ln
ngi xung y, tn
cung Vua Kh (30).
Qua , ta thy rng,
mc du gia mng
Pa v mng Vua
Kh c nhng trng
hp i li vi nhau,
nhng y vn l hai
th gii cch bit
nhau bng mt hng
Hnh 2: V tr ba tng - bn th gii
ro ch c th vt

24

qua bng php thut.

om

Nhng ti liu trnh by r ln mt lc c tnh

cht minh ha (xem Hnh 2). Trc khi chuyn qua vn khc,
nu cn s kt cc nhn xt l t nhng phn trn, chng ta c
th ni rng:

is

ts

.c

1. H thng v tr ba tng - bn th gii ca ngi

Mng ly mng Pa, th gii ca ngi sng, lm trung tm:
mi ng i u xut pht t y, mi th gii khc u qui t
v y;

nt

hr

op

ol

og

2. Tuy u trong nhng khng gian hu hn c, mi th

gii li c mt bn cht ring, do s thng thng gia cc th
gii b hn ch. Mng Pa l th gii t nhin, l ci sng ca
ngi Mng. Mng Pa tn, vn thng thng vi mng Pa,
cng l th gii t nhin, nhng thp km hn. Mng Tri l
th gii siu nhin hon chnh nht: thi gian y l v tn.
Mng Vua Kh, mang nng tnh cht c tch hn tn gio, cng
l mt th th gii siu nhin;

un

ga

3. Vt qua ranh gii gia th gii t nhin v th gii siu

nhin, phi c mi gii ca php thut.

ht

tp

://

yo

L thc chng g khc hn l thn thoi ang hot ng.

Nhn xt ca nh thn thoi hc Panff c th rt ng
chu i Dng, a bn nghin cu ca ng. Ti y, c mt s
thng nht l k gia thn thoi, quan nim dn gian v v tr,
v nghi l tn gio. Trn t Mng, tnh hnh phc tp hn.
Qua nhng phn trn, chng ta thy rng c mu thun gia
thn thoi cn i Mng c nh thnh li th trong phn
u mo t nc, v quan nim dn gian ca ngi
Mng v v tr, m chng ti va gii thiu. Theo di tang l
Mng, chng ta li thy rng cn mt mi mu thun th hai

25

.c

om

na, mu thun gia quan nim dn gian v cc l tit ma chay.

V qua hnh trnh ca linh hn t ci sng n ci cht - c
th rt ra t din bin ca tang l - chng ta thy hin hin mt
quan nim khc v v tr, hon ton khng ging quan nim ba
tng - bn th gii m chng ta bit. Ln li nhng bc
ng ca hn ngi cht, nhm tm hiu v tr quan th hai
ny, chng ta s xut pht t trng thi linh hn khi con ngi
va tt th.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Chng ta bit rng ngi sng c chn mi va, bn

mi va bn phi, nm mi va bn tri. Nhng mt khi con
ngi trt hi cui cng, ngi Mng khng ng n
khi nim va na, m chng ta thy xut hin mt khi nim
mi, m ngi Mng gi l MA (= ma). Khc vi va, hn ca
ngi sng, ma l hn ca ngi cht, hn thot xc. T ng
thay i, ni dung ca khi nim linh hn t cng khng cn
nh c. Vy, v bn cht, ma khc g va? Chn mi va bin
chuyn thnh bao nhiu ma? Nu va hon ton xa l vi ma, th
ma t u n, v mt khi ma xut hin th va s i u?
Nh bao cu hi khc xoay quanh khi nim linh hn, nhng
cu hi trn y cha tm c gii p tha ng trong quan
nim hu thc ca ngi Mng. So snh vi quan nim ca
ngi Thi - mt dn tc st nch ngi Mng, m ni dung
truyn thuyt v tp tc tn gio nh hng khng t n vn
ha Mng - chng ti thy rng by nhiu hn khng cn gi
c nguyn dng khi con ngi cht. Cng nh ngi
Mng, trc y ngi Thi tin rng ngi sng c nhiu hn,
m h gi l KHUN. Con ngi tt th, cc khun tp trung
thnh ba cc hay ba PHI (=ma). Cc phi i v nhng ni khc
nhau trong v tr, v t y theo ui nhng s phn khc
nhau. Cn c vo , phi chng ta c th gi thit rng, trong

26

om

trng hp ngi Mng, sau khi thot xc chn mi va ca

con ngi lin c kt thnh mt th thng nht gi l ma? Nu
qu vy th c l ngi Ty Vit Bc cng quan nim ht nh
ngi Mng(32). D sao, quan st tang l Mng, ta thy b Mo
i x vi ma nh vi mt c nhn nht th.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Tang l Mng c J.CUISINIER miu t t m v kh

chnh xc. Tic rng tc gi cun Ngi Mng khng kho st
k ni dung cc ng mo(33), nhng l ca m b Mo ch tr m
tang phi mo ln khi hnh l. i chiu ni dung cc ng mo y
vi qu trnh din bin ca l tit, chng ta thy hin r ngha
qun trit ca tang l Mng. Vnh vin tch khi xc, th vt
cht vn l ni hn nng ta, linh hn c th tc ng mt cch
v trt t, lm hn lon sinh hot hi ha ca ngi sng, ca
gia nh, xm mng, nhng cng ng th m ngi cht vn l
thnh vin. Yu cu cp bch ca nhng cng ng th y l
chuyn a ma t ci sng, th gii t nhin khng thch hp
vi bn cht ca linh hn thot xc, sang ci cht, th gii
siu nhin. y khng ch l yu cu tn gio. Nhn di gc
x hi hc, linh hn thot xc khng cn t cch v iu
kin vt cht hot ng trong khun kh gia nh v xm
mng, nhng cng ng th ca th gii t nhin. V ci cht,
linh hn s c gia nhp vo nhng cng ng th mi - gia
nh ma, xm mng ma - khng khc my so vi nhng cng
ng ci sng, nhng l nhng cng ng th ca th gii siu
nhin. Nh chng ta bit, gia th gii t nhin v th gii
siu nhin c s cch bit v bn cht, ch c th vt qua bng
php thut. V th mi c vai tr ca b Mo. Nhng php thut
ca b Mo, d cao cng n my, cng khng a ngay
c ma v ci cht. Tang l Mng l c mt qu trnh phc
tp v ko di, trong b Mo thng xuyn i din v m

27

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

thoi vi linh hn ngi cht, trc mt cc cng ng th ngi

sng (gia nh, h hng, b con trong xm trong mng). Trc
Cch mng thng Tm mc d chnh quyn thuc a cm ko
di m tang v l do v sinh, nhng nhng tang l Mng hon
chnh nht Ha Bnh - thng l m tang cc Lang ln - c
th din ra qua mi hai m. Thot tin, khi ngi cht va
nhm mt, b Mo dng uy lc ca mnh trn p ma. l
mc ch ca l KE (=k, cha r ngha en), m ni dung l s
b ct mi lin h bnh thng gia ma v ci sng; l ni
dung ca l TAP MA (= p ma). Nhng, t y v sau, sut qu
trnh hnh l, b Mo khng h trn p na, m ch xen k vic
thuyt phc linh hn ngi cht vi vic hng dn linh hn y
i tng bc mt trn con ng nhiu cung v ci cht.
Thuyt phc bng gii thch: iu tot ra t ni dung ca tt
c cc ng mo xp thnh RONG (= dng), ngha l thnh mt
h thng c trt t nht nh. Mc ch gii thch ni bt trong
ng mo ln t nc, m ti chnh yu l ngun gc
ca v tr, v ca x hi c vn ha do con ngi xy dng nn
qua u tranh. Nhiu ng mo ngn ni cho linh hn r ngun
gc ca ci cht, khng phi thng qua nhng l l siu vit v
tru tng, m bng nhng mu chuyn con con nhum mu
huyn thoi: tuy kh ri rc, cc mu chuyn ny c th l vt
tch ca mt h thn thoi c hn phn u mo t nc,
mt h thn thoi c l cha tip thu nh hng Thi(34).

ht

tp

C nhng ng mo gii thch ngun gc mt s vt dng

trong tang l v c lin quan n ma: ngn n thp sng ngy
m trn bn th ngi cht, con g bo canh m ma a theo
trn ng ln mng Tri, con tru hin t s v th gii bn
kia cho ngi cht c phng tin lm n... Thuyt phc c
bng gii tr na: l l do tn ti trong Rong mo ca trng

28

og

is

ts

.c

om

ca WWAKHU CL (= Vn hoa ni Ci), thin tnh s bi

thm nht ca vn hc truyn khu Mng. Thuyt phc, gii
thch, hng dn, thm ch gii tr na! Thi nng nh
trong i x vi ma - mt thc th m ngi ta mn thng tuy
s hi, cch i x vi ma nh vi ngi cn sng, s sn sc chu
o ca ngi sng i vi ngi cht, tt c nhng biu hin
tm l y vt ln cc hnh thc mo m ca php thut, h cho
ta thong thy mt kha cnh su kn ca tm hn Mng: mi
cng cm gn b vi nhau, mi thnh vin ca cng ng th,
tnh cm thit tha gia ngi v ngi, v bn trn ci cht,
duyn n khng kht gia cc th h ni tip nhau trn mt t.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Trong khun kh n nh cho mt bi tp ch, chng ti

mun lu nhiu hn n nhng ng mo v l tit hng dn
ng i cho linh hn ngi cht. Bng vo quan nim dn gian
ca ngi Mng, trung tm ca hnh trnh huyn hoc ny
c mt hnh nh kh sinh ng, m chng ti xin php gii thiu
lun y, hnh nh ba nhn vt ang ln n trn nhng no
ng i v th gii siu nhin. M u l b Mo, hay ni cho
ng hn l THANH TH (= Thnh s) ca b Mo. Xung quanh
v Thnh ny, c nhiu quan nim v cch minh gii khc nhau,
cch no cng m h nh cch no: c l tnh trng l bng
c cho php chng ta ngh rng y l mt yu t ngoi lai, t
nhp cch y cha lu lm vo h thng tn ngng ca ngi
Mng. Mt b Mo mng ng c (nay trn t x Vnh
ng, huyn Kim Bi) bo vi chng ti rng Thnh s chng
qua ch l va ca b Mo thi. Lin h vi vic b Mo phi lm
va rn trc khi i hnh l, chng ti cho rng kin gii ny
tip cn nht vi quan nim c truyn. Nh vy, chng ta c
xem nh va ca b Mo i trc dn ng. Tip sau l ma, hn
ca ngi cht. Cui cng l va ca CHI CHUC (= bc Chuc,

29

og

is

ts

.c

om

cha r ngha en ca t Chuc) gng gnh hnh l cho ma.

Trn thc tin ca l tit, Chuc l ngi c tang ch mi n
ngi cnh b Mo trong sut qu trnh hnh l, gip b Mo nhng
vic lt vt quanh bn th Thnh s: thp hng, rt ru, nh
no bt... Khc b Mo, Chuc khng phi l ngi hnh l,
khng nm c php thut. Nhng, cng nh b Mo, lun lun
tip xc vi ma v vi th gii siu nhin, Chuc phi l ngi
cng va: khng phi ai cng lm Chuc c, ni nh ngi
Mng lm Chuc phi c dng. D sao, trn ng v ci cht,
ma khng n c, m c b Mo dn ng, v c bc Chuc
gnh gng h: l mt trong nhng biu hin n cn cui cng
ca ngi sng i vi ngi cht.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Hnh trnh ca b ba Mo-Ma-Chuc l ni dung ca hai

ng mo di. ng th nht, mo NGHIN HO (= nhn h, vi
ngha l nhn h nhn hng) - m c b Mo gi mt cch hon
chnh l NHOM HO NHOM MNG, NGH NHA NGH
JU (= Nhm h nhm mng, lic nh lic du. Ngh c
ngha l nhn gh, l gh mt) - bao trm sut mt m hnh l.
m y, va b Mo hng dn ngi cht i hai chuyn. Mt
chuyn v MNG MA (= mng ma), hn gp g cha m anh em - h hng qua i: phn Nhm h. Mt chuyn i
thm t - nc - xm - mng trn th gii ca ngi sng,
hn vnh bit ni chn rau ct rn: phn Nhm mng. Vi
phn u ca ng mo ny, phn Nhm h, ta thy xut hin
mng Ma, th gii siu nhin khng sn c trong h thng v
tr ba tng - bn th gii phn tch. Mng Ma l b phn
ca mt h thng v tr khc: h thng ny cha phai trong
quan nim dn gian. Kt qu thm hi dn gian hc cho thy
rng y l mt v tr gm hai th gii hay hai vng, mt l
MNG ML (= mng Ngi), hai l MNG MA (= mng

30

.c

om

Ma). Mng Ngi v mng Ma, ci sng v ci cht, t

nhin v siu nhin, i lp nhau trong thi gian. V mng
Ngi cn c tn l MNG LNG (= mng sng), v mng
Ma cn c gi l Mng THL (= mng ti). S i lp y
c biu th r rng trong quan nim dn gian: theo li nhng
ngi cung cp ti liu cho chng ti, th ngy mng Ma l ti
mng Ngi, ti mng Ma l sng mng Ngi? Mt b
Mo mng ng c cn dn mt cu trong mo Nhn h.

og

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

i lp v, chim n
m, vi g, loi gy sng,
cng l i lp m vi
ngy, ti vi sng (35).
Nhng ti sao li i lp
chim vi ch? Phi chng v
chim bay trn tri, cn ch
chy di t? Nu qu
thc th, chng ta cn c
th gi thit rng mng
Ngi v mng Ma cn
i lp nhau trong khng
gian na. Nhng, cho n
nay, chng ti cha su
tm c ti liu no th
hin s i lp y, hay ni
ln ngha ca hai biu

op

Con v l con g)

ol

(= Con chim l con ch

is

CON V LA CON CA

ts

CON CHIM LA CON CH

Hnh 3: Ma i u xung di

31

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

trng chim - ch(36). Trong nhng dn tc tin mt v tr gm

hai th gii, thng ph bin quan nim sau y: ngi th gii
bn kia, tc ma, i u xung di chn ln trn. T th k quc
y chng g khc hn l s i lp ca hai th gii trong khng
gian (xem Hnh 3). Nhng, cha mt ngi cung cp ti liu no
dm khng nh vi chng ti rng ngi Mng cng quan
nim nh vy. Hung chi ngi Mng cn gi mng Ngi v
mng Ma l PN ML (= bn Ngi) v PN MA (= bn Ma),
hay PN LNG (= bn sng) v PN THL (=bn ti). PN (=
bn) cha phi l mt t chnh xc ch nh v tr trong khng
gian. Nhng, nu lin h nhng iu va ni trn vi cch ng
dng thng thng ca t PN trong ngn ng Mng - v d:
ngi nh Mng gm hai phn, phn trong gi l PN
KLOONG (= bn trong), phn ngoi gi l PN NGOAY (= bn
ngoi), th ta c th
tm va lng vi lc
km theo y (xem
Hnh 4). Theo lc
y, v tr l mt
khng gian thng
nht phn lm hai
vng i lp vi nhau
trong thi gian. Thc
ra, ngi Mng cng
c qui nh cho
mng Ma mt v tr
trong khng gian:
l ni chn ct ngi
cht ven rng, m
ting Mng gi l
TNG (= ng). Do
Hnh 4: V tr hai bn

32

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

, mng Ma cn c tn l MNG TNG (=mng ng).

Chng ti ngh rng cch xc nh v tr ny khng h phn bc
nhng iu va ni trn. Mng Ma ngoi ng, iu ny cng
cho php ngh rng mng Ma v mng Ngi chung nhau mt
khng gian. C iu l, chc hn v hot ng trong mt th gii
khc vi ma, nn khi n ng ngi sng chng ta khng thy
c ci x hi v hnh ang sinh hot y. V, cn c vo ni
dung phn Nhm h, th th gii bn kia cng c x hi, gm
linh hn nhng ngi cht, cng c gia nh, h hng, xm mng, Lang - u: x hi ma ch l x hi con ngi nh x vo
th gii siu nhin. V iu m bo cho linh hn mt cuc
sng khng xo trn my, so vi hi cn mng Ngi. Chng
ta s khng dng li chuyn i th hai ca linh hn, cuc ving
thm ln cui phong cnh xm - mng trong th gii ca ngi
sng, m ch ni rng phn ny ca mo Nhn h - phn Nhm
mng - l mt ng th tr tnh, lai lng nim gn b gia dn
tc Mng v mnh t m h dy cng khai ph.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

n y, mt cu hi tt nhin c t ra: mng Ngi

v mng Ma c phi l hai mt i lp ca mng Pa khng?
Ni mt cch khc, phi chng v tr hai bn v v tr ba
tng - bn th gii c phi hp li, trong quan nim c truyn
ca ngi Mng, thnh mt th thng nht? Cha c ai cho
chng ti mt cu tr li dt khot. Nhng, chuyn i th ba
ca linh hn, chuyn i mng Tri, s gp thm mt s ti liu,
gip ta bc u nghin cu vn ny. y l mt chuyn i
di ngy, vt v, nhiu chng ng, nhiu tnh tit. ng mo k
hnh trnh ln tri, thc ra, l mt b nhiu mo nh, nu mo y
phi mt bn m lin. Vic chun b cho k i thc l chu
o: thc n, nc ung, nn, gy i ng (nu l qu tc th c
vng gnh), con g bo thc, l phn ghi tn h v qu qun

33

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ca ngi cht (m mt b Mo mng Rch c gii thiu vi

chng ti l chng minh th ca linh hn)... y, chng ta
khng c iu kin theo di tng cung , tng chi tit dc
ng i. Nu cn tm tt trong mt cu, chng ta s ni rng
y l mt cu chuyn di, y tnh tit c khi l th, nhng hu
nh tnh tit no cng mang nng tnh ngi, khc no ch
nhm miu t sinh hot v tm l ca con ngi thc sng trn
mt t: thc nhn bn ca ngi Mng xm nhp c vo th
gii siu nhin. Linh hn ngi cht phi vt nhiu ng
vt v nh vy l c l do: sinh thi, con ngi hnh h v n
tht nhiu loi ng vt, gi y hn th vt ku oan vi Vua
Tri, v linh hn ngi cht phi c mt mng Tri hu
kin(37). y khng phi l cuc phn xt cui cng trc
Thin nh. y, khng c mt v Thng lm lit thm tra
li cng v ti ca c mt i ngi. mng Tri, ngi cht
ch c mi mt ti: ti st sinh. y l v kin hn hoi nh trn
mt t: loi vt ku oan xong, ty tng d bn mo, hn ngi
cht hoc t bin h, hoc c Thnh s - m ta tm hiu l
va ca b Mo - bin h gip. Chnh v th m on mo ny c
gi l MO KIN (=mo Kin). Cui cng bao gi con ngi cng
c kin: c thc tin ca ngi Mng khng cho php h ngh
khc. Vua Tri quyt nh cho hn ngi cht u thai di mt
hnh thc nht nh - lm ngi, lm vt n thc go, hay lm
vt n c - ngi Mng gi th l HA (=ha). NG CHM
KH (= ng Chm s), chnh Kem ln nht di quyn Vua
Tri, ghi li phn x vo s sch. V kin trn tri, Vua Tri.
ng Chm s, ti st sinh, ch Ha dng ch khi nim
chuyn kip..., tt c nhng biu hin , u ni ln nh hng
ca o gio v Pht gio i tha. Sau khi t mng Tri v,
nu l trng hp mo mi hai m nh trong m tang cc
Lang ln trc Cch mng thng Tm, ma cn c lu li trong

34

ol

og

is

ts

.c

om

nh vi hm, ch yu nhn nhng ca ci m ngi sng chia

cho ngi cht a v mng Ma. m cui cng l m mo
TACH LIA (= Tch la), m c b Mo gi l CI TCH CI
LIA (= Ci t ci la). ng mo din t cuc chia tay bn rn ca
ma vi gia nh, vi nh ca, vi con tru con ch, m ngi cht
tng quen thuc. m cui cng ny cng l m m ngi sng
khc thng thc s, khng phi khc theo nghi thc nh nhng
m trc, m khc lc thm thit theo gi cm ca li mo bi
thng. Sng hm sau, gia nh xm mc tin ngi cht ra ng.
Trn c bn, th l m tang Mng c truyn kt thc, ch
cn ch cng nm mi v mt trm ngy l xong hn. Nhng
chng ta cng bit rng cng nm mi v mt trm ngy l
nhng qui nh c sn trong Th mai gia l.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Chuyn i mng Tri ca hn ngi cht v phn cui

ca nghi l ma chay phi ra nhiu mu thun. Mng Tri, tuy
s lc, bo hiu mt thin nh nh trong quan nim v tr
ca o gio, Vua Tri, tuy cha r sch din mo ca mt ng
Lang, mang t nhiu nhng nt ca Ngc hong thng .
ng Chm s ch l sao Nam to tr hnh di mt tn gi
Mng. Nhng mng Tri khng tm u ra mt th ng dng
v i lp vi n th gii bn di: nhng li phn quyt ca
Vua Tri khng c mt Dim vng no thi hnh Thp in.
Ni mt cch khc, hai th gii bn di, mng Pa tn v
mng Vua Kh, khng ng vai tr no trong vic khun xp
s phn cho linh hn ngi cht. l mu thun trong v tr
quan tn gio ca ngi Mng. Chng nhng th, t mng
Tri v, mc du c li phn quyt ca vua Tri, m ng
Chm s phi ghi chp lu li, hn ngi cht vn c a
v mng Ma. Nh vy, quyt nh chuyn kip cho con ngi
ha ra khng tc dng. K ra, i su vo quan nim lun hi ca

35

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngi Mng, cn c th pht hin khi mu thun khc(38).

Nhng tng y buc chng ta phi xt li kt cu ca v tr
ba tng - bn th gii. Trnh by vn tt ni dung mt vi ng
mo, v ng xa xi n l tit, chng ti c nu ln
ngha chnh ca tang l Mng. Qua , chng ta thy rng iu
quan trng trong m tang Mng l chuyn cho c linh hn
ngi cht, vi thi nng nh cn thit - v y l nhu cu
ca tm hn Mng - t mng Ngi qua mng Ma. y l
vic ring gia ngi v ngi, gia ngi sng v ngi cht,
khng c bn tay can thip ca thn linh th gii bn trn hay
bn di. Ni dung nhn bn cng nhn mnh tnh cht hu
nh v ngha ca mng Tri. Ci Thin nh cn th s ny
cha ph trch ni chc nng p bc m nhn sinh quan o
gio vn trao cho n. Chc hn mng Tri, vi nhng nhn vt
cha t m nt, vi nhng li phn quyt khng c thi hnh
chu o, l mt yu t mi trong v tr quan c truyn ca ngi
Mng. Mng Pa tn v mng Vua Kh r rng l nhng yu
t c hn. Ngun gc thn thoi ca nhn vt Kh c phn
tch trong mt on trn. t mng Pa tn trn bi cnh thn
thoi chung, khng nhng ca cc dn tc nc ta, m c cc
cng ng ngi min Nam Hi, v bit u xa hn na, th
tnh cht thn thoi ca nhng con ngi t hon di mt t
cng hin r. Trong thn thoi mun mu mun v ca cc vng
chu i Dng, trn v vn khc bit c tnh cht a phng,
ta thy trm ln mt s chung nhm gii thch ngun gc con
ngi v ngun gc vn ha. Theo s , con ngi l kt qu
giao phi gia tri v t, gia thn linh v sinh vt, ni theo
ngn ng ca chng ti l gia t duy v bn nng. Nhng, mt
khi ra i, thng qua nhng k tch ca anh hng vn ha
trong thn thoi, loi ngi, xut pht t trng thi sinh vt,
m t l biu trng, tin ln xy dng mt cuc sng c vn

36

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ha, bng cch dng bo lc hay mu mo cp ly nhng b

mt ca thn linh trn tri, trong th gii ca t duy(39). Nu
quan nim nh vy, th nhng con ngi di mt t - d b
t hon nh mng Pa tn, hay bng tm vc ca chng ta nh
ngi k... - hn khng phi l ngi Ngrit, m l nhng
con ngi ca thi khi nguyn trong thn thoi, nhng con
ngi cn mc pht trin thp cn tn ti mt thit vi t,
th gii sinh vt v bn nng. Ni tm li, v tr ba tng - bn
th gii ca
ngi Mng
l mt h
thng
phc
hp: th gii
bn trn bt
ngun t o
gio (v c l
c Pht gio
na), cc th
gii bn di
l vt tch ca
nhng h thn
thoi c hn
nhiu.
Nu
chng
ta
khng
s
nhng v d
khp khing m v d no
t nhiu ch
khp khing?th c th v h
Hnh 5: V tr tn gio ca ngi Thi

37

om

thng v tr y vi mt con ngi na trn c m mng cn

ai, nhng na di cn ng kh. Cch mng thng Tm bt
gp ngi Mng mt khc ngot gia t duy thn thoi v
mt t tng tn gio nng cht siu linh hn, ri t dn dn
hng h vo mt con ng suy ngh mi, di du hiu ca
ch ngha v thn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Vic so snh vi h thng v tr ca mt vi dn tc khc

c th cung cp cho chng ta nhiu bi hc qu bu. Ngi Thi
c mt v tr tn gio gm ba th gii, trong hn ln r nt
nh hng ca Pht gio (xem Hnh 5). y, chng ta khng
thy r s phn b cc th gii thnh ba tng trn mt trc dc.
Nhng KHUN (=hn) u ngi tp trung thnh mt PHI
(=ma) v ln tri: y l th gii bn trn, ni ng tr ca THEN,
thc th ti cao trong quan nim tn gio ca ngi Thi. Cc
hn thn cng hp li thnh mt ma v MNG P Pu
trong rng, ni chn ngi cht, mng P pu ng vi mng
Ma hay mng ng m ta bit. Cc hn t chi tp trung
thnh PHI HN (=ma nh), v nng ta ni bn th ngi
cht trong nh: ma nh cng tn ti vi ngi sng, trong th
gii ca ngi sng(40). Trong v tr tn gio ca ngi Thi,
khng c th gii di cng. Nhng, mng P pu v th gii
trong ma nh chung sng vi ngi thc, li hp thnh mt
v tr gm hai vng phn b hai bn mt trc ngang, khc no
mng Ngi v mng Ma trong quan nim ca ngi Mng.
Bn trn v tr hai bn , trong nhng iu kin lch s nht
nh, ngi Thi p ln th gii bn trn y, li c chia
thnh ba tng nh. Ma ca A NHA, qu tc gi cng v cao
nht trong x hi c, ti LIN PAN LUNG (= Nit bn ln).
Ma ca PHA v TO, v cng v thp hn A nha, tng gia,
LIN PAN NI (= Nit bn nh). Cn ma ca ngi bnh dn

38

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ch c tng thp nht, ti b tri, khng tip xc vi Then

(ti liu ca ng ch ng Nghim Vn) mang m du n ca
ch cha t, chc hn th gii bn trn ny ch xut hin v
sau, cng vi ch A nha - Pha - To. Hin tng thm sau
ny khng n c. Tm hiu v tr tn gio ca ngi Ba Na
(xem Hnh 6), ta cng thy c hai th gii: GIN U (=bn ny),
th gii ca ngi sng, v GIN TO (= bn kia), th gii ca
ngi cht. Bn ny cn c tn l PLY KIAK (=lng Ma), tc:
bn kia. Ngi Ba Na ch nh v tr ca lng Ma BXT (=
ngha a): ngha a
bao gi cng pha
ty lng. C tch cn
k chuyn mt chng
trai, qu thng nh
ngi v mt, c
nhm hng mt tri
ln m i mi, cui
cng gp li v lng
Ma(41). Nhng, trong
quan nim tn gio
ca ngi Ba Na,
xut hin mt s thn
linh c th (khng
phi thn linh ca
thn thoi), m h gi
l GIANG (=thn).
Do , ngoi hai th
gii ca ngi v ca
ma, h cho rng cn
c mt th gii na,
m c ngi gi l
Hnh 6: V tr tn gio ca ngi Ba Na

39

om

PLY GIANG (=lng Thn). Nu lng Ngi v lng Ma c

nhng v tr c th, hay tng i c th, th tri li, lng Thn
l mt khi nim kh m h: ngi Ba Na khng h ch nh v
tr ca th gii ny trong khng gian (ti liu ca ng ch
Thanh Thin). Cng vi nhiu l do khc, v tr m h ca lng
Thn khin chng ti ngh rng y c l l mt lp t bi mi.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

S xut hin mun mng ca th gii thn linh c th

khng nht thit chng t rng, trong bt c trng hp no, h
thng ba tng cng
l yu t mun.
Ngun gc o gio
ca mng Tri cha
hn l c s vng
chi quyt on
rng v tr ba tng bn th gii ca
ngi Mng ch c
th ra i sau v tr
hai bn. V khng
phi h thng ba
tng no cng l con
ca quan nim
thn linh. Mt ln
na chng ta phi
vin n thc tin
ca cc dn tc khc.
Trong quan nim dn
gian ca ngi Thi,
song song vi v tr
tn gio va miu t
Hnh 7: V tr ba tng ca truyn thuyt Thi

40

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

mt on trn, cn c mt h thng v tr khc nht ht

tnh cht tn gio. Thiu tc ng dinh dng ca l tit, v tr
c l rt c ny b ph di lp sng bng bc ca truyn
thuyt dn gian, v phn no chuyn sang a ht t do ca
c tch. y l mt v tr ba tng (xem Hnh 7), tng no cng
l th gii ca CN
(=con ngi), con
ngi thc, c sng v
c cht. Tng gia l
th gii ca chng ta,
nhng ngi n cm
v tht dao ngang
bng. Tng trn l th
gii ca nhng ngi
gy t v cao vt v
ch n sng n gi:
h eo dao trn u.
Chng ta cng lm
quen vi nhng ngi
tng di, b t hon
v ch n t, eo dao
chn. Mc du c
tch Thi cng gn
danh
ngha
PHI
(=ma) cho h, nhng,
nh trn ni,
nhng ngi ln ny
vn l nhn vt ca
mt s thn thoi
ph bin trn mt a
Hnh 8: V tr ba tng ca truyn thuyt Ba Na bn rng ri, trong

41

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c min Nam Hi, nhng thc ra cng cha ai khoanh c

cng gii xa nht. i chiu vi ngha chung ca s , ba
tng th gii kia c th l nhng khng gian ca mt h thn
thoi chm vo d vng. Nu qu vy, nhng sai bit v vc
ngi, v thc n, v cch eo dao, ch c th ni ln trnh v
uy lc khc nhau gia c dn ca ba th gii. Chuyn truyn k
Ba Na cn gin tip phn nh mt v tr ba tng tng t
(xem Hnh 8). GHING- GHIH v mt s anh hng khc
tng nhiu ln ci khin bay ln DZRONH PLNG (= tng
cao trn tri), hay chui xung LM TEH (= trong t) v T
AK (= nc), nh nhau vi v s nhn vt huyn hoc, m
nhiu khi ngi Ba Na cng gi l GIANG (= thn). Bit bao ln
GHING- GHIH b t thng, nhng ln no cng c n
thn php thut h hi v dt thuc cho sng li, ri hm h
lao vo nhng cuc chin u mi(42). Nhng chuyn i v
khng bit mt ca GHING- GHIH gia t v tri, gia
mt t v lng t y nc, khin ta lin tng n hnh tung
cc anh hng vn ha y l du ni gia tri, th gii ca t duy,
v t, th gii ca sinh vt. Tr v vi h thng v tr ba tng
- bn th gii ca ngi Mng, chng ta hn cha qun rng
mng Pa tn v mng Vua Kh l khung cnh hot ng ca
nhng nhn vt mang ct cch thn thoi. Bit u, ri y,
nhng ti liu y hn chng cho php phc ch, trn nhng
nt c bn nht, mt h thn thoi c cu ca ngi Mng, m
khng gian l mt v tr ba tng, trong khng c ch dnh
cho th gii ca Vua Tri. V tr y c th tng song song tn
ti cng v tr hai bn, trong quan nim c truyn ca ngi
Mng. Hn na, cng c th c hai v tr tng lng vo
nhau thnh mt h thng phc tp, nhng mi v tr u gi c
tnh ca mnh. iu khng c g l. Mt mt, sc hn dung
ca tn gio l v cng. Mt khc, mi loi hnh v tr c chc

42

op

ol

og

is

ts

.c

om

nng ring ca n. H thng Ba tng - theo s Nam Hi khng nhm gii quyt s phn ca linh hn ngi cht. L
khng gian lm nn cho t duy thn thoi, n ch to iu kin
cho thn thoi t vn nh mnh ca con ngi trong v tr,
gia hai sc ht ca tri v t, gia t duy v bn nng. Cn
h thng hai bn - mng Ngi v mng Ma, bn ny v bn
kia, mng P pu v th gii ca ngi sng- l mt trong
nhng biu hin (tn gio) ca mi lin quan (x hi) gia con
ngi v cng ng th, trc mt hin tng ng gh s v kh
hiu: ci cht. Cng t vn con ngi, nhng di nhng
kha cnh khc nhau, c hai h thng u gp phn tha mn
nhng thc mc ca tr c v i hi ca tnh cm, vo mt thi
k m nh sng ca khoa hc v ch ngha duy vt cha th n
vi cc dn tc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Xut pht t yu cu ci to phong tc tp qun trn a

bn Mng (Ha Bnh), chng ti th khoanh li mt vi
khi nim c lin quan n thc h tn gio ca ngi Mng,
m ma chay l mt biu hin kh tp trung. Qua , chng ti
c gng h thng li hai v tr tn gio ca ngi Mng, kt
tinh trong quan nim dn gian biu hin qua tang l. Tng y
ti liu khng quyt on phi xa b nhng g v gi li
nhng g. V chng, ngay t u, chng ti tin tng rng
vn trn s c cc ng ch Ha Bnh cng nhn dn
Mng gii quyt thch ng v c th. Nhng, gp phn nh
ca ngi nghin cu dn tc hc vo cng tc y, chng ta cng
c th rt ra mt vi nhn xt khi qut v tnh cht lc hu ca
hai h thng v tr miu t, v mt tch cc no bao hm
trong y, mt tch cc gn lin vi tnh cm lnh mnh v lu
i ca dn tc.
Chng ti s khng ni nhiu v tnh lc hu ni chung

43

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ca v tr quan tn gio Mng c truyn, trong chng mc

l mt b phn hu c ca ton b thc h tn gio Mng. V
mt ny, chc nng p bc ca ci Thin nh cha hon chnh
mng Tri cng l mt t d. Nhng, d cho sau ny chng
ta c khoa hc hn bc ci mng Tri y i, v phc ch
c mt v tr Ba tng th hin mt h thn thoi c theo s
Nam Hi - nh chng ti gi thit- th cng phi cng nhn
ngay t by gi rng s y mang sn tnh tiu cc trong
lng n ri. V, cng nh GHING- GHIH trong chuyn
truyn k Ba Na, cc anh hng vn ha trong thn thoi Nam
Hi c i v khng ngng gia tri v t, nhng vnh vin
khng gii quyt c mi mu thun gia con ngi v cc lc
lng siu nhin. y l mt th nh mnh lun th s. V tr
hai bn cng vy. Cuc i mng Ngi v mng Ma l
mt dng nc r l th, tim tin, trong ch c mi mt t
bin, l ci cht. Nhng cng ng th ngi sng mang ht
lng u i ca mnh lm cho cuc chuyn di y m du c
phn no hay phn y. Tnh ti l mt trong nhng mt tiu cc
ca v tr quan tn gio Mng c truyn.

ht

tp

://

yo

un

Ngy nay, s ng ngi Mng khng cn tin nhng v

tr huyn hoc kia na. H t nguyn hn ch din bin ca
tang l trong vng mt ngy mt m bo m v sinh
chung(43). Trn thc a, bao ln nhng cu hi dng nh
ng ngn ca chng ti v mng Tri, mng Pa tn, mng
Vua Kh, mng Ma, tr thnh chuyn gy ci cho cc c, k
c cc b Mo. Cuc u tranh hng ngy chng M v xy dng
hp tc x dy cho ngi nng dn Mng mt bi hc thm
tha v quan nim v tr v nhn sinh: phi bm cht ly mnh
t mng Ngi, phi dn lng tin vo nhng con ngi thc
ang sng v hot ng trn mnh t y.

44

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nhng, khi ting ching vang ln t cui xm, bo tin c

ngi va tt th, th khng ai bo ai mi x vin trong xm lc
tc ko n nh ngi cht. n trc tip chia bun, gip
, c khi n chng lm g c, nhng ai cng cm thy s c
mt ca mnh l cn thit. Di nh n du, n t, gia
nhng m h nng bc nht, ngi ngi ngi chen nhau cht
c sn nh nghe mo. Nhiu ln, trong ting r ro u u ca
m ng, chng ti cht nghe ting khc khch ca mt c
thanh n, mi khi b Mo k n mt chi tit ngy ng trong
hnh trnh ca ngi cht. Nhng, cng bit bao ln chng ti
bt gp nt mt say sa ca bc x vin, ca ch ch nhim,
ca ng ch b th, ang di theo tng cu t nc. H
thng cm vi mi tnh o le ca nng Thm Tin trong tch
Vn hoa ni Ci, h rung ng theo nhng bc i ca ngi
cht ang nhm t nhm mng ln cui, h ngm ngi gia
ting st si ca ngi nh khi nghe li mo Tch la. Nhng
lc y, chng ti qun bng trong chc lt nhim v ghi chp ca
ngi lm dn tc hc trn thc a, tng chng v tnh vn
ln c mt gc nh ca tm hn Mng. ng sau gc nh y,
c th s cm c mt chn tri rng, chn tri ca tnh thng
yu trm lng nhng v hn gia nhng con ngi, m cc quan
nim lch lc ca tn gio, v nhng hnh thc qui d ca l tit
khng hon ton che lp c. nh sng ca chn tri y vn
cha tt trong ch su kn nht ca nhng ngi Mng hm
nay ang tin ln vit nhng trang thn thoi mi, trc tuyn
la, trn ng rung. C l tinh thn nhn bn cng vi
nhiu l do kinh t v x hi gp phn khc t mt c im ca
t duy tn gio Mng: c thc tin, khuynh hng phm ha
siu nhin, v t nhiu luyn tic i vi mt h thn thoi tuy
li thi nhng vn mang nng nhn tnh hn th gii thn
linh sc s m lnh lng ca o gio.

45

.c

om

ng nhin, tn gio v thn thoi khng ct ngha c

tm l dn tc. Nhng nhng suy ngh v v tr v con ngi,
np sau lng cc khi nim v l tit, c th h cho thy, trong
mun mt, nhng ng hn trng cu v nhng nt thong
qua trong sinh hot dn tc, m ngn ng bt lc ca chng ta
gi gp li l dn tc tnh nh rng chiu c ht li trong
khonh khc i t nng ca c mt ngy h.

ts

Vit xong m 24-11-1968

is

____________________

ga

nt

hr

op

ol

og

1. T MNG (= mng), thc ra khng phi l tn ch dn tc, m

ch c ngha l mt a vc bao gm nhiu xm v t di quyn thng
tr ca mt dng qu tc. Ngi Mng t xng l CON ML (=con
ngi). Nhng, t lu, v ngay c trong cc vn kin chnh thc, chng
ta quen dng my ch ngi Mng hay dn tc Mng. V vy
trong bi ny, chng ti cng c dng th cho tin. khi nhm ln,
trong trng hp khng phi u cu, chng ti vit hoa khi ni n
tn dn tc (ngi Mng) v vit thng khi ni n mt a vc
(mng Bi).

://

yo

un

2. Trong cun dn tc ch ni ting ca c, J.CUISINIER dnh

mt chng miu t t m cc l tit ma chay, nhng tc gi hu
khng cp n ng i ca linh hn ngi cht. Xem tc gi trn,
Les Mng - Gographie humaine et Sociologie (Ngi Mng - a l
nhn vn v x hi hc) - Paris 1946, Institut dEthnologie - Chng
IX Le rituel funraire (L thc ma chay) - tr.443-485.

ht

tp

Tc gi m u chng y bng mt on ngn (tr.443) trnh by

quan nim chung v ci cht - m r rng c rt t hc thuyt ca
trng phi X hi hc Php -, ly lm tin soi sng nhng
l tit miu t trong cc on sau. Bn c s thy rng quan nim y
khng hon ton khp vi nhng ti liu in d m chng ti tm tt

46

trong bi ny.
3. Mc du cha y , v c ch cha chnh xc, phn miu t l
thc ma chay ca J.CUISINIER kh l t m n nay vn l mt ti
liu tham kho tt. Xem: tc gi trn - sch v chng dn.

om

4. iu kin khch quan ch cho php nu tn y nhng ngi

gip chng ti nhiu nht trong vic tm hiu tang Mng c truyn
Ha Bnh:

op

ol

og

is

ts

.c

* ng inh Cng Thiu, cn b c s xm B N - x Ph

Cng, huyn Tn Lc (thuc mng Bi c) nm nay (1968) 55 tui.
Trc Cch mng thng Tm, ng tng l b Mo, gia nh ng vn ba
i lin l b Mo ca dng Lang a phng. Rong mo (h thng
nhng l ca c xng ln trong qu trnh tang l) m ng Thiu
kin nhn c i c li nhiu ln cho chng ti ghi trong t in d
nm 1964 l mt trong nhng rong mo hon chnh nht cn c th su
tm c Ha Bnh trong iu kin hin nay.

un

ga

nt

hr

* ng Bi Vn Vng (tc b Nhm), x vin xm Qu Gi - x

Vnh ng, huyn Kim Bi (trn t mng ng c), cng l b Mo
hi Php thuc. Rong mo ca ng khng hon chnh nh ng Thiu.
Nhng cng vi rong mo ca ng Thiu, n cho php chng ti i
chiu m tang bnh dn vi m tang qu tc, t rt ra ngha
chung ca tang l Mng c truyn.

://

yo

Ngoi ra, ng Bch CNG M (tc b Hi) xm p - x T

Sn, huyn Kim Bi (trn t mng Rch c), v ng BI VN QUT
(b Mo c) xm C, cng x, cng gip chng ti i su vo hnh
thc ca tang l.

ht

tp

5. Nhng ti liu c lin quan n cc dn tc Thi v Ba Na, m

chng ti s dng trong bi ny i chiu vi thc tin Mng,
u do cc ng ch NG NGHIM VN v THANH THIN cho
php s dng.
Ngoi ra, cc ng ch NAM Tin, Nguyn Khc Tng,
Nng Trung, B Vit ng, Nguyn Hu Thu v Mc

47

Mt, gip chng ti hiu mt s kha cnh v quan nim hay

phong tc ca cc dn tc Ty, Dao, Giy, Pu Po, v M, Kinh
v Khme Nam B.

om

6. Xem: Nguyn KINH CHI v NGUYn ng CHI, Mi

Kontum, Hu, 1937 - tr.34. ng ch THANH THIN cng cung cp
cho chng ti nhng ti liu na n vi ti liu ca tc gi trn.

is

ts

.c

7. T MO trong ting Mng c nhiu ngha: 1) Danh t ch loi

gio s chuyn hnh l trong m tang. Lu : ngi Mng khng gi
l thy Mo nh nhiu ngi lm tng, m gi l P MO (= b Mo),
hay NG MO (= ng Mo). 2) Danh t ch nhng bi l ca m b Mo
phi xng ln trong qu trnh hnh l. 3) ng t ch hnh ng

og

xng cc l ca ni trn.

op

ol

trnh nhm ln,mi khi t MO c dng theo ngha 1 th

chng ti vit hoa (Mo), cn nhng khi dng theo hai ngha sau th
chng ti khng vit hoa (mo).

ga

nt

hr

8. Xem J.CUISINIER, Sumangat. Lme et son culte en Indochine

et en Indonsie (Xu mng gat. Linh hn v vic th phng linh hn
ng Dng v Innxia), Paris, Gallimard, 1951 (2me dition) tr.127.

un

9. Xem J.CUISINIER, Les Mng tr.428-429; v Sumangat... tr.126-127, 143.

ht

tp

://

yo

10. Trong x hi Mng c truyn, c ba loi gio s, hoc nhiu

hoc t u c tnh cht php s: 1) P MO (= b Mo), ch hnh l trong
m tang, ni mt cch khc l chuyn i ph vi linh hn ngi mi
cht, 2) P KLNG (=b Trng), ch LA WI (= lm va, tc cng)
cho ngi sng, ni mt cch khc l chuyn dn xp mi quan h gia
linh hn ngi sng vi cc th siu nhin. 3) M MI (= m Mi, gi
l m v thng l ph n ln tui), ch ph trch linh hn tr con.

C nhiu trng hp b Mo kim b Trng. Cng c n ng lm

Mi.

48

og

is

ts

.c

om

11. V quan nim ny, cch nhn ca ngi Karen Axam l mt v

d kh in hnh. Theo J.H.HUTTON (dn H.I. MARSHALL), th
ngi Karen quan nim rng, mt khi thot xc KKA (hn) tr
thnh mt th cht nhuyn tng t nh lng trng. Cht nhuyn y
v ra, thm vo t, lm cho rung ng mu m, la nhiu ht.
Thng qua ht cm con ngi n, cht phn thc nhp vo c th,
thm vo tinh kh, khin con ngi c th truyn ging. Chnh v th
theo quan nim ny, m khi phn tch khi nim linh hn trong t
tng ca ngi Naga, cng mt dn tc c tr Axam, J.H.HUTTON
dng ch cht linh hn (soul-matter). Xem: tc gi va k tn,
The significance of head - hunting in Assam ( ngha tc sn bn
Axam) - Journal of the Royal Anthropological Institut, Vol. LV III,
July - December 1928, tr.399-408.

un

ga

nt

hr

op

ol

Nhng quan nim thuc loi ny - r rng mang nng vt tch ca

th gii quan duy vt nguyn thy - l cn c m trc kia nhiu nh
nghin cu Ty Phng da vo minh gii rng, di mt ca
ngi nguyn thy, tt c u l nng lng. Gn y, cch nhn
nhn c phn qu trn ny b chnh mt s nh nghin cu Ty
Phng thuc th h mi bc b hoc iu chnh li. Xem, chng hn:
R.P.TEMPELS - La philosophie bantone (trit l ca ngi Bng ta)bn dch ra Php vn ca nh xut bn Prsence africaine, Paris, xut
bn ln th 2. 1949, tr.36.

ht

tp

://

yo

12. KHANG trong ting Mng c ngha l sang (sang trng).

Trong trng hp ni y (WI KHANG) J.CUISINIER li din dch
l an bnh (paix). Ni mt cch khc, c hiu t KHANG theo
ngha Hn - Vit ca n. Gi thuyt ny khng hon ton v cn c,
t v Mng vn bao gm kh nhiu t Hn - Vit. Xem: tc gi trn Sumangat..., tr.153.

13. Theo quan nim dn gian c truyn ca dn tc Kinh, th c

nhng ngi va nng v nhng ngi va nh. Ngi va nng
thng gy iu khng may (xi quy) cho nhng ai tip xc vi h.

49

Ngi tiu thng bn m hng vo sng tinh m cho mt khch mua,

ri sau hng lin quy ngi khch sm kia vo loi va nng.
ui va nng i, ngi bn hng phi t m hay giy h trn gnh
hng ca mnh, xong ci xung nm la qua hai chn: y l tc t
va t vang, c l l mt hnh thc ty u bng la.

om

14. Ngi Mng (hay Mng ), mt b phn X Lai Chu tin rng

is

ts

.c

con ngi c hai hn: NHUY IL (= hn tt), v NHUY B (=hn xu).

Con ngi cht i, hn tt s ln PLING (= tri) cn hn xu th nhp
vo hai hn chn hai u cng ca nm m (ti liu ca ng ch
THANH THIN).

Phi chng quan nim trn hm rng hn nh th ln tri, cn hn

og

nng th li mt t?

hr

op

ol

15. Nhiu ngi Mng gii thch cho chng ti rng DN c ngha
l ip khc, v MO DN l l ca c ip khc. Cch hiu ny c
th khng ng. V mt c im ca vn phong mo ni chung l bao
gm nhiu on ly i ly li. khng phi l nt ring ca mo dn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

16. Cp vy Mng gm ba b phn c hoa vn dt can li vi

nhau. B phn gia, tn gi RANG CH (= rang di, cha r ngha
en ca t rang) l b phn chnh ca cp vy. n dt trn rang
di ton l ng vt: rng xng (rn hai u?), nai, hu, chim, c,
chu chu... Trn dt thu ca cc dn tc min ni nc ta,
thnh thong cng c mtp ng vt: cp rng dt trn mt chn Thi,
i ch thu trn trang phc ca nhiu ngnh Dao, con nga trn th
cm Ty... Nhng, ni chung th hoa vn trang tr c truyn nc ta
ch yu l n hnh hc (k c n thc vt). Chng ti ngh rng,
cng vi nhng ng vt trn trng v thp ng thi c (nhiu loi
chim, hu, c su, c, rn, cc) nhng ng vt trn rang di ca cp
vy Mng l chng tch ca mt nn ngh thut ng vt him thy
nc ta. Ngh thut trang tr trn cp vy Mng cn c nhiu im
tng ng vi ngh thut ng thau, m chng ti mong c cp
n trong mt dp khc.

50

om

17. Chng ti vit xong bi ny t lu, th gn y c c mt bi

ca ng ch CAO HUY NH, trong tc gi ni thong qua rng
truyn thuyt Mng gi hu l m, c l cha. Xem tc gi trn, Thn
thoi v s ca dn gian thi c- tp ch Vn hc s thng 2 nm 1971
- tr. 31, ch thch 3. C l ng ch NH mun ni n tch truyn
Ngu K v Lng Woong do CUISINIER k li trong Les Mng...,
tr.12,13.

is

ts

.c

Trn thc a, chng ti cha c dp xc minh v o su thng bo

ngn gn ca ng ch NH. Nhng, nu qu ng nh vy, th
ngha thn thoi ca cp biu tng mung - c (cp t tin khi
nguyn), v nim lng phn bao hm trong (cha-m, nam-n,

og

m-dng) cng hin r.

nt

hr

op

ol

18. Mo t nc gm ba phn. Phn u phn ngn nht,

mang tn chnh thc T t T c (= t nc). Hai phn
sau di hn l CN CHU KO LI (= Cht cy chu, ko cy li), v
TOOC MOONG (= Sn mung). T phn ny qua phn kia, tch
chuyn gii ra theo th t thi gian v c ba hp thnh mt tch thng
nht, tuy mi phn c trng im v ring ca n.

ht

tp

://

yo

un

ga

Ton ng mo (c ba phn) khng phi l mt h thn thoi. N

bc u lch s ha v mang dng mt cu chuyn truyn k (k ra
lch s ha cng l c im thng thy trong thn thoi ca nhiu
dn tc trn th gii). Nhng ring phn u (phn t nc)
r l thn thoi. Nh mt h thn thoi, n k li s hnh thnh ca
v tr v ca vn ha: cnh kh cn khi nguyn v nn hng thy;
cy v tr ( y l cy si) ba rng xy li trn gian; cp chim
huyn hoc sinh ra mun loi, trong c loi ngi; nhng c gng
ca anh hng vn ha ( y l CN = ng Cn) an bi trn
gian xy dng cuc sng, t chc x hi.

Lu : tch chuyn, trong phn u ni trn rt ging tch PH TA

PUNG (= Chuyn qu bu, mt trng ca Thi m chng ti c tip
xc qua bn dch chp tay do ng ch H Vn Tin Ha Bnh vui

51

om

lng cho xem. Hn na, trong t nc cng nh trong nhiu

ng mo khc ca dn tc Mng chc chc li thy xut hin nhng
D (=B) din mo khng r nt lm: ta cn gp li nhng nhn vt
ny trong c tch Mng. Nhiu du hiu khin chng ti ng rng y
l vt tch ca nhng nhn vt vn c vai tr quan trng hn, trong
mt h thn thoi thc s l Mng v c hn t nc.

is

ts

.c

19. Th tch c cho thy rng c mun lm, cng t thi L, triu
nh min xui nm kh cht a bn Mng. Xem TRn QUc
VNG v NGUYN DNG Bnh, Mt vi nhn xt v mi quan
h Mng - Vit v qu trnh phn ha gia tc Mng v tc Vit,
cng bo co khoa hc, ti liu nh my.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Trong hon cnh bn nch triu nh min xui, kh lng c mt

dng qu tc Mng no dm ct c xng vng. Nhng chnh v st
min xui v c quan h cht ch vi triu nh m t lu x hi
Mng quen vi khi nim PUA (= vua). iu ny hin hin trong
vn hc Mng. Mc du ki mi l ch m triu nh phong kin
Vit Nam t L n L p dng mt cch thng xuyn i vi th t
min ngc min xui mi dn tc, nhng theo ch chng ti bit, th
trong s cc nn vn hc min ni nc ta, ch c vn hc truyn
ming Mng phn nh c ch y mc su sc nht. Nhiu
truyn thuyt v trng ca, k c trng ca tn gio - l trng hp

yo

ca mo Vn hoa ni Ci - cp n hin tng qu tc Mng ly

cng cha min xui, hoc v chu nh vua min xui...

ht

tp

://

20. Ring m Bi TH NHU, mt lo b tho c tch, xm Qu

Gi - x Vnh ng, huyn Kim Bi, li quan nim khc: theo m,
nhng nhn vt mng Tri u c lc cht. dn chng m k cho
chng ti nghe truyn c sau y: C ln Vua Tri cht. Mun vt ko
ln Tri, tranh ginh c nh Vua. Ring CON MOL (= con ngi) v
CON RC (= con cc) li khc lc thm thit.V th, con ca Vua Tri
thng cho ngi v cc: con ngi c sng sung sng hn mi loi,
c n c, tht trong khi cc loi khc ch n c; cn cc th c php

52

ku ma ku nng.

om

Tch chuyn thc l th v. Nhng, mt mt th quan nim ca m

Nhu l hon ton n c, khc vi quan nim ca mi ngi cung cp
ti liu cho chng ti. Mt khc, d c vay mn mt s nhn vt hay
tnh tit ca thn thoi c, th c tch ch yu vn l chuyn i,
chuyn con ngi: r rng cu chuyn m Nhu k cho chng ti nghe
khng nhm gii quyt vn thi gian Mng Tri.

ts

.c

21. C mt loi cy, ch bng mt con chut ln. C ngi cho rng
y l mt loi nhm b.

op

ol

og

is

22. Cng c d bn gi l KHNG KHANG PN KHCH (= sng

Khng bn Khch). Mt s ngi k rng vt qua sng ny l cu LM
LA. Thng hoc cng c ngi thm rng u cu c con ch ch chc
cn linh hn nhng ngi c ti nng. R rng y l d bn Mng
ca cu vng v ch ngao trong quan nim m ty ca ngi Kinh.

ga

nt

hr

23. Dn nguyn vn li b Bi VN VNG (xem li ch thch 4).

Tt nhin, nhng b Mo khc, nhng c khc, c th khng ni c th
nh vy, hoc ni hi khc mt t. iu ch yu l ai cng phn nh
mt th gii di t gn ht th gii trn mt t, nhng trong ci
g cng nh hn so vi th gii trn mt t.

un

24. Truyn thuyt Thi phn nh mt v tr ba tng, trong tng

thp nht, tng di mt t, l th gii ca nhng con ngi t hon,

yo

n t, v eo dao chn (ti liu ca ng ch ng NGHIM VN).

Chng ti s tr li quan nim ny trong mt on cui bi.

ht

tp

://

Ngi Ty Vit Bc, v ngi Giy Lao Cai, cng m t mt th

gii tng t (ti liu ca ng ch Nam TiN v NNG TRUNG).
Ngi ta cn k rng, nu ta nh ri a t sn nh xung mt t,
th c khi nhng ngi t hon nh cp mang v di t lm ct
nh.

Ngi Dao cng ni n nhng ngi b nh di mt t (ti liu

ca ng ch Nguyn KHC TNG). Ngi Mo tin rng c mt loi
ma vc ngi b nh nh tr con, tc xa, kheo chn quay ra ng trc

53

(ti liu ca ha s PHAN KHU): phi chng y cng l ngi ln

di mt t?

om

Ngi Pu Po H Giang k cu chuyn sau y: Xa c mt ngi

i xung cung vua di t. Thy ba bn mi ngi t hon khnh mt
khc g ch bng ci di trn mt t m khng ni, ngi kia bn
khnh h. Ngi di t thi cm mi khch trn mt t n, thi n

hr

op

ol

og

is

ts

.c

ba, bn mi ni m khch n sch ngay. Vua di t ra lnh bt

ngi ny lp nh, nhng lp n u khch n sch ngi n y, v
ngi th gii di t lm bng bt ng. Hay tin, vua ci nga n;
nga vua ci l con g sng. B vua mng, ngi kia da bp c con
nga ca nh vua. Vua di t bn nh diu hu cp con ngi ny
tr v mt t (ti liu ca ng ch B VIT NG). Ngi Kinh v
ngi Khme Nam B ni n mt loi ngi b nh di t. Xem
P.GUILLEMINET La tribu Bahnar du Kontum. Contribution ltude
de la socit montagnarde du Sud Indochine (B lc Ba Na Con-tum.
Gp phn nghin cu x hi min ni Nam ng Dng)- Tp san
B.E.F.E.O, tp XLV, cun 2, H Ni, 1952- tr.398.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Trong khun kh truyn thuyt ngun gc ca h, ngi v

ngi M cng Ty Nguyn - k mt cu chuyn thc l th v th
gii di mt t. Theo ngi , chng hn, th loi ngi vn
di mt t. Ni mt cch khc, ngi th gii bn di l t tin
chng ta, bng tm vc chng ta, ch khng phi l ngi t hon. Di
mt t, loi ngi lm n kh khn, sng c cc. Mt hm, chng Y
RT - m ta c th hiu l anh hng vn ha trong mt h thn thoi
c ca ngi - men theo mt con ng thng cha h ai bit, ln
n mt t, khm ph ra mt th gii p , rng ri, c iu kin
lm n d dng. Y RIT bn v bo cho MTAO (=t trng) bit, mi
ngi mang ht ca ci thin di ln mt t. Mt trong nhng gia sc
c mang theo l con tru hai u, mi u nhn v mt hng. n
gia rng thng, ti qu, khng nhn thy li i, mi u ca tru ko
con vt i v mt hng, mt u theo hng ln, u kia theo hng

54

xung. B li ko theo hai hng ngc nhau, tru khng i c na,

ng l li gia rng thng, chen mt li i. Mt vi b bn trang im,
khng kp ln ng cng mi ngi, bt chng con phi i. V vy,
ngy nay cn mt s ngi vn di mt t (ti liu ca ng ch
Nguyn Hu Thu).

om

Ngi Mnng (cng Ty Nguyn) k mt cu chuyn gn ht

.c

chuyn trn y ca ngi . Xem Truyn c Ty Nguyn, Nh xut

bn Vn ha , H Ni, 1961, tr19-20.

is

ts

25. C tch Mng k chuyn mt chng Kh ha thn thnh con

ngi, ln chi trn gian, v yu mt ngi con gi trn trn. Hai ngi
quyt nh ly nhau. Hm m ci, h hng nh trai i n du phi

ga

nt

hr

op

ol

og

dng nc ln ngang tm sn, Kh ni theo mc nc v vo nh. Tt

nhin, khi n ci, h hng nh Kh u mang dng con ngi. m
n, khi chun b i ng, bn nh trai mn nong t ln sn nh thay
chiu. Na m, c ngi nh gi tnh gic, thy trong mi nong
khoanh mt con rn ln. S qu, ngi y nm hnh tm vo cc nong.
Rn vn s hnh tm, h hng Kh vi vng vng dy, nhy tt xung
nc. Mc nc h rt nhanh. T , nh trai khng ln no n n
du na.

tp

://

yo

un

Trong mt chuyn khc M Ct m chng ti s tm tt ch

thch 27. Kh ni ln mt nc thnh nhng thn chui hin lnh,
nh la chng trai trong tch truyn. Nhng chng trai r mu ca
bn Kh, c vung ngn dao mi sc cht tt c nhng thn chui.
Mi thn chui b chm li hin nguyn hnh l mt con rn thn
la i. J.CUISINIER cng k li mt cu chuyn c chi tit tng t.
Xem tc gi trn, Les Mng ... - tr.368-369.

ht

26. Xem C.HENTZE, Objets rituels, croyances et dieux de la Chine

antique et de lAmrique. ( t t, tn ngng v v thn linh ca
Trung Quc c i v chu M), Nh xut bn De Sikkel, Anvers, 1936
- ton b chng II, tr.57-64.
27. D bn chuyn M Ct, m chng ti su tm c, m u

55

bng mt on khng lin quan g n loi Kh. Nhng chng ti cng

c tm tt c ra y bn c tham kho.

om

Mt i trai gi khng khng ly nhau, nhng h li l anh em

rut. Khng lm sao c, lng xm nh th thch ngi con trai, nu
vt ni th thch th c tha nguyn. Th thch th nht l vt
qua mt qu i c con rt khng l hay n tht sinh vt. Th thch

og

is

ts

.c

th hai l li qua mt bn sng lm Kh. Ngi con trai ci tru ra

i, vai vc mt ci ba rng st. Em gi, m cng l ngi tnh ca anh
ta, dng x kn b kn bn cng tru. Rt khng l cn vo chn
tru, rng rt vng vo x kn. T trn lng tru, ngi con trai th
ba xung, cc rng ba cm cht vo thn rt, git cht ngay con vt
khng l.

un

ga

nt

hr

op

ol

n bn c lm Kh, anh ta ngi li trn b, rt con dao i nng

ra, mi i mi li mi. T nc nh ln mt con ngi, y ht ngi thc.
Hi: Anh mi dao lm g? p: Ti mi dao xung nc git Kh.
Li hi: Dao anh th no m git c Kh? p: Dao ti c th chm
t mi vt. Hi thm: C vt g dao anh khng cht c? p: Ch
c LONG (=thn cy chui) l khng cht c, Ngi hi bng mt
tm di nc. Khi ngi con trai bc xung sng, th t u ni ln
rt nhiu thn chui. Nh k ch thch 25, trong chc lt ngi
cm dao chm sch cc khc long, mi khc la i li hin nguyn
hnh con rn b chm cht.

ht

tp

://

yo

Cui cng ch cn sng mt Kh con. B chm t ui, Kh con

trn qua mt ci phai n vo mt khc mng. au qu, n khc sut
m ngy. Trong vng c mt m gii cha bnh bng l di. Nghe
ting khc m ng lng, ra b mng cha cho Kh con, sau khi
giao hn vi n rng t nay khng c n tht ngi na. Lnh ri,
Kh con nhn b c lm m nui mang tn Thng Ct. Kh con t
nay sng bn li, v c gi li ha vi m nui. Nhng n vn thm
tht ngi. C mi ln c ngi sp li qua sng, n li hi: Ai y?
bit u ui cu chuyn, ai ai cng tr li: Con M Ct y! Th l

56

om

Kh li ln xung y nc. Mt hm, gia lc n thm tht ngi n

quay qut, th chnh con gi thc ca M Ct li xung bn gnh nc.
Kh hi: Ai y? p: Con gi M Ct y! Kh ni cu: M Ct lm
g m lm con th, tao khng tin! Kh lin n tht ngi ch nui ca
n. Hay tin, M Ct ra b sng nguyn ra a con nui bt ngha. Con
b m nguyn ra tt khng sng c: Thng Ct cht ngay lp tc,
xc ni lnh bnh trn mt nc.

is

ts

.c

28. Chng ti mun ni n on m u tch truyn k lai lch c

Thnh Tn Vin, v thn ni c th ph bin trn a bn Mng.
Mc d nhng on khc khng lin quan g n loi Kh, chng ti
vn tm sau y ton b tch truyn, nhn th cung cp thm mt

ol

og

ti liu v vn hc Mng, m chc chn bn c s thy l cn i

chiu vi mt tch tng t ca ngi Kinh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

B ra c Thnh Tn Vin vn l b Trng (xem li ch thch

10). Mt hm, ng va cy va trng n vt ca nh ang bi trong
tha rung gn y, bng c ngi mi ng i lm va (xem li ch
thch 10). ng cng mun nhn li, ch him ni b cy, tru, vt li th
khng ai trng h. Ngi mi bo m rng cy, tru, vt s khng vic
g, ri i trc dn ng. Qua sui, hai ngi c chm dn xung nc,
v khi b nc ph kn th b Trng thy hin ra ng x thnh
thang. Theo gt ngi dn ng, ng n cung Vua Kh. Cng c
ngi k rng ng ta c ngi dn ng cho ngi vo mt ci thng,
v mt xoy nc ht thng xung tn y. Ti cung vua Kh, b
Trng gp mt b c gi ang trng nom mt rn con khoanh mnh
trong vng. ng s lm, nhng trong nhy mt khng thy rn u
na, trong vng ch c mt a b b mt mnh li tht cht c. S l
con Vua Kh ngc sui rong chi,mc phi li chi. N git ra c,
nhng c cn b mt mnh li cht quanh. Kh khng phi l ngi,
khng th thy mnh li, nn v Vua Kh - b c gi - cho i n
ngi trn trn gian xung lm va gii hn cho con. B Trng cng
gi v lm va nh thng l, lm va xong ng ch vic g mnh li

57

om

ra l Kh con lnh mnh nh c. Va Kh mng lm, a ra nhiu

bu vt t n ngi cu con mnh. uc Kh con mch nc, b
Trng khng nhn mn qu no c, ch xin mt con dao c, ngi
c dao ny c g c ny. N qu, Vua Kh bng lng, nhng bo
trc rng Vua ch cho ng mn trong i ng thi, ht i phi tr
li. Vua ly dao c ra, cm ngp c con dao vo mt qu chui, ri cho
b Trng nut qu chui vo bng.

is

ts

.c

Tr v trn gian ng thy cy vn cn trn tha rung nh, vt v

tru khng nhng khng mt m cn bo tt thm. T , c g c
ny, ng tr nn giu c. Nhng trc khi cht, ng khng kp di dng
g vi con trai. Hm m tang chnh l hm loi Kh vng lnh Vua

ga

nt

hr

op

ol

og

Kh n tn nh c tang i dao c. Khng c b dn d, con b

Trng nh chu, khng lm sao tha mn c loi Kh. Th l Kh
nh lun, nh bng cch dng nc ln cao, ln cao mi. Con b
Trng c nhm ni m chy, chy n u nc ui theo n y,
chy k t chn ln nh ni Ba V. n khi ch t cha b ngp ch
cn bng ming nong, th Kh cng khng th dng nc cao hn na.
V sau, con b Trng tr thnh = c Thnh Tn Vin. Mi gn y,
hng nm vo ma l lt, nhiu xm Mng ven sng cn bn
sng kp gp phn ui loi Kh.

ht

tp

://

yo

un

29. B su tp Folk tales from China (Chuyn dn gian Trung

Quc) - Nh xut bn Ngoi vn Bc Kinh, 1958, k nhiu tch rt l
th v Long Vng ca cc dn tc t ngi min Hoa Choang. Nhng
J.PRZYLUSKI li cho rng s ca nhng chuyn rn thuc loi y
vn ng Nam trn vo Trung Quc v n . Xem: tc gi va k
tn: La princesse lodeur de poisson et la Nygi (Nng cng cha tanh
mi c v con rn thn) - Etudes asiatiques, tp II, 1925, tr.265-284.
30. Xem li cc ch thch 25, 28 v 29.

31. Xem M.PANOFF, Lesthes dAustralie (Thn thoi o c),

trong b Mythologies des steppes, des forts et des iles (Cc h thn
thoi vng tho nguyn, vng rng v vng hi o) do P.GRIMAL

58

ch bin - Larouse, Paris, 1963, tr.227.

om

32. Ngi Ty Vit Bc quan nim rng mi ngi sng c mi

hai KHOAN (= hn), nhng khi con ngi cht th nhng hn y
khng cn na. T y ch c PHI (=ma). Mc du s lng ma xut
hin t mt ngi cht khng c qui nh c th, nhng ngi theo
di ni dung ca tang l Ty c th nhn thc rng mi ngi cht bin
thnh mt ma (ti liu ca ng ch NAM TIN)

is

ts

.c

33. J.CUISINIER ch nhc n cc ng mo mt cch s lc (v c

khi thiu chnh xc) qua tiu mc Les douze veilles de lofficiant
(Mi hai m thc ca ngi hnh l), trong chng sch m tc gi
dnh cho vic miu t m tang Mng. Xem tc gi trn Les Mng...

og

tr468 v 470.

ol

34. Xem li ch thch 18.

un

ga

nt

hr

op

35. C v cc loi chim n m c gn vi th gii ca ngi cht

l iu thng thy trong thn thoi, tn gio, hay phong tc ca
nhiu dn tc. Trc y, ngi Kinh vn tin rng c ku l im c
ngi sp cht. C ku, ma n. Khp mt ngoi mt bnh ng hnh
chim c, hin vt ni ting ca ngh thut Trung Quc i Thng
(cng c ngi qui vo thi Chu) ngi ngh nhn thi c th hin v
s hoa vn hnh thun m C.HENTZE minh gii l hnh m vt.
Chnh v th m tc gi va nu tn xem hnh c ny l biu tng
ca m ti. Xem: tc gi trn - sch dn - tr.66 v 67.

ht

tp

://

yo

Cn g l hnh nh rt quen thuc, thng xut hin trong thn

thoi, tn gio v c vn hc na, ca nhiu dn tc - k c cc dn tc
nc ta - vi t cch l biu tng ca nh sng, ca ban ngy, ca
mt tri. Chng ti hy vng rng ri y s c dp dng li vn ny
lu hn.
36. Chim, tng trng cho tri, cho th gii bn trn, cho mt tri,
m l biu tng ph bin trong thn thoi, tn gio, ngh thut to
hnh hay trang tr, nhiu ni. V d ni ting l biu tng chim
trong i sng tinh thn ca cc cng ng ngi vng Nam Hi, c

59

.c

om

bit qun o Mlandi. y l loi chim bin m di, gn vi mt

trong nhng loi chim c th hin trn cc trng ng thi c nc
ta. Chim thn thoi cng thng xut hin di dng chim , chim
ng, diu hu, c khi l qu..., ch mt tri v th gii bn trn
(vng , con qu la, th ln c t...). Trong c tch Mng, c c
mt h chuyn xoay quanh con KLNG NG (= trng ng, ngha
l con chim bng ng), mt nhn vt cn gi nhiu nt thn thoi.
G (i lp vi V) cng l mt loi chim.

is

ts

Nhng con chim m di Mlandi khng i lp vi con ch, m

vi c su, biu tng ca th gii bn di, cng l mt n khng
th thiu trong nn ngh thut ng thau nc ta. Rn v th cng

nt

hr

op

ol

og

l nhng biu tng ca th gii bn di, ca ban m. Ni chung,

hnh tng ch c lin quan n php thut hn l n thn thoi. Nu
ch thc bo v nh khi trm cp, th ch ng cng ra vo gi
chc nng ui t ma. mt s vng Mng (v d nhiu xm trn t
huyn Ngc Lc, tnh Thanh Ha), ch hay vt l vt t trong l cu
yn (ui n thn dch l). Cng vi ngha , ngi Kinh tin rng
ma qui s mu ch...

yo

un

ga

Cn c th k nhiu v d khc. Tm li, hai hnh tng chim - ch

mang tnh cht khc nhau: mt bn l biu tng thn thoi, bn kia
thuc lnh vc php thut. Nh vy, cp chim - ch, c nhc n
trong cu mo Nhn h dn trong bi, vn biu hin mt th lng
phn cn ti ngha.

ht

tp

://

37. Gn y, chng ti may mn c xem qua b su tp truyn

c Vn Kiu do ng ch MAI VN TN Qung Bnh bin son. Mt
truyn thuyt Vn Kiu, r rng mang tnh cht thn thoi, dnh c
mt on di k chuyn loi vt t co loi ngi, tuy khng phi l
t trc Thin nh nh trong mo Mng. C th on trc rng loi
vt kin hay t loi ngi l mt ti c th tm thy trong truyn
thuyt ca nhiu dn tc nc ta.
38. Trong m tang Mng, c mt l tit kh l th din ra vo

60

ts

.c

om

m b Mo hng dn hn ngi cht t mng Tri v n nh. Gia

nh ngi cht chun b sn mt thng gio t ngay ca ra vo
trn sn nh, gn u cu thang. Khi b Mo k n on ma bc chn
qua ca, th nhng ngi ngi gn y a ln mt ting. Thm l
lm cho hn ngi cht git mnh, nhy qung vo thng gio, in vt
chn li y. B Mo s quan st mt gio m phng on rng Ma
c ha thnh ngi, thnh vt n thc, hay thnh vt n c. Nu
cn c vo l tit ny, th c th ni rng ngi cht c chuyn
kip ngay t khi cn mng Tri. Nhng, nh ta bit, sau Ma
li v mng Ma vi ng b cha m qu c.

is

Chng ti em mu thun ny ra bn vi nhiu b Mo, nhiu c.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

B no c no cng lng tng. Ni chung, cc b cc c quan nim

thng nht rng, n mt lc no (?), hn ngi cht cng phi ha.
Sau y l cch minh gii ca b Bi Vn Vng (xem li ch thch
4), m chng ti cho l li gii p kho lo nht, cng nh phn nh
c quan nim chung. Theo b, khi mng Tri v, hn ngi cht
cha ha, m phi v mng Ma trong mt thi gian tng ng vi
th gii con ngi sng mng Ngi (v d: ngi cht hng th
70 tui, vy hn ngi sng mng Ma 70 nm). Trong thi gian
mng Ma, hn cng phi tri qua tin trnh t tui th ln ln v
gi i, nh hi cn mng Ngi. Khc chng l khi gi th Ma
khng cht, m phi i u thai ng vi quyt nh trc kia ca Vua
Tri. Quan nim ca ngi Mng v tui th ca linh hn c
J.CUISINIER trnh by trong: Les Mng... tr.464 v 466, v
Sumangat...tr.128-129.
D sao th cch ct ngha ca b Vng vn mu thun vi l tit

tp

miu t. Nhiu b Mo quan nim rng, trn mng Tri, v phc v

ht

cho Vua Tri, ngoi cc Kem ra, cn c bn qu s, cng u tru

mt nga nh ng nghip ca chng trong m ty ca ngi Kinh.
Nt vn ha ha ny cng chng t rng mng Tri l mt yu t
thm vo sau, trong quan nim v tr c truyn ca ngi Mng.

61

op

ol

og

is

ts

.c

om

39. in hnh nht, v mt ny, c l l tch truyn chng Ma ui

trong thn thoi ca nhiu vng thuc qun o Plyndi. Kt qu
giao phi gia tri v t, Ma ui l anh hng vn ha. V loi ngi,
chng lp nhiu k tch hin hch. ng k nht: bt mt tri i chm
li loi ngi c th gi lm n, pht hin ra la, to nn loi ch...
Nhng Ma ui cn c tham vng lp mt k tch ti chung: chin thng
ci cht, lm cho loi ngi bt t. Mun th, chng xung th gii di
t, chui vo ca mnh ca Hin, n thn t, mt ngi n b khng
l ang trin min trong gic ng bt tn gia lng t. Chng mun
n tn t cung ca Hin chin thng ci cht. Nhng, Ma ui cha
kp b vo tn ni, na ngi ca chng cn bn ngoi, th Hin thc
dy v bp cht ngi anh hng. Ma ui cht, t y nh mnh ca loi
ngi c qui r: con ngi khng cn hy vng t n mc thn linh,
nhng, trong thi gian ngn ngi tn ti trn mt t, n c tha
hng nn vn ha mu mc m cc k tch ca Ma ui mang li.

nt

hr

40. Mc du ti liu cha khng nh, nhng ngay t by gi

c th gi thit rng c hai quan nim khc nhau: 1) Ngi cht v
ngi sng cng hn c trong mt khng gian chung; 2) Ngi cht v
ngi sng tn ti trong nhng khng gian ring bit.

yo

un

ga

Cch nhn c truyn ca ngi Mng trung gia hai quan

nim trn. Mt mt, nh ta thy, mng Tri v mng Ma l hai th
gii hon ton cch bit. Nhng, mt khc, ngy gi, v nht l ngy
Tt, b Trng li a ma t mng Ma v mng Ngi n ung, ri
li a ma tr v th gii bn kia.

tp

://

41. Xem Nguyn Kinh CHi v NGuyn ng CHI, sch

dn, tr.142-143.

ht

42. P.GUILLEMINE tm tt nh sau k tch ca cc anh hng

trong truyn truyn k Ba Na: ... thng qua nhng kh khn v cng,
cc anh hng t tin ca ngi Ba Na, i tm v ngoi cng gii
ca a vc h, khi th xung phong chim lnh thnh tr, khi th lin h
vi cc ma bn kia bin c, khi th vt qua nhng con sng mnh

62

mng..., khi li chui xung t.... Xem: tc gi k trn - bi dn tr.389. H chuyn GHING ca ngi Ba Na c tm tt n
mc sc tch trong: Truyn c Ty Nguyn, Nxb Vn ha, H Ni, 1961,
tr.9-10.

om

43. Ngy nay, m tang Mng Ha Bnh ch din ra trong mt

ngy (chun b) v mt m (mo), sng hm sau th a vo rng chn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Ch mt m mo, tt nhin b Mo khng k mo c rong. Thng th

b Mo chn mt vi on hay nht trong t nc, Nhn h,
Tch la. V nh vy, v hnh trung m mo dn dn mang din mo
ca mt m thng thc vn hc.

63

/
om

ts

.c

Phn thn thoi trong

t - nc...

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Tang ca Mng, c bit trn t Ha Bnh, m b con

a phng gi bng mt t gc Thi, MO (= mo, hay tang ca),
khng ch gm c mi mt t - nc.... Trc Cch
mng thng Tm nm 1945, theo ch ti c bit, tang l ln
nht c th ko di nhng mi hai m MO (= mo, cng c
ngha l ngm tang ca). Qua tng y m p MO (= b mo,
ngi hnh l cho m tang) c ngi m ngm tang ca hu
nh khng dt, t u hm cho n lc m sng. Trong khung
cnh long trng nh th, t - nc..., d di dng d
bn dn tri nht cng ch chim mi mt m trong s mi hai
m. Ni nh vy thy rng, qua mi hai m hnh l cn
li, b mo cn ngm nhiu tang ca khc na, vi ng trong s
cng chim mi ng mt m mo, nh t - nc....
l cha ni n ng KIEN (= Kin), m ni dung l chuyn i
ca ngi cht ln tri v tr v, cng nh cuc phn x ngi
trn . Trong trng hp s t m tang ln nht hi trc Cch
mng, tang ca ny c th ngm qua bn - nm m lin.

ht

Tm li, i chiu vi ton b mt TOONG MO (= rong

mo, m ta c th tm hiu l mt h thng tang ca gm nhiu
ng khc nhau), t - nc... hon ton khng phi l
tt c mo Mng. ng v chiu di m ni, n ch chim c mt

64

om

phn mi hai (1/12) thi gian dnh cho m tang hon chnh
nht. Cn v ni dung, ri y, khi im qua vi nt ln ca
ng ny, ta s thy rng n khng hn ni ln phn chnh yu
nht, trong cc ngha khc nhau c th rt ra t tang ca Mng
mt thu.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

D sao, t - nc... nu ti khng nhm l tang

ca Mng duy nht m cc nh su tm tnh ta a ra trc
mt c gi c nc t gn hai mi nm nay, di dng bn
dch ra ting ph thng. Khng c g ng ngc nhin, nn mt
s bn c c ng rng y l ng th di nht ca tc ngi
Mng thu trc. Mt khc, t - nc... d cha phi
l tang ca di nht ca ngi Mng, hn th, d cha hn ni
ln phn chnh yu nht trong cc ngha khc nhau c th rt
ra t mo Mng ca mt thu, vn ph r mt c o ca ring
n. V nu ti khng nhm, th y l ng mang m cht thn
thoi nht trong s cc tang ca Mng.

://

yo

un

ga

nt

Trong nhng iu kin nh th, quay tr v trong chc lt

vi t - nc... vn l chuyn khng tha. Nht l khi
bn dch cng b nm xa cha gy ra c ting vang cn
thit, trong chng mc n cha c m rng thm bng li gp
ca nhng ai tng t nhiu tm hiu ngi Mng v np sng
c truyn ca h. Bi vit ngn ngi ny ch ng n vi nt
m ti nh gi l ni bt nht, trong s nhng vt tch thn
thoi c th lc ra mt phn ca ng tang ca.

ht

tp

t - nc... thc ra ch l mt cch ni, cch ni

tt ca ngi Mng. Theo li hu ht cc b mo m ti gp
trn t Ha bnh, th u hon chnh ca n l T tat - t
c; cn chu - ko li; toc moong. Ta thy y, u hon
chnh ca ng mo bao gm ba mc ring, mi mc vi mt tch
truyn ring. Cn ni ngay rng qua cc d bn khc nhau m

65

og

is

ts

.c

om

Quch Giao ghi c t li ngm ca nhiu b mo nhiu

vng, v vui lng cho ti c, th trong hu ht cc trng
hp, phn th nht, di mc nh t - nc..., li l
phn ngn nht, so vi hai phn kia. Nhng chnh phn ngn
nht y li cha ng nhng du vt thn thoi m ti ang
mun ly ra i nt chnh, cn hai phn di hn tip sau n th
khng. Ni cch khc, y khng phi l mt thin thn thoi
ko di qua sut mt m mo: thn thoi ni cho ng l cc du
vt ca n, ch c mt trong phn m u cho tang ca. Ta s cn
tr li, d ch trong giy pht, vi dng ni tip ca ba phn
khc nhau y trong khun kh ca mt ng mo duy nht.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Thn thoi, nh ta u bit, khng th ch hiu theo ngha

en, khng phi l truyn thn ni chung, d l truyn g.
Theo cch nhn ca cc nh thn thoi thi nay, th t y c
dng ch mt loi truyn thi, truyn k ngun gc: ngun gc
ca tri, t hay ca v tr th cng th, k c mun loi ra i
trong ; ri ngun gc ca con ngi v vn ha, ti mun ni
np sng c vn ha do con ngi dn dn to ra cho mnh trn
mt t. Chnh v ni dung hai mt m thn thoi c quan
nim l bao gm hai h chnh: thn thoi gi l v tr; v tip
sau, thn thoi vn ha. iu cn ni ngay: phn u ca
t - nc... r rng bao gm c hai h thn thoi va nu,
thng l di dng tm tt. Nhng c b s lc ha n my,
ty tng d bn, th cc du vt thn thoi vn hin ln y
di dng nhng tch truyn c u c a.

ht

C th ni cho r hn rng phn u ca tang ca ny

thng ra i t thu tri v t bt u tch khi nhau, t
v tr ra i. V v tr mi hnh thnh y c t di quyn
ca mt ti thng thn BUA KLOI (= vua Tri), trc tip gip
vic cho mo l mt thn st, m ngi Mng gi bng mt tn

66

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Hn - Vit, THIEN LOI. Gn nh cc tch cng loi nh cn

nguyn vn hn, m cc nh thn thoi hc tp hp thnh h
thng. Cn nhn loi u tin ra i trn mt t th khng ch
gm mt i nam n, nh trong a s cc trng hp khc trn
th gii, m nhng ba ngi, hai nam mt n: anh c TA CAI
(T Ci, tc T C) tip ngay sau l em trai ng, TA CAN (= T
Cn, tc T Cn); cui cng, YA KIT (= Gi Kt, B Kt) em gi
t. Ba v t u tin ca loi ngi, ch khng ch mt cp i:
l c im nh du s ln nhng thn thoi ph bin trn
mt di t di t Trung Cn ng n ng Nam , v theo
li mt s nh nghin cu th m hnh ny cn mn ng hi
o m n tn vi vng Nam M. V cng nh hu khp mi
ni m nhn loi thu ban s gm nhng ba ngi, ch khng
ch hai, th ngi anh c y l T Ci, tht bi hon ton
khi ng th xy dng cho hu th mt np sng c vn ha v
ch khi em trai ng ra tay th mi vic mi thnh cng, ri
trn c s T Cn li kt hp vi em gi mnh, Gi Kt, thnh v
thnh chng u tin trn th gii ny.

tp

://

yo

un

ga

Nu ln vi chi tit thi, gia nhiu vt tch cn y, ti ch

mun nhn thm mt ln na rng phn m u ra t -
nc..., d c b n gin ha n u, vn thm nhun cht
thn thoi. Nhng y, mt ti mun lu hn li l cc khc
bit, ti mun ni nhng g ngn cch phn m u ca ng mo
ta ang tm hiu vi cc thn thoi cn tng i nguyn vn.
C th mi thy r hn mt c o ca n.

ht

Mi bc vo thn thoi v tr, c th nhn ra khc bit

u tin, d cho cng ch ni bt g lm. Phi ni ngay rng d
bn no cng th, m ch mt s mi ph r khc bit . D sao,
cn c vo i bn ti bit c, nh Quch Giao cho xem, th
tch truyn m u bng mt trn lt ln, sau tri t mi ti

67

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

sinh di dng hon chnh hn: bt chc li ni ca cc nh

thn thoi hc, th mi vic y u ra i t nn Hng thy.
ng hiu lm rng thn thoi v tr, d u, cng phi bao
gm mt trn lt ln: theo nhng g c s kt cho n hm
nay, th y ch yu l c im l r t Trung Cn ng n
vi vng Nam M, qua ng chu i Dng - cng nh cc
v t u ca loi ngi trn di t y thi: ba v hai nam - mt
n; ch khng phi hai v, mt nam mt n. V ht nh thnh
cng ca T Cn b cho tht bi ca ng anh, T Ci, th v
tr c khai sinh sau hng thy thay th cho v tr khng
hon chnh bng, vn ra i trc tai ha y. C iu rng
khc bit cn nu ln y l d bn no, d c ng n trn
lt ln ni, cng hu c tnh a ra vi li, d ngn gn thi,
v c cu ca t - tri vo bui ban u, tc ca v tr trc
hng thy. Cng th, nhng ni r hn th phn u ca t
- nc... ch t khoanh li trong vng v tr c hon
chnh ha, ni ri y s din ra nhng hot ng ca nhn loi
u tin nhm xy dng cho mnh mt np sng c vn ha. c
im ny hn c ngha ca n, m ri y ta s nhn ra r hn,
sau khi im qua mt s khc bit na.

ht

tp

://

yo

un

Cng lin quan n thn thoi trong phn u ca t

- nc... cn mt khc bit rt ng lu . V tr mi ra i
s r rng bao gm hai th gii: MUONG PUA (= Mng Bng
(phng)) tc trn gian dnh cho loi ngi s sinh; v MUONG
KLOI (Mng Tri) th gii bn trn ca thn linh. Tm li, hai
th gii cao - thp trn mt trc dc. Mi d bn t -
nc... m ti c c u ni n hai khng gian y.
Nhng ti cha gp trng hp no m li mo ng n mt
th gii bn di, trong lng t chng hn, d ch nhc n
tn gi thi. Tt c cc b mo m ti gp, k c cc b mo thuc

68

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nhng rong mo tng i hon chnh, cng ng tnh vi nhn

xt ca ti. iu khin ti v cng ngc nhin l tt c mi
ngi, t ngi hnh l trong m tang cho n cc c khng
hnh l nhng thng tho chuyn xa, khi trnh by vi ti v
Mng Tri, Mng Bng, trong khung ca v tr c lin quan
n tang l, u khng qun thm vo bng li ni thng thng
hai khng gian khc na: Pa Tn (Mng Bng Di) ni c tr
di mt t ca mt nhn loi b t hon; v Mng BUA Kh
(Mng Vua Kh) dnh cho bn Kh (kh, loi rn to c mo,
sng di y nc). Con rn c bit y l nhn vt rt ph
bin trong thn thoi nhiu vng ngoi hi o, k c chu i
Dng. Cn loi ngi nh xu trong lng t cng l nhn vt
thn thoi, nhng ca nhiu tc c tr trong lc a t Bc ,
k c ngi Exkim sng gn Bc Cc. Ring ngi Mng
loi hai th gii y ra khi t - nc... cng nh mi
tang ca khc, nhng trong thc vn cn lu chng li, v hoc
xa, hoc gn vn gn chng cho m tang.

un

ga

nt

i vo nhng s kin thm cht thn thoi c k qua

phn u ca tang ca, c th lc ra khi khc bit na. Thot
tin cc nhn vt trn Mng Tri, ni Vua Tri ng tr.

ht

tp

://

yo

Cn c vo cc thn thoi cn tng i nguyn vn, th

trong trng hp no cng c mt s thn ph t ti thng,
nhiu t ty tch k ca tng cng ng, mi v ph trch mt
cng vic ring, nhng thy u di quyn ca thn st sn
sng uy nng gy gi ma - sm - chp... m ta c th xem l
vin ao ph ca ng cm u th gii bn trn. H thng
thn linh y c mt s nh thn thoi hc gi l miu vn
thn. C th ni rng phn m u cho t - nc... cng
nhc nh n mt Miu nh th, c iu l mi phn khng
hon chnh: ch thn st, km theo l nhn vt n m din mo

69

rt m h, tuy c hu ht cc d bn gi bng mt tn thng

nht, NANG A TNG (= Nng Tng). V ch th thi!

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ta gp h ln u tin, khi hai v t Mng Tri xung

Mng Bng thi hnh mt lnh ca Vua Tri: n st nh
cht i trai gi T Cn - Gi Kt, v h phm vo mt ti ca
nhn loi s sinh, n nm vi nhau nh v chng, mc d l
anh em rut tht. Ti lon lun khi nguyn, nu ly li mt
khi nim quen thuc ca thn thoi hc. Nh ra khi hu
ht mi lng Mng trong thung lng hp chn ni, mun ra
khi Mng Tri hai v phi li qua mt con sui rng. Nng i
trc, va bc va vn vy. Ht mt ph n Mng ang li
sui y thi ! V iu khng lt khi con mt ca thn st
ang bc theo sau. Hn l thn cm ng, v n b bn kia
Ngi vi th l vi nng mi mu thun ang ging x lng
mnh; rung ng trc v p ca thn th ngi n b, u c
g l; y th m cp trai gi di trn li b kt n t hnh
nhng khng th lm khc thn ti thng... Ni dn tri nh
th cho d hiu, ch th mo, thc ra, thng c c khi k
chuyn, khng nng v miu t, khng my khi c ni cn
ring ca tng nhn vt. ng ngc nhin l Nng Tng
thng cm ngay vi ni lng ca thn st. Hai v bn bc vi
nhau ri i n mt tha thun: c cho st n, nhng c tnh
ngm sai ch, c nh vo cy xoan u cng, nh vo bu ca
khung ca s... M h lm th thc. V chnh nh th m i
trai - gi thot cht, s chnh thc tr thnh v chng, sau khi
lm l ty u cho sch ti c. iu cn li l Vua Tri, v
trn cao tt, khng hay bit g c: ngi b cp di nh la !
Ln u tin trong i c tip xc vi on tit trn qua mt
bn dch th ca Quch Giao, ti c thng tht, c tng mnh
va xem xong mt v kch c in, thm ch ca cc giai on

70

sau na. Cn g l thn thoi?

.c

om

Cha ht, ln gp g u tin y vi hai v trong miu vn

thn thc ra, cng l ln cui. Thn st cng c bn gi ca
Ngi khng h xut hin ln no na trong t - nc...
trong c cc tang ca khc. Ti c tm hai v qua nhng truyn
c khng lin quan g n l thc tang ma. Chng n thua g t
nht cng cho n hm nay...

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Ring v Nng Tng, m din mo ta bit, cn ht sc

m h. Cng cn ni thm mt iu cho r hn: cha mt ngi
Mng no, k c nhng b mo cao tui nht m ti gp, c
th ni ln chc trch c th m nng m nhim trn Mng
Tri. Hn na, ra i t thn thoi cn tng i nguyn vn ca
nhiu tc ngi gn xa, ti cha h gp trng hp no m thn
st, trn ng v trn gian thi hnh lnh ca ti thng thn,
li cng i vi mt thn khc l mt n thn. V nhng l do y,
ti ng rng Nng Tng c mt y, chng qua ch l ci c,
cho thn st c dp gii by tm s ca mnh, mt tm s rt
ngi. C tm gt nng ra khi miu vn thn v l lch
khng r rng th trong miu ch ch yu cn li c thn st, tay
chn ca thn ti thng thc y, nhng xut hin ng vai
mt con ngi.

ht

tp

://

yo

Nh vy, Mng Tri c ti thng thn, Vua Tri, nhng

li thiu mt miu vn thn hon chnh. Hn th na, thn st
trong t - nc... li mang mt tn Hn - Vit, m
ngi Kinh thng dng: THIEN LOI (= Thin Li). B qua
bng chng tip xc vn ha y i, tt c, theo ti ch l hi m
ca mt miu vn thn ch cn li vi mu con tng i ri
rc.
Cn Vua Tri thn ti thng? Ngay t trc khi gp

71

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Thin Li v Nng Tng trn ng xung Mng Bng, ta

c tang ca t - nc... dn dt vo ngay ni vua ,
theo gt mt b di trn c T Cn c ln y hi con gi
nh vua cho ng. V bit c quyt nh ca Vua Tri giao
cho thn st nh cht cp Cn - Kt, ta c th ng rng thn ti
thng s c mt thi rt quyt lit i vi b mi t di trn
ln. Hon ton khng phi th ! C nh vua v con gi ng u
ng ngng trc ngh ca ngi di th, ti mun ni trc
li cu hn ca mt nhn vt m thn phn d sao cng thp
hn ca thn linh trn tri, d cho li mo c gn tc v
LANG (Lang, tc qu tc trong x hi c) cho ng Cn: LANG
TA CAN (Lang T Cn). C gi nh tri vi dng mu nh
la b mi, nhng b mi nhanh tr pht hin ra ngay. Cn b
c th bi ri, c th ni l ng b ging x gia hai bn: mt bn
li than vn thm thit ca con gi mnh; bn kia, ti n ni v
tr tinh khn ca b mi di trn. V cui cng, ng nh nhn
li cu hn, v thua mu b mi... Bao chi tit vt vnh c
cun ht ngi Mng ngi y nghe mo, v li th t h li
khung cuc sng Mng hng ngy, khin h cng m vo y!
Nhng cn u khng kh uy nghim ca triu nh trn thng
gii? y, mc nhng g cn st li t thn thoi Mng mt
thu, mt ln na ta thy cht thn b cht ngi y li
vo gn st hu trng.

tp

://

Cn c th lc ra mt vi khc bit na. Nhng thi, c

dng li y cng c, v bi vit ny, ni cho cng, ch l mt
li bn gp.

ht

D sao, trc khi chm ht, ti cn mun thm vo mt

khc bit cui cng, bao trm nht c l...
Tt c nt nhiu - t c lin quan u tp trung vo phn
th nht trong ba phn hp thnh ng tang ca, phn ngn nht,

72

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nu quy chiu vo cc d bn m ti c c. Phn sau, di

hn, khng cn l thn thoi na, m l huyn tch: phn
tip, Cht Chu - Ko Li, cp n mt cy huyn k cao vt
tn tri, bit ni, bit ci, c mi loi vt, k c c th, hng
ngy ko v chu chc trong lng tn knh; cn v phn cui,
Sn Mng, li ni n mt con qui vt to bng qu ni n
tht rt nhiu ngi, k c qu tc... V trong c hai trng
hp, BUA YIT YANG (Vua Yt Yng) hu th ca T Cn, ngi
bc u thit lp quyn lc ca mnh t trung tm KINH
KY - KE CHO (Kinh k - k ch) tc Thng Long ngy trc,
hay H Ni gi y) phi tp trung ht qun t mi vng tiu
dit hai tr lc kia. Hai phn sau ca t - nc... k li
nhng g xy ra qua hai chin dch y, trc khi tang ca
chm dt hn. Nhng d c tp trung sc k vo nhng nhn
vt huyn hoc nh th, th hai cu chuyn ny vn ch l huyn
tch, khng phi l thn thoi, v hon ton khng ng n
thi tri - t mi phn ha (thn thoi v tr) cng nh qu
trnh con ngi s khai ra sc xy dng cho mnh mt np sng
tch khi bn nng ca th vt (thn thoi vn ha).

://

yo

un

Nhng iu neo mt nht l c hai loi chuyn khc nhau

y thot tin nhng mu ngn nhng cn ph r du n ca
thn thoi v sau hai chuyn di hn nhng l huyn tch,
li c g lp vo nhau thnh nhng s kin ni tip nhau mt
cch hp l dc chiu di ca mt ng tang ca duy nht. Sao th?

ht

tp

Cu hi trn, bi tnh tng hp ca n, ti cha t gii p

c cho mnh mt cch song sut. Ch xin ni ln y mt cm
gic cn ch quan. Nhng mnh thn thoi s lc hp thnh
phn u ca ng mo, thc ra, ch l nhng s kin m mn,
khng c chng th hai huyn tch tip sau tr ln hng ht. Ni
cch khc, khng c T Cn, vi nhng hot ng cn thm cht

73

om

thn thoi ca ng, th lm sao c Vua Yt Yng, v nhng

huyn tch m vua l nhn vt trung tm? Ni cch khc na,
ra i t thn thoi t - nc... cn phi vt qua hai
huyn tch, ri chun b t bc chn u ln ngng ca lch
s, ng vo lc tang ca khp hn li.

op

ol

og

is

ts

.c

T nhng nhn xt bnh d , c th lc ra mt c im

r rng l c mt khng hai ca tang ca ang bn y. V nu
nh cc ng mo khc ch yu ni ln l cht, c th l ha
nhp vo nhiu l thc gii quyt thn phn ti chung cho
ngi va mt, th t - nc... li cp n cuc sng
ca con ngi th gian ny, t bui ban u cho n khi lch
s sp khai sinh: n thun ni ln l sng. M ni bng nhng
th loi vn chng vn c nhiu ngi xem l m cht
huyn hoc: thn thoi v huyn tch !

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Mu thun cui cng ny, thc ra, cng b rng buc vo

cu hi chung hn trn y. Cu hi y ang i hi chng ta i
su vo hn na.

74

/
om
.c
ts

og

is

Xung quanh cc hnh thc

khai thc rung Lang

ga

nt

hr

op

ol

Nh Lang l ng cp thng tr trong x hi Mng (Ha

Bnh) trc Cch mng thng Tm. Ni chung, h khng lao
ng. V vy, ni n cc hnh thc khai thc rung Lang, tnh
hnh rung t trong x hi Mng c truyn c miu t
nhiu ln(1). Trong khun kh mt bi vit, chng ti ch gii
thiu vi chi tit c th c lin quan n bn hnh thc khai thc
rung Lang: Xu, N, Trc canh, v cho cy chia.

ht

tp

://

yo

un

Ti liu lm ct cho bi ny do chng ti su tm c trn

a bn Mng Ha Bnh vo cui nm 1966 v gia nm 1967,
ch yu ti MNG CH (= Mng Rch)(2), MNG PI (=
Mng Bi), v MNG TNG (= Mng ng), Mng Bi v
Mng ng ni ting l hai Mng ln trong tnh Ha Bnh(3).
Mng Rch l mt Mng nh trung tm tnh(4), np ven tnh
l 12B, cch nh dc Cun khng bao xa. Ti mt xm y, xm
TUP (= xm p), nhng s liu su tp c cho php
chng ti ln phng n c th tng loi rung. Tic rng
phng php thm vn, da vo k c nhng ngi ln tui
trong xm, khng cho php chng ti ngc thi gian(5): phng

75

n cc loi rung xm p, m chng ti s gii thiu sau y,

ch phn nh tnh hnh nm 1935, mi nm trc Cch mng
thng Tm, lc ch nh Lang a phng suy vi cc .

X hi Mng c truyn v tnh cht rung Lang

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Trc Cch mng thng Tm, ngi Mng Ha Bnh

phn bit nhiu loi rung. T Mng ny qua Mng kia, cch
phn loi c th khc nhau(6). Tuy nhin, ng v phng din
chim hu t ai m ni, c th khun xp li thnh ba loi cho
gn: rung Lang, rung cng v rung t. Cch sp xp ny
hon ton khp vi quan nim ca c dn xm p v Mng
Rch. Di ch nh Lang, rung y c chia thnh ba
loi: NA LANG (= rung Lang), NA CNG (= rung cng) m
c ngi gi l NA JN (= rung dn), v NA RM (= rung
rm, tc rung t). Cch phn loi phn nh ng tnh cht
ca x hi Mng (Ha Bnh) trc Cch mng thng Tm. X
hi y tng l ti ca mt s dn tc ch v bi chuyn
kho(7). y chng ti ch nhc li mt vi khi nim, trong
chng mc cn thit hiu phng n rung Lang xm p.

ht

tp

://

yo

un

X hi Mng (Ha Bnh) trc y l mt x hi c ng

cp, trong mi mt con ngi c chnh danh nh phn
cht ch. Qu tc gi l LANG(8), bnh dn gi l JN (= dn).
Trong mt MNG (= Mng), a vc gm nhiu xm, qu tc
thng tr u l thnh vin ca mt dng h, nh dng h BCH
CNG thng tr Mng Rch. Tuy thng chung nhau mt tc
danh l h Bi(9), thc ra bnh dn, bao gm thnh vin ca
nhiu tng tc khc nhau: h c tr cnh nhau thnh tng xm
nh xm p, vi t cch l lng ging ca nhau(10). X hi
Mng l mt x hi ph quyn, m t bo l gia nh nh gm
cha m v con ci - ngi Mng gi l Noc (=nc, nc nh),

76

og

is

ts

.c

om

trong quyn th tp l quyn ca con trai trng. B my nh

Lang xy dng trn nguyn tc y. Con trai trng ca chi
trng h Bch Cng thng tr ton b thung lng Mng
Rch gm 12 xm: l LANG CUN (= Lang Cun), gi tt l
Cun. Lang Cun Mng Rch, hay CUN CH (= Cun Rch), ch
trc tip thng tr c 3 xm, gi gp li l CHING (= Ching),
ni r ra l CHING CH (= Ching Rch, tc Ching ca
Mng - Rch). Cc chi th chia nhau thng tr cc xm khc
ngoi phm vi Ching. ng u xm p, chng hn, l con
trai trng ca mt chi th h BCH CNG: l LANG TAO
(= Lang o)(11), hay TAO (= o), ni cho r l TAO TUP (=
o p, tc Lang o xm p).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Ni b bnh dn phn ha thnh nhiu tng lp. Trn ht

l tng lp u (= u)(12), nhng ngi bnh dn c ct nhc
vo b my thng tr, lm tay chn cho Cun Ching hay o
v xm. Nhng chc u cao cp nht, gi l U ENG (= u
anh), c n nhng phn rung cng tt nht. Cc chc u
nh, gi l U N (= u em), ch l chn chy cho Lang v cc
u anh sai phi. xm p, cc nc c n rung thay phin
nhau lm u em, cn cc chc u anh th do 4 nc c nh i
nhau lm t lu i ri, c mi nm 2 nc. Di u, n cc nc
thng dn c n rung cng gi l NHA NOC (= Nh nc).
Bc thang cui cng ca x hi dnh cho cc NOC KLOI (=
Nc tri), nhng nh khng c n rung cng, m ni chung
cng khng c rung t, thng ch sng v nng ry: do
ngi Mng thng gi thnh vin cc nc tri l TA ROONG
l ting khinh mit. Nu u (bnh dn) khng tr thnh Lang
(qu tc) c - tr mt vi trng hp ngoi l - th tri li Nc
tri c th tr thnh Nh nc mt khi c Lang - u cp cho
mt phn rung cng, v Nh nc c th bc ln a v u vi

77

s ct nhc ca Nh Lang.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Phng n s 1 (xem ph lc) ch th hin mt loi rung

ca xm p: NA LANG. Trn tng din tch rung ca xm,
mt s tha - m ngi Mng gi l CON NA (= con rung, tc
tha rung) - dnh ring cho Nh Lang khai thc. So snh
phng n rung Lang xm p vi phng n cc loi rung
khc, NA CNG v NA RM (xem ph lc: phng n 2 v
3), chng ta thy NA LANG chim mt t l khc cao: 29,9%.
Nhng tha rung k trn phng n s 1 tr thnh rung
Lang t bao gi, v trong nhng hon cnh no? D sao, tn mt
s tha c ghi trn nhng giy m v rung t nh Lang
thi cui L u Nguyn, m chng ti su tm c xm p.
Cc c cao tui trong xm lng Mng quan nim rng, thot
tin, Lang ch l ngi b ging m tru b ra chiu m k khc
n khai ph mt vng t hoang, v khi cng vic khai hoang
hon thnh, mi ngi tha thun dnh phn t khai ln
nht v tt nht tr n ngi b cng ca. C nhng tc
gi cng mun gii thch ngun gc rung Lang theo mt hng
tng t(13). Nhng, i su vo tnh cht chim hu, chng ta
thy rng rung Lang rt ging rung cng trn mt s im:

://

yo

1. C hai loi rung u thuc hng ti sn khng th em

bn on - ngi Mng gi l PANH BT TT (= bn mt
t).

ht

tp

2. C hai u thuc hng ti sn khng th em cm c ngi Mng gi l PANH CM (= bn cm) hay PANH
CHUC (= bn chuc). Trn phng n rung Lang xm p,
chng ta thy c hai trng hp cm c: trong c hai trng hp,
vic cm c xy ra gia ngi nh Lang vi nhau. Nhng ti
mt s ni khc, v nh CHING TNG (= Ching ng, tc

78

nhng xm hp thnh Ching ca Mng ng), chng ti cn

thy trng hp cm c rung Lang cho c ngi bnh dn
na(14).

is

ts

.c

om

3. Cn mt bng c c th gp phn bin h cho ngun gc

cng hu ca rung Lang. Trong trng hp nh Lang ng
quyn b cc u v nhn dn nh ri rc mt nh Lang
ni khc v thay th - ngi Mng gi hin tng ny l CU
LAO (= C lo, cha nm c ngha en) -, nh Lang b trut
khng cn tha hng t rung Lang no na, ton b rung
Lang vo tay nh Lang mi.

nt

hr

op

ol

og

Nu qu thc NA LANG vn l rung cng, hay l mang

tnh cht rung cng, th cng phi cng nhn rng tnh cht y
rt hn ch. Rung Lang khc rung cng ch yu ch ai l
ngi chim hu ca ng cp thng tr. B my thng tr, gm
Cun-o-u bo m c quyn y. N cn bo m cho nh
Lang quyn thao tng rung cng, v phn phi rung cng l
nhim v v c quyn ca Lang, c cc u gip rp.

ht

tp

://

yo

un

ga

Mt c tnh khc na ca NA LANG cng ng c lu

. Rung Lang thuc c quyn chim hu ca nh Lang, ngha
l ca c mt tp th tng tc. Nhng, nh trn ni, t bo
ca x hi Mng li l nc nh, gia nh nh gm b m v con
ci. Mi nc l mt n v kinh t c lp. V vy, rung Lang
thuc hng ti sn, tuy khng th em bn on v khng phi
l ca ring ca mt ai, nhng li c th em chia cho cc con
trai, cng nh em cm c. Theo tp qun c truyn ca ngi
Mng ( Ha Bnh), khi cha m chia ti sn cho con, ngi con
trai trng bao gi cng c hng phn ln nht, t nht 2/3.
Trn phng n s 1, chng ta thy rung Lang xm p b x
thnh 3 phn gia 3 nh, nh c phn ln hn l nh Lang

79

og

is

ts

.c

om

o Bch Cng Cng, i din cho nhm trng. Nhng do vic

cm c rung Lang qua nhiu i, nn n nm 1935 - nm m
tnh hnh rung Lang xm p c th hin trn phng n
o Cng khng cn nm 2/3 tng din tch na. Chia v
cm c rung Lang tt phi lm cho din chim hu ca nh
Lang vn ra. l u mi ca bao mu thun gay gt thng
n ra trong ni b nh Lang, c khi i n ch anh em h hng
git nhau. Din tch rung Lang vn ra, phn rung ca Lang
Cun hay Lang o b thu hp li, uy lc ca nh Lang tt yu
i. V vy, cc nh Lang ht sc trnh chia t. V gii quyt
i sng cho nhng con th hay em v b khng c N TT
(= n t), h thng dng nhng bin php sau y:

op

ol

1. Tt nht l cho em hay con th i r mt nh Lang

khng c con trai: con r ch b v cht n t;

nt

hr

2. Nu gp thi c m tha mu tr, th mua chuc u v

dn mt xm nh Lang suy, nhm c lo Lang ng quyn,
cho em hay con th n thay chn;

un

ga

3. C th chn mt nh dn kh gi, thng l nh u, cho

em hay cho con th n r;

yo

4. Cng lm, th gi em hay con th trong nh, dng v

cho, cng n cng , bin gia nh nh thnh gia nh ln;

ht

tp

://

5. Gp trng hp khng th khng chia rung, th c gng

s dng quyn huynh trng hn ch din tch phi ct. Trn
phng n rung Lang xm p, ta thy Lang o Bch Cng
Cng chim hu nhng 4.080 m, nhng ch chia cho em l
Bch Cng Bnh vn vn c 500 m.
Xung quanh hin tng chia t v tranh t trong ni b
nh Lang, lch s chi h BCH CNG n t xm p l mt

80

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

t d kh m nt, c th gip ta hiu thm bn cht ca ch

nh Lang, tnh cht rung Lang v phng n rung Lang xm
p. Nguyn chi nhnh ny ca h BCH CNG mi thng tr
xm p t 5 i trc Cch mng thng Tm. Ngi u tin
trong chi t Ching Rch n n t p l Bch Cng Tit: tn
ca Tit c ghi trn mt vn bn v rung t nm Minh
mnh thp nin m chng ti su tm c cng xm p.
Theo vn bn y th by gi Tit l th Th lang, tc em trai
Lang Cun Ching. Cn c vo cc mu chuyn m nhng
ngi ln tui xm p, v c xm C cnh xm p, sau
khi thng ng vi cc u ln Ching v xm git cht hai
anh em nh Lang thng tr xm C thi by gi. Hai anh em ny
thuc mt chi nhnh khc ca h Bch Cng. Trc sau, Tit ly
9 v. Y cho 3 v ti xm C, sau tnh chuyn n lun t
xm p. Ti p, trc khi Tit vn tay n, cng c mt
chi nhnh khc ca h Bch Cng lm Lang o t lu i ri.
Nhng cha r v l do g, trc y nh Lang xm p cm
c ton b rung Lang cho mt dng Lang Mng khc. Vn l
th th lang, Tit dng danh ngha ca Ching thng lng
chuc li nhng rung cm c. Mt khc, c l tr hu
hon, Tit nh tm cch dit lun nh Lang xm p, nh y
tng lm C. Khng mun chung s phn vi nh Lang C,
nh Lang p nh t b mi quyn li ca cha ng trc kia,
v ging ha bng cch g mt ngi con gi p cho Tit. Tit
cho 3 v ti p. Vy l, ngay t u, dng Lang mi xm
p gm 3 nh, sau ny s sinh ra 3 nhnh. Cho n Cch
mng thng Tm nh Lang xm p vn gm 3 nhnh nh vy.
V cng ngay t u Tit chia rung Lang ca xm thnh 3
phn cho 3 nh. Chnh v th m trn phng n NA LANG xm
p, chng ta thy c 3 phn rung, phn ln nht v tay con

81

ts

.c

om

trai trng ca nhnh lm Lang o. Theo li k th v sau Tit

cn n lun c xm KLEO (= xm Cho) cnh xm p, v cho
3 v khc y. Ring i vi dng Lang o c p, sau khi
ng cho ging ha, Tit lm giao th ct cho mt cht t
rung Lang lm rung t nghip. n nay, giao th vn cn.
Nhng mi n trc Cch mng thng Tm, chu cht Tit c
tm cch ly li bn giao th i s rung m Tit ct cho.
By gi ng Bch Cng m (nay gi l b Hi), ngi cui cng
gi vn bn y, c phi giu kn giao th di mi tranh.

is

Xu v n

op

ol

og

Nh mi phng n, phng n rung Lang xm p

khng ni cn vn . Nhng n khch quan nu ln mt s
im, gi chng ta tm hiu thm.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Qua phng n ta thy nh Lang xm p khai thc

rung Lang thng qua 3 hnh thc: Xu, N v Trc canh. Mc
du din tch khai thc bng Xu N khng nhiu (t l trn
phng n: 20,7% ca tng din tch rung Lang)(15), nhng
l nhng hnh thc bc lt ch yu ca nh Lang, l c trng
ca ch nh Lang. Cc ng ch Ha Bnh thng ni: Xu
- N l ct ty ca ch nh Lang. Trn ton b din tch
rung Lang, mt s tha c trch ra, m nhng nc n rung
cng c nhim v cy cy cho nh Lang di 2 hnh thc: Xu v
N. Trong b my thng tr ca nh Lang, d Ching hay
xm, c chc u c trch vic n c cc nc i LA XU (= lm
xu), LA N (= lm n): xm p, l chc U CHU KHO
(= u chu kho)(16). Xu v N khng khc g nhau v mc
bc lt. D lm Xu hay lm N, ngi trc tip cy cy khng
c hng t g. Nu khng k vi ba n ti nh Lang m cc
nc gnh vc Xu-N c n d - ngy gi t tin nh Lang,

82

om

hm va cy gn xong ton b din tch rung Lang, ngy gi

BUA TH (= Vua th, tc Thnh Tn Vin) -, th 100% s la
thu hoch c v tay nh Lang. Trong nhng ngy gt hi,
ngi Xu - N thu c bao nhiu phi gnh by nhiu v nh
Lang, xp la vo TN (= n, va thc), hay cht ln RNG (=
ch ct la v hoa mu di mi nh), sau mi ra v.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Nhng Xu v N li khc nhau v mt t chc lao ng.

Lm xu l lm tp on: trn din tch 700 m ca con NA
KHOANG (xem phng n s 1), tha NA XU (= rung xu)
c nht ca Lang o xm p, nhng nc trong xm c n
rung cng, k c cc nc u, phi dng tru v nng c ca nh
m cng nhau lm tng vic cn thit trong qui trnh sn xut:
cy, ba, p b cy, lm c, tt nc, gt, gnh la v (17)...
y, c l cng cn nh chnh mt im: trong mt ti liu cng
b trc y(18) - m tnh cht tng hp gip ch cho chng
ti trong bc u tm hiu ch nh Lang - tc gi nhm
ln rng Xu l li dng sc lao ng ca ngi i phin
canh tc rung Lang. Khng phi nh vy. Dng sc lao ng
ca ngi i phin l hnh thc trc canh m chng ta s bn
n mt on sau. Cn cc tha NA N (= rung N) th c
chia thnh nhng mnh nh tng i u nhau, mi mnh gi
l mt N (= N, cha r ng ngha), v thng chim mt din
tch t 100 n 200 m ty a phng. Nhn li phng n
rung Lang xm p, ta thy o Cng c 6 tha rung N,
mi tha l mt N, khng N no qu 150 m. Cn Lang Ph
th ch c 1 tha rung N, chia lm 2 N, mi N 200 m. Cha
r v l do g Lang Lng khng nm c N no c. D sao, s
phn b rung N gia cc nc khc nhau thuc dng Lang xm
p cng cho ta thy rng, trong nhng trng hp phi chia
rung Lang cho em v con th, c lc nh Lang phi chia c

83

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

rung N. Chia rung N c ngha l chia lun quyn lc bt dn

Mng i lm N: quyn lc ny vn tp trung vo mt mi.
Nh ta bit, Xu - N l c trng ca ch nh Lang:
quyn bt dn lm Xu - N cng vn ra, uy th ca nh Lang
cng tt xung. Mt ln na, chng ta cng hiu v sao cc nh
Lang ht sc trnh chia rung Lang. Theo nguyn tc chung,
mi gia nh n rung cng, k c cc nc u, c nh Lang
giao cho mt N, v phi dng tru b cng c ca nh m canh
tc trn mnh rung con y, ri, gt hi xong, li gnh ton
b la thu hoch c np tt cho nh Lang. Nhng, cn c vo
phng n s 1, th xm p ch c 8 N (6 N ca o Cng,
2 N ca Lang Ph); trong khi th ton xm c nhng 12 nc
c n rung cng, k c cc nc u (xem phng n s 2). Thc
ra, nh chng ti ni t u, phng n cc loi rung xm
p m chng ti ang trnh by ch phn nh tnh hnh nm
1935, lc ch nh Lang a phng suy vi. Tnh trng y
bt u t lu na, trc nm 1935, v trong hon cnh , 4
nc u c nh xm p t b ngha v lm N cho nh
Lang. V vy, xm p ch cn c 8 N, mi N do mt nh nc
m nhim. D Xu hay N, nh Lang phi chu thc ging. Cn
cng ngm v gieo m cho nh Lang th do tp qun tng Mng
tng xm qui nh: xm p, l cng ca 4 nc thay phin
nhau lm u anh; Ching Rch, y li l nhim v ca nhng
nc u em.

ht

tp

V mt qun l lao ng, Xu v N cng c phn khc

nhau. Trong qu trnh lm Xu, nh Lang l ngi qun l lao
ng. Sut v, nht l vo nhng k n vic (cy ba, cy, gt),
hng ti u ph trch Xu - N n tng nc lm Xu iu
cng v phn cng trc. Khi mi ngi ang lao ng trn mt
rung Xu, y thng c mt trn b rung n c v p lm.

84

ts

.c

om

n k gt hi, y l ngi kim sot vic thu hoch. Nu u c

trch Xu - N l ngi i din cho nh Lang t chc lao
ng trn rung Xu, th tri li y khng can thip qu su vo
qu trnh lm N. u v, y ng cc v cng dy trn mt
rung phn N cho cc nc. n k gt hi, y kim sot vic
thu hoch hoa li. Ngoi ra, ngi lm N t do b tr th gi
cng nh bin php lao tc trn rung N, nhn b ngoi chng
khc g ngi tiu nng t canh, min sao cui v np ton b s
la thu hoch c cho nh Lang.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Xu v N khng ch khc nhau v mt t chc v qun l

lao ng, Xu cn c xem l c trng v c quyn ca Lang
Cun. Mng Rch, Mng ng, v nhiu Mng khc Ha
Bnh, ni chung ch c Cun Ching mi c dn Ching v
dn cc xm lm Xu trn rung Lang. Ngoi rung Xu ra, Cun
cn c rung N. Cn Lang o xm thng ch c rung N
thi. Ngi Mng Ha Bnh c nh nguyn tc y trong
cu ni u ming: CUN XU, TAO N (= Cun Xu, o N).
Nhng, nh mi nguyn tc, nguyn tc ni trn cng c bit l.
Nhn li phng n rung Lang xm p, ta thy dn xm phi
lm Xu trn con NA KHOANG ca o Cng. Ln li lch s
dng Lang y, chng ti tm hiu c l do ca bit l .
Thc ra, vic Lang o xm p c rung Xu l mt hin tng
mi xut hin gn y thi, di thi Bch Cng Cng, Lang
o cui cng ca xm p trc Cch mng thng Tm. T
xa, NA KHOANG vn l rung N. Mun bin con rung ny
thnh rung Xu, o Cng da vo uy th rt ln ca em
r y: em gi Cng ly inh Cng Thnh, Lang Cun MNG
CI (= Mng Ci)(19), tun ph tnh Ha Bnh. C th lc cha
, cn phi c l do. o Cng c mt ngi c rut ly Lang
Cung MNG PNG (= Mng Bng)(20), thng gi l

85

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

NG CHU(21)PNG (= ng Chu Bng). Chng cht, khng

con, v Chu Bng tr v qu sng da vo chu rut l o
Cng. Sau khi ct tha NA KHOANG cho c, Cng vin c b
ta l b Chu (v Lang Cun) m i hi cc u v dn xm phi
bin NA KHOANG thnh rung Xu. By gi uy th ca inh
Cng Thnh to qu, chng nhng dn xm khng dm phn i,
m Cun Ching cng nh bm bng l i. V Chu Bng cht,
NA KHOANG tr v tay Cng. Theo l sn - v li inh Cng
Thnh vn cn y - dn xm p tip tc cy Xu tha rung
y cho Cng. l nhng iu chng ti c nghe cc c cao
tui trong xm k li v ngun gc con rung Xu c nht ca
Lang o xm p. Phi chng bit l ca xm p thuc loi
bit l lm sng t thm qui lut? Ban u chng ti cng ngh
nh vy. Nhng, v sau, khi tm hiu tnh hnh rung t xm
C (= xm C), cnh xm p v l xm ln nht trong Mng
Rch, chng ti thy rng, trc Cch mng thng Tm ch hai
i thi, y cng c mt tha rung Xu: NA RI, rung hai
v, din tch l 500 m. Nhng Bch Cng Phi, b ra o C
cui cng trc Cch mng thng Tm, cm tha rung y i
khi tng tin. V sau, Phi chuc li, nhng em chia mt phn
cho em. Din tch cn li qu hp, khng th lm Xu c, phi
bin thnh rung N. Nh vy, rung Lang cng vn ra, hnh
thc lm Xu cng phi hn ch li. iu hon ton ph hp
vi thc tin lao ng nng nghip: lm Xu l lm tp on,
khng th cy ba tp on trn nhng mnh rung nh m din
tch khng qu vi trm m. i su vo nhiu xm, bit u chng
tm c nhiu vt tch rung Xu ca Lang o nh xm C?

Xung quanh vn Xu - N, cn c mt bit l rt ng

lu . Ngoi mt vi trng hp bt thng nh va k trn, ni
chung Cun Xu, o N hu thnh qui lut ph bin trn

86

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

a bn Mng - Ha Bnh. Ring CHING LM (= Ching

Lm)(22), Ching ca Mng Bi, tnh hnh li khc. Mng Bi
l mt Mng ln, a vc trm ln 11 x hin nay. Dng Lang
Cun y suy vi t lu trc Cch mng thng Tm. Nhng,
t thu no, Mng Bi c xp hng u trong s 4 Mng ln
trn t Ha Bnh. Ch nh Lang y ni ting l khc
nghit. Mng Bi c xem l t xa ca ngi Mng, ni bo
lu c mt s nt c knh ca vn ha dn tc. Trong t kho
st cui nm 1966, chng ti ngc nhin nhn thy y khng
c ch lm Xu cho Lang Cun. Ngoi mt s rung trc
canh ra, phn ln rung Lang ca Cun Bi u do dn Ching
v cc xm ngoi Ching lm N. Tm hiu su hn, chng ti
bit thm rng, xa kia (?), Cun Bi cng c rung Xu, v ch
lm Xu y cn li i t vt m nht. Nguyn Cun Bi c
rung Lang ngoi phm vi t Ching, v d nh QUN
HC(23) xm CHUNG(24). By gi con gi Lang a
phng cha hoang. Ching pht v nng qu(25). Lang a
phng khng ca np, b Cun Bi ct mt con QUN HC.
Trc Cch mng thng Tm, cc nh n rung cng xm
Chung phi lm N cho Cun Bi trn tha rung ny. Cng trn
tha rung y, ngi ta dnh li mt mnh trn di 200 m:
cc nc lm N trn con QUN HC cng cng nhau cy cy
tp on trn mnh rung nh kia, n v gt li cng nhau gt,
gi l HI XU (= gt Xu). iu ng ngc nhin l la gt
Xu khng phi chuyn v Ching cho Cun Bi, m c gi li
s dng vo vic t l nng nghip ca xm. i chiu vi tnh
hnh mi ni khc, ti nhng Mng m hnh thc Xu vn
song song tn ti vi hnh thc N, chng ti nhn thy rng NA
TH (= rung th) ca nh Lang Cun u l rung Xu c.
Rung th l rung hng ha ca mt dng Lang, m hoa li

87

c s dng vo vic cng bi t tin nh Lang, cng nh trong

mt s l nghi nng nghip. Nhng chi tit va k trn cho thy:

1. Lm Xu l lm tp on, v c xem nh mt ngha

v tp th;

om

2. Rung Xu, hoc nhiu hoc t, c lin quan n tn gio

c ca ngi Mng;

ts

.c

3. Mng Bi, hnh thc lm Xu mai mt, hon ton

nhng bc cho hnh thc lm N.

ol

og

is

Trc nhng hin tng cn t i, nhng th hin theo mt

chiu chung nh vy, chng ti khng khi t hi: Phi chng
hnh thc lm Xu c hn, c trc hnh thc lm N? C thun
l m suy th iu hn l v l.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Nhng chng ti khng qun rng bi bo ny ch nhm

gii thiu mt vi ti liu v s liu thu nht c trn thc a.
V vy, chng ti xin trnh by thm mt hin tng khc cng
c lin quan n vn . Xm CC (= xm Cc, ngha en: gc)
l mt LANG CHEO (= Lng Cho, cha r ngha en) ca Lang
Ching ng. Lng Cho hay TT THM (= t thm, cha r
ngha en)(26) l nhng xm thng ro cao, sng v nng
ry, khng b mt dng Lang no trc tip thng tr ngay xm,
nhng vn ph thuc vo mt dng Lang di thung lng. C
iu l dn Lng Cho khng lm rung, khng n rung cng do
Lang phn phi, nn khng phi gnh vc Xu - N. L nhng
TA ROONG (= a nng), d sao cng sng trn a vc thuc
quyn thng tr ca mt dng Lang, h phi np cho nh Lang
mt s c sn vng cao (l giong gi bnh, mc nh, mng,
nm, sc, cy...) vo nhng dp nht nh (ngy Tt, ngy gi
nh Lang, m tang nh Lang...). C nhng xm vng thp,
lm rung nc, ph thuc vo quyn lc ca mt dng Lang,

88

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nhng khng c Lang trc tip thng tr ngay xm, do khng

phi gnh vc Xu - N, nn cng gi l Lang Cho. Xm Cc l
mt Lang Cho thuc loi th hai ny, ph thuc vo Lang
Ching ng. ng u xm l mt ngi h Bi (h bnh dn),
cha truyn con ni lm U TAO (= u o, gi tt l TAO (=
o), ni r ra l TAO CC (=o Cc, tc o xm Cc). Nh
vy o Cc khng phi l Lang, o Cc ch l u, nhng l u
th tp. ng u xm Cc, o Cc c n mt tha rung
cng ca xm, rng nhng 700 m, con NA TNG xm Cc,
m dn xm thng gi l NA TAO (= rung o). Trn con rung
y dn xm Cc khng phi Xu - N: nh chng ta bit, Xu
- N l c quyn ca nh Lang. Nhng hm ba lt cui cng
cho bn rung tht nhuyn bt tay vo cy ngay - ngi Mng
gi l PA WT (= ba hot, cha r ngha en) - dn c xm c
mi nc mt ngi mang ba nh v nh tru nh n ba v
cy tp on rung o. Dn nhng xm ln cn, nhng xm
cng thuc quyn thng tr ca Lang Ching ng nhng khng
phi l nhng Lng Cho, v nh xm QULJU (Qu Gi) st
xm Cc, bo rng th l dn xm Cc TI WT XU CHO NG
TAO (= i hot xu cho ng o). Cy xong th gn ti, ai ny
ko v nh o Cc: ti y, mt ba c thnh son, c ru cn
v ru ngang, ang ch i mi ngi. iu ng lu l, trong
tm l ca ring nhn dn xm Cc trc y, khng ai xem y
l mt hnh thc lm Xu, mt hnh thc bc lt.

ht

tp

Ngi ta bo nh th l TI WT CHO NG TAO (= i

hot cho ng o), v quan nim rng y l mt hnh thc gip
nh o. M qu vy, vic mt s gia nh dng tru v ba
ca nh cng nhau ba hot, ri li cng nhau cy cho mt nc,
l mt trong nhng hnh thc tng tr c truyn ca nhn dn
lao ng Mng. Sau bui ba hot, nc c gip cng phi chu

89

ts

.c

om

mt ba chn tr n nhng nc n gip. Ngi Mng gi th

l MAINWIC (= mn vic) hay MINCNG (= mn
cng)(27). C iu l, trong trng hp mn vic hay mn cng
gia nhn dn lao ng vi nhau, tinh thn l c gip th phi
gip li khi ngi ta cn n mnh. Cn trong trng hp dn
xm Cc i hot cho nh ng o, th o Cc c gip nhng
khng phi gip li. y, chng ta cm thy c s nhp nhng
gia tng tr v bc lt. V ng sau u o xm Cc, thy
thp thong bng dng mt ng Lang cha lng cnh.

is

Trc canh v cho cy chia

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Ngoi Xu - N ra, phng n rung Lang xm p cn cho

ta thy mt hnh thc khai thc rung Lang na, hnh thc m
chng ti tm gi l trc canh. Trong ting Mng khng c t
no ch hnh thc ny. Thc ra, trc canh l mt cch ni cha
tha ng, v khng my khi Lang trc tip lao ng. Lc lng
chnh canh tc trn nhng tha rung tm gi l trc canh ny
gm CON HU (= Con hu) v PHIN (= Phin). Con hu l y
t trong nh Lang. Hoc b m h ngho tng qu, phi bn con
cho Lang. Hoc b m h n nh Lang khng tr c, phi gn
con thay n. Cng c trng hp b m hay chnh bn thn h
phm ti i vi nh Lang, vi Mng, vi xm, b pht v nng,
nhng ngho qu, nh gn con hay dn thn vo lm con hu
nh Lang thay np v. Con hu khng nht thit vnh vin
trong nh Lang. Trong trng hp th nht (bn con), khi bn,
b m c th cng Lang tha thun v gi c cng nh thi gian
trong nh Lang (vnh vin hay c hn). Trong khi trng hp
sau (gn n, thay np v), khi no b m tr xong n hay np
xong v th con ra khi nh Lang. vi Lang, con hu c nui
cm v cp o, c trng hp c nh Lang dng v g chng v
cho ra ring, nhng khng c tr cng. trong nh Lang, con

90

.c

om

hu phi lm mi vic ngi nh Lang sai, c nhng trng hp

phi lao ng trn rung trc canh ca Lang. Con hu c phi
l n l trong nh nh ngi IK v ngi HLUN trong cc x
hi c truyn Ty Nguyn(28) khng? hay phi xp h vo loi
n t, nh in n thi L - Trn? y l mt vn cn tm
hiu soi sng thm tnh cht ca ch nh Lang. y cng
l mt trong nhiu cu hi cha th gii p ngay c, trn c
s mt s ti liu mi thu thp bc u.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

ng lu l Phin, v TI PHIN (= i phin) l mt hnh

thc lao ng khng cng hu nh ng n mi ngi dn lao
ng Mng. Phin l ngi bnh dn, v c n rung cng do
Lang phn phi nn phi gnh vc nhiu ngha v, trong c
ngha v thay phin nhau n phc dch ti nh Lang. Cc nc
u khng phi i phin. Mt lt i phin, ko di trong mt s
ngy m nht nh, gi l mt KLi(29). Trong thi gian y,
phin c nh Lang nui cm, phi ng li nh Lang, v phi
lm vic khng cng cho nh Lang di nhiu hnh thc, c
nhng trng hp phi canh tc trn rung trc canh ca Lang.
Mt kli l bao nhiu ngy? C mi kli phi c bao nhiu nc c
ngi i phin? Vic lao ng trn rung trc canh ca nh
Lang c phn phi nh th no gia Con hu v Phin? Nhng
iu hon ton ty thuc tp qun tng xm tng Mng, ty
thuc thi quen tng nh Lang. Ching Rch, t xa ch c
Phin canh tc trn rung trc canh ca Cun Rch, mi kli l
3 ngy 3 m. Con hu khng canh tc m ch phc dch trong
nh. Tri li, Ching Lm (Ching ca Mng Bi), chnh Con
hu phi cy cy rung trc canh ca Cun Bi, cn Phin th
phc dch trong nhng vic khc. Ring ti xm p, trong thi
gian ng vi bn phng n ang trnh by, ch nh Lang
suy, nh o p khng cn Con hu, m cng chng cn c

91

.c

om

dn xm i Phin phc dch cho na. Trong tnh th , o

Cng nh cho cc con lao ng trn rung trc canh ca nh
o. Thc ra, hin tng v con Lang ra ng lm vic khng n
ni qu him: v con Lang o nh sa st, t nhiu c tham
gia lao ng. Ngay trong trng hp cc nh Lang giu v c uy
th, thm ch c trong mt s nh Lang Cun, nhng v b xut
thn l con nh bnh dn cng phi lao ng. Nhng li l vn
khc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

p, mc du nh o Cng nhng 4 con trai, nhng

c nm khng lm ht din tch trc canh, phi cho ngi khc
CLCHIA (= cy chia), ngha l lm r. Hai nh Lang th trong
xm (Lang Hng v Lang Ph) nhiu khi cng gii quyt theo
hng y. Din tch m ba nh Lang xm p cho cy chia chim
t l cao thp, nh th no trn tng din tch rung Lang? iu
thc kh xc nh, khng th hin ln phng n c. V
khng phi nm no nh Lang cng cho cy chia, nm c nm
khng, nm nay cho cy tha ny nm sau cho cy tha khc. D
sao, nhng ngi xm p tng sng di ch c, k c con
chu o Cng, u xc nhn vi chng ti rng hin tng nh
Lang cho cy chia l c thc. xm C, cnh xm p, cng c
hin tng . Ti y, chng ti theo di c s chuyn bin
ca 2 tha rung trong s nhiu con rung N ca nh o C.
GIELRO v NARO l nhng tha rung to mnh, tt, sn nc,
lm c hai v, thuc loi rung m ngi Mng gi l NA
MT NA MING (= rung mt rung mm), nim hnh din
ca nh o. Trc Cch mng thng Tm mt i, khi Bch
Cng Phi mi thay anh c ca y lm Lang o xm C, hai con
rung y cn l rung N. Tnh hnh by gi nh sau:
GIELRO: 400 m, rung 2 v, chia lm 4 N.

92

NRO:

700 - ,

- -

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nhng Phi vn l tay chi bi, chuyn TNH QUAY (=

nh quay, tc nh xc a) v nghin thuc phin nng. T a
v thp km l con v b, nh anh c cht khng con m bng
nhin nhy ln a v Lang o xm, Phi li dng hon cnh mi
tha mn nhng dc vng b kim ch hi anh c y cn sng.
Thot tin y cm c con GIELRO cho Bch Cng Bch, ngi
trong h. Cc u bn chuyn 4 nc lm N trn GIELRO qua
NARO. Th l NARO, trc kia ch gm c 7 N, nay c chia
li thnh 11 N, mi N ch hn 60 m. Din tch N hp qu, ch
bn gc N (m ng cy khng vi n) cng chim mt t
l kh ln so vi din tch N ri! Vic qun l diu vi, m
sn lng thu hoch trn tng N con ch ng l bao, cui cng
Phi cho mt ngi cy chia tha NARO. Theo di hai con rung
N ny ca o C, chng ta thy c, trong mt trng hp c
th, bc ng t lm N n cy chia.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Nhng cho cy chia khng phi l hin tng bit lp trong

phm vi rung Lang. Trong hai trng hp c th va nu trn
( xm p v xm C), chng ta thy rng ch khi no ch
nh Lang, v l do ny hay l do kia, suy yu i, th trong mt s
trng hp c th no nh Lang mi dng n bin php cho
cy chia. Tuy nhin, hnh thc cy chia khng phi l hin tng
trn tri ri xung, m vn c sn trong mi quan h gia dn v
dn. V im l th ca vn chnh l y. Do , chng ti
xin php ng n hai loi rung khc khng phi l i tng
chnh ca bi bo ny: rung t v rung cng, c bit l rung
cng.
NA RM (= rung rm, tc rung t) khng ng mt
vai tr ng k lm, v va xu (RM = rm, rm r), va

93

ts

Rung Lang: 9.230 m = 29,91% sai thiu

.c

om

khng bao nhiu. Tri li, vai tr ca NA CNG (= rung cng)

hay NA JN (= rung dn) rt quan trng, d ch xt v mt din
tch: tuyt i b phn din tch nui sng ngi nng dn Mng
di ch nh Lang l rung cng ca Ching, ca xm. So
snh phng n rung Lang xm p (phng n (1) vi phng
n rung cng (phng n (2)) v phng n rung t (phng n
(3)) cng xm, chng ta thy ba loi rung chim nhng t l nh
sau:

3.010 m = 9,76% sai tha

ol

30.850 m = 100%

og

Rung t:

is

Rung cng : 8.610 m = 60,33% sai tha

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

mt s ni khc tuy s liu thu c cha cho php ln

nhng phng n tng i tin cy c nh ti xm p, nhng
theo c lng bc u th tnh hnh cng na n nh vy: rung
cng thng chim mt t l t 50% tr ln, cn rung t t khi
vt 10% NA CNG hay NA JN ca ngi Mng Ho
Bnh. ng l rung cng ch n khng thuc quyn s hu ca
nc no c, k c nh Lang: khng ai c quyn bn on rung
cng, d ngi y l Lang hay u. Nhng cng phi ni ngay
rng rung cng Ha Bnh khng cn gi c nhng c th
ca t ai cng hu thng c nu trn cc cng trnh miu
t ch rung cng ca cng x nng thn xa kia(30), ti tt
c nhng ni m chng ti i qua, trn vng Mng Ha Bnh
chng ti cha h tm c u nhng bng chng v ch
chia rung nh k. Theo c l ca xm p, chng hn, ton b
din tch rung cng c chia lm 12 phn (xem phng n (2)),
4 phn to nht hoc tt nht gi l NA U (= rung u) do 4 nh
u n c nh t lu i(31). 8 phn cn li, nh hn v khng

94

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tt bng, gi l NA PHN WIC (= rung phn vic) hay NA TI

PHU (= rung i phu), do 8 nc nh n c nh cng t lu.
C nh chng qua ch l mt cch ni. V nh Lang c quyn
rt phn rung cng li, nu nc n phn rung cng y phm ti
i vi Lang, vi Mng, vi xm. Nc c n cng c quyn t
ng tr phn li, ng thi tr lun nhng ngha v m nc n
rung cng phi gnh vc. c bit, trong trng hp ngi ch
nc cht i m khng c con ni di, th tp qun php Mng
xem rng nc y khng cn na, v nh Lang c quyn tch thu
ht nhng ca ci chnh do ch nc li (rung t, ng,
vng bc...), ng thi rt phn rung cng v: l l THU
LUCK (= thu lt). Nhng nhng trng hp nh th khng xy
ra lun, v trong thc tin c nhiu phn rung cng c cha
truyn con nhn qua nhiu i. Vn tn ti m ng l x hi
phi gii quyt l s phn nhng nc khng c n rung cng,
nhng NOC KLOI (= nc tri). V, nh trong trng hp xm
p hi nm 1935, ch c 12 phn rung cng thi, m ton xm
tnh trn di 25 nc. B thng tr ca nh Lang khng tr liu
mt gii php no c. Ch bao gi khuyt mt nc n rung cng
- b Lang rt phn, t tr phn, hay b thu lt -, by gi Lang
v u mi hp li iu phn rung cha c ngi n cho mt
nc nh. y l dp cho Lang - u n l. Ni tm li:

tp

://

1. Quyn chim hu rung cng ca nng dn Mng (Ha

Bnh) trc Cch mng thng Tm tng i n nh;
2. Rung cng b ng cp thng tr (nh Lang) thao tng.

ht

Trong khun kh vn rung cng, chng ta va cp

n thn phn nhng nc tri m b my thng tr ca nh Lang
khng h oi hoi n. Chnh trong hon cnh mi thy tc
dng ca cc hnh thi tng tr c truyn. Nhng hnh thi y

95

is

ts

.c

om

c nhiu, m mt bi bo khng th miu t ht. Cho lm r cng

l mt. Trong ngn ng Mng (Ha Bnh), c nhiu cch ch
khi nim rnh r: CLCHIA (= cy chia), LA CHIA (= lm
chia), LA RE (= lm r), LA RE CHIA HAL (= r chia hai).
Mng Bim, c ngi ni: LA TH CHIA HAL (= lm thu chia
hai). Th thc l r i: na s thu hoch c v tay ngi lm
r, na s l v tay ngi chim hu rung. Din tch cho cy chia
thng ch vi trm m l cng. Cy chia khng phi l hin
tng thng xuyn: ch l cch gii quyt tm b, trong mt
v, trong mt nm.

op

ol

og

L do cho cy chia c th c nhiu: gip h hng, b bn;

nh c n rung cng khng lm ht din tch, v tm thi
thiu nhn lc, v thiu thc ging, v sn rung t... D l do
thc t l g, th thc tng tr vn r rt. Ngi ta bo: CHO
ENG N CLCHIA (= cho anh em cy chia).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Hnh thc cho cy chia khng phi khng ging hnh thc
pht canh thu t min xui. Tuy nhin, v nhng c im nu
trn (din tch hp, khng thng xuyn, thc tng tr), chng
ti ngh rng y khng phi hay cha phi l ch a t.
Nhng r rng cy chia khng th ra i trong x hi Mng, d
vi t cch l hnh thc tng tr, nu rung cng c nh k
phn phi li. Trong phm vi bi ny, iu ng cho chng ta lu
vn l: trc Cch mng thng Tm, nhng ni m ch
nh Lang suy vi, ti nhng Mng nhng xm m hin tng
chia v cm c lm cho rung Lang vn ra, mt s Lang li
dng hnh thc cho cy chia, vn l mt hnh thc tng tr ca
nng dn, thay th s bc lt sc lao ng ca con Hu, ngi
Phin, hay thay th Xu - N. Bin cc hnh thc hp tc c
truyn ca nhn dn lao ng Mng, c bit cc hnh thc
mn vic cy v cho cy chia, thnh nhng hnh thc bc lt

96

om

thng xuyn cng l th on lm giu ca vi u ln. Cho nn,

khng c g ng ngc nhin, nu sau ngy tng khi ngha nm
1945, khi ch Xu - N - Phin - Hu bt u tan r nhanh
chng, nhiu nh Lang, ti nhng vng khng nht thit gip vi
min xui, chuyn mt cch tng i t nhin qua hnh thc
cho cy chia thng xuyn(32).

ts

.c

Sp xp li nhng nhn xt l t trong cc phn trn,

chng ta c th ni:

ol

og

is

1. Xu v N u l nhng hnh thc lao ng khng cng.

Nhng cc sai bit v t chc lao ng v mt s chi tit khc cho
php ng rng hnh thc Xu ra i trc hnh thc N. T Xu
n N, ta thy din tch rung Lang vn ra.

op

2. i Phin lm rung Lang cng l lao ng khng cng,

c th ghp vo hnh thc lm Xu.

ga

nt

hr

3. Din tch chim hu cng vn ra, v phm vi Xu - N

cng b hn ch li, mun khai thc ht din tch rung Lang,
nh Lang phi li dng mt hnh thc hp tc c truyn ca dn
Mng: cho cy chia.

un

4. Chia v cm c rung Lang l nhng nguyn nhn

gp phn lm cho din tch rung Lang vn ra.

ht

tp

://

yo

y mi l nhng nhn xt bc u rt ra t mt vi ti
liu v s liu t i, c th ni ch l nhng nhn xt in d.
Cn phi i su tm nhiu ln, cn phi i chiu, so snh,
cng c v pht trin thm nhn xt, hay gt b i. Ci c th cn
li l t nhiu s kin c th thu nht c trn thc a, m
chng ti mun gp vo tp h s chung v ch rung t c
truyn min ni nc ta.
Tri Trm, ngy 7-11-1967

97

___________________

is

ts

.c

om

1. Trc 1954, mt vi th tch, vit bng ting Vit hay ting

Php, cp n ch nh Lang trong x hi Mng. Nhng hu
nh khng c th tch no miu t ch rung t ca ngi Mng
mt cch thc s h thng v t m. C th tham kho: T.BRISSON, La
proprit chez les peuplades du Lac Tho, Revue indochinoise,
Oct.1904. trang 502-508; v J. CUISINIER, Les Muong, Gographie
humaine et Sociologie. Inst. dEthnol, Paris 1948, tr.287-293.

hr

op

ol

og

Sau 1954, do nhu cu thc tin ca cng tc vn ng cc dn tc

min ni, vn li c cp n, di mt nhn quan v theo mt
quan im hon ton mi, qua nhiu bo co chnh tr v bi nghin
cu. Trong s nhng bi nghin cu cng b, c h thng nht l:
MC NG, X hi v rung t vng Mng trc Cch mng
thng Tm, Nghin cu lch s, s 37, thng 4-1962, tr. 49-56, v s
38, thng 5-1962, tr.38-44.

yo

un

ga

nt

2. Ting Mng vn rt gn ting Vit, nht l v mt t v, nn khi

giao thip vi ngi Vit, ngi Mng thng Vit ha cc a danh,
cng nh mt s t Mng khng c th tng ng trong ting Vit.
y, mi khi gp nhng a danh v t Mng thuc loi y, chng ti
c phin m (in ch hoa), sau ghi thm th Vit ha trong ngoc
n...

ht

tp

://

3. Tn t xng ca dn tc Mng l MOL (= ngi). Cn MNG

(= Mng) l mt danh t chung, ch a vc gm nhiu xm v t
di quyn thng tr ca mt dng Lang. Nhng my ch dn tc
Mng tr thnh ph cp, nn chng ti c gi l ngi Mng
cho tin.

K tn nhng Mng ln, ngi Mng c cu ni u ming sau

y: NHt pi, nh wang, tam thng, t tng (= nht Bi,
nh Vang, tam Thng, t ng).

103

4. Nay thuc x T Sn, huyn Kim Bi. t Mng Bi c hin ri

ra trn 11 x thuc huyn Tn Lc. Cn t Mng ng cng ri ra
trn nhiu x thuc huyn Kim Bi.

.c

om

5. Hu ht nhng giy t vit bng ch Hn ca ngi Mng Ha

Bnh c cng ln trong vic kin nhn su tm nhng vn bn cn
st li. Nhng cc giy t thu li c vn khng gip ta hiu
ch rung t trc kia ca ngi Mng. Ti liu phong ph nht
vn l ti liu truyn ming.

ol

og

is

ts

6. Ching ng trc kia, rung c chia thnh 7 loi: 1. NA

LANG (= rung Lang), 2. NA TAO (= rung o), 3. NA U (= rung
u), 4. NA PO (= rung B, B l mt chc u c bit), 5. NA CNG
KH (= rung Cng kh, tc rung chia cho ngi c cng gip hay cu
nh Lang), 6. NA WIC hay NA TI PHU (= rung vic hay rung i
phu), 7. NA RM (= rung rm, tc rung t).

hr

op

Ching Lm (thuc Mng Bi), c 3 loi rung: 1. NA LANG (=

rung Lang), 2. NA JN (= rung dn), 3. NA HM (= rung rm).
Ring loi rung Rung dn li c phn thnh 5 loi nh...

nt

7. Xem li 1.

ga

8. Xung quanh t LANG ny, c nhiu vn gn lin vi lch s,

m chng ti mong s c dp bn ring.

yo

un

9. Thc ra cng c mt s ngi bnh dn m tc danh l NGUYN,

l PHNG. Nhng theo s tm hiu bc u ca mt s bn ng
nghip, th nhng ngi ny vn gc min xui. D sao, iu chc chn
l tc danh ca tuyt i a s ngi bnh dn l BI.

ht

tp

://

10.Cn c vo ph h ca tt c nhng gia nh xm p, chng

ti nhn thy, vo qung nm 1935, xm ny ch c trn di 25 nc
nh, nhng s t nc nh y li l thnh vin ca nhng 9 tng tc
khc nhau. Nh vy, tnh cht lng ging ca mi quan h gia nh
ny nh kia trong cng mt xm thc ra r rng. ng nh Mc ng
ni (xem: ti liu dn, s 37, trang 49), cc gia nh trong mt
chm... thng chung mt h vi nhau, nu ta hiu h y ch l

104

tc danh (BI), ch khng phi l tng tc, trn nguyn tc y.

11. MNG, CHING, TAO l nhng phm tr vn c trong t

chc thng tr ca Pha - To Thi Ty Bc. Mt vn l th: phm
tr CUN c quan h g vi phm tr KHUN ca mt s ngnh X Ty
Bc hay khng?

op

ol

og

is

ts

.c

om

12. Trong cch xng h c phn c ca ngi Mng, u l mt

t tn xng, dng ch bt c ngi khch no (khng nht thit
dnh cho nhng ngi gi chc v ny chc v kia trong b my thng
tr ca nh Lang), c bit ch nhng khch l t mt Mng khc
n. V d: U MNG WANG (= u Mng Vang). Khi ngi Mng
k cu tc ng: LANG CHt c gia pha, u m cht c gia
chin (= Lang cht c gia ph, u - m cht c gia truyn), r rng
h mun i lp thn phn ca qu tc (Lang) vi thn phn ca bnh
dn (u - M). Trong ngn ng Khme, U hay U PC c ngha l:
b.

nt

hr

13. J.Cuisinier l ngi u tin pht trin ny (xem: sch dn,

trang 287-293). Theo tc gi, tin thn ca nh Lang l ngi khai
canh trn mt vng t hoang, do m c nhng ngi n sau
tha nhn quyn chim hu t ai.

un

ga

14. iu cng d hiu. Trong s 4 Mng ln trc Cch mng

thng Tm, Mng ng l Mng suy vi nht: khng cn ch Lang
Cun, v a s cc xm u tch ra, khng ph thuc vo Ching na.

://

yo

15. Thc ra, ti cc Ching (ni Lang Cun trc tip thng tr), din
tch khai thc bng hai hnh thc Xu - N rt rng. V d: cn c vo
phng n rung Lang Ching Rch, th Cun Rch khai thc rung
Lang di ba hnh thc v theo nhng t l nh sau:
2.870 m = 41,8% sai tha

- N:

2.600 -

= 37,8 - sai thiu

- Trc canh:

1.400 -

= 20,4 - sai tha

ht

tp

- Xu:

- Tng din tch

rung Lang:

6.870 m = 100%

105

om

16. Kt cu cc h thng u rt khc nhau, t xm ny qua xm

kia, t Ching ny qua Ching kia. Do , nhng thut ng ch nh
cc chc u, c bit thut ng ch nh chc u ph trch nc rung
- m - Xu - N, cng khng thng nht. Ching Rch, chc u y
l U CHU KHO (= nh xm p); nhng xm C (cnh xm
p) th y li l CAI KHO (= Cai kho). Mng Bi - d ti Ching
hay cc xm -, thut ng thng nht l u CHU (= u chu).

op

ol

og

is

ts

.c

17. Trong t chc thc tin, khng phi nht thit bao gi cng c
cnh mi ngi lm Xu chu vo mt tha rung. Thng th u ph
trch Xu - N phn cng s ngi lao ng c sn trong tay vo nhiu
tha rung Xu cng mt lc. Nhng hnh thc lm tp on cng rt
ph bin trong cc khu canh tc chnh: cy - ba, cy gt. Hnh thc
nhiu gia nh cy hay gt tp on gip cho mt gia nh cng c
ngi KINH ti nhiu vng Ph Th gi l: lm dum hay lm
Xu.
18. Xem Mc ng, ti liu dn, s 38, tr. 41.

://

yo

un

ga

nt

hr

19. Mng Ci vn l mt Mng nh trn t huyn Lng Sn

ny nay, Cun Ci vn khng phi l mt Lang Cun c uy th tnh Ha
Bnh. Nhng, trong khi thng tr cc vng Mng, mt mt thc dn
Php da vo th lc cc nh Lang ln gy mu thun gia cc
Lang Mng v quan li Kinh; mt khc chng nui dng mt s nh
Lang nh nhng trung thnh vi chng, kim ch nhng nh Lang
vn c th lc ln. inh Cng Thnh c cng ln i vi chnh quyn
thc dn trong vic n p cuc ni dy ca ng Tng Kim (vn l mt
Lang o trn t huyn K Sn ngy nay).

tp

20. Mng Bng l mt Mng nh trn t huyn K Sn ngy

nay.

ht

21. Lang Cun thng c gi l ng Chu hay ng Chng, c

i b c gi l Chu th i con c gi l Chng, n i chu
li c gi l Chu...
22. Thng th Mng mang tn g Ching mang tn y. V d:
Ching ca Mng Rch l Ching Rch, Ching ca Mng ng l

106

Ching ng. Ring trng hp ca Mng Bi, th Ching li mang tn

ca xm Lm, xm chnh ca Ching.

om

23. Ngi Mng gi tha rung l CON NA (= con rung). Ti

nhiu ni Ha Bnh, ngi Mng cn dng danh t QUN ch
nhng tha rung ln, thng l nhng mnh gm mt s CON NA
cng mt v tr vi nhau.
24. Nay thuc x M Ha, huyn Tn Lc.

is

ts

.c

25. Theo tp qun php Mng (Ha Bnh), ti cha hoang l ti b

nh Lang pht v nng nht. Thng th ngi phm ti cng mt
bc thang cao trong x hi (con gi nh u, con gi nh Lang), khon
np v cng to.

nt

hr

op

ol

og

26. C ngi gii thch: THM = tha, v nh vy t thm ch c

ngha l: t tha. ng ch Nng Trung (cn b Vin Dn tc hc) cho
bit rng, Lo Cai, ngi Ty c khi gi ngi Dao l Mn thm (vn
khng r ngha en ca t thm y). D sao, trn a bn Mng
(Ha Bnh), chng ti ch nghe hai ch t thm trong vng Kim Bi
thi: ti nhng ni khc, thnh ng ph bin l tt thn (= t thn,
cha r ngha en ca t thn).

yo

un

ga

27. Hnh thc Lm dum hay lm xu ca ngi KINH Ph

Th cn c tn l lm mi: ng bo a phng khng gii thch c
ngha en ca t mi trong trng hp s dng ny. C quan h g
gia t mi ni y vi t min (= mn) trong cc thnh ng
Mng min cng, min wic (= mn cng, mn vic) hay
khng ?

tp

://

28. IK l t Ba Na, HLUN l t . Thn phn ngi Hlun

c quy nh r qua b BIU, b tp qun php ghi thnh li th
ca dn tc .

ht

29. Trong ngn ng M Lai, KALI c ngha l: ln, lt. Xin cm n

ng ch Mc Mt (Vin Dn tc hc) lu chng ti im ny.
Cng nh t v Vit, t v Mng bao gm nhiu yu t M Lai.
30. Xem mc ng - ti liu dn, s 38, tr. 30 v 40.

107

is

ts

.c

om

31. Thc ra, trong loi NA U xm p, ngoi 4 phn va ni, cn

c 3 phn NA PO (= rung B), tc rung dnh cho U PO (= u B).
u B l loi u c bit, mi B phc v ring cho con ci v v ca
mt Lang, khng nhng trng nom v cc mt vt cht, m cn sn sc
c v mt tn gio na (xem J.CUISINIER - sch dn, trang 307 314). V mi u B gn vi c nhn mt Lang, nn mi phn rung
cng m u B c n li giao cho Lang c B qun l. Do , trong
thc dn xm p, 3 phn rung B ca xm c xp vo 3 phn
rung Lang, mc du Lang ch qun l ch khng s dng hoa li ca
rung B. Trn phng n s (2), chng ti xp vo loi rung u cho
ng vi tnh cht ca rung B hn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

32. Trng hp in hnh c l l trng hp ca Quch Hm,

nguyn tri chu, Lang Cun Mng Vang (nay trn t huyn Lc Sn).
Sut thi gian khng Php, mi n khng bao lu trc ci cch dn
ch, hu ht rung Lang v rung t do Hm chim hu u c khai
thc theo li cho cy chia.

108

/
om
.c

is

ts

Cp vy mng

og

V tr ca cp vy trong ngh thut Mng

hr

op

ol

Cp vy l b phn khng kht ca n phc Mng. Ngi

Mng gi n l Klc wt (trc vy, u vy). Cn ngi Kinh
vng Mng, bi mt l do d hiu gi l cp vy. Chng ti
theo cch gi Kinh ha cho tin.

ga

nt

Cp vy khng ch l mt b phn trang phc. N cn

chim mt v tr quan trng bc nht trong ngh thut trang tr
c truyn ca dn tc Mng.

ht

tp

://

yo

un

Cng c th ni l v tr duy nht. Qu vy trn ton b

a bn Mng khng tm u ra nhng iu khc phm trn
mt phng nh chu i Dng, hay nhng tng trn nh
chu i Dng, v Ty Nguyn. Khc vi ngi nh c truyn
ca ngi Kinh, ngi nh Mng - k c nh ca Lang (qu tc
trong x hi c) - hon ton khng c nhng cng trnh chm
khc trn ko, trn x, trn u... cng nh trn mt vn. Nh
ca ngi Mng gn vi nh ca ngi Thi hn, cng mt
kt cu vi nh ca ngi Thi. Nhng ngi nh Mng khng
c trang tr hai u nc, khng c ci khau ct (Sng [hnh]
rau dn) xit bao ngon mc ca ngi nh Thi. Ngi Mng

109

op

ol

og

is

ts

.c

om

khng c ct l khng c tng m, khng c tranh th(1).

an lt ca h ni chung, khng nhng th hn nhiu so vi
an lt ca ngi Thng Ty Nguyn hay ngi X Ty Bc,
m cn rt him hoa vn trang tr. Nu c - trong vi trng hp
l t - th y ch l nhng hnh trm hay vung xp cho kh
l s si. Trang phc ca nam gii hon ton thiu hoa vn thu
hay hoa vn dt. K ra, nu r thc k, cng c th tnh thm
nhng nt khc (vng v ri rm) trn v dao ca ngi ph n,
nhng n hnh hc (n iu khng phi l ca ring dn tc
Mng) hai u chic gi, v thng hoc vi chiu khn thu
(thng ch thy trn tay con gi nh qu tc)(2). Nh vy, c
th xem cp vy l bng chng ph bin, c o v hng hn
nht cn st li cho n ngy nay v ngh thut to hnh c
truyn ca dn tc Mng, mt nn ngh thut c l vn phong
ph hn th nhiu.

hr

Trang phc ca ngi ph n Mng

yo

un

ga

nt

Nhng, d chim v tr no trong nn m thut Mng th

cp vy trc tin l mt b phn trang phc. Khng th tch
cp vy khi trang phc, d ch ngm hoa vn. V ngha
thm m ca cp vy khng ch hin hin hoa vn v mu sc
tch ring, m c pht l ngay t pht u trong mi quan h
cht ch vi b n phc Mng ni chung v phn no vi vy
Mng ni ring na.

ht

tp

://

Hnh v s 1 tuy cha t m, cng cung cp mt nim

v trang phc ca ngi ph n Mng, di c hai dng hon
chnh (1a) ln khng hon chnh (1b) t nh v c cp
vy trong mi trng thm m lm nn cho n. Ch cn c vo
hnh v v nhng ch thch km theo, chng ta c th im
qua tng b phn trang phc mt:

110

- Ci mu (ci m), thc ra l khn i u, mu trng.

- Ci ym (ci ym) y ht ym Kinh, tuy c phn ngn
hn, mu trng.

om

- Ci o (ci o), tng t o cnh ca ngi ph n Kinh

tuy ngn hn nhiu, cng x gia nhng khng cc khng khuy,
mu trng.

og

is

ts

.c

- Ci wi (ci vy), ng vi en b thn th ngi mc

t nch xung gn mt c. Phn trn ca vy tc cp vy - b
phn trang phc c nht c hoa vn, nh ta bit - ln na
di ym v gp phn che ngc thm kn.

ol

- Ci tnh l chic khn di thng nhum lc tht

quanh vy ngang tm hng.

nt

hr

op

- Ci o chung (ci o chng), tng t o di ca ngi

ph n Thi, x gia, nhng khng cc khng khuy, mu trng,
c khi mu en nu mc m hai (Trong o chng trng, ngoi
o chng en)(3).

un

ga

- Ci khn t o (ci khn tht o) l chic khn si

khng nhum tht quanh o chng ngang tm hng khp hai
t o li, hai mi khn bung ngn ng i hai bn.

yo

Cp vy trn nn trang phc

ht

tp

://

Cc b phn k trn l nhng mng g lp li vi nhau

thnh mt kt cu mu sc, c th ni l thnh mt bi cnh
phc hp, nhng thng nht trong hiu qu, trn cp vy
pht huy tc dng. Bi cnh y mang c tnh g? Ni mt cch
khc, hiu qu g? C lgch m suy th cp vy, vi hoa vn v
mu sc ca n, ch c th pht huy tc dng bng cch hoc
ip vo nn trang phc, hoc chi li vi t cch l mt mng
c bit gia cc mng khc. Chng ta s thy rng tc dng m

111

cp pht huy cn nh hn th nhiu.

ts

.c

om

Ch bng trc gic, ngi quan st cng cm c, ngay t

bui u mi t chn ln t Mng, rng mc ca ngi
ph n y c mt ci g khin n bit lp vi n phc ca
cc dn tc khc. Bit lp v mt sc thi thm m thi. V thc
ra, nu i su vo cc kha cnh dn tc hc, th n phc Mng
li gi ln nhiu mi quan h vi trang phc ca cc dn tc
khc, vi o sng ca ngi ph n Kinh v ngi ph n Thi,
thm ch vi cch n mc ca ngi ph n Thng na...

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Nhng y li l chuyn khc(4). mc ca ngi ph n

Mng khng c tnh dim da nh n phc ca ngi Thi,
ngi Kinh. N khng dng cng kn o t n thanh lch
nh n phc Ty hay Cao Lan. N cng khng tha thi hoa
vn v mu sc nh o qun ca mt s ngnh Mo - Dao. Ci
g lm nn c im n tng ca n phc Mng - xem nh
mt biu hin ca m thut cnh quan thm m dn tc - chnh
l tnh hai mt ca n: i chi m nht nho, tng phn trong
thm lng.

ht

tp

://

yo

un

i chi hay tng phn ch yu mu sc, gia mu

trng v en. V tr ci tnh lc tr cp vy nhiu mu ra, cc
b phn khc ca n phc Mng ch hoc trng hoc en. Khn
trng ym trng, o (cnh) trng, o chng trng. Vy en, o
chng en (ph ln o chng trng trong trng hp mc m
hai). K ra, ch mu sc dng y cha hn chnh xc.
Trng v en, ni cho cng khng phi l mu m ch l nhng
gi tr v mu sc. Gi tr dng vi ch s cao, v trng l s
ha hp bng tc ca mi mu trong quang ph. Gi tr m
tuyt i, v en chng g khc hn l phi - mu sc, l s t chi
nh sng, do t chi lun c mi mu sc do nh sng to ra.

112

op

ol

og

is

ts

.c

om

Kt qu cuc hi ng gia hai gi tr cc oan y trn n

phc Mng, khng th bnh thng. N t ngt nh mi gp
g bt thn gia nh sng v bng ti. en - trng, xp cnh
nhau, li cng tng phn qua quy chiu ln nhau, hn na
cng sng st vi cht liu ca vi th dt trn chng pi
(ging vi), tc khung ci c truyn ca ngi Mng. Nhng,
ngc i thay, th i lp nu trn khng h l ngun gc ca
rc r hay ti mt. Hiu qu tng hp ch c th l m bc, v
y l tc ng ca mi mu ln khng mu, v ngc li. T
lu, kinh nghim hng ngy cho thy rng en - trng giao
thoa thng to ra mt n tng na chi chang na t nht.
Chng i nhau m khng ni ln c g ng k, m vn thm
lng, hay gn nh th, nht l khi cc mng trng cng khng
sc ko li cho b n phc Mng khi d chm vo bin xanh
n iu ca l rng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Trong mi trng hai mt , cp vy cung cp mt mng

chuyn tip gia hai cc hn, dng mu sc ni khng mu vi
mi mu, a vo nhng chm ph tn c c en ln trng
un li ci nht nho v tnh hay c ca nn o - vy. Tc dng
m cp vy pht huy cng kn o khng km bi cnh trn
n pht huy tc dng, d kn o theo mt ngha khc. y
khng phi l kt qu vn ng ca ring bn thn mu sc: n
mt on sau, chng ta s thy rng ngi Mng khng ngn
ngi dng nhng mu nguyn, nhng sc sc s, chua na l
ng khc. Tnh kn o ni y xut pht t nhng nguyn
nhn khch quan hn th. Trc ht, cp vy khng phi l
mt mng mu c nht, thm ch cng khng phi l vi mng
mu ni rc, vi nhng ng bin rch ri, trn nn trng - en
m bc. Hoa vn cp vy kt thnh chui, nhiu chui, thng
l phc tp, c khi ni ui nhau, c khi an ln nhau, trong mt

113

ts

.c

om

vi trng hp cn lng vo nhau, khin mu sc chen chc

nhau thnh vt, thnh mng con (xem hnh v 3,4,6,7) y,
mu sc tng chng sp bc bi mi vt hay mi mng con
gy nn hiu qu nh ca ring mnh, m ai lc ra ht. Hn
na, khi ngi ph n Mng n mc hon chnh - trc Cch
mng thng Tm, khng my khi h ri o chng, k c lc lao
ng trn nng hay ngoi rung - th mu sc cp vy ch cn
le li qua k h gia hai t o, ri sng va lm cho nn
o vy bng ln t cht.

is

C tnh ca cp vy

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Ni rng cp vy l mt b phn trang phc, thc ra, cha

phi mi phn chnh xc. D hiu qu trang tr ca n c
ln n u trn nn n phc Mng, th cp vy vn khng
phi l mt b phn trang phc i lp. Xt v mt kt cu o
qun, n ch l mt thnh phn ph ca vy gn lin vi vy.
Ngc li, cng ng qun rng ngi ph n Mng dt cp
vy trn mt khung ci dt vi thng thng - tuy cng gi l
chng pi (ging vi) - sau mi can cp vo phn chnh
ca vy. Phn chnh ny khi cha c can thm cp, cng
mang tn l ci wi d l ci vy cha hon chnh, ci vy cn
thiu cp: y, chng ti tm gi l thn vy cho tin. Trong
nhng trng hp sm vy dnh ch khng nhm s dng
ngay, ngi ph n Mng khng can cp vo thn vy: trong
p (b , b chn)(5) h xp thn vy ring, cp vy ring.
Chng nhng th, thng nht thit mi cp vy bn hn thn
vy, cng bn trong trng hp dt ton bng t tm, v mt cp
vy c dng cho nhiu vy lin tip. Mt gia nh Ha Bnh
cho chng ti xem nhng cp vy m truyn con nhn qua ba
i. Ngi ph n Mng thuc lng tng cp vy ca mnh.
Nh vy, tuy ch l phn ph ca vy, tuy trc sau ri cng

114

om

phi c can vo phn chnh ca vy, cp vy vn c c tnh

ca n. Do , gii thiu cp vy Mng, chng ta cn phi gii
thiu n trong mi quan h vi ton b ci vy. Quan h ny l
quan h dn tc hc hn l quan h thm m, d khng thun
l quan h dn tc hc.
Cp vy v ci vy; cc chc nng ca cp vy

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Hnh v s 3 cho ta thy r v tr v t l ca cp vy i

vi tng th vy. Cp vy v tr u vy (nhc li: klc wt
= trc vy, u vy) v chim t l trn di 30% so vi chiu di
ca ton b ci vy. N tri theo chiu ngang ming vy, khng
hp hn chiu ngang thn vy l bao. Nhng, so vi chiu ngang
thn ngi mc, th ming vy rng hn nhiu v thc ra n
khng cht ly thn ngi: hn mi minh gii bng li, hnh v
s 3 trnh by r cch mc vy ca ngi ph n Mng. V mt
ny thit tng cng nn dng li mt cht hiu thm tnh
cht ca ci vy Mng vi t cch l sn phm vn ha vt cht
ca mt dn tc.

ht

tp

://

yo

un

ga

Thng thng, dn tc hc phn bit hai loi vy: ci vy

chnh cng v tm vi qun thn di(6). Vy chnh cng l
tm vi c can li thnh ng, vng trn ming ng b
gn kht quanh thn ngi mc. y l trng hp ca vy
Kinh, vy Mo... v c bit ca cc kiu vy Ty phng (xem
hnh v s 2b). Cn tm qun di nh ca ngi ph n
Thng, ngi ph n da en Phi chu... th khng c can sn
thnh ng m ng l mt tm vi, khng hn khng km.
Chnh v th m chiu ngang ca n phi kh rng, cho mt
mp dc ca tm vi ln dc kia, trn mt l tha thi, che
kn thn di ngi mc (xem hnh v s 2a). Vy Mng trung
gia ci vy chnh cng v tm vi qun thn di, v chiu
ngang ca n rng hn thn ngi nhiu, do phi gp phn

115

.c

om

tha li trc ngc, v hnh trung to ra mt np gp sut chiu

di chic vy (xem li hnh v s 1b). Cng vi nt buc lng lo
la xa trc ngc, np gp ni trn - chy dc t ming vy
ngang tm nch xung chn vy bung gn st mt c - ph
hng n tai hi dng dp ca b phn trang phc ny(7).
Nhng chnh nhng chi tit phn - thm m y l hi hng
ca tm vi qun thn di cn phng pht trn ngoi din ca
ci vy Mng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

iu ng lu hn l tm vi qun thn di ny - nu
xem vy Mng l mt bc pht trin, l mt bin th ca tm
vy qun thn di khng ch qun thn t tm hng tr xung
nh cch mc ca ngi ph n Thng, ngi ph n da en
Phi chu... Nh bit, n chy sut t tm nch xung tn bn
mt c, v nh vy khng ch qun thn di, m cn qun c
thn trn ngha l che kn ngc ca ngi mc. Quay v mt
ln na vi c tnh ca ci cp vy, chng ta cng bit rng
n chim trn di 30% chiu di ca ton b ci vy. Ni mt
cch khc, che kn ngc ngi mc l chc nng ca cp vy, cn
phn chnh ca vy ch che thn ngi mc t tm hng tr
xung, v mi ng l tm vi qun thn di nh ca ngi
ph n Thng hay ngi ph n da en Phi chu (xem hnh v
s 1b). C tnh ca cp vy Mng, nu c ni bt, th trc ht
l trn bnh din chc nng. Trn b n phc Mng, n m
nhim hai chc nng, mt chc nng vt cht, che y, v mt
chc nng tinh thn, trang tr.
Xung quanh chc nng ca cp vy

Xung quanh chc nng ca cp vy Mng, c th ch

thch thm khi kha cnh khc, nh thi, nhng cng c tc
dng gii thiu cp vy, khng nhng trong hnh thc v v tr
ca n, v c trn nhng vn n khch quan xut trc

116

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngi quan st. Chng hn, mt khi ni n chc nng, th

khng th khng thc mc trc cnh ng gia cp vy v
ci ym, v c hai b phn trang phc ny u eo ui mt mc
ch ht nhau (che ngc) m vn khng loi tr ln nhau.
Chng ta u bit rng, khc vi vn ha tinh thn, m mt
trong nhng c im ln l kh nng hn dung, vn ha vt
cht, c bit l k thut, m bn cht l tnh hp l, khng th
chp nhn nhng khon tiu pha ghi s hai ln nh vy. S bt
hp l ny dn n nhiu cu hi hng v ngun gc cp vy.
V trc ht: trong nn vn ha Mng c truyn, cp vy xut
hin trc ym, hay ngc li? Cu hi cng tt yu mt khi ta
bit rng t thn phn chnh ca chic vy Mng (thn vy)
l mt tm vi qun thn di hon chnh ri. Nhng r rng
y khng phi l dp th gii quyt vn rt l th (8).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Cng trong phm vi chc nng, chng ta hn cha qun

rng tc dng trang tr ca cp vy ch c th c pht huy y
trn ton b nn trang phc, bng cch to ra mt mng
mu, hay ni cho ng hn l nhiu mng mu nh, ni lin
en vi trng, ni khng mu vi mi mu. Nhng c tch ci
vy ra khi trang phc - v nh vy l v tnh ta vn khng
bung li mi quan h gia cp vy v vy, th mi thy c c
ch, c ng i li li ca mu sc, d ch trong thc tin
n mc khng my khi ci vy li ri cc b phn trang phc
khc. Hoa vn cp vy, d l hoa vn ng vt hay hoa vn hnh
hc, d c th hin bng mu g, trng, , vng, lc, u c
t trn nn en hay pha nhiu en (xem li cc hnh v s
3,4,6,7). y l b n ca vn , y l b quyt ca ngi pha
mu cp vy. Nn en cp vy bao vy hoa vn li, gim bt sc
chi chang, nhiu khi chua na, ca cc mu nguyn, lm cho
cp vy y dy hoa vn v mu sc t ho c vo mu en

117

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

n iu ca phn chnh, ca thn vy. V mc du cp vy c

c tnh ca n, n vn c nn en ni lin mt cch hu c
vi thn vy. Gia hai b phn ny, cp vy v thn vy, s
chuyn tip thc l t nhin, khng h c nhng chng ngi
vt m mu sc phi ra sc vt qua. Nu bung lng cho tr
tng tng mt t, th c th ni rng hoa vn cp vy, tuy
nhiu khi c nng bi mt bt php tha sinh kh, vn
cn chm vo nn m ti, cn ngi ng. V phi nh n nh
sng phn chiu t bn trn cp vy, t cc mng trng ca
ym, ca o, xa hn na, ca khn i u, th mu sc v hoa
vn mi c nh thc dy, mi bt u chuyn ng. C t
cp vy trn nn en thn vy, ngha l trong mi quan h mu
sc gia cp vy v ci vy, mi thy c l do k thut ca
hiu qu kn o v tinh t m ngh thut trang tr Mng t
c vi nhng mu nguyn, nhng mu sc s, chua na l
ng khc.

nt

Tnh phc hp ca cp vy

ht

tp

://

yo

un

ga

Chng ta ni nhiu n c tnh y, hin ln khng

chi ci c, chng no cn xt n chc nng ca cp vy.
Nhng, nhn li kt cu ca bn thn cp vy, c kt cu vt
cht ln kt cu trang tr, chng ta s thy rng tnh nht
nguyn ni trn m nht i nhiu lm. V cp vy tch ring
cng cha phi l mt b phn trang phc nh nht. N gm ba
b phn nh hn can li vi nhau (xem li hnh v s 3), mi b
phn c dt thnh mt tm ring, mang tn ring, thm ch
theo kch tc ring. Nhn mt b phn ring r, ai cng nhn
c ngay n l b phn g, m khng cn phi i chiu vi cc
b phn khc ca cp vy. Chng nhng th, trn th trng, cc
b phn c bn ring thnh tng tm. Ty ti tin ca mnh,
mi ngi ph n Mng mua dn tng b phn ring, c th

118

op

ol

og

is

ts

.c

om

mua ca nhng ngi bn khc nhau, chn tng b phn, tng

tm, theo s thch ca mnh, ct tng tm vo b chn. Ch khi
no khu thm vy, h mi lc n kho d tr, lc ra ba b
phn m h nh gi l tng hp, can ba b phn li theo mt
trt t tr thnh quy tc t thu no. By gi cp vy mi
xut hin nh l mt thc th, mi bt u c c tnh. n
phn sau, khi i vo hoa vn cp vy, chng ta s thy rng
nhng loi hnh hoa vn ring bit ca cc b phn nh hp
thnh cp vy u c ngun gc khc nhau. Tnh phc hp ca
cp vy trn nhiu mt nh vy khin ngi quan st ngy cng
ng rng y ch l b phn thm sau, v tin thn ca ci vy
Mng chnh l mt tm vi qun thn di, nh mi tm vi
qun thn di, ngha l ch che thn ngi mc t tm hng tr
xung.
Rang trn, rang di, cao

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Nu tnh t ming vy th b phn trn cng ca cp vy

l raang klng (rang trn, cha r ngha en ca t
raang)(9), tip theo l raang ch (rang di), di cng l
cao (cao, cha r ngha en), b phn tip lin vi thn vy
(xem li hnh v s 3,4,6,7). Trong ba b phn k trn, b phn
gia, tc rang di, c ngi Mng xem l quan trng nht.
Tm quan trng gn cho rang di c th bt ngun t thc h
tn gio c ca dn tc Mng, m vic nghin cu hoa vn cp
vy trong iu kin hiu bit hin nay kh c kh nng ri sng
thc y . D sao, t nht th cc biu hin khch quan ca
rang di cng cho thy rng n khc hn hai b phn kia,
khng nhng v kch tc m c trn tnh cht trang tr. V mt
kch tc, n khng rng hn rang trn l bao (0,14m vi 0,13m,
trong v d c minh ha bng hnh v s 3), nhng vt xa
ci cao (0,08m cng trong v d trn). Chiu rng ni y l

119

120

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

121

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

chiu rng ca tng b phn hp thnh cp vy - nm trn cng

mt trc vi chiu di chic vy, - hon ton khng lin quan g
n chiu ngang ca vy. Cn chiu di ca c ba b phn - khp

op

ol

og

is

ts

.c

om

vi chiu ngang ca phn trn ng vy, - tt nhin khng x

xch nhau l bao (0,76m v hn mt t, trong v d trn). Nhng
rang di ni bt ln gia hai b phn kia trc ht l tnh
cht trang tr ca n. Phn tch hoa vn l ni dung ca phn
sau. Tuy nhin, v th loi hoa vn mi l tiu chun chnh
phn bit b phn ny vi b phn kia trong kt cu cp vy, cho
nn cng cn ni ngay rng hoa vn rang di ch yu l hoa
vn ng vt. Tt c nhng mtp ng vt lm ti cho cc
hnh v km theo bi ny (chng hn trong hnh v s 6) u
c rt t nhiu mu rang di khc nhau. Trong khi , hoa
vn ca rang trn - v c ca cao na, trong trng hp cao c
hoa vn - li thun ty l hoa vn hnh hc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Nu rang di l b phn quan trng nht ca cp vy, th

phn th yu hn ht chc chn l cao. y, khng ch c vn
kch tc. Vn cn l s tn ti ca cao trong kt cu cp
vy Mng. Cha r c hay khng mt thi xa no m tp
qun n mc Mng bt buc cao nht thit phi c mt trn
cp vy. Nu c, th ngay t lu, trc Cch mng thng Tm,
nhiu ph n Mng loi dn b phn ny khi cp vy.
Ngy nay, t nht cng Ha Bnh, hu nh ngi i sn cp
vy trn t Mng rt t c dp quan st ci cao. Trong khi ,
mi n by gi ngi Mng vn khng c rang trn. Chnh v
th m nhng cp vy r tin do hp tc x dt ca th x Ha
Bnh sn xut ch gm c rang trn v rang di - dt lin thnh
mt tm duy nht - , khng c cao(10). Cao cn khc hn rang
trn tnh cht trang tr, ni cho c th hn l b cc trang
tr. Chng ta bit rng c hai b phn th yu ny u thiu

122

is

ts

.c

om

hn hoa vn ng vt. Nhng rang trn v rang di vn ging

nhau, v hoa vn ca c hai u ni tip nhau tri ra theo chiu
ngang chic vy (xem li hnh v s 3,4,6). Tri li, trong tt c
cc trng hp m chng ti c quan st, cao l mt chui
nhng vt mu ng thng, ken nhau khng dt theo hng
thng gc vi chiu di tm dt, l nhng sc mu nm trn
trc chiu di chic vy (xem li hnh v s 3 v 7). Thc ra,
khng my khi cao c hoa vn, d ch l hoa vn hnh hc. Nu
c th cng s si thi, v cng ch xut hin trn mt vi sc
mu gi l im xuyt thm.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Chng ta i mt on ng kh di tm gp cp vy
Mng, thot tin trn nn trang phc, sau na trong mi quan
h vi chic vy, v cui cng ngay trong kt cu ca bn thn
hin vt. Trn on ng y, chng ta cng tranh th
nhng giy pht thun tin nht dng li trc hiu qu
chung m cp vy t c trong c gng tn b n phc Mng
ln, hn na, th tm hng chnh ca ng i li li m
mu sc cp vy men theo nhm pht huy tc dng ni trn.
n lc chuyn qua mt on ng mi i su hn vo cc
thnh phn trang tr ca cp vy, vo hoa vn cp vy, i t xa
n gn, t chung n ring.

yo

______________________

ht

tp

://

1. Trc Cch mng thng Tm, ngi Mng mt s vng thuc

tnh Ha Bnh thng mua ca min xui hai kiu tranh lng H,
tranh ln v tranh g, dn vo ni th ng Thn tt (ng thn
t) ngoi sn nh. Trong tn gio Mng c truyn, ng thn t
khng ch l v thn ng tr trn mnh t th c ca tng noc nh
(nc nh) m cn bo h sc khe ca ngi v ng vt (ln, g...) sng
trn th c. Ngoi ra, chng ti cha nghe ni ngi Mng Ha Bnh

123

trc kia cn dng tranh th, d l tranh th ca min xui, trong mt

trng hp no khc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

2. K ra, trong x hi Mng Ha Bnh vo nhng nm ngy trc

Cch mng thng Tm khn tay thu cng xut hin trn tay nhiu
c gi thuc cc gia nh bnh dn, v c khi c cc c em tng
ngi yu. Sau Cch mng thng Tm, cn b a phng y Ha
Bnh tng vn ng ch em ph n Mng thu khn tay tng b i
ln ng. Tuy nhin, chng vn c xu hng Thi hn l Mng,
v, nh mt s yu t vn ha khc (xe chng hn) t x hi Thi
lt vo x hi Mng thng qua ng cp qu tc (nh lang). ng
ch ng Nghim Vn nh dn tc hc chuyn v ngi Thi, cho bit
rng thu tha l mt truyn thng lu i ca dn tc Thi. Trong
khi , nhng khn tay ca ngi Mng Ha Bnh m n nay chng
ta cn quan st c - v nh hai chic khn tay bo tn ti Vin Bo
tng M thut (H Ni) - li chng t rng thu tha cha tr thnh
mt truyn thng ca x hi Mng: k thut thu cha c nh, cc
mtp thu trn mt khn c phn b mt cch ngu nhin, khng
thnh b cc hn hoi. Tng ngi yu khn tay cn l mt truyn
thng trong phong tc tp qun Thi: vn hc truyn ming Thi
chng t r rng iu . Cn trong x hi Mng c truyn, c gi
Mng li tng ngi yu chac khi (dy khi) dy tt bng si
bng, va chc va xinh, m ngi cn trai c th dng vo nhiu vic
trong cuc sng hng ngy, k c buc dao i nng. Qua chin tranh
chng Php, hin tng thu khn tay tng chng mt i hn
trong x hi Mng. Nhng gn y n bt u sng li vi mt k
thut thu mi: cng vi trn khung nh v trn bng st ty (mt
trong nhng loi hnh thu tha kiu Ty, m th thu H Ni trc
kia gp chung di tn gi b-).
3. M hai l cch ni m chng ti phng theo li ni ca ngi
min xui. Ting Mng khng c thnh ng no tng ng ch li
n mc y. K ra trc Cch mng thng Tm, ngi Mng c khi cn

124

mc c m ba na. l li n mc ngy l ca mt s ph n nh
qu tc ln: trong o chng trng, ngoi o chng en, ngoi cng
o chng hay o chng gm.

om

4. Chng ti mong s c dp trnh by kin ny mt cch r rng

hn bng mt ti liu khc.

og

is

ts

.c

5. P (b , tc b chn) gn ging ci b min xui v c hnh

dng ln kch tc, cng c np y, nhng mt ngoi c bo v thm
bng mt lp an mt co. Gi l b chn, nhng thc ra ng vai
mt th hm hay va li, trong ngi Mng ng th dng,
thng l dng bng vi: chn, mn, gi, o-vy, cp vy cha can,
thm ch c n trang na.

ga

nt

hr

op

ol

6. Anr Lroa - Guchng (Andr Leroi - Gourhan), Milieu et

Techniques (M thut v k thut), tp II ca b Evolution et
Techniques (Tin ha v k thut), Nh xut bn Albin Michel, Paris,
1945, tr.243 v 44. Tc gi phn bit ci pagne (m chng ti tm
dch y l tm vi qun thn di) vi ci jupe (m chng ti
gi y l ci vy). Theo ng, ci vy c th l hu thn ca tm vi
qun thn di nhng trong mt s trng hp nht nh li c th
xut pht t ci kh, hay t tm vi khoc thn.

un

7. Nguyn T Chi, Croquis Mng (K ha Mng), trong tp

yo

Donnes ethnographiques 1(D kin dn tc hc 1), s 32, nm 1971,

tp ch Etudes Vietnameses (Nghin cu v Vit Nam), H Ni, tr.86.

://

8. Xem li ch thch 6.

ht

tp

9. Xung quanh t raang ny, c mt vn rt l th v mt ngn

ng hc. Ngi Mng gi ci hoa l Png (bng, hoa). Png
(Mng) v Bng (Vit) l hai dng ca t chung vn gc M Lai Plyndi. Ngoi ra, trong ting Mng, cn c t wa. Mt s t gc
Hn, ch :1) ci hoa, trong trng hp dng lp ly vi t png
(png wa = bng hoa); 2) hoa vn. Nh ta bit, ngi Mng dng

125

is

ts

.c

om

t raang ch hai b phn c hoa vn trong kt cu cp vy: rang

trn v rang di. Nhng mt s tc ngi ni nhng ngn ng
thuc h Mn - Khme - nh ngi Khm (trc y cng gi l X
Cu) khu Ty Bc nc ta - li dng t raang ch ci hoa ln hoa
vn. Nh vy, raang c th l mt t gc Mn - Khme. Tm li, lin
quan n ci hoa, ting Mng c ba t: 1) t chnh l t gc M Lai Plyndi; 2) t ph l t gc Hn; 3) mt t c l l gc Mn - Khme
- hn l rt c, trong ting Mng - , m ngha khi nguyn nht i
rt nhiu v bin i rt xa. Cng vi nhiu hin tng dn tc hc
khc, hin tng nu trn ni ln tnh cht phc tp ca ngn ng v
vn ha Mng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

10. Cp vy do hp tc x dt ca th x Ha Bnh sn xut, tuy

gin n, cng rp gn nguyn mt kiu rang trn v mt kiu rang
di c truyn. Gi bn rt h (trn di 1,30 , trong khi gi mt
mnh rang di c m tp phc tp v dt bng t c th ln n
20.000 ). Nhiu c gi H Ni dng loi cp vy tiu chun ca hp
tc x Ha Bnh lm khn qung c.

126

/
om
.c
ts

is

Hoa vn Cp vy

ol

og

hoa vn hnh hc

op

hoa vn cp vy

hr

Hiu qu khch quan v hiu qu ch quan

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Mt s nhn xt trong bi trc c th khin ngi c

ngh rng tc dng m cp vy pht huy i vi trang phc l
mt tc dng tng hp, bt chp biu hin chi tit ca hoa vn,
bt chp hnh v mu c th ca tng mtp, bt chp c tng
quan gia mi mtp v cc mtp khc cng chen chc trn cp
vy. Ngh nh th cng ng thi, d ch ng mt na. Qu
vy, trong cuc sng hng ngy, nht l khi quen nhn ngi
ph n Mng trong b trang phc c truyn ca h, c my ai
li t m n cm thy cn phn nh tng loi hoa vn trn
cp vy ca ngi i din mnh. Hung chi, chng ta cha qun
rng cp vy b gp li, git thnh mt m la xa trc ngc,
v trong trng hp ngi ph n n mc hon chnh th n ch
cn le li gia hai t o chng khp kn t c tr xung. Bi
trc cng ghi ch rng hoa vn cp vy ch chc bc bi,
ngha l c khuynh hng vn ra, trin khai rm rp, do

127

khng ni ln rnh rnh trn mt vi, khng tp trung p

ngay vo mt bng mt hnh nh chp nhong m gn gh, nh
trong trng hp cc mu mt ph Thi chng hn.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Tuy nhin, d cho nhng iu kin va nhc li trn y

c tht buc n u, th cng khng ai li c tnh da vo y
cng iu ln rng khng th nhn din cc m-tp trn
cp vy Mng ch v chng qu vn. D sao, vn khng
phi l vn chnh. iu chng ti mun ni y l hiu qu
thm m ca cp vy Mng khng ch l mt mt. Bn cnh
hiu qu khch quan m cp vy gy ra i vi con mt ngm
n trn nn trang phc, cn c hiu qu ch quan, cn c cm
quan ca ngi dt v dng cp vy. Phc v cho trang phc ca
mt dn tc tin cng nghip khng h bit n th trng thm
m ca x hi tiu th hin i, cp vy khng phi l thi
thng ca mt ma, mt nm, khng xut hin bt thn
nhanh chng mt i sau khi gy nn chong ngp trong
chc lt. Kt cu, mu sc, hoa vn ca n, d c tip thu, c
pht trin, c thi ra, vn l kt qu ca truyn thng dn tc,
ca mt qu trnh tin ha lu di. y l mt vn dn tc
hc, ni cho st hn l mt th ng x cng ng ca dn tc.

ht

tp

://

yo

Ngi ph n Mng, d l ngi dt hay ngi mua v

dng, u thuc lng hoa vn cp vy. H khng cn bit n
ngha khi thy ca tng mtp na. Nhng, l ngi mua v
dng, h cn thn so mtp, k lng chn mu, v h thng quy
chiu ca h khi so snh cng nh chn lc l nhng khun
thc h quen thuc t tm b, l nhng nh gi ca ngi
ln tui hn in t bao gi vo u c h thnh nguyn nim.
L ngi dt, h tng tip thu ca m, ca ch, ca nhng ngi
n b lp trc dng thc nht nh ca tng mu, tng mtp.
Qua tng m di ci trn ging vi, bao ln h phi dng

128

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tay thoi sa li go, ni li ch, di nh n du chp chn,

mi khi h phm mt li k thut lm hoa vn v tnh bin
dng, trch khi nguyn mu. ng nhin ngi n ng
Mng khng th c nhng lc kt lm mt vi hoa vn cp
vy n mc y. Nhng, cng khng km ng nhin, hoa vn
cp vy khng th l ci g xa l i vi h. Ni tm li, cp vy
v hoa vn ca n khng ch l mt kiu thc n mc, mt l thi
trang tr. y l nhng yu t hng xuyn ca mt li sng,
nhng g khng th thiu ca mt cch cm th ci p. V, mc
du khi mc vy, ngi ph n Mng chng bn tm n hoa
vn trn cp vy ca mnh, mc du ngi n ng Mng c
my khi lu phn nh hoa vn trn cp vy ca ngi i din
h, nhng mng le li qua k h gia hai t o vn nh thc
dy cc nguyn nim, dy chng ln t nhng tng su nht ca
k c. Ngi Mng thng thc hoa vn cp vy t trong tm
khm ca h. Mt th cm th nhp ni, mt ngun m cm
tim tng. Ni nh vy cng nhau c nh rng nhng iu
ghi chp sau y v tng m-tp, v chi tit ca tng mtp vn
khng ri qu xa hiu qu thm m ca cp vy Mng.

un

K thut dt v hoa vn cp vy

ht

tp

://

yo

Quy nh dng thc hoa vn, c phn ng gp ca k

thut dt cp vy. V vy, d mun d khng, chng ta cng
phi ng n biu hin ny ca vn ha vt cht Mng.
ng gi l thi, va mc ti thiu c th t hiu thm mt
kha cnh ca phong cch hoa vn. Chng ta bit rng cp
vy c dt trn khung ci c bit m ngi Mng cng gi
l chng pi (ging vi). S ng nht gia tn gi khung
ci dt cp vy v tn gi khung ci dt thng thng l mt du
hiu. N bo trc rng c hai loi khung ci u c xy dng
trn nhng nguyn tc gn ht nhau (xem cc hnh v A1, A2).

129

om

C khc chng l khung ci dt cp vy gm nhiu co (go) hn,

mu hoa vn cng phc tp th s go cng ln. Nhng, trong c
hai trng hp, nguyn l c bn ch l mt: nhng si cng dc
theo chiu di khung ci - gi tng hp l tng (canh) - an vi
si ngang - tc l noc (ch) - do ci thoi (con thoi) chuyn
vn(1).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Ch an dng trn y khng ch l mt hon d. V k

thut an lt, ni cho cng, cng khng da trn mt nguyn l
c bn no khc hn. Mi quan h gia k thut an lt v k
thut dt c cc chuyn gia v vn ha vt cht bn
nhiu(2). y, chng ti ch nhn xt rng ci li chung cho c
hai k thut tt dn n mt kt qu ng nht: cng nh hoa
vn an lt, hoa vn dt khng th khng hnh hc ha bng
nhng nt gy gc, v chnh v th m khng th bin ha phong
cch hay dng thc n v tn nh hoa vn thu. y chc hn
l l do khin hoa vn dt, cng nh hoa vn an lt, ni chung
l hoa vn hnh hc tuy khng phi bao gi cng l hoa vn hnh
hc. Trong trng hp m hoa vn dt hay an lt li c miu t
vt c sn trong thin nhin - nh ng vt trn rang di,
chng hn - th l do va nu cng l ngun gc, t nht cng l
ngun gc k thut, ca tnh cch iu rt r. Tt nhin, vi k
thut dt, phi phng to hoa vn phi hnh hc ln th cc gc
cnh mi hin hin (xem cc hnh v C3, C4). V mt hnh ha,
iu cho php hoa vn dt bm st t nhin hn so vi hoa
vn an lt, nhng khng phi v vy m loi hn c cht
cch iu. Cch iu ha m vn sinh ng v vn c m phng
hin thc, l c im hai mt, l mu thun thng nht ca
hoa vn ng vt trn cp vy Mng.
S c mt ca nhiu go trn khung ci dt vi cp vy tng
thm kh nng bin ha ca hoa vn. Hnh v B4 th hin mu

130

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

rang trn n gin nht: mu ny ch i hi c ba go trn

khung ci, ngha l ch hn trng hp dt vi thng thng mt
go thi(3). Nhng hoa vn cng lm mu, cng vn ra, cng lm
chi tit, s go cng ln, th cng thc ln si v ln go khi chun
b cng phc tp, cng thc iu chnh si v i go trong qu
trnh dt cng kh nh. Nhm ln khi chun b cng nh trong
qu trnh dt l chuyn khng t. Tt nhin, nh ni trn,
mi khi nhm ln ngi dt vn c kh nng ngng tay thoi
ni li ch, sa li go, c cha cho hoa vn ng thot qu xa
nguyn mu. Nhng khng phi li k thut no cng d sa
cha. Hn na, li lm c th ra nhng bin iu bt ng, v
lm khi tn k v bt ng. y chc hn l iu kin k thut,
l c s vt cht - chng ti khng ni l nguyn nhn - cho
mi mu hoa vn cp vy c kh nng bin i dng thc, t
ngi dt ny qua ngi dt kia, t vng dt ny qua vng dt
kia.

nt

X hi c truyn v hoa vn cp vy

ht

tp

://

yo

un

ga

S phong ph y cn c nhng l do x hi ca n. Trong

x hi Mng trc kia - v c ngy nay na, mc m ngh
dt cp vy cn c bo lu, - k thut dt cng nh mu mc
hoa vn c m truyn cho con gi trong khun kh ca tiu
gia nh ph quyn m ting dn tc gi l noc (nc, nc nh,
tc h). n nay, ton tnh Ha Bnh ch mi c mi mt hp tc
x dt cp vy v mt chn, t chc ti tnh l. Qua nhiu i,
mi nc lm ngh dt cp vy to ra truyn thng ring ca
mnh. Hn na, a bn Mng trc Cch mng thng Tm li
phn thnh nhiu mng(4), mi mng l mt a vc nh gm
nhiu xm v t di quyn cai qun thng nht ca mt dng
h qu tc th tp (lang). Mc du phong tc tp qun Mng
l c bn thng nht trn bnh din dn tc, mc du vic i li,

131

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

trao i cng nh ly v gia c dn cc mng khc nhau

khng h b cm on hay hn ch, nhng tnh t cp t tc ca
nn kinh t Mng c truyn t nhiu cng gp phn cng c
s bit lp ca tng mng, khin mi mng c th chp gi
nhng truyn thng ring, t nht l d tr cho mnh mt vi
nt c o bn cnh truyn thng chung ca dn tc, ngay c
trn ming t cht hp ca ngh thut to hnh hoa vn. Cp
vy vng Mng Vang (thuc huyn Lc Sn ngy nay), chng
hn, c ngi Mng Ha Bnh ng thanh nh gi l p
nht, do cng c gi nht trn th trng. Trong nhng
iu kin nh vy, mc du cp vy no cng tun th cc quy
tc ti thiu m chng ti nu ln bi trc, mc du hnh
ha ca hoa vn cp vy b nhng hn ch ca k thut dt quy
nh n mt ng k, mi mt mu hoa vn vn c kh nng
bin dng ty tay ngi dt. Cho nn khng c g l nu cc hnh
v km theo bi ny c th gii thiu 14 dng hoa vn rng khc
nhau (t C3 n C16).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

V mt kinh t, nn nh rng cp vy l mt thng phm.

Trc Cch mng thng Tm, tr nhng nc qu ngho phi
quanh nm lun qun trong rng o c hi l(5), cn th mi
gia nh Mng u c t tc ly vi mc: by gi, hu nh nh
no cng c mt nng bng v c khung ci dt vi th. Nhng
k thut dt cp vy vn phc tp, bao gm nhiu khu lao tc
hn dt vi thng thng, v v vy m i hi thi gian luyn
ngh tng i lu di, nht l khi m ngh dt ch l ngh ph
lm lc nng nhn(6). Do , s nc dt cp vy khng nhiu.
Ngi dt cp vy khng nhm t tc m ch yu cung cp
cho th trng, d ch l th trng khng u k(7). Ngoi ch,
ngi bn cp vy c th nhn thy rng dng rng ny hay
dng rng kia c khch hng a chung hn, v nu h c dp

132

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hc c cch ln go t c nhng kt qu y th h cng

khng ngn ngi p dng. Ngoi ra, mu mc hoa vn ca tng
nc dt cp vy c th nhng bc cho nhng dng p hn do
mt thnh vin mi du nhp vo gia nh mang n: mt c du
mi, mt b m k... Cng c th gi thit rng cc nang (nng,
tc ph n nh lang) ng gp nhiu vo vic phong ph ha
cc dng hoa vn cp vy. Nhng ngi n b qu tc ny sng
mt cuc i ni chung l nhn ri, ngoi vic trng nom ti t
trong nh h ch dt cp vy hay mt chn bn lm vn ring(8),
v thng tranh ua nhau v ngh thut dt. th, h li c
nhiu dp i chi xa, so vi ph n bnh dn, c nhiu c hi tip
xc vi vn ha Thi, vn ha Kinh(9)..., thy c tn mt
nhiu loi hoa vn hn. V nu c mt thi no m hoa vn
cp vy gn vi tn gio, th thi y qu xa xa v ngha
tn gio ca hoa vn cng b qun lng t rt lu ri, do
khng c mt hnh thc king k no ngn cm ngi dt ci
dng hoa vn.

nt

Tnh truyn thng ca hoa vn cp vy

ht

tp

://

yo

un

ga

Tuy nhin, trnh mi ng nhn v kh nng bin ha

ca hoa vn cp vy, cng cn nhn mnh rng s bin dng
ca tng mu hoa vn khng h th tiu tnh truyn thng ca
hoa vn cp vy. Trong s 14 dng rng ni n, dng C4
c xem l in hnh nht, mu mc nht, nu khng nht
thit l nguyn mu. Mi ngi dt cp vy, khi ln si v ln go
chun b dt, khng h ngh rng h s ci tin hoa vn. Nu
khi chun b v trong qu trnh dt h phm mt s li k thut
no khin hoa vn bin dng, mc du h c sa cha, th
iu nm ngoi mun ca h. ng x ca ngi dt cp vy,
khi h ngi trc khung ci, l lm theo truyn thng h tip
thu c t thiu thi di s hng dn ca m, ca ch, hay l

133

hr

Mu sc hoa vn

op

ol

og

is

ts

.c

om

truyn thng mi tip thu ca ngi khc. ng x ph hp

vi nhp sng ca mt x hi nng nghip ngng ng lu i
trong sinh hot c truyn, khng c ngnh th cng no ngoi
dt v an lt, khng c hnh thc mu dch no ngoi trao i
nng phm tha v thnh thong bn cp vy, trn nhng ch
cng c gi l ch Mng nhng thc ra do tiu thng min
xui lm ch(10). Mt kt qu ca th ng x theo truyn thng
l tnh trng ngng ng ca hoa vn cp vy. V mc du mi
mu hoa vn c th xut hin di nhiu dng, nhng trong mt
thi gian kh di khng h c nhng mu mi c thm vo cc
mu c truyn: i chiu vi mt vi cp vy tng i xa truyn n nay mi c ba i thi, nhng cng gi l xa
trong hon cnh mt vt tm b nh cp vy -, chng ti cha
thy c mu hoa vn no hon ton mi l trn nhng cp vy
dt thi nay(11).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Chng ta ni nhiu n tc ng ca k thut dt ln,

hnh ha ca hoa vn cp vy. Cng trong mc k thut, cn
c phn nhum si, khu to mu cho hoa vn. Nh ca mi
cng ng ngi min ni nc ta, ph mu ca ngi Mng
rt hp, cn hp hn ca nhiu dn tc khc(12). Ch yu c
rt ra t cht liu thc vt, y ton l nhng mu nguyn vi
sc chi chang. Nhng, nh ni bi trc, vi cm nng
thm m tinh t ca mnh, dn tc Mng bit dng cht rm
rp p vn cc mu nguyn sc s y thnh v vn mnh
mu nh chen nhau trn cp vy, hy sinh tnh tp trung ca
hnh ha t cho k c hiu qu mu sc nhm nng bi
cnh en trng ca trang phc ln mt bc. Vi hiu qu tng
qut , nhng sm ca mu , chua ca mu vng,
che ca mu xanh bng bin u mt, ch li mt n tng

134

na kn na vui, phn no c ri mt nhng c ci sng st,

va bc u ph nhp ng ca hnh v mu vo nn o
vy thm lng. Sau y l bng mu c truyn ca ngi dt cp
vy Mng:

ts

.c

om

- Mau klng (mu trng). Cch nhum mu: nu l si

bng th c nguyn khng nhum; nu l si t th kh mu
vng bng nha cl da (cy u ) hay nha ca qu cl
xan (cy xoan).

og

is

- Mau gim (mu en). Cch nhum mu: nhum ,

xong ngm bn nhiu ln.

hr

op

ol

- Mau t (mu ). Cch nhum mu: ngm si trong

nc v cl pang (cy pang, cha r t ph thng ng vi t
pang trong trng hp ny), mt loi cy thng c ngi
Mng trng quanh giu. Nguyn liu nhum cng c th
l cnh kin.

un

ga

nt

- Mau vang (mu vng). Cch nhum mu: ngm si

trong nc ca vang tht (vng tht, cha r ngha en ca t
tht), mt loi c hoang khng n c. Cc m (b, b c)
cho bit rng nc nhum ny rt bn mu.

yo

- Mau xeng (mu xanh). Cch nhum mu: cht nhum

l l ca mt loi cy m chng ti cha xc nh c.

ht

tp

://

Sc hiu chnh xc ca tng mu k trn nh th no? Kh

m bit c iu trong hon cnh hin nay, khi khng cn
kh nng kim tra trn hin vt na. Trc y, ngi min
xui thng chp mt kin c nh v lm lc ng nghnh v
nhiu mt ca cuc sng min ni. bn trng k ca
mu sc m cc dn tc min ni to ra bng nguyn liu a
phng l mt trong nhng nh kin y. Thc ra, mu sc c
truyn ca ngi Mng khng bn n th, tuy chm phai hn

135

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nhiu so vi mu ha hc hin nay. Vi si dt nhum theo li

c, nhng cp vy tng i xa m chng ti tng c dp quan
st u xung mu, thm ch thi mu na, mc du khng
mt ngi ph n Mng no li khng lu bo v mu sc cp
vy mi khi git gi(13). D sao, cn c trn nhng hin vt
bin mu y, v da vo ging gii ca nhng ngi dt cao tui,
cng c th mng tng c mu sc bui u. iu khng th
b qua l nhng mu nguyn, d t thn l g, nhng mt khi
ln cp vy th khng cn hon ton nguyn na, t nhiu
phi i vo ha sc, di nh hng ca nn en ca cp vy,
si trng - nht l trong trng hp hoa vn dy nt - li ng
sang mt xm u nh. Mng khng ti. N sm li gn
nh huyt bm, cng sm khi cht nhum l cnh kin, th
li chm su vo nn en, to n tng tim tm. Vng Mng l
vng th hay vng da cam, vi mt sc kh chi, tuy nhiu
khi b nn en lm xn li. Mu en cng gy tc dng tng i
vi xanh, ni chnh xc hn l mt bin thi ca xanh l cy.
Nhng mi khi c xp cnh vng hay , xanh Mng li cho
ln, hoc v ly cht hng ca , hoc v theo vng ng chua
thnh l m, ng thi cng pha cho vng thm a.

ht

tp

://

yo

un

Ni tm li, trong ph mu ca ngi dt cp vy, en

ng mt vai tr quan trng. Mc du khng phi l mu ch
trn cp vy, mc du khng c dng t mu cho mt hoa
vn hon chnh no, en vn l cht va gn lin cc mu
nguyn ch trc chi nhau. N qut ln ton b cp vy mt nc
patin lm cho mi ha tit v mu sc trm hn xung. Nhng
hiu qu ca mu sc cp vy cn bin i ty si bng hay si
t. Si t khng nhng sn hn si bng, do hoa vn trn cp
t sc nt hn, m si t cn ng hn si bng khin cp t nh
c ph mt lp men trung ha. Mu sc cp vy nh cht

136

loang long y m c phn ti ra, nhng ng thi cng v th

m lng su thm.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ngi Mng ngy nay ang bc nhng bc u trn

con ng hin i ha cuc sng. H khng cn nui tm ko
t, khng cn trng bng dt vi. Mu dch quc doanh cung cp
cho h mi th vi cn thit, c si bng nhum sn dt cp
vy. Mu ha hc chng phai hn mu c truyn, sc ca
tng mu cng khng khi bin i t nhiu so vi mu c
truyn. Nhng, khi khng cn trn tay mt cp vy xa no
cha h mu, thc kh nh cho c khong chnh nhau gia
hai chui sc . Mt s m nhn xt rng mu ngy nay vn
c bm mu xa, tuy ti hn v cng tr hn. D sao, cc hnh
v bng mu km theo bi ny (B1 v D1) - th hin theo mu
thi nay - vn cho chng ta mt nim v mu sc cp vy thi
xa. Ph mu ha hc tt rng hn ph mu c truyn nhiu,
nhng khng phi v vy m lm giu thm nhiu cho mu sc
cp vy thi nay. iu c l do ca n. Di mt ca ngi
Mng, cp vy l mt biu hin ca truyn thng, ca li sng
ng cha m h cha ang tm on tuyt hn. C bm cng st
cng hay cp vy cng nh mu sc xa l mt ng x theo
truyn thng. Cn c l do k thut na mun thm mu, phi
thm go, m go qu nhiu th cng thc ln go khi chun b v
cng thc m si trong qu trnh dt s b o ln hon ton.
Tuy nhin, ph mu ha hc cng cung cp cho ngi dt cp
vy thi nay mt mu mi: mu lam.

ht

Trong khi th mu xanh l cy truyn thng ha hc

ha tr thnh xanh l m trong nhiu trng hp. V vy,
ngy nay ngi Mng phn bit trn cp vy hai sc xanh:
mau thanh thin (mu thanh thin, tc lam, hay xanh da tri)
v mau xeng l ma (mu xanh l m).

137

og

is

ts

.c

om

Nu mu sc ca hoa vn cp vy c bin i t nhiu t

Cch mng thng Tm n nay, th c th ni rng hnh ha
ca n khng nhc nhch l bao trn nhng khong thi gian
chc hn di hn th nhiu. L do k thut ca nhp chuyn
chm chp c phn tch trong mt on trc. Chnh s
ngng ng y lm cho vic nghin cu hoa vn cp vy cng
thm l th. Ch qua nhn xt u tay, cng thy rng cp
vy Mng cn gm li n tn nay mt s mtp hay b cc
vn l hi m ca nhiu nn vn minh c xa. V iu cung
cp cho cp vy Mng mt chiu bt ng: chiu lch s.

ol

hoa vn hnh hc

op

i vo hoa vn rang trn

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

i vo hoa vn c th, chng ta c th bt u t hoa vn

hnh hc, trc ht l hoa vn ca rang trn. Trong s cc bng
v, c c thy 5 mu rang trn (xem cc hnh v t B1 n B5).
Chng ti khng ni rng rang trn ca cp vy Mng ch c
ngn y mu. D sao, y vn l nhng mu rang trn thng
gp nht. Nhn qua cc bng v, chng ta cng khng nh thm
mt iu ni: hoa vn Mng, c bit l hoa vn rang trn,
rm rp qu, ngi nhn kh lng thu tm c trong mt lic
mt. Nhc li lm chi hiu qu trm lng ca mu sc hay
khuynh hng v vn ca hnh ha, ring k thut dt cng
to ra mt hn ch bt ng, bn cnh nhng hn ch bit. Ch
trong trng hp nm trn trc ca th vi, d l th dc (canh)
hay th ngang (ch), th nt thng ca hoa vn mi thc s l
ng thng. Tri li, mi khi hnh ha vch mt nt thng
nhng cho vi th vi, th k thut dt c kh nng th hin
ng thng bng mt chui bc thang, lm cho hoa vn thm

138

om

ri mt (i chiu hnh v B2 vi B2b). V th, cnh mi hnh v

hon chnh vi y mu sc v ha tit, chng ti c gng c
lc tng mu bng en - trng v vi t l thu nh, nu r
hnh ha c bn ca mi mu mt (xem cc hnh v t B1b n
B4c).
B cc cho v b cc thnh di

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

T nhng hnh v c lc , m vn khng qun

thng xuyn quy chiu vo cc mu hon chnh, chng ta c
th rt ra mt s nhn xt bc u, thot tin l nhng nhn
xt v b cc. Tr trng hp mu B4 ra, cn th mtp chnh ca
mu no cng c ng khung trong mt hnh vung xp cho
hay hnh trm ng. Trin khai dc chiu rang trn, khung ni
khung khng dt. y l b cc theo li k cho. Mu sc cng
to thm mt b cc bt ng. Trn cc mu B1 v B5, hoa vn
rang trn l nhng mng trng ni trn nn en v ha sc vi
nn en thnh nhng mng xm, nhng trong trng hp mu
B1, ngi pha mu cp vy li lng vo mt dt trng - en
hay xm - en nhng di v vng chy sut chiu di rang
trn, m ting Mng gi l long (long, cha r ngha en
trong trng hp s dng ny)(14). Mi long c th ct mt
mtp lm i, khin hoa vn rang trn, vn vn li vn thm
v mu sc (xem li hnh v B1). Cc long cn rc mt dt
thnh nhiu di mu - vng, , trng (xm) -, di ny xp tng
trn di kia cng nhau chim lnh ton b chiu ngang ca
rang trn. Mu sc khc nhau, cc di hp y chm xung nn
en vi nhng su khc nhau. y chnh l nim b n, l
ngun gc cht lung linh ca mu sc rang trn. Quay v vi vn
b cc, t thn rang trn l mt di ri, mt di hoa vn.
B cc ny cng ni bt trong nhng trng hp m hai b trn
di c nhn mnh bng mt hay nhiu ng xn (Xn

139

.c

om

cha r ngha en)(15) trng en vng nh c th thy trn

mu B1. Vi s xut hin ca cc long, rang trn - m bn
thn l mt di hoa vn duy nht - b tc thnh nhiu di nh
hn tch khi nhau bng mu sc. Nh vy rang trn ca cp
vy Mng phi hp c hai loi b cc: b cc theo li k cho
v b cc thnh di. Mi tm rang trn l mt hoa vn phn
thnh nhiu di mu sc. Vi rang di, chng ta s cn c dp
gp li loi b cc th hai ny.

ts

Cc mtp rang trn

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Ph kn mt rang trn l nhiu mtp chen nhau c trong

ln ngoi cho. Trong lng mi cho ca cc mu B2, B3, B5
lng vo mt hay hai cho nh hn, ng tm vi ln. nh
nht ca cc mu B2 v B5 ng khung mt mtp ch thp.
Ring mu B1 khng c nh, nhng li ph ra nhng bn ch
thp, mi ch trn mt gc ca ln. Vi cc mu B1 v B2,
mtp tung honh trong ln l mt ngi sao tm cnh. Sao
v vn, tm cnh ri nhau v c b tr u quanh nh.
C th ngh rng nh ny v ch thp trong lng n hp thnh
mt b phn ca ngi sao, b phn trung tm. ng lu : trn
mu B3, ngoi tm cnh chu vo hai u nhn ca nh
cng nhau th hin mt ngi sao hon chnh, cn tha ra bn
cnh na m ngi trang tr cp vy dn vo hai gc t ca
ln, c l nhm lp ch trng. y l mt v d in hnh
minh ha cho xu hng v vn ca hoa vn cp vy. Cng trn
mu B3, bn ngoi ln, nhng st hai cnh trn ca ny,
phi chng cc mtp ri rc y cng l du tch ca ngi sao
tm cnh? Trong v ngoi ln ca mi mu rang trn, cn c
nhiu mtp ph: trn mu B5, nhng mc cu bm u quanh
ng vin ca mt nh v im xuyt cho ng vin ca
ln; trn cc mu B12 v B4 hai dng hnh vung thng, mt c

140

chm trung tm, mt khng c; trn cc mu B12 v B4, hai

dng hi vn.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

cho, di, ch thp, ngi sao tm cnh, mc cu,

hnh vung thng, hi vn... ch l nhng c l ca ngi
vit bi ny, ch l nhng tn gi v on nhng tin dng.
Ngi Mng ngy nay khng c mt h thng thut ng y
v tht l thng nht ch cc loi b cc cng nh hoa vn
trn cp vy ca h. Thc ra, tng mu rang trn, hay tng loi
mu, cng c tn ring, v mi tn ring y c th l hai tn
mtp ghp li. Trong s nm mu chng ti chn ra gii
thiu trong bi ny, mu B1 c gi l wa rang tong khu
moc (hoa (vn) rang ng ni mc). Rang ng hon ton
ti ngha, khng nhng i vi ngi i sn cp vy m c i
vi ngi dt v ngi dng. Ni mc ch mt mtp ph bn
ngoi cho. Mu B4 mang tn wa ng ting kng coong
(hoa (vn) ng tin cnh chun). ng tin khng g khc hn
l hnh vung thng khng c chm trung tm. Cnh chun l
mt dng hi vn.

ht

tp

://

yo

un

ga

Cc mu B2 v B3 c gi nht lot l wa ca bm bay

(hoa c bm bay). Hoa c ch ngi sao tm cnh, mtp ch ca
c ba mu rang trn ny. Bm bay li l mt mtp ph bn
ngoi cho. Nhng tn gi Mng k trn r rng cng ch l
c l. Khng khc g ngi vit bi ny, khi t tn cho hoa vn
rang trn ngi Mng cng xut pht t mt nguyn l, ni cho
va phi l t mt bn nng d hiu: thy hoa vn mng tng
vt g quen thuc, th dng tn vt y gi hoa vn (mt ngn ni,
mt ng tin c, mt a hoa...). Hung chi, gia hai ngi
dng cp vy, nhiu khi cc tn gi y cng khng ng nht.
Do , chng khng gip ta my may trong vic truy li gc tch
ca mt s mtp.

141

Th so snh vi hoa vn trn mt ph Thi ...

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Quy l lch cho hoa vn, c bit cho hoa vn hnh hc, l
mt tr chi nguy him. Snh tay mt t l ri khi no khng hay
vo thin la a vng ca thuyt thin di. Ai dm ni chc rng
ngi sao tm cnh, chng hn, c hay khng c mt ti nhng
vng no trn th gii qua cc thi. Ch cn tra mt b su tp
c tm rng nhng ly g lm k nh hai tp Bch khoa trang
tr ca Btxe (H.Th.Bossert), cng thy rng ngi sao y xut
hin t nht hn 60 ln trn hin vt ti nhiu a vc rt xa
nhau. Cn cho th c b sch phn nh hn 50 ln(16).
l cha ni n cc yu t hon ton v t quc nh b cc
thnh di hay mtp ch thp... Nhng ri cng khng th ln
trnh cng vic so snh, d ch c iu kin thy r hn
nhng ci g l c o trong hoa vn Mng. Tt nht c l l
m u bng i chiu hoa vn rang trn vi nhng mu loi
tng t lu hnh trong cc dn tc ln cn. V c bit l vi
hoa vn ca dn tc Thi, mt cng ng ngi c tr lu i
st nch a bn Mng, m nn vn ha c quan h qua li vi
vn ha Mng v nhiu mt.

ht

tp

://

yo

un

Rang trn Mng vay mn nguyn xi, hay gn nh

th, hoa vn ca mt ph Thi: l nhn xt dt khot v
hu thc ca nhiu m chuyn dt cp vy. V mt ny, t ng
cng l mt bng chng. Ngi Mng gi chn l (, tc
chn). Nhng khi ch tm hoa vn p trn mt chn, h khng
dng t Mng m li gi l mt pha (mt ph): ph, ch
ci chn, l mt t Thi. Trong x hi Mng, mt ph khng
c s dng rng ri n mc nh trong x hi Thi. Nhng
ngi i cng tc lu ng vng Mng, thng ng nh li cc
xm Mng, vn cn c p chn c mt ph. K thut dt
mt ph khng khc g k thut dt cp vy, tuy c phn phc

142

is

ts

.c

om

tp hn v i hi mt khung ci rng kh hn. Do , dt mt

ph cng tn cng hn, tiu ph nhiu thi gian hn(17). Mun
dng mt ph, mt s ngi Mng Ha bnh thng mua
ca ngi Thi huyn Mai Chu(18). Trc Cch mng, ph
n nh lang cng hay dt v bn mt ph km theo cp vy.
Nhiu ngi Mng cn gi hoa vn rang trn l wa Lao (hoa
Lo). iu khng mu thun g vi ngun gc Thi ca hoa
vn rang trn: cc mtp Thi ng nht vi m-tp rang trn
ch xut hin trn mt ph ca nhng vng Thi en gip Lo,
v cng ng nht vi hoa vn mt ph Lo(19).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Cc m Mng nhn xt khng sai. Qu vy, cp vy v

mt ph chung nhau nhiu yu t trang tr: di, cho, ngi
sao tm cnh, mc cu, ch thp, hi vn, hnh vung thng...
im qua mt lt cc hnh v t rt ra bng mt mt n
tng chung, cng khng chi ci c gch ni m nt gia hai
nn ngh thut (xem mt s mu mt ph Thi trn bng E).
Tuy nhin, cng ch mt ci nhn khi qut li c th pht hin
ngay t u rng trang tr Thi c nhng c im m trang tr
Mng khng c, v ngc li. T lu, kinh nghim dn tc hc
dt khot ni vi chng ta rng mt cng ng ngi bao gi
cng tip thu vn ha ngoi lai trn nn vn c ca bn thn,
v hin tng vn ha hn dung(20) khng th hon ton l
mt hnh ng quay cp n l. Ch da vo cc hnh v, c kh
nng d dng lc ra nhng g ca trang tr mt ph m rang
trn cp vy khng c. Trn hin vt Thi ln hin vt Mng,
ngi sao tm cnh l mtp ch. Nhng ngi sao Thi xut hin
di nhiu bin dng phong ph m bng E khng phn nh
c ht, cn ngi sao Mng th tng i n iu. Qua hnh
v, ngi c c th t mnh i vo mtp ph, tm ra khi im
d bit gia hai bn. V mt b cc, di v cho ca ngi Thi

143

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c lc khc xa so vi cng nhng yu t y trn hin vt Mng.

C nhng mt ph m ton b hay hu ton b din tch l
cho; trong khi , cho cp vy bao gi cng ch nui ui
nhau kt thnh mt chui kp gia hai b ca mt di rang trn.
cho trn mt ph c th khun mnh gn gh gia ng i
li li khc khuu ca hi vn: y l mt b cc phc hp v
p mt m rang trn khng c. Nhiu mt ph chen mt di
ln (rng ngang) gia nhiu di b (hp ngang) mt cch ngon
mc m vn m bo ng nt rnh mch; cc ng xn bc
hai b ca rang trn cp vy ch l nhng gii tuyn, khng
ng vai di b. Nhng chng ta cng bit rng ngi dt cp
vy Mng li lun nhng vt long vng v dc chiu di
mt rang trn, uyn o b dc di hoa vn thnh nhiu di mu
sc. Mt ln na, y l mt nh ca cm nng trang tr
Mng, l u mi ca cht o phng pht trn rang trn cp
vy m khng mt mu mt ph no t thu.

nt

... vi hoa vn Thng

ht

tp

://

yo

un

ga

Trn min Bc, chng ta cha iu kin so snh mt

cch y hoa vn cp vy vi hoa vn ca ngi Thng. D
sao, cc hin vt Ty Nguyn lc c xut hin trong Vin Bo
tng M thut t nht cng nu ln c rng nhng c im
ni bt ca hoa vn rang trn v ng thi cng l nhng c
im ca hoa vn mt ph - b cc thnh di, b cc cho,
mtp ngi sao tm cnh, khng loi tr c mtp hi vn v ha
tit mc cu... - u c mt trn hin vt Ty Nguyn (xem cc
hnh v t E1 n E7). Nh vy, trong t thn n, mi mt b
cc hay mi mt m-tp hoa vn rang trn khng phi l mt c
th Mng, thm ch cng khng phi l mt c th Mng Thi, m ch l thnh vin trong kho vn chung chc hn c
knh ca nhiu dn tc khc nhau tng chung sng lu i trn

144

.c

om

t nc ta. Ri y, trong mt hon cnh thun li hn, cn c

th da vo nhng mu trang tr c ri rc cng b trn
cc dn tc ch v ng Nam (bao gm Hoa Nam) v chu i
Dng, y so snh xa hn na. n lc y, bit u chng
ta s ngc nhin nhn thy rng a bn ca kho vn chng ni
trn cn rng hn l ta tng, trm ln nhiu khu vc ln cn
nc ta.

ts

Kho chung v phong cch ring

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Kho vn chung y khng th l l do ph nhn tnh c

o trong ngh thut trang tr ca tng dn tc. Chng ta
thy rng, vi nhng thnh phn trang tr ht nhau hay gn ht
nhau, ngi Mng v ngi Thi iu ch ra nhng mu
trang tr khc nhau v tnh cch, khin khng th nhm ln
phong cch rang trn cp vy vi phong cch mt ph. Trong
trng hp hoa vn Thng, d ch mi cn c vo mt s hin
vt bo tng t i, cng c th bc u ni rng tng y yu t
trong kho vn chung - nhc li: di, cho, ngi sao tm cnh,
k c hi vn v mc cu... - c sp xp li mt cch thong
hn nhiu hn so vi mt ph Thi, v nht l so vi rang trn
Mng. Thong, v cc di cha hoa vn, khng k di ln hay
di b, ch chim mt din tch khng ng k so vi ton b mt
an hay mt dt, thng chy gn ng bin, cha li rt
nhiu khong trng. Thong, cn v mi mt mtp lp i lp li,
khng bao gi l mt mu trang tr phc hp gm nhiu mtp
khc nhau (xem li cc hnh v t E1 n E7). Cng th trong c
trng hp cc hn nhiu di nh chng ln nhau thnh nhiu
tng, thng l nhng di hoa vn khc bng mi dao bao quanh
mt ngoi mt hp tre hay n tu (xem E1 v E2)(21).
s kt nhng nhn xt cn t trn y v quan h

145

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

gia ba phong cch trang tr Mng - Thi - Thng, v nu v

on qui nh hng i t thong n rm, ngha l t n
gin n phc hp, t rnh mch n uyn o, th chng ta c

146

147

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

148

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

149

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

150

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

om

th vit cng thc sau y - tm xem nh mt m hnh cha

hon chnh:
Thong
Rm
Thng > Thi > Mng
_____________________
Kho vn chung

.c

(di + vung xp cho + ngi sao tm cnh ...)

og

is

ts

Nh vy, mi phong cch trang tr k trn u c o,

ngha l t phn bit vi cc phong cch lng ging, khng
phi cc yu t trang tr, m ch yu kt cu trang tr ca
n.

ol

Cao

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Cng trong phm vi hoa vn hnh hc, v mc hiu bit

hin nay, bit ni g v ci cao, b phn t quan trng nht trong
c ba b phn hp thnh cp vy Mng? Khi m cng vic i
chiu so snh cn chp chng, th vn ci cao, c bit vn
ngun gc ca n, l c mt mi b n. nh rng thnh thong
cao cng xut hin trn mt ph, nhng cc trng hp y ch
l him hoi, v nhng mt ph ni y cng ch l c mt trn
t Mng. Ngay c ci tn cao cng cn l vn . Mt iu
chc chn m ta bit: v mt trang tr, cc vt mu hp thnh
cao l nhng sc ng, ngha l trin khai theo hng chiu
dc ca thn vy, ngc vi hng trin khai theo chiu ngang
thn vy ca cc di hoa vn trn hai rang. c im khng
khi ph v tnh cch t nhiu n iu ca b cc thnh di.
Nhng chnh s ph v y, tuy c vui mt, li ngc vi phong
cch trang tr cp vy Mng, m tinh thn c bn l trnh t
ngt, l ra sc lm cho cc mng mu nguyn ip vo nhau, c
khi lng vo nhau. V vy, trong khi ch i c thm ti liu

151

is

Rang di v b cc thnh di

ts

.c

om

i chiu k hn, chng ti c khuynh hng gn cho ci cao mt

ngun gc phi - Mng. Mt s bn ng nghip Vin Dn
tc hc tng tip xc nhiu vi cc dn tc Vit Bc ng nhn
c nhng mi quan h b con no gia cao v tht lng ca
ph n Dao, ca ph n Cao Lan, ca ph n Xn Ch(22), vi
dy eo v dao ca ph n Cao Lan. Nu chng ti khng nhm,
th mt kiu o nam gii ca ngi Tng cng c nhng vt mu
xp thnh sc ng trn bin t o, st nch phi(23). ng
nhin y ch l mt hng tm ti.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Rang di l thnh phn quan trng nht trong kt cu

cp vy Mng. Quan trng khng nhng v quy m (b phn
rng bn nht trong s ba b phn hp thnh cp vy); m c v
tnh cch trang tr (b phn c nht c hoa vn ng vt). Tuy
nhin, mc c im th hai y, rang di vn khng thot khi
tnh cch chung ca trang tr cp vy, khng thot khi tinh
thn trang tr Mng. Ni mt cch khc, vi rang di, chng
ta gp li mt b cc quen thuc, b cc thnh di. C iu l,
y, ngi pha mu cp vy khng tn dng ht kh nng ca
kiu b cc ny, khng dng nhng long mu ph v hoa
vn thnh nhiu mng, nh chm cc mng xung nhng
su khc nhau. Thc ra, di rang di cng b ch dc thnh
nhiu tng. Mi mu rang di thng gm t ba n nm di
nh, cn nhiu hn th trong mt s trng hp (xem cc hnh
v D2, D3, D4). Nhng, khc vi hoa vn rang trn, cc mtp
chnh ca trang di khng ln tt c cc long: tri li, mi
mtp c lp i lp li dc mt di nh, mtp trn mi di
nhum khc nhau so vi mtp cc di tip st trn v di. Bi
th, mc du hnh ha ng vt tt ri hn hnh hc, mtp rang
di vn hin ln kh rnh mch trn nn en, bng mu vng,

152

, xanh, hay trng, ty tng long.

Mtp hnh hc trn long

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

M-tp ng vt l c th ca rang di. Nhng, rang

di khng ch c mtp ng vt. V, y, chng ta s ni n
m-tp hnh hc trc, d ch c gi mt si ch tip ni no
y gia rang trn, cao, v rang di. Trong s nhng bng v
rang di km theo bi ny, c hai mu thun l hoa vn hnh
hc (xem cc mu D2 v D3), mu kli my (tri my) v
mu kli en (tri en, cha xc nh c loi qu ny). Hai
mu ging nhau khng ch v tnh cch hoa vn: trn c hai,
long u rt ngang so vi cc di hoa vn ca nhng mu c
mtp ng vt (i chiu vi D1 v D4). Vi rang di, mtp
hnh hc tng i n gin, rt n gin trn mu D3, phc tp
hn t cht trn mu D2. Trong trng hp th nht (D3), mtp
chnh l hnh vung xp cho. Cng cha xc nh c. Trong
trng hp th hai (D2), c mtp chen nhau trn cng mt
long: m-tp hnh thoi ng, kli my (tri my), v mt
mtp phc tp hn, kli nghn (tri nghn, cng cha r l
loi qu g).

ht

tp

://

yo

un

Nhn k th tri nghn ch c th l ngi sao tm cnh

thu nh, che kn mt phng mt hnh ch nht, v cch iu ha
mc kh cao. Mi tri my hay tri nghn u c cch
ly khi cc mtp st sn n bng nhng vch thng ng
m ngi Mng gi l t xn (ct xn). V mu D2 ny, cng
cn ni thm mt iu, tuy khng lin quan g n ngh thut
trang tr: trc Cch mng thng Tm, t nht cng trn t
Ha Bnh l ni m ch nh lang by gi cn tng i vng,
mu tri trm ca rang di - cng vi mu rng m chng ti
s gii thiu sau - thuc c quyn s dng ca ph n nh lang,
ca cc nng.

153

Mtp hnh hc trn xn

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mtp hnh hc ca rang di khng ch c th. V mt

ny, cc ng xn tch long hoa vn ny khi long hoa
vn kia cng ng lu . Mc du cng gi l xn, xn ca
rang di khng ch l nhng vch mu n gin nh xn ca
rang trn (xem li B1, B2, B3). C th ni rng, trong a s cc
trng hp, y l nhng di mu hp bn chng tng ln nhau
hp thnh mt di rng bn v phc hp cha hoa vn hnh
hc n gin. Nhng mtp hnh hc y thng l hnh tam
gic, hoc cha mt gc nhn ln trn, hoc quay mt cnh ln
trn (xem D5, D6): ngi Mng gi n l con nt (con [b] nt).
Ngoi m-tp ph bin ny, cng trn cc ng xn ca rang
di cp vy, chng ta cn gp kli klm (tri trm), mtp
hnh thoi nm ngang; m-tp ch thp xp cho (cha r gi l
g), thng cng tri trm chen u trn mt ng xn (xem
D7); thng cn (rng cn, tc rng mt loi th hoang ng
ni to gn bng con ln sa v n c hay r cy, c l l mt loi
cy), mtp rng ca, i khi b c lc thnh mt chui chm
trng ni tip nhau theo ng thng (xem hnh v D8); kli
vanh (tri vch, cha r l loi qu g), mtp hai hnh tam
gic nm nghing v gip mi nhau (xem hnh v D9)(24).

yo

Mtp hnh hc chen vi mtp ng vt

ht

tp

://

Mtp hnh hc cn hin din c trn long ca mt vi

mu rang di c hoa vn ng vt. Trng hp ph bin nht
l mtp l ngi (l ngi) (xem hnh v D10): mtp ny mi ln
xut hin, u chim mt long ca rang di, trong khi cc
long khc c dnh cho hoa vn ng vt. Cn trng hp
cc hn c l l mu D4, mt kiu rang di him thy m
chng ti mi gp ln u trong s cc hin vt ca Vin Bo
tng M thut. Cc hn, v n gm nhng tm long hoa vn.

154

og

is

ts

.c

om

V cng chnh v th m cc long u hp bn, mi xn gia

hai long ch l mt vch thng khng c dy. S long
nhiu nh vy, mtp trn cc long chng cht ln nhau, hp
thnh tng ct hoa vn. Mc du hnh ha trn mu khng r
nt lm - ch yu v long qu hp -, ta vn thy c rng a
s cc mtp trn ct (vn hnh v D4) l mtp ng vt: trong
s tm mtp ca tm long t nht cng m c nm mtp
ng vt. Tuy nhin, cnh cc mtp ng vt li c mt nhng
mtp hnh hc, m chc nht - v r nt nht - l ngi sao tm
cnh trn long th hai ca D4.

_________________

hr

op

ol

1. Canh (ch th dc ca mt vi, gm nhng si cng dc theo

chiu di ca khung ci) v ch (ch th ngang ca mt vi, tc si do
con thoi chuyn vn trong qu trnh dt) l nhng thut ng quen
dng ca ngi th dt Kinh min Trung v min Nam nc ta.

un

ga

nt

2. V quan h gia k thut an lt v k thut dt, c th xem,

chng hn: Andr Leroi - Gourhan, L Homme et la Matire (Con ngi
v vt cht), tp 1 ca b Evolution et Techniques (Tin ho v k
thut), Nh xut bn Albin Michel, Paris, 1943, tr. 291, 292.

yo

3. V quan h gia phc tp ca hoa vn dt v s lng go, xem,

chng hn, Andr Leroi - Gourhan, Sch dn, tr. 306-309.

ht

tp

://

4. Khi nim Mng vn l mt khi nim chung cho c x hi

Thi c truyn v x hi Mng c truyn. Trong c hai trng hp, n
u ch mt vng (gm nhiu xm) do mt dng h qu tc trc tip cai
qun. Mng, vi t cch l tn mt dn tc c tr min Bc nc
ta, l mt cch gi khng chnh xc; dn tc m chng ta quen gi l
Mng, thc ra, t xng l Ml (ngha en: ngi). Tuy nhin, v
my ch dn tc Mng tr thnh quen thuc trong ting ph
thng, v c dng c trong cng vn giy t chnh thc, nn trong

155

bi ny chng ti c gi nguyn nh th cho tin.

ol

og

is

ts

.c

om

5. Nhng nc nh th c ngi Mng Ha Bnh gi l noc

kloi (nc tri): tri, y, c ngha l l ra (khng c ngha l tr
tri hay c c). Ngi Mng ch yu sng bng rung nc. Nhng
cc thung lng cht hp ca h khng h cung cp rung cho mi
gia nh. V vy xm Mng no cng c mt s nc tri. Cc nc ny
b qu tc v nhng nc c rung khinh mit, khng c tham gia cc
nghi l nng nghip cng ng ca xm, ca mng. Sng trn sn
ni, h lm nng, hi lm, sn bt. Trc Cch mng thng Tm,
trn t Ha Bnh c nhng xm gm c nc tri: nhng xm y
c gi l mng roong (mng nng) hay tt thn (t thn, cha
r ngha en ca t thn). V quy ch cc xm thuc loi ny trong
x hi c, xem Trn T : Xung quanh cc hnh thc khai thc rung
Lang, tp san Nghin cu lch s.

op

6. Nh mi ngh th cng min ni nc ta trc Cch mng

thng Tm, ngh dt trong x hi Mng cha h tch khi ngh nng.

ga

nt

hr

7. Cp vy c bn ti ch (ch tnh l cng nh cc ch a

phng) trong nhng ngy phin. Cng c mt s m dt cp vy
mang sn phm ca mnh i bn rong t xm ny qua xm kia; nhng
iu ch xy ra vo lc nng nhn hay gp khi gip ht, khng phi
l hot ng thng xuyn.

://

yo

un

8. Tp qun Mng cho php ngi con gi c lm mt mnh

nng ring, thu hoa li lm vn ring hay sm sa t trang. Con
gi nh qu tc (cc nng) c th gy vn ring bng dt v bn cp
vy hay mt ph.

ht

tp

9. Ngi Mng thng tranh th nhng lc nng nhn trong ma

xun i thm b con xa. Qu tc, ri ri hn ngi bnh dn, cng hay
i chi xa, k c cc nng. Trc Cch mng, con gi cc nh lang ln
cng c nhiu dp i chi H Ni. l cha ni n quan h hn nhn
gia mt vi gia nh qu tc Mng v mt vi gia nh qu tc Thi.
V mt quan h vn ha gia cc dn tc lng ging, khng th

156

qun vai tr ca ngi min xui c tr vng Mng, k c cc thy

Kinh dy hc di hn trong cc gia nh qu tc. Ngoi ra, qu tc
Mng (nh lang) thng t tch khi khi bnh dn xung quanh
bng mt s tp qun tip thu ca ngi min xui: mt s cch xng
h, mt s chi tit trong kin trc nh ...

is

ts

.c

om

10. Cc ch Mng trn t Ha Bnh trc kia l ni hot ng

thng xuyn ca nh bun ngi Kinh. Ngi Mng ch n y khi
tht cn thit ( bn mt s nng phm tha, mua mt vi dng
him hoi m h khng t tc ly c). Phi chng, chnh v th m,
khc vi ch vng Ty, cc phin ch Mng thiu nhng hot ng
vn ha dn tc, gn nh thiu hn sc thi Mng?

op

ol

og

11. Nhng cp vy tm gi l xa y nay cn rt him. Trong mt

cuc trao i gn y vi chng ti, cc ng ch cng tc ti Phng Bo
tn Bo tng thuc Cng ty Vn ha Ha Bnh cng ng rng cn
pht hin v su tm sm ngy no hay ngy y nhng hin vt him
hoi.

yo

un

ga

nt

hr

12. Ph mu ca ngi Thi, nht l ca ngi Ty, c nhng sc

ca , ca xanh, m ph mu Mng hon ton thiu. Ph mu ca
cc dn tc dc Trng Sn v Ty Nguyn, ni chung, hp hn ph
mu Mng, nhng thng hoc chng ta c th bt gp mt dn tc
ngi Thng no mt sc m ph mu Mng khng c, chng
hn mu hung (fauve) trn cc chn khoc ca mt s tc ngi trong
tnh c Lc c.

://

13. Khi git vy, ngi ph n Mng thng ch gi ci cp;

khng v mnh, khng xt x phng. Phi vy, h cng ch ln trong
ra ngoi, mu sc cp vy lu phai.

ht

tp

14. Thng thng, long ngha l nn thn cy chui, m ngi

Mng nu thnh mn n. Phi chng, v cc di mu trn mt rang
trn chy sut chiu di ca tm dt, khc no nn chui chy sut
trong lng thn cy chui, nn ngi Mng cng gi chng l long?
15. Chng ti ng rng t xn trong ting Mng cng gn ng

157

ngha vi ct, nh t xn trong ting Kinh vy. Nhng cha mt

ngi Mng no dm khng nh vi chng ti iu .

om

16. Xem H. Th. Bossert, Encyclopdie de Iornement (Bch khoa

trang tr), tp I: Lart des peuples primitifs (Ngh thut cc tc nguyn
thy), Nh xut bn Albert Morance, Paris, 1955, v tp II: Lart dcoratif
en Egypte et en Asie (Ngh thut trang tr Ai Cp v chu ), 1956.

ol

og

is

ts

.c

17. Cc m chuyn dt cp vy v mt ph hp tc x dt Ho
Bnh cho bit rng, mun hon thnh mt mt ph, trung bnh phi
lm vic trong mt tun l lin, cn mt chic cp vy ch i hi mt
n hai - ba hm, ty mu n gin hay phc tp. Thc ra, trong x
hi c truyn, v dt ch l ngh ph lm lc nng nhn, nn t khi
ngi dt c iu kin lm vic lin tay nh th. Gi bn mt mt ph
v vy m t hn gi cp vy: mua mt mt ph, ti thiu cng phi
tn t 50 tr ln, trong khi gi mt cp vy t nht ch 30.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

18. V mt hnh chnh, huyn Mai Chu (xa l chu Mai) thuc
phm vi tnh Ho Bnh. Nhng Mai Chu l t Thi. Theo nh dn
tc hc ng Nghim Vn, chuyn gia v dn tc Thi; ngi Thi
Mai Chu c th l mt nhm Thi en. Bit lp Mai Chu cch xa
khi xut pht, v c tr lu i cnh dn tc Mng, ngi Thi Mai
Chu tip thu mt s nt vn ha ca ngi Mng. c bit, ngi
ph n y cht khn trng Mng v mc vy Mng c cp vy.
Qua , h cng tip thu lun k thut dt cp vy v hoa vn cp
vy ca ngi Mng. Nh vy, ph n Thi Mai Chu dt c mt
ph (Thi) ln cp vy (Mng). Ai ai Ho Bnh cng cng nhn
rng cp vy do h dt ch gi mc trung bnh thi, nhng mt ph
ca h l nht tnh. Ngi Mng Ha Bnh rt m mt ph Mai
Chu, nhng khng phi ai cng c dp n Mai Chu sm mt ph.

ht

19. Theo kin ca nh dn tc hc ng Nghim Vn.

20. Acculturation - m chng ti dch l vn ha hn dung - l

mt khi nim rt thng dng trong dn tc hc ngy nay nhng li
c cc tc gi hiu c phn khc nhau. Ni chung, n ch c ch bin
i din ra trong mt cng ng ngi v mt vn ha, khi cng ng

158

ny tip xc tng i lu di vi cc nn vn ha ngoi lai.

op

ol

og

is

ts

.c

om

21. Thc ra, hoa vn trang tr cng nh b cc trang tr trn cc hp

tre hay n tu ca cc tc ngi Ty Nguyn khng nht thit ca
ch ring Ty Nguyn. Ta c th gp li nhng hoa vn v b cc y
nhiu cng ng ngi c tr trong khu vc ng Nam , v nh
Innxia. V mt ny, mt trong nhng v d, m chng ti cho l
in hnh, l s ging nhau gn nh tuyt i gia trang tr bao quanh
mt ngoi mt hp tre Ty Nguyn lu tr ti vin Bo tng M thut
(H Ni) (xem hnh v trong bi ny) v trang tr quanh mt hp tre
ca ngi Trtgia (Toradja) qun o Xlp (xem, chng hn, Tibor
Bodrogi, L art de lIndonsie (Ngh thut Innxia), Nh xut bn
Corvina, Budapest, 1972, tm nh s VIII ngay trc tr.57). Chnh v
th m chng ti ngh rng kho vn trang tr chung ca cc cng ng
ngi Mng, Thi, Thng... vn c ri ra trn mt a bn... rng
hn ta tng.

un

ga

nt

hr

22. Dao l tn chnh thc hin nay ca cc nhm ngi m trc kia
chng ta quen gi l Mn. H ni nhng phng ngn m cc nh ngn
ng cho l Mo-Dao. Ngi Cao Lan v ngi Xn Ch hin c tr ti
cc tnh Yn Bi, Tuyn Quang, Bc Thi, Vnh Ph, H Bc, Qung
Ninh. c im ca hai nhm ny l cng chung nhau mt nn vn
ha (vt cht, tinh thn...), nhng phn ha v ngn ng: nhm Cao
Lan ni mt phng ngn ca ting Ty, cn nhm Xn Ch ni mt
th th ng Qung ng, gn ting Xn Du.

ht

tp

://

yo

23. Cn c vo ha bo nc ngoi. Tt nhin, ha bo khng phi

l c liu khoa hc. Trn min Bc nc ta, c nhiu tc ngi ni
nhng ngn ng thuc h Tng - Min v nh ngi L L. Chng ti
cha c iu kin xc minh xem cc tc ngi ny c hnh thc trang
tr no tng t nh ci cao trong cp vy Mng hay khng.

24. Khng c khc bit g ng k gia mtp tri nghn trn cp

vy Mng v ngi sao tm cnh cch iu ha mc cao ca cc
hin vt Ty Nguyn.

159

tr no tng t nh ci cao trong cp vy Mng hay khng.

om

24. Khng c khc bit g ng k gia mtp tri nghn trn cp

vy Mng v ngi sao tm cnh cch iu ha mc cao ca cc
hin vt Ty Nguyn.

ts

.c

Mn n Hu, mn n Mng...

hr

op

ol

og

is

Mn n Hu l mn n Mng, vn ra i t mn n
Mng... Chuyn , t khi bit c, ti c k cho bn b gc
Hu nghe. Gi l chuyn vui, m cht cm ng, khi cng
nhau nh v qu c. Anh bn o Hng cng nhc n
chuyn ny, khi anh vit bi cho tp ch Sng Hng, cch y
mt s nm ri. Gi (gia ngi Hu vi nhau ng ra phi ni
ch), xin k li mt ln na, vi nhiu chi tit hn. Cng l cho
vui thi...

tp

://
yo

un

ga

nt

Hi mi ra trng, tui cn tr, lng y ho hc tm hiu,

nm no ti cng ln Mng n nm thng, chia lm hai t,
mt t ba thng, mt t hai. n mi nm lin nh th. Qua
nhng nm thng y, khng ni chuyn i, nhn, suy ngh, hi,
ghi... ch ni chuyn n thi th ngy no ch n cm Mng hai
ln, cha k nm th mi ha cn n c na. C Mng y. Th
m phi n nm nm, trong u ti mi bt u le li mt
u tin v mi quan h gia cm Mng v cm Hu. M mnh

ht

160

l ngi Hu y ch, n cm Hu n hai mi nm mi ra i...

ts

.c

om

u ui nh th ny. Hm y, ti qua lng bn cnh vo

lc tri sp ti, nh bng li sut m nghe mo. Nghe mo
ch l mt cch ni: ng hn l d tang l, v t mo trong
ting Mng c ngha l tang ca, ri ngi hnh l cho m tang,
ng thi li l ng t, nu c th ni th, ch vic ngm tang
ca. Thc ra, m tang Mng thi trc c th ko di n mi
hai m mo, tc mi hai m ngm tang ca, c l t trn nm
mi nm ny ri, b thu v ch mi mt m.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Thc ra, vic chng my quan trng i vi cu chuyn

ang k y. ng lu hn l ngi Mng, t nht cng cho
n thi hng nm ti mi ln vi h, rt thch th mo, cng phi
ni l rt m mo, d cho ai n tui trng thnh cng thuc
lng tng cu chuyn dn tri qua tng ng tang ca. C l chnh
v vy m nh c tang, vo m mo, c cht nch ngi: trc ht
l dn lng, c bit n ng, ri n mt s dn cc lng gn
y; v c s t b con cc lng xa, i khi xa vi mi cy s,
cng ln li c na ngy ng v d tang l. C ngi xp bng
trn sut m m lng tai nghe, nht l nu trc nh b
c mt qung ng di, tt c mt lc mt, bun ng, cn gii
lao trong chc lt. Phi chng v nhu cu m nh no c tang
cng c mt ngi hng xm cho mn nh trong m y, lm
ni chiu i khch? Khng phi dng hnh l m chiu i
mi ngi, sau li tip tc. Khng phi th, ngi hnh l, tc
b mo, c mo sut m, mt th nh c tang t sn cnh b
mt be ru, mt hai a nhm, b ly li sc, trong khi
mi ngi c ngi y tr chuyn, i b ngm tip. Cn nh ai
thy cn, th c t nhin, ng dy ra ngoi, qua nh bn
cnh. Ni th, thy r khng kh thoi mi ca cc m mo
trn t Mng.

161

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Phi gn na m mi ra ngoi. Cng ra c hai c ngi

cnh ti t u hm. n nh bn, li gp my c na ang ch,
v cha s ngi va mt mm. Th l chng ti s vo ngay.
n ung, nht l n c, ngi Mng c chm ri, c th ni l
k c hn ngi Kinh nhiu. Tp mt ngm ru, gp mt
ming vo bt, nhng n ngay u. t a ln ming bt,
ngi va gp chng hai tay ln i, hoc vng hai tay trc
bng, nhn vo mi ngi cng mm, ni tip cu chuyn ang
d. Cc ngi khc cng vy, thng gc a li m lng nghe,
c khi cn bn thm. C th, c tr chuyn l chnh, cn n ch
l m vo cu chuyn. Nhng m y, chng ti thanh ton
tng i nhanh. C g u, tr ti ra, cn cc c cng mm u
t xa n, m n vo lc ti, khi m mo m mn; cha
kp n sau mt chng ng di, h phi d l ngay... Gn sch
mm ri, m khch cn ngi y, vn chuyn tr rm ran, th
ngi nh li bng thm thc n ra, c th thi: thi tc c bn
Mng l nh vy, nht l khi chiu i khch ng xa. Hung
chi, lm c mi ng ngi, ph n Mng thng d tr mt
mn d nu v khng tn km nguyn liu cng nh cng phu g
cho lm, c th ni l cn bao nhiu c by nhiu. V chnh ci
mn i tr m y, m by gi ti mi c n ln u tin
vi ngi Mng, bng gi cho ti sc nh n mn n qu mnh.
Mt ngh m h th thi, m phi qua nhiu nm sau ti mi
bin c thnh mt nim tin chc chn.

ht

tp

Nhng hy ni n ci mn i tr y . n gin lm.

V nguyn liu, ch c hai thc chnh: xng tru hay xng ln,
dnh vo xng tt c t m, gn, c t nhiu tht th, v li mm
mu trng bn trong thn cy chui, m ngi ni tr thi
thnh nhng nht ngang mong mng. C tnh ni ngn gn li
th thi, nhng chc hn bn c no ngi Hu cng nhn

162

ra c mt mn n quen thuc ca qu mnh.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

C iu ng thy n n gin nh th, n gin t

nguyn liu cho n cch nu, m vi quy kt n vo loi thc
n c bnh dn. , th ni bnh dn cng c, v c ai cm nh
ngho nu mn y. Nhng hi cn Hu, ti thy nhiu gia nh
vo loi giu sang trong thnh ph cng nu mn n nh th,
tt nhin l gia nhiu mn khc na, m t nht cng hai ba
hm lin, vo lc ma chuyn t nng qua ma. By gi, c
nhng ngi ln tui cn cho bit thm rng ngay c trong Ni
(ngi Hu ng thi quen ni trong Ni ch khng dng hai
ch i Ni nh ngy nay) cng c thi quen nu mn y vo
mt s ngy nht nh (?). Cn trong trng hp ngi Mng,
th ni chung h ch c th lm vic vo dp m tang: mi
m c hnh tang l i hi nh c tang phi h mt con tru,
ngho th mt con ln, v c th th mi xng nu mn i
tr kia cho bao nhiu l khch. T nhng chi tit trn, dy ln
mt cu hi: Mn xng th vt v thn cy chui, ng vai tr
g trong cc l tit ca mt thi xa xa, khin cho, n tn rt
gn y, n ch yu c ngi Mng nu khi c hnh tang l,
cn ngi Hu th vo nhng lc thi tit chuyn i? Cho n
nay, ti vn cha t tr li cho mnh c.

ht

tp

://

yo

iu l hn l v sau ti tm xem ngi Kinh min

Bc c nu mn n hay khng, nhng tm mi m n nay
vn cha ra. Ngi Kinh min Bc khng phi khng n xng,
hm: ni u xa, cch y ch lu la g, xng ph cn l mn
n c ngi H Ni thch nhm vi ru, thng l vo lc
gn khuya, m u phi dnh ring cho ngi ngho kh. Li
trng mm bn trong thn chui cng vy, n khng th vng
mt trn a rau sng, m cng c thi thnh nhng lt mong
mng. Nhng gp c hai li thnh mt mn hm, th cho n

163

nay, sau my mi nm thm hi, ti vn cha nghe ni n n

min Bc, trn a bn Kinh. l mn n ca ngi Mng
v ngi Hu: t nht th cng c th tm thi ni th.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

My li v tn gi mn n. ng ra, ti phi ni n n
ngay t u. Nhng ti mun dnh cho bn c, nht l bn c
ngi Hu mi bt ng nho nh, m ti mong l l th. Ln u
tin c n mn trong mt m tang Mng, sau khi nm
vi ln, v nhn k tng thnh phn trong bt ng, nhn ra
c nhng tng t vi mt mn n qu mnh, ti bn hi cc
c cng mm n mang tn g trong ting Mng. Cc c u tr
li: long. A, tng g ch long th ti u c l: by gi bp
bm ting Mng, ti hiu rng t y ch li mm trong thn cy
chui. Nhng cng chnh nh cc c m y m ti bit thm
rng n cn l tn ca mn n dn tc c nu ra t cht liu
. n y, hn nhiu bn c ngi Hu ngc nhin, thm
ch thch th, khi i chiu long vi t Hu ch cng mn n y,
t nht cng mt mn tng t. Cn ti, th by gi ti qun
bng cch ni qu mnh, trn trc my m m khng nh ra,
ti t hn v n H Ni s hi li m mnh (hay m ming,
nu ni ging Hu qu). Nghe ti hi, c ngp ngng mt lt,
ri ci, hi xu h, tr li ti c ging Hu: Tau qun ri, mi
i hi my b bn Hu ca tau n (phin ra ging Bc: tao qun
ri, my i hi my b bn Hu ca tao y). Cng nh m ti,
cc c u qun c. M cng nh m h u l ni tr c y
ch. Phi chng v hi Hu cc c ch nu mn y mi nm c
vi ba ln, cn t khi ra Bc th h thi, khng nu na, nn
qun c tn gi? Phi ch n nm 75, c v Hu chi sau ba
mi nm xa cch, ti mi hi ra. C g u: lm. Long, lm,
hai bin m khc nhau ca mt t thi. Ha ra mn n ni y,
d do ngi Mng hay ngi Hu nu, vn ra i t mt mn

164

duy nht, hn th na, vn mang mt tn gi chung.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ngc v thi m gi y ti thy qu xa xi, ci thi

ln u tin c n long vo mt m d m tang, th iu
thong thy lc by gi mi ch l mt tn hiu, ch mi t ra
mt cu hi. Nh bao cu hi, th cng th tr li. Qua nhng
nm sau, nhng chuyn i sau, ti c tun t ghi cch nu na,
nu gp lc ph n nh quen ang nu, m mnh ang ri. Ri
theo chn mt vi c gi i hi rau hoang, c ln mt cun su
tp nh: khc vi ngi Kinh trn t Bc, k c ngi ngho
kh, ngi Mng, khng loi tr con nh giu, cn thi trc
Cch mng th c thnh vin nh lang, tc l qu tc thu y,
n rau hoang l chnh. M ngi Hu cng n kh nhiu rau
hoang, nh sang cng vy, hn th, c trong Ni na, t nht
cng so vi ngi Kinh min Bc. C g u, vo thi ti thng
xuyn ln t Mng, ngi a phng cha c thi quen trng
rau quanh nh nh gi y. Cn v ngi Hu, th kh ni hn:
c th l tp tc xa, thi ngh trng trt cha pht trin cao
lm, qua thi gian di tr thnh th hiu c nh. Mt th
gu! Ngoi ra, cn c bnh tri na, ti mun ni cc thc trng
ming khi by c bn hay trong l lt.

ht

tp

://

yo

Kt qu ca cuc thm hi qua nhiu nm y, ti ni

ngay t u bi vit: mn n Hu l mn n Mng.... Ni th
l c tnh ni qu ln, nhn mnh. Thc ra, thc n Mng
cng bao gm mt s mn Thi, ch v ngi Thi sng bn
cnh ngi Mng t hn mt thin nin k nay ri. Ngoi ra,
thc n Hu li thiu g nhng mn nu t hi sn, cc mn
tm- c bin chng hn, m thc n Mng khng c, v ngi
Mng sng xa bin. Nhng ngoi cc bin iu thuc loi y ra,
th thc n Mng khng thiu nhng mn ng iu vi mt s
mn Hu, khc hn thc n Kinh ngoi Bc. Phi chi y l mt

165

om

bi nghin cu, th ti phi k t m tng mn n Mng, i

chiu vi tng mn Hu m ti nghi l tng ng. Nhng y
ch l mt cu chuyn vui, nh ti ni. Cho nn, ngoi v d
long hay lm k di dng trn kia, ch xin thm mt v d
khc, c l ngn gn hn, trc khi chm ht.

op

ol

og

is

ts

.c

V d ny, ti c tnh chn t bnh tri, cho khc thc n

bnh thng nh long. Mi i Mng c vi nm, ni ting
Mng cha si, ti thuc ht cc tn bnh tri Mng. Thc
ra, cho n lc by gi ti c n bnh Mng ln no u.
Thy bng mt, cng cha c thy. Mi khng chin xong ln
th nht, li c lo phi xng vo mt cuc th hai, ngi sng
cht chiu lm, chng my gia nh Mng lm bnh, k c gia
nh nh lang c. y th m ti c thuc mi tn bnh. Phi
chng v ti sinh ra v ln ln Hu, mnh t c th ni l
in hnh ca bnh tri?

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

By gi ti may mn c kt ngha anh- em vi mt c

ng rt thn ti. Kt ngha ng kiu Mng y: c lm l trc
bn th, c buc ch mu vo c tay... T , chng ti thnh
anh- em, c nh gi ti l ch: gi bng ting Kinh kia y, v
cng t ngy y, trc mt ti, c nh thng ch ni ting Kinh,
k c khi h ni vi nhau, c l t tnh mn trng mt ngi
thn nhng khc tc. C hm, ang lm vic ti mt lng khc
khng xa, nhn mt bui ri ri ti p xe n thm ng anh.
C gia nh vng ht, c mt nh ch mi mnh b c, ch ti.
Chuyn tr hi lu, khi ti ng dy ra v, ch dn: Tra ngy
kia ch li n nh, ti hm y nh c gi. Sc nh n bnh tri
Mng m ti cha h c thy, cha h c n, ti vi gi ch
t tin, v nh ch by gi cng tng, nh ch nhn ngy gi lm
nm th bnh, m ti nu tn tng th mt. Ch bun ci: Ch
c ch mi i lm th bnh th, thng th mi ln lm hai- ba

166

th l cng.

ts

.c

om

Ngy gi, ti n t sng sm. ng nh li ti dn, b ch

t mi nguyn- vt liu ln sn ngoi (sn nh khng c mi
che, p st mt ca s), ch ti n mi bt tay vo gi bnh.
Nm th bnh, m ch ti cng cc chu khng gi xen nhau,
tri li, gi xong th ny mi qua th kia, ti tin theo di,
ghi chp, c gi th mt i ln cho nh. Nm th bnh, nm ln
ti kinh ngc n lng c ngi, v chng gn xa ging bnh
Hu. y, ch xin k ra mt trng hp thi lm v d.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Png gong (m ngi Mng, khi ni ting Kinh, qua

phin m thnh bnh honh), ci tn y, ti bit lu, nhng
n khng h gi cho ti mt hnh nh no, mt khu v g c.
Nghe c xa l lm sao! y th m ch ti ch gi mt ln trc
mt ti, nht l sau y, khi ti gi th mt ln trc s kim
sot ca ch, ti hiu ra ngay. Ny nh, m ni tm tt thi.
Nguyn- vt liu: nguyn liu chnh l bt m t lm bng go
t (ch khng phi go np); nhn rc vo bt t l c con (bt
sui, ao) bm nh ra, v o qua o li nhiu ln trn cho;
vt liu gi l l chui (ch khng phi l dong). Cch nu:
luc trong nc, cho k si. n y, bn c ngi Hu chc
nhn ra c loi bnh tng ng qu mnh. Nhng ci tn
png gong, bnh honh, c lm ti bn khon khng thi.
Trong nh anh- ch mnh, ti trnh khng my khi ni ting
Mng: ting Mng ca ti by gi cn qu km; hn na,
ngi ta c tnh ni ting Kinh t lng trn trng mnh,
mnh khng th l i trc tm lng y... Nhng ln ny, ti bt
thn hi ch bng ting Mng, gi l c tnh gy mt bt ng,
c g ch ni tut ra ngay: Cy png ni c hc la png l
chng (ci bnh ny c gi l bnh l khng)? Ch ti b a
xung, nhn ti trn trn hi lu, ri bung nh (bng ting

167

.c

om

Kinh): Ch gii qu, ch gii qu. Quay li hai chu gi ang

gi bnh, ch tr tay vo chng: Ch bit, ti bit, ch chng n
c bit u. Ri ch ging gii: ngy ch cn b, b hn chng n
by gi nhiu, loi bnh ny c gi bng tn, hoc png gong,
hoc png l (bnh l); nhng ri ch ln ln, khng hiu sao tn
png l c mt dn, n nay th hu nh lp tr khng cn bit
n n na...

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Chu gi ln nht (by gi chu mi chn tui, hc

xong cp hai) ph ci bo m (cng bng ting Kinh): M bun
ci thc, ch y i khp ni ri, ch bit c ri, gi mi hi m
kim tra li y ch. Ti nhn cc chu mm ci, khng ni
g. Thc ra, c hai m con ch u nhm: ti c bit g u m
gii, nh ch nh gi; hn na, cho n sng hm y, ti
hi ai v bnh tri Mng u, nh chu tng. C iu ti l
ngi Hu. M l ngi Hu, c dp nhn ngi Mng gi
png gong, nht l c dp t tay th gi mt ln, qua m v
tnh nhn vo cu trc ca n, th khng th khng nhn ra ci
bnh l Hu.

ht

tp

://

yo

un

ga

Tt nhin, th cng mt loi bnh y thi, nhng hai ni

khng khi c nhng khc bit v chi tit: nhn ca png gong
Mng c ch t c con sui, ao, cn trong trng hp
bnh l Hu th y li l tm chy (ting bc: ruc tm),
nhng mt khc bit y chng my quan trng, trong chng
mc c hai u l thy sn, v c ch bin sn trn la cho
gn thnh bt, ng vai nhn bnh; cn v cch gi, cng trn
mt mnh l chui nh nhau m ngi Hu th bt t ra v
gi l li thnh hnh ch nht, cn ngi Mng li xp c bt
t v l gi li thnh hai ti nh tch nhau bng mt np gp.
Mc nhng d bit nho nh y, c nhn vo cu trc m ni, th
png gong cn mang c tn png l (bnh l).

168

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ch hai v d thi, long - lm v png gong - bnh l,

cng gip ta t nhiu mng tng ra mi quan h cht ch
gia thc n Mng v thc n Hu. Mt cu hi mi hin ra
trc mt: Sao th? Ngi Mng v ngi Kinh Hu, hay
Bnh Tr Thin th cng vy, tng c quan h vi nhau nh th
no, n mc no, m thc n Mng, mi n tn hm nay, cn
li nhng vt tch m n vy trong thc n Hu? Khng
d g tr li cho tha ng cu hi , nht l khi li gii li i
hi s hp lc ca nhiu ngnh hn na (kho c hc, ngn ng
hc, bit u c ng Nam hc, thm ch ng hc...) ch
khng ring ci ngh nho nh ca ti. Trong khung cnh ,
nhng g ti ni ngay sau y, chm ht bi vit, cng ch l
ni th thi, bn c c xem nh mt chuyn vui thm vo
nhng chuyn vui khc k t u bi.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Ba tnh Thanh- Ngh- Tnh l qun Cu Chn c thi Bc

thuc. Ni cch khc, cng l t nc ta, khi quc gia c lp
u tin ra i (hi cui th k IX u th k X). By gi vt
o Ngang, vo vng t Bnh Tr Thin ngy nay, l t
chn ln min cc Bc ca nc Chmpa xa. Nh L (th k XI
- XII) vt o, git c vua, bt c hong hu, nhng
khng chim t, i cng cha Huyn Trn ly hai chu - L
(c bn tng ng vi Bnh Tr Thin gi y). Hu ngy nay
cng nm trn t hai chu y. Ti khng tin rng ngi lu
dn thu trc, mun di c i ni khc kim sng, phi ch cc
th tc ngoi giao, k c h chiu... i, m i c, l h i.
Thm thu qua bin gii! Nhng thi, c da vo s c m cho
rng, ngi Kinh c mt trn t Bnh Tr Thin c mun cng
vo thi Trn, sau v i Huyn Trn.

Ngc v thi trc khng phi qu lu, vo khong th k

VIII nu tin vo li mt s nh ngn ng hc, th ngi tin Vit-

169

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mng (hay tin Kinh- Mng cng th thi) mi bt u phn

ha thnh hai tc cho n ngy nay. Qua nhng th k phn ha
u tin, cho n thi Trn v c t lu sau, khong cch gia
ngi Kinh v ngi Mng hn cha qu xa, nht l quanh np
sng hng ngy: n, mc,... Cc nh dn tc hc thng tin rng,
trn a bn c tr ca mt cng ng, khu vc trung tm l ni
vn ho nhanh chng bin i qua tin ha v tip xc, cn khu
vc ngoi vi, hay trn bin, thng lu di lm vo tnh trng
tr tr, ng bng. Di thi Trn, Bnh Tr Thin ngy nay
chnh l khu vc trn bin ca t nc ta. Qua cc triu sau,
Chmpa cn tip tc b y li xa hn na v pha Nam. Nhng
chng no ngi Chm (hay Chm) cn c mt trn nhng vng
b chim, th t t o Ngang tr vo, bao gm c Bnh Tr
Thin gi y, vn l t mi, t cn c khai khn li theo
mt phng thc ph hp vi quyn li ca nhng ngi chim
ng. Trong nhng iu kin , Bnh Tr Thin vn thuc khu
vc trn bin ca t nc: ngi nh c y khng c quan
h mt thit vi nhng chuyn bin khu vc trung tm. T
cui th k XVII, tnh hnh khc: Nam- Bc phn tranh,
Bnh Tr Thin l a u ca khu vc do cc cha Nguyn ct
c, l ni cc cha lp . V bc vo th k XIX, th Hu tr
thnh kinh ca t nc thng nht.

ht

tp

://

yo

D sao, Hu v Bnh Tr Thin lm vo tnh th t

trn bin qua nhiu th k, k t i Trn, khi ngi Vit cn
gi c nhiu nt vn ho chung vi ngi Mng. Phi chng
chnh v th m thc n Mng, hn l bn cnh nhiu mt khc
na, li trong thc n Hu mt du n kh nhn ra? l
iu ti t hi. cng l cu hi ti mun t ra trc bn c.
H Ni thng hai nm Qu Du, 1993.

170

/
om
.c
ts
is

op

ol

og

T theng wang mng

thc mc v thnh hong Vit*

un

ga

nt

hr

Ngi Mng (trn t tnh Ha Bnh, c bit trn t

huyn Kim Bi) cng th thnh hong (m h pht m l
theng wang) ti qun ca tng lng (m h din dch ra ting
Vit thnh qun, c l nh qun ca o gio, hay o qun).
Trong ting ni hng ngy, theng wang ch mt cch chung
chung v (hay cc v) c th ti qun. i su vo hn, ta thy
c ba loi nhn vt c th :

tp

://

yo

1. Gian gia Tc Thnh Tn Vin Pa Vi (c Thnh Tn

Vin Ba V), v thn ni c mt trong mt huyn tch t nhiu
mang dng truyn thng ngun gc, do nhc nh n thn
thoi khi nguyn(1).

ht

2. Gian tri Theng wang quen lang tt c (Thnh hong

quan lang t nc) m mi ngi Mng u hiu l nhng t
tin xa ca dng lang a phng (dng qu tc cha truyn
con ni tr v a phng). i su hn mt t na, ta thy cc t

171

tin y c mi ngi Mng gn cho cng lao tng a ngi

n v b ca ra khai ph t ai, lp nn mng
(mng)(2), nn qul (lng).

om

3. Gian phi: Ch pi tm, p pi na (Bc o m, b o

rung), tc nhng ngi bnh dn xa kia theo lang n a
phng v trc tip b sc ra khai ph t ai(3).

.c

My iu ti thy c:

ol

og

is

ts

1. Mc du a bn Mng trc y b phn ra thnh

nhiu mng, cc mng u c lp ln nhau v mt qun
l con ngi v t ai(4), tc ngi Mng c mt thn in
thng nht (t nht cng trn t tnh Ha Bnh c, c bit trn
t huyn Kim Bi).

hr

op

l thn in, tt nhin c nhiu nhn vt c th

chung, cc v li c phn mt cch c thc thnh nhiu loi,
vi v tr cao thp khc nhau (ty tng gian th).

un

ga

nt

2. Ch c loi th 2 (t tin dng lang a phng) mi

ch thc mang danh hiu thnh hong (theng wang). Mc
du vy, thnh hong vn l mt danh hiu tp th khng
phi danh hiu c th, bi l:

yo

a) N ch cc t tin xa xa ca dng lang a phng

khng nht thit c dnh ring cho mi mt ng t u(4).

tp

://

b) Nh ni trn, trong ngn ng hng ngy, n nhiu

khi li c ngi Mng dng ch chung cc v c th ti
qun(5).

ht

3. D sao, ni mt vic danh hiu vn dnh ring cho loi

th hai, trong cc loi nhn vt c th, li bc u tr thnh
danh hiu chung ca c thn in, ngha l bc u ln t
danh hiu ca nhn vt ng u thn in, cng l mt du

172

hiu ng lu :

.c

om

Phi chng c th c ln t y vai tr chi phi ca ch

cc lang Mng trn t Ha Bnh(6)? Hay ngc li, cng
chnh v vai tr y, m, thnh hong xa kia c th l mt khi
nim ch chung cc nhn vt trong thn in, n mt thi no
, bc u tp trung vo mt loi nhn vt thi, loi c lin
quan n tng lp tr v x hi.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

4. Ba loi khng ch khc nhau v v tr cao thp trn

thang tn ti ca thn in, m cn khc nhau v bn cht ca
tng loi. c thnh Tn Vin Ba V phng pht cht thn
thoi, v c l do m ng u thn in; cn cc nhn vt
thuc hai loi sau ch l t tin ca con ngi (ni theo li ca
ngi Vit, th y l nhn thn), ngay trong hai loi sau, cc
v, tuy u l nhn thn c, nhng li tch bit nhau v mt
ng cp x hi: loi 2 l t tin ca qu tc; loi 3 l t tin ca
bnh dn. Tuy nhin, mc nhng khc bit trn, c ba u gp
nhau t nht cng hai kha:

un

ga

a) C ba u dnh dng n ngun gc ca cng ng lng;

h l nhn vt chnh ca mt huyn tch mang cht truyn
thuyt ngun gc, hoc l t tin ca nhng ngi th phng h,
qu tc v bnh dn.

tp

://

yo

b) C ba u h tr cho dn lng, c bit v mt sn xut

nng nghip, v qun, ni c ba c th, l im t t c
ch yu dnh cho cc nghi l nng nghip tp th ca lng.

ht

T nhng nhn xt bc u trn y v theng wang

Mng, bit t hi g v thnh hong Vit, nht l khi cha c
di mt t nhiu ti liu c u c a v nhn vt ny.
Hy th lic vo mt trng hp cc hn, m vn trn
bin (trn bin ca a bn Vit Bc B, c xem l trung

173

om

tm): nhng v thn c th ti nh lng La Ch, trn t

Tha Thin c. Sau hai cuc khng chin, thn ph v cc sc
phong, vn gn vi nh, khng cn na, vn bn duy nht st
li n nay l mt l s, nhn mt ln t nh cch y lu
nm (hin trong tay mt ng s gi c Hn hc, ngi gip
lng tho n ra).

ol

1. S lng ln: 22 v c thy.

og

is

ts

.c

Qua my ngy thm d La Ch v mt vn khng dnh

dng g v nh v thnh hong y (vn rung t) ch
tranh th lc t l s ra danh hiu cc v thn v trao i vi
cu vi ngi tho ra vn bn, ti khng nhn xt c iu
g gi l c cht c s. Ch ghi li sau y my s cm quanh
bng dng cc v thn c tn trn l s.

hr

op

2. Tiu s m h: v mt ny, ngay ng s tho ra l s

cng hon ton khng nm c g c (tr mi mt trng
hp)(7), ngi gi trong lng cng th.

ga

nt

3. Din mo chung chung: nu cn c vo danh hiu ca

tng v m phng on, th ch thy:

un

a) Hoc nhng m t khng mang hm ngha c th(8).

://

yo

b) Hoc nhng biu hin ca thin nhin (ni, nc, ng

vt...) khng c khun mt c th (hay ni cho ng hn, cha
c c th ho)(8);

ht

tp

4. H thng lng lo: Mt ln na, ng s chu cng khng

dm ni cho thc ch xc v no ln nht trong 22 v, hay v
no mi ch thc l thnh hong lng, ngi gi khc cng vy.
Ni cho cng, khi nim thnh hong y thc ti ngha v
iu cng ni ln tnh lng lo ca h thng thn linh.
5. Ngun gc bc tp: a s cc v thn c th ti nh

174

u c mi v mt am hay miu ring, hoc ti xm ny hoc ti

xm kia trong lng.

om

Th nghim thm hi thong qua v cc v thn c th

ti nh La Ch, ti th lp li ti 2 lng khc cng Tha
Thin c (mt lng ng v mt lng bin). Kt qu khng khc
l bao, so vi nhng iu va ghi nhn trn.

ol

og

is

ts

.c

Nhng iu y, xin nhc li, ch l nhng s cm trn in

d, ngha l cha c nng bng mt nn bng chng c th.
Thc ra nu thn ph v cc sc phong cn , nu c th gi i
su vo cch phn b cc in th trn cc mt bng ca nh,
cng nh lch v cch t l ti nh theo chu k nm, nht l c
th gi thm hi ngi gi nhiu v lu hn, bit u nhng g
thu hoch c li chng khc cc s cm bui u.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

D sao t nhng s cm y m suy ngh thm, trong mi

quy chiu vo nhng iu bit c v qun Mng v
nhng nhn vt c th ti y, c trong mi quy chiu vo
nhng kin thc l t v cm tnh m mi ngi sng min Bc
u c v thnh hong Bc v hi lng Bc, ti vn gi n hm
nay mi nghi ng dai dng v cc v thn nh La Ch: cc v
hnh nh mi c bc u tp hp li y thi, cha thc s
c rng buc vo nhau thnh mt c cu r nt, v nh bng
mt h thng tn ti dt khot, mi v cha c t r din mo
bng mt tiu s thm sau, tm li, cha thnh thn in hon
chnh. Mi ch l mt cch ni: y, tt nhin, c hin tng
ng bng, hin tng ha thch thng thy trn bin.

ht

Cm gic trn li theo mt cu hi: Nu qu th th ti

sao? Ti chnh sch ring bit ca cc cha Nguyn v ca triu
Nguyn, so vi chnh sch ca L- Trnh, i vi sinh hot tinh
thn lng mc? Hay ti c cu c phn khc bit ca lng- x

175

ng Trong so vi ng Ngoi? Hoc gi do vai tr ln hn ca

o Pht nng thn ng Trong?...

.c

a) S lng ln: mt h gm 22 v; h kia 3 loi.

om

Cui cng, nu c t nhng cm gic cn m h trc

thnh hong La Ch cnh nhng nhn xt c c s hn v
theng wang Mng, th cng thy l c mu s chung no
gia hai h thn linh:

is

ts

b) Ngun gc bc tp: mt bn, tng v c am hay miu

ring, bn kia cc loi ph ra nhng bn cht khc nhau;

ol

og

c) S tp hp thnh h thng: tuy vi mc khc nhau

mt bn, c l cha thnh thn in hn hoi; bn kia, r rng
thnh thn in, vi thang tn ti thy c.

ga

nt

hr

op

Ra i t hai trng hp trn bin, cng l t mt vi

cu hi v thnh hong Vit trung tm, trn a bn Vit
min Bc. Nhng cu hi y, s gp phn khoanh khi nim
thnh hong li, qua mong ri c tia sng no chng vo
hi lng, cu chuyn c em ra bn hm nay y.

ht

tp

://

yo

un

Tt nhin, khoanh khi nim thnh hong li, trc ht,

l khoanh trn thc a, qua thm hi in d, d ch l thm
hi hi c. V bi v, ngay t gi, ta bit rng h thng thn
c th ti nh Vit Bc B bin ng t lng ny qua lng
kia, d cng huyn, cng tng ch khng thng nht nh theng
wang qun Mng (t nht cng trn t Ha Bnh c, c
bit Kim Bi), cho nn khng th ch thm hi ti mt im
thi, m phi n nhiu im thuc nhng vng khc nhau
(vng trung du, vng bn trn mi nhn tam gic chu, x oi
c, vng bn di mi nhn, x ng c)...
D sao, chnh chun b cho cc cuc thm hi nh th

176

.c

om

m chng ta, nhng ngi i in d, cn t vn trc v cc l

hng trong hiu bit sn c ca mnh quanh khi nim thnh
hong. Theo ti c th t ra nhng cu hi xung quanh mt s
trng im c lin quan n cc l hng trn. i vo ni dung
ca tng trng im v hnh chung l to c s cho cc cu hi
c th, m tng ngi i in d s t ra trn thc a, khi
nm qua tnh hnh ca im mnh n thm hi.

ts

1. Khi nim thnh hong v h thng thn c th

ti nh

op

ol

og

is

Vn cha phi l i vo vn gc gc Trung Hoa ca

khi nim thnh hong m l bc u th khoanh n li theo
quan nim ca ngi a phng (nhng ngi tng trc tip
vn dng khi nim y qua nhiu i v trong khun kh mt
nn vn ho tc ngi nht nh).

ga

nt

hr

Quanh chuyn ny, iu ti thiu hin bit c l cc

nh Bc khng th mi nh mt v thn, v ch mt thi, m
th nhiu v. Th ni y l k c th vng; trong trng hp
mt s v c am hiu; hay n ring (nh La Ch), v, tt
nhin, bao gm c vic t l ln, mi khi lng m hi.

ht

tp

://

yo

un

gii quyt vn , vic phi lm trn thc a l, ln

danh sch cc v thn c th ti nh, tc ghi danh hiu ca
cc v, m ghi theo mt trt t c tha nhn t lu i. May
mn nht l c gp mt vn bn xa mang cc danh hiu theo
trt t va ni (nh l s La Ch): hoc bt gp trong h s
Hn- Nm no (ca Vin Thng tin, S Vn ho tnh, hay
phng Vn ho huyn...); hoc bt gp ti ch, trn thc a.
Chnh v th, khi chn im nn chn nhng ni no m cc vn
bn v thnh hong c lu tr sn trong nhng h s t
liu ta vi tay n c. Cn trong trng hp ngc li; th ch

177

cn cch da vo k c ca ngi gi trong lng, khng ch v

cc danh hiu, m c v trt t ca cc danh hiu (qua thm hi
v xc nh xem, theo quan nim tng i thng nht v t
nhin ca cc c, v no ln hn, hay cao hn v no).

ol

og

is

ts

.c

om

T nhng g thu hoch c, cn phi nh du ni th

dnh cho tng v trn mt bng ca ngi nh: trong kin trc
c bin ng t nhiu ca ngi nh Vit (thng l nh
Nguyn), cc ni th khc nhau y ni ln nhng v tr cao thp
khc nhau trn thang tn ti ca thn in. V cng chnh v th,
khi chn im, nn chn nhng ni no cn gi c ngi nh
(d b bin thnh tr s hay kho thc) v song song vi nhng
thm hi bui u ln s mt bng ngi nh. Vi tn chuyn
mn ch tng phn ca kin trc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Sau na bi v nhng hiu bit c sn, tuy cn t i v l t

vn cho php ng rng thnh hong, t nht cng trong thi
Nguyn, l mt khi nim dn gian hn l khi nim chnh thc
ca b L (do t c kh nng xut hin trong cc vn bn
ni n), cho nn cn phi cn c trn danh sch v trt t
bit c m gii quyt, qua thm hi, mt thc mc i vi ti
l ln: trong cc v c tn trn danh sch, v no l thnh hong
v v no l khng phi? Ln, v c th mi mong bc u
phn c nhng loi khc nhau, nu c, trong cc v thn c
th ti nh. Ln cn v, qua kt qu phn loi bc u va
ni, s thong thy ni dung (hay nhng ni dung khc nhau)
ca khi nim thnh hong, t m chun b nhng cu hi c
th hn i su hn vo khi nim.
Tt nhin, thy cho c (hay phn tch cho ra) ni
dung tng i y ca hai ch thnh hong, cn phi lm
vic quanh mt s trng tm khc.

178

2. Hai (hay cc v) thn chnh

op

ol

og

is

ts

.c

om

t thn chnh vo ngoc kp, v y khng phi l khi

nim sn c trong mt nhn v li n ting ni ca dn lng, m
ch l mt cch xp tm, khi cha phn nh cho thc ch xc
nhng loi thn khc nhau c th ti nh. D sao, iu
thy r t lu l: khi c hi v thnh hong lng mnh, hay v
thn h tr lng mnh, ngi nng dn Vit Bc B thng c
thi quen nu danh hiu ca mt v thi (v nh vua Ch, tc
Thc An Dng Vng), hay ca mt b gm s t v c gn
cht vo nhau trong mt tch truyn chung, (nh Hai B tc
TrngTrc, Trng Nh; hay ng Ct, ng Di m ngi ta
thng ng nht vi hai anh em Trng Hng, Trng Ht). R
rng, y l v (hay nhng v) chim v tr cao nht trong thn
in, m ta tm gi mt cch chung chung l thn chnh.

yo

un

ga

nt

hr

iu bit, m bit mt cch chc chn: Thn chnh l

nhn vt chnh thc ca thn in, c triu nh cng nhn
(sc phong), c tiu s chnh thc do B L son tho (thn ph),
c th c vua ny, triu vua kia nng phm trt cho (nng
t h ng thn ln trung ng thn, hoc ban thm m t vo
danh hiu). Chnh v th, trc khi n im kho st, cn truy
sn cc vn bn c lin quan va nu, v, ngay trn thc a,
cng lu tm thm, qua , m khoanh li khun mt chnh
thc ca thn chnh.

ht

tp

://

Tuy nhin, u phi ch qua vi vn bn th thi m

khun mt chnh thc kia hin r. mc hiu bit hin nay,
cn bao thc mc ang ch c gii p. M gii p c bng
vn bn ln thm hi trn thc a. Mt vi v d:
a) Trong trng hp Thn chnh khng ch mi mt v,
m l c mt b gm 2, 3 v, c phi v no cng c khun mt

179

is

ts

.c

om

ring (danh hiu ring, thn ph ring, phm trt ring) trong
mt tch truyn chung? Hay l h chung nhau mt din mo, vi
mi v mt nt ring no (chung thn ph, phm trt, tuy
khc nhau v danh hiu, chng hn). Ti ni th chung trong
nh, mi v chim mt v tr ring hay khng (d tng v tr ch
c nh du bng mt vt th nh, nh mt bt hng ring)?
Trong din bin ca nghi l ti nh, qua mi dp cng thng
v t ln trong chu k nm, c nhng chi tit l thc no c
dnh ring cho tng v khng (d ch l mt th hng, hay mt
li khn ring)?

ol

og

b) Cng nhng thc mc nh trn, i vi cc v gi vai tr

(hay chc v) thp hn, trong khun kh tch truyn chung (v
nh tng b tng ca Hai B);

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

c) C trng hp no thn chnh li bao gm nhiu v vn

khng lin quan g n nhau, c bit khng cng ng trong
mt tch truyn chung (nhng tng lnh hay cng thn thuc
cc thi khc nhau, chng hn)? Nu c, phi chng l hu
qu ca hin tng nhiu thn in lng hi nhp li thnh
thn in chung, khi nhiu lng c ghp li thnh x (nht
x, nh thn, hay tam thn, t thn...)? Trong trng hp ,
ng u thn in chung phi chng l thn chnh ca lng
vn c uy th nht trong s cc lng c hi nhp, hay l v m
tiu s ph ra nhiu cng tch nht!... V, tt nhin nhng thc
mc va c ra qua cc phn nh p st trn vn c gi tr
trong phn nh ny;

ht

d) Thn chnh m bao gm nhiu v (d cng ng hay

khng trong mt tch truyn chung) th, mt ln na, v no l
thnh hong v no khng phi? v, trong trng hp khng
phi, ti sao? Thnh hong nh ta s on l mt khi nim
thm m dn gian, phi chng dn tng lng, trong s cc lng

180

c hi nhp, c gi ring danh hiu y cho thn chnh vn

ca ring lng mnh? Hay y, ch l (hoc tr thnh) mt
khi nim rt chung, khng c ch mt c th thn linh no c?

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

e) Thn chnh l thn chnh thc, c th chnh thc

ngay t u (do triu nh phong v m tr thnh thn ca lng)
nhng, trong nhiu trng hp ch l c chnh thc ha (vn
c dn lng th t xa ri c triu nh cng nhn v phong
bng sc sau). Cho nn, bn cnh mt khun mt chnh thc (do
thn ph to dng), mi v li ph ra mt khun mt dn gian
hn (do truyn thuyt a phng chuyn ti): cc trng hp
Vua Hng v Hai B Vnh Ph, hay Vua Ch C Loa...
u chng t iu . Hai khun mt tt ging nhau nhiu, c
l v c mang theo mt mu hnh chung v tch truyn, nhng
khng khi cha nhng chi tit khc nhau, do c kh nng
tot ra hai tinh thn khc bit (tinh thn m triu nh mun
truyn t, v tinh thn dn d). Ci th nht r rng c lc
ra t thn ph (v cc vn bn khc). Cn ci th hai thuc lnh
vc in d; thu qua cc truyn thuyt a phng c lin quan
n thn chnh.

un

3. Cc v thn ph

ht

tp

://

yo

Kinh nghim l t cho thy trc rng thn in ca nh

lng khng ch c dnh ring cho thn chnh. N cn dng
c nhng nhn vt m khun mt khng ni r bng, v l lch
m h hn, m, y, ta tm gi l thn ph. Theo s cm ca
ti, cc v cng bc tp lm: thng c ni th ring xm ny
hay xm kia trn t lng, v c th bao gm nhiu loi khc
nhau. Ti bc u thy c hai loi:
a) Nhng v c ri rc th ti nhiu ni, c th c danh
hiu ring, thng l nhng lc lng thin nhin: Cao Sn (r

181

rng l thn ni); Cn X (c th l thn nc), ng Ct - ng

Di (hai con rn)...

ts

.c

om

b) Nhng v thn ca ring mt lng, thng khng c

danh hiu: mt ngi n xin cht trn t lng vo gi thing,
ngi cht ui vo gi thing, ngi mang thai cht vo gi
thing, k trm b dn lng nh cht vo gi thing, thn gp
phn (c ci g sn son ni th trong nh), dm thn (c gp
phn chng vo v tr ca n- nng trong nghi l ti mt s
nh?...).

nt

hr

op

ol

og

is

V cc thn ph, nhng thc mc nu trn quanh

thn chnh hn vn gi nguyn gi tr, t danh hiu (v no c,
v no khng?), tiu s (qua truyn thuyt dn gian), ri th s
c mt trn thn ph cng nh cc vn bn khc c lin quan (v
no c mt, v no khng, c th v tr th my trong trt t k
danh?), ni th trn mt bng ca ngi nh (cng nhng vt th
v chi tit l thc nhm vo tng v, hay mt s v, thm ch tt
c cc v...).

://

yo

un

ga

Mt s thc mc l t tp hp li quanh vi trng im

thy c ch l nhng gi cho ngi i tm khun mt thc
ca thnh hong, tm trc ht trn thc a. c gii p
bng vn bn v ch yu bng s kin, chng s cung cp cho
ngi i tm nhng nt c th hn, m hn, c mi hn, trn
mt khun mt ca thnh hong, ng thi c th ci chnh mt
s nh kin c.

ht

tp

Nhng cc li gii ring r, d c bc u xp li

quanh mt s trng im, vn cha v ln ni mt bc chn
dung tng hp v thnh hong. y mi l nhng k ha
dng chn dung, ngi v cn phi lc t nhng k ha ra nhng
nt di mt anh l in hnh v ngi mu ca mnh ri sp

182

xp chng vo mt b cc chung ng c. y, l mt c cu
hp l, vn hnh c. Ni mt cch khc, cn phi s kt cc li
gii ring r.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

S kt l vic bn giy. Thng l th. y, cng th.

iu l th l, t nht cng quanh ti thnh hong Vit Bc
B, cuc sng sinh ng ca lng- x c truyn chun b sn
mt cng cho bn s kt m ta hng n. l hi lng.
Thc ra, thnh hong c bc u s kt qua thn in; m
ngi i in d c th quan st nh (d ch l quan st hi
c). Nhng bn cng y qu tnh: danh hiu ca tng v thn
c th ti nh (d thnh thong c gia thm m t), v tr
ca tng v trn thang tn ti ca thn in, tiu s tng i c
nh ha ca tng v (qua thn ph ca b L, hay t g cn ng
bng truyn thuyt dn gian xa)..., tt c nhng nt ri y d
c tp hp li trong mt khung chung, vn cn bt ng, cha
bt u chuyn ng, v bn thn ci khung cng bt ng. L
ni gi gm nhng hoi vng v c nhng n c m thm ca
dn lng- x qua bao i, dung mo ca cc v ch bt u
chuyn ng, bt u sng, mi khi dn lng- x tp hp li
giao cm vi cc v, v qua cc v m giao cm vi nhau, di s
nng ln ca cc hoi vng v n c chung. M cao im u k
ca cc cuc tp hp y chnh l hi lng. V hi lng l bn
cng ng nht s kt khun mt ca thnh hong.

ht

tp

://

Nh vy, ngi i tm khun mt ca thnh hong khng

th khng tm c trong hi lng. Cng nh chng ta y,
nhng ngi chi hi lng, khng th khng dng chn chim
ngng dung mo ca ngi.

H Ni ngy 7-1-1986

183

* Chng ti khng tm c cc ch thch ca bi ny.

Mong bn c thng cm (BT).

s.

co

Vua ch*

st

(Loa vng vn ai ng Xm G)

lo

gi

Th Tn Tr, 1968

://
y

ou

ng

an

th

ro

po

C Loa c Xm G. Ln u tin n thm d kho c

y, tn xm nghe nh quen thuc t thi no khng khi lm
chng ti cht ngh n Bch K v ting gy thnh ca n.
Chc cng mi lin tng y lm nn cho nh th cu t, khi
anh gn tn xm c v c knh vi ting loa thng tin vng v
gia mt ngy chng M. Thc ra, bc u thm hi dn tc
hc cha cho thy tn xm c lin quan g n chuyn c trong
Lnh Nam chch qui. Nhng cm nng ca ngi lm th
khng h chch li. V Xm G c truyn thuyt ca n, mt tch
truyn m nhng ai thch phn loi c th lit ngay vo phm
tr truyn thuyt ngun gc.

tp

Vn xa l mt xm ngho, vi dm mi r thp che ma

nng cho mt s h sng vt v trn doi t bc mu, Xm G

ht

184

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nay no m hn, nhng vn l mt xm nh n di bng rp,

khng khc trm nghn xm nh ri rc ven sng Hng. Cui
nm 1968, trong ton xm, tnh vn vn c mi lm nc nh.
a s dn xm l ngi h Nguyn: h t nhn rng ng cha h
mi t huyn Thng Tn (H Ty) di c n y khong vi
trm nm nay thi. Trong vng C Loa, m c i mt bc li
gp mt di tch lch s hay mt c im truyn k, cnh nhng
xm ln thu ht khch vng cnh - Xm Ch, Xm Cha ni c
n Thng, nh Ng triu di quy, Ng x i, Am b Cha,
Ging Ngc..., Xm G nh cng thu mnh li sau hng ro cy
l. Nhng ng tng ngi y khng hnh din v xm h.
V khng nhng dn Xm G m ton x u tha nhn rng
Quan k thn - tn ch ca xm - li l ni quy t u tin ca
con ngi trn t C Loa. Tc truyn rng khi Vua Ch - tn
dn gian ca An Dng Vng, v th C Loa cn c gi l K
Ch - n y nh th ci xm khi thy y b ui i
nhng t cho vua xy thnh. K ra - vn li k ming - kinh
k th lm g c xm, m ch c ph thi; Xm G vn l ph bn
g. Cui cng trong xm c, hay ph c, vng bng ngi st
li hai ch em rut m truyn thuyt khng h nhc n tn tui.
Chng cn ai ngoi h, hai ch em ly nhau, sinh con ci: dn
Xm G i sau l con chu ca i v chng ng huyt y. Mt
chi tit: cc c C Loa cn nh rng xa kia(?), Xm G cn c
tn l Tri Phong Kh. Tn Phong Kh, trong mt truyn
thuyt c dnh dng n An Dng Vng, v gn cho mt xm
C Loa, r rng ch huyn Phong Kh chp trong s c, mt
huyn c thit lp sau cuc vin chinh ca M Vin trn vng
t m trc kia An Dng Vng chn xy Loa Thnh.
C iu l ch Kh trong Phong Kh c lin quan g n kh
nng bin m ca ch k, hay kha, ka= g (Xm G, Qun
K thn) hay khng? Nu qu tht khi t tn cho mt n v

185

om

hnh chnh mi, m a vc hn gn khp vi vng trung tm

ca nc u Lc c, quan li nh Hn cn c vo ngha ca
tn mt xm cn c nhn dn a phng ngy nay xem l t
c tr u tin ca ng cha h, th cng khng c g lm cho ta
ngc nhin. D sao, mc hiu bit hin nay, y ch l gi
thuyt lm vic.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

iu chc hn l kt cu phc hp, m ngi lm dn tc

hc, t nhiu quen vi thn thoi v huyn tch ca cc dn
tc, c th c qua truyn thuyt Xm G; y nhn vt Vua
Ch, cng trnh xy dng ca ng, v tn Phong Kh mi xut
hin t u i ng Hn, li c cy ln mt s thn thoi
rt d nhn v rt ph bin, s cuc lon lun khi nguyn.
Sau mt trn hng thy c duyn c hoc khng duyn c, loi
ngi - mi xut hin t cuc to thin lp a - b dit sch
trn trn gian cn tr li hai anh em hay hai ch em, mt gi mt
trai, c trng hp nhng ba anh em, hai trai mt gi. Tuy cng
mu m h khng th khng ly nhau. V chnh bn thn h
hay con chu h, s l anh hng vn ho, m cc cng tch hin
hch l nhng bc lin tip xy dng cho nhn loi mt nn
vn ho ton din, vi cc th ng x mun i mu mc. i
chiu s tng qut ny, m t trc cho n nay c l cha ai
tng kt tht y , xc nh r hn din phn b, truyn
thuyt Xm G qu phai nht nhiu: trn hng thy b thay
th bng quyt tm xy thnh ca Vua Ch, cuc lon lun ca
loi ngi khng c nhn mnh bng nhng bin c gay cn,
cha thy r bng dng ca anh hng vn ho. y thn thoi
tan v khi vp phi bc thm lch s. V mt mnh vn ca
n - nh mnh vn y m ngi lm dn tc hc c th nhn ra
nguyn mu, khc no mt mng hoa vn c th gip nh kho
c hc khi phc ton b n trang tr - li c ngi C Loa,

186

op

ol

og

is

ts

.c

om

xa v nay vn dng nh mt th thut tu t hc, t m

thm v tr c mt khng hai m nhu cu cng cm mun gn
cho lng xm qu hng. T m bng cch gia thm cht men
huyn hoc, bng cch y li bui ra i bnh d ca mt xm
nh vo thi gian v thy v chung ca thn thoi. Cuc ng
ti Xm G gia huyn tch v lch s, v s dung ha bin
chng tip theo , chng ta s cn chng kin nhiu ln trn
t C Loa. V C Loa v vng ph cn l mt lng cho vn hc
dn gian trn ng bng Bc B, ni cn ng li kh nhiu
truyn thuyt, bao gm chuyn lch s, c tch, huyn tch, v c
nhng mu thn thoi ha thch, thuc nhiu tng vn ho
khc nhau, nhng thng lng vo nhau, thm ch an ln nhau
chng cht, quanh li ct nhn vt Vua Ch, m cc t khai
qut kho c ang c gng dng li b mt tht lch s.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Nh vy, Vua Ch nhp vo dng s truyn k ca C

Loa, ngay t bui rng ng m o trong huyn tch Xm G.
Nhng d sao th Xm G vn c trc Vua Ch: l din bin
ca cu chuyn, d cho n ca thn thoi vn quen thi khng
m xa n l gch hnh thc. Truyn thuyt C Loa khng th
khng gii quyt l lch ca nhn vt trung tm y, m din mo
gn ln nhng ng nt lch s. Cc chuyn vin ang bn
- v, trong mt thi gian di na, chc s cn bn - v hm ngha
ca vng hiu An Dng (m Bc s ch ni n kh mun), v
v tr ca nc Thc hay gc gc ca h Thc (vi ch ghi
trong Nam s cng thm ri rm). L lch s m nhn dn a
phng ch nghim sinh... trong tr tng tng ca h (Mc),
truyn thuyt C Loa khng th trc tip gii p nhng thc
mc chuyn mn ni trn. Nhng nu Lnh Nam chch qui hay
Vit in u linh c xy dng t cht liu truyn thuyt - c
th ni l truyn thuyt dn gian c iu ch li mt cch

187

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ti tnh theo nhn quan ca nho s phong kin t L n L(1)

- th mt khi ra i v c tr v thn xm, nhng m hnh
thng l hu thc y khng khi tc ng tr li lm bin dng
- n mc no, cha th nh gi- cc truyn thuyt nguyn
cht. l tnh trng khng trnh c, t nht cng min
xui v t thi trung i, khi m lng no cng c ngi khoa
hon, v hu nh thn no cng c mt ng truyn ch
thnh hin cho lp ngi ang ln ln. Quan h hai chiu gia
truyn thng bnh dn v thc h bc hc, phi chng l
mt c im ca truyn thuyt Vit Nam, l mt biu hin Vit
Nam ca hin tng vn ho-ha(3) quen thuc vi ngi lm
dn tc hc? D sao, n C Loa ghi chuyn c ta ng ngc
nhin khi c t trng nom n Thng (nay l nhn vin Phng
Bo tn bo tng ca S Vn ho Th ) k rng An Dng
Vng - c khng gi l Vua Ch - vn t Ba Thc n. V
chng, hai ch Vua Ch ch thng dng ti vng ph cn C Loa
thi, cn nhn dn bt x h nhi(4), vn quen gi l Vua Thc.
K ra, khng t ngi, ngay c lng C Loa cng th, cn gi
thng tn tc ca An Dng Vng ra, m v thi quen king
k ngy xa c c cn c trch thnh Thc Phn. Chng
nhng th, ngi c tui trong vng li rt thuc i Nam quc
s din ca. bao ln, mi vo cu chuyn, va cp n con
ngi xy dng cc vm thnh k v, chng ti c nghe cc c
dn ngay:
Thc t dt nc Vn Lang,

Ci tn u Lc, mi sang Loa Thnh...

Mt trong nhng khu mi gii gia dng bc hc v

dng dn gian, gia nhn quan qu tc v con mt bnh dn, m
ngy nay ta cn s m c, c l l cc vn bn (k c minh vn)
lu ti nhng ni th t a phng, c bit l cc thn ph,

188

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngc ph, km theo sc phong cc triu nh, m hm cng

nh t ng t c chiu vo bi chc c trc ng o nhn
dn trong nhng ngy t l. Mi n gn y, chng hn ngc
ph An Dng Vng, sao theo bn gc tho t Hng Phc
nguyn nin (1572), vn cn ti n Thng. ng lu hn l,
quanh vng C Loa, mt s lng li th cc tng ca Hng
Vng tng c cng gip vua nh Thc: Hng Trm th
Qu Minh i vng, L Kh th Nim Hng...(5). Thn ph
nhng ni y khng cn na. c mt nim v cc vn bn
mt, vn c th quy chiu vo nhng ngc ph, thn ph,
thn tch, c nh t i L, m tnh Vnh Ph - trung tm th
Hng Vng v cc b tng ca Vua Hng - thu nhp c
k n hng trm trong nhng nm va qua(6). i vi ngi c
c gia hai dng ch, th chng ti ni rng triu nh nh L
mn ngn bt cng thc ca Nguyn Hin, hay Nguyn
Bnh gi gm mt thng bochnh tr, r cho ngi i
nay c c m khng phi tin hnh mt cng trnh gii
m gay go. Thc Phn (c l: vua L), thc ra, chng phi ai
xa l, m chnh l b cha Ai Lao cng l chu ca Hng
Vng, trong tng phi Hong trc (c l: vua L khng
nhng ph Trn dit Minh, m cng tng t nhn l chu
ngoi nh Trn). Nhng, v bit lng tri c hn (c l: Qu
Khong, vua Hu Trn cui cng, b qun Minh bt git), nn
Hng Vng nhng nc cho Thc Vng, khin Thc
Vng cm kch, n ni Ngha Lnh cm t. i chiu vi ci
cht vi v ca Trn Co, ngi c coi l i din ca tn tht
nh Trn, vi s phn bi thm ca mt dng tng va sng
sut v chnh tr va khn kho trong ng x nh Trn Nguyn
Hn(7), vi quan h h ngoi m Bnh nh Vng c ln
vin n, th cch c ca chng ta khng phi l v cn c. Ri
y, ta s thy rng Hi Nhi- nghi l tn gio gn b cht ch

189

ol

og

is

ts

.c

om

nht vi truyn thuyt An Dng Vng, trong vng ph cn C

Loa- mi n gn y cn phn nh, trn vi chi tit ca l thc,
mt mt bi t ca tnh hung chnh tr thi L mt. Nh vy,
x nh ca t tng v thc trng i L ln truyn thuyt C
Loa l mt gi thuyt lm vic m ngi n y su tm
chuyn c khng th b qua. D sao, thng bo ni trn hn
n tai ngi C Loa thi y, v truyn thuyt C Loa ngy nay
cn k rng b ra Vua Ch vn l chu ngoi ca nh Hng
v l tng ca Hng Vng, cn ch rut ca Vua Ch li lm
quan vi triu Hng. Vn cn tn ti: trn c s tm l - x
hi no, nhn dn C Loa tip thu m hnh lch s ca
nhng ngi thng tr h? Ch c th tip cn vi mu thun y,
mt khi c th gi im thm mt vi truyn thuyt na.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

nh hng ca thc h cc thi i lch s khc nhau

cn y truyn thuyt dn gian i xa hn th, lm cho li ca
ming ca dn un theo nhng dng nhiu lc bt ng. Sau y
l mt v d. Chng ta c dp ni rng tn An Dng Vng,
Thc Phn, v c Ba Thc na, khng xa l g vi ngi C Loa.
Ring khi nim Ba Thc, trong mi quan h vi An Dng
Vng v t C Loa, - mt ti ang lm nhc u bao nh
th tch hc - li tm thy gii p trong truyn thuyt dn
gian. Gii p dn gian thi, ngha l c th khng lm va
lng ngi vit s, nhng li m ra trc mt ngi lm dn tc
hc mt khung nh, nhn vo kh nng g lp ln nhau hu
n v tn ca nhng yu t tinh thn vn thuc nhiu lp vn
ho khc nhau, cm thc thm sc mnh thi s ha ca
truyn thuyt, lm quen hn na vi li nhn nhn v cch
gii quyt hin thc m ng nghnh ca ngi nng dn Vit
Nam trong i sng tinh thn ca h. S l, sau khi nu ln
mi quan h thn thch gia hai h Hng - Thc, nhiu ngi

190

op

ol

og

is

ts

.c

om

C Loa cn thm rng, ngy cn tr, Phn i hc Ba Thc,

mi n hai mi tui mi tr v ri ra m nc. Du hc
nc ngoi, ri tr v khai sinh (hay ti sinh) cho t quc! Tch
truyn n l hin i, ngi nghe c bng khung tng nh
ang di theo nht k bui thiu thi ca mt trang thanh nin
ln ln gia lc c phong tro ng du, chng hn. Tic rng,
mi n nay, chng ti vn cha c iu kin xc minh thi
gian v hon cnh ra i ca s truyn thuyt y. Tuy nhin,
khng phi l vn chnh. Chng ti mun nhn mnh mt
mtp nh hn, khm vo s bao trm va k trn, mtp i
hc. Thc Phn tng i Ba Thc hc: y qu l mt bin
php bt ng, rt ng nghnh v rt dn gian, gii p s c
mt hu nh v ngha ca khi nim Ba Thc, m chng ta c
quyn gi thit l do sch v ca nh nho du nhp vo truyn
thuyt C Loa(8).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Ngh cho cng, th i hc chng phi l hin tng mi l

g, di con mt ca ngi nng dn nc ta: n xut hin t
thi thuc ng kia(9). Nhng c bit t i L tr v sau, khi
m thng li ca kinh t tiu nng to cho ngi cy rung
nhiu iu kin hn xin dm ba ch ca thnh hin, khi m
o Nho thay chn o Pht v tr quc gio, th cc trng
lng hn mc ln nh nm, n mc thn phn ng ngho tr
thnh mt ti vn hc quen thuc, di ngi bt nhiu khi
chua cht ca cc nh th, t Nguyn Tri n Cao B Qut.
Chnh v th m C Loa, song song vi truyn thuyt Thc
Phn du hc, cn lu hnh mt truyn thuyt khc, c phn t
m hn nhng cng c thu dt trn cng mt mtp. Trong
trng hp ny, Vua Ch tng lai khng i Ba Thc, m theo
hc ngay C Loa (truyn thuyt khng ni r l xm no). Nh
mi nho sinh trong lng, Thc Phn phi gip vic nh cho thy,

191

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngy m cng bn ng song ra sng gnh nc v nh thy.

ng th xa, phi men quanh mt qu ni, nhng bao gi Phn
cng i rt nhanh, bn b cha n b sng gp Phn quy
nc v. Thy l, c ngi np xem. T ra Phn khng i vng
chn ni, m ni t x i cho Phn vt qua. Truyn thuyt
ny phi ra nhiu chi tit l th. Hc tr iu m cho thy!
Thc tin sng st y ca trng lng ngy trc - m nhiu
ngi thuc th h ang sng tng chng kin - khng thot
khi con mt hm hnh ca vn ngh bnh dn: C Loa, Thc
Phn phi i gnh nc, cn trong trng ca Thy cc - m
chng ta cn c quan st trn tranh lng H - th mt ch cc
con ang ra sc qut siu thuc cho thy. V y, ta s c
tn tay mt th php ca vn hc dn gian: ch mt chi tit nh
thi, nhng l chi tit gn lc t cuc sng gn gi hng ngy,
m ngi k chuyn dng ln c mt hot cnh, vi nhng con
ngi thc ang sng v hot ng. Th thut sng tc y to
cho nhn vt truyn k Thc Phn mt din mo chn thc
hn c s tht lch s. Nhng, d sao, ta cng khng qun c
rng, cho l dn gian n my, th so vi nin i trc Bc
thuc ca nc u Lc, quang cnh trng lng C Loa ch l
mt bc tranh mun, c th mi phc ha t thi L, v c cc
i sau chm ph thm. Nh vy, t huyn tch Xm G n
chuyn gnh nc cho thy, Vua Ch bc mt bc qu di,
t thi khi nguyn ca thn thoi n ngng ca ca giai
on cn i y thi. iu khng c g l: thn thoi, huyn
tch, truyn thuyt khng oi hoi n thi gian lch i. l
mt mt ca t do h cu trong ngh thut dn gian, khc no
ng knh in nh c th trong nhy mt a ngi xem t mt
bi cnh m h v xa xi n mt cn cnh c gi tr c t.
chnh l s khc bit gia truyn thuyt dn gian v lch s duy
l, d cho - nh trong trng hp C Loa - truyn thuyt y li

192

dt quanh mt ht nhn lch s.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

K diu hn, cng trong khun kh mt truyn thuyt

thi, m t mt ngi hc tr i gnh nc rt i hin thc - v
c th ni l hin i na - ch trong mt bc, Vua Ch li
a ta v vi mt nhn vt phng pht ct cch thn thoi. Trn
a hnh C Loa, khng c mt qu ni no ngn cch sng nc
vi xm lng. iu cng cho php ngh rng m tp ni t x
lm i Thc Phn c li i l hi quang phn gii ca mt
mnh thn thoi, ng li y chiu nhn vt trung tm
trong truyn thuyt C Loa ln mn nh ca tr tng tng dn
gian, thnh mt con ngi c tm thc siu phm. Phng i l
th php thng dng, mi khi thn thoi nguyn thy cp n
ngi anh hng vn ho hay cp t tin khi nguyn (v chng,
t tin khi nguyn v anh hng vn ho, nhiu lc, ch l mt).
Nhng mt khi thn thoi nguyn thy v vn trc sc tin
cng ca mt nn kinh t mi - ly trng trt lm c s, chng
hn -, ca mt cuc o ln x hi - nh s t nhp ph phng
ca ch ngha thc dn cn, hin i vo cc x hi bn khai -,
ca nhng nim tn gio mi - phc tp hn, v nng cht siu
hnh hn, so vi o vt t v phng thut nguyn thy - th
cc nhn vt ngoi c ni trn khng nht thit phi tan i, m
trong mt s trng hp ch bin din t nhiu, c iu
kin t lp vo nhng kt cu vn hc- tn gio mi. l s
phn ca T Tng v N Oa trong chuyn i xa ca ngi
Vit. Ca Nng Tui Vn trong mo Mng, ca i Lc Cc trong
c tch Thi ca Ghing - Ghih trong chuyn truyn k Bana,
ca ng ng - b , Thnh Dng, L ng Trng... v bao
nhn vt d k hay thn k c th ti cc nh miu min
trung du v min xui(10). Tm vc ca nhng con ngi khng
l y, cng vi hnh tung kit xut ca h - d i khi, nh

193

.c

om

trong trng hp Nng Tui Vn c vn ln t cht sc dc, v

gn lin vi nim phn thc - l du vt ca mt tin kip thn
thoi m h cha kp phi sch. Cng tch vt mi tr lc
xy thnh Ch, bn cht phi phm ca con ngi, l cha k
s c mt ca Vua Ch ngay t truyn thuyt ngun gc ca
Xm G, tng y cng c th nhn ra, trn khun mt
c tnh ha ca chng th sinh gnh nc bn sng, i nt m
h ca ngi anh hng vn ho.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Ci ngun thn thoi hin ln vi nhng mc m nht

khc nhau, tu a v v a ht hot ng ca tng nhn vt
truyn thuyt. Nu din trng hu khng gii hn ca c tch,
chuyn mo, tch cc thn linh h ng, truyn truyn k, cho
php T Tng - N Oa, Nng Tui Vn, ng ng - b , i
Lc Cc, Ghing - Ghih gi c gn ton vn dng dp ca
t tin khi nguyn hay anh hng vn ho, th tri li a v lch
s hay lch s lm gim t nhiu phm cht hoang s ca
nhn vt thn thoi. Vi kh ngi v sc mnh phi thng m
h tha hng t tui u th ca nhn loi (Mc), Thnh
Ging v L ng Trng khng cy nhng ng cy dng ni,
hay gnh t lp sng , nh ng ng trong c tch Mng.
Khc vi T Tng, ng, Lc Cc, h khng mang theo vo cc
tch truyn th tc ha nhng biu vt phn thc ng vi c
ngi ngoi kh ca h, mua vui cho bao th h ngi Vit,
ngi Mng, ngi Thi. H cng khng dn thn nh
Ghing- Ghih vo nhng cuc chin u vi cc lc lng t
nhin, m biu tng l nhng thn linh ca thn thoi, th
gii bn trn v bn di. Bui bnh minh ca qu trnh trng
k hnh thnh dn tc mi to cho h mt din mo hn cn s
lc, nhng cc i sau li tip tay nhau gn cho h tn tui
chnh xc, mt thi im lch s, c trng hp c mt ph h

194

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hon chnh na, v trao cho h mt nhim v mi m thn thoi

nguyn thy khng h ph trch; chng xm lc. T a ht
thn thoi, h dm ln mnh t s thi. Ni mt cch khc,
ngi anh hng vn ho nhp ct vo ngi anh hng nh
gic gi lng, m tn tui tht b chnh s qun bng, nhng
li c nui sng mi trong tm khm thnh tn ca ngi dn
qu yu nc. Nhng, d sao, Thnh Dng v L ng Trng vn
l nhng con ngi khng l. n Thc Phn, vc dc y cng
khng cn na. y, th lc v tr thng minh ca anh hng
vn ho - d phng i, vn mang tnh siu thc ca nhn vt.
Thc Phn khng x ni p ng, thm ch cng khng bc
mt bc vt qua ni - nh ngi anh hng lng Chm tng
hai chn p ln hai b sng Hng(11), m ni phi t x thnh
ng cho Thc Phn i. T thu cn l anh hc tr chm lm
lng C Loa, Vua Ch mang nhng nt ca mt Hanuman
trong anh hng ca n . Hn Hanuman! V d c thn thng
bin ha, i my v gi, th tng kh vn phi ra tay nh ni.
Cn Thc Phn khng phi dng n sc mnh ca mnh - th
lc hay php thut- khc phc thin nhin, m thin nhin
li t khut mnh trc Thc Phn. y, tt nhin, khng phi
l mt chi tit v tnh: theo di truyn thuyt C Loa cho n
cui ta s thy rng, khi Vua Ch ngonh i ngonh li khng
cn ai ph t bn mnh na, th nc bin - c d bn bo l nc
sng - r ra, cng thn Kim Quy n nhn ngi anh hng
tht th. Nh vy, qua ca ming ngi C Loa, ngay t u An
Dng Vng bc l ct kh ca mt Mid trong truyn
thuyt Do thi gio, sn bn sc thn linh. Trong chng mc
no, o gio - c th vo nc ta t th k th II sau Cng
nguyn(12)- c gp phn chung c nn din mo bc u
linh ha ca Vua Ch? Hay l phi thy y ting di ca Mt
gio vo nc ta, m s T o Hnh i L l mt v d(13)?

195

is

ts

.c

om

Phi chng thuc tnh siu phm ca Thc Phn ch l mt th

thut dn gian minh ha ci kh ho nhin, tinh ty ca
ni sng, mt khi nim thm cht hnh nhi thng, m cc
nh nho nhum mu o hc thng vin n t L T Xuyn
n Nguyn Cng Tr(14). Ch bit rng, ni ln kh tng
vng ca Thc Phn, m tp ni t x lm i cho chng ta
chng kin mt t bin ca t duy bnh dn trong truyn
thuyt C Loa, t anh hng thn thoi - rt gn con ngi n
thn linh siu vit v c tnh ha: mt bc ngot gp khc v
bn th lun.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Chung quanh l lch ca Thc Phn, gn lin hay khng

gn lin vi m tp i hc, truyn thuyt a phng cn cung
cp thm vi tch truyn tuy khc nhau v ni dung nhng thy
u pht trin trong mt tinh thn ng nht. Ti lng C Loa,
c mt con ngi siu phm, mai danh n tch di ngoi din
mt anh hc tr bnh thng. u l gc gc ca chng nho sinh
y? Cc c C Loa khng tr li thng nht cu hi . C iu
l, trong thc chung ca nhn dn y, th Thc Phn khng
phi l ngi lng. Truyn thuyt Xm G cho bit rng An
Dng Vng t ni khc n nh K Ch. a bn trn
chng ti su tm truyn thuyt Thc Vng ly sng C L
lm gii hn xa nht v pha bc. Trn b sng, trc khi qua
bn Lo bc vo a phn tnh Bc Giang, c lng Nhn
Ti (cng trong huyn ng Anh). Theo li cc c y, th
Thc Phn l ngi Kim L, mt lng bn kia sng (nay thuc
huyn a Phc, tnh Vnh Ph). Trn ng v C Loa i hc,
Phn phi qua bn Lo, v vng di chn ni Si. Chnh
trong chuyn i i v v gia C Loa v Kim L, m c ln Thc
Phn gp Kim Quy, v t hai nhn vt ny khng ri
nhau, t nht cng trn mt chng ng di ca truyn thuyt.

196

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nhng y li l mt chuyn khc m ri c lc chng ta phi

bn n. Trong khi ch i, c mt chi tit ng lu l tn lng
Kim L m tn a phng quen gi l K L. Trong lch s, C
Loa hay K L - Ch v L, vn ng m d ngha - cng tng
c lc mang tn Kim L(15). Gia hai lng Kim L y, c quan
h g khng? Hay l anh mt qu hai chn trong truyn
thuyt Nhn Ti, gch du ni gia hai lng ng danh y?
Tic rng ln thm hi bc u ti ch cha a ln nh sng
no r rt. Mt khc, C Loa - ni St - bn Lo - Kim L,
qung ng ch hn chc ki l mt, nhng l on u ca
tuyn di ni lin thnh Ch vi Bc Giang, Tuyn Quang, Thi
Nguyn... ng v Vit Bc, mt trong nhng mi tin cng
c truyn t bin gii Vit - Trung n ng bng Bc B(16).
Su tm truyn thuyt v thn tch dc con ng , t Kim
L n Cao Bng l iu cn thit, tm mi quan h trong
khng gian gia ngi hc tr lng C Loa v nhn vt chnh
trong tch Chn cha tranh vua ca ng bo Ty. Hung chi,
bng vo quan nim kh ph bin trong vng C Loa v ph cn
th Vua Ch vn l Ngi Thng du (c c bo l Ngi min
ni, l cha k mt d bn ni r l ngi Cao Bng). Tuy
cn thit, vic c t mt nhp cu gia truyn thuyt Vit v
truyn thuyt Ty, tt nhin khng phi d dng. Mt vi ln
thm d cha c hiu qu cho chng ti thy rng, t nht cng
trong vng Bc Giang, c bit trn lu vc sng Cu, lch s
nh c v ngun gc c dn vo cui thi trung i v cui thi
cn i cng rt phc tp: s ln cc lng y th c Thnh
Tam Giang, v truyn thuyt a phng c qun qut quanh
nhn vt y. Truyn thuyt Tam Giang dng ln mt hng ro
dc sng Cu, khng cho truyn thuyt An Dng Vng trn
qu xa v pha Bc, v ng Bc. D sao, ngun gc min ni
ca Vua Ch khng phi l bit l ca mt tch truyn c nht.

197

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Trong vng C Loa v ph cn, xa hn t na, ngi su tm cn

nhiu ln vp phi cch minh gii . Lng L Kh, chng hn,
th anh em Nim Hng - Nim Hi, hai tng ca Hng Vng:
theo li k ca ngi lng, th b ca hai ng khng phi l
ngi L Kh m vn gc Cao Bng n y dy hc (li hnh
nh ng !), ri ly v a phng, sinh ra hai trai. Cng trn
t ng Anh, lng Chim Trch th ng Ni, hay Ni hu, mt
b tng ca An Dng Vng, m ri y chng ta cn gp li,
trong khun kh truyn thuyt C Loa. Cn c vo thn tch v
li ca ming ca ngi Chim Trch, th v thn - m tn tui
rt mc bnh dn li c gn vo mt tc hiu phong kin vn t Hng Canh (lng gm ni ting, trn t Vnh Ph ngy
nay) n y ng c, ri ly mt c gi lng lm v, nhng ng
t ba i ca b ra Ni hu li tn Tuyn Quang kia! Ni
hu khng phi l thnh hong Hng Canh, nhng trc y
mt s gia nh trong lng li chuyn lm ni v th ring ng
Ni: h cng k rng t tin ca ng vn t Tuyn Quang di c
n.

ht

tp

://

yo

un

ga

Tuy khng r lm, thn tch lng Kim N - cng trong

vng C Loa v ph cn li gi rng c th tm ni hot ng
ca Vua Thc mn Kinh Bc, bao gm c a bn su tm ca
chng ti. Nguyn lng ny th ba v Nguyn H - Nguyn Hin
- Nguyn Vnh, m truyn thuyt a phng cho l anh em
cng sinh trong mt bc di thi Hng Vng, by gi - vn
theo li k - gic Thc ni ln Kinh Bc(17) Vua Hng chiu
m k hin ti cm qun nh gic. Ba anh em h Nguyn c
tuyn. Gic tan Nh vua phong cho mt ngi lm T tng
qun, th tc H quc an dn i vng, ngi th hai lm
Hu tng qun, th tc Hin ng phu ha i vng, ngi
th ba lm in tin ch huy s tng qun, th tc ng

198

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Vnh linh ng hu vng. Qua t Kim N, ba v cho qun h

tri. Thy phong cnh hu tnh, h lu li, xy ng Lu - Bc
Lu - oi Lu. Nhn dn xin th, ba tng ban cho mi nn
bc mua t in. Mt hm, c ng my hng trn tri. Ba v
ra nhn, ri t nhin bay theo my, bin mt. Hm y l ngy
mi ba thng ging, ngy Thnh ho(18). Nhc li gn
nguyn vn mt tch truyn c th ni l bn ra ca truyn
thuyt C Loa, khng nhng chng ti nh nhn th gp thm
mt biu hin vn ho - ha, m cn mun ng thi rt ra mt
vi tham s ng lu . ng lu v khng khi khin ngi
nghe lin tng n chuyn Thnh Dng: thi Hng Vng gic
ni ln, khng nh c vua cu ngi ti, anh hng xut hin
di dng bt thng, dp xong gic, anh hng ln tri. S
ny cn hin hin trong nhiu truyn thuyt, vi nhng a
im, tn gi, v chi tit khc nhau(19). Gic c th l n,
Mi , qun Man (nh trong cc truyn thuyt v Thnh
Dng), hay l Thc (theo thn tch ba anh em h Nguyn).
Vng gic dy ln c th l ni V Ninh ni ring (ni Dng
chin thng gic n), hay Kinh Bc ni chung (ni ba tng
qun h Nguyn dp Thc). Anh hng c th cn gi t nhiu
tnh cch ca nhn vt thn thoi (ngi khng l), hay ch khc
i mt chi tit nh nht (anh em sinh ba), thm ch c th
bc u o ha (v tri theo ng my hng)(20). Nhng xt,
cho cng, iu khng quan trng. Trong chng mc c lin
quan n l lch Vua Ch, v theo tm nhn ca nhng ai mun
rt ra mt si ch lch s t mng li h cu ca truyn thuyt
dn gian, cht ng li cui cng ch c th l: trong bui u
dng nc (thi Hng Vng), v trung tm ca a bn dng
nc (a u chu th), ni bt ln nn cnh na tht na h
ca lch s cha thnh vn l nhng cuc giao tranh - m ngi
vit s ngy nay cho l hu khng trnh c - gia cc cng

199

.c

om

ng th c tr trn nhng a vc khng xa nhau my. Thc

ra, kt qu gn lc y cng chng mi l g, khng nhng v n
kh vi cch minh gii c in ca chng ta v thi k thc s
(ngghen), m cn v, gn y, nhiu nh nghin cu xut
pht t nhng ti liu khc nhn nhn vn theo mt hng
tng t(21). Tc dng ca truyn thuyt C Loa, v mt ny, l
gp thm mt vin gch nh vo quan nim chung ang hnh
thnh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Nh vy, d qu hng ca Thc Phn l lng Kim L,

Kinh Bc hay xa hn na, u trn min thng du - thm
ch tn Ty Bc, theo gi ca mt s ngc ph Hng Vng
Vnh Ph(22)- nhng nim kt tinh ti chung vn khng h
suy suyn, d c chm nghm gia bao chi tit kh tin ca cu
chuyn dn gian. Tt nhin, tnh thng nht trong cm thc
lch s ca nhn dn khng loi tr nhu cu sm pht hin du
ni- t b thi gian xa nho t nhiu- gia truyn thuyt C
Loa v truyn thuyt Cao Bng. Hn na, tnh thng nht ni
trn cng khng mu thun vi thng bo chnh tr lng trong
cc thn ph - ngc ph tho di triu L (Thc Phn chnh l
chu bu ca Hng Vng cng trong tng phi hong
trc...). Ln theo tng khu ca truyn thuyt C Loa, n y
chng ta hn c iu kin hn th tr li cu hi ra t
mt on trn, hiu ti sao nhn dn C Loa tip nhn
m hnh lch s ca nhng ngi thng tr h. Thc ra, nhng
ln gp g nh th nhn quan c bit ca thiu s qu tc v
thc tin b ca ng o nng dn, khng n ni qu him,
trong phi cnh ca mt dn tc m ngha v cha truyn con ni
l chng xm lc. y, l gp g gia cng thc minh gii lch
s ca mt triu nh phong kin v quan cm lch s ca nhn
dn: gp g trong nhu cu thng nht dn tc. Trong nhiu

200

om

trng hp khc l gp g gia quyn li ring ca cc tng lp

trn v quyt tm gi nc ca ton dn: gp g trc nguy c
dn tc b tiu dit. iu , Trn Hng o v Nguyn Tri
ni t lu trc chng ta, v chc chn l ni hay hn, v c ng
hn nhiu.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Cuc trng phng - d nht thi trong lch s gia cch

nhn ca cc tp hp ngi i khng nhau cn ch o truyn
thuyt C Loa trong nhiu chi tit ca tch Thc Phn ginh
ngi nh Hng. V, theo li k, th khng nhng Phn l ngi
min ni, l chu ngoi Hng Vng, m b ra Phn li
tng cng Lc hu, mt tr ct khc ca triu Hng, ngp ngh
chn ph m. iu cng d hiu: Hng Vng vn khng
con trai, ai ly M Nng s c truyn ngi. Nhng ri cui
cng cng cha li v vi c Thnh Tn trn ni Ba V. V
sau, b Phn ly con gi nh h o Tuyn Quang, cng l
ngi min ni, sinh h mt trai. Cha qun hn c, ch Phn
ln ln, ng gi con i hc v ngh lu nm Ba Thc. Thnh
ti, Phn tr v, thay ngi b mt qun dn ni qu cha
t m. n hai mi tui, Phn toan dy binh ra th cho b.
By gi, ch rut ca Phn vn l b tng ca Hng Vng.
Nghe li ch can, Phn nn lng ch i cho triu Hng suy hn.
Hai nm sau, va trn hm hai tui, thy vua Hng gi, li
ham m ru ch c bc, Phn ct qun. C ch rut lm ni
ng, qun Phn d dng nhp in, Hng Vng nh
nhng ngi, tng Phn n qu Linh quang thin bo, ri cng
r v con gi ln ni Tn dng nhn. Tt nhin, trong vng
C Loa v ph cn, khng phi ai ai cng c th k y tnh
tit nh vy. Thm ch, nh ta bit, c ngi ch ni vn tt
rng Thc Phn vn gc min ni, l chu ngoi ca nh
Hng, hay i Ba Thc hc, ri tr v m nc... khng phi

201

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c no C Loa cng thuc ngc ph An Dng Vng lu n

Thng. Qu vy, nu gt i mt vi khc bit khng kh nhn
th tch Thc Phn nh vua Hng- vn l li truyn ming ca
nhn dn- li di v C Loa di bin iu c lp lang ca
Nguyn Bnh(23). Lng knh ca quan ng Cc trong B L
thi Hng Phc lm khc x nguyn mu dn gian. V g th
- cng cha cho t trng min ni l chnh sch bn vng ca
triu nh min xui, t L n L. V di mi kh nng, tch
tr lc lng, ch thi c xut th l nhn sinh quan ca nho s,
cng l hin thc c phn nh trong s sch, k c tiu thuyt
lch s du nhp t Trung Quc. Kt thc chin tranh mt cch
m p n th - d ch l giao tranh gia nhng cng ng th
gn gi nhau - chc l hp mnh tri, nhng khng nht thit
l s tht lch s, ch nhn v l tng dng nhn c th
thm vo mt s tng lp nng thn, nhng quyt khng bt
r t cuc sng lao ng ca nng dn . D sao, tch truyn c
nho nn li theo khun so hu thc ca chnh quyn phong
kin tr thnh khun mt d bn trong s truyn thuyt
minh gii quan h Hng- Thc C Loa ngy nay. iu l th
hn l, d bn y, c tri qua bao nhiu bin ha, vn khng
ngu trang c tung tch dn gian ca n. Ch v mt ngi con
gi, m Thc Phn th mnh cha dy binh nh Hng Vng!
Tt nhin, c l gch ca nh nho cng c cho ci l do nghe
chng khng vng chi lm, bng cch gia vo chi tit Hng
Vng khng c con trai, hoc nh mt con trai(24). Nhng
hnh nh ngi n b trung tm mt cuc chin tranh
tng l m tp ca bao truyn thuyt, t huyn tch Sn Tinh Thy Tinh v truyn th Thch Sanh ca ngi Vit, n
trng ca ca cc nhm dn tc t ngi Ty Nguyn(25).
l cha ni n nhng tch truyn truyn ming, hoc

202

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

vn l vn hc truyn ming lu hnh trong nhiu x hi xa

hn, t thn thoi ca ngi Anhing chu M, n anh hng
ca n , v chuyn s truyn k min quanh bin gi... M
tp ph bin n mc th gii ny hn l bn tm tt c
in hnh ha ca din bin thi th s, t sau cuc tht bi
lch s ca ph n (ngghen) khi m tnh trng chen chc
trc cng hp ca lch s thnh vn x y nhiu cng ng
ngi vo nhng cuc chin tranh khng tn tui. Cng di ch
Thc Phn nh Hng Vng, truyn thuyt C Loa cn
dnh cho ngi su tm mt s d bn ngn gn hn, v chc
hn l cn gi c m thi v dn gian hn, mc d vn tot
ra hi th ca ngc ph. Gc gc ca Vua Ch, chng ta cn nh,
c cc c y hiu theo hai cch: mt l ngi Ba Thc, hai
l ngi min ni. Trong khun kh ca gii php th nht c
ngi ch k gn thon ln rng Phn l Ba Thc nhn d, m
khng thy cn phi ct ngha s c mt bt thng, trn vng
t nh Hng ca mt nhn vt tn T Xuyn ngy nay. Cn
thn hn, mt d bn khc cho bit thm rng, tuy l ngi Ba
Thc, v ch chuyn sn bn, nhng Vua Ch qua ta t
nm ln su. Chi tit ch chuyn sn bn bo hiu gii php
th hai. V, nu vng trung du v nht l min chu th Bc B
quen trng trt t lu, t u thi i ng thau kia, v bit
u trc na, nht l sm trng la nc (thy nu), th
min thng du cn bo lu trong mt thi gian di sinh hot
hi lm v sn bn. Mi n gn y, hnh thc trng trt gn
nh duy nht ca cc tc ngi ro gia v ro cao l nng
ry (ao canh). Ngay trong cc cng ng th min ni nh
c t lu i ven tng thung lng hp p gia hai dy vinh cc x hi c truyn Thi v Mng- th bn cnh hot ng
cy cy ni t trng, t nng cng nh hi lm v sn bt
trn sn i sn ni vn l nhng hnh thc sn xut khng

203

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

th thiu. Chng th m ngi anh hng p nht trong mo

t nc - bn trng ca ln ca vn hc Mng - li l mt
tay thin x(26). Khng l rng, xa nay, di mt ca a s
nng dn min xui, hnh nh ngi cm n tr thnh biu
tng ca cc dn tc t ngi. Nhng, d gii php th hai
ra i, th truyn thuyt C Loa vn cn nhim v phi minh
gii cho xui tai s tn ti ca khi nim Thc, t trc tn
tc ca Vua Ch. Trong hon cnh , mt d bn khc na li
bin minh rng, tuy l ngi min ni nc ta, nhng Phn
tng trn sang Trung Quc, sinh sng vng nc Thc. Nhn
thy Phn l ngi hin (c c bo l ngoan), thy (?) bn
nui cho n hc. Tht ra, Thc khng phi l h: chng qua
vc ngi cao to nn Phn c gi nh vy. Chi tit sau cng
ny - r rng l suy lun theo li ng , v da vo bit l ca
ng m a phng (27)- cng nhn mnh lun iu vng v ca
mt thy ci bt c d. Khng ring chng ta ngy nay t lu
truyn thuyt C Loa khin nhiu ngi nhc lng m vn
lng tng, khi lm vo tnh th phi x l cc khi nim Thc
v Ba Thc. Yu cu l gch ca nhng th h t chn vo
lch s - v i hi lch s nh mt nhu yu phm hng u ca
cuc sng cng ng - ra nhiu gi thit khc nhau, lm
cho chuyn k C Loa vn thnh nhng mnh ri rc... Tuy
nhin, d qu hng Thc Phn u, d l do mu thun gi
Hng v Thc l g, th mi gi thuyt, mi d bn, u thng
nht vi nhau v cc bc chuyn tip: nh nhau- ging hanhng ngi. Nhiu c C Loa ch k vn tt rng Thc Phn
cng Hng Vng nh nhau nhiu ln (c ngi tnh c th
l ba trn). Ln no Phn cng thua. Nhng ri, cui cng,
Hng Vng vn ging ha, v nhng ngi cho Phn tng
Phn c n qu Linh quang thin bo. Tnh cht c c ca nc c khng nhng v ngn gn, m cn v kt hp c mi gi

204

om

thit, bng cch loi ra nhng chi tit khng th dung hpkhin c c s xem d bn cui cng ny l khun mu ph
bin, c nhn dn C Loa chp nhn. Vi khung chuyn thng
nht y, ngi C Loa tip thu tinh thn c bn ca ngc ph
An Dng Vng do Nguyn Bnh chp bt. Chnh trn ngha
m chng ta c quyn ni rng, ngay trong truyn thuyt dn
gian, nhn vt Vua Ch b phong kin ha n su sc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Nh vy, c c lc mi, c gt dn mi chi tit thm sau,

th hnh tng cui cng ca nhn vt Thc Phn trong truyn
thuyt C Loa ha ra ch hin ln rc r vi by sc cu vng
ri chu chung s phn tan i trong khong khng, m chng
lu li cht thc cht lch s no c hay sao? Nu th, phi phn
bit rnh mch hai con ngi. Nhn vt lch s: ngi ci
trn... xng vng u Lc, m c l chng ta cha c hy vng
tip xc trong iu kin hiu bit hin nay, d c T M
Thin gin tip gii thiu qua li ni ca Triu . Nhn vt h
cu: Thc Phn, An Dng Vng, tc Vua Ch m mt mi
thong thy qua truyn thuyt thnh vn v khng thnh vn
ch l kt qu bi, p lin tc ca cc th h sau. ng l nh
vy, nu chng ta va lng vi khun mu phong kin ha
va lc ra trn y. May thay, tng mo phong kin, tuy s
cn bm theo Vua Ch trn nhiu chng ng ca truyn
thuyt, vn khng th r sch mi tnh tit thm cht dn gian.
Phong cch hai mt y to cho chuyn k C Loa mt thi v
ring bit, d cho, y, i cnh bay bng ca thn thoi b
thc lch s ct xn nhiu ln. Trong trng hp ang bn, ch
chi tit dn gian mi c th gip ta th sc khoanh li b mt
lch s ca Vua Ch. Mt ln na, ngi su tm li c dp quay
v vi gc tch ca Thc Phn. V mt ny, khc sng Cu bao
bc pha ng a bn in d ca chng ti l mt tuyn lc

205

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ng lu . V nhiu a im c ghi trong truyn thuyt thn

ph, thn tch, v c lin quan n An Dng Vng, li nm
ng trn trc giao thng bc nam ny. C th ni rng y l
ng phn thy v thn tch. V pha ty, vng C Loa v
ph cn l khu vc th Vua Ch. V pha ng, nhn dn ven
sng chuyn th c Thnh Tam Giang: theo li k nho
nm ca cc c trong vng- cng l vn ngn, nhng dn
gian ha- th thng ch u um(28), h ch Lc u, lng
bin giang, mt trm by mi hai x th Hng Vng v cc
b tng ca Vua Hng, lu vc sng Cu cn duyn n vi tn
tui ca nhiu nhn vt trong truyn thuyt Vua Ch. n mt
phn sau, ta s gp li Vua Ch bi trn ang qut nga xui
sng Cu, trc khi bin vo dng nc Lc u giang. V
chng, ta cn nh, mt trong nhng qu hng m truyn
thuyt C Loa li tng c mt trong truyn thuyt Hng Vng:
Vua Hng cui cng, M Nng, Tn Vin sn thnh, Lc hu,
Cao L... Truyn thuyt C Loa tip tc truyn thuyt Hng
Vng, vi t cch l tm sn mi th hai, cng vi truyn
thuyt Hng Vng kt thnh mt bnh phong duy nht, trn
i t k c lch s v sc mnh h cu dn gian phi hp vi
nhau phc nn bc tranh truyn k v thi th s Vit Nam,
m nhng nt khc thanh m thnh thong li c t m
bng cht liu rc r cn st li trn bng mu ca thn thoi
nguyn thy. Hy ly mt Cao L, chng hn, lm im xut
pht. Cn c vo thn tch, th ng l ngi Bnh Than cui
sng Cu. Lnh Nam chch qui cng nh Vit in u linh cn
cho bit thm rng ng cm tinh con rng v thuc loi
thch thn(29): ch Cao ng trc tn L hn khng phi l
h m c th c gn vi (thch), ni , ht nh trong tc
hiu ca Cao Sn i vng, cng mt b tng ca Vua
Hng(30). K ra, trong truyn thuyt Hng Vng Vnh Phc

206

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

v H Ty, khng thiu g nhng nhn vt m tn tui gi ln

hnh nh ni non: ng Ni, ng Chon von, Thn t ngt(31)...
Sn Tinh, hay Tn Vin Sn thnh ch l mt trng hp:
Thnh Dng ln tri t Sc Sn. Mt ngi con gi nh Hng m cc thn tch Vnh Phc gi l cng cha Ngc Hoa, con
Hng Du Vng - li c th di mt danh hiu nm na hn
nhiu: Nng Dc Cao(32). Chng ta rt ra s chung cho
chuyn ba anh em h Nguyn nh gic Thc v tch Thnh
Dng nh gic n: mt d bn v ngi anh hng lng Ph
ng li ni r rng tng n tn l Thch Linh(33). Tr v lu
vc sng Cu, ti lng Tin Lt chng hn, ta thy mt v
Thch Vng no , kh m h v l lch, c nhn dn ven
sng th xen k vi c Thnh Tam giang(34), cng h Thch
cn c Thch Sanh, ngi Cao Bng(35), ngha l ng hng vi
Thc Phn, nu da vo mt truyn thuyt C Loa m chng
ta tng c dp nhc n. y l cha tnh n kh nng chuyn
ha gia cc m Thc - Thc - Thch. Nh vy, v hnh trung,
lu vc sng Cu li ni cc nhn vt ca truyn thuyt C Loa
vi min thng du, v chng ta hn cha qun rng, theo thn
tch v c li k ming na, th Cao Bng cn l qu ca Nim
Hng- Nim Hi, nhng tng ph Hng nh Thc, v m
ra Vua Ch, cng nh ng cha ca Ni hu, vn gc Tuyn
Quang. Mi mi tn bn ra bin thnh 100 mi tn dit hng
trm k ch: cnh n diu k ca Nng c Thi tng ca B
Khc Thiu - phin mc t Cao Bng, tng chng li triu nh
nh L(36)- khng th khng c h hng gn xa vi n thn ca
An Dng Vng.

C tm xu chui t nhn vt ny qua nhn vt kia nh

vy, ta thy hin ln trn bn truyn thuyt v ba khu vc
tt c lin quan vi nhau. Khu vc Ph Th v Sn Ty c, vng

207

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

i ni trung du, ngay ca ng ca ng bng Bc B, l a

bn chnh ca cc truyn thuyt v Hng Vng, m Chi hi
Vn ngh dn gian tnh Vnh Ph v mt s ngi m say su
tm H Ty bc u tp hp c kt qu. Khu vc Vit Bc,
trn a cu min ni, ni lin vi min chu th bng tuyn
giao thng c truyn m mt trong chng ng quan trng l
trc sng Cu, cha cung cp c nhiu d kin, nhng cng
bo trc mt s nhn vt hay tnh tit trong tch truyn. Cn
C Loa v vng ph cn trn ng bng Bc B, ngay ti u
mi ca nhng con ng ngc v hai khu vc kia, c kh nng
l ci ti hng, trong cc truyn thuyt v Vua Ch c
iu ch. Trung du ngy nay l b phn khng kht ca a bn
Vit, nhng mt vi vng Ph Th v Sn Ty c, chn ni Ba
V chng hn, cn l ni ngi Mng v ngi Vit cng c.
Trong vn ho truyn ming ca h, k c vn ho tn gio,
ngi Mng vn ghi nh, di nhng tn gi ring ca dn tc,
nhiu v tr a l nm ngoi phm vi h c tr hin nay, khng
ch trung du, m c min xui, v nh a im Lc u
giang cui sng Cu. Nu c th gi nh rng min trung du,
v c mt s vng chu th, c bit nhng ni tip gip vi i,
l a bn ca ngi Mng c, th khu vc min ni Bc v
ng Bc li l b phn ca i gia nh cc ngnh Thi. Nhn
di gc , vng C Loa v ph cn- tt nhin, c th m
rng din hn na- khng ch l ci ti hng truyn thuyt, m
cn l ni ng v chan ha ca hai cng ng ngi, ca hai
sc din vn ho, rt gn gi nhau, nhng d sao vn chp gi
nhng d bit nh bn cnh ci ng nht ln. C lic qua bn
dn tc hc ng Nam , k c min Nam Trng Giang, ta
s thy rng ngi Thi ngy nay- d l Thi pha Ty, nh
dn tc Thi Ty Bc, hay l Thi pha ng, nh dn tc Ty
v cc ngnh Nng Vit Bc - c ri thnh mt chui c lc

208

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

t on, t ni rng Axam n bin ng, nh mt khi m

gia cc tc ngi phng Bc v cc tc ngi phng Nam.
Vo khong cc th k th VI v th V trc Cng nguyn (cui
Xun Thu, u Chin Quc), khi m ngi Hn kt thc thi
i st, bng cch hon thnh vic chim lnh min Trung
Nguyn, ri t vt Trng Giang, y li v pha Nam
nhng cng ng th vn c tr t trc trong lu vc ny, th
cuc dn toa y hn l cht xc tc gy nn phn ng dy
chuyn n cc vng xa hn, gp phn to hnh cho mt ni ca
mt thi k tranh ti tranh sng trong lch s cc x hi min
gip ranh. Vo th k th III trc Cng nguyn, nhng bin
ng dn c y - cng vi cc cuc xung t thng km theo
chng - tt c lin quan n s hnh thnh ca hai thc th
Nam Vit v u Lc, ti nhng a im cch bit nhau, vi
nhng thnh phn tc ngi khc nhau, v trong nhng hon
cnh c th khng ging nhau(37). n nhng giai on sau, sc
p ngy cng mnh t phng Bc s gp phn thc y s ra
i trc sau ca nc Nam Chiu v mt lot quc gia n nay
cn tn ti trn lc a ng Nam (38). Trong mi trng hp
k trn, cc ngnh Thi u ng mt vai tr nng ng, c khi
kt hp vi nhng yu t thuc ng h Tng - Min.

ht

tp

://

yo

T mt hai chi tit dn gian cn nhn din c trong m

truyn thuyt phong kin ha C Loa, chng ta th lp
i d kin bit c vo mt khung lch s bao trm hn, rt
ra mt hng suy ngh trong bc u tm ti. Vi mt t tng
tng cn c th suy lun i xa hn na, chng hn gn tn ng
C Loa v cc mu st vn ng My vi truyn thuyt v
L Cao Sn, ng t ngh rn, v m ng T Long vn trn t
Cao Bng. Nhng ri, bao gi cng vy, c thuyt ch l c
thuyt. Ngha l cn phi su tm nhiu t na C Loa, v

209

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c bit dc ng ln Vit Bc, cn phi n ch nhng kt qu

mi ca Vnh Ph v H Ty: cho n nay, trong tay ngi tm
hiu vn hc dn gian, cha mt pht kin tn k no v phng
php dm t ho c t cch hon ton loi tr v kh so
snh. Ngi lm dn tc hc cn c th b sung rng, trn c ba
khu vc va nu, cng tc iu tra c bn v lch s bin ng
dn s v dn c, v vn ho vt cht, ngn ng, kt cu xm
lng... mi giai on khi ng. V chng, quanh lai lch An
Dng Vng, cng nh bao vn khc thuc thi k th s,
ting ni quyt nh l ca nhng ngi o lch s t lng t.
V ni cho cng, chc nng chnh ca vn hc dn gian khng
phi l tng tr t liu khoa hc. Mc d c xy dng t mt
s k c lch s nht nh, v nht l b lch s ha cao l s phn ca hu mi truyn thuyt,- truyn k C Loa ch
ng vai mt thu knh, ni hi t cc ng x tm l ca nhn
dn C Loa trc lch s. Hi t mc tp trung nht, ri
hin thn thnh hnh tng ngh thut. Sng bao i da chn
thnh Ch, ngi C Loa khng th khng t hi v tng tch ba
vng ly m p vng c tr thn thuc ca h. tr li cu hi
gc, h xut pht t mt ct li chn xc t b thi gian xi
mn nhiu, tng bc dng ln mt nhn vt phi thng,
bng cch tip nhn thm nhng nguyn liu khng thun nht
do nhiu thi i cch xa nhau cung cp. Khc no cc vng ly
C Loa, tuy sn gc t thi u Lc, nhng c bao th h
sau, t M Vin, L Pht T, n Ng Quyn... bi p thm,
lm bin hn dng thi ban u. Song song vi qu trnh tip
nhn, chc hn cn c c mt qu trnh kh dn. D sao, di
hnh thc gn ta nht ca truyn thuyt C Loa, cc nguyn liu
bc tp c ngi y kho ha li, bng cch khun tt
c vo mt s lch s thng nht. M hnh y, chng ta
c lc ra, nhn thy rng n khng mu thun vi thng bo

210

chnh tr ca nhng triu i phong kin c lch s trao cho

nhim v mi nhn trong cng cuc gi gn v cng c nn c
lp.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Truyn thuyt C Loa, tt nhin, cha phi l lch s, hay

khng phi lch s ng vi tiu chun ca khoa hc hin i,
nhng l thc lch s ca nhn dn, hn th na, l cng
lnh c c thi v yu sch ca nhn dn trc lch s. S
thc , c Phng nh, vi u c l gch cc oan m hp hi
ca nh nho, khng mun hiu, hay ni cho ng hn l khng
th hiu. Cn ngi C Loa th khng h tic cng t im cho
Vua Ch, ngi anh hng truyn k vt qua bu tri th s
nh mnh sao bng cui cng, trc khi t nc chm di mn
m nghn nm Bc thuc. T im bng mi phng tin thu
nht c dc ng lch s, bng mu sc chi li tha hng
ca thn thoi nguyn thy, bng khng kh huyn hoc tip
thu ca o gio hay Mt gio, bng hin thc dn gian bnh d,
bng c mt s chi tit trch ra t khun so phong kin..., l
thay, cc cht liu khc nhau , tuy khng trnh khi i lc
va chm t ngt, cui cng vn t li c trn din mo ca
Vua Ch, thnh nhng nt n hin, khi h khi thc, khng
thiu phn hp dn. Bt php a tr l sc thi thm m ca
truyn k C Loa, khin truyn thuyt y, tuy ri ra tng
mnh, nhng vn thng nht trong nhp iu gin cch, vn
tot ra duyn thm ca n, d c thiu hn kin thc s v
lng ly ca anh hng ca n hay s thi Hy Lp. Khun mt
lung linh nh gn nh xa y, chng ta s c dp chim ngng
nhiu ln na: l nhn vt chnh, Vua Ch cn ng gia truyn
thuyt C Loa cho n cui.
__________________
* Vit chung vi GS Trn Quc Vng.

211

om

1. Cc nh thn thoi hc phng Ty quen gi s ny l thn

thoi hng thy. H ch t lu n thn thoi hng thy, khng
nhng v, i vi ngi phng Ty, y l mt ti quen thuc (c
trong kinh Thnh o C c), m cn v ti y c ph cp trn
mt a bn rng ln, chu u, chu , chu M, phn no c chu
Phi na. Theo mt kin c thi c nhiu ngi chp nhn, th ni
chn rau ct rn ca n c l l khu vc Trung Cn ng.

is

ts

.c

nc ta, s ni trn kh l ph bin, khng nhng trong truyn

thuyt ca mt s dn tc c tr trn lnh th Vit Nam cha lu lm
(v nh ngi Mo), m c trong vn hc dn tc ca nhiu cng ng
th c xem nh lu trn t ny (ngi Mng chng hn).

ga

nt

hr

op

ol

og

Chng ti gi l s cuc lon lun khi nguyn, v ta th m tp

hng thy nhiu khi phai nht, trong khi m tp lon lun li
thng c nhn mnh. gi l lon lun, th bao gi cng b Tri
t trng pht, v vy cc nhn vt trong cuc thng gp nhiu bc
him ngho. V d: theo mo Mng, sau khi Cn ly em gi, l nng
D Kt, th Vua Tri sai Thin Li xung nh: thot c nn ny, hai
v chng li sinh con tn tt, phi lp k gii oan mi tai qua nn khi.
Trong huyn tch Xm G, chng ta khng thy nhng bin c thuc
loi y tip theo cuc lon lun khi nguyn.

ht

tp

://

yo

un

2. V mt ny, trong bi ta vit di triu Hng c, khi hiu

chnh li b Lnh Nam chch qui, V Qunh ni r rng: T
trc...cha c quc s ghi chp, cho nn nhiu truyn b mt. May
cn truyn no khng b tht lc, ring c dn gian truyn ming...
Nhng truyn chp y l s trong truyn chng, lai lch ra sao, c
t thi no, tn h ngi hon thnh, u khng thy ghi r. Vit ra
u tin l nhng bc ti cao hc rng i L- Trn. Cn nhng ngi
nhun sc l nhng bc qun t bch nh hiu c ngy nay (tc thi
L). K ngu ny th nghin cu gt u, gc ngn, trn thut li m
suy xt cho sng t ngi vit... qun mnh dt nt em ra hiu chnh
xp thnh hai quyn... (Nhng ch in nghing l do tc gi bi ny

212

nhn mnh). Lnh Nam chch qui (bn dch ca inh Gia Khnh v
Nguyn Ngc San), H Ni, 1960. Trang 18- 19.
3. Ch Php: acculturation.

om

4. Trong vng C Loa v ph cn bt x hi nhi l cch ni u

ming ca nhn dn ch tm lng cng th An Dng Vng v tham
gia vo vic t l n Thng. Tn tm lng y: C Loa, Vn Thng,
Mch Trng, Cu C, i Bi, Ngoi St, Tn Gi, Th Cu.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

5. Hng Trm v L Kh u thuc huyn ng Anh, trong vng

C Loa v ph cn. Theo thn tch, th Qu Minh i vng l con mt
gia nh h Phm lng Hng Trm, n hai mi mt tui, ng ly
hai mi lc s lng i nh gic Thc gip Vua Hng. Gic tan, ng
ko v khao qun vo ngy mng 10 thng 2 m lch. T , hng nm,
c n ngy y Hng Trm m hi. Theo cc thn tch Tn Vin sn
thnh, th Qu Minh i vng v Cao Sn i vng li l anh em
rut, ng thi l em h v b tng ca Tn Vin. Cao Sn v Qu
Minh c th ti nhiu lng Bc Ninh v Vnh Ph c. Thn Nim
Hng c th ti lng L Kh cng l tng ca Hng Vng, tng
nh Thc.

un

ga

6. Nguyn Khc Xng, Truyn thuyt Hng Vng Vnh Ph v

cng cuc tm hiu lch s thi i Hng Vng- Nghin cu Lch s,
H Ni, s 134, thng 9 - 10 - 1970, tr.48.

tp

://

yo

7. Trn Co vn tn l H Ong, thi thuc Minh trn trnh chu

Ngc Ma, t xng chu ba i ca vua Trn Ngh Tn. Thng 12-1426,
chun b giao thip vi nh Minh, L Li lp Co lm vua. Sau khi
Vng Thng u hng, vo thng 1-1428, Co cm thy vai tr mnh
ht, bn b trn. L Li cho ngi ui theo git cht.

ht

Trn Nguyn Hn, chu ni Trn Nguyn n, thuc dng di Trn

Quang Khi, tham gia khi ngha Lam Sn, lp nhiu cng ln, rt
c ngi ng thi trng vng. L Li ln lm vua, Hn cho rng
nh vua c tng nh Vit Vng Cu Tin, khng th cng hng
yn vui sung sng c, nn t quan, lui v n ti vng Lp

213

Thch (trn t tnh Vnh Ph ngy nay), nhng ri vn b oan v bt

v kinh tr ti. Trn ng v kinh, Hn nhy xung sng t t (1429).

om

8. t Ba vn min ng tnh T Xuyn (Trung Quc) ngy nay,

trung tm l vng Trng Khnh. t Thc min Ty tnh T Xuyn,
trung tm Thnh . Ni r hn ht v Ba Thc, c sch Hoa Dng
Quc ch, do Thng C son vo i Tn. Trc S k ca T M

is

ts

.c

Thin, v Hn th ca Ban C, cng ni n Ba Thc. Cc c ta

ngy trc bit n Ba Thc, c l l qua nhng sch ni trn. c bit,
hai sch k sau u ni n truyn thng rn st Ba Thc. Thn tch
L Cao Sn, t ngh rn nc ta, cng bo rng ng qua Ba Thc
hc ngh.

ol

og

9. Thi thuc ng, An Nam, c Khng Cng Ph, ngi chu

(Thanh Ha ngy nay), i hc Trng An, kinh nh ng,
tin s. Xem ng Th - Khng Cng Ph truyn.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

10. T Tng v N Oa, hai nam n khng l trong chuyn i xa

ca ngi Vit, c nhng sinh thc kh ngoi c: dng vt ca T
Tng di hng si tay, m vt ca N Oa bng my mu rung (s
si tay v mu rung thay i tu tng d bn). Chung quanh nhng
biu vt phn thc ny, ngi Vit xy dng nhiu tch truyn
ngn gn, bun ci. Ph bin nht l chuyn T Tng bc dng vt
thay cu cho mi ngi gng gnh sang sng... Lu : T Tng v
N Oa vn l khi nim v tr lun v tn nhn vt ca thn thoi
Trung Quc, khng lin quan g n cc chi tit v tch truyn k trn.
V vy, chng ti e rng cp nam n khng l trong chuyn i xa
Vit vn mang nhng tn khc.

ht

tp

C th ni rng ng Tung - Pa Ta (ng ng -B ) l T Tng

- N Oa ca ngi Mng, cn i Lc Cc (ng Lc Cc) l T Tng
hay ng ng ca ngi Thi. Nhng tch bun ci v sinh thc kh
ca cc nhn vt ny gn ht chuyn T Tng - N Oa trong chuyn
i xa Vit (k c tch bc cu...). Hn T Tng, ng v Lc Cc cn
thc hin nhiu k tch ci to thin nhin. ng ng i cy, lng

214

om

ng cy tr thnh thung lng, t b vt ln hai bn ng cy l

nhng dy ni. Ln khc, ng gnh xung sng , nh chn
sng r cho dng nc chy theo hng khc... Lu : ng nhm
cp khng l trong chuyn i xa Mng vi nhng nhn vt cng tn
th ti mt s lng Hng Yn c. Thn tch ng ng - B
Hng Yn l mt bin th ca chuyn lon lun khi nguyn m
chng ti tm u bi ny.

og

trai), v th sinh ng con, thy u khng b.

is

ts

.c

Nng Tui Wn, nhn vt chnh ca mt ng mo Mng, cng l

mt ngi n b khng l. M t v p ca c th nng, mo Mng
lng vo li th tr tnh mt s hnh tng c th khng khi m
mu sc dc. Tui Wn thng chi ni g cy bi ci (hiu l: i vi

nt

hr

op

ol

Ghi ng - Ghih, hai ngi trai anh hng trong chuyn truyn k
ca dn tc Bana (Ty Nguyn), khng c tm vc khng l nh nhng
nhn vt trn. Nhng cuc i ca hai chng l nhng trn chin u
lin tc chng li mi th c thn trn tri, di nc, v trong lng
t. S kip ca hai chng c nhng mt na n ca Tan - anh hng
vn ho khc trong thn thoi ca nhiu dn tc chu i Dng.

un

ga

V Thnh Dng v L ng Trng, xem Cao Huy nh, Ngi anh

hng lng Dng, H Ni, 1969 v Vit in u linh (bn dch ca Trnh
nh R), H Ni, 1960, tr. 28-29.

ht

tp

://

yo

11. Theo truyn thuyt chng ti thu c ti ch, th b m ca L

ng Trng b con gii b sng Chm n tht trong lc con trai ca c
i vng. tr th cho m, khi v n nh ngi anh hng dng
chn bc qua sng, mi chn p ln mt bn b, khong gm xung
dng nc, chm gii t lm ba on. Ba lng Hi t ngn th gii,
ba lng Chm hu ngn th L ng Trng.

12. Theo li ta sch Mu t, ca Mu Bc, vit vo cui i ng

Hn, th di triu Hn Linh , Giao Chu... c nhiu ngi
theo o thn tin, luyn php tch cc v trng sinh... By gi, sau
khi Linh mt, thin h nhiu lon, ch mt mnh t Giao Chu l

215

tng i yn. D nhn ngi Bc thng n , nhiu ngi bit o

thn tin (luyn php) tch c trng sinh. By gi, nhiu ngi theo
hc o y...

om

13. Xem Thin uyn tp anh ng lc, truyn T o Hnh: V cha

l T Vinh b php s i in git, T o Hnh i Ty Trc hc o
v bo th. ng qua min Kim X Man ( Vn Nam, Trung Quc

op

ol

og

is

ts

.c

ngy nay). Hc xong, ng tr v, th php thut bng cch nm gy

xung dng T Lch: qu nhin gy tri ngc dng t cu Yn Quyt
(Cng Ct huyn T Lim ngy nay) n cu Ty Dng (tc Cu
Giy). T cho l php thut cao, T o Hnh tm git i in.
Cng theo sch trn, ng cn lm ba cho Sng Hin Hu em git ln
mi nh, ngn khng cho Gic Hong u thai lm con vua L (Gic
Hong l a b ln ba, bi bin Thanh Ha; tng truyn rng vua
L lm g Thng Long, n u bit). Theo Vit in u linh (sch
dn, tr.74), th T o Hnh hc c ca mt b c Ty Thin
mi php thing, k c php rt t, v thn ch ni (tc lani).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

14. Kinh Dch ni n nguyn kh, nguyn cht rt tinh t vn c

trong v tr v trong con ngi. T i Hn tr v sau, cc nh Dch
hc dn dn din dch khi nim nguyn kh y thnh kh thing tim
tng trong v tr chung c ln vua sng ti trung. Quan nim ny
khng khi bc l t nhiu nh hng ca o hc: V o sinh mt,
mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh vn vt, nh Lo T ni (o c
kinh), cho nn vn vt l kt qu ca o, khi nim m nho s c
th nh ng vi nguyn kh. Cho n y, khuynh hng qun trit
vn l khuynh hng duy vt nguyn thy. Nhng, t trc Hn, di
thi Xun Thu, vi Mnh T, nguyn kh sng to thnh ho
nhin chi kh y thnh thuyt tn tm (nhm gi ly ci kh ho
nhin) ri n Vng Dng Minh th khi nim tm c a ln
v tr quyt nh. l con ng i t nguyn kh n tm, thng
qua ho nhin chi kh.
Mt nh nho thi Nguyn, tuyt i trung thnh vi ch ngha

216

.c

om

trung qun, nhng t tng li nhum mu Lo - Trang, nh Nguyn

Cng Tr, tng vin dn ci Kh ho nhin ch i ch cng, So chnh
kh y trong tri t (Nguyn Cng Tr: K s) khi ng mun ni
ln nhn sinh quan anh hng ch ngha ca mnh. Trc y, mt nh
nho thi Trn, nh L T Xuyn, minh gii rng thn linh l ho
kh anh linh ca t nc, hin hnh di m my m, ln my
ng sc cm tinh th ny th n... (xem Vit in u linh - Sch
dn, tr.13, 49, 50).

is

ts

15. Theo bn Thc An Dng Vng s tch, phn Ngc ph, do

Nguyn Bnh son vo thi L (Th vin khoa hc X hi, s A.384, ch
Hn), th An Dng Vng ng ti thnh C Loa, o Kinh Bc,

op

ol

og

xa thuc huyn Yn Phong, Ph T Sn, qun V Ninh: tri Phong

Kh, xa thuc huyn Yn Phong sau i lm trang Kim L; li sau
thuc huyn ng Ngn, i lm C Loa trang. Nh vy tn Kim L
c l ra i t thi L - Trn.

yo

un

ga

nt

hr

16. Mt v d: theo nhiu thn tch Vnh Ph, th Thc Phn tin
qun v nh kinh ca Hng Vng theo 5 mi: mi th nht t
Bo Lc (thuc Cao Bng) ko xung, mi th 2 t Chim Ha (thuc
Tuyn Quang) ko xung, mi th 3 t Bch Thng (thuc Bc Cn)
ko xung, mi th 4 t V Nhai (thuc Thi Nguyn) ko xung, mi
th 5 t bin tin ln. Xem Trn Quc Vng v ng Nghim Vn:
Vn An Dng Vng v lch s ngi Ty C- Thng bo khoa hc,
phn S hc, Trng i hc Tng hp, H Ni, 1962, Tp I.

ht

tp

://

Nhng con ng k trn chnh l nhng mi tin qun c truyn,

ng thi l cc tuyn giao thng c min Bc Vit Nam, m s c,
t i Tng tr v sau, nhiu ln ghi chp. Xem Chu Kh Phi: Lnh
ngoi i p, v Hong Xun Hn: L Thng Kit, H Ni, 1949.
Tp I, tr.103- 104, 125- 127. Lu : 4 tuyn ng b k trn, u n
Th Cu (trn sng Cu), qua T Sn, ng Ngn (tc ng Anh ngy
nay), Gia Lm, ri n Thng Long.
17. Khi nim Kinh Bc, xut hin t u thi L, thng dng trong

217

thi L, bao gm vng H Bc ngy nay (Bc Giang v Bc Ninh c).

Xem i Nam nht thng ch - Bc Ninh tnh, v o Duy Anh, t
nc Vit Nam qua cc i, H Ni, 1964.

om

18. Trong thn tch 3 v tng h Nguyn, ni bt l nhng chi tit

thm sau: cc tc hiu, vic xy lu v l do ca n, t in, ng my
hng. y, chng ti ch mun nhn mnh ngun gc ca h tn gn

op

ol

og

is

ts

.c

cho ba v. Cn c vo li k ming cng nh cc gia ph cn li Kim

N th h ln nht v c tr lu i nht ti y l h Nguyn, ngha
l cng tc danh vi 3 anh em H - Hin - Vnh. ng t h Nguyn, t
Phc Chnh mi i l 25 nm (qua kinh nghim in d, chng ti
thy rng, trong hon cnh x hi ta thi trc, ch nn tnh mi i l
20 nm), th c Phc Chnh mi n Kim N trc y 350 nm , vo
thi L mt, ng lu hn l tn ba anh em h Nguyn: H Hin
Vnh r rng khng phi l tn m ch ng vi tc hiu ca 3 v (H
Quc..., Hin ng..., ng Vnh...).

un

ga

nt

hr

Qua iu tra dn tc hc vng ng Anh (ngoi thnh H Ni),

chng ti thy mt s h quy ngun gc ca mnh tn thi Hng Vng
An Dng Vng. H Trng lng Xun Canh k rng mt ngi
con gi trong h tng ly vua Hng: nh Xun Canh th mt ngi
con trai ca Hng Vng m m l b h Trng ny. H Dng lng
Chim Trch t ho rng v Ni Hu l ngi trong lng, nh Chim
Trch th Ni Hu, tng ca An Dng Vng.

yo

19. V nhng truyn thuyt c xy dng trn c s s ny, xem

Cao Huy nh, Ngi anh hng lng Dng, H Ni, 1969. Chng II.

ht

tp

://

C th k thm truyn thuyt m Trn Gia Linh (Trng i hc

S phm H Ni) cng b trong Hi ngh trao i v truyn thuyt
thi k Hng Vng Vnh Ph, hp ti Vnh Ph hi thng 7-1970;
trc y, lng Ph c (thuc huyn Ph Ninh, tnh Vnh Ph ngy
nay) th ba anh em cng l tng ca Hng Vng. nh Thc xong,
ba v lui qun v Ph c, v ha ti y. Nhn dn xy miu th
trn ba qu ni Vn - Ln - n. V mt thn thoi, khi nim ni c

218

lin quan n khi nim ngi khng l v khi nim tri (v d: Thn
tr tri trong thn thoi ca nhiu dn tc). n mt on sau, ta s
thy rng cc nhn vt trong truyn thuyt Hng Vng t nhiu u
gn vi ni.

om

20. Kinh Th xem my nm sc l triu chng thnh qun ra i

(ng sc tng vn - my nm sc bo tin mng). T , hnh nh my,

ol

og

is

ts

.c

vi nhng sc v dng khc nhau ng thi cng ng vi nhng con

ngi gn vi khi nim y. V d: Trang T dng hnh nh my trng
(bch vn) ng n dt, nhn tn, ng thi khng khi gi n
ngi n s... Chc hn hnh tng my nm sc, my ... t Nho
hc thm qua o gio. Trn tranh th nc ta, chng hn ngh
nhn khng qun v my mu bn trn cc nhn vt siu nhin (B
Cha Thng Ngn, Cu Hong Ba, Bch H... ).

ga

nt

hr

op

21. C th tham kho bn bo co ca Nguyn Lc (Ty Vn ho

Vnh Ph) ti Hi ngh trao i v truyn thuyt thi k Hng Vng
Vnh Ph, hp ti Vnh Ph hi thng 7-1970 do Chi hi Vn ngh
dn gian tnh Vnh Ph t chc. ng thi, xem cc bi ca o Duy
Anh, Vn Ninh, Nguyn Duy Hinh... bn v An Dng Vng v
nc u Lc, trong Kho c hc, H Ni, s 3- 4, thng 12- 1969.

yo

un

22. Hng Vng s tch Ngc ph c truyn (Th vin khoa hc X

hi, s A. 227, ch Hn) ni rng Thc Phn l b cha Ai Lao. Ai
Lao b l mt trong s 15 b ca nc Vn Lang. Ai Lao ni y l
t no? l nc Lo ngy nay, l t ca Ai Lao Di Vn Nam ngy
trc? Vn cn cn nghin cu thm.

ht

tp

://

23. Cc ngc ph An Dng Vng u khng ni n nhng chi tit

sau ny: n 20 tui Thc Phn nh nh Vua Hng, nhng ch
Phn can ngn. Hai nm sau, Phn nh - ch Phn v mt s b
tng ca Vua Hng m ca cho Thc Phn vo. Theo ngc ph, sau
nhiu trn chin u gia Tn Vin sn thnh v Thc Phn, th Tn
Vin khuyn Vua Hng nhng ngi cho Thc. Nh vy, vn bn
phong kin (ngc ph) th nhn mnh ch nhng ngi. Cn truyn

219

thuyt dn gian, sau khi tip thu ch c bn y, li thm vo

(hay vn cn gi li) mt s chi tit c tc dng nng cao kch tnh cho
tch truyn: tranh ginh mt ngi con gi, nh nh, ch can, li
nh, ni cng ngoi kch. Cn s c (Thu kinh ch) th ch ghi ngn
gn rng Thc Phn em binh nh dit Hng Vng.

om

24. Theo ngc ph Hng Vng Hng Vng s tch ngc ph c

is

25 Xem Trng ca Ty Nguyn, H Ni, 1963.

ts

.c

truyn (Th vin khoa hc X hi, s A. 227, ch Hn)- th Hng Du

Vng, tc Vua Hng th 18 ly c thy 100 v, sinh h 20 trai v 6
gi, 20 trai v 4 gi cht sm ch cn li 2 gi.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

26. ng mo t nc k lch s truyn k ca loi ngi - m

trng ca ng nht vi lch s ca dn tc Mng-, t khi con ngi
ra i vi cuc to thin lp a, cho n lc pht trin t vng ni v
ng bng, ri lp nn triu nh vi Vua Dt Dng (m chng ti
ng l bin m ca Vit Vng) K Ch. xy cung in, vua phi
mt ngi i sn am hiu ni rng, l n c (ng n ng
c), i tm cy chu ng chu st gia rng su. Vt nhiu gian
kh, ngi thin x tm thy cy thn. V sau, ng b mnh khi nhn
nhim v nguy him nht trong vic cht cy. n c cht ri,
xng ct ca ng cn gp phn gii quyt kh khn a cy t
rng su v n kinh k. Mc d khng phi l mt thin anh hng ca,
theo ngha thng dng ca ch y, chuyn t nc khng thiu
nhng nhn vt ho hng. Tuy nhin, ng mo dnh nhng li thm
thit nht ca tng n c, ngi lao ng anh dng m
bnh d.

ht

tp

27. Ti mt s vng ng bng Bc B, ngi Vit pht m o

thnh : Lc Long th c l Lc Lng; ng c thnh ng... Cng do
mt nguyn tc bin m tng t, m c vng nh C Loa v ph cn,
li pht m u thnh a: Thc thnh Thc... Thc ngha l: to ln. T
n ch gii thch khi nim Thc bng vc ngi cao ln ca Phn
con ng khng cn xa na.

220

om

28. Vng u um ven sng Cu, trn a phn tnh Thi Nguyn
c. Bui u, c thnh Tam Giang c th ch l thn sng, v sau
c ghp vo cc nhn vt Trng Hng - Trng Ht, hai v tng
ca Triu Quang Phc. Triu Quang Phc b git, L Pht T triu hai
ng n: hai ng khng tun lnh, ung thuc c m cht. (Xem Vit
in u linh, Sch dn, tr. 38; v Lnh Nam chch qui, Sch dn,
tr. 75-76).

ts

30. Xem ch thch 5.

.c

29. Xem Vit in u linh, Sch dn, tr. 45.

ol

og

is

31. ng Ni, ng Chon Von, Thn t Ngt... c th ti nhiu ni

Vnh Ph. Khng c s tch. C th k thm rng ni Tam o c
nh L phong l Thanh Sn i vng (xem Vit in u linh, Sch
dn, tr.65).

hr

op

32. Ti liu do Trn Gia Linh, Trng i hc S phm H Ni,

cng b trong bn bo co c ti Hi ngh v truyn thuyt Hng
Vng Vnh Ph, hp ti Vnh Ph thng 7-1970.

ga

nt

33. Theo truyn thuyt dn gian lng Ph ng v vng ph cn,

th Thch Linh tng n, lm nga , v bt dn ct c cho nga
n, nu nga khng n th git ngi ct c.

yo

un

34. Thch tng qun, hay Chuyn Thch tng i vng, c

dn lng Tin Li th (xem Bc Giang a ch, bn chp tay Th vin
S hc, tr. 190-196).

://

(Xem Hoa Bng: Kho lun v chuyn Thch Sanh, H Ni, 1957,
tr. 70).

ht

tp

36. Theo Cao Bng thc lc, do Nguyn Hu Cung son vo u i

Nguyn (chng ti s dng bn dch chp tay ca Khoa S, Trng i
hc Tng hp), th di triu L c ngi v i sn chu Thi Nguyn
(thuc tnh Cao Bng thi Nguyn), tn l Nng c Thi (c thn
nhn cho n qu v tn qu thy u bng ng, bn mt pht ho
thnh trm mi tn, trm pht trm trng, bn xong li thu c tn

221

ts

.c

om

thn v. Nghe tin, phin mc chu Thi Nguyn by gi, tn l B

Khc Thiu, bn dng Nng c Thi, hng li dng n thn ca Thi
chng li triu nh, Thiu lp mu git Thi chim n qu.
Nhng mi khi Thiu em n ra bn, tn c bay ngang, khng trng
ch. V sau, B Khc Thiu b qun triu nh bt c. Trong li ta
u sch, Nguyn Hu Cung ni r rng gp nht nhng vic c,
ri xn bt cha li. Nh vy, chuyn n thn ca Nng c Thi (hay
ca mt nhn vt no khc) hn c lu hnh a phng t
trc thi Nguyn.

is

37. Qu tc trung ng Nam Vit l ngi Hn (Triu chng

hn). Cn c dn ch yu, cng nh qu tc a phng, c th l ngi

op

ol

og

Choang c (kt hp vi nhng yu t M Lai vng duyn hi?). Chnh

v th m, khi t tng Nam Vit, l L Gia (ngi Hn), chy trn v
pha bin, th mt quan lang a phng- mang tn h khng Hn t
no: K, git ng, np u cho qun nh Hn.

ga

nt

hr

Ti liu hin c cha cho php ni chc rng ngi ci trn... xng
vng nc u Lc, cng c dn di quyn ng (tc ngi u Vit
v ngi Lc Vit) thuc khi tc ngi no. Ch c th phng on
rng: C Vua ln dn u khng phi l ngi Hn; vic lp quc
u Lc ch yu l kt qu vn ng ni ti ca x hi bn a.

ht

tp

://

yo

un

38. Nc Nam Chiu ra i vo khong th k VII-VIII. Cn c vo

ng Th - Nam Chiu truyn v vo Man Th ca Phn Xc, th
tin thn ca nc Nam chiu l su chiu (Chiu l tn gi th lnh
a phng). Chiu Mng X v pha nam, nn gi l Nam Chiu. V
sau, Mng X thu c 6 chiu vo mt mi, lp thnh nc Nam Chiu,
m trung tm l i L, tc Cn Minh ngy nay, ti tnh Vn Nam.
Ht nhn tc ngi ca nc Nam Chiu l ngi Thon; ng Thon
man- Ty Thon bch man. Theo nhng cng trnh tng i gn y
ca cc nh nghin cu Trung Quc th ngi Thon ni nhng phng
ngn thuc h Tng Min... Ni chung, Nam Chiu l mt tp hp
nhiu tc ngi; bn cnh ngi Thon, cn c ngi Thi na, by gi

222

gi l Kim Xi man (= man rng vng). T Cc man (= man xm chn),

T Din man (= man xm mt)...

om

Vo th k VIII, xut hin vng quc Pagan trn t Min in

ngy nay. u th k th XIII, cng vi s suy vong ca nh Tng
Trung Quc, mt s vng quc nh ra i min nam Vn Nam:
Mgaung pha Bc Bham, Mn hay Mng Nai trn ch lu sng

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Xaluen, Ahm Axam. Cng vo thi k ny, theo truyn thuyt Lo,
th mt th lnh Lo l Khun B Rm, em ngi Lo xui dng Nm
U n nh c min Lung Prabang ngy nay, ri, n gia th k
th XIII, xut hin nhng vng quc u tin ca ngi Thi,
lu vc sng Mnam, vi trung tm Xukhthai, v sau l Agiuthia.

223

/
om
.c

ts

c cu t chc ca lng Vit

og

is

c truyn Bc B

ga

nt

hr

op

ol

Tm hiu lng Vit c truyn, d c tnh t hn ch li

trong vng ng bng v trung du Bc B, v ch yu trong
phm vi cho php ca ti liu in d dn tc hc, l mt con
ng di, trn ti ang c i nt chng u: chng tp hp
ti liu. Trong hon cnh y, khng th a ra mt m thc
chung, cng khng th trnh by nhng bin th khc nhau ti
nhng khu vc khc nhau.

ht

tp

://

yo

un

iu duy nht lm c trong lc ny l nu ln, theo mt

trt t no (d c phn v on), nhng cu hi m ti vp
phi trong qu trnh tm hiu trn thc a, ng thi th gii
p chng trong khung mt bc tranh chung, vi iu kin ng
qun rng mi c gng gii p ch l mt gi thuyt lm vic,
m ri y ngi i in d s c dp thay th di nh sng ca
ti liu mi.
Mt tp hp nhng vn , d c trnh by di dng
no, khng phi l mt h s lun lun c th, v khng khi
nhc nh n mt cng, m tnh s lc t s lm cho nhiu
ngi khng va lng. Chnh v th m ngay t gi ngi vit

224

cn n tt c tm lng rng lng ca ngi c.

om

I. Mng c cu t chc trong bc tranh

ton cnh v lng Vit c truyn

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

C cu t chc l mt kha cnh ca c cu x hi - chnh

tr. Nhn trn mt bnh din khc, y cng l mt thnh phn
ca kin trc thng tng. Bi nhng l do d hiu, kha cnh
y ca lng Vit c truyn tng c mt s tc gi Php ng
Dng lu , m lu ngay t khi cng cuc bnh nh vng t
mi chim cha hon ton chm dt(1). Tuy nhin, sng v vit
trong khng kh hc thut ca on cui th k trc v on
u th k ny, khng c trong tay mt khung quy chiu no ln
hn cc x hi Hy La thi vin c, v, i vi nhng ngi cm
bt vo na sau th k trc th l Phuyxten Culngi
(Fustel de Coulanges) v m hnh thnh bang c i(2) h
quan tm n cc c cu duy l (lng, x, b my chnh quyn
cp x...), hn l n cc c cu tng i n tng (nhng t
chc dn gian nh gip, phe...). Mt iu cn ni ngay,
trnh mi hiu lm v ch, l s ln nhng tc gi gi l ng
Dng ny, d dnh cht vo s kin v b my thuc a,
nhng c l chnh bi vai tr ca h trong b my y, c nhiu
c gng nhn mt cch khch quan lng x Vit c truyn, m
h khng tic li ca ngi, v chng vi mt s thit ch dn ch
ca phng Ty ng i. D sao, con mt ca ngi s quan
tham gia cng cuc bnh nh, ca v vin chc cao cp
thuc a, ca nh truyn gio... khng thc y h quan tm
ng mc n c s kinh t ca lng Vit c truyn, cng khng
to iu kin cho h t kin trc thng tng (trong c c
cu t chc) ln trn c s kinh t m xem xt. iu ng nghnh

225

ts

.c

om

l nhng ngi u tin kch thng vo c cu c truyn ca

lng x Vit, c bit lng x Vit Bc B, m kch lm lc
su cay, li chnh l mt s tr thc Vit Nam c o to t
trng hc Php. K ra, khng c g ng ngc nhin: di mt
ca tng lp ngi t nhiu u ha v mt t tng v c xu
hng ci lng ny, lng x c truyn, vi cc c tc ca n,
trong khng thiu g nhng h tc, l mt trong nhng
chng ngi vt ln nht trn con ng ci cch (ngha l u
ha) m h mong mi yu cu(3).

nt

hr

op

ol

og

is

T Cch mng thng Tm 1945 n nay, d dn dn

thy c vai tr ca lng x trong lch s ni chung, v lch s
chng ngoi xm ni ring ca dn tc, cc nh nghin cu Vit
Nam quan tm n x hi c truyn ch mi dnh c th gi
v cng sc bc u i vo c s kinh t, v mt phn ca c
cu x hi, phn hp th giai cp. Ni dung ca cuc tho lun
m Vin S hc nh t chc quanh ch lng x Vit Nam c
truyn vo u nhng nm 70 l mt bng chng(4).

yo

un

ga

Nh vy, c cu t chc ca lng Vit c truyn, trong mi

quan h bin chng vi c s kinh t v hp th giai cp, vn cn
c th c xem l mt khong trng cn lp dn. M cng
n lc phi bt tay vo lp, t nht cng v nhng mc ch sau
y:

tp

://

1. Tin n mt bc tranh ton cnh lng Vit c

truyn

ht

y l mc ch chnh, c th ni l nh m u, m
cc mc ch khc ch l h qu. Lng l t bo sng ca x hi
Vit, l sn phm t nhin tit ra t qu trnh nh c v cng
c ca ngi Vit trng trt(5). Hiu c lng Vit l c trong
tay c s ti thiu v cn thit tin ln tm hiu x hi Vit

226

.c

om

ni ring, v x hi Vit Nam ni chung, trong sc nng ng

lch s ca n, trong ng x cng ng v tm l tp th ca n,
trong cc biu hin vn ha ca n, c trong nhng phn ng
ca n trc tnh hung m lch s ng i t n vo. iu
r rng. Nhng, nh va ni trn, bc tranh lng Vit c
truyn ca chng ta cn thiu nhiu mng, trong , thuc loi
quan trng nht, c mng c cu t chc.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

nh rng c cu t chc ch ra i trn mt c s kinh t

nht nh. V trong khun kh ca c cu x hi - chnh tr
chung m n ch l mt b phn. Tuy nhin, vi t cch mt
thnh phn c tnh c lp tng i ca kin trc thng tng,
n nh hng tr li c s kinh t v nhng b phn khc ca c
cu x hi - chnh tr. Chnh v vy m chng ta khng mong g
hiu c c s kinh t v c cu x hi - chnh tr ca lng
x(6) cho tng i trn vn, nu cha kp ni n c cu t
chc v tc ng ngc li ca n. Mt khc, c cu t chc ca
lng Vit c truyn (vi yu t biu hin v n tng hp thnh
n) li l khung cnh din bin, hn th na, l iu kin tm
l rt phc tp, m ch ring c s kinh t v hp th giai cp
cha minh gii.

yo

2. Gp phn soi sng thm lch s dn tc di cc

triu i xa

ht

tp

://

Cng ngc dng v nhng triu i xa, chng hn t th

k XVIII tr v trc, lch s Vit Nam cng dung qu nhiu
vng tm ti. Bin nin s v cc vn bn ch Hn him hoi cn
st li n hm nay thng ch cung cp c nhng s kin ln
v chnh tr, qun s, thng hoc mt vi bin c x hi. C vn
dng kho lo n my t tng lch s hin i, ngi vit s
cng ch c th hiu r hn bn cht ca tng s kin hay bin

227

ol

og

is

ts

.c

om

c c phn nh, qu lm l ni lin cc s kin v bin c y

li thnh mt s tin ha t nhiu ng tin cy. Cn nh hnh
dung sao cho c th hn mi trng din bin ca cc s kin v
bin c y, t gi thuyt b sung thm nhng kha cnh mi
cho cc s kin v bin c y, gii thch nhng khi nim m th
tch c ch nu tn gi ng thi ch khng trnh r ni
dung(7)..., trc nhng nhim v chng ta nh b tay, gii
lm th cng c th a ra mt vi c on thiu c s, m c
ngi vit ln ngi c u liu trc rng c l s chng bao
gi minh xc ni. Mt bc tranh ton cnh v lng Vit c truyn
s cung cp cho ngi vit lch s dn tc di cc triu i xa
mt cng c tham kho tt, ly cm hng t y, m th
thng nhng ch tc va nu.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Lng Vit c truyn ni y, m chng ta ang mong

mun c ngm trn mt bc tranh ton cnh, tt nhin khng
th l lng Vit c, khng th l lng Vit di nhng triu i
xa. Phng php dn tc hc khng cho php ngc dng thi
gian qu xa nh th. Tuy nhin, lng Vit c truyn, d ch c
truyn di dng c nh hnh trong thi Nguyn, triu i
cui cng (th k XIX), v nht l trong ch thuc a, ngha
l vo hm trc ca Cch mng thng Tm 1945, vn thc s
c truyn trong chng mc n l t to ca mt x hi ng
phng tin cng nghip, m mt trong nhng c im ln l
tnh ngng ng tng i. Trn bc tranh ton cnh v lng
Vit c truyn, t s c nhiu mng, nhiu nt rt mi, nhng
yu t ra i khng bao lu trc mc thi gian m ta chn lm
chun khi thm hi dn tc hc. Nhng, t ti liu in d (kt
hp vi th tch c) chc chn chng ta cng s lc ra c mt
i nt ng li (ch t cng vng li) t nhng thi xa xa hn.
Nhng du tch (hay hi m) y, i vi ngi vit c s, c th

228

om

l nhng gi khng tha, thm ch nhng im quy chiu b

ch, khi m ti liu c th do bin nin s cung cp c dng
hu cn. D sao, cng vic trc mt l hon chnh bc tranh
ton cnh ni trn, bng cch b sung thm nhng mng cn b
trng, trong c mng c cu t chc.

.c

3. Gp thm ti liu thc t cho cuc tho lun cha

chm dt v phng thc sn xut chu

hr

op

ol

og

is

ts

D c t tn l g, th cuc tho lun v lng x Vit

Nam, do Vin S hc xng cch y khong mi nm(8)
vn thc t xoay quanh trc phng thc sn xut chu . Trn
t Vit Nam, c tng tn ti phng thc sn xut chu hay
khng? Nu c, th phng thc y, Vit Nam, khoc thm
nhng c im g? Nu khng, th ci gi l cng x nng thn
hay cng x lng ging, Vit Nam, thc ra l ci g, v bng
cch no vn lu li nhng du tch, cn nhn ra c, c
tng x hi di cc triu i c xem l phong kin.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Nhng cu hi c bn y cha c gii p cho dt khot,

th cuc tranh lun tt i trong lng l, phn no c l v
thiu nhng ti liu sng em v t thc a. Nhng ti liu
thng s, rt t th tch c ra, t soi sng bng cc cng trnh
v phng thc sn xut chu ca nhiu nh s hc quc t
ng thi, mi c kh nng gip t vn v gi ln nhiu cu
hi mi, cha sc nng gii quyt vn . Ngnh kho c
hc trong nc, by gi ang bn rn trc nhng pht hin mi
v thi s s, khng tham gia cuc tho lun. Ngnh dn tc hc,
cn trng nc, ch dm tham gia t xa bng mt hai bn tham
lun e d. Nh vy, cha th ni l cuc tranh lun chm dt.
N ch tm ngng..., hn ch i ti liu mi. Ri y, s c
lc li bng ln, ti tin th, d ch v hnh trnh ca thc Vit

229

om

Nam t trn ba mi nm nay l mt cuc t tm trng k, t

tm khng mi mt, cn tin ln na. Phi gp ti liu cn gp
vo, c bc tranh thc s l ton cnh v lng Vit c truyn, m
ngnh dn tc hc Vit Nam c trch nhim b sung thm mt
s mng, trong c mng c cu t chc.

.c

4. Gp phn vo cng cuc iu tra c bn xy

dng nng nghip ln

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

V vn lng Vit ng bng v trung du Bc B l nhng

t bo sng, vn sinh thnh mt cch t nhin, ra i m khng
phi thng qua bn tay nn to ca chnh quyn trung ng,
tng tn ti lu di vi mt din mo v c tnh ring bit cho
tng lng, nn c cc triu i ni tip nhau trn t Vit
Nam xem nh nhng cu kin c sn: ... Mi triu i, ty
nhu cu t chc hnh chnh - x hi ca mnh, lp ghp (cc cu
kin y) li theo thit k ny hay thit k kia, xy nn nhng
n v phc hp hn: nht x nht thn, nht x nh thn, nht
x tam thn...(9). Nh vy, hp th v din mo ca x c th
i thay, lng chng v th m thay i, nu ta khng tnh n
nhng bin chuyn nh nht v kh nhn din ra hng gi
trong tng t bo mt. T 1945 n nay, qua hai cuc khng
chin, qua Ci cch rung t, ri phong tro hp tc ha, i
vi sinh mnh ca lng c, chnh quyn cch mng x s khng
khc trc l bao: V mt phn chia a vc v t chc cc n
v t c, lng c vn tn ti(10). D c gi l thn v ng vai
mt thnh phn cu thnh ca i x mi(11), d ha thn
thnh mt hp tc x, thm ch mt i sn xut hot ng
trong khun kh hp tc x ton x, tng lng c, cho n nay,
vn gi li din mo c bn ca mt t bo, vi mt khu t t
c ring, mt tn gi ring, v t nhiu truyn thng ring.

230

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ch vi ch trng xy dng nng nghip ln x hi ch

ngha trn nng thn ton quc, do i hi ng Cng sn Vit
Nam ln th IV ra, ln u tin trong lch s dn tc, s tn
ti ca lng c mi c t thnh vn . Thc ra, cha mt
ngh quyt no ca nh nc nu ln vic gii th lng c. c
s, n v lin hp cng - nng nghip ca nng thn x hi ch
ngha s l huyn. Nhng, xung quanh th trn huyn, vi cc
tr s chnh tr, vn ha x nghip cng nghip ca n, mt vng
nng thn rng ln s cn c cu trc ha li, sao cho thch
hp vi phng thc lao ng v sinh hot ca nng nghip ln.
Ni u xa, mt trong nhng nhu cu trc mt, t nht cng
theo kin ca mt s chuyn vin, l dn nhng im t c l
t li, bin th c c thnh t canh tc, nhm m rng din tch
trng trt. Trong trng hp , chng hn, cn nn c gi din
mo ca tng lng c trn t t c mi, hay phi chng cn gii
cu trc nhng lng c? Gii php th nht c li n u, c
hi n u? Trong chng mc no tnh lng ngha nc,
trong khung cng cm ca lng c, c th hn ch tm nhn ca
ngi nng dn mi, km chn h li, li h tr v vi nhng o
vng hi ha quen thuc ca th gii nng thn c? Nu thc
tin ca nng thn Vit Nam hin nay i hi gii php th hai,
th phi lm nhng g to li, bng nhng hnh thc dn tc
quen thuc vi ngi nng dn Vit Nam, mt si dy cng cm
mi, trn vng t t c mi?

ht

tp

tr li nhng cu hi trn, v nhiu cu hi khc cng

loi (tt s ln lt ny ra trong qu trnh xy dng nng nghip
ln), ch qui chiu vo nhu cu trc mt ca ng li, hay vn
dng l lun chnh tr chung thi, hn l cha . Cn phi hiu
bit lng c trong cc thnh phn ca n, trong cch g lp cc
thnh phn y li vi nhau, trong phng thc vn hnh ca

231

tng th, trong ng x tm l ca nhng con ngi sng hng

th k lin trong lng tng th . y hn u c, mt bc
tranh ton cnh v lng Vit c truyn l rt cn thit, trong
tt nhin khng th thiu mng c cu t chc.

om

II. Nhng chiu t chc ca lng Vit c

truyn

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Mt trong nhng iu gy chong trc tin cho ngi i

tm hiu lng Vit c truyn trn thc a l tnh cht phc tp
ca c cu t chc. Trong gii hn ca mt lng, c dn nng
thn t tp hp li bng nhiu hnh thc t chc khc nhau, mi
hnh thc c chc nng ring, tiu chun nhn thnh vin ring.
Nhng, bng hot ng ca mnh, tng hnh thc, d t nhiu,
u gp phn vo vn hnh ca lng, xem nh mt tng th.
Nh vy, vn c cu t chc ca lng Vit c truyn i hi
ngi nghin cu n phi ln lt d vo tng hnh thc t chc,
trc khi lp rp cc hnh thc y li thy cho c vn hnh
ca tng th. Nu ln trc sau tng loi hnh mt, dng li
trc ni dung c th s on ca tng loi hnh, bn qua mt
hai vn m ni dung y tt yu t ra, ti mun nhn th lm
mt cng i vic: khoanh dn cch t vn nghin cu c cu
t chc ca lng Vit c truyn, ng thi, m trc ng i
li li ca dng lp lun.

://

A. Ba thng s c bn

ht

tp

Ba thng s ny c lin quan n c s kinh t v hp th

giai cp ca lng Vit c truyn. Chng, tt nhin, khng phi
l nhng hnh thc t chc, nhng kha cnh khc nhau ca c
cu t chc. Tuy nhin, nh ni trn, ch c th hiu c c
cu t chc trong mi quan h bin chng vi c s kinh t v
hp th giai cp. Hai nn tng y, tm hiu lng Vit c

232

is

ts

.c

om

truyn, thc ra, c bc u bit n, c bit l qua

nhng ti liu v s liu rt ra t cuc Ci cch rung t
thnh cng cch y hn hai mi nm, v qua nhng cng
trnh gn y hn v thng s Vit Nam thi gi l phong
kin. Mc du nhng d kin do cc ti liu v cng trnh ni
trn cung cp cn xa mc hon chnh, cn cha qu nhiu vng
tranh ti tranh sng, cc nh chnh tr v chuyn vin v c s
cng t y lc ra c mt s nhn xt c bn. Hy ghi li
y t nht l ba iu c lin quan trc tip n c cu ca lng
Vit c truyn ng bng v trung du Bc B.

og

1. Ch rung t t, v s tn ti ca cng in
cng th

ga

nt

hr

op

ol

Rung t ca lng, vn l cng hu, nh chng ta c

quyn gi thit, tri qua mt qu trnh t hu ha lu di.
Qu trnh ny m mn t bao gi, v din ra di nhng hnh
thc c th no? Khng r. V mt ny, bin nin s ca ta cng
kh m h. Cn c vo li ging ca cc chuyn vin v c s
(xem Ph lc I), ti xin ghi li sau y mt s mc ni tip nhau
nh du qu trnh ni trn:

://

yo

un

- Th k XII: Vua L Thn Tng quy nh mt s th thc

php l v vic mua bn rung t gia t nhn v t nhn.
iu chng t rng, t trc y, c rung t t (hn
cha nhiu) v hin tng mua bn rung t;

ht

tp

Th k XIII: Vua Trn Thi Tng, khng r v l do g, bn

mt s quan in (m c nh s hc hiu l rung cng ca
lng) cho t nhn;

- u th k XV: phc hi nng nghip sau chin tranh

gii phng dn tc, vua L Thi T cho nhp rung hoang vng
ch vo rung cng ca lng (quan in). Th l mt s rung

233

t t c cng hu ha tr li;

- T cui th k XV n cui th k XVIII: Ba th k ny

c nh du, qua bin nin s, bi hin tng m cc nh vit
s xa c gi mt cch chung chung l bin cng vi t;

og

is

ts

.c

om

- Gn gia th k XVIII: Ln u tin, mt nh nc trn

t min Bc nc ta (trong trng hp ny, l chnh quyn
ca cha Trnh) nh thu rung t. n lc ny, t l m rung
t t chim trn ton b din tch canh tc hn t n mt
mc kh cao, khin triu nh nhn thy rng, nu tip tc
khng nh thu vo rung t t, th cng qu s rt thit thi;

un

ga

nt

hr

op

ol

- u th k XIX: Nhng a b Gia Long (ra i di

triu vua Nguyn u tin), m mt s t cn n tay ta hm
nay, cho thy rng s lng rung t t ti tng x ng
bng v trung du Bc B, n lc by gi, t hn s lng
rung cng. Rt tic rng cha c mt cng trnh no s kt
nhng s liu do cc vn bn ni trn cung cp. D sao, u th
ca rung t t vo thi y t nht cng c ni ln qua s
kin sau y: Minh Mnh, vua th hai triu Nguyn, c lc
nh gii quyt nhng mu thun x hi trong nng thn bng
cch bin mt s rung t tr li thnh rung cng.

ht

tp

://

yo

Qu trnh c nh du bng nhng mc va nu trn,

nh vy, din ra qua hn su th k. l cha tnh n thi
gian (c th di dng dc) m rung t l t xut hin dn trc
khi c nhng quy nh ca L Thn Tng. V tt nhin, qu
trnh ko di hn su th k vn cha th chm dt vi
nhng nm u triu Nguyn, m, v sau di thi Php thuc,
cn i hi c y mnh thm trong khung cnh mt th
trng i mi (d cho th trng thuc a ch l ga xp ca
mng li trao i t bn ch ngha). Din bin ht sc chm

234

om

chp ca qu trnh bin cng vi t t hn bt ngun t nhiu

nguyn nhn kinh t - x hi, m ri y cc nh nghin cu c
s s dn dn bc ra cho chng ta thy. Ring i vi ti, mt
trong nhng nguyn nhn chnh c th l s vng mt ca
ngun bun bn nng ng, c bit l mt lung ngoi thng
thng xuyn. Nhng y li l chuyn khc.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Gi y, iu ng lu hn, i vi cu chuyn ang bn,

l: bn cnh rung t t, mi n rt gn y, ngay trc cuc
Ci cch rung t hi 1953- 1956, lng no cng cn li mt s
rung t cng, nhiu t ty a phng, ty trng hp c th,

ht

tp

nhng khng lng no khng c. Sau y l mt thng k tng

qut rt ra t cuc iu tra hi c do y ban Ci cch rung t
trung ng tin hnh vo nm 1953 ti 3.653 x min Bc
Vit Nam, v tnh hnh phn b rung t gia cc thnh phn
x hi khc nhau trc ngy bng n Cch mng thng Tm

235

1945.
Biu I(12)

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

T thng k trn, ta hy tm thi lc ra mt s liu thi:

rung t cng (bn cng bn t)(13) ch chim 25% ca tng
din tch canh tc. K ra, v khon ny, v cng trong thi gian
y, bo ch cn l t a ra nhng con s khc khng khp vi t
l trn, thm ch rt xa t l trn (5%; 4,1%...). Khng c g l:
y l nhng s liu hi c; th, chng li c c t nhng
cuc iu tra tin hnh ti nhiu vng khc nhau. D sao, iu
c th ghi nhn, nh mt hin tng khch quan, l t l thp
hay tng i thp ca rung t cng. Tnh cng hu ca ton
b t ai canh tc l c trng s mt ca ci cng x nng thn
xa m cc nh kinh in thng nhc n. Vi lng Vit c
truyn ng bng v trung du Bc B, chng ta khng th nui
o tng gp li ci cng x y, m, tri li, ng trc mt x
hi nng thn trong quyn t hu v t ai canh tc c
xc lp qua mt qu trnh lu di. Nh vy, nu nh c cu t
chc ca lng x Vit c truyn cn dng mt s nt dn ch
no , k c trong sinh hot chnh tr, th cng kh lng m gii
thch chng thun bng du tch m ca cng x nng thn
xa.
2. S phn ha giai cp

ht

tp

://

Cng vi qu trnh t hu ha rung t, tng lp a ch

xut hin, ln mnh ln, t xc lp dn thnh giai cp, thay th
cc vng hu nm thi p ln thi L - Trn v tr nn mng
x hi ca tp on lnh o nh nc qun ch: mi n trc
cuc Ci cch rung t ca thi hin i (1953 - 1956), giai cp
ny vn tn ti gia lng x Vit vi t cch ch nhn kinh t

236

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ca x hi nng thn. c tnh ca n, nh l r qua Ci cch

rung t, khng ch l din tch chim hu ca tng h, m
trc ht l phng thc khai thc rung t. V c h qu ca
phng thc y, tc quan h gia ngi v ngi hnh thnh
trong khung khai thc ni trn. Vn chim hu nhiu din tch
canh tc hn, so vi tng h thuc cc thnh phn x hi khc
trong cng lng x (tnh theo bnh qun nhn khu), mi h a
ch khng ch yu khai thc rung t thuc quyn t hu ca
mnh bng cch trc tip lao ng, m trc ht thng qua hnh
thc pht canh ca a ch, tc t in, trn vng ng bng v
trung du Bc B, ch yu l bn nng, tng lp ngi m quyn
t hu qu hn hp i vi rung t, khng th m bo cho
tng h mt cuc sng tm no , buc lng phi lnh canh ca
ngi ch rung. Bn nng b rng buc vo a ch bi a t,
m hnh thc ph bin trong nng thn c truyn Bc B: l t
r, mt loi a t hin vt qua ch rung v t in chia
nhau hoa li ca mnh rung pht canh theo mt t l c tp
qun a phng n nh sn (thng mi bn ly mt na: t
r i).

ht

tp

://

yo

un

Quan h a ch, bn nng hay pht canh - lnh canh vi

a t lm du ni gia hai v, l quan h kinh t - x hi chnh,
ti mun ni l ng vin phc nn din mo c bn ca x hi
c truyn Vit ng bng v trung du Bc B. Mc du nh
vy, n khng loi tr khi i sng mt s quan h khc gia
ngi v ngi trn bnh din kinh t: gia ph nng v c
nng; gia trung nng vi nhau; gia trung nng v mi thnh
phn x hi khc. Vn c di ra t nhiu rung t ngoi din
tch trc canh ca mnh, tng h ph nng phi vin n sc lao
ng lm thu. Cung cp sc lao ng ny cho cc h ph nng

237

is

ts

.c

om

l tng lp c nng, gm nhng ngi hu nh khng mnh t

cm di, do m kh rch o m, th li thng thuc
din t c v thn, khng h hng lm ni nng ta. Chen
vo gia hai i cc ca tng mi quan h, a ch v bn nng,
gia ph nng v c nng, l tng lp trung nng kh ng o,
m thnh vin l nhng h sng bng sc lao ng ca bn thn
trin khai trn rung t thuc quyn t hu ca chnh quan h
gia tng h trung nng v cc h khc trong lng, trong xm,
d thuc thnh phn x hi no, trn c bn, ch c th l quan
h cng c, v tng tr khi cn thit.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

K ra, nhng nt k ha trn y v c th ca tng

giai cp hay tng lp trong x hi nng thn c truyn ng
bng v trung du Bc B cng cn c b sung cho y sc
hn. a ch ly a t lm ngun sng chnh, nhng cng
thng thu mn nhn cng. Ph nng bc lt sc lao ng ca
ngi lm thu, nhng t nhiu cng pht canh thu t. Ngc
li, c ph nng ln a s a ch nh, d ch yu sng bng bc
lt, vn dnh mt phn ca din tch chim hu trc canh.
Trung nng khng bc lt ai, v khng b ai bc lt, nhng thng
hoc cng pht canh v thu nhn cng, c bit vo nhng lc
neo tng sc lao ng. Bn nng quanh nm cy r cho a ch,
nhng gp lc nng nhn, cng c th vc cuc i lm thu vi
bui... Li dng i sng thiu thn ca a s h nng dn lao
ng, nhng a ch sn tin mt v thc go thng d nht cn
lm giu thm bng cch cho vay nng li. Tm li, chng ta
ng trc mt x hi nng thn ch thc, phn ha giai cp,
trong xut hin nhiu hnh thc bc lt, d cho, trn thc
tin, ranh gii gia cc giai cp, cc tng lp x hi c phn nhe
ra, m nguyn nhn l quyn t hu i vi t ai canh tc.

238

Nhng iu , ta s bn sau.

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

D sao, cng v l do y m ngi nng dn sng trong

lng x xa kia khng h phn bit cc thnh phn x hi mt
cch rnh rt nh trn cc biu thng k c th ca tng h
chung sng vi h trong ng, trong xm, trong lng. Nhng, v
mt phn loi, di mt h, gia hai cc d nhn ca x hi
nng thn - mt nhm nh vi ng b, ng chnh, v mt s
ng hn nhng ngi khng mnh t cm di - , l c mt
ph rng gm bao thn phn kinh t chng khc nhau l my
m t phn khi nhau ch bng sc . Tuy nhin, cng khng
th v vy m ni, nh mt s tc gi nc ngoi, rng vic phn
nh thnh phn giai cp trong nng thn Vit Nam, hi Ci
cch rung t, khng xut pht t thc tin x hi kinh t, m
ch nhm tha mn hc thuyt u tranh giai cp. Phi chng
ngi trch c b m nh bi din tch chim hu hn hp ca
tng h thuc cc thnh phn b quy l bc lt, m khng quan
tm ng mc n then cht ca vn , phng thc khai thc
t ai?

ht

tp

://

yo

un

3. Mt x hi tiu nng

c mt nim v din chim hu rung t t ca tng

thnh phn x hi trong nng thn c truyn Vit Bc B, ngoi
biu thng k s I ra, chng ta c th tham kho thm nhng s

239

.c

om

liu sau y. Cng nh biu s I, cc biu s II(14) v s III(15)

u c thit lp trn c s nhng cuc iu tra hi c tin

og

Biu II

is

ts

hnh hi Ci cch rung t, v u phn nh tnh hnh m

trc Cch mng thng Tm 1945.

ol

B ch: Biu ny c thit lp trn c s nhng s liu thu thp

ti 68 x Bc Vit Nam.

op

c qua mt cuc iu tra hi c tin hnh trong Ci cch rung t

nt

hr

biu III

ga

B ch: Biu ny c thit lp trn c s nhng s liu thu thp

c qua mt cuc iu tra hi c tin hnh trong Ci cch rung t

un

ti 39 x v 31 thn Bc Vit Nam.

ht

tp

://

yo

Mc du mi biu mang mt tnh cht ring, v nhm mt

mc ch khc vi mc ch ca cc biu kia, c ba biu (I, II,
III) u hi t vi nhau t nhiu minh ha cho tnh cht phn
tn ca quyn t hu i vi rung t ng bng v trung du
Bc B. in hnh v mt ny, trong thi Php thuc, l tnh
Bc Ninh c (nay l mt phn ca tnh H Bc). Ti y, gia
lc cuc Ci cch rung t ang c tin hnh, ti tng gp
mt a ch m quyn t hu i vi t liu sn xut nng
nghip ch trm ln khng y nm mu Bc B rung t, vi

240

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

mt chn tru (tc mt phn t con tru, v y chung tru vi

mt vi h li xm). y u phi l mt trng hp qu c
bit: c xt s lng v t l cc h a ch cng loi y trn biu
II th r. Tm li, v nhiu l do - m cha mt nh nghin cu
no t vn phanh phui cho tht k - trong c th k n
tnh cht ct vn gn vi phng thc trng la nc, ri th t
nhiu truyn thng cng x, phn no c p lc dn s cng
v sau cng ln ng bng v trung du Bc B..., nhng c l
trc ht do v tc chm chp nh du qu trnh chuyn bin
ca t ai canh tc t cng sang t nh nu trn kia, m
quyn t hu v rung t y c vn ra nh th. Nh vy,
trong tng lng mt, a ch ln (chim hu t 50 mu Bc B
tr ln) khng nhiu, lm khi vng mt hn, a ch nh (chim
hu t 20 mu Bc B tr xung, cho n 5 mu), cng vi trung
nng, c bit trung nng lp trn (ti mun ni nhng h trung
nng kh gi, trc ht, v din tch t canh nui thn),
hp thnh mt b phn dn c kh ng o v rt nng ng
v mi mt. Cc biu s II v s III, tuy ch mi cung cp c
mt vi s liu c gi tr ch s (indicateurs) thi, nhng trong
mt chng mc nht nh, c ni ln iu .

ht

tp

://

yo

un

Vi tnh hnh ni trn v quyn t hu v rung t ng

bng v trung du Bc B, mc cho hin tng phn ha giai cp
gn lin vi qu trnh t hu ha cng in cng th, chng ta
vn ng trc mt x hi tiu nng ng vi tn gi ca n,
trong din chim hu ca a s a ch khng ng ni s
so snh vi in sn ca tng ch tri (fermier, farmaer) thng
thng u - M.
Mt c im ng lu ca ci x hi tiu nng ny:
ngi Vit vn c tp qun chia rung t t cho con trai, khng
ch cho con c, m c cho cc con th, din tch chim hu t

241

ts

.c

om

nhn c vn ra sau nhng ln tha k: din tch t hu cng

thu hp, ngi chim hu cng d ph sn, phi bn hay cm c
rung t i. Vi quyn t do mua bn t liu sn xut trong
ch t hu rung t t d dng b chuyn dch t tay gia
nh ny qua tay gia nh kia, m ch trong vng vi th h.
Phn tn - tp trung - phn tn... l qui lut bin chuyn ca
rung t t ng bng v trung du Bc B, di ch c.
Cu ni u ming ca nng dn khng ai giu ba h, khng ai
kh ba i l th.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Tm li, tng lng Vit c truyn ng bng v trung du

Bc B, c th ni ni l mt bin tiu nng t hu, trong
tng h nng dn t do, d thuc giai cp hay thnh phn x hi
no, vn l mt t bo kinh t c lp, vi l tng vn ln
ring r ca n. Vn ln v mt kinh t, nh. Nhng h
ngho nht vn ln c mt gia sn: cht t rung t, v mt
mnh th c vi mt ngi nh. Nhng h kh hn vn ln
m rng thm gia sn: thm rung t t, v c nh ngi cy
mt... Vn ln c v mt x hi na, v r rng, cho d c l
mt tiu th gii, vi ly tre v chn tri ring ca n, th lng
Vit c truyn cng b tch hp t lu i ri vo thang tn ti
ca mt nh nc qun ch trung ng tp quyn. thy cho
ht tnh dai dng ca sc vn ln y, c l cng cn nhc li
quan nim v thi gian ca ngi nng dn sng trong mt x
hi trc cng nghip, th li khng chu nhng tc ng bt
ng hng ngy ca mt th trng thc s nng ng: trong vng
quay u u v khp kn ca bn ma, xun li, thu qua tng
ngi c c cuc i thc hin l tng ring r ca mnh;
hn th na, c th gi gm k vng ca mnh cho cc th h con
chu v sau.
Tt c tnh hnh k trn buc chng ta phi dng li trong

242

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

chc lt trc trung nng v a ch nh, hai mu ngi in

hnh ca x hi tiu nng. V mt tiu s kinh t, ngi trung
nng, k c trung nng lp trn, cha qun c tin kip bn
c nng ca gia nh mnh. Nhng, v mt thc x hi, ngi
trung nng, nht l trung nng lp trn, vn mt cch c h
thng ln a v kinh t ca ph nng v a ch, mt a v m
ngi trong cuc cm thy khng qu xa tm tay ca mnh. V
tr trung gian y khin ngi trung nng d tip xc vi tt c
nhng tng lp trn, ln tng lp di. Mt khc, tuyt i a
s a ch trong tng lng x, nh ta bit, vn l a ch nh,
trng hp mt b h m din tch chim hu qu ln, cho php
pht huy nh hng c nhn n mc ln t uy th ca cc a
ch khc cng lng x, l trng hp him. Gia a ch nh vi
nhau, vn xy ra khng thiu g mu thun, nhng thng l
mu thun lt vt, m thm v ko di, khin h c th sng
chung lng, chung xm trong th bng mt, khng bng lng
b ngoi th xi li, nhng bn trong li gm gh ln nhau, cho
n khi nhiu mu thun nh tch t li, lm bng n mt mu
thun ln, u mi ca nhng v kin c khi dy da t nm
ny qua nm khc. Cc mu thun nh, ln y l nhng k h,
qua mt s trung nng lp trn nng ng nht lch mi dao
ca h vo, c th kim li (v nh mua li bng gi tng i
hi nhng rung t no m a ch bn ra tin theo
kin), nhng ch yu l t nng cao uy th trc mt dn
lng. Khng c g l, nu a s thy di trong nng thn Bc
B trc Cch mng thng Tm 1945 l trung nng lp trn, m
nt c bit nht trn din mo v trong ng x c ngn
ng bnh dn c kt li di mt hnh thc c ng: m b
thc, chc b go. Ri y chng ta s cn thy rng tuyt i
a s i din ca chnh quyn qun ch cp lng x cng l
trung nng, c bit trung nng lp trn. iu ny c xc

243

nhn, trn mt din rng ri, qua Ci cch rung t.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

V cui cng, tnh cht c i bng u ca ci x hi

tiu nng t hu ny, trong trng hp cc hn, li kt tinh
thnh s tn ti, trong lng lng Vit ng bng v trung du
Bc B, ca nhng phe phi khng ngng tm cch ln t
nhau, khi thm lng, khi ra mt, tranh ginh quyn li v uy
th, mi phe phi thng do mt s a ch c mu mt v k
mc cm u, nhng trung nng sng s nht ng vai thy di.
Ni l cc hn, nhng tnh trng ny u phi l qu him, v
l hu qu gn nh t nhin ca cc mu thun lng mc
trn dng din bin ca chng. Ngay c khi m cc phe phi
khng th ng hong xut hin trong lng, trong x - v nh
khi m uy th rt ln ca mt v hu quan giu c tt yu y
li ra xa tham vng ca cc chc sc v a ch nh -, th ci m
ti mun gi l c phe phi, con tt yu ca tnh trng manh
mn trong ch tiu nng, vn n np u y, ch ch c hi
thun tin t bin thnh hin thc ca cuc sng lng mc
hng ngy. c phe - phi y ly d lun lng mc lm chun
theo di; v phng tin nhn tin v loan tin: tng nng dn
mt c gng trnh by, trc d lun lng mc, mt hnh nh
u vo y v bn thn v gia nh mnh, v, khi cn thit,
cng ng gp phn ca mnh vo lung d lun .
B. Cc loi hnh t chc

://

1. Tp hp ngi theo a vc: Ng, Xm

ht

tp

Di con mt ca cc tc gi c in, nu khng tnh n

gi thit cha kim chng c v by ngi nguyn thy, th,
t thi vin c cho n nay, con ngi ch c hai phng thc tp
hp hnh thnh cc cng ng dn c: tp hp theo quan h
huyt thng v tp hp theo quan h lng ging. Hin nhin

244

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

rng lng Vit c truyn l mt n v t c c tp hp li ch

yu theo phng thc th hai. Ni mt cch khc, c dn trong
lng Vit khng nht thit ai cng l h hng ca ai,m
thng ch l ngi lng ca nhau, ngha l, i vi nhau, h
c bn l nhng ngi dng cng nhau sng trn mt a vc
gm mt khu t c tr v mt khu t trng trt (bao quanh
hay p st khu t c tr). Trong trng hp ng bng v trung
du Bc B, quan h trn gia nhng ngi khng cng huyt
thng li cng c xit cht thm bi hai nhu cu tr thnh
bc thit ngay t bui u: p bo v t c tr cng nh
t trng trt khi nhng cn lt l ca cc dng sng xui t
cao nguyn Vn Nam ra vnh Bc B; v xy dng nhng h
thng thy li nho nh trn t trng trt, gm nhng mng li
mng v nhng con phai, phc v cho mt nn nng
nghip trng la m i hi s mt l nc (nc, phn, cn,
ging). Chnh v th m, khi nghin cu nhng phn th ca
lng Vit c truyn, th kha cnh cn c lu trc tin l
cch thc phn chia khu t c tr.

ht

tp

://

yo

un

ga

V mt ny, lng Vit c truyn ng bng v trung du

Bc B tun th m thc ph bin sau y: lng t phn thnh
nhiu xm; xm t phn thnh nhiu ng(16). M thc
ph bin, ch khng phi m thc nht qun, bi v, nu nh
lng no cng nht thit bao gm mt s xm, th khng phi
bt c trong trng hp no xm cng trm ln mt s ng. Mt
cu hi rt t nhin, i vi bt c ai tng ngm cnh quan ca
lng Vit trn thc a: S tn ti hay vng mt ca ng, trong
khun kh xm, ph thuc n mc no vo th phn b ca cc
xm trn mt khu t c tr? Chng ti cha ti liu trong
tay tr li cho dt khot. Tuy nhin, kinh nghim in d
cng cho php thy c t nht l bn kiu phn b khc

245

nhau(17) (khng tnh n trng hp nhng lng chi li ven

bin, m chng ti cha c dp c tm hiu trn thc a):

om

1. Phn b thnh khi di v mng dc ng ci, nht l

dc b sng v chn (m nng dn v vi hnh xng c, mi
cng lng gn chn l li i vo mt ng hay mt xm;

is

ts

.c

2. Phn b thnh mt khi cht, trong cc xm t xp

cnh nhau thnh nhng bn c, tch nhau bi nhng li i
tng i thng, hay thnh nhng khng hnh th r rng,
tch nhau bi nhng li i ngon ngoo;

og

3. Phn b thnh hnh vnh khn t chn i ln lng

chng i: y l kiu phn b ta thng gp vng trung du;

op

ol

4. Phn b l t, mi xm cch bit nhng xm khc cng

lng bi ng rung.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Kinh nghim in d cn cho thy rng, vi kiu phn b

th nht, ng thng c mt nh l phn th ca xm. Cn vi
ba kiu phn b kia, c bit kiu th hai v kiu th t, th
theo s cm ca ti, ng ch xut hin trong chng mc din tch
rng, v a th bng phng, cho php ct phn t c
tr ca tng xm thnh nhiu con ng chy song song nhau
trong lng mt bn c. Vn xung quanh vn trn, cn
nhng cu hi ang ch c gii p. Trc ht: S tn ti hay
vng mt ca ng trong lng xm, ngoi l do th t ra, cn c
lin quan trong chng mc no n lch s t c ca dn lng,
v c ph thuc vo mt thm dn s no khng?

ht

D sao, iu cn nhn mnh y l xm v ng, d ch

l nhng phn th ca lng v mt c tr, li c cuc sng ring
ca chng, cuc sng ca xm, cuc sng ca ng, m t trc
n nay cc nh nghin cu lng mc cha lu n my. Mt
cuc sng nho nh thi, khng n o, c th ni l thm lng,

246

og

is

ts

.c

om

nhng l mt cuc sng ring ch thc. Bn anh em xa, mua

lng ging gn, Ti la tt n c nhau..., nhng ng x tp
th y, m ting ni dn gian m thc ha thnh khu ng,
quy chiu vo quan h gia ngi v ngi trong phm vi xm
v ng, hn l trong phm vi c lng. Gip lm c bn m
ci, m tang, k c khing n m ma, trong nhiu trng
hp, l bn phn m hng xm, hng ng gnh vc mt cch
t nhin, ch khng nht thit bao gi cng l nhim v ca h,
ca lng, ca gip. Cng vy, hin tng tng tr trong sn
xut thng din ra gia nhng h cng xm, khng my khi
gia nhng h khc xm.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Cuc sng ring ch thc, nh ta va ni, ca xm, ca

ng, v mi cng cm pht sinh t , kt tinh li quanh mt
hnh thi th phng gin n, nhng bn cht: th th thn ca
xm, ca ng. Ni th l cy hng u xm, u ng(18),
khng cch xa cng vo xm, vo ng l bao, v cnh im canh.
C trng hp cy hng c thay bng mt trang th t ngay
trong im canh u ng, u xm. Nhng iu quan trng hn
l hnh thi th phng y, vn hnh, cng i hi mt hnh
thc t chc ti thiu, m hot ng ly vic t t (theo mt
lch gn khp vi lch nghi l ca lng) lm ni dung. Ti thiu,
nhng l mt t chc c th, vi mt mc ch r rt: cc h
trong xm, trong ng, c i din bi nhng n ng ch h
hp bn trc mi ln cng bi, nh s tin m mi h phi
ng gp, phn cng cho nhau, v xong l th cng nhau n
ung. T chc cng c ngi cm u, hay, ni cho ng hn,
ngi i din, mt chc nng m cc ch h thay nhau m
nhim, mi ngi mt nm, theo th t tn ghi trong s nhn
danh(19). Thc ra, y l mt chc nng phc v tp th hn
l mt chc nng qun l dn. t nht th ngi ta cng quan

247

.c

om

nim nh th. Ngi i din hng nm y c trch nhim i

mi cc ch h n nh mnh bn bc, chnh ng ta i n tng
nh thu tin ng gp, ghi s, ri cng v con lm c cng,
khi l th thng thay mi ngi hnh l, nht nht theo ng
nhng quyt nh ca cuc hp chung. V, y, ln u tin
chng ta tip xc vi ci m ti mun gi l nn dn ch lng
mc trong nng thn Vit c truyn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

mc cc hn, xm hay ng cn c th l t chc m ngi

khng c con trai k thc rung hu, trc khi mt. Thng
thng ngi trong trng hp y ct mt phn din tch t
hu ca mnh cho cha lng, (tc hu cha) hay nh lng (tc
hu nh), tin chc rng li tc ca mnh rung hu s to
iu kin cho t chc c giao rung cng bi mnh hng nm,
vo ng ngy gi: bng cch y, ng s m bo trc cho
linh hn ca mnh c i i hng khi. l tc cng hu
rt ph bin trong cc lng ng bng v trung du Bc B.
cn l mt trong nhng trng hp rung t bin tr li thnh
rung cng, mt trong nhng ngun gc c th ca loi rung
t gi l bn cng bn t. Nhng, ti mt s lng m t chc
xm v ng rt nng ng, th tp tc a phng cn cho php
cng hu c vo xm hay ng na. Nh vy, lch t t hng nm
ca xm hay ng li tng thm mt s ln gi chp, nhng hoa
li ca rung hu khng ch m bo c ln gi thng nin
c lin quan n ngi cng rung, m cn gp phn gim bt
(c khi gim ht) nhng khon ng gp m cc h trong xm,
trong ng phi gnh vc. Hin tng cng hu c th cung cp
cho xm hay ng i cht din mo kinh t m n vn thiu,
nhng, iu c bn hn, cng nhn mnh ci khng kh m p
do mt mnh t t c nh to ra cho quan h gia nhng con
ngi khng nht thit cng huyt thng, m ngi nng dn

248

Vit ng bng v trung du Bc B cn mun ko di v tn

th gii bn kia.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Trn bnh din cng vic chung ca lng, ca x, xm (v

cc ng hp thnh xm) l ci khung a vc m chnh quyn
qun ch cp x chn la t chc vic bo v anh ninh tp
th : tun xm v im canh ca xm (c im canh ca ng,
nu c) u c t di quyn kim sot ca trng tun x
cng nh ca b my l dch ni chung. Tuy nhin, ngoi phm
vi bo v an ninh ra, chnh quyn cp x khng my khi vin
n ci khung t c y na. Trn ng bng v trung du Bc B,
a vc khng phi l khng gian cai tr ch yu ca chnh
quyn qun ch Vit Nam. y l iu cn lu ngay t gi, d
ch bi v, mt khi vt o Ngang i dn vo cc tnh
min Trung v min Nam, th ta thy xut hin ngay mt quan
nim khc: y, xm (ca lng min Trung) v p (ca lng
min Nam, tng ng vi xm), phn th ca lng v mt t
c, chnh l t chc m chnh quyn qun ch cp x phi da
vo lm trn mi nhim v i vi chnh quyn trung ng:
thu thu, v iu ng nhn lc. K ra, ngay Bc B, l dch
ca mt s x, vo giai on cui ca ch thuc a, sau mt
s cuc ci cch c cu t chc lng - x do thc dn Php tin
hnh cng trc thu, bt phu, bt lnh trong khun kh
xm. Nhng hin tng ny khng ph bin.

ht

tp

://

V cui cng, nu ta nhn ng - xm ca lng Vit di gc

t ai canh tc, tc gc ct ty ca mt x hi trng trt
tin t bn ch ngha, th, t nht cng trn ng bng v trung
du Bc B, y khng phi l nhng n v phn cng in
cng th. Cht t rung hu (nu c) khng to cho xm ng mt din mo kinh t hon chnh. th, nu xt n rung
t ni chung, khng phn bit cng t, th phi khng nh

249

og

is

ts

.c

om

ngay rng khng c mt h thng rung t ca xm ng. Rung

t ca mt lng, bao quanh hay gip mt sau khu t c tr,
c phn b theo th t, thnh nhng x ng, cc x nhiu
khi an xen ln nhau, khng x no ch gip ring vi t c tr
ca mt xm, mt ng thi. H thng chung ca lng, ngoi tr
trong mt vi trng hp m cc xm cng lng c nh v
trn mt t theo kiu phn b th t ni trn (phn b l
t). V nhng l do va nu, trn a b ca lng - x, cc
mnh rung khc nhau c ghi (vi tn gi ring v din tch
c th ca chng) theo x ng, khng theo xm - ng. Khng c
rung ng. Ch c rung lng.

hr

op

ol

S qu qut y v kinh t ca xm v ng cng nu r rng

hai khi nim ny ch lin quan n khu t c tr ca lng,
khng dnh n vng t trng trt (cng l mt phn ca a
vc lng), ch l nhng phn th ca lng thun v mt t c,
hon ton khng phi l nhng t bo x hi.

nt

2. Tp hp ngi theo huyt thng: H

ht

tp

://

yo

un

ga

Lng Vit c truyn ng bng v trung du Bc B l mt

n v dn c c tp hp ch yu theo quan h lng ging. Tuy
nhin, khng phi v vy m quan h huyt thng khng cn
pht huy tc dng trong x hi Vit hm qua v c hm nay na,
d trong lng hay ngoi ph, d Bc B, Trung B hay Nam
B. V chng, cho n by gi, c ni no trn th gii m quan
h gia tc khng cn l mt nguyn l tp hp ngi, ch t cng
trong khun kh hp nht ca n, gia nh ht nhn, tc gia
nh cc nh, ch gm mt i v chng, v con ci cha v, cha
chng ca h.
Gia tc Vit, t nng thn n thnh th, ng bng v
trung du Bc B, c trn khp t nc, t lu cng gii th

250

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

n mc gia nh nh ri(20), thm ch, trong tuyt i a s cc

trng hp, l gia nh ht nhn. Trong iu kin hiu bit hin
nay, thi im m u v thi im kt thc qu trnh gii th
y cn chm trong m ti ca lch s. L do gii th sm cng
l vn c th em ra bn bc, cng ng bn khi m c im
y in du n ln nhiu tc ngi trng la nc min ng
Nam ny. V p lc dn s chng? Hay v nhng c th ca
k thut trng la nc? D sao, trong x hi Vit c truyn, c
bit trong x hi nng thn, gia nh nh ng mt vai tr ht
sc nng ng, l din mo chnh ca gia tc Vit. N l n v
t c nh v cht nht: mt nc nh, trn mt mnh th c. N
cn l n v sn xut ph bin, tuyt i ng hp vi mt nn
nng nghip la nc tin cng nghip bit thm canh, v
c th bnh dn miu t di mt dng cc k sinh ng
chng cy, v cy, con tru i ba (hai nhn cng nng nghip
gn b vi nhau bng mt loi quan h vng chi m mm do,
vi mt con tru lm sc ko, khai thc trn di hai mu
Bc B). Tuy nhin, tnh c kt ca ni b gia nh nh (c
xem l ta) trc x hi bao quanh (b xem l h), khi m gia tc
phn gii thng l n nc nh nht, u phi ch l mt
c tnh Vit Nam, m l mt hin tng cc k ph bin, c th
c xp vo loi phn ng sinh hc - x hi. V vy, gia nh
nh ca ngi nng dn Vit sng v lao ng trong lng mc c
truyn Bc B, iu ng ghi ch hn ht c l l tnh cht tiu
nng c bao hm trong .

ht

tp

Vn quanh loi hnh gia nh y, n lc phi ngoc

thm mt c im kh l ng nghnh ca n: v tr c phn oi
om, c th tm gi l hai mt ca ngi ph n Vit trong i
sng gia nh v x hi? M chng ta c th quan st mc in
hnh nht trn ng bng v trung du Bc B.

251

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Tnh cht ph quyn ca gia tc Vit l iu c nhiu

ln nhn mnh, vi cc nguyn l chnh lm khung cho n:
quyn uy ti cao ca ngi cha i vi con ci, ca ngi chng
i vi ngi v; c quyn tha k ca con trai, c bit ca con
trai trng; vai tr qun trit, c khi hu nh c tn ca n
ng, c bit ca ngi n ng ch h trong mi t chc ngoi
gia nh... Tnh cht ph quyn y cn c t m bi nhiu th
k gio dc nh Nho. Trn bnh din sinh hot cng ng ca
lng - x, s vng mt qu l liu ca ph n trong c cu t
chc cng ni ln th lp v ca h. Tuy nhin, nguyn l, nhiu
khi, ch l nguyn l, ch l biu hin ca cu trc hu thc
cng ng. Xt li vn di gc thc t hn ca nn kinh
t tiu gia nh, th s phn ngi ph n Vit u c hm hiu
nh th. Khng phi ch v h l ngi tip tay c lc v khng
th thiu cho cha, cho chng, trong lao ng nng nghip nng
nhc trn rung nc, m cn (v ch yu?) bi v lung tiu
thng rt pht t trong vng chu th (v trung du Bc B),
thc ra l nm trong tay ca ph n. Nh vy, chnh ngi ph
n mang v cho gia nh mt phn thu nhp khng phi khng
ng k, di dng tin mt, cn nng phm li th hin kha
cnh t cp t tc ca nn kinh t nng thn. Ngi n b tiu
thng Vit Nam sng mt phn kha kh thi gian ca mnh
ngoi ch, c th ni l bn l ca khung cnh gia nh, v iu
khng khi nh hng n ng x ca h. Trong nhng iu
kin y, ph n vng chu th (v trung du Bc B), d mang
ting l thp km, t nht th o l nh Nho cng ni th, vn
khng v vy m khng nm tay hm cha kha, ng vi li
nhn xt v cng sng st ca mt khu ng ng bng(21).
Mt khi l v, l m, l b ch mt gia nh nh, vi cha
kha hm trong tay, ngi n nng dn Vit, c bit l Bc
B, ni m lung bun bn nh trong nng thn sinh ng hn

252

is

ts

.c

om

nhiu, so vi Trung B v Nam B trc kia, tt c ting ni

quan trng, nhiu khi quyt nh, trong nn kinh t gia nh,
xng vi danh hiu ni tng m cc ng chng snh ch Nho
thng gn cho h. Mt v tr n tng, nhng ch thc. Ngay c
trong sinh hot ca cc t chc ngoi gia nh, m ngi tham
gia thng phi cho chng gia cc phe phi c quyn li ngc
chiu nhau, ngi ph n, d vng mt, vn c th pht huy tc
dng ca mnh, bi l ng x ca c ng chng trc x hi
lng mc nhiu khi b chi phi sn bi kin ca v ni tng
nh. Lnh ng khng bng cng b l th.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Trong mi tng quan vi c cu t chc ca lng Vit c

truyn, cn phi tm hiu tc ng ca quan h ng huyt trn
mt bnh din cao hn, v, mc du phn gii, gia nh ln
ca ngi Vit vn cn lu n tn nay mt vt tch ph bin m
m : t chc h. H, trc ht, khng phi l ci i gia
nh ph quyn ca cc tc gi c in, v n khng phi l mt
n v kinh t, khng phi l mt bp tp hp nhiu gia nh ht
nhn t xng l cng t tin, di mt mi nh chung, v nht
l trn mt vng t trng trt thuc quyn s hu chung ca
gia nh ln. Nu qu c mt thi xa xa no m t chc h
ca ngi Vit ng nht vi i gia nh ph quyn, th chc
chn, t lu lm ri, n v ra thnh v vn gia nh nh, mi
gia nh l mt bp ring, vi quyn s hu ring, v nn kinh
t ring ca mnh. H, qu lm, cng ch c th c xem l mt
dng c bit ca gia nh m rng, m tc dng chnh i vi
cc thnh phn ca n (tc l cc gia nh nh hp thnh n) l
to ra mt nim cng cm da trn huyt thng(22).
Nim cng cm ny, thc ra, chng mi l g, v n l si
dy rt t nhin tng rng buc vi nhau cc thnh vin ca
th tc nguyn thy, nhng n phai nht dn vi nn kinh t

253

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

trng trt, c bit kinh t rung nc, vi gia nh nh, m ni

dung kinh t hon chnh cho php hot ng nh mt bp c
lp. nhen li ngn la cng cm hu tn, t chc h vin
n nhiu cht t: mt cng lnh v quan h ng huyt
(gia ph); nhng th lnh (tc trng; thm cc chi trng,
nu l trng hp h ln); mt h thng tn gio (hnh thi th
phng t tin, v nh th h); mt c s kinh t nui dng
hnh thi th phng y (rung h). Trong khun kh lng Vit
c truyn, m nguyn l tp hp dn c l quan h lng ging
ni lin nhng gia nh nh c lp ln nhau, vn tt phi
t ra l: Ti sao li i nhen mt ngn la hu tn, khi m
mt nim cng cm mi n thay th nim cng cm c? Ni
mt cch khc, cht men cng cm dy ln t quan h ng
huyt gia nhng ngi cng h cn c ch g cho tng gia nh
nh sng v lao ng gia nhiu gia nh nh khc khng nht
thit cng huyt thng, thuc a vc ca ng, ca xm, ca
lng? Hn th na, i vi cuc sng cng ng ca lng mc c
truyn, nim cng cm y cn c th ra nhng tc dng tch
cc no? V tri li?

ht

tp

://

yo

un

iu ta ni, nhng c phi nhc li, l lng Vit c

truyn ng bng v trung du Bc B, d cn phi by mt s
du tch cng x, t lu ri l lng mc b tch hp vo ch
qun ch, vi mt phn ln s rung t t hu ha, vi dn
c phn ha thnh nhng giai cp v tng lp i u nhau.
Mu thun, thng th trm lng, nhng cng lm lc bc pht,
din ra gia a ch v bn nng t in, gia ph ng v c
nng lm thu. Khng nhng th, tnh trng phn tn ca
quyn t hu v rung t, cng vi cc ngi th trong thn
qun ch ha, cn ra bao mu thun phc tp gia cc phe
phi, nh c dp bn n. Cng tnh trng y, cng vi p lc

254

om

dn s ngy cng tng, li l u mi ca nhiu mu thun lt

vt xy ra hng ngy gia nng dn lao ng v nng dn lao
ng: hin tng ln b ln rung ca nhau, tho nc rung
ca nhau..., c nhng cuc ci v v din mo gia cc b ch h
k cn nhau, m l do ht sc nh nht c khu kh dn
gian tng kt li bng hnh nh g nh ny bi bp nh kia.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Trong mng li chng cht v vn mu thun ca lng

Vit c truyn, tng gia nh nh tm thy t chc h, quan
h ng huyt, khng phi mt vin tr vt cht, m mt ch
da tinh thn, v i khi chnh tr na, nu trong h c ngi
gi chc v ln trong chnh quyn qun ch: Mt ngi lm
quan, c h c nh. C vy, trong tng lng mt, c th c
nhng h to v h b, nhng h mnh v nhng h yu, nhng
h n anh v nhng h n em. Mt khc, t chc h cng
c vai tr ca n trong lch s xy dng lng mi m rng din
tch canh tc trn ng bng Bc B. Nhm ngi u tin b
qu qun ra i lp lng mi trn mt vng t l thng ch gm
mt s thnh vin ca mt h: trong trng hp ny, tnh cm
h hng (c nui dng qua thi gian lu di bng hnh thi
th phng t tin) c bit pht huy ht tc dng tch cc ca
n. Vai tr ca t chc h cn li bao du tch trong cc
lng Vit ng bng v trung du Bc B. Nhm ngi khai
sn ph thch c c s thnh h ln trong lng mi: v sau, th
c cc gia nh thnh vin thng p st nhau, chim v tr
trung tm trn khu t c tr, hp thnh ht nhn trung tm
ca lng mi.

ht

Ngoi tc dng lch s y ra, ti cha thy r u l vai tr

tch cc ca t chc h trong mu thun lng mc. Tuy nhin,
trong mt s trng hp him hoi no , n c th gp phn cn
bng li lc lng gia cc phe phi trong lng, nhm gim bt

255

sc tn cng ca nhng a ch v chc dch tham lam nht hay

khng?

og

is

ts

.c

om

Vn cn treo y. Cui cng, d t chc h c thnh

thong cung cp mt ch da tinh thn cho tng gia nh nh
ang phi ng u vi mu thun lng mc, th bn thn n
l mt ci ti cha mu thun ri. Trong mt x hi phn
ha thnh nhiu giai cp, nhiu tng lp, cc gia nh nh trong
cng mt h phi m ng, vo cng mt thi im, nhng
thn phn kinh t v x hi khc nhau. Mu thun giai cp chui
vo trong lng t chc h, an xen ri rm vi quan h huyt
thng, khin ngi trong cuc i khi cng khng bit tnh cm
h hng dng li u, v mu thun giai cp bt u t u.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Cui cng, c l phi ch thch thm rng, bn thn

ngi Vit, c bit ngi Vit ng bng v trung du Bc B,
thng gn cho t chc h mt vai tr quan trng hn nhiu, so
vi nhng g va ni trn y. Nu tin li ca h, th tng tc
mi tht l ht nhn c bn ca lng mc, ca x hi, l ch da
tinh thn vng chi v vnh hng ca tng c nhn, trn bnh
din hu thc, y l mt mt ht sc thnh khn ca ngi
Vit, khi h t nhn thc v h. Nhng y cng chnh l mt
kha cnh ca ci gi l cu trc hu thc y (c cng c
bng bit bao l l rt ra t cc tin l Trung Hoa)(23) m, vo
nm 1921, khi tin hnh cuc ci cch lng x u tin Bc B,
chnh quyn thuc a thit nh cho mi x mt hi ng tc
biu, thay th thit ch c truyn, - hi ng k mc. Cuc ci
cch y tht bi, v su nm sau, 1927, qua un nn li, hi
ng k mc c ti lp.
Nhng t nhng thc tin no ny sinh v tr qu ng
m t chc h chim lnh trong cu trc hu thc ca ngi
Vit? Trc ht, c th gn v tr y cho nh hng ko di qua

256

om

hng th k ca nn gio dc nh Nho, mt nn gio dc c

cng c trn bnh din tnh cm bi hnh thi th phng t tin,
m ngi Vit tin hnh u k, khng nhng trong tng h,
tng gia nh nh, m c trong phm vi ton th tng tc, ti
nh th h. Sau na, cng phi tnh n vai tr thc s quan
trng, trong sinh hot lng x, ca mt s h c bit.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

c im ca nhng h i khoa ny l bao gm nhiu

thnh vin t cao qua mt s th h. Nhiu ngi trong h
t cao, tt trong h c nhiu quan li v nhiu ngi giu c
(nm c nhiu rung t trong tay), ngha l c uy th v
ti sn pht huy nh hng ca tp th tng tc trong sinh
hot lng x. Ni nh vy, tt nhin khng c ngha rng thnh
vin no ca h i khoa cng l ngi t hoc c nhiu ti
sn. Nhng, mt khi m mt ngi lm quan, c h c nh,
nh ta bit, th mt thnh vin ca h i khoa, d bn thn
chng giu c hay t g, li nh danh ting ca tng tc m
c xm lng king n, thm ch e ngi (nu l mt tay lm
tham vng), v ting ni ca anh ta gia lng x cng c th t
mt sc nng nht nh. Mt c im th hai, h qu ca c
im th nht: v nh hng ca gio dc nh Nho c nhn
mnh trong h i khoa, m ht nhn tinh thn thng l mt
bc khoa bng c vai v cao trong h, nhng khng thot ly khi
xm lng, tnh on kt trong h, tuy khng loi tr nhng mu
thun ngm ngm m ta bit, vn c rt cao, v mi
thnh vin ca h trnh ra trc dn c cn li ca lng x hnh
nh mt mt trn thng nht, khin mi ngi king n
cng king n thm. Vi hai c im trn, h i khoa ng
mt vai tr, tuy khng c thit ch ha, nhng thng rt to
ln trong lng, trong x, nh hng n mi quyt nh ca
chnh quyn cp x, nht l khi m chnh quyn ny ch yu

257

nm trong tay ca con em tp th tng tc y, v khi m nhng

bc khoa bng ln nht trong tp th tng tc li c quan h bn
b vi quan li cc cp trong vng.

3. Tp hp ngi theo lp tui: Gip

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nu nh, trong lng ca lng Vit c truyn ng bng

v trung du Bc B, ng v xm biu th quan h lng ging, cn
h ni ln quan h huyt thng, th gip (xem Ph lc II) phi
c nh v u gia hai cc trn. Ni mt cch khc, khng
th xp chng vo bt c loi no trong s hai loi quan h do
tc gi c in s kt. Chng nhng th, nu ng, xm v h l
nhng c cu biu hin, nhng c cu ni mng mng trn b
mt ca sinh hot lng mc, m a s ngi lng sn sng gii
thch ngay cho ta khung t chc v cch vn hnh, th, tri li,
gip l mt c cu c phn n tng, mt c cu c hay v tnh
chm xung mt tng su hn ca cuc sng lng mc, m din
mo, ranh gii t chc v cch vn hnh khng d g hin ln
ngay, t bui tip xc u tin, trong tm mt ca ngi i in
d(24). Chng th m, trong ngn ng hng ngy ca h, ngi
nng dn Vit Bc B d dng nh ng gip vi xm, vi
thn,vi lng... Trn ca ming ca h, rung xm nhiu khi
ch l rung gip, hay, ni cho ng hn, phn rung cng m
lng ct cho gip, trong trng hp din tch cng in qu hp,
khng cho php qun phn theo u ngi. Thn Thng hay
Thn H thng m ch gip Thng hay gip H, vic lng
v trnh lng, trong kh nhiu trng hp, li c ngha l vic
gip, l trnh vi gip. y th m gip vn tham gia vo c ch
v sinh hot ca lng Vit c truyn ng bng v trung du
Bc B nh l mt thnh phn sinh ng, khng th thiu, hn
th na, nh l mt ng lc ng k gp phn lm cho b my
lng x quay u. C th ni rng y cng l mt ci inh

258

(khng d nhn ra ngay, nhng vn l mt trong nhng ci

inh) ca bc tranh ton cnh. Nhng, c th m ni, gip l ci
g?

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Gip, trc ht, l mt hnh thc t chc dnh ring cho

nam gii, trong khung cnh lng Vit c truyn. Ph n khng
vo gip. Dn c nam ca bt c lng Vit no ng bng v
trung du Bc B u t phn thnh mt s gip, t nht cng hai
gip, thng l bn, c khi hn th nhiu(25). Gia nhp gip ny
hay gip kia ca lng mnh, iu khng ty thuc s thch
ca tng ngi, m c th ni l ph thuc vo truyn thng
lng mc, bi l t cch thnh vin ca gip c th ny, hay gip
c th kia, l t cch cha truyn con ni(26). Nh vy, bt c
ngi dn qu Vit no mi lng Bc B, min l nam v
khng phi mi n ng c, u sinh ra trong mt gip nht
nh, v qua i trong t cch thnh vin ca gip y. y hn
cng l mt biu hin ca thn phn con ngi (mt thn phn
vnh vin b c nh) trong khung cng (mt cnh quan x hi vn ha tng i ngng ng ca lng Vit c truyn, mt x
hi tin cng nghip cn dung nhng du tch cng x). Cng i
su vo hp th v t chc ca gip, cng thy r thn phn y.

ht

tp

://

yo

Chng ta ni rng khng th xp gip vo phm tr

quan h lng ging, m cng khng th xem n nh mt biu
hin ca quan h huyt thng, mc du din mo ca n t nhiu
c nhc nh n hai loi quan h. Anh v ti chung ng, chung
xm, nhng hai ta c th l thnh vin ca hai gip khc nhau
(trong cng mt lng). Ngc li, anh kia v ti cng gip,
nhng hai chng ti c th hai xm khc nhau (trong cng mt
lng). Cng nh th, trn bnh din quan h h hng. Tt nhin,
khng thiu g nhng trng hp va chung xm va chung
gip, hoc va chung h va chung gip. V chnh nhng trng

259

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hp chung ny s lm ri rm vn , mt khi ta th suy ngh

v ngun gc ca gip. Nhng l chuyn s bn sau. Trong
khi ch i, iu quan trng i vi thn phn con ngi trong
khun kh t chc gip, li khng phi l ci chung,m l ci
khc. Thn phn ca tng c nhn trong lng gip khng ty
thuc v tr m anh chim lnh trn bng ph h ca mt h,
hay im c tr ca anh trn a vc lng, ch anh c m
nhim hay khng mt chc v trong b my chnh quyn qun
ch, hay khi lng ti sn anh c trong tay. Thn phn y
ph thuc vo lp tui. Nh vy, t chc gip ra mt loi
quan h c bit gia ngi v ngi: quan h tui tc. y
khng hn ch l nh hng thun ca l gio nh Nho, nh ta
c th vi tng. V thi cao tui tc, v nht l s tn ti
ca cc lp tui (thit ch cao tui tc) vn l c th ca
nhiu x hi c s(27): cc x hi th tc (c bn a, Anh ing
M chu...); nht l mt s x hi nng nghip s khai trong
cn ng li nhiu tn d ca ch th tc ( Mlandi, phn
no chu Phi en...). Trong lng gip, thit ch cc lp tui,
hay, ni cho ng hn, tn d ca n, vn hnh nh th no, v
t mc ch g?

ht

tp

://

yo

un

Gip, vi t cch l mt mi trng x hi c bit, khc

hn mi trng x hi tiu nng v qun ch ha bao quanh
n, cng l mi trng tin thn. C iu l, y, con ngi
khng tin thn bng cch tch ly ca ci vt cht, trc tin
l rung t, hay bng cch chy cht mt chc v chnh quyn,
mt phm hm do nh nc qun ch ban cp, m tin thn
bng tui tc. V nhng chc trch m tng ngi tun t m
nhim trong qu trnh sinh hot vi gip c ngn ng c ng
v sinh ng ca dn qu gp li trong khi nim x tc, tc
tc phm do rng (ngha l tui tc) mang n, i lp vi

260

is

ts

.c

om

quan tc, tc phm do b my quan li cp. y l nguyn

tc trng x khin cho gip mang mt din mo c bit gia
mt nng thn qun ch ha thng nhn mnh tc phm.
Ni mt c tnh y thi ca gip cng gip ta thong nhn
thy tc dng c bn ca t chc : to ra mt th bnh ng
no y, d c chnh lch v thi gian, gia ngi v ngi,
trong mt x hi tiu t hu v qun ch ha, m bn cht
khng phi l bnh ng. Nhng ta hy di theo nhng bc
ng m mt thnh vin ca gip phi tri qua t tui s sinh
cho n lc cht.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

V nguyn tc, ch b trai mi lt lng c vo gip

ngay. Trn thc tin, b ch phi ch mt phin hp ca ton
gip (hay ca ring nhng ngi c trch nhim trong gip),
bin mt l mn (thng l mt mm cau, tru, ru) m trnh
lng (ngha l trnh gip, nh ta bit) cho con mnh, sau ,
tn ch b mi c ghi vo s b ca gip (cng gi l s nhn
danh). Ni theo ngn ng thi nay, mt khi ng k, ch ta
tr nn mt thnh vin d b ca gip. V, vi t cch y, ln ln
mt t ch ta c th theo cha n cuc hp ca gip, ch yu
d c bn, m thng l khng b bt buc phi ng gp nh
ngi ln. Trong trng hp ch vng mt (v cn b qu, chng
hn), sau ba n cng cm, ngi ta trao cho b mang v cho ch
mt gi phn, tc phn tic ch c quyn hng, thng ch l
danh ngha tng trng.

ht

tp

Ch b tr thnh mt thanh nin 18 tui. Anh li phi

trnh lng mt ln na c ln inh, hay ln trng. T
nay, anh l inh, l trng, hay inh trng tc trai (m
ngi nng dn Vit Bc B trc kia pht m thnh giai),
hay trai lng (giai lng), thm ch trai inh (giai inh).
L thnh vin chnh thc ca gip, t nay anh c mt v tr nht

261

og

is

ts

.c

om

nh trong h thng cc cp bc ca t chc y, m biu hin c

th l mt ch ngi trn mt chiu nht nh qua mi k hp
gip, d hp bn bc, hay n ung. Cn ngi chiu di
thi, nhng anh bit trc rng v tr y s dn dn c nng
ln t nm ny qua nm khc, theo ca tui tc: tun t ln
cc chiu trn, , cui cng, ngi trn chiu cc c.
hng quyn li, th phi c ngha v, trc ht l ngha v ng
gp tin go cho gip mi khi c l lt, ri na l phc v trong
nhng chc nng khim tn nht qua cc dp (lm ln, xi,
nu nng, bng mm...). Ta s thy rng cc chc nng phc
v tp th y cng s c nng cao dn theo tui tc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Mt iu cn nhn mnh ngay, nu r mi lin h cht

ch gia lng v gip, gia vic lng v vic hng gip (m
ngi ta nhiu khi cng gi mt cch khng phn bit vic
lng): inh trng khng ch l thnh vin chnh thc ca gip,
m qua t cch ny t nhin thnh dn lng chnh thc, ng
thi chnh thc l dn ca Vua, ca nc: nhng tn gi kp
trai inh, v inh trng, qua ngha en ca t n, cng ni
ln iu : trai v trng biu th t cch tui tc, cn inh
th t cch cng dn. L dn, anh bt u c quyn li, m
quyn li ln nht l c lng x phn cho mt u rung
cng, hay khu phn rung cng, qua mi ln nh k phn
cng in cng th (theo nguyn tc, nu khng hn l trn thc
tin, c ba nm mt ln). Rung cng anh c n vn thuc
quyn s hu tp th ca lng, nhng di ch qun ch
trung ng tp quyn, n c xem l thuc quyn s hu ti cao
ca nh nc, d ch v di tri l t nh vua, nh ngi ta
thng ni. Cho nn, qua , chnh anh li trc tip c hng
n vua lc nc, v, y, hai ch lng nc, trn ca ming
ca ngi nng dn, khng ch ni ln mi gn b ca h vi qu

262

hng x s ni chung m bng mang thm mt hm ngha c

th: lng c gn cht vo nc, trn bnh din quyn li trc
tip nht ca h.

og

is

ts

.c

om

Nhng, c n th phi tr n. L dn ca lng nc, inh

trng b buc phi gnh vc t nht l ba nhim v ln i vi
nh nc qun ch: ng thu, i phu, i lnh. i vi c ba
nhim v y, b my chnh quyn trc tip vi dn lng x c
trch nhim c thc v kim sot tng ngi dn thi hnh, c
th vin n mt s bin php cng bc nu cn. Ln ny, hai
ch lng nc li chuyn ti mt hm ngha na, cng c th,
nhng i nghch: bo lc ca nh nc chuyn ch.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Nhng vn ang lm chng ta quan tm khng ch l

quan h gia lng v nc, m trc ht l du ni gia gip v
lng nc. V mt ny, chng ta thy rng ngi con trai n
tui trng thnh c cng nhn l dn ca lng nc ngay
trong lng gip. C th thm rng, c trong vic quan trng nh
qun phn cng in cng th, gp trng hp no m din tch
qu hn hp khng cho php ct thnh khu phn cho tng
ngi c n (mt tnh trng khng qu him trn ng bng
Bc B), th b my chnh quyn trc tip vi dn lng x nhiu
khi x l nh sau: giao cc khong nguyn cho tng gip, mi
gip t gii quyt ly vi cc thnh vin ca mnh, thng l
bng cch bn (vi ngha: cho thu) s rung y i, ri dng
tin thu c m ng thu thn cho inh trng trong gip, cn
tha bao nhiu th b vo qu gip. V cui cng, cui cng
nhng r rng l ng lu nht, thc hin chc nng chnh
ca mnh, ngha l c thc dn lng x lm trn nhim v
ca h i vi nh nc qun ch (ng thu, i phu, i lnh), v
iu ha cuc sng ca lng x m h c trch nhim qun l,
iu ha bng mt s biu hin tinh thn (trc ht l t chc

263

hi l), th chnh quyn c s rt cn n s tr lc ca cc gip.

Cn nh tr lc n mc no v bng cch no, th iu cn
ph thuc vo tng trng hp, tng cng vic c th, s cn c
dp quay li vn ny mt cch dn tri hn.

op

ol

og

is

ts

.c

om

T khi ln inh, cho n trc tui 49-50, ty th t, tn

mnh c ghi trn s nhn danh, tng thnh vin chnh thc
ca gip ln lt m nhim chc trch ngy cng tc ng mt
cch trc tip n sinh hot ca gip: cc ng lnh (c l bt
ngun t ch lnh), hay quan lnh, v nguyn tc, l nhng
ngi thi hnh lnh ca v cm u gip (v cc b lo trong
gip), nhng, trong nhiu trng hp, li c trch vic chun b
l lt v c bn; ng th k hay mi bin, l ngi gi s sch
ca gip; ng ng cai hay cu ng, cng gi l cai gip
thm ch cai m, ng m(28) l v cm u gip, hoc, n
cho va phi hn, ngi i din ca gip.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Lnh khng phi ch c mt ngi: s lng lnh thay i

ty tp qun a phng, v thng c phn chia ra nhiu
nhm, mi nhm c chc nng ring trong nhim v chung,
thnh vin no ca gip cng ln lt tri qua tt c cc nhm
t thp ln cao. Mt v d tng i ph bin. Chn ng lnh
c phn thnh ba bn (ngha en: mm): bn cc lnh ba
lo nu nng c bn; bn cc lnh hai lo mua bn l vt; c hai
u bng mm v chia phn trong ba c; cn bn cc lnh
nht th ct t cng vic v trng nom chung. Ai ai trong gip
cng tng l lnh ba, trc khi ln lnh hai, ri lnh nht, thi
gian trong mi bn l mt nm. D tng i ph bin, y
ng nhin ch l mt trong nhng khun mu c th gp trn
thc a; ch khng phi l khun mu duy nht; a phng
no vn c tp qun ny. Ngay mt ch bn cng c th bao
hm nhiu ni dung khc nhau ri, ty tng trng hp c th.

264

ts

.c

om

Trong v d nu trn, n ch lin quan n chc lnh, v mi bn

l mt nhm lnh. Nhng, cng c ni ni dung ca n c m
rng, bao gm khng ch lnh, m c inh trng thng thng,
thm ch c b lo na. C c thy nm bn chng hn trong
tng gip: bn nht gm bn v b lo cao tui nht trong gip;
bn nh gm bn ng lnh lo vic chung ca gip; ba bn cn li,
gm mi bn bn inh thng ph vic cho bn nh, k c trong
vic lm c bn, v nhiu khi ch l tay chn cho cc v trong hai
bn trn sai phi(29).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Tuy nhin, ci chnh trong vn ang bn vn khng

phi l khun mu t chc c th. D c bin ng n my theo
tp qun tng lng, th khun mu no cng tun th mt qui
tc chung, nh chng ta bit, nhng vn mun nhc li y
nhn mnh: tt c nhng chc trch khc nhau, t bn di
ln bn trn, u l nhng chng tin thn m mi thnh vin
ca gip u bt buc phi tri qua trc tui gi. K c chc i
din ca gip. Nhn vt ny khng mang trn din mo t nt
no ca mt v th lnh c c quyn, c li. L mt chng
ng tin thn, t cch i din gip ng thi l mt bn
phn, cng nh t cch lnh cc bn. N l mt vinh d, m
khng ai, n phin mnh, li tm cch trn trnh. Nhng n
cng l mt gnh nng, d ngi ng s ch phi chu ng
trong mt nm. Trong mt trng hp, c l l cc hn, m ti
gp trn thc a qua iu tra hi c, mi ln t ln hng x,
ngi ng cai phi ng gp ca ring nh mnh (vo khi l
vt do ton gip cung ng) hai khon ln nh sau: mt con ln
nng t mt t tr ln, v 244 chic bnh dy, chic no cng to
bng na khay tr. l cha ni ng gp bng ca ring nh
mnh trong cc dp cng bi nh hn ri ra quanh nm. Hn th
na, trc mi dp t l lng x v hng gip, d to, d nh, khi

265

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

l vt m ton gip phi chung nhau gnh vc thng do ngi

ng cai ng trc, sau l ng ta mi dn dn thu li phn ng
gp ca tng ngi. Trn bi cnh nn kinh t tiu nng ca
ng bng v trung du Bc B trc y, i vi mt nng dn
kh gi, nhng khon tin k trn i hi mt c gng rt ln
ri. Cn i vi ngi nng dn ngho, th y l mt tai v.
th, ngi ng cai kh l bn rn, c lc khng cn thi gi
qun xuyn nhim v ch gia nh ca mnh na, khng
nhng v cng vic ni b hng gip (hi hp, l lt, n ung), m
cn bi l ng thay mt c gip (tc mt b phn ca dn lng)
trong hu ht mi quan h gia b my l dch vi ton b dn
lng (chia rung t cng, b thu, bt phu, bt lnh, cng bi
nc lng x). Ring chc trch th k ca gip, bi kh nng c
bit m mi ngi i hi n (bit ch, bit tnh ton, nhanh
nhn), khng th lun phin theo th t ghi trn trong s nhn
danh, v nhim k ca n cng khng th hn ch mc mt
nm.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Trn dng ci tin thn phn tun t theo vng nm, i

khi cng c trng hp mt c nhn n tui gi m cha c
dp tri qua trong lng gip tt c cc nc thang c tp
qun a phng c nh, v nh cha kp gi chc trch i din
gip trc khi ln lo. Nhng l do ca chuyn khng may y
hon ton khng lin quan g n h tc thuc, a v sang hn,
giu ngho, hay a im c tr ca ngi trong cuc, m ph
thuc, nh ta bit, vo th t ghi tn trong s nhn danh:
mt thc t ch lin quan n tui tc. C l cng nn ngoc
thm vo y hin tng ng nin. Ti cng cc anh A, B, C
sinh ra cng mt nm, c th c trnh lng cng mt dp, ln
inh, lm lnh u c nhau, chng ti i vi nhau, l bn ng
nin. Gia cc bn ng nin, thng ny n mt mi tnh thn

266

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

i c bit, tnh cm ni lin nhng con ngi m thn phn x

hi c nh du bi mt nhp iu tin thn chung: tnh ng
nin. Mi tnh y, ti nhiu a phng, li dn n s xut
hin ca cc hi ng nin, trong bn b cng tui trong
mt gip tp hp li ch yu ch chn vi nhau, v qua m
cng tht cht hn na tnh ng nin. Cng v ng nin m,
cng nm nay A, B, C v ti u mp m thi im ln gi chc
trch i din gip, nhng, trong s bn ngi chng ti, ch mt
c ng cai nm nay: l ngi m tn ghi trn s nhn
danh ng trc tn ba ngi kia. th, chng ti li ngu
nhin ri vo mt trng hp c bit: sang nm, bn chng ti
u n tui tr thnh b lo, v nh th l c ba ngi khng
c dp gi chc i din gip mt ln trong i mnh. K ra,
cng ng tic. Nhng, khng h g. V thay mt cho gip l mt
cng vic bn rn lm, nh ta bit, v tn km na. Chng
th m, khi trnh lng ng k tn con mnh vo s b ca
gip cng mt dp vi con ci ca nhiu ngi khc, c trng
hp ngi b ngho lo xa c tnh nhng cho mt a tr sinh
sau vi hm c ghi tn trc con mnh. V chng, lm i din
gip cha phi l vinh d ti cao ca mt i ngi. Vinh d
thuc v cc b lo hng gip. Trong a s cc trng hp, 49-50
l tui ln lo ln b. ng ra l 50. Nhng v mt ni m tn
ph bin bt ngun t thut t vi Trung Hoa (tui 49-53 c
xem l nhng nm m con ngi c nhiu kh nng t gi ci
i), cho nn tp qun ca nhiu lng cho php li hn ln lo
sm i mt nm, cho ngi ng s chc chn hng c
nim vinh d y. Mt nim vinh d ch thc, nim vinh d ti
chung ca mt i ngi. Chnh v quan nim nh vy, m,
mt s lng giu c, l lng buc ngi ln lo phi khao vng,
d ch khao hng gip. Cn nh ni no c bc thng lo,
cng gi l c thng (t 70 tui tr ln), th phi khao vng

267

to, khng ch theo hng gip, m khao hng x.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ln lo ch l mt trong hai thnh ng ng ngha.

Ngi ta cn ni (v hay ni) ra lo na. ng t ra, trong
trng hp ang bn, thc giu ngha, Ra y l ra khi vic
lng vic nc, v tui gi l tui c ngh ngi sau mt cuc
i phc v tp th qua cc bc thang chc trch trong gip:
l ni dung ca cu phng ngn xut lo v s hay khu ng
m ni che tai. Cc lo hay cc b, thng gi chung l cc
c, c c gip, c lng trng vng, gip th ngi chiu trn,
ra lng thng cng vy, nhng khng cn c trch cng vic
c th g trong gip, ch cn ng vai mt th c vn (thng l
tng trng) na thi: nh lm vic g, ngi i din gip phi
trnh cc c trc ci . Trn bnh din thc t, cn
nhc ca ngi i din gip, cng vi quyt nh ca cuc hp
hng gip, mi thc s c gi tr. Trnh cc c trc, ngi i
din gip ch lm trn bn phn tinh thn i vi nhng bc
i trc mnh v ton gip trn con ng chung ca thn phn
con ngi, ng thi, khi cn thit, c th s dng uy tn ca cc
c nh mt p lc no y i vi cuc hp hng gip. Mt chi
tit ng lu : khng cn gi chc trch c th i vi tp
th, th khng cn c bo lu quyn li c th na. Cc c
c gii phng khi mi cng vic phc v cho gip, khi mi
ng gp cho gip, ng thi cng khng cn bn phn vi lng
nc; t nay, cc c, vi t cch dn lng, c min ng su,
tc thu thn; min i phu; min i lnh. Nhng, cng chnh v
th m cc c b tc mt quyn li st sn nht ca ngi
nng dn: bt u t ln qun phn cng in cng th tip sau
k ln lo ca mnh, tng c khng cn c chia mt u rung
cng ca lng na.
Nh vy, qu thc kh lng ni n s tn ti ca lo

268

og

is

ts

.c

om

quyn ch thc trong x hi nng thn Vit trc Cch mng

thng Tm, c bit l ng bng v trung du Bc B. Lng
knh trng tt yu trong mi x hi c truyn i vi tui tc (d
cho, y, n c nhn mnh thm bi nh hng ca gio dc
nh Nho), vai tr c vn tinh thn m cc b lo m nhim
thay v chc trch c th trong b my ca gip, v nht l vic
cc c phi t b quyn li thit thn ca mi nng dn i vi
rung cng, tt c nhng thc tin khng hng chng ta lin
tng n ci thng vin ti u ca cng x nng thn xa,
ti mun ni hi ng b lo. Hy i chiu vi b phn lnh o
mt lng Bana Bc Ty Nguyn chng hn, ni cng x nng
thn cn c bo lu kh nguyn vn cch y cha lu.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

ng m ply (gc lng), thuc dng di ca ngi xa

kia lp ra lng, ng l mt th lnh ca x hi Bana c
truyn, nhng, v tr y, ng khng hng mt c quyn no,
m ch c va quyn hn cng tp th cc kr ply (gi
lng), gm nhng dn lng cao nin nht, i din cho cc h,
x kin theo tp qun, v trong nhng trng hp nghim trng
(chin tranh, di lng...), th thi hnh nhng quyt nh hi
ngh ton dn hp ti nh chung ca lng(30). Cc b lo Vit
sinh hot trong cc gip ng bng v trung du Bc B hon
ton khng c ting ni quyt nh ca cc gi lng Bana: kin
ca h, nu c, rt c trn trng, nhng ch l tham kho.
Nu c mt thi no y lo quyn tng tn ti trong x hi Vit
di mt dng hon chnh th, c l t lu ri trc Cch mng
thng Tm, n ch cn li mt hi quang yu t trong tp
qun ln lo ca lng Vit ng bng v trung du Bc B. Lo
quyn, thit ch t nhin ca cng x nng thn xa, khng cn
tc dng g trong mt nng thn qun ch ha, v c ch
qun ch un nn, ci to, n mc bin dng hn cho ph

269

hp vi quyn li ca n.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Tm li, t tui s sinh, khi mi c trnh lng ln u

tr nn mt thnh vin d b ca gip, ri khi ln inh v
tun t tri qua cc nc thang khc nhau ca bc ny, ri na
l ln lo, cho n lc nhm mt, ngi nam nng dn Vit
ng bng v trung du Bc B sng v trng thnh dn trong
khun kh mt gip; c trng hp cn hng quyn li thit
thn nht, - rung cng ca lng, qua bn tay trung gian ca
gip; cng cm vi ton th dn lng qua nghi l cng ng lng
x, m tng ngi mt tham gia trong khung cnh ca gip
mnh; nhn th gii ca mnh, th gii lng mc, t nhiu qua ca
s ca t chc gip. V nu cc bc ni tip nhau m tng cuc
i phi tri qua trong lng gip qu l du tch m nht ca
thit ch cc lp tui cn st li t thi vin c (nh ti gi thit),
th hai ln trnh lng, cng vi hai ln khao vng khi ln lo v
ln c thng, hn l hi m xa xi ca nhng l chuyn tip(31)
nhm tun t nng con ngi t lp tui thp hn ln lp tui
cao hn. Mi cng cm cao do sinh hot hng gip to ra gia
nhng ngi nng dn t hu chung sng vi nhau trn mnh
t hp ca mt lng, mt x qun ch ha v o vng bnh
ng cng dy ln t y, cn c nhn mnh bi tp tc hu
gip, tc cng hu vo gip, ht nh hu cha, hu nh, hu
xm, hu ng, m ta bit.

ht

tp

://

Nhng vn l th nht cha phi l kim xem gi

thuyt trn c thc s ng vi hin thc qua khng, m l
th tr li cu hi sau y: Ti sao lng Vit c truyn ng
bng v trung du Bc B, mi cch y trn ba mi nm thi
(ngay trc Cch mng thng Tm), vn cha chp c trong
c cu t chc ca n nhng tn d ng li t mt qu kh xa
xi n nh vy? Hn th na, nhng tn d (hn ngui

270

is

ts

.c

om

lnh nhiu) cn gy c tc dng tr lc n u cho mt x hi

nng thn qun ch ha, ri ngc ngoi di ch t bn
kiu thuc a, m vn cha cam tm chu gii th hn? tr
li hai cu hi y, hay, ni cho st hn, hai v ca mt cu hi
chung, phi quan st b my chnh quyn cc x, tc c s,
trc tin trong din mo tnh ti ca n, sau na qua biu hin
nng ng, ngha l trong cung cch vn hnh ca n. Bi v t
chc gip chnh l cng c m chnh quyn qun ch s dng
c qua lp v dy ca tng t bo lng mc c truyn m tc
ng n tng ngi dn qu mt.

og

4. Tp hp ngi trong b my chnh quyn cp x

ga

nt

hr

op

ol

Ni cho cng, b my chnh quyn cp x l mt hnh

thc tp hp ngi, d ch v mt trong nhng hnh thc hot
ng c truyn l bn bc trong phm vi dn lng x, tc l
gn ton b c dn nam gii c truyn lng x. Tp hp dn lng
x li, nhng trn mt bnh din mi, khc hn bnh din c
truyn xm, h, gip, nhm bt buc h thc hin mt s yu
cu ca mnh, trc tin l ng thu, i phu, i lnh.

ht

tp

://

yo

un

Bn v ch nh nc Vit Nam trong bui s sinh ca

n, t lu nh s hc o Duy Anh gi thit mt cch c l
rng, khi ch qun - huyn c p t ln u trn min
t nay l Bc B, th bn xm lc nc ngoi cha thit lp ni
chnh quyn thng tr cp lng, m phi thng qua cc th lnh
bn a ca tng a phng(32). Tuy nhin, mt nghn nm
h ca ch Trung Hoa, l mt thi gian qu tha cho x
hi bn a vn phn tn trong tay nhiu dng th lnh a
phng, dn dn c cu trc ha li trong khung thng nht
ca mt b my cai tr trung ng tp quyn theo kiu Bc
phng. Mt ngy kia, cc nh s hc s c iu kin hn k
t m cho chng ta nghe nhng chng ng khut khc m cc

271

ts

.c

om

triu i ca thi k c lp dn tc i qua tng bc mt

xy dng chnh quyn c s nng thn. Trong khi ch i,
nhng ti liu him hoi c c trong tay hm nay ch mi mch
li rng, t th k X, khi h Khc ra sc xy dng mt nh nc
t ch trn mt min m danh ngha vn l t chim ng ca
ch Trung Hoa, cho n th k XIX, khi nh Nguyn mt
nn c lp vo tay ca thc dn Php, th khng mt triu i
no khng tm cch p t quyn lc ca mnh ln tng t bo
sng ca x hi nng thn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Bui u, triu nh mi t ln lng mc mt bn tay lng

lo, cng v sau cng nm cht hn. V mt ny, c gng ln
nht ca cc triu i ni tip nhau, cho n trc th k XV, l
c nhng x quan v i din cho quyn li v quyn lc ca
chnh quyn qun ch trung ng bn cnh cc thit ch lng
mc chc hn cn nhum m cht cng x. Nhng, t th k
XV tr i, khi m cc thi p(33) thuc quyn chim hu ca cc
vng hu thi L - Trn b hon ton th tiu trong th k
trc, nhng bc cho quan h a ch - t in ngy cng m
rng, khi m qu trnh t hu ha rung t cng ca lng mc
tip din theo mt nhp iu t ngy cng tng tc, th, l thay,
nhng bin i m thm c tch ly trong lng tng t bo ca
x hi nng thn li c biu hin, trn mt ngoi ca sinh
hot lng x, thnh mt s hin tng k ra khng thnh h
thng g c, nhng cng d khin ngi theo di c th ng rng
mnh ang ng trc mt qu trnh ti cng x ha. Trong s
nhng hin tng y, m bin nin s ch cung cp cho chng ta
mt cch l t, ng nhn mnh nht, c l l vic thay th cc
x quan do cp trn c v bng nhng x quan ngi a
phng. ng u cc x quan trng nom mt x l x trng.
Nhn vt ny, hay tp th ny(34) l mt biu tng hai mt:

272

om

va i din cho quyn li ca lng x trc chnh quyn qun

ch; va i din cho uy lc ca chnh quyn qun ch trc dn
lng x. Hn th na, nhn vt y li do dn lng x (hay mt
t chc c truyn no i din cho dn lng x) bu ln, ch
t cng t khong th k XV(35).

og

is

ts

.c

Nh vy, qu trnh t hu ha rung t ca cng x c,

v qun ch ha b my qun dn c s, li to ra cho lng
Vit mt din mo t tr, biu hin bn ngoi ca ci m ti
gi l nn dn ch lng mc. , mu thun phi tm cch gii
quyt nu chng ta mun phn no nm c tinh thn ca t
chc lng Vit c truyn ng bng v trung du Bc B.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Ngi th gii quyt mu thun y c trc mt hai con

ng khc nhau, nhng, thc ra, khng loi tr ln nhau. Mt:
con ng xui dng thi gian, m cc nh s hc vn men theo,
, dc ng, c gn lc t bin nin s v th tch c mt s s
kin no c trin vng gp phn soi sng cho ci tm gi l
qu trnh ti cng x ha. Hai: con ng ngang ca dn tc
hc, tc nghin cu ci nn dn ch lng mc ng bng v
trung du Bc B di dng gn y nht ca n, tc l trong
chng mc m cc cuc iu tra hi c trn thc a cho php vi
n c. Con ng th hai, d mang ting l lin i, vn
khng chng li tnh lch i ca con ng th nht, tri li,
cn b sung cho n bng cch cung cp mt im qui chiu c
th.

ht

tp

Theo gt nhng nh vit s trn con ng th nht, v

da trn li hng dn trc tip ca h, ti mun ghi ch, trong
trng hp ang bn y, mt hin tng m ti nh gi l
qun trit, ch t cng cc k quan trng, trong i sng x hi
ca ngi Vit Bc B t th k XVI n th k XVIII: y l
ba th k khi ngha nng dn lin tip (xen ln vi hai cuc

273

op

ol

og

is

ts

.c

om

chin tranh khc lit v ko di gia cc tp on tranh nhau

quyn thng tr quc gia), m nh cao l s c mt gia kinh
Thng Long ca i qun nng dn bch thng thot thai t
phong tro khi ngha Ty Sn. Trn bi cnh , triu nh ch
c th bo v v cng c nn chuyn ch qun ch (do nh L
thit lp t u th k XV) bng cch, mt mt tng bc qun
ch ha nhng thit ch lng mc chc hn cn vng nhiu
du tch ca cng x nng thn xa, v, mt khc, trao dn cho
cc thit ch qun ch ha y quyn hn chng t
ng thc hin nhng i hi ca nh nc qun ch i vi
tng h nng dn sng trong lng mc, tt nhin l di s kim
sot hnh chnh ca cc cp quan liu trung gian. y, theo ti,
thc cht ca quyn t tr lng x tng nh la mt s tc gi
Php trc y, khin h ng bt gp li c ci tinh thn
dn ch ca thnh bang c i.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Bc vo th k XIX, khi va mi p tan b my nh nc

tin b hn c xy dng t thng li ca cuc khi ngha Ty
Sn, v thng nht t nc t Bc ch Nam di quyn thng
tr ca mnh, nh Nguyn, trc lng x Vit ng bng v
trung du Bc B, khng c cch no khc ngoi vic chp nhn
ci ta tm gi l quyn t tr hnh thnh v c cng c
qua bn trm nm lch s. Cng nh vy khi thc dn Php mi
t chn ln t nc ny. Hn th na, di mt ca mt s
chnh khch thuc a, ci gi l quyn t tr li l mt
cng c cai tr tuyt diu, bi l n phn cch lng ny khi
lng kia, do khng cho php dn c lin kt li trong mt
hnh ng chung chng i chng ta(36). Cho nn, mc du
c mt ti ch t na sau ca th k XIX, mi n nm 1921
chnh quyn thc dn mi bt tay ln u vo vic ci t qui ch
cai tr ca lng x Bc B. Nh ta bit, cuc ci t ny

274

og

is

ts

.c

om

khng thnh cng, v da trn mt nh gi sai lm v vai tr

ca tng tc trong sinh hot lng x Vit. n nm 1927, chnh
quyn thc dn y li a ra mt qui ch mi, ln ny c
chiu c n c cu c truyn mt cch thit thc hn. Sau mi
lm nm thi hnh, qui ch mi y n lt n li b thay th vo
nm 1941, vi mc ch m rng hn na vic tham gia ca
nhng dn lng c in sn hay phm hm vo b my hnh
chnh cp x (c l nhm tranh th dn c nng thn, khi m
qun i chim ng Nht Bn c mt trn ton ci ng
Dng thuc Php). Cuc ci t cui cng ny cha kp pht huy
tc dng, th bng n Cch mng thng Tm 1945.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

iu ng tic l nhng g c th cn st li t cc vn kin

hnh chnh ca my triu i vua c lp cui cng, do hon
cnh chin tranh gii phng dn tc ko di trong hn ba mi
nm gn y, cha c tp trung li v sp xp cho thnh mt
h thng, c th t y rt ra mt hnh nh tng i hon
chnh v b my chnh quyn cp x vo thi cha xut hin
s kin thuc a (b xem l yu t o ln). Tuy nhin, cng
trnh s kt ca mt quan cai tr Php, c cng b trong
khong mi nm cui ca th k trc(37), cng phn no c
gi tr thay th, bi l, nh ni trn, mi n nm 1921
chnh quyn thc dn mi bt tay ln u vo vic ci t qui ch
cai tr ca lng x Bc B. Nhng ti liu c th c th lc ra
t cng trnh y, cho n nay, vn ang c xc minh, b sung,
thm ch nh chnh, qua cc cuc thm hi hi c trn thc a.

ht

B my chnh quyn cp x, di triu Nguyn, v trong

bui u ca thi thuc Php, ngha l trong th k XIX v hai
mi nm u ca th k XX, gm ba thit ch chnh, hay ni
cho r hn, ba t chc lng vo nhau, m chng ta s ln lt
im qua hp th v chc nng chnh thc:

275

om

- Dn hng x gm ton b dn nam gii t 18 tui tr

ln, tc ton th nhng ngi ng su thu cho chnh quyn
qun ch trung ng, v c nh nc cng nhn v c quyn
bu c cp x, cng nh quyn bn bc vic lng vic nc
trong cc t chc cp x;

og

is

ts

.c

- Hi ng k dch hay Hi ng k mc, trn danh

ngha l do dn lng x c ln t ni b ca mnh, nhng, thc
ra l gm nhng ngi va c in sn, va c chc v hay phm
hm, ngha l lp kem ca lng x, m chc trch c cng
nhn l ra nhng ch trng v bin php lm trn vic
lng vic nc;

nt

hr

op

ol

- Nhng L dch, tc chc vin cp x ca chnh quyn

qun ch trung ng, ng u l l trng, mt nhn vt do
dn hng x bu ra, m chc trch l cng cc chc vin ng
s thc hin nhng ch trng ca hi ng k mc, v chu
trch nhim v vic lng vic nc trc chnh quyn qun ch
trung ng (c i din bi cc cp quan liu trung gian).

ht

tp

://

yo

un

ga

Ch im qua nh vy thi, ngi thi nay khng khi c

lc no c ln c dn hng x quyn bu c, hi ng
k mc quyn i din (thm ch phn no c quyn lp php),
l dch quyn hnh php, ni tm li l ci nguyn tc phn
quyn ni ting n nay vn cn l nguyn l lm c s cho vic
t chc nh nc trong mi nn dn ch t sn. Chng th m
vin quan cai tr va dn trn li v hi ng k mc vi hi
ng thnh ph(38) bn Php. V gn y hn nhiu, tc gi
Vit Nam li ng nht dn hng x vi on c tri(39).
Nhng, ta c yn tr, cc nh lp php qun ch thi Nguyn
khng h nghe ni n trit hc nh sng. K ra, vo bui u
ca th k ny, thng qua cc bn dch Trung Hoa, mt s t nh
nho Vit Nam vi tay n Rtx (Rousseau) v Mntexki

276

om

(Montensquier). Nhng Tinh thn ca php lut khng h gi

cho h lin tng n lng x Vit Nam c truyn (m h bit r
v sinh ra, ln ln, v hot ng trong lng n); tri li, khin
h cng m tng n cc nn dn ch bn kia bin c, ch t
cng thm mun cho x s mt ch chnh tr nh Nht Bn
t sau cuc duy tn ca Minh Tr.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

l cha ni rng, i vi mt u c t nhiu cu k, th

ba thit ch chnh ca lng x Vit c truyn cng c th nhc
nh, d xa xi, n b my ca cng x nng thn xa: cuc hp
ca dn lng x c th c v vi i hi nhn dn cng x, mt
th agra, nh ca ngi Hy Lp thi vin c(40); hi ng k
mc, vi hi ng cc gi lng y uy lc Ty Nguyn, chng
hn; l trng vi ng th lnh lng ngi Thng. K ra, cha
mt ti liu c th no cho php ph nh mt cch quyt lit
ngun gc cng x ca ba thit ch trn. Nhng, ch cn i su
vo mt cht, mt cht thi, vo thc cht chc nng ca chng,
l c th thy ngay rng, t nht cng t thi m dn tc hc c
th vi ngc n, chng b qun ch ha n su sc,
tr thnh nhng cng c c lc m nh nc qun ch (v,
sau l c quan thuc a) gn vo gia lng ca lng x t
tr.

ht

tp

://

yo

Dn hng x, nh ta bit, gm ton c dn nam gii, t

inh trng tr ln. Nhng ln inh l t cch m tng ngi con
trai t n trong lng gip, mt t chc mang m mu sc
cng x, v vn hnh khng theo chc v hay phm hm, m
theo cc lp tui. Hn th na, t nht cng theo l ca mt s
x ng bng v trung du Bc B, mi khi c l dch mi n
nhm hp ti nh bn bc vic nc, dn hng x li c th
ngi theo tng gip, thm ch nhiu khi pht biu kin c
nhn vi t cch l thnh vin ca gip ny hay gip kia. in

277

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hnh hn th nhiu l s tham gia ca dn hng x vo cc nghi

l cng ng ti nh. Mc du nhng nghi l ny c t di
s ch ta ca mt s k mc c phm hm cao nht, v thc t
do l dch ng ra t chc, nhng dn hng x tham gia vo y,
mi ngi trong khun kh ca gip mnh: tng ngi ng gp
tin cho gip, v mi gip phi bin l vt ring; trc tip tham
gia nghi l v tr do gip phn cng, v mi gip c x giao
mt phn s ring; v n ba cm cng cm cng vi gip ca
mnh, v mi gip c c bn ring. y th m tt c vai tr nng
ng ca gip trong sinh hot hng x vn khng ngn cn ni
thc ng cp ca x hi ngoi gip khi chi phi mnh m
thit ch dn hng x. Cuc hp ca dn hng x ti nh u
phi l i hi nhn dn cng x, nh cuc hp dn ca mt lng
Bana ti nh rng. Bi v dn hng x u cn l mt tp th
thun nht, trong mi thnh vin u bnh ng vi nhau
(tuy vn c th chp nhn tn ti da trn tui tc).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Tp th dn hng x, thot tin loi tr khi lng n tt c

nhng ai l dn ng c. S phn bit u tin ny gia dn ni
tch v dn ngoi tch hay gia dn chnh c v dn ng
c th cng th, l mt khc bit ri, so vi tnh cht tng
i m rng v thi d dng chp nhn ngi ngoi ca cc
cng ng lng mc Thng dc Trng Sn v Ty Nguyn.
Theo li nhng ngi cung cp ti liu cao nin nht ca ti, th,
xa kia, mun tr thnh dn ni tch, ngi ng c phi tha
mn t nht l hai iu kin: c tr trong lng t ba i; v
c cht t in sn. iu kin th hai c th ch l c im ca
mt x hi tiu nng, trong quyn t hu i vi mt mnh
t canh tc nho nh tr thnh tiu chun lm ngi. Cn
nh iu kin th nht, th phi chng y li l bn nng t v
ca tng cng ng trng trt sng trn a bn hn hp, lun

278

ts

.c

om

lun phi ng u vi p lc dn s v tnh trng thiu ht

t canh tc? D sao, trong lng x Vit c truyn ng bng
v trung du Bc B, ngi n ng c phi gnh mt thn phn
thp km, b dn lng x khinh mit, ch c dng nh ra
xm, khng c vo gip, khng tham gia vic lng vic nc
ti nh cng vi dn hng x, khng c hng quyn li
rung cng, thng sng bng ngh lm thu lm mn, nhng
vn phi np su, vn b lng iu i phu, thm ch i lnh, m
vn khng c din mo gia lng, gia xm.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Phn bit k trn, d khng trc tip bt ngun t thc

h Nho gio i chng na, c th c nhn mnh trong ng
x tp th i vi dn ng c bi tinh thn ng cp vn ng tr
trong mi x hi qun ch ha, hn th na, trong mt s
x hi bc u phn ha trn c s trng la nc (Thi,
Mng)...(41). Tinh thn y ni bt qua hin tng phn hng
trong ni b hng x c phn thnh nhiu cp bc, v dn
hng x c phn thnh nhiu cp bc cao thp khc nhau,
thnh c mt h thng tn ti, gi l ngi th gia chn nh
trung. V mt ny, vin quan cai tr Php hi th k trc (m
chng ti dn nhiu ln) tng ni n hai h thng khc
nhau, mt h gm nm hng, h kia gm nhng hai mi su
hng(42). Mt nh bo Vit Nam, mt nh nho theo tn hc vit
vo qung u th k ny, li phn nh mt h khc gm su
hng. Hai h u tin, theo li ngi ghi chng li, l trt t
ghi tn dn hng x trn s sch ca x. Cn h th ba, m bn
thn ti gp li qua cc cuc thm hi hi c, di mt vi
bin th khc nhau (ty tp qun a phng), li trc tip c
lin quan n sinh hot ca dn hng x ti nh. Di dy l
h th ba y, m ti xin tm tt li theo th t t thp n cao,
da trn nguyn vn ca ngi ghi n ln u(43).

279

1. Hng chc sc gm nhng ngi t chn khoa

trng, hoc v bn v, v nhng ngi c phm hm do triu
nh ban cp;

ts

.c

om

2. Hng chc dch gm nhng ngi tng hoc ang gi

chc v trong b my hnh chnh t p x n tng, v nhng
ngi tuy khng gi chc v hnh chnh g, nhng b tin ra
mua nhiu mua x, tc mua nhng phm hm khng phi
do triu nh ban cp, m do x bn ra mt cch khng nh k
ly tin lm cc vic cng ch bt thng;

ol

og

is

3. Hng thi kha sinh gm nhng ngi c hc hnh,

nhng cha t chn khoa trng, tuy nhin cng trng
nht, nh trng, tc lt qua cc bi thi u tin trong
khun kh cuc thi hng ba nm mt ln;

ga

nt

hr

op

4. Hng lo gm nhng ngi ln lo trong khun kh

tng gip, thng l tt c nhng ai t 49-50 tui tr ln, nh
ta bit. Lu : nu nh, trong sinh hot hng gip, ngi ta
khng tnh n phm hm, chc v, th y, trong sinh hot
dn hng x, nhng b lo no c phm hm v chc v, u
c xp vo mt trong hai hng trn cng ri.

ht

tp

://

yo

un

5. Hng inh hay dn inh cng gi l trai hay trai

lng, gm nhng ngi ln inh trong khun kh tng gip,
nhng cha n tui ln lo, thng l tt c nhng ai t 18 n
40-50 tui. Cng nh trong trng hp lo; trong sinh hot dn
hng x ngi ta khng tnh vo hng trai nhng ai c phm
hm hay chc v.
6. Hng ti u gm nhng ngi cha n tui ln inh.

Gi l su hng, nhng thc ra, trong nhiu trng hp,

hng th hai (thi kha sinh) v hng th su (ti u) ch tn ti
trn l thuyt. Ch x no qu t ngi t th mi phi c

280

hng thi kha sinh, gi l cao vn hc ca lng x. Cn

nh hng ti u th qu l hu danh v thc, v tui y u c
hiu bit tham gia vic lng vic nc.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mt iu cn c nhn mnh, thy r hn na sc chi

phi ca c ng cp vi t chc dn hng x, mc du y l
thit ch rng ri nht trong c cu chnh thc ca lng x Vit
ng bng v trung du Bc B. Ba hng di (lo, inh, ti u)
l nhng cp bc da trn la tui, nhng cp bc trc tip xut
pht t qu trnh tin thn ca tng c nhn trong lng gip
mnh. Ba hng trn (chc sc, chc dch, thi kha sinh), tri li,
hon ton khng da trn tui tc, chng lin quan g n t
chc gip na, m xut pht t nhng t cch ch c th do nh
nc qun ch to nh: phm hm, chc v, bng cp. V,
trong a s cc trng hp, mu s chung ca cc t cch y li
l in sn, d nhiu, d t. Ni mt cch khc, bt c c nhn
no trong lng, trong x, min thuc thnh phn nam gii v
dn chnh c, u ln lt tri qua ba cp bc thp nht, nu c
bit l th ch trong trng hp nhng ngi nhanh chng vt
ln ba hng trn cng, nh sm c phm hm, chc v, hay bng
cp. Ngc li, khng phi bt c ai cng c iu kin tri
qua ba hng trn cng y: thc ra, ch c mt thiu s ri vo
trng hp m thi.

ht

tp

://

C iu l, cng phi cng bng m nhn xt rng, khc

vi ch phong kin phng Ty, ri vo trng hp ni trn
khng phi l c quyn dnh ring cho mt vi dng h, ti
mun ni khng phi ngun gc gia nh quyt nh. V phm
hm, t nht cng l phm hm do x bn ra, khng phi lun
lun vt qu tm vi ca tng ngi trung nng, c bit l
trung nng lp trn; ca tng a ch, d l a ch nh. Cn
bng cp l m c tng i hin thc ca mi kha sinh tr

281

cn cp sch n trng lng trng tng. ng v mt no

m ni, th y l mt kha cnh ca nn dn ch lng mc
vn tn ti trong lng ca mt x hi nng thn b ht vo
mt qu o ca nh nc qun ch.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Tuy nhin, u c phi v s khc bit v tnh cht gia ba

hng trn m ba hng di rung ht ngha ca n, nht l
trong a ht c cu t chc lng x. Bi v ba hng trn hp
thnh thiu s nng ng nht trong sinh hot ca dn hng x
gia chn nh trung, lp ngi c gp li di mt tn gi
chung: quan vin, hay quan vin hng x. in sn, mt bn
v bn kia, phm hm, chc v, hay bng cp, to cho quan vin
uy th, h dn u cc cuc bn bc, tranh ci, mi khi
dn hng x c mi hp ti nh. y l lp ngi c quyn
n quyn ni. Lo hng, vo cc dp hi hp, gi thi quen ca
h trong sinh hot hng gip: xut lo v s. Cn nh dn inh
th ch bit lng nghe, c ai hi n mi l php tr li.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

th, tp th quan vin hng x, t nht cng trong mt

s trng hp, li c th ng nht vi hi ng k dch, hay hi
ng k mc. V danh ngha, tc theo ch d ca triu nh, hi
ng ny do dn hng x c ln t ni b ca h. Nhng, mt
mt th tiu chun c c (in sn, phm hm, chc v,
bng cp) khin cho trn thc tin t cch thnh vin hi ng
hu nh ch ri vo ba hng trn cng (chc sc, chc dch, thi
kha sinh). Mt khc, trc cc cuc ci lng hng chnh
thi thuc Php, s lng thnh vin, cng nh nhim k ca t
chc hp ny l v hn nh, do vic bu bn c m cng nh
khng, bi l ch xy ra khi no mt thnh vin, v l do ring,
t xin rt lui khi hi ng. D sao, y cng l dp him c
to kh nng cho mt ngi khng phm hm, chc v, hay
bng cp, tr thnh k mc, min l k ng s c cht in

282

op

ol

og

is

ts

.c

om

sn, v nh mt cuc sng mu mc ca bn thn v gia nh,

m c ton dn trong x knh trng. ng u hi ng k
mc l tin ch. V trong trng hp nhng x ln, ng dn,
hay nhiu quan li v ngi khoa bng, th, ng ngay sau tin
ch cn c th ch na: gi l tin ch v th ch, v mi giy m
chnh thc, k c vn t k kt gia t nhn vi nhau, mun
c bo m v mt php l, phi c l trng k v p trin
vo, nhng trc ht, phi mang ch k ca tin ch, ri, tip
ngay sau ch k ca th ch. y l hai nhn vt c phm hm
cao nht x, c khi l nhng v hu quan (quan li ng chc
khng c tham gia cng vic hng x), v, d, trong trng
hp no, cng do hi ng k mc hay quan vin hng x c ln,
sau mi c quan trn (cp tnh) chp thun. Nh vy, hai
v khng nht thit l nhng bc cao nin nht x, nhng, trong
i a s cc trng hp, u thuc hng c tui.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Hi ng k mc, nh ta bit, l c quan ra ch

trng (v nhiu khi c nhng bin php hnh chnh na),
cho l dch cn c vo m thi hnh. Chnh v th m, mt
on trn, chng ti ni rng hi ng k mc c th nhc
nh xa xi n hi ng ca gi lng y uy lc Ty Nguyn.
Thc ra, ni rng hi ng k mc ra ch trng cho l dch
cng l ni l thuyt m thi. Hnh nh, cho n cui th k
trc (v c l c u th k ny na), hi ng ni y cn c
thc hin phn no chc nng c qui cho n, nu ta tin li cc
nhn chng ng thi. Nhng, theo nhng ngi cung cp ti
liu cao tui nht hin nay, th vo nhng nm 30, ci hi ng
y (hay ni cho ng hn, tn tch ca n) ch cn l hu danh
v thc. S v hiu ny ca mt thit ch ng l l th kt tinh
ca quyn lc cp x, ta c th tm nguyn nhn trc tip
trong hu qu ca cuc ci lng hng chnh hi nhng nm

283

op

ol

og

is

ts

.c

om

20. Nhng mm mng su kn ca n, theo ti c sn ngay

trong tnh cht tiu nng t hu ca x hi Vit c truyn ng
bng v trung du Bc B, m h qu, nh c trnh by qua
mt on trn, l s xut hin ca cc phe phi khng ngng
tm cch ln t nhau... tranh ginh quyn li v th. Sn
khu t nhin nht ca cc cuc tranh ginh ni trn chnh l
hi ng k mc, v c cc cuc hp dn hng x na, vi nhng
trn u khu giy c ra giy mung, khi lch s, khi gay gt
gia cc v k mc hay gia quan vin hng x, m ch ngi
trong cuc ngi y mi hiu c ngn ngnh. Mu thun gia
cc phe phi cng gay gt, mun ca phe phi ny cng d b
phe phi kia tm cch trit tiu i qua cc cuc tranh ci trong
ni b hi ng k mc, hay cc cuc hp quan vin hng x, th
quyn lc ca tp th hi ng cng gim st. V, chnh k h
ny, ta thy ni bt ln vai tr ca l dch.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

V danh ngha, l dch phi chp hnh cc quyt nh ca

hi ng k mc, ngha l ph thuc vo hi ng ny. V tr
tng i thp ca l dch, trong b my quyn lc cp x c
c th ha bi ch ngi trong nh m chnh quyn qun ch
chnh thc nh cho h: vo nm th 14, triu T c (1897),
mt o d ca nh vua qui nh rng: l trng, ngi cm u
b phn l dch, ch c ngi cng dn inh ti gian phi ca
nh, tc mt v tr thuc loi thp nht. Trong khi , gian
gia (gm nhng v tr thuc loi cao nht) c dnh cho nhng
ngi c phm hm ln nht (t tht phm tr ln), cn gian tri
(loi trung gian) th cho nhng ai c phm hm thp hn (bt
phm v cu phm), cng nh nhng c gi cao tui nht (t
by mi tr ln). Tt nhin, rt nhiu x khng thi hnh ch d
trn, d ch v nhng l do thc t (cch sp xp ch hon ton
bt tin, khng ph hp vi din tch ca tng gian): nhn

284

og

is

ts

.c

om

chng ca chng ta hi cui th k trc cng khng nh iu

(44). D sao, o d thi T c cng ni ln rng, ngay c
di con mt ca nh nc qun ch, b phn l dch, gm
nhng tay chn trc tip nht nng thn, ca chnh quyn nh
vua, vn khng th chim mt v tr cao trong h thng ngi th
cp lng x. Vn theo o d ni trn, cc b lo cao tui nht
cn c trng vng hn c l dch, d cho, y, s tn trng
mang mt biu hin ni cho cng l ht sc hnh thc. Nh
vy, n th k XIX, khi m ch qun ch Vit Nam t n
mc chuyn ch cng cc ca n vi triu Nguyn, th nh nc
qun ch vn cn phi tnh n nn dn ch lng mc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

C iu l, trong phm v tng x, l dch phi chu trch

nhim chnh trong vic thi hnh mi ch trng ca nh nc
qun ch. Trt quan trn t v l t cho l trng, khng
thng qua cp tng(45), v l trng (cng cc ng s ca ng
ta) phi thi hnh ni dung tng trt mt. Theo tc l lu i ca
mi lng x Vit ng bng v trung du Bc B, nhn c trt
ri, l trng phi trnh cc c ci , cc c ni y trc
ht l tin ch v th ch, ri n hi ng k mc hay quan vin
hng x. Nhng vic quan trng, thit thn i vi tng h trong
x (nh su thu, hay qun phn cng in cng th), l dch cn
phi trnh dn na, tc em ra bn cuc hp dn hng x.
Li thm mt biu hin ca nn dn ch lng mc. Nhng, ta
cn l g dn inh u c quyn n quyn ni, lo hng th xut
lo v s, vic bn bc ch yu din ra nhng k mc hay quan
vin, rt c kh nng bin thnh ci v gia cc phe phi, do
nhiu khi khng dn n nhng quyt nh thc s c th. V
mt ny, ng x ca tin ch v th ch cng tht in hnh.
Trong nhng trng hp him hoi m uy th ca h vt qu xa
uy th ca m k mc bn di (do sn nghip ln, cng vi

285

is

ts

.c

om

phm hm rt cao), th kin ca hai v c nghe theo rm

rp. Nhng, thng thng th, mc uy tn ca mnh, v cng
chnh bo v uy tn y, tin ch v th ch c pht biu kin
mt cch chung chung, c gi thi dn ha gia cc phe phi.
V mt khi lnh cc c, v c i li vi dn ri, l dch
c chiu theo tnh hnh thc t m lm vic, v d sao h cn
phi chu trch nhim trc quan vin na. Nh vy, bn ci c
khi ch l hnh thc. y l tnh v hiu ca hi ng k mc,
hay tp th quan vin, m ta ni n on trn. Hi ng
k mc cng v hiu, vai tr ca l dch cng ni bt.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

L dch khng ch ng u vi mu thun gia cc phe

phi trong lng, trong x, khng ch i ph vi k mc v quan
vin hng x, m cn phi gi u chu bng vi dn na.
Dn ni y, nh ta bit, l c mt bin tiu nng t hu,
vi hng trm h trong mt x, tc hng trm nn kinh t nh
ring ty, mi h ra sc bo v quyn li ca mnh, gy nn bao
mu thun, lt vt thi, nhng khng ngng din ra gia h ny
v h kia. Cho nn, bin php m l dch phi vin n thi
hnh cc trt ca cp trn, khng n thun l n p. Tri
ngi, thm ch nh ngi gia mt v thu chng hn, chng
phi l vic qu him, nhng thng th l dch ch vin n
nhng bin php cng cc y rn e thiu s cng u nht,
v, khi thi hnh cng nhm vo k no t c v thn, khng
sn nghip, khng ch da trong h, trong lng. Trc mt tnh
hnh phc tp ca lng x, xu hng thng thng nht ca l
dch l tm kim mt th tha hip m mi phe phi, mi tng
lp, v a s cc h, vi quyn li ring ty ca h, c th chp
nhn. Tt c, trn c s chp hnh trt ca quan vin cng tc
trn c s tha mn nhng i hi ca nh nc qun ch. Phi
chng, chnh v vai tr iu ha , m trc ngy bng n Cch

286

mng thng Tm 1945, phn ln l dch cc x thuc vng

ng bng v trung du Bc B thuc cc cp quan liu trung
gian, thng l trung nng lp trn, nu c mt s a ch no
, th cng ch l a ch nh.

ts

.c

om

n lc ni n mt iu ng ra phi ni t u: hp
th ca t chc l dch. Di triu Nguyn, mi cho n cui th
k XIX, hp th ny cn rt n gin, thng ch gm c bn
nhn vt chnh(46).

ol

og

is

- L trng: ngi cm u t chc l dch cp x, v

chu trch nhim chnh trc nh nc qun ch (thng qua cc
cp quan liu trung gian) v vic vn hnh ca cng vic hng
x, nhm thc hin nhng i hi ca nh nc i vi dn x
(ng thu, i phu, i lnh);

yo

un

ga

nt

hr

op

- Ph l: ngi ph t cho l trng, v cng l trng

chu trch nhim trc nh nc. Nu nh l trng phi chu
trch nhim chung, v l ngi t chc cng vic chung, th ph
l thng l ngi thay mt l trng i n c tng vic c
th: bt phu, ly lnh, kim tra vic canh phng lng x. Chnh
v nhim v n c y m, trong trng hp x ln bao gm
nhiu lng (nht x nh thn, nht x tam thn...), th mt
x c th c nhiu ph l, mi ph l trc tip lm vic vi mt
thn;

tp

://

- Hng trng: ngi c trch vic cng ch, do cng

l ngi (cng ph l) trc tip ly phu, cng nh trc tip iu
khin cng vic ti ni lm cng ch;

ht

- X tun: ngi c trch vic m bo an ninh cho lng

xm, ch yu bng cch t chc canh gc v tun tra, nhm
phng nga nn trm cp (nht l vo thi im hai v gt ln
hng nm). lm trn trch nhim, x tun c di tay mnh

287

mt s tun inh hay tun phin, tc trai trng hng x lun

phin nhau canh gc ti cc im canh ca x, v i tun m
trn cc x ng thuc a vc x.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cn ni ngay rng bng k bn nhn vt trn ch l khun

mu thng gp, ch khng phi nht qun, ca t chc l dch.
y, cng nh trn bao kha cnh khc ca c cu t chc lng
x ng bng v trung du Bc B, mi trng hp c th c
nhng chi tit ring ca n, mc du t chc l dch trc tip
ph thuc vo b my chnh quyn qun ch, ch khng cn
thuc phm vi cng x tnh ca lng Vit na. Mt v d: ti
mt x ni ting giu c, ni vn canh phng c t ra mt
cch cp thit hn so vi cc x ngho, ng trn x tun, v
cng trc tip lm vic vi tun inh, cn mt khn th na.
l cha k n trng hp mt s x ln, ni m ng rung
rng v dn s cao i hi phi c mt s l dch h cp gi l
nhng hng ho, ph vic cho l dch chnh thc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Tp th l dch li l mt c quan c chn lc qua bu

c. Cha phi lu lm, m ngy nay thc kh lng bit c qua
iu tra hi c, tm quan trng ch thc ca cc cuc bu c
ny, di con mt ca ngi dn qu xa: nhng ngi cung cp
ti liu cao nin nht cng ch chng kin c cc cuc bu c
vo giai on cui ca thi Php thuc, khi m cc ln ci lng
hng chnh ca nhng nm 20 pht huy tc dng. D sao,
cuc bu c l trng cng c xem l mt s kin quan trng
trong sinh hot chnh tr ca mt x. Tiu chun ng c i khi
l tiu chun quan vin hng x. Cuc bu c din ra ti nh,
vi s chng kin ca hi ng k mc, chnh tng, ph tng, v
quan li cp trn trc tip (cp huyn). Kt qu bu c phi
c nh nc qun ch chng thc bng cch cp bng v trin
g cho l trng mi. Hn k lm vic ca l trng, trn l

288

thuyt, l ba nm. Khng cn phi ni, bu l trng cng l dp

tranh ginh gia cc phe phi trong lng, trong x. Mua thm,
bn phiu do l vic thng xy ra.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ta cn nh rng, x quan, vi t cch i din cho nh

nc qun ch lng x, vn c nh nc c v, v hin tng
bu x trng, theo cc vn bn c cn lt n tay ta hm nay,
l hin tng t nht cng c th khng nh t th k XV tr v
sau: ni t nht, v trn t nc ta, hin tng bu nhng
ngi chu trch nhim qun l lng mc c th tm thy tin l
ca n trong tp tc sinh hot ca cng x nng thn xa. Vi
tp tc ca cng x nng thn ni chung, thc ra, khng phi
bao gi ngi cm u lng cng c dn lng chn qua bu c.
Trong x hi Bana c truyn, chng hn, ng tm ply (ngha
en: gc lng) thng l hu du ca ngi xa kia lp nn
lng. Th lnh lng, trong nhiu x hi chu Phi en, l chc
v cha truyn con ni. Mc du nh vy, c gc lng Bana ln
th lnh lng chu Phi en u khng phi l nhng nhn vt
c hng c quyn, c li, m c bn ch l nhng ngi
qun dn trong cng x. Ngoi ra, trong nhng trng hp c
th gi l bu c m dn tc hc bit c, k c trng hp
mt s tc Thng Trung B, th ngi trc tip bu khng
phi l ton b dn lng (d ch tnh n nam gii thi), m l
cc thnh vin ca hi ng b lo. Ni mt cch khc, hi ng
b lo chn trng lng, v, trong nhiu trng hp, li chn
ngay trong ni b ca hi ng. V y cng l mt biu hin
ca lo quyn. i chiu vi cc thc tin va nu, hin tng
bu x trng trc kia cng ng c xem l c o. Truyn
thng thun ty cng x ca tc ngi Vit chng? Hay cng l
truyn thng cng x nhng c x hi tiu nng t hu m
rng thm na? Trong chng mc , no c th c ln vic

289

m rng y bn tay un nn ca cc triu i u tin, nhm

hn ch uy th ca cc th lnh a phng chng hn? y l
c mt mnh t hoang ang ch ngi khai ph.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

D sao, n th k XIX, nh Nguyn khng cn cch no

khc ngoi cch chp nhn mt thc trng tn ti t nhiu
th k, hn na cn m rng vic bu c t ngi cm u b
my hnh chnh x (x trng thi L, l trng thi Nguyn),
ra n mt s l dch khc. V mt ny, iu ng lu l, khc
vi l trng; ph l, hng trng, ba chc vin do dn hng x
bu ra, x tun li do hi ng k mc ch nh. Th l, di
triu Nguyn, ch nhng l dch no trc tip lm vic vi b
my qun ch cp trn mi do dn x bu ra, cn nh v no
ch ph trch cng vic ca ni b lng x, th khng. Qu vy,
l trng, ph l v hng trng va lm vic lng, va lm
vic nc (trc thu, bt phu, ly lnh, iu khin vic cng ch),
cn x tun ch lm vic lng. Sao vy? Phi chng ch v x
tun l mt chc vin khng ly g lm quan trng so vi ba chc
vin kia, m chnh quyn qun ch khng i hi trong vic
chn ngi mt biu hin c th v s ng tnh ca c dn lng
x? Hay, ni ngc li, v l trng, ph l v hng trng, bi
chc nng h ph trch, r rng l i din ca chnh quyn
qun ch trc c dn lng x, nn chnh quyn y vin n mt
bin php chn la cn ng li t tp tc cng x xa (nu qu
thc bu c ngi cm u lng mc l mt c im ca cng
x nng thn Vit nh ta c th tm thi gi thit), vi mc ch
cao uy tn cho tay chn trc tip ca mnh? Mt ln na, vn
cn treo y.
Vi cc cuc ci t vo thi Php thuc (1921, 1927, 1941),
khng nhng hp th ca b phn l dch tr nn phc tp hn
v m vo lng nhiu chc nng hn, m tnh cht ca n cng

290

om

bin i nhiu: vai tr ca l dch trong t cch tay chn ca

chnh quyn thc dn v qun ch cng c cao. Trong mi
nm cui ca ch thuc a, l trng v cc chc dch khc
hu nh khng cn do dn c na, m do quan li bn trn ch
nh. S o ln y ca c cu c truyn khng lm cho chng
ta quan tm y.

ts

.c

5. Tp hp ngi trong nhng t chc da trn lng

t nguyn tham gia ca tng c nhn: Phe, Hi, Phng

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Ngi nng dn c c tnh hay khng? Ring v ngi nng

dn Vit sng trong ci khung cht hp ca x hi nng thn c
truyn ng bng v trung du Bc B, th nhng vt tch ca
cc thit ch cng x cng vi u c tn ti ca ch thm
vo tng lng x, c tnh phc hp ca c cu t chc lng x, c
to ra qu nhiu rng buc i vi c nhn h hay khng, n
mc ngn cn h pht huy c tnh? Khng r c ai t ra
nhng cu hi thuc loi trn cha th gii p chng, v
qua c gng gii p m phn no hiu thm ngi nng dn v
x hi nng thn c truyn. iu chc chn l, v mt ang bn,
ta khng th no nhch ngi nng dn Vit Bc B n gn
hnh nh ca ngi nng dn Php hi th k XVII, di ngi
bt ca mt La Bruye (La Bruyre) chng hn. t nht th vn
hc v ngh thut dn gian ng bng v trung du Bc B, t
h truyn tiu lm ht sc c o (loi truyn ci dn gian,
m i tng kch chnh thng l a ch, cng ho, v
quan li trong b my nh nc qun ch), n nn iu khc
nh lng ca cc th k XVI, XVII, XVIII (trong nhng cnh
sinh hot trn tc ca nng dn, di bn tay chm c ca
ngi ngh s dn gian, dm xut hin nhng ni th cng
tn nghim) cng c th bc u khng nh s khc bit .
Ngi nng dn Vit sng trong x hi nng thn c truyn

291

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ng bng v trung du Bc B khng phi l ngi nng n,

hay ngi nng dn bn t do cha hon ton thot khi mi
vng thng tri buc ca ch lnh a trung c, trong mi
quyn hnh, mi ti sn chnh u nm trong tay ca lnh cha.
y l ngi nng dn t do sng gia mt x hi gm rt nhng
tiu nng t hu, trong nhng lng x t nhiu t tr i vi
chnh quyn qun ch trung ng. V c cu t chc c truyn
ca lng x Vit ng bng v trung du Bc B khng th
khng chiu c n thc tin . T chc gip, m ti gii
thiu din mo chnh qua on ni trn, cng l mt bng
chng. Thit ch ny, vi cch vn hnh theo cc lp tui, cn
tot ra cht t hng v bnh ng ch ngha ca ci cng x
li xa tt vo qu kh . Trong chng mc y, n vn c kh nng
tha mn phn no c bnh ng tt vn tn ti, nh mt nhu
cu tinh thn trong nhng con ngi tiu nng t do. V nh
vy cng l bc u chiu c n c tnh ca tng ngi nng
dn sng trong lng x. Nhng s th tt ni trn khng dng
li y. N cn cho php ra i v tn ti gia mng li chng
cht ca thit ch cng ng lng x nhng t chc m quyn
tham gia da trn lng t nguyn ca tng c nhn nam gii
n tui trng thnh.

ht

tp

://

yo

Trong s nhng t chc y, ci phi ni n trc tin l

phe. Trn ca ming ca ngi nng dn Vit Bc B, t
phe thng c ghp vi t gip, thnh mt t kp t nhiu
c tnh cht lp ly, v nhm mc ch phn loi: phe gip.
Hn th na, trong li n ting ni hng ngy, ngi ta khng
ngn ngi dng ln ln hai t. Nh vy, v mt phn loi m
ni, phe c xp vo cng mt phm tr vi gip. Thc ra, nh
ta s thy, phe khc xa gip tuy cng gp g nhau mt im:
c hai u l nhng t chc phi chnh thc, nhng t chc khng

292

ph thuc vo b my hnh chnh cp x, mc du c hai u

tc ng, trong nhng chng mc khc nhau, n sinh hot cng
khai v m thm ca lng x, do , d nhiu, d t, c b my
qun dn cp x tnh n v li dng.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mi lng c th c nhiu phe, nhng ng trn ht l phe

t vn, m thnh vin, trn danh ngha, u l nhng ngi c
hc thc. iu kin c th tham gia phe t vn c th bin
i t lng ny qua lng kia, bi l din ngi c hc, c bit
ngi t, cng rt khc nhau t lng ny qua lng n.
mc rng nht, quan vin hng x c th tham gia ri. Phe,
k c phe t vn, vn thuc loi t chc da trn lng t nguyn
ca tng ngi, cho nn khng nht thit mi ngi c iu
kin u vo phe t vn. M t nguyn vo, tt c th t do
ra. Nhng vo phe t vn l mt vinh d trc con mt ca c
lng, c x, cho nn him c trng hp ngi iu kin m
khng chu vo.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Bi danh ngha v hp th ca n, phe t vn khc vi

nhng phe kia ch n phi gnh vc cho lng x mt loi cng
vic c bit. Vn gm nhng ngi c vn hc nht trong
lng, trong x, n c tp qun lng x trao cho nhim v v
vinh d tho vn t , bi vn nu ln chc tc ca v thnh
hong, tc thn bo h lng x, tm tt li mi cng tch ca
thn, v nht l th hin lng thnh knh cng nh li cu xin
ca dn lng, dn x, m ngi hnh l chnh phi thay mt c
x xng to ln trong qu trnh t l ti nh vo hai k t ln
xun - thu hng nm. Tt nhin, khng phi c phe t vn xm
vo tho vn t, m ch mt ngi, thng l v khoa bng cao
nht, hay v no quen tay nht, ngha l thuc cng thc nht,
thay ton phe lm vic y. Hn th na, Nho gio vn dnh mt
v tr c bit cho nghi l trong vic dy ngi v tr ngi, cho

293

.c

om

nn gi chn ch t , ngi hnh l chnh, cng nh cc chn

bi t , nhng ngi ph l cho ch t, phi l nhng v c Nho
hc, ngha l nhng thnh vin ca phe t vn. Vic t l ti
vn t hay vn ch ca x, ni th c Khng T, v cc v
khoa bng qu c vn xut thn trong lng, trong x, cng do
phe t vn m nhim. Ngoi ra, trong khng t trng hp, cc
nh giu cn mi phe t vn n hnh l ti nh, nu h t chc
t ln vo dp tang ma.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Mi khi tham gia bng vn hc vo vic t l cng ng

ca x ti nh, ti vn t hay vn ch, phe t vn hot ng
cng l dch, v, nhn b ngoi m xt, th chng khc g mt t
chc chnh thc ca b my l dch. Phi chng chnh v th m
phe t vn c khi cn c gi l ban t vn? D sao, y
khng phi l chc nng chnh ca n. Hot ng c th khin
n vn thc s l phe, ch khng phi mt thnh phn ca b
my chnh thc, ch l chung tin t chc n ung vi nhau
vo cc k l lt ln ca lng x. Mt th cu lc b, m kiu
cch t chc nhiu khi nng theo kiu cch ca gip: s nhn
danh ngi ng cai... C l cng bi l do m mt s ni,
phe cn c gi l hi, v phe t vn l hi t vn. Tnh
cht cu lc b ny cng ni bt trong trng hp cc phe
khc, nhng phe khng gi mt chc trch no, d ch l chc
trch vn hc, trc cng ng lng x, m ngi nng dn
Vit ng bng v trung du Bc B c khi gi mt cch hm
hnh l phe t, i lp vi phe t vn m h phn no xem
l mt t chc cng. Trong khun kh ca tng phe t, ngi v
ngi tp hp li vi nhau, qua nhng k n ung, mt cch
hon ton t nguyn, khng cn c vo mt tiu chun c th
no c, m ch v ci c cc nh Nho gi l thanh kh l hng.
Ti vo phe ny, ch khng vo phe kia, v nhiu ngi trong

294

om

phe ny sng cng xm, cng ng vi ti, nu khng th cng l

bn b ca ti, khng cch tui ti l bao, thng th cng khng
vt qu ti my ni v mt in sn, do khng d g coi
thng ti... V, tt nhin, nhn ti vo hay khng l quyn ca
cc phe khc v quyn ca ti, mc du vic chuyn phe him
khi xy ra.

ts

.c

K ra, bm st hn na thc tin sinh ng hng ngy,

my nt phc tho trn y cn cn c un nn i cht, t
nht cng trn sc .

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Mt mt, ni rng phe, c bit phe t, l mt t chc hon

ton da trn lng t nguyn tham gia ca c nhn, do khng
ph thuc vo mt tiu chun c th no c, l mt cch ni
nhm nhn mnh mt c th ca phe, nhng cha chc
mi phn tha ng. L mt th cu lc b, ly tic tng lm
hot ng chnh, phe i hi hng nm tng thnh vin mt
khon ng gp kh nng n, bn cnh nhng ng gp m c
nhn phi gnh vc trong khun kh cc t chc khc (ng,
xm, gip...). V vy, khng my khi nng dn ngho (bn nng,
c nng, thm ch nhiu trung nng lp di) dm vo phe. Nh
vy, phe, m quyn tham gia khng ph thuc vo mt tiu
chun c th no c, v hnh trung li l cu lc b ca nhng
dn lng t nhiu kh gi (t trung nng tr ln), ni chung l
ca nhng ngi c gia bn. C gia bn: trong mt x hi tiu
nng t hu, y chnh l l tng, l mc tiu phn u ca
mi ngi, ca tng ngi. V nh vy, vo phe, ng gp cho
tic tng ca phe, v tnh tr thnh mt biu trng x hi.
Cho nn, khng c g ng ngc nhin, nu nh, bn cnh nhng
nng dn ngho (k c trung nng lp di) khng dm vo phe
v s tn km, li c nhng nng dn chng giu c g hn (thm
ch c khi c bn nng), nhng vn c gng tham gia, m

295

my m mt vi lng, vi x. y ngha pt lt
(potlatch)(47) vn cn le li nh nhng vt tch m nht, trong
tp qun tic tng, i khi qu , ca nng thn Vit c truyn
Bc B.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mt khc, tnh cht cu lc b ca t chc phe vn khng

ngn cn n pht huy nh hng, khi c th, trong cuc sng
lng x. Chng ta thy vai tr vn hc, ngha l vai tr tinh
thn, ca phe t vn trong sinh hot tn gio cng ng. Cn
phe thng, hay phe t, th nh ta bit, khng c tp qun
trao cho mt trch nhim chnh thc no c trc lng x. Tuy
nhin, vi quan h thanh kh l hng gia cc thnh vin ca
t chc ny, cng thm chn ru a hi, cc dp n ung trong
phe cng d bin thnh nhng cuc trao i si ni, m ti
tt nhin l vic lng vic nc, v c c s thnh ni nung nu
hay kt tinh mt dng d lun, mt xu th phn i hay ng
tnh. Th l, d v tnh hay c , phe, c bit l nhng phe gm
nhiu tay c mu mt, hn na c mm c mp, c th ng
mt vai tr trong d lun lng x, v hnh trung l ni chun b
cho nhng cuc ci v gia chn nh trung. Trn bnh din ch
ngha, phe u phi ch l mt thut ng c ch t chc ang
bn. Trong ting Vit c truyn, phe, phi, cnh, ng,
b, phe phi, phe cnh, phe ng, b ng l nhng t
hu nh ng ngha, m ngi nng dn ng bng v trung
du Bc B trc y dng ch mi nhm ngi tp hp li vi
nhau mt cch khng chnh thc quanh mt kin, mt quyn
li, v i khng v kin, v quyn li vi cc nhm khc.

ht

Cht oi om ca phe nu chn chng ta li kh lu.

Nhng d cho phe c chim mt v tr quan trng n my, th
n vn khng phi l t chc duy nht ra i trn c s lng t
nguyn tham gia ca tng c nhn. Ngoi phe ra, cn c hi,

296

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

vi cc th loi khc nhau ca n, mi th loi theo ui mt

mc ch ring do m c hp th ring, v c th i hi mt
cung cch vn hnh ring. Tuy nhin, th loi g cng th,
c xem l hi th phi hon ton da trn lng t nguyn ca
tng ngi. Phe cng vy thi, nhng nh ta thy, trong
trng hp phe, lng t nguyn ni trn khng phi bao gi cng
c mi phn m bo. L do r rng: phe cn gn lin vi
cuc sng chnh thc ca lng x, d ch l gin tip (thng qua
d lun ca dn lng, dn x). Ngc li, hi, d thuc th loi
no, cng l vic ring ca cc hi vin, ch dnh dng n quyn
li ring t ca tng hi vin, v bi l m khng my may
nh hng n sinh hot cng ng ca lng x, cng nh khng
b sinh hot y chi phi tr li(48). Hi, di nhng dng khc
nhau ca n, c Phan K Bnh gii thiu tng i k(49).
khi ct t dng theo di ca ngi c, xin tm lc sau
y nhng g c th ni v t chc y, ch thng hoc thm
vo mt nhn xt ca ngi i in d hi c.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Trong s cc th loi hi ra i trong lng xm trc kia,

ph bin nht c l l hi t cp hay h (ng m vi t ch
tng tc). Ni dung cng nh mc ch ca t chc ny l gip
nhau, trong phm vi tng nhm nhng ngi t nguyn,
bng cch chung nhau chi mt bt h (do m c tn gi h).
Vi ni dung y, s thnh vin ca mt hi ng khng th vt
qu i chc ngi, v trong mt lng, c th tn ti cng mt
lc nhiu bt h. chi h, tt phi c ngi cm li hay
nh ci, tc hi trng ca hi t cp: chc nng ny thng
c dnh cho ngi c uy tn nht hi, hoc do cc hi vin thay
phin nhau m nhim, mi ngi mt nm. Vi ng tin ng
gia lm mc ch v mi gii, tinh thn tp hp ch c th l
lng tin gia c nhn v c nhn. Kinh t nng thn Vit, nht

297

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

l trn ng bng Bc B, vn khng thun ty l mt nn kinh

t t cp t tc ca nhng ngi trng trt, m cn bao gm
nhiu ngnh th cng, v do c mt lung bun bn, nh thi,
nhng rt sinh ng, ly phin ch u k ca tng a phng
nh lm trng hot ng, cho nn nhiu ngi trong nng thn
cn tin mt, nht l tng lp bun bn. y l l do khin h,
hay hi t cp, thng tp hp li nhng ngi tiu thng v,
trong trng hp mang dng h mua bn. Lung bun bn
nh trong nng thn Vit, c bit ng bng v trung du Bc
B, vn ch yu nm trong tay ph n, nh ta bit, v vi h
mua bn, ln u tin ta chng kin s c mt ca n gii trong
mt t chc ngoi gia nh. Gi l h, nhng khng nht thit
trong trng hp no nhng ngi tham gia cng chung nhau
chi mt bt h. C nhng trng hp m chi h li c ngha
l t nguyn tp hp nhau li, khi cn th chung tin, chung
ca (go, chng hn) m gip bt c thnh vin no bt thnh
lnh gp kh khn, d l ngi ny cn tin ca lm ma chay
(h hiu), hay t chc ci xin (h h). Ngi ng gp bit
chc rng khi n lt mnh gp kh khn, bn thn cng s
c h gip nh vy. C hiu qu hu nh tc khc, v c
hiu qu trong cng mt lc i vi mi ngi chi h, l h n
tt (ty trng hp m gi h tht ln, h tht b, hay h
bnh chng...), m cc thnh vin ng gp cho t chc mi
ngi mt s tin khim tn lm vn chung, ri cng nhau sinh
li, t lu sau c tin gip cho mi gia nh chi h c c
mt ci tt Nguyn n rm r ( tht n, hay np gi bnh
chng...).

T hi cn c dng ch nhng t chc m trong

mt s nam thnh vin cng lng, cng x tp hp li vi nhau
thun v mc ch vui chi, gii tr: tp luyn v ngh (hi v),

298

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tp v din cho (hi cho)... Cng cn ni thm rng, qua iu

tra hi c, ring ti cha h gp hay nghe ni n hi vt, mc
du vt l mt hnh thc th thao vn rt c a chung trong
nng thn Vit Bc B, v him khi vng mt trong cc dp hi
lng. V mt ny kinh nghim in d ca mt s ngi tt
nhin cha khng nh hay bc b s tn ti ca mt s
kin dn tc hc ( y l hi vt). Nhng ti c tm thi hiu
nh sau: Vt l mt k thut tng i phc tp, c th bao hm
nhiu phong thi, ni cho to chuyn mt t l nhiu trng
phi, mi phong cch hay trng phi c truyn thng ca
mnh, m i din l mt ng thy tng o to ra nhiu
cho c mt vng, ch khng ring g cho mt lng, mt x. S
tp hp tt c nhng cng mt dng o to quanh thy ca
h, c gi l mt l, v thnh vin mt l sng ri rc ti
nhiu lng, nhiu x. Gp nhau trn xi vt ca cc cuc hi
lng khc nhau trong mt vng ln, thnh vin thuc cc l
khc nhau thi ti, ua sc cao uy tn v bo v truyn
thng ca l mnh.

ht

tp

://

yo

un

ga

Ch hi, m hm ngha qui chiu vo lng t nguyn

hon ton ca tng ngi tham gia, cn c p dng vo t
chc Pht gio ca cc lo b: hi cc vi hay hi ch b.
Trn vng ng bng v trung du Bc B, lng Vit no chng
c mt ngi cha, thng l cnh nh. Trc th k XV, khi
o Pht cn ng vai tr quc gio, ngha l thc h chnh
trong i sng ca quc gia i Vit, th cc ngi cha lng y
hn l trung tm sinh hot tinh thn x hi ca nng thn Vit,
c l phn no nh cc vt trn t Lo cho mi n gn
y. Nhng cng v sau, khi o Nho thay th o Pht trong
t cch quc gio, th cha ngy cng b nh ln t, v n triu
i cui cng, cng nh trong thi Php thuc, n ch cn l mt

299

og

is

ts

.c

om

th cu lc b tn gio dnh cho ph n cao tui, t nht th

cng ng bng v trung du Bc B. iu ny ni y l, ci
t chc ca cc lo b trong mt lng quanh ngi cha, bi hon
ton da trn lng t nguyn tham gia ca tng thnh vin, m
chnh l (hay cng l) mt kha cnh ca nn dn ch lng
mc, do vn tun th m thc t chc ta tng gp ng,
xm, gip, phe, v cc hi khc: s nhn danh; vai tr phc v
tp th ca ngi ng cai hng nm, m trong trng hp ny
ngi ta gi l b trng; qui tc lun phin theo th t ghi tn
trong s nhn danh m nhim chc trch b trng, mi
ngi mt nm: tic tng mi nm mt ln (ngoi phm vi hot
ng ca nh cha); bnh ng trong ng gp...

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

C th ghi ch thm rng, tuy ch c mt ti mt vi a

phng him hoi, cnh hi cc vi, c ln ti cn gp hi thin
ca cc lo ng na. Vi qui tc t chc gn ht nh qui tc ca
hi cc vi, hi thin m nhim mt chc nng khc hn. y
khng cn l mt hnh thc cu lc b thun ty tn gio na,
bi l gio l nh Pht (di dng dn gian nht ca n) c
dnh lm nim an i cho cc c b, m l mt t chc ly vic
thin lm mc ch, v cc lo ng hi vin t nguyn phn
cng nhau theo di tnh trng h hng ca cc cha v cc kin
trc th cng khc trong lng, trong x (n, miu, qun), ri
khi cn th li phn cng nhau ku gi lng quyn gp tin ca
t chc vic tu o. y, mt ln na ta thy uy tn ca cc
b lo c s dng, ln ny l to cho lng t nguyn
ng gp ca dn lng vo vic bo v cc cng trnh tn gio
ngoi phm vi qun l ca b my chnh quyn cp x.
Ngoi cc h (hay hi t cp), v hi cc vi (hay hi ch
b) ra, ph n cn c th xut hin cnh nam gii trong mt t
chc khc na l phng, m Phan K Bnh cn gi l hi

300

op

ol

og

is

ts

.c

om

bch ngh. Phng l mt t chc da trn ngh nghip. Trong

mt nng thn ch yu sng bng ngh nng, nhng ngi lm
cc ngh khc (ngh th cng), trong phm vi mt lng, t
nguyn tp hp nhau li, ngh no thnh phng y: phng
mc, phng n, phng sn, phng thu... Th l, trong mt
lng, c th xut hin nhiu phng khc nhau. Ti mt s lng
him hoi tuyt khng lm ngh nng, m sng bng mt ngh
th cng nht nh, v ch mt thi, v nh cc lng chuyn sn
xut gm(50), ti cha gp t chc phng qua iu tra hi c:
y c cu ca lng x nng nghip thng thng, v mi yu t
hp thnh c cu (ng, xm, h, gip, chnh quyn cp x, phe,
cc hi...) ph ha vi nhau phc v cho i sng cng ng
ca tp th c dn tiu th cng nghip (hay hu nh th) ca
lng x(51).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Nh vy chc nng ca phng r rng: to ra mt mi

cng cm rt cn thit cho nhng con ngi cng mt thn phn
c bit (do cng lm mt ngh c bit), khc hn thn phn
chung ca i dng nng dn bao quanh. V, nh trong trng
hp cc hnh thc t chc khc m chng ta im qua, mi
cng cm y c to ra ch yu bng mt hnh thi th phng
tp th, y l th v thnh s (cng c khi gi l ngh s
hay tin s) ca tng ngh. lm trn chc nng cng cm
thng qua mt hnh thi th phng, phng, v mt t chc,
cng tun th m thc m chng ta gp nhiu ln: s nhn
danh; ngi ng cai hng nm, m ngi ta gi l ng (hay
b) trm phng; ba n cng cm bui gi thnh s, ng gp
bnh ng... Khng ngoi chc nng cng cm, nhng trn mt
bnh din khc, phng cn c th bao hm nhiu hnh thi
tng tr gia cc thnh vin: chung nhau chi mt bt h: gip
cho tng thnh vin trong cc dp hiu h...

301

op

ol

og

is

ts

.c

om

Quanh khi nim phng, c l cng cn ni r rng, ngoi

hi cho m chng ta bit, cn c phng cho na. Nhng,
trong trng hp ny, ch phng c dng ch mt gnh
cho chuyn nghip, hay bn chuyn nghip, i lp vi ch hi
(hi cho), m ni dung tinh thn l lng t nguyn tham gia
ca tng hi vin, ngoi mi mc ch kinh t, cng nh quyn
t do ca anh ta khi gia nhp v khi ra khi t chc. Phi chng
chnh v hm ngha ngh nghip ca khi nim phng, m ch
ny c dng ch cc phn th ca kinh Thng Long xa,
bi l, y, nhng th th cng hay nh bun cng hnh ngh
vn t c vi nhau thnh nhng khu vc ring bit. c im
ny cn li vt tch trong nhiu tn ph H Ni sau ny: ph
Hng Lng, ph Hng Bng, ph Hng Chiu, ph Hng
Bum...(52).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

V cui cng, nhn va cp trn y n hin tng

tng tr trong phm vi lng x, c mt nhn xt c l cng ng
c nu ln. Nu nh vic tng tr trong sinh hot hng ngy
(khi c vic hiu, vic h..) hay gia nhng dn lng chuyn bun
bn, hay gia nhng dn lng cng mt ngh th cng vi nhau,
thng din ra trong nhng khung t chc nht nh (ng, xm,
gip, phe, hi, phng), th tri li, vic tng tr trong lao ng
nng nghip c tin hnh mt cch c th ni l gp u hay
y, gn nh ngu nhin khng thng qua mt khung t chc c
nh no c. Ngy mai, nh ti s cn thm nhn cng cy
(hay gt) cho kp hn, th ti nay ti n chi cc nh thn trong
ng, trong xm, thng lng vi tng nh. Trong nhiu
trng hp, ngi i thng lng nh th l ph n, c th l
b ch h cn nhn cng, nht l khi m a s vic cn tng
tr l vic ca n gii, hoc trong n b ng vai tr quan
trng (cy, gt): b ta mang theo mt ci tru cau, gi l cht l

302

op

ol

og

is

ts

.c

om

c li vi cc bn li ng, li xm. Tng nh t do nhn, v

t do t chi (vin mt c no ). Thc ra, ngi i thng
lng nhm trc nhng ai sn sng nhn li ha gip nh
mnh: l hng xm lng ging, h nm vng tnh hnh ca nhau
k c tnh hnh nhn lc. Nh no nhn, cng d tnh trc
rng, ch vi hm na thi, n lt mnh cng cn thm nhn
cng hon thnh cho kp hn mt cng vic tng t, vo lc
y, nh c gip s c bn phn c ngi n tr li cho
cng bng mn n lao ng hm trc. Phi chng y l mt
c th lao ng nng nghip trong ch tiu nng? D sao,
phi ch n vi nm sau ngy Cch mng thng Tm 1945,
gia cuc khng chin chng Php, th nng dn trong cc vng
t do mi dn dn t chc thnh nhng t i cng tng i n
nh.
III. Vn hnh ca c cu xem nh mt tng

hr

th

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Tho g c cu t chc ca lng Vit c truyn ng bng

v trung du Bc B ra thnh nhng yu t hp thnh cho d xem
xt, ng thi, ti c da trn mt s im tng ng thy
c v chc nng, hay v nguyn l tp hp, m sp xp cc yu
t ri li thnh my th loi. Cch sp xp y khng khi c
phn v on, nhng, trong mt cng trnh ch c gi tr dn t,
t nht th n cng gip cho ngi dn trnh khi vng chn
trong mng li phc tp nhng hnh thc t chc khc nhau,
mi hnh thc vn c din mo ring, nhng np gp ring, v
t hn c mt tinh thn ring. Gi y n lc th g lp cc
yu t tch ri nhau li thnh mt tng th c th quan st
tng th y trong vn hnh ca n.
1. Nhng n v c o v vai tr hai mt ca
hng c

303

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

V nhng mi hn ni cc yu t ri li thnh c cu t
chc ca lng x Vit c truyn ng bng v trung du Bc B,
xem nh mt tng th, thc tin sinh ng p t ngay t u
cho chng ta mt nhn xt. l tnh cht cc k lng lo, trn
bnh din chc nng ca cc mi quan h gia yu t ny v yu
t kia. Ni mt cch khc, trong sinh hot cng ng ca c dn
lng x Vit trc y - vi nhiu hnh thc t chc khc nhau:
ng, xm, h, phe, hi, phng - khng nhng mi hnh thc t
trin khai thnh nhiu n v nh ng dng (mi lng c nhiu
xm, nhiu h, nhiu phe...), m mi n v nh li c i sng
ring ca mnh. Mt cuc sng ring ch thc, hu nh khng
lin quan g n cc n v khc, d cng th loi (ng, vi xm,
phng vi hi...), thm ch cng mt hnh thc t chc (xm ny
vi xm kia, phe ny vi phe kia...). Ngay n hai hnh thc t
chc c th gi l ng tm, nh ng v xm, th mi hnh thc
vn gi t chc c o ca mnh i vi hnh thc kia. Mc du
mi ng c bao gm trong mt xm, ch l phn th ca xm
y xt v mt a vc, nhng trn bnh din t chc, ng vn
khng c bn phn, khng c trch nhim g i vi xm ca n;
v ngc li, y l hai n v ring r. Tnh trng ri rc y
phi chng cng l c im ca mt x hi tiu nng? D sao,
nhn xt trn cng quan trng i vi ngi vit lch s ch
qun ch Vit Nam, trong chng mc m ng, xm, h, phe,
hi, phng hu nh khng c gn lin bng chc nng vi b
my chnh quyn cp x. Ring v mt ny, gip chim lnh
mt v tr c bit, c phn khc, so vi cc hnh thc t chc va
nu trn y. Nhng l chuyn s bn sau.
Trong khi ch i, vn tt phi t ra l: Gia v vn
n v c o, yu t g m nhim c phn no vai tr iu
ha chung, khin lng Vit c truyn ng bng v trung du

304

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Bc B, d phc tp n my, vn l mt t bo x hi, vn vn

hnh nh mt n v thng nht, vi c tnh r nt ca n, m
mi tc gi vit v n t trc n nay u ng thanh cng
nhn? Mt cu tr li n t nhin ngay u li: l chnh
quyn c s. Ni vy cng ng thi, d ch bi v, bn cnh vai
tr bo lc m mi loi hnh nh nc u phi m nhim trc
lch s, chnh quyn qun ch cn phi hng ngy gnh vc vai
tr iu ha na, cho x hi do n qun l c th thng
xuyn vn hnh, m khng qu vng vu. Nh mi hnh thc
chnh quyn khc y thi! Nhng, lm trn cng vic iu
ha , chnh quyn no cng ch c th vin n mt loi bin
php: nhng bin php hnh chnh vi tnh cch p t ca
chng, m bn cht, ni cho cng, cng l bo lc. Hung chi,
trong trng hp ang bn y, b my chnh quyn cp x li
khng c ni lin vi cc n v cn phi iu ha bng nhng
mi rng buc hu c, do khng th trc tip tc ng ln
tng c o mt. C tm mt li gii trn thc a, ti ch thy
c mi mt p s tng i c l: vai tr trung gian ca hng
c (xem Ph lc III).

ht

tp

://

yo

un

Mc du b mt mt rt nhiu sau ba mi nm khi

la, nhng hng c him hoi hin cn st li (trn thc a, v
trong h s ca mt s c s vn ha) xng ng c tp hp li
lm mt cng trnh nghin cu di hn. Mt cng trnh nh
th (rt tic rng cha ai thc s bt tay vo lm) c th m ra
mt chn tri mi cho vic tm hiu lng x, k c kha cnh
nhng vt tch cng x m , m mi n nay, cc nh nghin
cu mi tung ra nh mt gi thuyt c trin vng, hn l nm
chc trong tay. D sao, ta cp n hng c. V, y,
nhng nhn xt i khi cn qu s lc y cng c th tm thi
cung cp mt nim v loi vn bn m chng ti nh gi rt

305

quan trng ny, t th c lng vai tr ca n trong vn

hnh chung ca lng x Vit trc kia ng bng v trung du
Bc B.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Hng c xut hin t bao gi trong lch s ca tng

lng x Vit? C kin cho rng lut l ring ca lng x vn
bt thnh vn, n thi Php thuc th c chp li thnh
vn bn buc dn cc lng qu vo khun khp(53). Khi
nim ny v nguyn dng bt thnh vn (m chng ti xin din
dch thnh: ngun gc tp qun php truyn ming) ca hng
c l iu hp l, tuy vn i hi mt c s bng chng. K c,
trong ngn ng nm na hng ngy ca h, ngi nng dn Vit
Bc B cng gi hng c l l lng. C iu l hng c
thnh vn u c ch n thi Php thuc mi xut hin. Ring
trong trng hp bn thn, hng c c nht m ti c tip
xc, qua bn dch, l mt vn bn ra i trong th k XVII (xem
Ph lc III). Cng tc gi trn li dn nguyn mt o d ca
vua L Thnh Tng (cui th k XV), xem y l tin ca mi
hng c s ra i v sau(54). Nhng hai mi bn iu trong
ni dung ca o d u l nhng li khuyn co v o c,
thng c km theo nhng cm on khng my tc dng v
mt php l thc tin, m mc ch hin nhin, qua li l ca
vn bn, l chng li mt s phong tc ngc vi o l nh Nho
(hn cn rt thnh hnh trong mi trng nng thn ng thi),
ch yu l nhng biu hin t do trong quan h nam n. Trong
khi th mt s bn hng c m chng ti c dp tham
kho (c c nh thnh vn, ty tng bn mt, trong khong
thi gian ko di t th k XVII n th k XX), v mt ni
dung, li nhc nh, d xa xi, n tp qun php truyn ming
ca nhng tc ngi mi y cn sng trong nhng th ch rt
gn vi cng x nng thn xa. chnh l iu m tc gi dn

306

ts

.c

om

trn cng khi nim c. Bn cnh vi im tng ng vi

tp qun php, cn phi lu n nhng khc bit na, mt
mt khng km phn l th, trong chng mc c lin quan n
cung cch vn hnh ca lng x Vit c truyn. Bi l, nu nh
cc im trc gi ln nhng tn tch cng x trong lng ca
lng mc Vit b tch hp vo ch qun ch, th cc mt
sau li c th l thc o tm t nhp ca mt b my nh nc
qun ch tp quyn vo ngay gia ng vin cng x cn n
hin trn din mo tng t bo nng thn Vit.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Lng no c hng c ny, v hng c ca tng lng

thng bao gm, trong ni dung c th ca n, nhng chi tit m
hng c lng khc khng c. Hn th na, mi hng c li
c th mang mt hp th ring, ngha l c th cp n mt
s vn hay kha cnh m hng c cc lng ln cn khng
ng n. Mt v d: khng phi lng no cng qui nh th
thc n rc ngi lng thi hay c thng quan tin chc,
nh hai iu m u trong hng c lng M Trch (xem Ph
lc III): l trng hp ca nhng lng c truyn thng khoa
bng, thng l nhng lng c mt s h i khoa: ch hai c
im y thi, theo ti ni ln khong cch gia hng c v
tp qun php ch thc. Cn c vo kt qu su tm t trc
n nay ca cc nh dn tc hc, ch c tp qun php ca mt
tc ngi, mt vng, ch cha thy tp qun php ring ca
tng lng. B Biu chng hn, thu thp Nam Ty Nguyn hi
Php thuc, c th c xem l tp qun php ca tc ngi
ni chung, hay, t nht cng vng ny l Lm ng(55), ch
khng phi ca ring bun (t ch lng) no c. Thi trung
c Php cn li n nay mt s vn bn t nhiu mang tnh
cht php l, trong quyt nh cc mi quan h gia lnh
cha v nng dn trong tng vng ln, m ngi ta cng gi l

307

om

tp qun php. i su hn vo ni dung ca hng c,

khong cch s cn c m rng hn gia cc loi vn bn ny
v tp qun php ch thc. Tt nhin, khong cch khng
h chi b kh nng ni trn v ngun gc tp qun php ca
hng c, d cho gc gc y vn cn i hi c chng minh
mt cch nghim tc.

og

is

ts

.c

D sao, gia nhng hng c khc nhau ca cc lng

khc nhau vn c mt mu s chung no , trc ht l v mt
ni dung. Cn c vo kt qu s kt ca cy bt u th k m
chng ta nhiu ln vin n(56), th hng c thng qui
thnh vn nhng tp qun lng mc c lin quan n cc mt
sau y:

op

ol

1. Nhng trng hp thng cng (v nh thng cho ngi

bt c trm cp);

ga

nt

hr

2. Nhng trng hp pht ti, thng l cc ti nh m

php l nh nc qun ch chnh thc khng trc tip gii quyt
(trm cp vt, u thng thng, cha hoang, bt knh i vi
b trn...);

yo

un

3. Nhng trng hp n b cho ngi v quyn li

chung ca c lng m chu hy sinh (v nh b thng, hay b
mnh trong khi chng li qun cp);

tp

://

4. Nhng trng hp suy tn ngi b ca, b sc,

lm vic ch chung cho c lng (v nh tu b cha lng, xy cu,
p cng);

ht

5. Nhng trng hp cm on, hoc nhm bo v an ninh

(v nh cm cha ngi l), hoc nhm bo v o l (v nh cm
c bc, trai gi).
Thc ra, cch phn loi trn y cha hn mi phn

308

op

ol

og

is

ts

.c

om

hp l, bi l nm phm vi c qui kt r rng c kh nng

chng cho ln nhau. Ngoi ra, nm mt y cng cha bao trm
c ht ni dung ca mi bn hng c c th. C th thm
vo khi kha cnh khc, c bit l nhng qui nh v cc
khon m ph bng tin hay hin vt phi np cho lng nhn
dp ci xin (l cheo) hay tang ma (l tng)... V chnh nhng
kha cnh ny mi khin ta lin tng nhiu nht n tp qun
php truyn ming c xa, v nh iu khon qui nh s gch
dng, lt ng lng, m ngi con trai i hi v phi np cho
lng (hay cho lng bn gi). Cn c vo mt s kin s kt gn
y hn(57) th mt lng cn ghi vo hng c c nhng qui
nh t nhiu c lin quan n cng vic ca chnh quyn cp
x: cc th thc bu c l dch, khai bo sinh t gi th, thu
thu, bn nhng phm hm thp m cp x c quyn cp...

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Nh vy, v vn trong mi so snh vi tp qun php ni

chung, hng c ca tng lng x Vit ng bng v trung du
Bc B phi by ra hai mt ca mt vn . Mt mt, cho d c
ghi nhn thm, trong mt s trng hp hn l him hoi, nhng
qui nh v l li lm vic ca b my chnh quyn cp x, th
hng c vn khng th no xem l mt b lut hon chnh, d
cho ch l lut theo tp qun, v lut cho mt t bo x hi thi.
N c th cha ng i nt tht chi tit v np sng lng mc
(l cheo, l tng...). Nhng, ngoi mt vi trng hp pht v i
vi nhng ai vi phm np sng thng thng ca lng mc, n
khng h d kin, nh mt b lut ch thc, cc v n c th
xy ra, t mc thp n mc cao, v d tr gii p php l i
vi tng loi v mt. Khng c g l, di ch qun ch, nht
l qun ch trung ng tp quyn, mi trng hp php l ng
gi u thuc quyn x l ca nh nc, tc ca cc cp quan
li t thp n cao. Nhng mt phn quyn x l y cho lng

309

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

x cn bo lu t nhiu cht t tr, v hnh trung, l khuyn

khch tnh trng phn tn, m cc triu i ni tip nhau, nh
ta bit, u tip tay nhau khc phc. C chm nht, th n
triu Hng c (cui th k XV), quc gia i Vit c mt b
lut hon chnh ri. Mt khc, chnh nhng iu khon v cch
thc lm vic ca chnh cp x, d ch xut hin mt cch l t
trong mt s hng c, t nhiu vn ni ln si dy rng buc
tng nhm dn c tng nh ng ring mt mnh vi nhng
i din c s ca b my nh nc trm ln ton b quc gia.
V c hai mt va cp trn y, tp qun php ch thc u
i lp vi hng c. B Biu dn chng hn, ch l li
truyn ming, nhng li bit dng vn vn c nh vo k c
mi trng hp mu thun c th xy ra trong mt cng ng
, vi thi ca tp th i vi tng trng hp: t nhng
vi phm king k nh nht, cho n nhng hnh ng ph hoi
quan h gia ngi v ngi, v nh gia ch h v n l gia
nh. Nhng cng b Biu li khng h qui chiu vo, hay vin
n mt uy lc php l no cao hn tp qun ca tc ngi.

ht

tp

://

yo

un

ga

C vch ra nh vy khong cch gia tp qun php ch

thc v hng c di dng ta cn c bit hm nay, ti ch
mun nu ln cng r cng tt s c mt ca chnh quyn qun
ch ngay gia lng lng x Vit c truyn, thng qua mt loi
vn bn tng chng cn lu li nhiu hi hng ca cng x
nng thn xa. S c mt y cng ni bt ch khng bao gm
cc khon c lin quan n l li lm vic ca chnh quyn x d
mang ch k ca mt s b lo cao nin nht i din ca c
dn lng x, vn cn phi c hp php ha bng ch k ca
tin - th ch, v chnh - ph l trng, km theo l du trin
ca x. Th vn l cha . Khng bit thc ch xc l t thi
no (c kh nng l t cui th k XV, di triu Hng c),

310

hng c mun c y gi tr trc php lut, cn phi c

quan li cp trn thng qua na(58).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ng n gin hiu rng hnh ng hin din ca chnh

quyn qun ch trong hng c ch l mt hnh thc kim sot
thng thng, mt bin php s v ca b my quan liu. D
khng phi l mt b lut hon chnh, hng c, vi nhng
iu qui nh v mt s nt sinh hot ring bit ca lng x, vn
ng vai tr mt cng lnh, c th cn kh chung chung,
nhng d sao vn ng c xem l mt cng lnh v np sng
hng ngy ca lng x, m mi c nhn, mi t chc trong lng,
trong x, phi tun th. Ni mi t chc c qu li khng? K
ra, ring ti cha h gp bn hng c no c nhng iu
khon qui nh np sinh hot hay l li lm vic ca ng, xm,
h, gip, phe, hi, phng. V chng, tng n v ca cc hnh
thc t chc y li c th c khon c thnh vn ring ca
mnh. c k tng iu khon ca mt bn hng c c th,
chng ta ch c th lc ra cc d kin v nhng bin php nhm
khen thng hay trng pht c nhn c cng hay c ti. i vi
ngi b bt qu tang ang trm cp vt chng hn, lng x c
i din ch yu bi b phn l dch (thm ch, trong nhng
trng hp gy nhiu tai ting, bi cuc hp dn hng x ti
nh), s ng v hay pht v anh ta, ng vi nhng g c th
c qui nh trong hng c, nhng s khng thi hnh mt
bin php no c i vi ng, xm, h, gip, phe... m ngi
ng s l thnh vin. Hnh ng sai tri l lng ca mt
ngi ch lin quan n c nhn anh ta thi, qu lm l gia nh
k phm php s v anh ta m mt uy tn trc d lun chung
ca dn lng, dn x.
Tm li, thng qua hng c, lng x Vit c truyn
ng bng v trung du Bc B khng nm cc t chc, ri mi

311

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

t chc li tc ng ln tng thnh vin ca mnh, m trc tip

nh hng n ng x hng ngy ca tng c nhn trong lng,
trong x. Nhng, d sao th tng c nhn trng thnh v c
bn phn tun th hng c vn l thnh vin ca mt ng,
mt xm, mt gip, mt phe... Chnh v th m tng hnh thc
t chc mt, tng n v ca mi hnh thc t chc, tng c o
nh ta ni, khng th (hay him c kh nng) hnh ng
ngc vi cc iu khon trong hng c chung. Th l vn bn
ny, v hnh trung, ng vai mt cng lnh tinh thn i vi
mi t chc khc nhau trong lng, trong x, d n khng trc
tip ng n kt cu v sinh hot c th ca tng hnh thc
t chc, tng n v ca mi hnh thc t chc. Uy tn tinh thn
y tng chng nh khng da trn mt c s thc t no, v
khng c nui dng bi nhng mi quan h c th v v mt
t chc, thc ra l li bt ngun t chn su thm nht trong ci
lng ca tng con ngi nng dn mt, chng no con ngi y
cha thot khi cc mng li ba vy ca mt x hi nng thn
tin cng nghip. l lng tin phm cht vnh cu ca nhng
gi tr cm r t lu i trn mnh t chn rau ct rn,
lng tin truyn thng lng mc. V y, d ch gin tip thi,
ngha l phi thng qua mt nt tm l hng xuyn ca ngi
nng dn Vit trc kia ng bng v trung du Bc B, mt ln
na ta li c th c ln, t nht cng t mt s iu khon trong
hng c, nhng du tch ca tp qun php truyn ming, vn
l rng mi ca sinh hot cng ng trong cng x nng thn
xa.

ht

Tuy nhin, khng phi v vy, v nhng du tch cng x

v vt hn ca chng trn tm khm nng dn, m qun mt
mt iu ni: s hin din trong hng c ca b my chnh
quyn cp x. Hng c, d c tng ngi nng dn chp

312

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

nhn nh l mt biu hin ca truyn thng lng mc ngn i,

ch c th c chnh thc thi hnh qua bn tay vn dng ca
b my ni trn. Ng v mt k vi phm l lng, nh ta
bit, l chc trch ca b phn l dch. V ngay c trong trng
hp m ngi vi phm b a ra lun ti trc cuc hp ca dn
hng x, th ting ni quyt nh bao gi cng thuc v cc v
chc sc ni ring v quan vin hng x ni chung. Ci php
nh nh ny - ly li t ng ca tc gi dn(59) - d c lun
ti trn c s l lng mang hi hng ca tp qun truyn ming
ng li t i sng cng x xa xa, d c mn hnh thc ca
mt cuc hp ton dn nhc nh xa xi n ci agra c i, c
bn vn l mt php nh qun ch. Nh vy, mi n thi
Nguyn, giai on cui ca nn qun ch chuyn ch Vit Nam,
nh nc, gi cho c th thng bng x hi cn thit, vn
ra sc li dng trong t chc c s nng thn tng mnh v cn
st li t nn dn ch cng x li xa vo qu kh. Ring
hng c, trong c ni dung ln phng thc thc hin, l s
kt hp kh nhun nhuyn gia truyn thng lng mc v
quyn lc ca nh nc qun ch.

un

Tnh cht hai mt y, ta s cn gp li trong cch vn

hnh chnh bn thn b my chnh quyn cp x.

yo

2. Quay li vn gip

ht

tp

://

Hng c, vi t cch l mt cng lnh tinh thn thiu

tm thc v mt t chc, r rng cha sc thu ht m
bo kt dnh cao ca lng x tiu nng quanh chnh quyn
c s. Nht l khi m chnh quyn y b bao vy gia rt nhiu
n v tp hp ngi trong khun kh ca nhng hnh thc t
chc khc nhau. lm trn chc nng chuyn ch ca mnh
chnh quyn qun ch ti cc x ng bng v trung du Bc
B ng trc hai con ng phi chn la: mt l c tnh khng

313

om

bit n cc hnh thc t chc phi chnh quyn y, ngha l n

c thi hnh chuyn ch; hai l li dng chng c chng no
hay chng y trong khi thi hnh chuyn ch, ngha l c gng
cun ht chng vo nhng hot ng ch yu ca mnh. Bi
nhng l do d hiu, b my chnh quyn cp x chn con
ng th hai.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

K ra, nhng hnh thc t chc ni trn qu l nhiu v

mt s lng, qu ri rc trong mi quan h gia chng vi
nhau. Nhng, ni cho cng, nhn vo hnh thc no i na, ta
cng ch gp c by nhiu c nhn c th y thi, bi l mi dn
lng thuc nam gii u n tui trng thnh, min l dn
ni tch u l thnh vin ca mt ng, mt h, mt gip, c kh
nng l thnh vin ca phe, mt hi, mt phng... ng trc
mt x hi tiu nng nh trn min ng bng v trung du Bc
B xa kia trong mi ngi n ng ch h u c in sn
ring, cm u mt nn kinh t ring, do sng gia cng ng
lng x m vn theo ui mt thn phn ring, th nh nc
qun ch trung ng tp quyn, thu thu, bt phu, bt lnh,
buc lng phi nm cho c tng c nhn mt. Nm t chc
cng ch l thng qua t chc m nm tng con ngi. Chnh
v vy m chnh quyn c s khng nht thit phi tch hp vo
cc hot ng ca mnh mi t chc khc nhau: chn hnh thc
no sc bao trm xu li c mi c nhn cn thit, v
qua m gin tip xu li mi hnh thc t chc khc. p ng
c tng i trn vn iu kin y, ch c gip.

ht

Gip khng hon ton ging cc hnh thc t chc khc

trong lng x, bi l, so vi chng, n c nhiu kh nng nht
khun mi ngi vo mt thn phn chung. y l nhng ngi
tiu nng t hu thuc nhiu thnh phn giai cp c th i lp
nhau, c tr trong nhng xm ng c th xa nhau trn a vc

314

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ca lng x, xut thn c th t nhng dng h khc nhau chim

gi nhng v tr c th rt cch bc nhau trn thang tn ti ca
x hi qun ch. Nhng, mt khi l thnh vin ca gip, h
u chung nhau mt thn phn, trong chng mc m con ng
tin thn ca h trong lng gip l ng nht, v c nh du
qua thi gian bi nhng chun tui tc thng nht (thi im
trnh lng, tui ln inh, tui ln lo...). Mi lng x bao gi
cng gm nhiu gip, nhng hai gip khc nhau cng lng x li
khng h tch ri khi nhau v bn cht. Ti mun ni rng, nu
nh ng k cn nhau vn rnh rnh l hai thc th, mi thc
th c mt i sng bit lp trn mt v tr ring r ca a vc
chung; nu hai dng h, d c quan h khng kht vi nhau n
my, vn l hai tp th khc hn nhau trn bnh din ting gi
ca dng mu v truyn thng trong ng x, th hai gip cng
lng li gn nh hai phin bn ca mt mu chung, bi l hai
n v ng dng ny khng c kh nng phn ha ln nhau
trn nhng chun s m c (nh hai v tr khc nhau trn
cng mt a vc, hay hai huyt h khng cng gc gc). C l
cng n lc cn t cu hi v ngun gc ca gip, d ch
qua c gng gii p m nhn cho r hn c im va nu trn
ca hnh thc t chc tng chng ht sc nhn to ny.

ht

tp

://

yo

Gip, th pht m Hn - Vit ca mt t Trung Hoa vn

ch ci mai ra, ri t ch lun c b phn phng ng bng
cht cng trong qun phc xa. Ngha en th hai ny hn l l
do khin cho khi chuyn ho thnh thut ng hnh chnh, t
gip bng tr nn c lin quan n t chc dn binh nng
thn. Chng th m vic cho php lp dn binh di triu Tng,
chn mt t d khng qu xa thi nay, c qui nh vo
khong gia th k XI, li mang tn l Bo gip php. Mi n
triu Thanh (th k XVII - XX), triu i cui cng trn t

315

.c

om

Trung Hoa, tn gi trn vn tn ti, nhng l ch qui tc h

tch, trong , gip y li c ngha l mt n v dn c gm
mt trm nc nh. K ra, hai t chc dn binh v h tch u ct
nhau t nht cng mt im: c hai u nhm mc ch bo
m an ton cho ch , ngay ti tng t bo c s ca x hi.
Nhng vn l th hn i vi ta l: Nu qu thc gip l mt
khi nim hnh chnh gc Trung Hoa, th n lt vo t ta t
bao gi, v tng cha nhng ni dung g?

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Trong khng t trng hp, nhng yu t m t tin ca

ngi Vit hin nay ln lt tip thu t nn vn minh Trung
Hoa qua mt thin nin k Bc thuc, v c v sau na, khi c
tch hp vo cuc sng hng ngy ca ngi bn a, ch cn gi
c ca ni xut pht c ci v hnh thc na thi (thng l
tn gi) trong khi ni hm ca khi nim tip thu bin i
hn. iu ny c chng thc ngay c trong nhng a ht rt
xa cu chuyn ca chng ta, trong thn thoi chng hn(60). D
sao, trong s nhng hin tng thuc loi , phi k n vic
khi nim gip c thu nhp vo x hi Vit. S kin ny
xy ra ln u tin vo thi im no? Khng r. Ch bit rng,
theo s c, gip c mt trn t ta vo cui thi Bc thuc
(ngay nhng nm u th k X), v c chnh quyn ng thi
chn lm khung kim dn, thu thu, ly qun. By gi l lc
Khc Ho ang ni gt cha ra sc xy dng mt b my nh
nc t ch, mc du trn danh ngha, ng vn cha tch a
bn cai tr ca mnh khi nn h Bc phng. Trong hon
cnh , nu thit ch gip ca h Khc cn gi nhiu hi hng
ca ci t chc dn binh - h tch trn t Trung Hoa, th iu
chng c g l. T y n mi gn y, ngay trc Cch
mng thng Tm 1945, gip vn tn ti trong lng x Vit
ng bng v trung du Bc B. Nhng, v bin ha ca n qua

316

og

is

ts

.c

om

thi gian, qua tng triu i, tng giai on lch s, th bin

nin s v bi k khng cung cp c d kin no c th. Cc
vn bn y ch nhc n khi nim, m khng h gii thch ni
dung khi nim. Ngay n c nhng khon c gip rt him
hoi t cui triu L hay u triu Nguyn (na sau th k XVIII,
na u th k XIX) cng khng cho bit g r lm v ni dung
y, ngoi mt s iu khon ch nh sinh hot hng gip. V,
sau bao nhiu th k hu nh trng hn ti liu v gip, khi
chng ta bt gp li t chc ny trong thi gian gn y (di
triu Nguyn v ch thuc a) qua t liu in d th n
bin t bao gi thnh mt hnh thc tp hp dn lng trong
khung ca nhiu lp tui khc nhau.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Thc ra, nu t chc gip c kh nng khng h lin quan

n dng h, ngay t trong nguyn bn Trung Hoa ca n, th
cng khng th v vy m v on ct t mi si dy tng rng
buc n vi a vc ca lng xm (xem Ph lc II). Chc nng
kim dn (tc h tch), m n tng m ng hi th k X, di
thi Khc Ho, tuy khng phi l mt bng chng y cng
cho php gi thit rng ng thi gip c ng khung a vc
ca mt t chc hnh chnh c s. Rt tic rng nhng khon
c gip ni trn cng khng trc tip gip ta soi sng vn
ny. iu chc chn l, Trung B, tnh t o Ngang tr
vo, a bn ca x ng Trong thi xa, mi n gn y thi,
lng x thng hoc cn gi c t chc gip, m t chc ny li
c a vc hn hoi, mi gip bao gm mt s xm st cnh nhau.
y l mt trng hp ha thch ngoi bin, nhng chnh v
th m n bin h cho tnh cht a vc bui u ca t chc
gip ng bng.
D sao, c th ca gip, c Bc B ln Trung B, li
khng phi l s tun th hay khng tun th nguyn l a

317

vc. Ci lm cho n t tch bit khi mi hnh thc t chc khc

trong lng ca lng x Vit c truyn, m t tch bit v mi
mt (bn cht, chc nng, nguyn l vn hnh), chnh l s tn
ti ca thit ch cc lp tui.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Thit ch ny, vi nhng l chuyn tip ca n(61), c th

n vi chng ta t thi ti c ca loi ngi, trong chng
mc chng cn l thc tin sinh ng cch y cha qu lu ca
mt s cng ng ngi nguyn thy ng i, v nh cc b
lc c bn a, hay nhng cng ng n thi cn i vn cn
sng trong khung th tc - b lc, nh mt s nhm Anhing
Bc M... Do tnh cht bo th ca cng x nng thn xa, v c
l c nhu cu v ci tin thn phn ca con ngi sng trong ci
x hi tng i ngng ng y, nhng tp tc ni trn cn lu
m vt tch trong nhiu x hi nng nghip s khai chu i
Dng, chu Phi en... v, trong nhiu trng hp, c tnh
nhn mnh mt trong nhng l chuyn tip ri ra dc ng i
ca tng con ngi: l nhp mn ni ting(62). Ty c im ca
tng cng ng c th, l nhp mn c th din ra trong khung
ca th tc, ca tng phn chi th tc, hay ca lng mc nng
nghip, tuy ch tp hp ti a im hnh l nhng thnh vin
ca lp tui th l m thi, vi mt s b lo c c ra lm
hng dn vin. Cc l chuyn tip (trong c nghi l nhp
mn) cng c th l qui tc ring ca hi nam gii, thm ch ca
hi kn(63), v trong trng hp , ch cn tc ng mt cch
gin tip (v n huyn) ln sinh hot hng ngy ca lng mc
na thi. Cn vi ngi Vit ng bng v trung du Bc B,
nu c th c ln c hi nh (d rt m nht) ca cc l
chuyn tip trong nhng dp trnh lng, ln inh, ra lo... th
khung din bin ca chng li l gip, mt hnh thc tp hp c
dn lng mc tng chng ht sc dn d, nhng, thc ra, li

318

gn lin vi chnh quyn cp x bng nhng mi hn cht ch.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Khi ni, trong mt on trn, rng ln inh trong lng gip

l tr thnh thnh vin chnh thc ca gip, nhng ng thi
cng l chnh thc tr thnh ngi dn ca lng, ca nc, v
hnh trung chng ta pht l ra mi hn c yu nht, im
xut pht ca cc mi hn khc. V mt khi tr thnh dn
ca lng, ca nc, th trng inh c hng quyn li thit
thn nht i vi mi dn qu Vit Bc B: mt u rung
cng do lng nc cp pht(64). Lng nc, thc ra, ch l mt
cch ni: rung cng, tn d ca t trng trt trong cng x
nng thn xa, ng l ch thuc quyn s hu tp th ca lng
m thi. Nhng, di ch qun ch kiu ng Dng (nht
l vi b my tp quyn ca n t trung ng cho n x), khi
m ai ny u chp nhn, t nht cng trn nguyn tc, rng
di tri l t nh vua, th rung cng ca lng li c xem
l thuc quyn s hu ti thng ca quc gia. Chng th m,
tuy ch c ghi vo bin nin s c mt ln thi, hin tng nh
nc bn rung cng ca lng x cho dn lm rung t tng xy
ra hi th k XIII, di triu Trn. Trong khun kh , ngi
dn qu khng ch nhn rung cng ca lng (t bo cc x hi
c truyn), m khu phn rung cng anh nhn cng l ca cp
x (cp c s ca chnh quyn qun ch), mc d, trong a s
trng hp, ng bng v trung du Bc B, hai khi nim y
ch l mt trn bnh din a vc (nht x nht thn). M ca x
chnh l ca nc. Nguyn l l vy, ngi c hng rung
cng khng nhng ca lng, m ca c nc, c bn phn phi
tha mn mi yu cu ca nh nc qun ch tp quyn mi
cp, t trung ng cho n x.
3. Quan h gia b phn l dch v cc gip
Mi x (ca chnh quyn qun ch) nm tng lng (ca x

319

op

ol

og

is

ts

.c

om

hi c truyn) thng qua hai cun s c bn: s inh, hay inh

b, v s in, hay in b cng thng gi l a b. Nm
rung t l iu ng ti lc, vt lc, bng ch thu
thn, hay su, nhng ng thi, v ch yu l iu ng
nhn lc trc ht cho nhng vic cng ch thng xuyn m
nh nc no cng nht thit phi tin hnh trong khun kh
chc nng qun l x hi ca mnh: trong trng hp x hi
trng trt ng bng v trung du Bc B, ch yu l p ,
lm thy li, sa ng, bc cu. iu ng nhn lc, y, li
c ngha l thng xuyn b sung ngi cng c qun i,
khng phi ch nhm mc ch bo v ch qun ch, m,
trong trng hp mt quc gia lun b e da, bi nn ngoi xm,
cn nhm bo v t nc na. Ni tm li, trc thu, bt
phu, bt lnh, y l nhng hnh ng ni ln ng x ch yu
ca nh nc qun ch Vit Nam i vi nng dn ni chung.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Cc t trc v bt, trn ca ming ca nng dn, bo

trc vi chng ta tnh cht cng bc ca nhng bin php m
nhiu khi chnh quyn qun ch phi vin n thc hin kp
thi cc yu cu trn. ng thi, chng cng ni ln cch nhn
nhn ca nng dn i vi nhng yu cu y, nht l khi m h
thng xuyn sng di s e da ca nn i gy ra bi p lc
dn s, thin tai, ch ha, v nng sut thp. Mu thun ,
trong lch s ca ch qun ch Vit Nam, khi b y n
cng cc, tt yu n ra thnh nng dn khi ngha, chun b
cho mt triu i mi thay chn triu i c. Trn bnh din
hnh chnh, vn c t ra trc mt ca nh nc qun
ch d di triu i no, l c thu nh li, ngay t n v c s,
nhng va vp c th ni l din ra hng ngy gia chnh quyn
v dn c lng x, quanh vic thc hin ba yu cu chnh
nu. Nhim v t nh ny, b my chnh quyn cp x, chi vi

320

op

ol

og

is

ts

.c

om

gia mt bin tiu nng, u c th hon thnh cho tng i

trn vn, nu khng c mt t chc dn d sc gip n lm
gim nh phn ng (d tiu cc) ca tng h nng dn mt.
m ng ni cng vic y, ch c gip, bi l gia bao nhiu l
c o hp thnh lng x Vit ng bng v trung du Bc B,
y l hnh thc t chc duy nht c kh nng tp hp ng o
c dn nam gii ca lng x, di du hiu ca mt th bnh
ng hon chnh v thn phn lm ngi. Hon chnh trong
ngoc kp, v th bnh ng y (vn c nui dng bng
nguyn l tin thn theo tui tc, mt qui tc tng c l do tn
ti ca n, nhng qu li thi mt ri) t qu kh xa xi vng
v, v nh sc sng ca b my chnh quyn cp x m t phn
x ln c mn chiu ca tr tng tng tp th, cui cng
tr thnh tr th c lc cho b my y.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Trn bnh din l li lm vic, hin tng mc ngoc gia

chnh quyn x v cc gip din ra nh th no? Thu thu, bt
phu, bt lnh, ba cng vic y u tun th nhng quy tc rt
phc tp. Hn th na, cc quy tc , trong biu hin c th ca
chng li c kh nng bin ng, d nhiu, d t, t triu vua
ny qua triu vua kia. Ci bin ng t hn c, do tnh ngng
ng tng i ca nng thn tin cng nghip, c l l phng
thc tun hnh cp x. t nht th cht t kt qu iu tra hi
c trn thc a cng cho php tm gi thit nh vy. Hy ly
chuyn thu thu chng hn lm v d cho l li lm vic c
truyn cp x.

ht

Mc du x no cng c s inh, s in, mc du cc triu

vua u c quy nh mc thu chnh xc cho tng hng ngi,
tng hng rung t, s liu ch yu m nh nc da vo
thu thu li l nhu cu chi tiu ca mnh. L thi ny c bn vn
c duy tr trong thi Php thuc. Nh vy, t tng s thu ca

321

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tng v (mi nm mt v, trong thi Php thuc; mi nm hai

v, trc kia), khi nh nc b hay qun b cho tng tnh, th
cc s liu c th v inh, in ch cn l nhng im quy chiu
na thi. Vi c im va nu, vic b thu qua tng cp ca
b my quan liu, t triu nh xung n huyn, vn khng gp
mt kh khn no, v cha vp phi sc cng li ca tng h
nng dn chu thu. Nhng mt khi ch bi, hay mng a
thu ( nhc li mt cch gi khng chnh thc, nhng c ng
nguyn ng nghnh, rt ph bin trong nng thn Bc B thi
Php thuc), trn c ghi tng s thu m cp quan li trc
tip bn trn b v cho mt x, n tay l dch ri, th vic
qun b vn cn phi c tin hnh ln cui cho tng ngi,
tng h sng trong lng x, trc phn ng m thm hay ra mt
ca tng c nhn chu thu. V bi v, trong vic phn b, tnh
hnh inh in, nh c phn nh qua cc s b, khng cn l
d kin tnh ton khe kht na, mt s x c gp c thu inh
v thu in li lm mt, em tng s b cho tng u dn inh.
y chnh l k h cho nhng tay giu c v sn th mc
ngoc vi l dch, nhm h mc thu m bn thn h ng l
phi ng. Trong hon cnh , l dch khng d g hon thnh
nhim v cho chng vnh ( cn kp thi thu thu v chuyn
ln cp trn), nu khng tm ra c mt th tha hip nht
nh gia mt bin nng dn c bn cng chung thn phn trc
mng a thu. Th tha hip y, l dch khng th no dng ln
c, nu khng c s tr lc ca cc gip trong lng x.

ht

tp

Nhn c ch bi ri, l trng phi trnh vi tin ch v

th ch trc, d cho nh ta bit, y nhiu khi ch l hnh
thc. Ti nhiu x, cn phi trnh vi hi ng k mc na.
Nhng, nu nh ting ni ca tp th ny c th c trng lng
nht nh trong nhiu trng hp, th, trong vic thu kha,

322

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tnh hnh li khng nht thit c nh th. Thu, c thu inh

ln thu in, nht l thu inh, ng n quyn li st sn v
trc mt ca tng h, tng ngi, cho nn kin ca mt tp
th nng c tn ti, v y c b phi, nh hi ng k mc, nht
thit khng ti no li ko ni s hng ng ca mi nh, mi
ngi chu thu, tri li, c kh nng lm cho tnh hnh rc ri
thm, ch ko di v thu ra m thi. V vy, nu l trng c
trnh ch bi vi hi ng k mc, sau khi trnh vi tin ch
v th ch, th mt ln na y cng ch l hnh thc, c th ni
l ch yu nhm ly lng cc v trong hi ng, lm sao cho c
kn ca ca cc v khi bin thnh mt tr lc nan gii i vi
v thu ang tin hnh. Theo nh tc gi hi u th k m ti
dn nhiu ln(65), th sau khi trnh cc c ri, l trng bn
nh ngy qun b v phi cho m rao sut dn lng c
thng, n hm b th nh trng hi hp dn lng, nhiu ni
phi m ln, lm ru cho dn lng ra ng. L ra th nh th.
V, vi cuc hp ca dn lng x b thu, chng ta li c
th ghi thm mt biu hin na ca nn dn ch lng mc.
Nhng, trn thc tin hot ng ca l dch ng bng v
trung du Bc B, khng my x hp dn ngay nh vy: v nhng
l do d hiu, cuc hp y ch c kh nng bin thnh mt trn
ci v gay gt v ko di gia c nhn ny vi c nhn khc, v
gia cc phe phi na. trnh tnh trng , l dch phi cng
i din ca cc gip liu trc cch qun b.

ht

tp

i din ni y ca tng gip thng l cai gip ng

chc v th k gip. Cuc hp gia l dch v i din ca cc
gip trong x khng cn l hnh thc na. D khng c d
kin trong mt vn kin chnh thc no c, y ch thc l mt
cuc hp lm vic, qua nhng ngi d hp tm kim mt
th tha hip chung, v trc sau g th dn ton x cng phi

323

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

np thu vn l b p t t bn trn. Thng lng v tha

hip gia gip ny vi gip kia, gia tng gip v b phn l
dch. C c ci v gay gt na. V y l dp gi s inh, s
in ra i chiu. Ty tnh hnh c th v thi quen ca tng x,
cuc hp ny c th ch nhm b tng s thu ca x cho tng
gip, nhng cng c trng hp n i n mt thu biu t m,
trn mc gnh ca tng h, tng ngi c nh r. Kt qu
cui cng c th khng lm cho mt ai d hp va lng c, nhng
d sao th nh c cuc hp m tng gip, thng qua i din ca
mnh, c dp nghe kin v l l ca gip khc, bit c mt
cch rnh rt hn tnh hnh ca mt s ngi hay h thuc cc
gip khc, do , ni theo ngn ng ca ngi nng dn ng
bng v trung du Bc B, sn sng sn siu vi k khc. Lm
c nh vy, cuc hp dn hng x chnh thc b thu s
tri chy hn, d cho khng th thiu ci v v u gia c
nhn ny vi c nhn kia, gia phe ny vi phi n. To c th
tha hip , qu l mt tr i dy ti tnh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Tuy nhin, cng ng v vy m vi thi phng qu mc

tnh u vit ca nn dn ch lng mc ln. Thc ra, i din
ca gip no cng sn thc bnh vc cho quyn li ca ngi
gip nh , nhng ng thi vn tnh to nh rng uy th ca ng
b ny, ca ng chnh n, ca ng ngh kia..., l nhng gi
tr c hu trong i sng lng mc m nhng ngi ngi li vi
nhau lm vic qun b cho ton x phi tnh n. Nh vy,
sn siu khng ch c ngha l chia bt kh khn cho nhau gia
nng dn ngho v nng dn ngho, m trong trng hp ny,
cn l iu ha quyn li gia ngi giu v ngi ngho, gia
a ch v nng dn, gia k c v k khng c v tr trn thang
tn ti qun ch. Gi l sn siu, nhng thc cht c khi l n
p. Vic iu ha y ch c th c thc hin trong mt x hi

324

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c bn l tiu nng (mc du phn ha thnh nhng giai cp

i khng nhau), trong rung t cng vn tn ti nh l yu
t gp phn vo cng vic iu ha x hi, v nhc nh mi
ngi n mt th bnh ng li xa vo d vng, nhng li
c sinh hot hng gip nui sng trn bnh din tng tng.
Mt khi vic qun b hon thnh v c cuc hp ca hng
x c bn chp nhn, th l dch mi ra tay c thu v thu
thu. Nu cn lm, nht l khi c mt mt i din ca chnh
quyn cp trn (chnh tng, ph tng, c khi ch l mt tay lnh
l t huyn v...), th nhng ngi c thu c th ra mt n p
(nh ngi, cm ngi ngoi im...), vi mc ch th uy,
thng l nhm vo mt hai c nhn no c ting bng bnh
nht lng, ni chung l nhng k liu lnh nhng t c v thn,
khng ai bnh vc. C vy, v thu din ra trong th xen k gia
iu ha v n p, ri cui cng yu cu chung ca nh nc
qun ch phi c tha mn. Dn ch lng mc l th!

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Ngay c trong vic c v thu thu, nhng khu tng

chng ch ph thuc vo hot ng ca cc c quan quyn lc,
gip cng c th gin tip pht huy tc dng iu ha ca n.
Trn thc a, chng hn, ti gp nhiu trng hp gip thu
thu thn thay cho b phn l dch, bng cch bn u gi s
t rung cng do x phn v cho tng gip, (nh ti c dp
trnh by r hn qua mt on trc), ri dng mn tin thu
c m ng su kp thi cho mi thnh vin ca mnh. Vai tr
iu ha ca gip trong cc cng vic bt lnh v bt phu m
nht i nhiu lm, d ch bi v mi vic din ra mt cch chng
vnh hn, ngha l n gin hn: nu l trng hp bt lnh, th
c x c nhm nhm vo nhng tay c c v thn, mc du lut
l ca tng triu i cng quy nh cch phn b theo s u
inh; cn nu l trng hp bt phu, th din chn la b thu hp

325

li rt nhiu, bi l, ty quy nh ca tng triu i, c nhng

hng ngi c min su v nhng hng ngi c min
dch, m ni chung th quan vin hng x t nht cng ri vo
loi th hai.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cui cng, gip cn l tr th c lc cho b my ca nh

nc qun ch vn dng cp x, trong hai cng vic khng
dnh dng g n cc yu cu ca triu nh, nhng li rt quan
trng i vi sinh hot ni b ca lng x m chnh quyn c
s phi nm cht chi phi: phn rung t cng, v t l ti
nh. Nhng rung t cng v hnh thi th phng thn bo v
lng vn n vi ch qun ch t nhng vng tm ti ca thi
s s, khi m quan h gia ngi v ngi trong mt cng ng
cha b vn c bi bc lt v p bc. Gia mt x hi tiu nng,
m cuc sng hng ngy c dp dnh di ng lc ca quyn t
hu nh v c kn ca gn lin vi ch s hu y, nhng tn
d ca quan h bnh ng ng li t cng x nng thn xa li
c th to c cho mu thun lng mc din bin. Mt ln na,
gi c th thng bng tng i cho x hi m n c trch
nhim qun l, b my chnh quyn cp x li phi vin n
s gip rp ca mt t chc ng hp hn vi o nh bnh ng
ch ngha: gip.

ht

tp

://

yo

Cng nh b thu, vic chia rung t cng u k ng

n quyn li ca tng ngi, tng h. c trnh phn ng ca
tng c nhn trong mt bin tiu nng, v mt l li lm vic,
cc x ng bng v trung du Bc B tuy c khc nhau v chi
tit, nhng u tun th mt nguyn tc chung c c nh
trong lut php ca cc triu i t L sang Nguyn. i khi
l mi ngi dn nam gii u c xp hng, mi hng gm
nhng ngi c cng mt a v trn thang tn ti x hi v c
nhn phn rung ngang nhau. Thc ra, qua iu tra hi c, ti

326

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

vn cha nm c nhng chi tit v cch xp hng trong trng

hp ang bn y, t nguyn tc xp cho n tiu chun khu
phn ca tng hng, d ch trong giai on cui ca thi Php
thuc. Mt cu hi day dt: Cc hng ni y c khp vi cc
hng ca tp th dn hng x hay khng? Tt c din tch qun
phn, tt nhin, cng c chia thnh nhiu khu phn, m s
lng ng vi s ngi c nhn rung (mi khu phn gm
nhiu mnh nh c th cch xa nhau). Sau , hp dn li
cng b mc rung c chia theo tng hng ngi, nhng ngi
c nhn phn rung cng hng c khi phi rt thm gii
quyt vic phn phi tng khu phn c th. khi phi i vo
cc chi tit rm r c lin quan n t chc o c v chia khu
phn, ch xin ni rng i din ca cc gip thng c mt y.
Hn th na, xin nhc li rng, c x, trc din tch rung t
cng qu hn hp, nh chia tng phn ln cho cc gip, v mi
gip, nh ni qua mt on trn, li em bn u gi phn
c chia ly tin ng su cho ton gip, tin cn li th em
chia u cho mi thnh vin, hoc gi lm qu chung. Trong
trng hp c cuc hp dn hng x, bao gi ban qun phn
(gm i din ca chnh quyn x v ca cc gip) cng phi
trnh by trc cch lm vic ca mnh trong mi quan h vi
rung t c th, thm ch ni r hp th ca tng khu phn
mt, cho ai ny u thng sut, v, nu cn, th ct ting i
iu chnh li.

ht

tp

Sau rt, cuc sng tinh thn ca cng ng lng x Vit ni

chung, c bit ng bng v trung du Bc B, t kt tinh, trn
bnh din thc h tn gio, quanh mt hnh thi th phng tp
th: th thnh hong. Khi nim gc Trung Hoa ny vn ch v
thn trn thnh (thnh) v ho (hong), nhng kin trc
phng ng bao quanh mt trung tm chnh tr - qun s thi c.

327

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cng nh bao khi nim khc, thnh hong, khi t t ngi

chuyn qua t Vit, dn trt b ni dung c mang mt
ni dung mi hn. Tn ngng thnh hong trong x hi Vit
cn i c nhiu ngun gc phc tp, trong phi k n cc
ngun gc bn a: mt v thn t, mt nhn vt cn st li t
nhng thn thoi xa, cng c th l linh hn ca nhng ngi
u tin n khai thc mt vng t ai, hay t tin ca mt
dng h ln a phng... T nhng tin tm k trn y,
thnh hong hn cn tip thu thm nhiu yu t mi, k c mt
s nhn vt lch s ca cc triu i, chung c nn din mo
thng nht ca v thn bo v tng lng x(66). Bi v, nh nc
qun ch tp quyn Vit Nam, trong c gng trng k nhm
ngy cng vn tay ra di hn nm cho cht thm na v vn
im t c t nhiu t tr, khng th b qua m khng li dng
mt hnh thi th phng trong kt tinh li tt c thn thi
ca lng Vit c truyn: bung ri n l mc cho lng mc tha
h s dng mt n by tinh thn cng iu bit tnh a
phng; nm ly n l c trong tay mt li kh tun dn vo
u c ca tng nng dn su trong lng xm nhng l li suy
ngh ph hp vi quyn li ca ch qun ch tp quyn.

ht

tp

://

yo

un

Qu trnh trn c th bt u t lu, trc khi ngi

nh ra i vi t cch l mt hnh thc kin trc c o v
mt ni tha t c bit, khc hn ngi cha v mi mt,
ri dn dn y li cha khi mt trc ca sinh hot tn gio
lng mc. Theo hiu bit hin nay ca gii lch s m thut Vit
Nam, th kin trc nh c l ch mi xut hin t th k XV m
thi(67). D sao, s ln nhng s tch thnh hong c nht cn
lt n tai chng ta hm nay, d vn gi c t nhiu thi v dn
gian, thc ra c b L ca nh L trung hng (th k XVII)
nho nn li cho hp vi nhng nhu cu tinh thn ca triu i.

328

om

Mt chi tit l th: triu nh cn qui tt c cc v thn c th

trong nc, k c thnh hong, vo h thng tn ti kiu qun
ch. ng trong h thng, thnh hong cng c thng phm
trt, t triu vua ny qua triu vua kia, v ngi phong tc v
mi cho thn chnh l nh vua ang tr v.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Triu nh phong sc cho tng thnh hong mt, v km

theo sc phong l bn thn ph ca b L, m tinh thn c
ngm dn vo nhn thc ca nng dn qua cc dp c s hay
vn t, vo cc k t ln hng nm ti nh. C th ni rng,
thng qua chc nng ca b L, triu nh Vit Nam, t L n
Nguyn thnh cng trong vic qun ch ha nhn vt
thnh hong, mc d v thn ny vn gi c trn din mo
mt s vt tch c knh lm bng cho qu kh xa xa ca
tp tc th ngi. Nhng mt hnh thi tn gio, d c bm
cng cht chnh tr, vn phi thng qua nghi l mi pht huy
c tc dng ca n. M vai tr ca triu nh dng li sc
v thn ph. Gi y l vai tr ca x.

ht

tp

://

yo

un

ga

T nay, thnh hong ng gia lng thn x, trong hu

cung ca nh, va nh im tp kt ca tinh thn lng mc
mun thu, va nh im ta chiu ca uy quyn qun ch.
Khng l rng ngi nh, ni thnh hong ng, nh ln gia
cnh quan lng xm trng la nc, va nh trung tm t t tp
th, va nh trung tm ca b my chnh quyn qun ch c s,
ni chung l biu tng v mi mt ca cuc sng lng x, v vi
t cch i vo tnh cm ca ngi nng dn ng bng
v trung du Bc B nh l mt hnh nh thn thuc v lng xa
xm c:
Qua nh ng nn trng nh,
nh bao nhiu ngi thng mnh by nhiu.

329

(Ca dao)

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c nh vy, khng phi ch v nh l trung tm chnh

tr, l ni hi hp ca dn lng x di s iu khin ca cc
chc sc v l dch, m trc ht, v ch yu l v nh l ni
din ra hng nm cc cuc t ln, vi nghi thc hi ha, c kh
nng thu ht c a s dn lng n tham d, trong lng thnh
knh, v, nu gp nm c ma, cn l ni din ra hi lng,
vi bao tr chi li cun c mi la tui n xem, thm ch n
tranh ua ti ngh trong nim vui chung. Ni tm li, nh l
mt trung tm cng cm. Tuy nhin, ng sau nhng hot ng
tn gio v vui chi c tc dng gy cng cm y, mt ln na,
trn bnh din t chc, li phi c s cng tc gia b my chnh
quyn cp x v cc gip. Trong trng hp ny, chnh quyn
l ngi cm trch. Bi nhiu l, t nht cng l v ngun ti
chnh cn thit cho vic t chc, tc hoa li ca rung cng dnh
cho vic t t chung, l do chnh quyn qun. Mt khc, hi h
nh m li l hot ng cng cm, v chnh v th m i hi
s tham gia chung ca mi ngi c lin quan. y hu ton
b c dn lng x, tc tt c nhng ai sng di s bo v siu
nhin ca v thn c th trong nh, th gia ngi v ngi
ch c th thc s cng cm trong bnh ng. Duy c ci khung
ca t chc gip mi cung cp c cho mi ngi th bnh ng
y, d n ch l o nh. Nh vy, trong mt vi ngy l lt, ai
ny tm qun i (v qun c) nhng mu thun hng xuyn
trong cuc sng th tc hng ngy, cng nhau sng ci
khng kh va phn khch, va lng lng, rt kh t ca hi l
ng qu. y khng phi l ni dnh miu t nghi l ti
nh, cng nh hi lng din ra trong v quanh nh(68). Hay
ni mt cch rt tm tt rng, vic th cng thnh hong chim
mt mt kh c trn lch m - dng: ngoi khong mi

330

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

by tun tit chnh hoc quan trng trong mt nm, ng vi

nhng trng im v thi tit qua bn ma, hoc vi mt s
khu lao tc chnh trong chu k trng la nc, thm ch c lin
quan n tiu s (c th l huyn hoc, nhng vn c th) ca
v thnh hong c th ti nh, cn th mi ngy mng mt v
rm hng thng u i hi nhang khi. Trong s cc tun tit
ni trn, t nht cng c hai ln t ln, thng ri vo ma xun
v ma thu. Nghi thc t gm nhiu khu l thc, ch yu do
chc sc hng x (ton l nhng v c chn trong phe t vn)
m nhim. S tham gia ca c dn lng x trong khung ca cc
gip, khng ni bng, ng nhin, nhng khng v vy m qu
km phn quan trng. Theo l thi ca rt nhiu x ng bng
v trung du Bc B, mi gip phi sm c ring, bng tin ng
gp ca mi thnh vin. Tng gip khing c ca mnh ra nh
d t, v iu c l cn quan trng hn l khi l xong li
khing c v nh cai gip t chc n ung ti y, trong ni
b gip mnh. l ni tnh hnh ph bin. Trong trng hp
hng x n chung ti nh, ngoi cc chc sc ln c cao
bng nhng ch ngi ring ra, cn th mi ngi u ngi n theo
tng gip. Nh vy, tng nng dn sng trong lng x, thng
qua t chc gip m dng l vt ln thn bo v lng x, v tham
d ba n cng cm trong khng kh bnh ng ca gip. Trong
mt hnh thi tn gio qun ch ha nh vic th cng
thnh hong, gip vn l mi trng cn thit to mi thng
quan gia ngi dn qu vi th gii siu linh, v dy ln gia
h vi nhau nim cng cm khng th thiu trong t l cng
ng. Thiu mi thng quan v nim cng cm y, th vic th
cng thnh hong khng cn gy c tc dng m nh nc
qun ch ch i n.
Vi nm mt ln, nu iu kin vt cht cho php, th lng

331

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

x li nhn mt trong hai k t ln m m hi. Trong dp ny,

nghi thc cng t vn tun th m thc chung, m ngun gc,
d ng d sai, c cc nh Nho y ngc v tn thi Chu bn
Trung Hoa, tuy c phc tp hn, so vi nhng ln t khc, v bao
gm nhiu khu l thc ln. iu ng lu , trong khun kh
cu chuyn ang bn, l c do cc gip sm cng to v tn km
hn nhiu. Trong s nhng l vt do tng gip khing ra nh
d t, phn quan trng hn c c l l mt ln, m phong tc
Vit ng bng v trung du Bc B i hi phi nguyn con
(cha pha ra lm cc mn n). Mua, nui, v v con ln t
ny, m ngh thut sng st ca nng dn y, t lng tn
trng i vi l vt chnh dng ln thn linh, gn cho tn gi l
ng (v n phi nng trn mt t), l vic c chun b t
mt nm trc. Nhim v , cai gip phi m ng: ni mt
cch khc, tr mt s bit l ra, cn th tng thnh vin ca
gip, n lt mnh, s hng c vinh d (v phi chu gnh
nng) dng l vt quan trng nht ln thn linh, bng ca ci do
bn tay mnh lm ra, v ni chung th ai ri cng c lc nhn
chc cai gip trong mt nm. Ti nh, mt ban do chc sc c
ra, thng gm tt c nhng cai gip trong x, kim tra c ca
tng gip, xem c ng vi nhng tiu chun c l lng quy
nh t lu khng. C no ln nht, gip y c thng. y l
vn th din ca tng tp th nh trc hng ngn con mt
soi mi ca mt cng ng ln hn mnh v bao trm ln mnh,
v vy m cc gip u ganh ua nhau sm c ln.

ht

tp

Ty phong tc tng lng, hi ko di ra mt s ngy, trong

hai sinh hot m ci nh cun ht c nhiu ngi nht l
l rc kiu v cc tr chi din ra quanh nh. Kiu sn son
thp vng ca thnh hong c dn rc qua cc con ng
lng, t n, ni th khi nguyn, n nh, ni th vng, nhng

332

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

l din trng ca cuc t, gia c, qut..., v nhiu nghi trng

khc, trong ting nhc v ting trng ching inh i. Trong mt
s trng hp c bit, l rc kiu cn nhm dng li, bng
phong cch tng trng, mt on tit c th trong tiu s ca
v thn (thng l mt trn nh). iu ti mun ni y l
m rc, d thuc dng no, u c phn thnh nhiu b
phn, mi b phn ph trch mt th loi nghi trng chng
hn, hay th mt loi vai c lin quan n on tit c dng
li. M mi b phn nh th li gm trai trng ca mt gip.
Trong khi th cc v chc sc, d tng v l thnh vin ca
gip no, u tp trung li vi nhau i theo kiu, k trc ngi
sau ty th t phm trt. Ch trong m rc thi, m ta
thy xen k hai hnh thc t chc, c th ni l hai x hi
ngun gc khc nhau, hai quan nim, hai th gii tinh thn. C
iu c hai u chp nhn nhau, dung hp nhau, an vo
nhau, trong th bt bnh ng: b my chnh quyn ca nh
nc qun ch v tr cm chch, cn gip th v tr phi thuc.
Gip vn cn sng st qua cc tr chi c t chc vo dp hi
lng: trong nhiu trng hp, gip c nhng tay ti ba nht ca
mnh ra ua tranh git gii, ly ting cho gip nh, d l vt voi,
chi tru, chi g..., min l tr chi khng i hi phn ngi
chi thnh hai phe (nh nh cu, nh pht...)(69). V, cng
nh trong l rc kiu, y b phn cm chch (treo gii, theo
di cuc u bng nhng hi trng no nc, trao gii gia ting
pho ni lin hi...) vn l b my chnh quyn cp x, c i
din quanh si vt, trn bi chi, bi mt s chc sc.
IV. Nhn chung li

T mt s t liu in d tn mn trn y, ti th sp
xp li thnh mt phc tho v din mo chung ca lng Vit
c truyn Bc B trong c cu t chc ca n, k c cch vn

333

og

is

ts

.c

om

hnh ca c cu y. Mt phc tho tt nhin cha phi l mt

chn dung hon chnh v c th. Hn th na, trn bc ng
sp xp, nhiu khi ti phi dng li trc nhng cu hi dy
ln t ti liu, t s kin, v th gii p chng trong khung
chung ca phc tho. Khng tm thi a ra nhng gii p,
khng th hon thnh phc tho. Nh ti ni ngay t u,
cc gii p y ch l nhng gi thuyt lm vic, m ri y
ngi i in d s c dp thay th di nh sng ca ti liu
mi. Thc ra, ton b phc tho cng ch l mt gi thuyt
lm vic. D sao mt khi phc tho xong, cng phi nhn li
ln cui, d ch nh gi cc nt chnh, xem th chng c bt
c vo nhau hay khng.

op

ol

Nhn chung li, ta thy g qua c cu t chc ca tng lng

Vit c truyn ng bng v trung du Bc B?

://

yo

un

ga

nt

hr

1. Ta thy mt tiu x hi trng la nc, chen chc gia

v vn tiu x hi ng dng, nhng vn c lp vi nhau,
phn ha giai cp, nhng c bn l x hi tiu nng, trong
mi ngi dn nam gii n tui trng thnh c tp hp
li thnh nhiu hnh thc t chc khc nhau: ng, xm, h, gip,
phe, phng, hi... Mi hnh thc t chc tp hp ngi trn c
s mt nguyn tc ring, trong mt tinh thn ring, tha mn
mt nhu cu ring. Tng ngi tiu nng mt c mt trong hu
ht cc hnh thc t chc, do c kh nng t thc hin trn
nhiu chiu ca cuc sng x hi v tinh thn;

ht

tp

2. Mi hnh thc t chc ni trn khng c gn lin bng

mt mi lin h hu c no vi cc hnh thc t chc khc, v,
tr gip ra, cng khng chu tc ng trc tip ca b my nh
nc qun ch c s. C th ni, mi n v ca tng hnh thc
t chc tn ti nh mt c o i vi cc n v cng v khc
hnh thc t chc. Gia v vn n v c o y, hng c,

334

trong cn nh ln cht t hi quang ca tp qun php truyn

ming thi xa xa, nhng li do b my chnh quyn c s vn
dng, ch ng vai tr ca mt cng lnh lng lo, v n cp
n c nhn, khng cp n t chc;

og

is

ts

.c

om

3. i din vi mt bin tiu nng t hu, trong mi

ngi eo ui mt thn phn ring, phn tn trong khung ca
v vn n v c o tch ri ln nhau, b my chnh quyn
c s khng hy vng g nm c con ngi thng qua mi hnh
thc t chc, m lm vo tnh th phi trc tip tc ng ln
tng c nhn mt, buc tng c nhn thc hin nhng i hi
ca nh nc qun ch trung ng tp quyn;

un

ga

nt

hr

op

ol

4. lm trn nhim v y, m khng gy ra nhng mu

thun qu nghim trng, khin th thng bng, tng i ca x
hi b e da, b my chnh quyn c s khng th n thun
thi hnh chuyn ch. Chuyn ch l chnh. nh. Nhng,
cng vi vic thi hnh chuyn ch, n cn phi ra sc tranh th
na, tranh th m bo vic thc hin chuyn ch. y
khng phi l hai ng x i u nhau, nhng u cn thit, m
l mt ng x hai mt, khin b my chnh quyn c s lun
lun lm tnh hung. y cn l mt thch ln, m n nht
thit phi p ng;

ht

tp

://

yo

5. Mun vy, b my chnh quyn c s khng cn cch

no khc, nu khng phi l chn la, gia nhng hnh thc t
chc sn c trong cuc sng tp th phc tp ca dn c lng x,
hnh thc no thch hp nht, vn dng nh mt li kh,
nhm thng qua n m tc ng ln tng c nhn trong bin
tiu nng. Hnh thc c chn l gip. Vi nguyn tc tin thn
mt cch ng u theo cc lp tui ni tip nhau trn dng thi
gian, gip c kh nng t v s c nhn, vi nhng cuc sng
nh nhoi, ring l ca h, vo mt khun chung, bng o nh v

335

om

mt thn phn ng nht, qua m to nn c trong chc lt

mt khng kh bnh ng rt thch hp vi tm l tiu nng.
Khng kh y cng thch hp trn bi cnh mt nng thn b
ht cht vo vng quay ca ch qun ch, nhng cn bo lu
mt s vt tch bnh ng ca cng x nng thn xa;

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

6. S phi hp gia b my chnh quyn qun ch c s

v cc gip trong lng x khng ch l quan h hng xuyn,
nhm mc ch qun dn, gi x hi tiu nng manh mn
trong mt th thng bng tng i, to iu kin n nh cn
thit cho nh nc qun ch trung ng tp quyn d b p t
nhng yu sch ca mnh. Hn th na, nhu cu ca cng vic
phi lm trn kp thi trc cc cp quan liu bn trn cng
tht cht mi quan h y, khin c lc, c ch, hai bn nh lng
vo nhau, bc u tiu ha ln nhau. Gip, vi t cch l mt
hnh nh o, nhiu khi ch hnh ng rm rp theo hng ca
b my chnh quyn c s, c h bin thnh mt cu kin ca
b my y. B my chnh quyn c s cng lm phen lm tnh
th phi nhn nhng vi gip, thm ch tip nhn c vo lng
mnh phn no nguyn tc trng x ca gip;

ht

tp

://

yo

un

7. Tuy nhin, trong mi trng hp, b my ca chnh

quyn qun ch cp x, vi nguyn tc tn ti ca n, u tranh
th nm vai tr cm trch, cn vai tr ca gip ch l phi thuc.
Nh vy, lng x Vit ng bng v trung du Bc B, vi t
cch l mt kt cu t chc phc tp, tn ti v vn hnh trn
c s mt mi kt hp, c th ni l mt tha hip, tng chng
rt mng manh, nhng thc ra kh bn cht, v mm do;

8. V cui cng, nu chng ti th cho tr tng tng vt

cht t ln bn trn sc cha ca ti liu in d, th c th ni
rng, ch khi no th thng bng tng i ca x hi tiu nng
trong ch qun ch b ph v hon ton di sc thc bch

336

H Ni, 1979-1980

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ca nn i km, gy ra bi nng sut thp, p lc dn s, thin

tai, v bn tay v vt ca triu nh, m hu qu thng thy l
xm lng xiu tn, th s phi hp nhp nhng ni trn cng
bc vo khng hong. Trong nhng iu kin nht nh, nhng
tiu nng b va chm nng n, ngha l a s dn c lng x c
c s thc t nhn thc ra rng h khng th chu ng
lu hn na sc p qu ti ca mt nh nc qun ch quan liu
nhiu tng, nhiu lp. Di thin ti pht ng v t chc ca
mt nh nho (nh Nguyn Hu Cu, Cao B Qut...), thng l
hn nho (nh Cao B Qut), c th khng ngho, nhng c l do
bt mn vi ch vua quan (nh Nguyn Hu Cu), thm
ch l chc sc (nh Cai tng Vng), nhng d l g th cng sng
gia lng thn , c chng kin tn mt ni thng kh ca dn
qu, h nht t ng dy dng v kh t khng, m khng
cn phi vin n kh nng iu ha da trn o tng ca hnh
thc t chc gip na. Gi y, h on kt vi nhau trn mt
c s mi, cng l thn phn chung, nhng mt thn phn rt
thc, lm bng m hi - nc mt ca chnh bn thn. y,
trong mun mt, t hn l khng kh m trc ca nhng cuc
khi ngha nng dn to rng tng n ra ng bng v trung du
Bc B, c bit trong th k XVIII.

tp

__________________

ht

1. Di ngi bt ca cc tc gi ng thi c mnh danh l tc

gi ng Dng (auteursindochinois) ny, cng trnh ng lu nht
v t chc ca lng x Vit Bc B c l l mt cun sch mng ca
mt quan cai tr Php tng c dp bm st ti ca mnh: P.Ory - La
commune annamite au Tonkin (X An Nam Bc K), Paris Augustin

337

Challamel, 1894.

om

2. V nh hng ca Fustel de Coulanges, i vi cc tc gi ng

Dng v cc quan cai tr Php Vit Nam vo nhng thp nin cui
ca th k trc, sau y l mt li nhn xt ca M.Ner: Nh vy,
cun sch ca Fustel tng ng mt vai tr hai mt: va l sch hng
dn cho cng vic nghin cu khoa hc, va l sch hng dn cho cc

op

ol

og

is

ts

.c

quan cai tr ca chng ta (tr.7 ca th tch dn di y). Vo u th

k ny, v vn trong cc gii gi l ng Dng (cc gii ngi Php
ng Dng), l t c nhng ngi ln ting chng li xu hng
ng nht x hi Vit c truyn vi thnh bang c i. Nhng phi
ch n nm 1930 mi c ngi ph phn xu hng ni trn mt cch
c h thng. Xem: M.Ner - Centenaire de Fustel Coulanges. La cite
antique et lAnnam dautrefois (K nim mt nm ngy sinh ca Fustel
de Coulanges. Thnh bang c i v x An Nam thi xa), H Ni, 19e
Cahier de la Societe le Geographie (K yu th 19 ca Hi a l hc),
1930.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

3. Mt trong nhng trng hp in hnh nht, vo nhng nm 30

v bui u nhng nm 40, c l l cc bi bo k tn Hong o, c
dng ti u n di mc Bn ly nc ng trn mt tp ch
Phong Ha (v sau i tn l Ngy Nay), trong tc gi da dit
ln ting t co ni c cc vt cht v tinh thn ca ngi nng dn
chm m trong mt kiu sng c xa. C th k thm Ng Tt T, mt
nh nho chuyn theo vn ha mi, tc gi mt cun tiu thuyt - phng
s, trong cc s kin tham nhng ca chc sc hng x v hng l
c miu t bng mt ngi bt chn thc: Vic lng, Mai Linh, H
Ni, 1937.

ht

Nhng, v nhng li cng kch u tin i vi phong tc tp qun

lng mc, u c phi ch n nhng nm 30, tc l vo lc lng
ng, ti cc th ln, mt tng lp tr thc c o to qua nh
trng Php. Ngay t nhng nm p st i chin th gii ln th I,
Phan K Bnh (cng l mt nh nho theo tn hc), tng cho ng trn

338

om

ng Dng tp ch nhiu bi bo ngn, mi bi gii thiu mt mt

ca t chc lng x, trong tc gi khng tic li cng kch tp qun
ny hay tp qun kia m ng nh gi l lc hu, du rng ging iu
chung vn l n ha. Cc bi bo ni trn, v sau, c tp hp li
thnh sch di u B quc s, Vit Nam phong tc, No spcial du
ng Dng tp ch, 18 Juilet, 1916.

is

ts

.c

4. Sau mt thi gian chun b kh di, Vin S hc sp triu tp,

vo nhng nm 1971-1972, mt cuc hi ngh khoa hc v Lng x c
truyn. Do tnh hnh chin cuc ng thi, cuc gp mt khng din
ra. Nhng cc bn tham lun hon thnh lc by gi, cng mt s
bi vit t do y theo cng mt phng hng ti, gn y, ra

ol

og

mt ngi c trong hai tp sch Nng thn Vit Nam trong lch s, H
Ni, Nh xut bn Khoa hc x hi, tp I (1977), tp II (1978).

hr

op

5. Trn T - Tm hiu lng Vit Nam c truyn, Lng x Hng

Sn, Ghi chp dn tc hc, H Ni, tp ch Nghin cu lch s, 1975,
s 165, tr.35.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

6. Lng, t Nm, ch n v t c nh nht nhng hon chnh ca

ngi nng dn Vit. X, t Hn ch n v hnh chnh thp nht cc
vng nng thn Vit. Trn vng ng bng v trung du Bc B, x ca
ngi Vit c th bao gm t mt n nhiu lng, ty tng trng hp.
c tch hp vo mt x, lng tr thnh yu t cu thnh ca mt n
v hnh chnh, v, by gi, mang tn thn (li mt t Hn). Nh vy,
vi lng v thn, ta ng trc hai thut ng gn nh ng ngha,
nhng mang nhng sc khc nhau: lng, vi hm ngha tnh cm
ca n, c s dng ch yu trong ngn ng thng thng; cn thn,
vi mt biu ngha nng cht hnh chnh, thng c dnh cho cc
vn bn chnh thc. Mt khc, trong nhiu trng hp, x li ch gm
c mi mt lng, do c th xy ra nhng trng hp ln ln gia hai
t. V chng, trong ngn ng hng ngy ca h, ngi nng dn Bc
B hay ni hai t li thnh mt t kp, m ngha c m rng ra, do
c phn m h: lng x.

339

og

is

ts

.c

om

7. Mt v d: v cc loi a vc m nh vua phong cho qu tc ln

t th k XI n th k XIV, nhng thi p, in trang... cng nh cc
loi rung t m nh vua ban cho hn qi tc v quan li ln, nhng
th nghip in, thc ao in, lc in..., cc vn bn xa, k c bin
nin s, ch nu tn gi, m khng ni r ni dung. Cng vy, trong
trng hp cc n v hnh chnh cp thp, no hng, trng, gip,
giang, ng, sch... Khng sn trong tay t liu no t m hn v cc
khi nim trn, m ta c quyn gi thit l rt quan trng i vi vic
tm hiu nhng quan h sn xut tng c thit lp c s ca cc
x hi c truyn, nhiu nh s hc hin i, khi cp n lch s Vit
Nam thi xa, tm thi xp mi triu i t th k X n th k XIX
di mt nhn hiu chung: ch phong kin.

9. Trn T, Bi dn, tr.35.

op

10. Trn T, Bi dn, tr.45.

ol

8. Xem li ch thch 4.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

11. Trong khun kh b my hnh chnh hin nay, n v c s vn

chnh thc mang tn x. Nhng y khng phi l x nh c truyn
bao gm t mt n vi lng (xem ch thch 6). X mi m mt s ngi
n ni cn thn c quen ming gi l i x (x ln), c l phn
bit vi x nh ngy xa, thng chim lnh mt a vc kh rng ln,
i khi gn bng tng c, do bao gm kh nhiu lng. Nhn y, xin
ni r thm rng cp tng bin khi b my hnh chnh hin i. B
tch hp vo mt thc th vt n xa, lng c, di tn gi thn (xem
ch thch 6), ch l mt phn th ca x ln. Vi phong tro hp tc
ha, thn, d nm trong khung hnh chnh ca x, tr thnh mt
hp tc x cp trung, tc mt n v sn xut v phn phi c th ni
l c lp, lm ch tp th mt khu vc canh tc (bao quanh hay k
st mt khu vc c tr). Th l lng c v hnh trung vn n hin bn
di thc th thn, ng sau b mt mt hp tc x sn xut nng
nghip. Phong tro hp tc ha khng ngng tin ln, t gn hai mi
nm nay, thn ch cn l mt - hai i sn xut ph thuc vo mt hp

340

tc x, ch khng phi l i sn xut, cho nn thn (ti mun ni lng

c) chng kin qu trnh t ai canh tc ca mnh, cng nh din
mo ring ca mnh, tan dn vo x ln (nay c ng nht vi hp
tc x). Tt nhin, cn phi tnh n tm l con ngi v truyn thng
lng mc. Nhng li l chuyn khc.

om

12. Trn Phng, Hong c, L c Bnh, Cch mng rung t

Vit Nam, H Ni, Nh xut bn Khoa hc x hi, 1968, tr.14.

is

ts

.c

13. Bn cng bn t l mt tnh t c s dng rng ri hi Ci

cch rung t (1953 - 1956), ch loi rung t khng thuc quyn
s hu t, m cng khng thuc quyn s hu cng ca lng x. Rung
t bn cng bn t thuc quyn s hu chung ca tng tp th nh

hr

op

ol

og

tn ti trong lng lng x. , chng hn, l trng hp rung h, tc

rung t thuc quyn s hu chung ca mt tp th tng tc, hay
trng hp rung hu, tc rung t vn thuc quyn s hu t, nhng
c ch c bin thnh s hu chung ca mt tp th nh trong lng
lng x, cho tp th ny u u th t mnh, khi mnh qua i.
14. Trn Phng, Hong c, L c Bnh, Sch dn, tr.148.

nt

15. Trn Phng, Hong c, L c Bnh, Sch dn, tr.32.

://

yo

un

ga

16. Xm, theo cch hiu thng thng nht, l phn th ca khu c
tr mt lng, cn ng ch li i nh trong lng. Nhng, nhn di gc
t chc, mi mt t trong hai t trn li mang thm mt ngha ph:
xm ch hnh thc t chc tp hp nhng ngi i din cho mt h
trong cng mt xm; ng cng ch mt hnh thc t chc tng t,
nhng ch lin quan n cc h cng c dc mt ng. Hai hnh thc t
chc ny s c miu t qua cc on tip sau.

ht

tp

17. tham kho mt cch phn loi t m hn, xem: P. Gourou Les paysans du delta tonkinois. Etude de georaphie humaine (Ngi
nng dn vng chu th Bc K. Nghin cu v a l hc nhn vn),
Paris, Editions d Art et dHistoire, 1936, tr.237-249.
18. mc n gin nht, kin trc cy hng ch gm mt ct g
(thng l mt thn cy khng to my), chn xung t v cao va tm

341

.c

om

vai, mt tm g ch nht, trn ngi ta t mt bt hng th.

Di dng y, cy hng xut hin trong tng vn, lm ni th thn
ca tng mnh th c, hoc u tng ng, tng xm, nh ta ang bn,
lm ni th th thn ng, th thn xm. Phc tp hn mt cht, n
c che bng mi tranh. mt mc cao hn na, ton b kin trc,
t ct n mi, c xy lp bng gch, ngi v vi va, nhng vn gi
c im mt ct. Cn mc cc hn, th y hn l Cha Mt Ct
H Ni.

is

ts

19. My ch s nhn danh ch c ngha l s ghi tn ngi. Mt thc

mc: trn s nhn danh ca xm, ca ng, tn cc ch h c ghi theo
th t no? Theo th t trc sau ca cc ngi nh t cng vo tn

un

ga

nt

hr

op

ol

og

cng ng chng? Nu th th tnh cc nh bn phi ca li i trc, hay

bn tri trc? Hoc gi theo th t tr v lng c sau mi ln xiu
tn? Thm ch ghi lung tung, khng tun th mt nguyn tc no c,
min tn mi ch h trong ng, trong xm, u c mt trn s nhn
danh? Trn thc a, thc mc ca ti cha h c c no gii p cho
rnh r. K ra, i vi sinh hot ca ng, ca xm, th t tn ngi
trn s nhn danh khng my quan trng, d ch v chc v trng
ng, trng xm khng em li c quyn g. n phn bn v t chc
gip, ta s thy rng th t ghi tn tng thnh vin trn s (cng gi
l s nhn danh), trong trng hp , li c tm quan trng ca n.

ht

tp

://

yo

20. Khi nim gia nh ht nhn (famille nuclaire) thng c

dng ch loi gia nh phn n nh nht mt i v chng v con
ci cha v cha chng ca h, nh ti va gii thiu ngay trn. Trong
khi th gia nh Vit chp nhn ch a th, m biu hin ph
bin nht ca ch ny, trong x hi Vit c truyn, l s chung sng
ca cc b v khc nhau v con ci cha v cha chng ca h vi nhau
v vi ng chng chung, di mt mi nh chung, v trong khun kh
mt nn kinh t chung. y, theo ti, khng cn l gia nh ht nhn
na. Khng sn mt thut ng chuyn mn no trong tay, ti nh
vin n mt khi nim qu c m h, nhng c ci dn gian, do

342

 m cng thun tai, gia nh nh, ch c hai loi gia nh ang

bn: loi va nu trn y, v gia nh ht nhn.
21. Nguyn T Chi, Croquis Mng K ha Mng, H Ni, tp ch
Etudes Vietnamiennes, s 32, 1971, tr.118.

is

ts

.c

om

22. Ni dung ca khi nim gia nh m rng (famille tendue) c

th bin ng i cht t tc gi ny qua tc gi kia. Ni chung, n ch
tp hp nhiu gia nh ht nhn, hoc gia nh nh (xem ch thch 20),
thy u nhn l cng chung t tin, nhng khng nht thit cng
chung sng di mt mi nh. Nu ch th thi, th t chc h ca
ngi Vit cng l mt dng gia nh m rng. Tuy nhin, theo quan
nim ph bin, th mt c im khc na ca gia nh m rng l cc

ol

og

gia nh nh hp thnh n, tuy c th c tr ring r, nhng vn chung

nhau mt nn kinh t. H ca ngi Vit khng c c im .

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

23. Lu rng, khi cp n mt ny hay mt kia ca nn vn

ha Vit c truyn, cc tc gi Php c mnh danh l tc gi ng
Dng c c xu hng i tm tin l trong lch s Trung Hoa thi c.
P.Ory, chng hn, trc khi gii thiu ch rung t cng ca lng
x Vit Nam, dnh ba trang sch cho ch tnh in thi Chu.
R rng rng, di mt ca tc gi, ch th hai l mu mc tt yu
ca ch th nht. Xem P.Ory - (Sch dn), tr.67-69. Cng vy,
khi cp n cc mi quan h v mt t chc tng tc v lng x
C.Briffault, ngi tm ra ngun gc ca thnh bang An Nam trong
nn vn minh Trung Hoa cao cp hn, khng nh rng mi cng
ng lng x Vit Nam thot tin l mt tp hp th tc, v chnh
do nh hng Trung Hoa m tp hp y tr thnh mt lin hp c
thc... gm nhiu gia tc lin minh vi nhau. Xem: C.Briffault - La
cit annamite (thnh bang An Nam) - Tp I: La fondation (Bui khi
dng). Paris, Librairie de la Socet du Recueil J.B.Sirey et du Journal
du Palais, 1909, tr.4-8. Cn c th a ra nhng v d tng t.
Tuy nhin, thi tri thc c phn nh trn y khng c g ng
ngc nhin. c o to theo truyn thng nhn vn hc Hy Lp, cc

343

ts

.c

om

tc gi ng Dng c l ng nht tnh hnh man dn tip xc

vi nn vn minh La M vi tnh hnh ca ngi Vit tng sng ngn
nm di ch Bc thuc, ngy no cng phi tip xc vi cc vn bn
bng ch Hn (vin chc bn a thi by gi cha tho Php vn), t
nhiu h u c Hn hc, do xu hng t nhin ca h l quy chiu
vo ti liu Trung Hoa, trong bt c vn g c lin quan n nn vn
minh Vit Nam. Ring v quan nim ca C.Briffauil, ng qun rng,
cho n i Tng (th k X - XIII), b my qun l lng mc Trung Hoa
cn da phn no trn cc trng tc.

is

24. Vn l mt t chc mang cht dn gian, do c phn n tng

so vi cc t chc chnh thc, gip khng c cc tc gi trc y vit

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

v lng Vit c truyn Bc B lu ng mc. Ni u xa, am hiu

phong tc tp qun c nh c Phan K Bnh, mt nh nho theo tn
hc t u th k, m, khi gii thiu t chc lng x, c hu nh
khng ng g n gip. Xem: Phan K Bnh (Sch dn). Cn
P.Ory th ch nhc n t chc ny c mt ln thi, m li hiu lm
rng y l mt phn th ca thn v mt a vc. Xem P.Ory (Sch
dn), tr.8-9. Gn y hn nhiu, Toan nh, mt cy bt chuyn v
np sng nng thn c truyn Bc B, nhng vit ti Si Gn trong thi
M chim ng, khi cp n gip, ch miu t nu bt tnh cht
dn ch trong sinh hot ca n, khng ni ln c din mo c bit,
cng nh vai tr ca n trong cuc sng lng x. Xem: Toan nh - Np
c. Lng xm Vit Nam, Si Gn, 1968, tr.142-147.

ht

tp

://

25. S lng gip trong mt lng thng l s chn. Hn th na,

tn t cho cc gip trong mt lng thng i xng ln nhau: c
gip Thng, th hu nh chc chn c gip H; gip ng i i vi
gip oi... S lng chn v th i xng ni trn khin ti ng ng
rng cch phn gip c tun th mt nguyn l lng hp no . Tt
nhin, khng phi khng c nhng trng hp m s lng gip trong
mt lng l mt s l (nm, by)... Nhng, nguyn l lng hp, nu c,
tt khng th cng c bao ln dn lng xiu tn v nn i, nn lt,

344

n truyn, nhng, do dn s khng cn nh c, khng th trnh c

nhng bin i nh (v nh s lng gip).

om

Ngoi ra, xin lu rng tn gi cc gip thng l tn ch phng

hng: gip Bc, gip ng, gip Thng, gip H... Cho nn, cng
khng th loi tr kh nng t chc cc gip trong mt lng c lin
quan n v tr lun chm trong m ti ca thi gian. Nu qu

og

is

ts

.c

nh th th s lng l ca cc gip trong mt lng khng c g l, ngi

ng phng chng ta vn khng ch quan nim v tr t phng,
m c v tr ng phng na: ng, Ty, Nam, Bc, v Trung tm.
Tht ra, trong nhiu lng cn c c gip Trung, m gip ny mang tn
thng ng mt mnh, khng i i vi mt gip no khc p ng
nguyn l i xng trong cch t tn.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

26. Thc ra, hin tng b gip c gia nhp gip khc cng lng,
tuy ht sc him, vn khng th khng c. Sau mi ln xiu tn (xem
ch thch 25), khi dn lng tr v mnh t t c c, s ngi c mt
khng th khng thay i. Lc y, s phn b cc ng, xm c th
khng bin i l bao, do gn lin vi th c thuc quyn s hu ring
ca tng h, nhng hp th cc gip c kh nng c xc li. Gn y,
gio s Trn Quc Vng, qua iu tra hi c trn thc a, gp mt
s trng hp b gip c gia nhp mt gip khc (cng lng), m l
do l mu thun ni b. D sao, nhng trng hp y ch l bit l, loi
bit l gp phn khng nh quy lut. V nguyn l chung vn l: b
gip no, con gip y.

ht

tp

://

27. Thit ch cc lp tui (clssses d ge), m dn tc hc cn gp

nhiu cng ng s khai, l thit ch thng qua tng thnh vin ca
cng ng ci tin thn phn x hi ca mnh theo dng nm thng:
i ngi c phn thnh nhiu chng ng, m ngn ng dn tc
hc thng nht c gi l lp tui (cng c th gi l la tui, theo
cch ni quen thuc ca ngi Vit), v a v x hi ca tng c nhn
c nng dn t lp tui ny qua lp tui kia. Theo di phn trnh by
v t chc gip, bn c ngoi ngnh dn tc hc s c mt nim r

345

hn v thit ch ang bn.

28. ng cai: Cng c ngi gi l ng cai. Ti cha c iu kin
xc minh xem cch gi no l ng (ni cch khc gn cho khi
nim mt ngha en ring).

om

Cai m, ng m: Ti mt s lng, hai cch gi ny khng ch

ngi i din gip, m c dnh cho cc lo ng c gip c ra
tham gia vo ban kim sot c bn ca x, vo cc dp t ln ti nh.

op

ol

og

is

ts

.c

Cu ng: Ring t ny hon ton ti ngha, nu ch qui vo ting

Vit hin i. Phi chng y l mt t c (gc Nam hay Nam o?)
ch cn ng li trong trng hp ang bn, v mt trng hp khc
tng t: trong hi ng hng chc ca lng Vit Nam B trc nm
1904 (tc trc nm ngi Php tin hnh cuc ci lng hng
chnh u tin trong min ny), chc cu ng gi nhim v gii
quyt cc trng hp kin co lt vt gia dn lng vi nhau.

un

ga

nt

hr

Gio s Trn Quc Vng cn nhc chng ti rng, nu cn c vo

i Vit s k ton th, b s ra i hi th k XV, di triu L, th
chc cu ng vn cn c mt trong b my chnh quyn c s t
nht cng cho n th k XIII, di triu Trn: by gi, thi s Trn
Th c ln i kinh l cc x kim tra s sch, kim tra xong th
cho c cu ng. Vn theo anh Vng, vn cnh ca on s y
khng cho php ngi c ngy nay nh r chc nng c th ng
thi m chc vin m nhim.

://

yo

29. V m thc th hai ny, m ti cng tng c dp tip xc qua

iu tra hi c trn thc a, xem: Toan nh, sch dn, tr.146.

tp

30. Nguyn Kinh Chi v Nguyn ng Chi, Mi Kontum, Hu,

Imprimerie du Mirador, 1937, tr.62-63.

ht

31. Trong khun kh thit ch cc lp tui (xem ch thch 27), l

chuyn tip (rites de passage) l l qua mt ngi c chuyn t
mt lp tui thp ln mt lp tui cao hn. Trong nhng trng hp m
thit ch cc lp tui c bo lu mt cch tng i nguyn vn mi
cho n gn y ( Mlandi, chu Phi en, ti mt s tc ngi

346

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ng Nam na...), cc l chuyn tip, c bit l chuyn tip chnh

trong i ngi, m dn tc hc quen gi l l nhp mn (rites
dinitiainon), c khi l mt chui nhng th thch nguy him. Tt
nhin, trong trng hp ngi Vit, khi m thit ch cc lp tui ch
cn li mt hi quang nht nht trong t chc gip na thi, th
nhng l chuyn tip c n gin ha n cc , n mc ch cn l
th tc trnh din (trnh lng, khi ln inh), hay n mng (khao vng
khi ln lo...). D sao, vi quan nim ci tin thn phn qua cc lp
tui, ci cht cng c th c xem l mt ln chuyn tip: chuyn ln
thn phn ti cao ca con ngi, thn phn t tin. Phi chng chnh
v th m ngi Vit, chng hn, khng n sinh nht nh ngi Ty
phng, tri li n gi, ngha l ch k nim ngy cht? t nht th
y cng l kin ca gio s G.Condominas, khi trao i vi chng
ti. V chng, trong nhng trng hp m thit ch cc lp tui cn gi
c dng gn nh nguyn vn, th mi l chuyn tip c ngi ta
quan nim l mt ln cht i: cht i khi thn phn c, ri ti sinh
vo mt thn phn mi cao hn.

nt

32. o Duy Anh, Lch s Vit Nam. T ngun gc n cui th k

mi chn, Tp I, H Ni, Nh xut bn Xy dng, 1955, tr.47.

ht

tp

://

yo

un

ga

33. Thi p l t s c dng ch mt vng t (bao gm nhiu

lng, thm ch c mt khu vc rng ln) m nh vua phong cho tng
vng hu, tc thnh vin ca tng lp i qu tc, v quan li ln
di cc triu L v Trn (t th k XI n cui th k XIV). Thi p
dung trong lng n nhng quan h sn xut no? , vn sinh t
hiu lch s Vit Nam t th k XIV tr v trc, m, tic thay, th
tch c khng lm sng t ni. C th gi thit rng, trong phm vi thi
p phong cho mnh, tng vng hu hay quan li ln thu cho bn thn
mi th thu m m ph m nh nc thu trn cc vng t khc. i
phu v i lnh hn cng l nhng hnh thc m ph m cc h nng
dn trong thi p phi gnh vc i vi ngi c phong: di triu
Trn, mi vng hu u c o qun bo h ca mnh. iu bit chc:

347

thi p khng phi cha truyn con ni nh lnh a ca lnh cha thi
Trung c chu u, ngha l ch thuc quyn chim hu ca ngi
c phong cho i ca ngi y thi.

om

34. X trng, nu ta cn c vo ngha en, c th gi ln hnh nh

mt ngi cm u x, v ch mt thi, chng khc g l trng di
thi Nguyn (th k XIX; v mi n trc Cch mng thng Tm

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

1945, nu tnh c s tn ti ca nhiu thit ch Nguyn trong khung

ca ch thuc a). Nhng, nu cn c vo mt vn kin c ban
b di triu Hng c (Vua L Thnh Tng, th k XV), th t ang
bn li c kh nng ch mt tp th ba ngi cm u x: x chnh,
ngi ng u tp th ny; x s, x t. Li l ca vn bn ni y
qu c ng, c phn kh hiu, cho nn, theo ti, vn cn treo y.
Xem: Hng c thin chnh th (bn dch Vit vn ca Nguyn S
Gic), Si Gn, Nam H n qun, 1959, tr.54-55. Cun sch ny gm
mt t vn kin v ni chnh c ban b di triu Hng c, m
ngi tuyn chn nh gi l thin chnh (chnh tr tt). Theo li ta
ca bn dch dn trn, tuyn tp c l ra i di triu Mc (th k
XVI).

yo

un

ga

Da trn mt d bn Hn vn khc ca cng tuyn tp y, gio s

Trn Quc Vng ly h ti tn gi ba nhn vt hp thnh tp th
c mnh danh l x trng: x chnh, ngi cm u tp th ; x
s, ngi ph t x, x gim (ch khng phi x t), ngi ph trch
vic tun phng trong x.

ht

tp

://

35. Cng vi vn kin va dn trn (xem ch thch 34), mt vn

kin khc, cng c ban b di triu Hng c, c ni n hin
tng bu c x trng. Xem: Hng c Thin chnh th (bn dch
dn), tr.54-55. Nh vy, iu ti thiu c th khng nh l tp qun
bu x quan tn ti t nht cng t th k XV. Tt nhin, cn c
chuyn bu cu ng hi th k XIII (xem ch thch 28), nhng, nh
ta r, ni dung ca khi nim cu ng hi y n nay vn cn
tm ti.

348

og

is

ts

.c

om

Vn kin php l vn c ng, do m kh hiu, nht l khi khng

cn c soi sng bng mi chi tit ca mi trng x hi vn qui nh
n, cho nn cng c th hiu vn mt cch khc. Chng hn, trc
th k XV, x quan l quan li m triu nh c v cc a phng
kim sot s vn hnh ca cc b my qun l dn c s, phn no
tng t cc misi dominici ca Charlemagne bn Ty u thi c,
cn lng mc th vn tn ti b my qun l gn lin vi cc thit ch
cng x dn ch ca cng x nng thn xa. Nhng, t th k XV v
sau, khng cn quan li do triu nh c v na, ch cn b my qun
l va ni thi, m cc thnh vin, t y, c mang danh x quan.
Nu qu th, th vic bu x trng u phi l mt pht kin ca
th k XV, m ch nn c xem l mt vt tch ca nn dn ch cng
x. Tt nhin, y ch l mt hng tm ti.

hr

37. P.Ory, Sch dn.

op

ol

36. P.Vial, LAnnam et le Tonkin (Trung K v Bc K), Paris, 1866:

dn theo Toan nh, Sch dn, tr.107.

38. P.Ory, tr.14.

nt

39. Toan nh, Sch dn, tr.111.

ht

tp

://

yo

un

ga

40. Khi nim agra xut hin ln u tin trong s thi ca

Homre, nh thi ho Hi Lp thi vin c, ch hai : 1) i hi nhn
dn cng x: 2) Qung trng lm ni hp cho i hi y. n khi x
hi Hy Lp bc hn vo thi k lch s (gi l thi c in ca
Hy Lp), agra vn tn ti trung tm cc th ln, vi mt s bin
chuyn v chc nng: i hi nhn dn th th di i ch khc, cn
agra tr thnh ni hp vui ca nhn dn, ni hi hp, thm ch ni
biu din kch v th dc th thao. Tuy nhin, chc nng c vn cn
li cht hi m: khi nhn dn th hp quyt nh vic trc
xut mt ngi ra khi thnh bang, th ni gp mt l agra.

41. Ti mun ni n tnh trng ca x hi Thi di ch pha to, v x hi Mng di ch nh lang. Cng c th tnh vo y
c nhng vt tch ca ch qung trong x hi Ty trc kia na, m

349

tic thay, cha ai i vo tm hiu cho su.

42. P.Ory, Sch dn, tr.28-29, 39-42.
43. Phan K Bnh, Sch dn, tr.66-67.

op

ol

og

is

ts

.c

om

44. P.Ory, Sch dn, tr.50. Nhng o d ca cc vua triu

Nguyn c lin quan n t chc lng x hp thnh mt h t liu gc
rt quan trng, i vi ai mun i su vo cc bin thin ca chnh
quyn cp x qua triu i cui cng Vit Nam. Rt tic rng hn ba
mi nm chin tranh va qua lm mt mt rt nhiu chu bn
(gi th v cc vn bn ny mang li ph ghi bng son ca nh vua),
trong c nhng o d ni trn. Trong khi ch i cc nh t liu
hc pht hin ra v tp hp li nhng g cn st t h chu bn ca
triu Nguyn, chng ti ch cn bit tm thi da vo mt vi bn dch
ra Php vn, hoc l t c dn trong cc cng trnh nghin cu, hoc
c tuyn chn thnh tp, di ngi bt ca nhng G.Briffault,
R.Deloustal, J.B.E Luro...

un

ga

nt

hr

45. Cp tng trong h thng chnh quyn qun ch, cng vi chnh
tng v ph tng, nhng ngi chu trch nhim v cp ny trc quan
li bn trn, l c mt mnh t hoang, cha ai o bi. Hai nhn vt
va nu trnh ra mt din mo thc m . Mt mt, h thng c
chn la trong s nhng a ch c mu mt nht hng tng, trong khi
l dch cp x thng ch l trung nng lp trn nh ta bit. Mt

ht

tp

://

yo

khc, nh nc qun ch khng h d tr cho h mt b my no c,

h nm ly m qun l dn trong phm vi vng t h c giao
trn danh ngha, cn l trng, cp x li c di tay mt b my n
gin nhng hon chnh. V mt ny, in hnh nht c l l nt sau
y trong l li lm vic ca quan li xa; cc trt ca quan huyn trc
tip v tn x, khng thng qua tng. Ni tm li, chnh - ph tng ch
c danh, khng thc c quyn. Trong chng mc no c th xem y l
hi quang xa xi ca cc nhn vt c s c coi l ho trng a
phng?
46. P.Ory, Sch dn, tr.18-23. Tc gi phn nh tnh hnh m

350

is

ts

.c

om

ng c nhiu dp tip cn cho n gn cui th k XIX (cun sch

c xut bn vo nm 1874). By gi, ngi Php Vit Nam cn bn
hon thnh cng vic bnh nh, cha rnh tay tc ng mt cch
su sc vo c cu t chc ca b my chnh tr cp x. Ch t nhng
nm 20 ca th k ny, sau khi bnh nh xong min t mi chim
v t c s cho cng cuc khai thc kinh t, th h mi tin hnh Bc
B trc sau ba t ci lng hng chnh, c th vo cc nm 1921,
1927, v 1941, qua m bin i nhiu tnh cht v din mo ca
chnh quyn c s. V nhng l do d hiu, ti t li cc t chc chnh
tr cp x vo thi k P.Ory vit, khng cp n cc bin i v
sau.

nt

hr

op

ol

og

47. T ca mt tc Anhing M chu m dn tc hc tip thu

vo vn thut ng ca mnh ch mt tp tc l: cc th lnh ganh
ua nhau bng cch m nhng cuc ch chn rt to, ngi t chc sau
c vt ngi t chc trc, vi mc ch t cao trc d lun
chung. mc cc hn, xong tic, ngi t chc ch chn cn t ht
ca ci cn li ca mnh. c dng theo mt ngha rt chung thut
ng pt lt c th quy chiu vo mi biu hin khoe ca bng tic
tng linh nh.

yo

un

ga

48. Nhn bn v hi, xin nhc li mt iu ni qua mt on

trn: trong gip, nhng ngi cng tui xem nhau l bn ng nin, v
cng nhau tp hp trong mt t chc ly n ung lm ni dung sinh
hot, nhm tht cht tnh ng nin. T chc y cng c gi l hi:
hi ng nin.

://

49. Phan K Bnh, Sch dn, tr.99-103.

ht

tp

50. Ni tuyt khng lm nng cng ch l ni theo c cu hu

thc ca ngi a phng thi. Ni u xa, mt lng chuyn ngh
gm nh Bt Trng (nay thuc ngoi thnh H Ni), th li l lng
duy nht khng c a b m ti c bit (v khng c khu canh tc,
ch c khu c tr), y th m, t trc Cch mng thng Tm, s h
sng khng bng ngh gm chng phi t: a s bun bn vt, mt s

351

ngi ngho i lm thu lm mn cho ngi c rung ni khc, c

h xm canh qua lng ln cn.

om

51. Cm gic (cha c xc minh y ) ca ti l c cu t chc

ca lng th cng khng ch lp li c cu ca lng nng nghip, m
cn lp li di mt dng cht ch hn nhiu. Nu qu th thc, th
iu khng phi kh hiu lm. Vn c mt cuc sng kinh t tng

is

ts

.c

i bo m hn so vi lng nng nghip, khng b e da bi nn tht

bt thng do thin tai gy ra (l lt, hn hn, su b...), lng th cng
t c kh nng xiu tn, v khng trong tnh th c phi xc i xc
li cc t chc ca mnh.
52. Trong mt bn tr li vit tay, gio s Trn Quc Vng ch cho

hr

op

ol

og

ti r: Di triu L (th k XV - XVIII), cc khu vc t c tp hp

nhng ngi cng ngh c gi l phng. Chng nhng th, cn c
vo cun L triu hi in (vit hi th k XVIII), th, thi by gi, trn
t tnh Thanh Ha ngy nay, cc lng th cng cng c gi l
phng. (53). Toan nh, Sch dn, tr.225-226.
54. Toan nh, Sch dn, tr.226-230.

ga

nt

55. Recueil des coutumes rhadees du Darlac (Su tp cc tp qun

ca ngi Ra c Lc), do L.Sabitier su tm, D.Antomarchi dch
v ch thch, Hanoi, I.D.E.O., 1940.

un

56. Phan K Bnh, Sch dn, tr. 87-90.

yo

57. Toan nh, Sch dn, tr.231-256.

ht

tp

://

58. Trong s nhng vn kin v ni chnh c ban b di triu

vua L Thnh Tng (th k XV), c mt iu lut r rng nhm mc
ch hn ch vic lng x lp hng c. Xem: Hng c thin chnh
th (bn dch dn), tr.102-105. C th tm tt li ni dung c yu
ca vn bn ny thnh nm im: 1) Lng x khng nn c khon c
ring, bi l c lut php chung ca nh nc; 2) Ring lng x no
c nhng tc khc l th c th lp khon c v cm l; 3) Trong
trng hp , tho khon c cho lng x phi l ngi c chc phn
chnh thc, c nho hc, c tui tc, c c hnh; 4) Tho xong, khon

352

c ca lng x cn phi c quan li cp trn duyt, v, nu cn, th

bc b; 5) Mt khi lng x c khon c ri, m vn cn nhng k
khng chu theo, c nhm hp ring, th nhng k s b quan trn
tr ti.

om

y, thi hai mt ca nh nc qun ch hin ln kh r: mt

mt, ng vc bit tnh ca tng lng x, m hng c phn nh v

ts

.c

chnh thc ha; mt khc, trong chng mc phi chp nhn bit tnh
y, th thng qua hng c m p t m hnh t chc ca nh nc
qun ch trung ng tp quyn.

is

59. Xem ch thch 54.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

60. Mt v d. Mt truyn gy ci trong kho truyn thuyt Vit,

nhng li c hi hng thn thoi, a ra mt cp t tin xa xa vi
nhng sinh thc kh qu kh: hai v y mang tn ng T Tng v
b N Oa. Nh ta u r, T Tng l mt khi nim ca trit hc
Trung Hoa thi c (Kinh Dch), cn N Oa l tn mt nhn vt n
trong thn thoi Trung Hoa: y nh hng ca nn vn minh lng
ging Bc phng l r rt. Tuy nhin, tch truyn Vit hon ton khc
tch N Oa, cng khng lin quan g n trit l Dch, m hon ton
khp vi tch ng ng - b ca ngi Mng, tc ng gc vi
ngi Vit. Trong khi , hai tn ng ng v b li c
truyn thuyt Vit gn cho mt cp t tin khc, m s tch trnh r
mtp thn thoi cuc lon lun khi nguyn: hai nhn vt ny, trc
kia, c nhiu lng Hi Hng th lm thnh hong.
61. Xem cc ch thch 27 v 31.

ht

tp

://

62. Trong s cc l chuyn tip (xem ch thch 31) nh du cc lp

tui (xem ch thch 27) ni tip nhau dc ng i ca con ngi,
quan trng nht l l chuyn ngi cha c x hi xem l thnh nin
ln a v con ngi hon chnh, thnh vin chnh thc ca cng ng,
m dn tc hc c gi l l nhp mn (rites dinitiation). Trong mt s
trng hp ( chu Phi en chng hn), l ny bao gm nhng th
thch c khi nguy him cho tnh mnh ca ngi th l, cn trong a

353

s cc trng hp th n mang tnh cht gio hun (truyn t cho

ngi th l mt s kin thc c lin quan n sn xut, hoc mt s
b mt v tn gio). Nhiu nh dn tc hc nc ta cn gi l ny l
l thnh inh.

om

63. Trong mt s x hi nng nghip s khai ( chu i Dng,

chu Phi en...), c dn nam gii ti tng im t c tp hp nhau

hr

op

ol

og

is

ts

.c

thnh mt t chc cng khai gi l hi nam gii (societes des hommes),

c th va l khung ca cc thit ch cc lp tui, va l ni bn v mi
cng vic ca lng, t nhiu lm thay chc nng v ln t vai tr ca
cuc hp dn lng. Trong mt s trng hp, hi nam gii cn b thay
th bi hi b mt (socets serctes), mt t chc khng cng khai, m
khng phi ai cng c quyn tham gia, trong c th cn tn ti t
nhiu vt tch ca thit ch cc lp tui. Vi nhng cuc sinh hot n
tng, vi nhng nghi l c bit, hi b mt to ra mt khng kh rng
rn trong cuc sng lng mc, t cho php kim tra mi cng vic ca
lng, thm ch th tiu ngi ny, k kia, ln t vai tr ca th lnh
lng.

yo

un

ga

nt

64. Ngay c trong trng hp m din tch cng in, cng th ca

lng khng cn rng c th chia cho mi ngi dn chnh thc
mt khu phn (m phi ct cho mi gip mt khonh ln, nh ta
bit), th y vn l quyn li thit thn ca ngi dn qu ng
bng v trung du Bc B. Qu vy, khng c n rung cng l mt
trong nhng c im ca thn phn ngi ng c, v khng mt
ngi dn chnh c no mun chung din mo vi loi ngi trn.

://

65. Phan K Bnh, Sch dn, tr.79-80.

ht

tp

66. Trong l t ti nh, lng x khng ch nhm vo v thn ln

nht, v c sc phong ca triu nh, m c mt s thn nh khng c
sc phong, do mang bit tnh ca lng mc: mt i rn (m nng
dn gi mt cch tn knh l ng Ct - ng Di), thn gp phn,
thn n trm, thm ch c dm thn... Nh vy, khi nim thnh
hong, t nht cng di con mt ca ngi dn qu Vit, l mt khi

354

nim bao trm, c th ch chung mt lc nhiu nhn vt siu nhin

khc nhau. Vo n min Trung, tnh cht bao trm y cng c
nhn mnh: trn mt l s t thnh hong ca mt lng cch thnh
ph Hu khng qu xa, ti tng m c danh hiu ca hn hai mi
v thn.

om

67. Quang Tr v Lm Bin, Mt vi vn x thn Vit Nam qua

.c

cc t liu m thut, trong: Nng thn Vit Nam trong lch s, tp I,

Sch dn, tr.296-309, v c bit tr.300-301.

is

ts

68. c mt nim v nghi l ti nh, cng nh hi lng din ra

quanh nh, xem: Phan K Bnh, Sch dn, tr.41-58; Nguyn Vn
Huyn - La communaut villageois et le culte des genies tutelaires

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

(Cng ng lng v hnh thi th thnh hong), H Ni, tp ch

Indochine, s 9, ngy 9-11-1940; G.Dumoutier - Une fte religieuse
annamite au village de Ph ng (Tonkin) (Mt hi l tn gio An
Nam lng Ph ng, Bc K), Paris, Revue dhistoire religieuse,
1893; Nguyn Vn Huyn - Les fetes de Ph ng. Une bataille celeste
dans la tradition annamite (Hi L Ph ng. Mt trn nh trn tri,
theo truyn thng An Nam), H Ni, 1938; Nguyn Vn Khoan - Essai
sur le nh et le culte du gnie tutlaire des villages au tonkin (Th bn
v ngi nh v vic th cng thnh hong lng Bc K), H Ni,
Bulletin de l Ecole Francaise dExtrme - Orient, XXX, 1931; Toan
nh, Sch dn, tr.275-290, 315-322, 338-364, v 380-382; L Th
Nhm Tuyt - V mt hnh thc vn ha x thn: hi lng, Toan nh
trong: Nng thn Vit Nam trong lch s, tp II, Sch dn, tr.248258.

ht

tp

69. Ti cng gp trng hp tr chi i hi phn ngi chi

thnh hai phe, nhng mi phe li gm nhng ngi chi ca mt s
gip nht nh: mt s gip chi vi mt s gip, ch khng phi v c
hai phe m khng tnh n gip na.

355

Ph lc
I
T rung cng n rung t

ts

.c

om

Tnh hnh rung t cng v qu trnh bin ha ca n qua

thi gian l mt trong nhng vn tm ti nht ca lch s
Vit Nam thi c. Ti thy cn xin kin cc chuyn gia. V sau
y l li ging ca hai v, m ti ghi li theo mc nhn
thc ca mnh.

is

Gio s Trng Hu Qunh

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Trc ht, xin ni v thut ng ci , v c vn thut

ng. Nu bm cht vo cc th tch c vit bng Hn vn, th t
trc cho n cui th k XIV, c u th k XV quan in l
thut ng duy nht c s dng ch hai loi rung c th gi
l cng: 1) Rung thuc quyn s hu c bit ca chnh quyn
qun ch Trung ng; 2) Rung thuc quyn s hu tp th ca
dn c tng lng x. T th k XV cho n cui th k XVIII, t
quan in vn tip tc c cc vn bn s dng, vi hai ngha
nu trn. Tuy nhin, thnh thong ta li thy xut hin mt t
mi: cng in. Theo ti, nu c lun bm cht th tch Hn vn
hin c trong tay, th phi cng nhn rng thut ng mi ny
khng r ngha lm: c nhng trng hp hnh nh n c ch
loi rung t thuc quyn s hu ca nh nc; trong mt s
trng hp khc, n li c v nh bao gm hai loi rung. n
th k XIX, ngha l di triu Nguyn, triu i cui cng trn
t Vit Nam, khng cn thy ch quan in na, v th tch
thng nht dng thut ng cng in. M ch ny, theo ti,
cng ch cn c dng ch loi rung thuc quyn s hu tp
th ca c dn lng na thi, v, n thi Nguyn, khng cn
thy du tch ca t ai canh tc thuc quyn s hu ca nh
nc na.

356

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Vn thut ng l nh vy. Cn hin tng rung t

cng chuyn ha thnh rung t t th sao? V mt ny, c mt
s kin m ti cho l y ngha: trong sut lch s ca ch
qun ch Vit Nam, t triu L n triu Nguyn (th k XI XIX), th rung nh vua ban cho qu tc hay quan li lm ca
ring (nh th nghip quan, chng hn), m thng l thng
cng lao ca c nhn, bao gi cng c trch ra t loi rung
thuc quyn s hu tp th ca lng x. V hin tng bao cp
y, theo ti cng l mt hnh thc bin rung cng thnh rung
t. Con ng chuyn ha rung t t cng n t cn c th
din ra di mt dng khc: nh nc qun ch bn rung cng
ca lng x cho dn lm rung t. Theo s c, vo nm 1252,
di triu Trn Thi Tng, nh vua, v l do g nay khng r,
bn: quan in cho dn. Quan in nh ta bit, l mt
thut ng m h. Nhng, cn c vo mt s vn bn a
phng, ti mun ni khng phi vn bn chnh thc ca nh
nc, chng hn vn cc bia dng a phng... th ti cho rng
y l rung cng ca lng x. Thc ra, vic nh nc bn rung
cng ca lng x cho dn ch c s c phn nh c mt ln y
thi. Nhng chng ta c quyn t hi: phi chng hnh ng ca
Trn Thi Tng m u cho mt xu th, v cn c lp i lp
li nhiu ln trong lch s, m chng qua cc s quan thi xa
khng thy cn thit phi nhc i nhc li y thi?

ht

tp

://

yo

Mc du th no, vo th k XV, sau giai on thuc

Minh ngn ngi, triu i mi, nh L, sung cng nhng
rung b b hoang v chin tranh, nhp chng vo h thng
quan in. Vi quyt nh ny, chng ta vp phi mt qu
trnh c th gi l o ngc: gi th rung t bin tr li thnh
rung cng. Nhng qu trnh ny chc hn khng ko di. Ngay
t cui th k XV, theo li l ca s c, c hin tng bin
cng vi t (bin cng thnh t). T cho n cui th k XVIII,
th tch nhiu ln nhc n bn ch trn. Bin cng vi t? K

357

ol

Gio s Trn Quc Vng

og

is

ts

.c

om

ra, cng thc m h. Nh nc bn rung thuc quyn s hu

tp th ca lng x, nh Trn Thi Tng tng lm? Vua ly
rung ca lng x cp cho quan li ln? Cng ho a phng
dng mu k v quyn hnh m chim rung ca lng x lm
ca t?... D din ra di nhng hnh thc c th no, th hin
tng t hu ha y hn l mt xu th khng cng c. Th
tch c cho ta hai mc ln: 1) Trong na u th k XVIII, nh
nc cm u x ng Ngoi bt u nh thu rung t, v, t
lu sau, li nng thu sut rung t ln; 2) Vo na u th k
XIX, trc nhng bin ng x hi Minh Mnh, mt vua gii v
cng vic hnh chnh ca triu Nguyn, c lc nh phc hi
th n nh chnh tr bng cch bin mt s rung t ngc tr
li thnh rung cng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

... V tn gi, ti cho rng thut ng quan in ch rung

cng ca lng x di hai triu L - Trn, cn quc kh in mi
l tn gi loi rung thuc s hu ca nh nc qun ch. Nh
vy, khi, theo li s c, vo khong gia th k XIII, vua Trn
Thi Tng bn quan in cho t nhn theo gi 5 quan/1 mu,
th ti hiu rng y khng g khc hn l bn rung cng ca
lng x. Thc ra, rung t u c ch n hnh ng k trn ca
vua nh Trn mi ra i. Theo i Vit s lc, mt b s vit
di triu Trn (th k XII - XIV), th, t gia th k XII, ngha
l di triu L, vua L Nhn Tng nh ra mt s iu c
lin quan n hin tng kin co v mua bn rung t t. V
d: rung no bn i m c vn t hn hoi, th ch c khng
c i li. Nh vy, rung t tt ra i t trc nhng quy
nh ca L Nhn Tng. Khng r cc bn ng nghip ca ti
ngh th no, ch theo ti th rung t rt c kh nng xut
hin t thi Bc thuc. y, tt nhin, ch l mt gi thuyt lm
vic.

358

II
T chc gip t Trung Hoa n Vit Nam

om

Gio s Trn Quc Vng

is

ts

.c

Da trn nhng g c th lm lt t cc vn bn xa,

ngha l chng c g lm, t nht trong chng mc c lin quan
n lch s, ca gip, ti s c gng tm tt sau y i iu
tng i r nt v nhng bc thng trm, t Trung Hoa n
Vit Nam, ca t chc m anh quan tm.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Thc ra, t chc gip xut hin Trung Hoa c mun

lm cng di triu ng (th k VII - X), vi t cch l mt
n v hnh chnh di cp hng. By gi, min t nay l Bc
Vit Nam b ch ng h, di tn gi An Nam h ph:
trong khun kh ca ch qun - huyn do ngi Trung Hoa
p t, t chc gip c mt y. Cho nn, khng c g ng
ngc nhin, nu nh, vo khong ng mt (cui th k IX v
u th k X), khi th lnh bn a Khc Ho, vi danh ngha
tit s (tc thng c qun s) ca chnh quyn ng Tnh
Hi qun (tn mi ca An Nam h ph), li dng tnh hnh
ri ren bn chnh quc xy dng cho mnh mt nh nc qun
ch, th gip c mt trong s cc thit ch hnh chnh ng
thi. V cc triu i c lp dn tc t th k XI n th k XV
(t L n L s), s c, khi ng n cc t chc x hi chnh tr, thnh thong c nhc n gip, nhng ch nu tn gi,
m khng t r ni dung. Phn tch vn bn, ti gi thit rng,
y l mt n v hnh chnh di cp huyn. Bi k ca hai th
k XVII v XVIII (cc thi L trung hng v L mt), mi khi
cp n gip, cng khng ni c g r hn, qu lm ch cho
php on nh rng y l mt t chc x hi - chnh tr nm
trong lng ca lng (nu nng thn), v ca phng (nu

359

thnh th). y, trn nhng nt ln, nhng g hin nay chng ta

c th bit v gip, nu cn c vo vn bn c. Cn v tnh hnh
ca t chc ny trong th k XIX (triu Nguyn), th t nhiu
anh bit, qua iu tra trn thc a.

ts

.c

om

D sao, iu ti cm thy, v c khi cng cn cm thy,

l, trc th k XIX, gip c l cn l mt t chc c xy dng
trn c s a vc. Tn c ca mt lng cn gi ln , v nh
tm lng ven H Ni hin mang tn Gip Nht, Gip Nh...,
cho n Gip Bt.

is

Suy ngh ca ngi vit (T.T)

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Th cn c vo bin nin s ca cc vn bn xa khc

s kt, mc vn tt nht, nhng bc thng trm ca t chc
gip qua lch s, gio s Vng pht biu mt gi thuyt lm
vic: trc th k XIX, gip c th cn l mt t chc x hi chnh tr tun th nguyn l a vc. Theo ti, im va nu
trn cn c xt li. Khi iu tra ti lng Bng ven H Ni,
ti may mn c tip xc vi mt s bn khon c ca vi gip
trong lng, m nm vit ri ra t na sau ca th k XVIII n
u th k XX. Theo di c qua nhng bc ng ca vi
gip trong mt lng, v ch mt thi, ri i chiu, d mc cn
s lc, vi tnh hnh thi gn y nht (vo m trc ca Cch
mng thng Tm 1945), ti khng pht hin c du hiu no
cho php ng vc, trong na sau ca th k XVIII, cc gip ang
bn u c mi gip mt a vc ring (bao gm mt s xm,
chng hn).

ht

tp

Nhng y ch l mt chi tit. Mt khc, ti cho rng

chng ta c th ng tnh vi lun im c bn ca gio s: khi
mi xut hin trn t nc ta, gip ht nh mu hnh Trung
Hoa ca n, vn l mt n v hnh chnh, c nh v cp no
th cha r, nhng, nh mi n v hnh chnh, gn lin vi mt
a vc nht nh. Nu qu thc, qua cc th k c lp dn tc,

360

om

t chc ny dn dn rung ht ni dung ban u ca n, ri

tip nhn mt ni dung khc, ti mun ni tr thnh khung
vn hnh ca thit ch cc lp tui, th iu chng c g l:
tun t Vit Nam ha cc khi nim gc Trung Hoa l mt trong
nhng nt hng xuyn ca mi qu trnh giao thoa vn ha gia
mnh t ny v nc lng ging to ln phng Bc.

op

ol

og

is

ts

.c

Tt nhin, thit ch cc lp tui, xut hin, u c phi

ch cho c khi nim gip. Nu, vo mt thi im no ,
thit ch kia chn khi nim ny lm ch dung thn, th
iu y cng chng c g l bt thng. Bi l, ty mi x hi loi
bit, thit ch cc lp tui c khung t chc ring: na th tc,
th tc, lng, hi nam gii... V li, ci m cc lp tui trong
lng x Bc B vay mn ca gip, ni cho cng, ch l tn
gi. Ni mt cch khc, khi gip khng cn tn ti na vi t
cch mt t chc hnh chnh c th, th tn gi vn khng
mt i, v, t nay, c dng ch t chc cc lp tui.

ga

nt

hr

n y, xin php quay li nguyn l a vc. V mt

ny, k ra cng chng cn suy ngh g xa xi cho lm. Ngoi
trung du v ng bng Bc B, ngi i iu tra hi c trn a
vc cn c th gp nhng trng hp gip c a vc r rng.

ht

tp

://

yo

un

y l trng hp ca tc ngi Mng, chng hn, m ti

tng c dp tip xc nhiu ln trn a bn Ha Bnh c (nay
thuc tnh H Sn Bnh). c nh v trong nhng thung lng
hp min chn ni, a bn ca tc ngi thiu s ny vn bao
gm nhiu vng t nh gi l mng, mi mng tri ra trn
mt thung lng hay mt s thung lng thng nhau. l tnh
hnh hi trc Cch mng thng Tm 1945. By gi, tng
mng mt, vi nhng lng trng trt nho nh np ven b cc
thung lng, l phm vi qun l v bc lt ca mt dng h qu
tc gi l lang. Ngi i din cho chi trng ca dng h ny,
trn danh ngha, l th lnh chung ca ton mng, nhng, thc

361

og

is

ts

.c

om

ra, ch trc tip qun l v bc lt mt s lng thi, gi gp li l

ching. Cn cc i din ca cc chi th th chia nhau nm cc
lng ngoi phm vi ching. Bn trn c cu c truyn ny, nh
nc qun ch khng th khng p b mt ca n ln: mi
mng c ng nht vi mt x, v c phn thnh mt s
gip. Trong trng hp ti tng c dp tm hiu k cng nht,
c hai gip c thy: gip trong gm tt c cc lng trong phm
vi ching; cn gip ngoi, tt c cc lng ngoi phm vi ching.
Xin ni ngay rng, y, gip khng c dng lm khung vn
hnh ca thit ch cc lp tui, m ch l mt phn th hnh
chnh ca x, bn trn cp lng, do c mt a vc nht
nh: hp th cc a vc lng thuc gip.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Ta gp li cng hin tng trn, hay gn nh trn, khi tip

xc vi nng thn Vit min Trung, trn t nhng tnh pha
Nam v tuyn 18. Tha Thin (nay thuc tnh Bnh Tr Thin),
chng hn, mi n ba nm sau ngy gii phng, gip vn cn
tn ti mt s lng, vi t cch khung t chc ca thit ch cc
lp tui, mi gip bao gm vi xm, v, nh vy, cng l mt
phn th ca lng v mt a vc.

362

om

nhn xt bc u

.c

v gia nh ca ngi Vit

op

ol

og

is

ts

Nhng g vit sau y, t thn chng, khng phi l mt

cng trnh nghin cu. y ch l nhng cm gic u tin cha
thot khi vng trc cm thun ty, thuc v mt s mt ca
mt vn m cc bc i trc trong ngnh dn tc hc cha
a ra c nhng kt lun thc s c u c a: vn gia
nh ca ngi Vit(1) .

ga

nt

hr

Ta bit rng, mi cho n nay, vn cha ai ln c h

thng thn tc Vit. L do cng n gin thi: nu v mun ngn
gn m ta khng ngi dng mt ngn ng dn tc t nhiu li
thi, th c th ni rng y l mt h thng khng phn loi.
Nhng cm gic lm nn bi vit ny khng quy chiu vo .

tp

://

yo

un

Mt khc, nhng cm gic y li l cm gic ca mt ngi

lm dn tc hc m gin tip b lm tnh hung, v bn thn
anh ta khng nghin cu ngi Vit, nhng li thuc tc Vit,
khin anh thng hoc li c nhng suy ngh, c l cn ri rc,
nhng d sao cng c i suy ngh v mt ny hay mt kia thuc
np sng ca tc mnh.

ht

Nhng cm gic rt n gin, , ti s th ni ln bng

ngn ng hng ngy. Mt vi s kin m u cho chng s c
rt ra t cuc sng ca ngi Vit Bc B, ni c tr hin nay
ca ti.
*

438

op

ol

og

is

ts

.c

om

Hi cn b, ti tng nghe ngi ln ni vi nhau rng

chng ti, ti mun ni trong tc ngi chng ti, quyn lc
trong gia nh nm trong tay ca n ng, ca ngi chng,
ngi cha. C nhn vo cc chi tit ca cuc sng hng ngy l
r. V kinh t chng hn, bt ng sn ca gia nh, k c rung
t, u do n ng nm, v ch c truyn cho con trai trong
nh, khng c truyn cho con gi. Vic gio dc con ci ch
yu ph thuc vo ngi cha, m v mt y th ng ta chng my
khi nng nh. G con trai hay con gi cho ngi ny, ngi kia
thuc gia nh n, vn c l c bn ci kn o gia ng
b v b m, thm ch gia ng b v cu con trai, hay b m v
c con gi, nhng cui cng m cng b tin ra trc mi ngi
bng mt li ni chnh thc, th y l vic ca ng ch gia
nh... V d chng thiu.

nt

hr

Ln ln, ti c bit thm rng cc nh nghin cu Php

thi thuc a cng khng ni khc.

ht

tp

://

yo

un

ga

Tt nhin, tnh trng c gn cho Nho gio, l thuyt

thm nhun x hi chng ti c chm lm cng t th k th
XV, khi n thay chn Pht gio v tr Quc gio. ng v thut
ng ny m hiu nhm. Nho gio, vn ra i trn t Trung Hoa
t nm th k trc Cng nguyn, t mang dng tn gio lm,
nu ta em so vi o Pht, o C c, o Hi: c tch hp
vo nhng tn ngng v biu hin tn gio dn gian ng thi,
trong s c hnh thi th phng t tin, Nho gio ni bt ln
trong t cch mt trit l x hi, v trong khung cnh tn
gio ch ko di m hnh x hi, cho n hin hnh ra ngoi, thng
qua mt lng tin v mt h thng ng tc c th nhn bng mt.
V chng, ch gio (trong Quc gio) khng ch c ngha l
tn gio: cn c th din dch n thnh gio dc, thc h,

439

hc thuyt..., thm ch c vn ha.

ts

.c

om

Nhng iu lin quan n ta hn, do vn ta ang quan

tm, l ch Nho gio, nh ai cng bit, li t quyn lc vo tay
ngi n ng. Ch cn nhc li y hai li gio hun ni ting.
Mt trong hai li y trao quyn lc trong nh nc, trong x hi
ngoi gia nh (qun, s, ph). Cn li kia th khng ngn ngi
tuyn b thng thng rng: mt con trai l c, mi con gi l
khng (Nht nam vit hu, thp n vit v).

is

Cn chuyn khc na.

hr

op

ol

og

Trn t Trung Hoa, Nho gio, sau bui hnh thnh u

tin, b b ri trong mt thi gian di, mi nhiu th k v
sau mi c p dng, di mt s triu i ln thuc Cng
nguyn(2). M ngay n lc y, Nho gio cng khng c xem
l l thuyt c nht trong thc h Trung Hoa: n phi chia
s v tr vi Pht gio, hp thnh Tam gio, hay ba hc
thuyt chnh thc ca Trung Hoa.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Vit Nam, khng th. Ti y, t khi chim a v quc

gio ca o Pht, o Nho lun ng vai ch soi. C cu t
chc ca nh nc bt ngun cm hng t cc nguyn l ca
Nho gio. Vn hch ca cc nh vua thng vin n li gio
hun ny hay li gio hun kia ca o Nho. Cc nh nho m
kin thc sch v to ra mt uy th ln trc mt dn chng gm
nhng nng dn hu ht u m ch, t tp hp thnh mt tng
lp x hi ring, c tr cng t th k XVII(3). V mt kinh t,
tng lp y khng tch khi nng dn, tri li, rt gn b vi
nng dn. Qu vy, tr mt s t nh thi m ra lm quan, i
a s nh nho vn tip tc sng ti lng mnh cuc sng kh i
ca ngi nng dn thng ly ngh dy hc lm l sng. y th
m chnh ci a s v danh , t th k XVII n th k XIX,

440

 du nhp su vo nng thn, vo tng xm, tng nh mt,

khng ch m hnh Nho gio, m c mt nn o l hng ngy
thot thai t nhng li dy ca Khng T...

ts

.c

om

Ti khng ni rng v th m o Pht v cc tn ngng

dn gian b cm on, hay b t b. Nhng ngoi mt s giai
on Pht gio c tm thi phc hng, cn th o Pht v
mt s tn ngng khc hu nh dn dn ch cn c dnh cho
ph n. Trc 1945, ch yu ch c ph n lui ti cc cha lng
Bc B, c bit cc b c tui.

hr

op

ol

og

is

Trong nhng iu kin , khng c g l nu tnh cht

ph quyn, m mi ngi u nhn thy trong gia nh Vit,
c gn cho Nho gio. Nh tt c mi ngi, ti chp nhn iu
tng c chp nhn (v hin cn c chp nhn)... Cho n
ngy nay, sau nhiu nm in d vng Mng(4) c hm ti
bng t hi:

ga

nt

C chp nhn nh hng su sc ca o Nho i, th gia

nh Vit c thc s mang tnh cht ph quyn n mc nh
ngi ta thng ni hay khng?

un

Hy xut pht t gia nh c truyn m i li t u.

ht

tp

://

yo

Truyn theo dng b v mang tc danh v pha b, gia nh

Vit, trong i a s cc trng hp, chung qui l gia nh ht
nhn: mt cp v chng, v con ci cha v cha chng ca h.
Mi con trai th ci v u ra khi nh cha t lu sau khi
ci sng vi v (v cc con ca mnh, nu c con) trong
mt ngi nh ring. Tng h nh th u c nn kinh t ring:
con trai no ri nh b cng nhn c mt phn ti sn ca gia
nh, k c rung t.
Tt nhin, cha m gi vn gi con trai c li nh, d anh
ta c v, c con. Khi b mt i, anh c tha hng ngi nh

441

og

is

ts

.c

om

v phn ti sn ln nht. y khng phi l gia nh ht nhn

theo ng ngha ca t y, nht l khi, ngoi b m gi ra, cn
c mt s em trai cn b hay mt con gi cha chng. ch loi
hnh tp hp ny, hy dng mt t c phn m h, nhng cng
thch hp vi mc hiu bit cn qu thp ca ta: gia nh nh.
Tuy nhin, ng qun rng gia nh nh y thnh hnh trn c
s mt li ct bt bin, gia nh ht nhn, ca n khi cha m gi
qua i, khi tt c cc em trai, em gi ly v, ly chng,
do ri ngi nh cha m li. V chng, trong tng lng
mt, cc gia nh nh ch l thiu s bn cnh rt nhiu gia
nh ht nhn.

ga

nt

hr

op

ol

mt mc cao hn, mt gia nh nh v ht nhn cng

nhn l chung t tin v pha b u tp hp li thnh mt thc
th rng ln hn, t chc h, m ti mun din dch thnh n
v chung tc danh v pha b: qu vy, cc h phn bit ln
nhau bng cch mi h mang mt tc danh ring v pha b
(m ngi ta cng gi l h). n v chung tc danh ring v
pha b l n v ngoi hn, v mi thnh vin ca mt h u t
xem l c gn lin vi nhau bng quan h dng mu.

ht

tp

://

yo

un

Trong s v vn tc danh v pha b ca ngi Vit, cho

n nay cha ai lc ra c tc danh no m khng bt ngun t
Trung Hoa(5). Nh vy, ta c quyn t hi phi chng cc tc
danh b quan li Trung Hoa p t qua sut nghn nm
Bc thuc, nhm ghi tn tui ca c dn bn a, c bit c
dn ng bng cc vng ph cn (m ta c th ngh l b nm
cht hn, so vi cc c dn cc vng khc), vo s h tch. Ngun
gc ngoi lai ca cc tc danh Vit, ta c th on ra qua mt
hin tng khc: trong nhiu trng hp, nhiu h li chung
nhau mt tc danh, m ch trong vng nh, thm ch ch trong
mt lng thi. Nguyn Vn Vin, Nguyn c Thnh v Nguyn

442

.c

om

nh Khi l ngi ca ba n v chung tc danh v pha b,

i vi nhau ch l ngi dng, qu lm ch l lng ging hay
bn b ca nhau, tuy c ba u chung tc danh Nguyn. Trong
trng hp ny, ci phn bit h vi nhau li khng phi l tc
danh, v tc danh ca h ch l mt, m l nhng ch ni ng
gia tc danh v tn ring, y l Vn, c v nh. Cng c
th ni rng tc danh ca ba ngi l Nguyn Vn, Nguyn c,
Nguyn nh ch khng ch l Nguyn.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Mt li v cc gia nh nh v ht nhn hp thnh mt

n v chung tc danh v pha b: l nhng n v kinh t c
lp, cc gia nh y c th phn tn ra nhiu lng khc nhau,
thm ch ra nhiu vng, nhiu tnh. S phn tn y khng nht
thit y ngi ta ra i khi lng gc, qun tt nhng g c lin
quan n h xut pht ca mnh: trong nhiu trng hp,
tng n v chung tc danh v pha b li c mt cun gia ph
trong ghi tn tui h hng gia h vi nhau(6). Nhng cng
khng him nhng trng hp ngi ra i b nn i thc bch,
nn khng kp sao cun gia ph mang theo; nu ni h n
qu xa ni h xut pht, th sau vi th h con chu ca ngi
ra i khng cn nh k h c na, v h tr thnh mt n
v chung tc danh v pha b mi ti ni h c tr.

ht

tp

://

yo

S tp hp cc gia nh nh v ht nhn thnh n v

chung tc danh v pha b khng eo ui mt mc ch kinh
t r rng no. N ch nhm gii quyt hai vn : m bo ch
ngoi hn trong lng tng n v chung tc danh v pha b
v th phng t tin mc rng ri nht.
Quanh vn th hai va nu, mi h con trai c u c
bn th t tin trong nh, nhng vic th phng ch nhm vo
cc t tin trc tip v pha cha, thuc bn th h gn ngi ch
h, v v cc nhn vt y(7). Mt v d: vi t cch con trai c,

443

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ti th cha m ti, ch khng th cc anh em trai ca cha ti v

v ca h, th ng b ni ti, ch khng th cc anh em trai ca
ng ni ti v v ca h, th ng b c ni ti, ch khng th anh
em trai ca ng c ni ti v v ca h, th ng b k ni ti, ch
khng th anh em trai ca ng k ni ti v v ca h. Cc em
trai ti khng c bn th trong nh, nhng n ngy gi th cng
gia nh ko nhau n nh ti d l(8). Nu mt trong nhng em
trai y sng ti lng khc, th n cng sm mt bn th, nhng
kh n gin, ngha l khng c bi v, tc tng tm g nh
c trang tr, trn c ghi tn mt v c th (nhiu khi, ghi
c tn b v ca ng ta): ngi ta gi th l th vng, ngha l
th t xa(9). Nhng con trai c ca ngi em y, cng nh l con
trai c ca mi em trai khc, s c t cch c bn th ti
nh mnh, m bn th hon chnh, vi bi v. Ta thy y,
thc hin vic th phng t tin, ngi Vit da trn quy tc
quyn con trng ca cc thnh vin nam gii trong gia nh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Trn bnh din ton b n v chung tc danh v pha b,

vic th phng t tin do mi thnh vin ca h thc hin ti
nh th h. T chc gi chp v gn gi ngi nh th l nhim
v ca trng h, hay tc trng tc ngi cm u n v
chung tc danh v pha b, bao gi cng l con trai c ca gia
nh c thuc nhnh c ca h(10). Lu rng, mc s tham
gia ca mi ngi trong h, nhng nhn vt c th trn cc
bn th ca nh th h, m cc ngy gi chp din ra y di
bn tay t chc ca trng h, mt ln na, li ch l cc t tin
trc tip ca ng ny, tt nhin l tnh v pha b, v thuc bn
th h trc ngay ng ta, c th l cha m ca ng, ng b ni
ca ng, ng b c ni ca ng, v ng b k ni ca ng. Cc v
va nu, vi t cch l con trai c ca gia nh c thuc nhnh
c ca h, cng l i din cho mi thnh vin qua i ca

444

.c

om

n v chung tc danh v pha b, do mi thnh vin cn

sng ca h phi th phng cc v nh th h. Mt ln na
li thy vic th phng t tin c kin lp trn quyn con trai
c. V phn ta, iu ng lu y l vic th phng y, d
c m rng ra ton th n v chung tc danh v pha b, vn
lp li, qua cc nhn vt c th, hnh thi th phng din ra
trc bn th ca tng h con trai c.

is

ts

Nhn di gc cc mi quan h vi vic th phng t

tin, gia nh Vit c bn l gia nh ht nhn, mc du mi
thnh vin ca h c nhm hp nh k ti nh th h.

ol

og

Gi ta hy nhn gia nh Vit trong t cch n v kinh t,

ngha l trong cc mi quan h vi nng nghip v tiu thng
nghip.

ga

nt

hr

op

Trc nm 1945, hu nh ton b c dn Vit l nng dn.

V a bn ca ngi Vit gn cc tam gic chu Bc B, v cc
ng bng ven bin Trung B, thm vo l kh hu nhit
i ca min ng Nam , nn hu nh ton b ngi Vit sng
bng ngh trng la nc.

ht

tp

://

yo

un

Mt khc, mt s iu kin lch s, m im xut pht v

din bin cn trong bng ti, li ngn cn khng cho i thng
pht trin, khng cho ngoi thng ra i. T th k X, khi nn
thng tr ca Trung Hoa vnh vin chm dt, cho n th k
XIX, ngay trc khi ngi Php n, cha c mt triu i no
cho php thng nhn trong nc ra nc ngoi bun bn, qu
lm l m ca bin ny hay ca bin kia cho nh bun nc
ngoi n. Trong nhng iu kin , nhu cu trao i trong ni
b sn phm ca nng nghip v ca mt nn th cng nghip
cn s khai nhng rt sinh ng li lm xut hin khp a bn
Vit mt mng li dy nhng ch thuc mi cp. Trc nm 1945,

445

ta gp Bc B nhng ch lng, ch x, ch tng, ch huyn, ch

ph, ch no cng hp u k vo nhng ngy khng khp nhau
gia ch ny vi ch kia. l cha ni n cc ch tnh hp
hng ngy di thi Php thuc, v t nhiu u ha.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Thot tin, mt nhn xt. Th cng nghip v lung bun

bn ni trn, c sinh ng n my, cng cha lm xut hin
trong c dn nng thn mt giai cp th th cng v mt giai cp
tiu thng ch thc. Tr vi ngoi l (phi nhn l khng qu
him), cn a s cc trng hp th th cng nghip v tiu
thng li nm trong hot ng hu nh hng ngy ca gia
nh nng dn. Ngi ta bt tay vo cc vic th cng (an lt,
dt...) vo nhng gi ri ri, c khi lm n rt khuya. Hu nh
ngi nng dn n ngy no cng c mt ngoi ng, nhng n
ngy phin ch quen i, ch tm thi b vic ng ng, sau
khi nh mt ngi quen thay mnh, min s tr cng lao
tng t cho ch kia vo mt dp khc. Th l ch ta i ch mang
hng i bn trong hai thng mc vo hai u mt n gnh trn
vai, ch tr v nh khi qu tr, vo cui chiu hay m. Tm
li, th cng nghip v tiu thng nghip thng ch l phn b
sung cho nng nghip. Nhng l phn b sung cn thit, nht l
Bc B, ni din tch rung do tng nh khai thc thng
khng nui sng gia nh qua c nm.
V nhng g khin ta quan tm, hy t cu hi sau y:

ht

tp

://

Nhng thnh vin ca mt gia nh Vit phn cng lao

ng cho nhau nh th no, c th lm trn nhng cng vic
m nng nghip, th cng nghip v tiu thng nghip i hi?
Qu vy, mi quan h qua li gia nhng cng vic ln
vai cc thnh vin khc nhau ca gia nh ch cho ta thy mt
cch tng th bc tranh chung v lao ng hng ngy ca c

446

nhm, qua m gip ta on ra ci g t bn di nh hng

ln trn tc ng vo bc i chung ca lao ng, bin cc lao
ng ring thnh mt tng th hi ha.

.c

om

Ti s th tr li cu hi trn, khng phi bng nhng

on miu t t m, cng khng phi bng nhng con s thng
k m ch bng nhng cm gic tot ln t s thc, nh ti ni
ngay t u.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Hy ni ngay rng nhn cng ca mt gia nh ht nhn

nng thn trc ht l sc lao ng ca i v chng hp thnh
b phn c bn ca gia nh y, c th l ca ngi ch h v v
ng ta. l nhn cng duy nht, nu i v chng cha c con,
hay con h cn qu b, cha th lm bt c cng vic g. Con ci
ln ln, bt u lm vic di s hng dn ca b (nu l con
trai) hay m (nu l con gi), th sc lao ng do chng b ra ch
l phn b tr vo sc lao ng ca b m; hn na, hot ng
lao ng ca chng li do b m trc tip hng dn v kim
sot. n tui trng thnh m cha t gi gia nh i lp
gia nh mi, tr thnh ngi lao ng trn vn khng cn
lun lun c b m bn cnh hng dn, chng vn c
cha m giao vic cho, v bo ban trc khi chng bt tay vo vic
khc, ngha l chng lao ng theo k hoch cha m vch ra
trong qu trnh din bin ca hot ng gia nh.

ht

tp

://

Cng vy, trong nhng gia nh gi l nh, m ngoi cp

v chng hp thnh li ct ca gia nh ra, cn c cha m gi v
cc em trai, em gi cha v, cha chng: tt c mi ngi u
quy chiu vo k hoch ca cp v chng li ct.
Nng nghip rung nc c truyn, t nht cng Bc B,
cho php hng nm lm hai v la: gi l v thng 5, v gt vo
thi im y ca nm m dng lch; v v thng mi(11). V

447

.c

om

thng 10 l v chnh, nhng v thng 5 cng quan trng: khng

c n, th la gt v khng dng cho c nm. Do mc cao
thp, mt s rung ch ph hp vi mt trong hai v, nhng cng
c nhng rung ph hp vi c hai. Ngay trc khi gt la
thng 5, ngi ta bt u cy ba cho rung thuc v thng
10. V v kia, cng th. C ngha l hai v t nhiu gi ln nhau,
khin cng vic ng ng lm cho ngi nng dn bn rn quanh
nm, v l thuyt chng c lc no ch thc rnh tay.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Hy k ra y nhng lao tc chnh din ra theo th t t

u n cui tng v, d l v thng 5 hay v thng 10: cy
(ba lt); ba (ba lt Bc B, v trn mt s loi t thi cy):
lm c: gt. Cy, ba l cng vic ca n ng, ring v ba th
ba th dnh cho ph n. Cy hon ton l vic n b, khng
mt ngi n ng no i cy; ti gi thit rng cm cy m
xung t l hnh ng sinh si ny n ti u, do c ginh
ring cho n gii. Vic lm c ch yu do ph n m ng.
Cn gt l cng vic chung ca c nam ln n.

ht

tp

://

yo

un

ga

Cy ba v gt, t trc n nay, vn c xem l nhng

lao tc nng nghip nng nhc nht, k c trong nng nghip
trn t kh. Cng th trn rung nc, khi nc ln n na
chn ngi lao ng, c khi ln n na ngi. Nhng hy ni
i t v cy, khu khng c mt trong nng nghip trn t kh.
M u cuc i lm dn tc hc, ti c tp i t lao tc ng
ng. Hng dn cho ti, l my ngi nng dn ngoi thnh
H Ni: h va nhit thnh, va bun ci. Ln u tin ti
xung rung hc cy, nc ln n bng. Cy rung trong iu
kin , ngi lao ng phi va vch ng cy, va cm hai
bn li mnh i nhng cy v, tc nhng cnh tre nh tng
i thng, lm sao khi mnh i xong mt lt t u ny n
u kia mnh rung, th v c cm thnh hai ng

448

ol

og

is

ts

.c

om

thng tp. Nh cch lm m ngi lao ng m bo c

rng ng cy mnh vch ra, nhng khng thy c di nc
bn kh su, vn chy theo ng thng, ch khng thnh
ng vng hay ng gy gc. Mt qu sc, y th m ti vn
tip tc c qua ba bui sng lin. n v cy, ti li v lng
c. Bui u, ti nh gi cng vic cng n gin thi: ngi
ph n i cy ng y, thn c ci thp xung, tay tri cm
nm m, tay phi nh nhng cm tng cy m xung bn, chn
x dch chm ri thi. Ti bc xung rung, nhng khng chu
ng c lu. Ch khong na gi sau, ti nh b rung ln b
ngi, ngi m, trc bao trng ci ca cc b, cc ch c mt
ti ch. Ti khng can m hc tip bi hc. ni cho gn
ht , xin dn mt bi ca dao Vit:

op

Cy ng gia bui ban tra,

hr

M hi thnh tht nh ma rung cy.

Ai i, nng bt cm y,

nt

i no mt ht, ng cay mun phn.

ht

tp

://

yo

un

ga

Cu chuyn nh k li trn y hon ton khng phi l

bng chng do mt nh nghin cu a ra, cng khng phi l
s kin rt ra t kinh nghim in d. N c mt y ch
nhn mnh rng cng vic cy la ni ring v sc lao ng
ngi ph n b ra trn rung nc ni chung, c th nng nhc
n chng mc no. L ngi lao ng ng ng, n b khng
phi l k ph vic cho nam gii, m l ngi bn c lp ca
ngi n ng, bnh ng vi n ng.
Khng c g ng ngc nhin, nu vic s dng la gt v
nh khng ch ph thuc vo n ng, vo ngi chng, v ng
ch h. Ngoi nhng nhu cu hng ngy lin quan n vic ni
tr, mi mt khi phi trch t b ra mt s lng thc go no

449

om

y (i khi ch mi k) dng vo vic khc ( ct ru

ung, chng hn), th ng ch gia nh phi c v mnh ng
ci . Bn ci mi ri m b ta nht quyt khng ng , th
ng chng nh chu thua, ng thi cng cau c t nhiu gi
th din. Thc go, sn phm lao ng chung ca i v chng,
ch c s dng theo mi ng tnh gia hai ngi.

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

V nhng vic th cng n ngy lao ng ca nng dn,

sau thi gian h lm vic ngoi ng, ti ni qua mt t ri:
nhng vic y c tin hnh vo lc rnh ri. D sao, chng
bc u chuyn mn ha: vic ny l vic ca n ng (cc vic
mc nho nh, chng hn), vic kia l vic ca n b (dt); vic
kia na, c hai gii u c th lm (an lt). Nhng, trong mi
trng hp, y l cng vic c nhn: mi ngi cm trong tay
mt si dy di, chng hn, c th m an, hu nh chng ch
my ni vo vic mnh lm, va an va ung nc ch xanh
hay nhai mt ming tru, c khi va an va ni chuyn vi
khch n chi. Sn phm ca cc cng vic y ch c gi tr kinh
t, mt khi c a ra th trng. Ta s quay li vn y
mt cht na thi.

ht

tp

://

yo

un

Mt s cng vic th cng phc tp hn, do tr

thnh hot ng chuyn mn ha (ngh mc, ngh trang tr,
ngh thu...). Nghin cu cc ngh ny v mt t chc kinh t
l vic cn phi lm. iu duy nht c th ni ngay l, ngoi mt
s vic bit l no ra (ngh thu c l l mt trong nhng bit
l y), tt c cc ngh ni trn u do n ng lm, m lm ring
ra, nhng hu ht tt c cc ngh ng khung, v mt kinh
t, trong khun kh nn kinh t ca gia nh nng dn sn xut
la nc. Trong iu kin , lm sao phi hp c hai nn
kinh t khc nhau trong lng mt n v duy nht? Vn mi
c t ra th thi.

450

og

is

ts

.c

om

Cui cng l tiu thng nghip. Mt iu p ngay vo

mt ta: trong i a s cc trng hp, nn trao i ny nm
trong tay ca ph n. Trn cc ch nng thn, vo cc ngy
phin, iu mt thy r l ph n chim a s. n ng ch m
nhn mt s ngnh mua bn thi (trong s c bun bn gia
sc). Nu cn, h c th m qun n ngoi tri, gia ch, nh
ph n th thi. H c th n ch mua g , theo yu cu ca
b v hm y li bn nh. Nu l ngi kh gi th h c th
n ch thm bn b lng khc, v l do no y m khng th
gp vo ngy thng, cng bn b nhm vi chn ru trc mt
mm tht ch. Nhng ngoi ch, n ng ch l thiu s. Tiu
thng nghip ch yu nm trong tay ca gii n.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Tnh trng y a n mt hu qu v mt kinh t ng

lm ta quan tm: nu la go gt v nh l cng chung ca hai
v chng ng vai thnh phn c bn trong gia nh nh hay
ht nhn, th tin thu c qua tiu thng nghip li ch yu
do n b lm ra. V ngi n nng dn Vit khng phi quanh
co che giu v tr bn trn ca h trong lnh vc ny. Trc
khi ngi Php n, n v tin t ca chng ta l ng tin
ng trn, gia c c mt l vung, qua m xu mt
mnh tre di li, nhm tp hp nhiu ng tin li thnh mt
quan tin. Cng vi giy bc do ngi Php pht hnh, ng
tin v quan tin vn lu hnh nng thn trc nm 1945. Cc
quan tin chim ch nhiu, nn trong tng nh, chng c ct
gi bn trong mt hm, v ngi gi cha kha hm l b v ng
ta. Chic cha kha y do mnh b s dng: chnh b ta, ch
khng ai khc ngoi b, dng cha kha m hm ra, ly s tin
cn cho cc khon chi tiu ngay trc mt ca gia nh, ri ng
hm li. Mt khu ng dn gian gn cho b ch nh vai tr tay
hm cha kha, tc vai tr gi cha kha m ng hm ng tin.

451

ts

.c

om

Ti khng v l do m bo rng ngi ph n gi tin

h lm ra chi tiu ring. Khng phi th, nhng khon tiu
bng tin, ch u tiu cho gia nh, cho chng con, c khi gi
thanh danh cho gia nh na (t chc l tic, chng hn, mi bn
b ca chng n n)... Ti cng khng bo rng chng ch, ngi
ch h, chng lin quan g n y: ng c th gi v tiu
khon ny, khon kia, v mc ch kia, n, v quyn li ca gia
nh m tiu (m t nht th ng ta cng ni th). Nhng quyt
nh cui cng trong tay v ng.

op

ol

og

is

Ngi ph n bnh ng vi chng trong vic s dng thc

go do hai ngi lm ra. Li ni ca ch li c tc dng quyt
nh, khi bn n nhng khon tiu pha bng tin, v tin ch
yu do ch lm ra. B thu hp li trong gc thun ty kinh t
y, gia nh Vit c mang tnh cht ph quyn n mc ngi ta
thng ni hay khng?

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

V chng, trong nhiu lnh vc ngoi kinh t, t vic gio

dc con ci n vic g bn chng, ngi ch h ni mt ting
ni quyt nh, nhng, suy cho cng, li rt hnh thc. i n
quyt nh m ng l ngi duy nht ng ln chnh thc ha,
khin ngi ta tng rng ng l ngi duy nht quyt nh, ng
phi bn bc trc, m bn kn vi v, hai ngi ng vi
nhau. o l ca Nho gio, khi thm nhp x hi Vit t th k
XV, bin ngi trng h thnh i din chnh thc ca gia
nh trc th gii ngoi gia nh. o l y cha lm cho ng
bin thnh mt ng ch tuyt i, m khng ngi no trong gia
nh c ci li, c ng n.

ht

Ngi ta c th vn li rng ngi ph n Vit cng c mt

v tr no y trong gia nh, nhng li khng c ch ng trong
cc t chc ngoi gia nh, nhng t chc cp lng, chng hn.
ng. Lic mt lic mt vo cc tc ngi mu h (ngi ta cn

452

ts

.c

om

bo l mu quyn), nh ngi Giarai v ngi trn cc cao

nguyn Trung B, ta thy qu l ph n y ng mt vai tr
ni bt, tt nhin gy bt li cho n ng. Nhng iu ch
din ra trong ni b ca gia nh, ti mun ni gia nh m rng,
gm nhiu h mu h v mang tnh tc danh v pha m, sng
di mt mi nh chung, di quyn mt b t. Cn ln mc
lng, th, tri li, khng c ngi ph n no trong cc t chc
ngoi gia nh. Cc Nng t qun, ni cho cng, ch l nhn vt
truyn thuyt.

nt

hr

op

ol

og

is

Tr v vi ngi Vit, c th ni rng, nu ph n y

hon ton vng mt trong cc t chc ngoi gia nh, th nhiu
nhn vt nam gii c chn trong cc t chc y, m vo c b
kia y, li chu cho v nh hng n mnh, khi h chun b i
hp pht biu kin. Nu ni qu ln mt t, cho d trnh by
thi, th cc v y chu cho v g, trc khi ct li trc ngi
bn ngoi. Nhng ta ng dng chn y, v dng chn th
phi a ra mt s s kin, khin bi vit di ra.

://

yo

un

ga

Xin kt thc lun, bng cch nhc li rng nhng li ghi

y ch l nhng cm gic ban u, ch c gi tr mt li gi .
D sao, cng mong rng li gi y s thc y mt s nh
nghin cu chuyn v tc ngi Vit li ci u xung ln na
trn vn gia nh, nh n cn tn ti mi gn y bn trong
tc ngi y, xem th thc ra c g, bn di mt lp sn ph
ngoi gm nhng nim c sn.

tp

____________________

ht

1. Trong s nhng tc ngi hp thnh dn c ca tng nc ng

Nam lc a, bao gi cng c mt tc khng nhng vt xa cc tc
khc v mt dn s, m cn tng nm trong lch s, v hin vn nm,
vai tr ch yu trong vic ra i v vn hnh ca quc gia. Vit Nam,

y l ngi Vit (hay Kinh). Nhng tc ngi thuc loi y (m ti

453

mun gi l tc ch th), do cc thng trm ca lch s, b y n

ch chim lnh ngay t u cc vng thp ca t nc, cc tam gic
chu v ng bng ven bin, nh m kh nng pht trin trong
khng gian rng mt nn nng nghip c nng sut cao, cng nghip
trng la nc.

om

2. Khng T sng hi th k XI trc Cng nguyn. Nhng ch n

og

is

ts

.c

th k III sau Cng nguyn, di thi ng Hn, th Nho gio mi bt

u tham gia, vi t cch mt l thuyt chnh thc, vo bc sinh
thnh mt b my nh nc mang cht ch. Vo cc th k XII v
XIII, di triu Nam Tng, Nho gio qua mt bc pht trin ln, vi
s tham gia ca mt s trit gia tn tui. T , Nho gio l thc h
chnh thc ca Trung Hoa, cho n u th k XX.

un

ga

nt

hr

op

ol

3. T th k X n XIV, ngha l t triu L n triu Trn, o

Pht l quc gio Vit Nam. Nhng ngay t th k XIV, trong giai
on cui ca triu Trn, mt s nh nho c mt triu nh, v
phong tc - tp qun bc u chu nh hng ca lc lng mi
ny. n th k XV, khi nh L ln ngi sau mt cuc chin tranh gii
phng dn tc ko di, Nho gio bt u chim v tr ca Pht gio.
Nhng nng thn by gi, nh nho hn cha ng. Th k XVI l mt
th k ni chin. T th k XVII, di triu L gi l trung hng, cc
nh nho hn tch ra thnh mt tng lp x hi ring.

://

yo

4. Mt tc thiu s, trong qu kh tng chung ngun gc vi tc

Vit (xem li ch thch 1). Hai tc ny ch tch ri khi nhau vo
khong cui thi Bc thuc, c cho i l vo li cc th k VII v IX
thuc Cng nguyn.

ht

tp

5. Cng c mt hai bit l nh. Mt bit l l trng hp mt s

ngi vn mang tc danh Mc, sau i li thnh Lu. Th k XVI l
mt th k ni chin (xem ch thch 3): by gi, hai h Mc v L nh
nhay. Mc thua, rt v pha bin gii Trung - Vit. Khi nh Mc thua
hn, mt s ngi b tc danh c (Mc), ly tc danh ca mt tc thiu
s trong vng (Lu). Lu khng phi l tc danh Hn.

454

6. Gia ph c t ti nh ngi trng h, tc con trai c ca

gia nh c ca chi nhnh c ca n v chung tc danh v pha b.
Ngi trng h c nhim v b sung cho gia ph. Tng thnh vin
trong h c th n nh trng h xem gia ph hoc xin php sao
mt bn em i, nu ngi y sp ra khi lng c.

om

7. Cng c nhiu trng hp cc v t tin c th ch thuc ba th

h st ngi ch h nht.

.c

8. l l k nim chu nin ngy cht ca tng nhn vt c th.

hr

op

ol

og

is

ts

Vo tng ngy y, gia nh ca ngi anh c chun b mt ba n

ln, t cc mn n ln bn th, hay ln mt ni p st bn th. Ngi
ta t nhang, ri ngi anh c qu ly trc bn th. Mi ngi nh
ca ng, v mi ngi nh ca em trai ng, u lun phin n qu ly
nh th. Khi nhang tn, thc n c dn xung chiu hay ln
phn, v mi ngi c mt tp hp li n ung trong nim vui chung,
trc khi chia tay, gia nh no v nh ny. Nhng tn km v gi chp
nh th, gia nh ngi anh c phi chu ng: chnh v th m anh c
bao gi cng c truyn phn hu nht trong s ca ci do b li.

un

ga

nt

9. Trong trng hp nhng ngi kh gi, em trai ra ring, tuy

khng i khi lng, vn c bn th vng: n ngy gi, ngi em t
nhang trn bn th ca mnh th vng, sau mi cng n nh
anh c d gi.

yo

10. Trng h cht i, ngi ln thay chn ng gi chc v y l

con trai c ca ng, d cho cc em trai ng cn .

ht

tp

://

11. Cn mt v th ba na, v rt ph, m mi lao tc, t cy n

gt, ch din ra trong vng ba thng m (do ngi ta gi l v ba
ging), v gi ln c hai v thng 5 v thng 10. Nhng ch c th
trng la ba ging trn mt s loi t ring. th, nng sut li
rt thp. V ba ging nay khng cn na.

455

ts

.c

om

mt tri vi nghi l trn nng

ca ngi mng (mng )
Ty Bc Vit Nam*

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Hai mi nhm nm tri qua, ti cn nh mi ngy y,

khi Thanh Thin v ti cn l nhng chng trai y si ni v
nhit huyt. Chng ti nhng tr thc mi ca nc Vit Nam
Dn ch Cng ho, hm h vi nhng bc u tin trn con
ng ca ngnh dn tc hc non tr. Ngy y do duyn n xa
xi ti chn Mng lm ming t tm hiu. Cn ngi bn
ti - anh Thanh Thin - chn ngi Mng (Mng ) in d.
Nu nh vi ngi Mng ti gp bit bao tr ngi vt qua
phng tuyn ca ngi i trc (B J.Cuisinier) th bn ti,
anh Thanh Thin (ngi Ba Na) gp may. V qua hai t in
d vo nhng nm 1960 thu c nhiu t liu qu, m anh
l mt nh dn tc hc ti hoa, nn ch cn i cht d kin l
c th hon tt cng vic m vin Dn tc hc giao cho anh.

ht

tp

://

Trong m t liu ngn ngang m Thanh Thin em v t

Ty Bc xa xi, ti cha gip anh c bao lm, nhng l bn
thn vi nhau, anh cho ti bit nhng t liu ca anh v ngi
Mng.
Lc u, khi xem ti liu ca anh, ti thy ng ng, nhng
ch th thi th cha , vn hay t m, ti xem k hn, cht bt
gp mt d liu m ti thy hay, ng k hm nay, nh nhiu

456

trng hp xy ra, ti phi cng b ti liu y m cha xin

php ch nhn ca n, cng l cc chng . Gi y chng ta
cng xem chuyn y nh l chuyn ri.

is

ts

.c

om

c k ti liu ca Thanh Thin, cng vi hiu bit ca c

nhn, ti ng s ti liu v nghi l trn nng ca ngi Mng
thp thong bng dng ca nghi l th mt tri. Khng hiu cm
gic c chnh xc hay sai, ti cng c trnh ra y vi d kin gi
l gp cht t vo cng vic nghin cu m nhiu ngi ang rt
quan tm.

op

Chn ging, t nng

ol

og

T lu, c nhiu bi nghin cu cho ti bit nghi l trn

nng cng ging nh nghi l trn rung nc, ph thuc vo
bn khu ln:

hr

Chc l, tra ht

ga

Thu hoch

nt

Lm c (trong trng hp c lm c)

ht

tp

://

yo

un

T liu t l rng ngi Mng khng c lm c, tc ch

ch yu c hai khu u v cui, trong cc khu chnh c
nh du bng nghi l. Trong cc nghi l y, cch th hin r c
l l khu hai v khu bn (ngha l khu chc l tra ht v
khu thu hoch). Nu nh trong hai khu y nghi l ng kh
r n mt tri th khu chn ging v t nng cn l iu cn
phi iu tra thm, v t nng theo ch ti bit t cc tc ngi
khc cng phi c mt hot ng tn gio no m ti liu ca
Thanh Thin ch t ra mt du hi, du hi y ti cha c iu
kin xc minh(1).
i vo khu chc l tra ht, ti liu cho bit ngi Mng

457

om

phn ln lm nng xa nh. Mun i lm nng, mi ngi

phi xut pht t nh vo lc na m m sng n nng.
Do c im ngi Mng khng chuyn ni c tr theo nng
nh mt s tc ngi khc, nn cng nhiu nm, nng ca h
cng xa ni .

ol

og

is

ts

.c

ngi Mng mi tiu gia nh lm mt nng, nn tri

qua nhiu i nng rt rng. Mt khc, nng ca ngi Mng
nm trn trin ni cao, rt dc. Chnh v nng rng, xa nh
nn ngi Mng phi thc hin chc l tra ht xong trong mt
ngy. Yu cu y mt tiu gia nh khng lm ni, nn t lu
lm ri, ngi trong lng phi tng tr nhau. Trong hot ng
tng tr y, h phn cng nhau, n ng chc l, n b tra
ht.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

C tng cp n ng - n b nh vy, v nng rt to v

dc nn t t m sng, bt u chc l tra ht l h xp thnh
tng i di chn nng, nng hnh ch nht. Nu ng t
di chn nng nhn ln, h xp hng tng cp mt gc nng
bn tri pha di ri c th ln i. im m u l ch dnh cho
cp v chng ng ch nng ri tip n cc cp khc theo chiu
t tri qua phi. C trng hp nhng ngi cha v cha chng
th thch ng vi ai thnh cp tu , v nht thit mi cp phi
c mt nam v mt n. Nhng cp ng cui v pha bn phi
ca hng gm nhng ngi v i lm chng khng i hoc ngc
li (chng t cc chng phi th). Nh vy v hnh chung c
yu t phn thc trong , cng ging nh s kin n ng chc
l, n b tra ht.
Trc khi xp cp, ch nng ng gc tri di dy,
khng bao gi bt u t tay phi ca ngi ng di ni nhn
ln nng cho d trn ng ngi ta n gc phi ca nng

458

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

trc cng phi i qua gc tri xp hng. L u tin phi

lm l ch y. Lc u ng ch nng trng mt ci cy c sc
sng kho, cao, nhiu ht(?) (ting Mng gi cy ny l g ti
khng cn nh r) vo ch y. Ngi Mng cho rng trng cy
y trn nng l mong cho cy la cng mc xanh tt, kho, cao,
nhiu ht nh th. Xong l ny mi sp xp cc i nh va k
trn. Khi cc cp ng vo v tr nh quy c l bt u chc
l tra ht. Trong khu thao tc ny ca ngi Mng , th ng
ca tng cp hi khc so vi b tr chc l tra ht ca ngi
Mng, ngi Thi, ngi Thng. Nu nh cc tc ngi ny,
ngi n ng cm gy chc l i trc, ngi n b i theo sau
tra ht. Th ngi Mng hai ngi ca cp ng i din vi
nhau. Ngi n ng ng xy lng li pha ni nh nhn xung
thp, ngi n b nhn ln. Ngi n ng li chc l, ngi
n b tin tra ht. Do cch lm nh vy nn cng on chc
l tra ht c v chm hn so vi cc tc ngi khc. x l ch
yu ny ca thi quen, ngi n ng chc l theo hng ngang,
chc nm l trn mt mt, th t chc t tri qua phi. Ngi
n b qu xung cha ht vo nm l y. Ngi n ng li mt
bc, ngi n b tin ln, c th n gc nng bn phi th
ngh.

ht

tp

://

yo

Nhng dng t liu trn khin ti ch n nhng chi tit:

cc cp nam n ng i din nhau, hnh nh ca thao tc chc
l tra ht lp i lp li biu tng cho s giao phi, nhm vo s
sinh si, ny n. Trng hp nhng cp ng cui cng phn
nh ci tinh thn phn thc y.
Khi ngh, nhng ngi tham gia chc l tra ht mun a
gin ci g cng c, khng cn king c, ch tr mt iu, gy
chc l phi t xui theo bng mt tri pha trn ry,

459

om

khng c cm. Hnh ng y ng gy chc l l mt vt

thing. M vt thing trong tn gio nng nghip s khai l c
th truyn nng lc mt tri, nn bao gi cng th, phi gy
chc l xui theo tia sng mt tri, u ty hp thu nng lc
truyn v u nhn, v khi cm gy chc l xung t tra ht
l truyn i mt cht nng lng, nn cn phi tch thm.

og

is

ts

.c

Sau khi ngh, mi ngi li tt xung di nng tip tc

i ln, khong nm, su ln nh th th tra ht kn nng, con
s ny c th thay i tu nng to hay nng nh. Thng h
phi tnh ton sao cho cng vic xong trc hai, ba gi chiu
kp v nh v ng i kh xa.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Nu nh lc bt u t im u gc nng bn tri c mt
nghi l nh, th khi kt thc ti im cui ti gc nng bn phi
cng bng mt nghi l. Mi ngi xp gy chc l theo mt th
t c quy c t thu xa xa bn ngoi nng, ring gy
ca ng ch nng c cm ti im cui cng ca gc nng,
mi ngi tham gia trong bui chc l tra ht ngi vng trn
quanh cy gy . Trc ng ch nng ly mt s c, dy
buc ln u t ca gy (cy c g cng c, ch khng bt buc
theo mt quy cch no c). Mi ngi nhn ln cy gy v thm
cu khn trong lng mong cho cy la pht trin cao tt nh
cy gy chc l.

ht

tp

://

C th ni ln u tin ta thy mt nghi l nng nghip s

khai, n mc khng cn c nghi thc tch khi hot ng lao
ng, m thm vo quy cch, t th, ng tc lao ng. Khng
c ng tc, t th, v tr thc hin nghi l, khng i hi mt
bi khn no c. Cch sp xp tng cp nam n trn nng theo
v chng v nhng cp cui xa ch cy phn thc va dng l
cp cc chng ti phi chp nhn anh, v y l biu tng

460

.c

om

ca hnh ng nam n giao tip, cc cp ny chnh l nhng

bit l khng nh quy lut chung. Biu tng ca s phn thc
cng th hin t th ca ngi nam v ngi n khi chc l tra
ht. Cch t cy gy trn u nng ly nng lng mt tri
cng nh s di chuyn tng th ca ngi lao ng theo hng
ngc chiu kim ng h cho php ngh n tn ngng th
phng mt tri. Nh vy trong khu chc l tra ht ca ngi
Mng c t nht su nghi l phn thc.

ol

og

is

ts

Bc sang khu thu hoch, vai tr chnh trong l thc l

b v ng ch nng, ngi Mng gi l M Ng (tc m la).
B M lu mi tc ngi c nhng vai tr khc nhau, c b M
la xut hin trong nghi l ca khu chc l tra ht, cn b M
la ca ngi Mng xut hin trong khu thu hoch.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Mun lm M la ngi Mng phi p ng mt s

iu kin, th nht b M la phi l b ch nng, ngi n
b n tui no m khng c con th khng c lm M la,
ang thy thng, bn mnh cng khng c php lm M la.
Trong trng hp b ch khng lm c M la ngi thay th
l mt ngi ph n bn nh chng. Tt nht l ch em rut ca
ng ch nng (v ngi Mng quan h theo ph h, tiu
nng). Nu khng c ch em rut hoc ch em khng n c,
th ch em h ca ng ch nng, thm ch con gi ca ng cng
c th thay th m, tt nht l ngi ng con ci. Ngi c
chn lm M la phi king k mt s mn n trc ba ngy, s
ngy hnh nh thay i theo tng lng. Sut trong thi gian hai
ba ngy M la phi n king, ring khng c nm chung
vi chng con, hn ch ni, nu c ni th cng ch ni thu tho,
khng c ni to. Nh th c ngha ngi n b ng vai
tr M la my ngy trc khi thu hoch.

461

is

ts

.c

om

Hm gt la phi chn gi ln nng, thng xut pht

vo na m, M la bao gi cng i trc mi ngi mt cht,
khng bao gi i chung. Mi ngi n mc xunh xong, ring
M la mc l p . Khi n nng tri cn cha sng,
ngi ta cm vo li i mt du cm bo cho mi ngi
ngoi nng bit khng c t chn vo. Du cm ny cng
tng t ci Ta Leo ca ngi Thi, Goaleo ca ngi Mng l
mt hnh thc th mt tri. Khong gia nng ca ngi Mng
thng c hai ci lu, mt l va thc, mt cho ngi canh
nng ng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Nghi l trong thu hoch ca ngi Mng ly va thc

lm trung tm, trc va thc ngi ta cng cm mt du cm
na, du cm cng nm trung tm ca nghi l. Ngay khi
mt tri mi h l bt u nghi l thu hoch. Cnh du cm, b
M la dng hai tay ko xung chn b la khc nhau xung
quanh. Mi b la y tch ri nhau, c xp gn nh mt vng
trn, ngn la u xung bn di. B t mt ci nia con
mang sn ln trn, tay tri gi nia, tay phi b vt chn ngn
ca chn b la ln nia sao cho ngn ca c chn bng la y u
hng v pha mt tri ang mc. Ri b ly vin thing
chn ln trn(2) (trong nghi l ca ngi Bana cng c mt hn
thing, gi l Tmoon). Trong khi tin hnh nghi thc y b
c khn mt cu i mi hn la v. Sau khi lm xong nghi l
ny mt tri l ln, ngi ta bt u thc hin phn gt la.
B M la i u on, gt t ch t bn th (chic nia) theo
vng trn ngc chiu kim ng h, c th i theo hnh xoy c ra.
on ngi i sau dn hng ngang theo hng i ca b M la.
Qua nghi l ny, chng ta c th khng nh ngha ca
s cu phn thc v nghi l th mt tri nu phn trn. Mi

462

.c

om

ngi ct la thnh lm ri t xung t, bao gi bng cng

pha trc hng v mt tri. Ngi ta iu chnh th no
trn nng c mt ng vin khng gt ngay, rng khong mt
si tay. Lc ngi ta mi chia nhau i ngc chiu kim ng
h gt, cc lm la cng c t theo ng vin. Theo tp
qun ngi Mng , d dng phn bit c u l nhng lm
la gt ban u theo ng trn gia v u l lm la gt
sau trn ng vin.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Khi a thc vo va ngi ta c gng lm mt ngy cho

xong, cng c khi phi ko qua ngy hm sau tu theo lng
thc nhiu hay t. Cho d mt hay hai ngy, sau lc gia tra,
khong mi ba gi phi thc hin ng tc a thc vo va.
Tu theo s nhn cng m ngi ta t chc cch a thc vo
va. H li i theo vng trn, nhng b la no gt trc c
a vo va trc, cui cng nhng lm la nm trn ng
vin c t thnh lp ring trong va. Th t y ni ln rng
nhng lm no c gt trc th nm di, nhng lm no
gt sau th nm trn. Ni mt cch khc c phn nghi thc hn,
nhng lm la no nm gn bn th trung tm v thing
th nm di, cng xa th nm trn, lp xa nht nm trn cng.

ht

tp

://

yo

Sau khi a la vo va, b M la mi ra ct chn lm

la ban u, by gi b khng theo hng c, b cho bng
cha vo gia, ct hn i, c th a chn lm la vo va
v trn cng. Nu ta chp nhn rng hn thing truyn
sinh lc ca mt tri ti chn bng la, t sinh lc lan ra xung
quanh, gn nhn c nhiu, xa nhn c t. Khi a la vo
va, khng cn nghi l gi hn la na. Vt tip thu c nhiu
sinh lc mt tri nht tc l ci nia ng chn lm la trn
cng ca va la, st vi nhng lm la trc nm xa, nh

463

 hp thu c nhiu sinh lc ca n lan ra. ng tc mang

tnh iu ho, ni xa nht trc kia nay thnh gn nht(3).

ts

.c

om

Tuy gt xong nhng b M la vn cn l M la nn

vn phi king k, mi ngi cn cha c n la mi nu cha
thc hin nt mt nghi l cui cng gi l l a la xung. Tu
theo gia cnh, l a la xung c th thc hin ngay hm sau,
nu nh khng cn g n, nu ch nh d d c th vi hm
cho M la c thi gian ngh ngi.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Sng hm y M la li ln nng lm l, ng ch
nng i theo gip m la ch khng cn vai tr g trong nghi
thc cui cng ny. C l ngi Mng quan nim cho n lc
ny sc to nng lng ca chn b la n mc iu ho cho
ton b va la, nn theo nghi thc b M la phi n ht s
cm nu t go ca chn b la . Trc th thch ny, chc
rng ngay t hm u b M la phi tnh lm sao la ra
chn b la va t hn , b n ht trong mt ba,
theo ngi Mng quan nim nu b M la phi n sang ba
th hai mi ht s cm nu t chn b la th s chm xung la.
Trong l thc cui cng ny ngi ch nng i theo phi ly
chn b la ra p bng chn st v v nu bng ng na theo
kiu cm lam cho M la n, trong khi st v c gng khng lm
ri vi. V phn ng ch nng phi mang sn go nh i theo
cho mnh, nu bng ni v n ring. Ngi Mng cho rng khi
la cha xung khng c n thc trong va.

ht

Sau khi m la n ht cm nu t chn b la, k nh l

la xung, t lc y mi c php n go trong va.
Nghi thc a la xung cho thy M la th hin hnh
ng hp thu hn la, iu c ngha l sinh kh ca mt tri

464

om

phi c a vo M la, thng qua M la a sinh lc ca

mt tri vo t, li l mt biu hin ca quan nim phn
thc. M la trong quan nim tn gio s khai cng ng ngha
vi M t, chnh l l do b phi im lng trong sut thi gian
thc hin l thc.
______________

.c

* Hi u nhng nm 80, ti (Nguyn Quc Hng) mi ra trng

ts

tuy rt hm h, nhng gp nhiu kh khn trong vic tm hng i cho

ring mnh, v trc mt y dy cc phng tuyn ln ca nhng ngi

is

i trc. Do mt s tnh c trong chuyn i cng tc ti Thn Sa (Thi

og

Nguyn) ti c gp anh T, k t cho n khi anh mt, ti v

nhiu ngi bn vong nin khc ca anh c anh du dt, trao

ol

truyn nhiu kinh nghim, bi hc qu bu trong cc thao tc ca cng

op

vic nghin cu, t khu tm ti, nh hng nghin cu, in d

ly ti liu, x l ti liu, c ti liu tham kho cho n cch t duy,

hr

cch ni, cch vit... Mt tri v nghi l trn nng ca ngi Mng

nt

(hay cn gi l ngi Mng ) l mt trong nhng cu chuyn anh T

ga

ni vi ti qua ti liu in d ca Thanh Thin mt ngi bn ca anh

m ti cha c duyn gp mt. C ln nhn mt cuc hi tho v trng

un

ng ti khng xin php anh, ngm chp ni li nhng iu anh ni

thnh mt bi vit ly tn anh v a anh xem. Lc y anh cn ang

yo

kho mnh, v v cn mt vi iu anh cha nh r, nn anh hn ti

mt ngy no s gp Thanh Thin hi li, ri ng cng khng

://

mun. Nay anh i xa nhiu nm, Thanh Thin bn anh cng v

tp

phng tri vnh cu, khng bit n bao gi mi c c hi lm r

nhng iu nghi vn d rt nh trong tng ca anh. c s

ht

khuyn khch ca PGS, TS Trn Lm Bin vn cng l mt ngi bn

vong nin rt tm c ca anh T, chng ti mnh dn cng b bi vit
trn mi ngi thy thm mt tng ca anh v nghi l th mt
tri, tng y gp phn gii m trng ng, mt biu tng ca nn

465

vn minh ng Sn thi i cc vua Hng; ng thi cng ni ln tm

lng ngng m ca chng ti i vi anh. Nu c g s xut mong anh
rng lng tha th nh ngy no cn ni trn th.
1. Lc t ti liu ca Thanh Thin thy ngi Mng t nng

om

bng cch mt ngi ch nng cm mt b uc i vng t xung

quanh ry nhng cha bit i theo chiu no.

.c

2. Vin cng nh cy gy chc l l mt vt thing truyn dn

ts

nng lc siu nhin nh dn in, ch dng vo nghi thc ny nn mi

gia nh u c mt vin. Trong quan nim tn gio r rng sinh lc

is

ca mt tri truyn c vo u cng phi thng qua mt vt g

og

, nhng vt liu c cht linh, c knh, thng c tn gio s dng.

V d ngi Naga vng Asam ng bc n thuc h ngn ng

ol

Tng - Min l tc ngi lc hu nht m ta c bit, h bit lm

op

rung. H cng ngi vng Borno c tc i sn u ngi. Ngi

Naga c nhiu ngnh, t ngnh ny sang ngnh kia tc sn u ngi

hr

c khc nhau, nhng u trong chin tranh. Nu git c k th

nt

nhng khng em c u v l coi nh tht bi. Theo ngi Naga,

u ngi l ni cha hn, hn l mt cht bng bc, ly c u ca

ga

k th tc l mang thm liu lng sinh kh v lng. C mt ngnh ca

un

ngi Naga, trn cc x ng ng mt ct , khi ly c u ca k

th v h trn ct y, nhm lm cho sinh lc t u k th thng

yo

qua hn m truyn cho t. i vi mt s tc ngi c, tr

thnh vt thing chuyn ch c kh thing cho nn nu em u k

://

th t ngay di t l khng c v phi c vt thing, mi chuyn

tp

ch c kh thing. V vy, vin TMoong ngi Bana v vin ca

ngi Mng dng trong nghi l ca M la cng th. nc ta tc

ht

sn u ngi ch li mt vt m nht, qua ti liu kho c hc, ta

thy trn trng ng loi I Heg c c ni nhng hnh ngi chin s
i theo vng trn, trong s c nhng ngi tay cm u ngi. Ti
liu dn tc hc cho hay ngi Katu vng Qung Nam c tc c sp

466

n ma i lm ry, trai trng lng y np trong rng git mt

ngi lng khc khng c quan h thn thuc vi lng mnh.
3. Vin l vt thing, c kh nng ht nng lng mt tri
truyn cho la, v vy theo t duy lin tng ngi ta cho rng cng

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

gn vin cng nhn c nhiu sinh lc.

467

.c

om

Hoa vn cc dn tc giaRai - Bana

op

ol

og

is

ts

Trong kho t liu ca S Vn ha v Thng tin tnh Gia

Lai - Kon Tum cn ng li mt h s thu ht c s lu ca
nhiu bn t xa n: Nhng bn v hoa vn lc ra t trang phc
ca mt s tc ngi c tr trong tnh. H s l cng lao tp
th ca cc ha s cng tc ti S, v trc ht l nhng hc vin
tri qua cc lp hi ha ngn hn do S t chc trong vng
mi nm qua.

yo

un

ga

nt

hr

H s ni trn khng khi c c im ca n: Cc bn tr

hc vin, khi v lng thu hoa vn, c c xu hng quan tm
nhiu hn n nhng n phc tp nht, thng l rc r
nht, phn no thot khi ci p sc tch c truyn ca
ngh thut trang tr Thng. Chnh v th m S c mt ha
s ( Vit Huy) phi hp vi mt ngi lm dn tc hc (Trn T)
bc u xc minh li tng n trong h s, ti bn lng trong
tnh.

ht

tp

://

D sao, ln lt cng b cc mu trang tr c trong tay

thnh nhng tp mng, cui cng i n mt b su tp dy
hn, chng ti mong trnh ra c trc mt bn c rng ri,
v di dng d vi tay n nht, mt s biu hin thm m trc
tip v ph bin ca ng bo Thng Gia Lai - Kon Tum. B
su tp tng lai, chng ti tin th, s gp phn nh nhoi ca n
vo cuc vn ng rng ln v di hn m ng ta bt tay

468

om

vo ngay t bui bnh minh ca Cch mng: Lm cho cc cng

ng ngi khc nhau trn t nc ny ngy cng hiu bit
nhau hn, ngy cng nh gi y hn phm cht ca nhau,
khng ngng st cnh bn nhau trong ngi nh chung ca i
gia nh cc dn tc Vit Nam.

og

is

ts

.c

Ngoi ra, bm st mc tiu ring ca ngnh vn ha,

chng ti cn hy vng t c vo tay cc ngh s to hnh, cc
nh khoa hc x hi na, nhng ti liu mc u tin v mt
mnh t hn c cc bn y quan tm: truyn thng trang tr
ca ng bo Thng mt x nh trn bnh din thm m, ca
np sng tinh thn Thng.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Tt nhin, tp u ny, tp m ng cho mt b su tp

gm nhiu tp mng, khng th gii thiu cng mt lc ton b
hoa vn ca mi cng ng Thng Gia Lai - Kon Tum. N t
hn ch trong phm vi nhng mu trang tr c sn trong tay,
m cng ch ca hai tc ngi thi, Ba Na (hay BHNAR) v Gia
Rai (hay JRAI)(1) hai cng ng c dn s cao nht gia cc tc
Thng trong tnh. V chun b cho n kp thi ra mt theo
k hoch ca S, chng ti nh ni trn, ch c iu kin bc
u xc nh nhng mu c sn qua ngi dt ca bn lng thi:
hai lng Ba Na v hai lng Gia Rai(2). Vi nhng hn ch y,
mong rng tp u ny, d mi l tp m ng, vn cung cp
c cho bn c mt nim s khi v ngh thut trang tr
Thng ni chung. Gi l mt ln gp hoa vn Thng...!
Np sng thng

ht

ng sau hoa vn, vn n hin con ngi, con ngi to ra

hoa vn. C iu rng, vi hoa vn c truyn (hoa vn ca cc
x hi trc cng nghip), trong c hoa vn Ba Na v Gia Rai,
tng n khng h ra i trong pht chc di ngi bt ca

469

og

is

ts

.c

om

mt c nhn ho s, m ch dn dn hin hnh qua cuc sng tc

ngi lu i, mun v. V d thng cm vi hoa vn c
truyn, khng th khng lm quen, d ch thong qua, vi con
ngi n hin sau hoa vn. Ni mt cch khc, khng th khng
t hoa vn ln bi cnh np sng ca tc ngi to ra n m
xem xt. Tic rng ti liu dn tc hc do cc bc i trc li
cha t m c th da vo m gii thiu nhng nt chnh
phn bit np sng Ba Na vi np sng Gia Rai(3). nh phi
mn mt con ng quanh co hn, do m gin tip hn: i
vo np sng ca ngi Thng ni chung, trong c hai tc Ba
Na v Gia Rai; ch a ra c th ny hay c th kia ca ngi
Ba Na hay ngi Gia Rai khi c th.

un

ga

nt

hr

op

ol

Thng l mt t mi xut hin trong ting ph thng t

sau Cch mng thng Tm(4). N khng ch ring mt tc ngi
no, m nhm mt lc vo nhiu tc ch yu c tr ti cc vng
cao min Trung Vit Nam, tnh t o Ngang tr vo, c th
l dc sn ng ca dy Trng Sn v trn Ty Nguyn. Di
tn gi chung y, mi ngi u c tn t xng ring, mt a
bn c tr ring, mt ngn ng hay phng ng ring, c nhng
biu hin ring trong phong tc - tp qun v ng x hng ngy,
do ph ra mt din mo ring, khng ln vo u c.

ht

tp

://

yo

D sao, tn gi Thng, ra i v tn ti c cho n

hm nay, vn c l do ca n: mc v vn chi tit tch bit h vi
nhau, cc tc ngi c xp di nhn hiu bao trm y vn bc
l, trong np sng c truyn ca h, mt mu s chung nht
nh, khin c th gp h li thnh mt loi hnh c bit, khng
hon ton ng nht vi cc cng ng khc trn t nc ta
(nht l cc cng ng Bc Vit Nam). Chnh mu s chung y
tng gi cho mt nh nghin cu nc ngoi th c ln t
y mt im xut pht chung cho nhiu nn vn minh s ra i

470

om

sau ny, trong thi k lch s, trn min t ng Nam lc

a, do ngi Thng c h gi l ngi s - ng Dng
(proto - Indochinois)(5).
*
* *

.c

Hy k ra vi kha cnh d thy nht ca mu s chung

ni trn:

ts

- a bn c tr:

op

ol

og

is

Di o Ngang, a bn ca cc tc Thng ni tip nhau

thnh mt di khng dt dc trin ng ca Trng Sn, ri
to ra khp Ty Nguyn, tc vng cao nguyn Ty Nam min
Trung nc ta. Ring ngi Ba Na v ngi Gia Rai th ch yu
c tr Bc Ty Nguyn, trong phm vi tnh Gia Lai - Kon Tum
ngy nay(6).

hr

- Ngn ng

tp

://

yo

un

ga

nt

Mi ting Thng, khng bit l, u lt vo mt trong hai

nhm ngn ng c xem l c ng Nam : a s thuc
nhm Nam (hay Mn - Khme); mt s t (tp trung Ty
Nguyn) thuc nhm Nam o (hay M Lai Plyndi). Ting Ba
Na c xp vo nhm th nht, cn ting Gia Rai vo nhm th
hai. Nhng hai tc ngi ang bn vn c tr cnh nhau t lu
i, nn hin tng vay mn t ng ca nhau khng phi
him(7).
- Np sng kinh t:

ht

Di dng ha canh, nng nghip l ngun sng chnh ca

mi tc Thng. Lm ry b xem l du canh, nhng, trong
trng hp ngi Thng, li thng hin ln di hnh thc
lun canh: di chuyn t canh tc trong rang gii ca a vc

471

is

ts

.c

om

tng lng mt, ri, sau mt vng quay din ra qua hng chc
nm, li tr v khai thc mnh t ban u nay bin li
thnh rng. Tm li, ph rng, nhng vn nui dng rng. V
ry c nht trong nm tri di ra trn mi thng trng, v
tip theo l thi ngh ngi gm hai thng trng. Ngoi ra, t lu
(?), c ngi Ba Na ln ngi Gia Rai, cng nh mt s tc
Thng khc trong v ngoi t Gia Lai - Kon Tum, bit li
dng cc di t thp gn sui trng la nc bng k thut
th s: xi t bng cuc, o mng nh v ngn a nc
sui vo rung, c ni dng tru dm(8).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Cc ngun sng khc: Hi lm v sn bt l hai hnh thi

kinh t chim ot(9), nhng vn ng gp phn quan trng cho
ba cm thng ngy ca ngi Thng. Ring v hnh thi th
hai, cao nguyn (vng Ty Nguyn), vi khng gian rng, a th
tng i bng phng, vi bi c xen vi rng, li c th l ni
sinh hot ca nhng by th ln, do cng khuyn khch hot
ng sn bt. Dt (n) v an lt (nam) l hai ngh th cng ph
bin, l hot ng din ra trong mi gia nh vo thi nng
nhn, nhng ch ch yu gip tng gia nh t tc v phn ln
mc v mt s gia dng. Hn t lu ri (?), ngi Thng
bit rn st: ni ting v mt ny, trn t Gia Lai - Kon Tum
trc y, l ngi X ng, nhng nhiu tc Thng khc cng
nm c k thut rn, k c ngi Ba Na v ngi Gia Rai. Do
k thut phc tp ca n, ngh th cng ny chuyn mn
ha, l hot ng ca mt s gia nh, khng phi ca mi gia
nh, v bc u i vo i chc. Mt lung trao i sn
phm ra i gia cc vng Thng, tuy khng thng xuyn,
vi con tru lm vt ngang gi.
- Cc mt khc ca np sng vt cht:

472

Kin trc: Ty tng tc ngi, nh ca ngi Thng c

th l nh sn, hoc nh sp(10).

is

ts

.c

om

Nh sn li c th ngn(mt gia nh nh gm cha - m v

con ci cha v - cha chng), vi ca ra vo chnh tr trn mt
vch di ca ngi nh; hoc l nh di (mt gia nh ln hn,
gm nhiu gia nh nh cng huyt thng v sinh hot chung
di mt mi nh), vi ca ra vo hai u hi. Cn nh sp
(ch yu tp trung Nam Ty Nguyn) l nh di (mt gia nh
ln, nh va ni trn). Ngi Ba Na nh ngn, cn ngi Gia
Rai th nh sn di.

hr

op

ol

og

Kin trc Ba Na cn ni bt vi ngi nh chung ca tng

lng, m ting tc ngi gi l RNG, vi hai c im p
ngay vo mt: b mi cao ngt; v h thng hoa vn trong nh
cng nh trn ng nc. Mt s lng Gia Rai cng c nh
chung (tip thu ca nhng ngi lng ging Ba Na chng, cng
vi tn gi RNG?).

yo

un

ga

nt

Trang phc: mc n gin nht, nam ng kh, n qun

vy, c nam ln n u khoc chn khi tri rt. Ngi Ba Na cn
c o khng tay v o c tay cho c nam ln n; ngi Gia Rai
cng vy. L phc cu k hn thng phc: o di tay; kh v
vy cng xa xung thp hn, ngha l di hn; ni chung, hoa
vn v mu sc phong ph hn (H.1).

ht

tp

://

Ru: Khng c ru ct. Ch c ru gh (theo cch gi

ca ngi min xui sng trn t Thng): Mt cht bt, (go,
np, k, ng, sn...) c men trong gh; khi ung ngi ta rt
nc l vo, ri thay phin nhau ht bng nhng ng nh, di
m do.
- Np sng x hi:

473

.c

om

Gia nh: Ty thuc tng ngi, tng tc v ra nhng

mc khc nhau. Ni chung, c hai mc v: hoc v vn,
nh trong trng hp Ba Na, thnh nhiu gia nh nh (cha-m,
v con ci cha v, cha chng), mi gia nh nh l mt t bo
kinh t ring l, v c tr trong mt ngi nh ngn; hoc mi v
thnh nhng gia nh tm gi l m rng (mt s gia nh nh
cng tng tc), nh trong trng hp Gia Rai, mi gia nh m
rng l mt t bo kinh t v c tr trong mt ngi nh di(11).

og

is

ts

V quan h gia c nhn v tng tc, cng c hai dng:

hoc ph h (con theo dng cha), nh trong trng hp Ba Na;
hoc mu h (con theo dng m), nh trong trng hp Gia Rai.

ga

nt

hr

op

ol

V hn nhn, mt tp tc ph bin hu nh khp mi tc

Thng, k c hai tc Ba Na v Gia Rai, l tc ni dy (theo
cch gi ca ngi min xui sng trn t Thng). V cht, gia
nh bn v c bn phn b cho ngi chng ga mt thnh
vin ca mnh, thng l em gi, thm ch chu gi ca ngi
khut; chng cht, gia nh bn chng cng c bn phn tng
t i vi ngi v ga.

ht

tp

://

yo

un

Lng: Vt ln trn t chc gia nh, n v c s ca x hi

Thng, d trong trng hp ca tc ngi c th no, l lng (m
ngi Ba Na gi l PLY; cn ngi Gia Rai l BN, hay PLI,
ty tng ni). Mi lng Thng l mt cng ng c lp nh nht
m vn hon chnh: n tp hp trong lng n mt s gia nh (nh
hay m rng, ty tp qun tc ngi) thuc nhiu tng tc khc
nhau, chim lnh mt a vc c ranh gii r rt, v c b my t
qun ring bit.
t lm ry l t rng nm trong a vc ca tng lng,
tng gia nh trong lng c quyn s dng t y cho mnh,
min tun th cc tp tc c truyn ca tc ngi v ca lng v

474

op

ol

og

is

ts

.c

om

vic nh k phn phi t ai cho ngi trng trt(12). Trn c

s quyn s hu tp th ca dn lng i vi t canh tc, b
my t qun va ni trn y mang mt ni dung thc s dn
ch: Trn i th, n tr li cho ta mu hnh t chc ca cng
x nng thn xa. i din cho b my y l ngi trng lng
(hay ch lng, nu mn cch gi ca ngi min xui sng
trn t Thng). Ni bt l ting ni ca cc b lo (m mt s
ngi vit hin nay thng gi l gi lng, theo cch ni ca
ngi Ba Na, KRH PLY, ln ca ngi Gia Rai THA PLI)
trong mi quyt nh quan trng i vi hot ng v ng x tp
th ca dn lng (l lt ln, chin tranh, di lng...). Trong mt
s trng hp, c bit nhng khi cc gi lng khng dm t
quyt trc mt vn qu nghim trng i vi sinh mnh ca
lng, th ting ni ca ton dn (thng c i din bi cc
ch h hay ch gia nh) li c gi tr quyt nh.

://

yo

un

ga

nt

hr

Quyn s hu tp th i vi t canh tc v c ch dn
ch ca b my qun l lng khng ngn cn x hi phn ha
n mt mc nht nh: Trong tng lng, ngi ta phn bit
c mt cch c th k giu vi k ngho (thng tnh ca ci
bng s ching, v gh qu); n l trong nh l t xut hin
(m gc gc thng l chin t hay con n)(13). D sao, mc
phn ha y khng ph v c ch dn ch ca cng x
nng thn, cha th a nhng nht ct su vo chnh gia
quan nim bnh ng c hu ca ngi Thng.

ht

tp

Vt ln bn trn ca lng c lp, l t c hin tng mt

s lng kt li vi nhau thnh mt cng ng rng ln, tuy lng
lo: TRING ca ngi Ba Na; v KRING ca ngi Gia Rai.
TRING ch tp th nhng lng c lp ln nhau, nhng cng
nhau chp nhn uy th x hi v kinh t ca mt nhn vt ni
ting trong vng, thng l ngi giu c, i khi cn mang

475

om

danh ngha hu du ca bc xa kia lp ra lng u tin ca

c vng: cn KRING ch tp th nhng lng c lp ln nhau,
nhng cng nhau chp nhn cng n ca dng h P LON (tm
dch: ch t), tc dng h ca bc xa kia lp ra lng u
tin ca c vng(14).

og

is

ts

.c

Ring trong mt vng Gia Rai thuc phm vi tnh Gia Lai
- Kon Tum ngy nay, khng r t bao gi xut hin ch
tm gi l t trng ln ca PTAO PUI (tm dch: Vua La) v
PTAO IA (tm dch: Vua Nc), tng c triu nh Hu v
triu nh Phnm Pnh cng nhn, m tic thay, cha mt nh
nghin cu no a y ra nh sng(15).

ol

- Mt s biu hin ca np sng tn gio:

hr

op

Ngi Thng, ni chung, th cc lc lng thin nhin m

h nim l Yang (tm dch: Thn), trong khun kh nhng h
thn linh t nhiu cn th phc.

un

ga

nt

Nhng biu hin tn gio nhp nhng nh du cuc sng

vt cht v tinh thn ca ngi Thng, d thuc tc no, li
chnh l nhng nghi l nng nghip km theo cc khu lao tc
ca tng v ry tri di hng nm qua mi thng trng.

ht

tp

://

yo

Trong trng hp nhiu cng ng, k c ngi Ba Na v

ngi Gia Rai, gia cc nghi l u k va ni trn, thng hoc
ni bt ln mt k t ln, nhn mt s kin quan trng va n
vi dn lng (chin thng lng th, ha gii vi lng th, t n
thn linh hng nm...): l l m tru ni ting (vn theo
cch gi ca ngi min xui sng trn t Thng), m din
trng l mnh t bao quanh mt ct l c bit, vi nhng hnh
v vt trang tr gi ln hnh nh ca trc v tr trong thn thoi.
Phn loi cc vng ca tri - t ng khung cuc sng lu

476

is

ts

.c

om

i ca h, ngi Thng, ni chung, dnh th gii trn tri cho

mt s t thng thn i din cho sc mnh tng th ca t
nhin; nhng i vi nhng Thn nh hn, ngha l s ln ca
YANG, th h mn tng biu hin c th ca thin nhin qui
khng gian cho tng v: thn ni trn ni; thn nc trong
sui, trong vc; thn la trong cy la, bng la, ht la...
Truyn thuyt ca h cn l t phn nh mt th gii trong lng
t, c th l ni xut pht ca loi ngi ban s(16), v, ph
bin hn, mt th gii di y nc, ni ng tr ca loi rn to
c mo trn u, m nhiu tc cng xem l thn nc (17).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

c o nht, c l, li l th gii dnh cho ngi cht. V

mt ny, nu nh quan nim ca ngi Gia Rai cn kh m h,
kh lc cho ra, th di con mt ca ngi Ba Na, t nht cng
thuc mt s ngnh (nh nhm Rngao trong vng Kon Tum),
y li l mt th gii khng khc my so vi th gii ca ngi
sng, tuy i lp vi n ch yu v phng hng: ni chn ngi
cht ca tng lng thng l mt cnh rng tha pha Ty ca
khu ngi sng c tr; di t, ngi cht cng c t nm
di trn mt trc ng - Ty, chn hng v pha mt tri ln;
v sau mt thi gian tm tr ti ngha a lng, trong ngi nh
m ca mnh, sau l b m (m c ngi Ba Na ln ngi Gia
Rai u gi l PTHI), ngi cht s dt khot ra i v ni c tr
vnh vin ca h, mt th gii cha phi c miu t mt
cch thc chnh xc, nhng thng c hiu l xa hn na v
pha Ty; ri t khng cn lin quan g na vi th gii ca
ngi sng(18).
*
* *
- T my nt k ha cn qu s lc trn y, c th ni g
v ngi Thng v np sng Thng?

477

.c

om

iu ti thiu c th ni ln, chng ti ngh th, l mt li

ci chnh: Ngi Thng, d l Ba Na, Gia Rai, hay thuc cc tc
khc, khng phi l con ngi hoang s nh ngi ta c th tng
(v c lc lm tng). Nhng thng trm vo mt thi xa xa
dn dt h n gia rng hoang d, v p t cho h ni rng
hoang d lm khung cnh sng. Nhng, khi n vi lch s, th t
lu h l ngi nng dn, ly trng trt lm l sng.

op

ol

og

is

ts

L ngi trng trt tm ngun sng gia vng vy ca ni

rng, h ch ng chn mt ng x hai mt trc thin
nhin: Va i ph vi mi trng hoang d bao quanh; va
thch ng vi n. Ni mt cch khc, ha mnh vo thin nhin,
lm ch thin nhin. Thi sng mm do m vn tch cc
y in du n ln tng kha ca np sng Thng. Hy im
li xem, qua mt vi hin tng nu:

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

- t rng nui ming, nhng lun canh qua nhiu

chng ng trong vng khp kn ca a vc lng. Tm li, ph,
v cn cch no khc khi k thut canh tc hin i cha ra i;
nhng, song song vi ph, vn nui. ng x hai mt l tin
trc tip ca mi ha ng, ca dng thng quan su sc gia
ngi Thng v thin nhin hoang d bao quanh h. N khng
khi cm chn con ngi li trong thi chp nhn thc ti do
thin nhin a li (thi ch i lng tri, theo cch ni
ca ngi min xui thi trc). Nhng n cng l mt trong
nhng u mi khng th thiu ca cch ng x trung thc c
mt khng hai, m a s ngi Thng khng ngng biu l
trong cuc sng hng ngy: Trung thc vi bn thn; trung thc
vi mi trng bao quanh mnh, k c thin nhin v con ngi;
trung thc vi hnh ng m mnh m ng trc mi con
ngi quanh mnh, trong mi quan h vi thin nhin.

478

.c

om

- C th chp nhn cho uy th ca mt ngi hay mt dng

h trm ln c mt vng gm nhiu lng; nhng tng lng vn
gi c lp tnh ca mnh, vi nhng tp tc bnh ng ca
cng x nng thn xa. Th ngng ng y khng cn ph
hp vi bc tin hin nay na, nhng, trong nhng x hi ha
canh thi trc, cch bc nhau bi rng ni, li l gi phi
tr nu gi phm cht con ngi. Mt hi quang, c l, ca ci
m chng ti mun gi l ch ngha nhn vn Thng.

op

ol

og

is

ts

- Cu thn linh ng cnh mnh trong tng khu lao tc

mt, nhng vn dnh cho cc v mt th gii ring trn cao,
hoc gi ha cc v vo thin nhin, ng nht cc v vi thin
nhin. Trong khi , th gii ca ngi cht, d cch bc hn vi
thi gian, vn c t vo mt tm ngang vi th gii ca ngi
sng. Thm mt hi quang na ca ch ngha nhn vn
Thng?

://

yo

un

ga

nt

hr

- Dt khot tr ngi cht v vi ni rng, m khng cn

nui tic vin n hnh thc th phng t tin, tng cng ng
lng Thng vn tm gi ngi thn ca mnh li trong mt
khng gian p st khng gian ca ngi sng, c th gi t
ht tnh thng mn mt ln cui. T bng l vt hng ngy, c
bng mi kh nng ca tr tng tng thm m, t tng m
v trang tr trn nh m, cho n ting ching, nhp ma trong
l b m. Li mt bng chng khc na ca ng x hai mt
trc thin nhin hoang d?

ht

tp

Vi by nhiu suy ngh cn dang d v np sng Thng,

hy i vo mt mt bnh d thi ca np sng y.
K THUT DT V HOA VN

My nt s lc th thi, gi l gii thiu np sng c

truyn lm bi cnh cho hoa vn Thng xut hin, thc ra,

479

cng qu di dng. y th m vn cn phi dng li, d ch

trong giy lt, trc mt kha cnh thi ca np sng y, mt
kha cnh trc tip chi phi din mo c th ca hoa vn trn
mt trang phc: K thut dt.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Thc ra, trong cuc sng c truyn ca ngi Thng, k

c hai tc Ba Na v Gia Rai, rung ng ngn i ca con ngi
trc hnh, khi, mu sc, khng ch hin hnh trn mt vi: cn
c hoa vn trn an lt (gi, b...); hoa vn khc trn mt
ngoi ca dng nh hn (ng tn, n, tu, hp tre ng thuc
ht...); hoa vn v, khc, thm ch c thng, trn cc b phn
kin trc v hin vt nghi l ( nh chung ca lng, nh m
trn ct m tru, cc ct l gn vi nh m...). l cha
ni n tng m, mt biu hin vn c mt trn hng u ca
ngh thut iu khc nc ta thi trc. D sao, hoa vn trn
trang phc vn gn b nht vi con ngi vi thn th con ngi
trong vn ng mun v hng ngy ca n. M xu hng t
nhin ca con ngi sng lu i gia ni rng, v bng ni
rng, l va c ip vo, va c vn mnh ln trn bi cnh
hoang d. Bng lao ng ci to thin nhin. C bng cch biu
hin vn ha, trong c ngh thut to hnh, trc ht l ngh
thut trang tr cho mc m bc thn th con ngi. Phi
chng chnh v th m trang phc ca nhiu cng ng trn cc
vng cao nc ta, k c o, kh, vy, chn ca ngi Thng, l
loi mt phng to hnh thng cha cht nhiu kiu trang tr
nht, ph ra nhiu mu sc nht?

ht

Tuy nhin, khc vi trang tr trn g, trn , c vi hnh

thu trn vi, hnh ha trn mt dt b k thut to ra n chi
phi n su sc. Cng nh hnh ha trn mt an y thi.
Bi l nu ngi an, to hoa vn, lin tc chng cho ln
nhau mt s nan tre hay nan my theo nhng cng thc nht

480

om

nh th ngi dt cng c bn lm nh th vi si bng hay si

t(19) (ring cc tc Thng ch c si bng, cha bit n si t).
Tt nhin nan ca ngi an, vi cng, dy, v chiu ngang
nht nh ca n, khng cho php to ra nhng hnh tng i
phc tp v a dng nh trong trng hp si ca ngi dt.

is

ts

.c

iu cn li, m cn nhn mnh v c lin quan n tnh

cch ca hnh ha ra i t y, l c hai k thut, v xut pht
t mt qui tc li ct nht, nn li gp nhau trn mt c im
ln: c trn mt an v mt dt, hoa vn u hin ln di dng
hnh hc ha.

*
*

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Chng ti khng ni rng hoa vn dt, k c hoa vn dt

ca ngi Thng, ch c th l hoa vn hnh hc: Ngi Ba Na
v ngi Gia Rai tng to ra c mt s t mu trang tr gi ln
nhng hnh tng c sn trong thin nhin (con ngi, ngi sao,
ct l...). Tuy nhin, tng n phc tp y li l kt qu phi
hp ca nhiu chi tit hnh hc n gin. Ngay c khi mt dt,
vi mnh v mm ca si, khoe c mt ng ln him
hoi, th ngi nhn k khng kh khn g m khng nhn ra
rng y ch l tng s ca nhiu gc gy li ti.

ht

tp

://

thy r hn na tc ng ca k thut dt ln ngh

thut to hoa vn, c th lic qua mt trng hp c th: cch
dt ca ngi Gia Rai. Lic thong qua thi, ch va nh
gi mc pht trin ca nn k thut y, qua m c lng
nhng hn ch i mt ngi to hoa vn v bc u thng cm
vi ngh thut ca h(20).

Ngi ph n Gia Rai khng dt trn khung ci c nh.

Cng c dt ca h ch l nhng b phn ri n gin, m a s

481

is

ts

.c

om

tham gia vo vic ging si l thnh mt thm ch dc trc mt

ngi dt, ngi ny ngi mt ch m an ch ngang qua
thm dc kia. Mt khi si c ging thnh thm dc, vi s
tham gia ca cc b phn ri ni, th tng th y mang mt tn
chung: MRAI, hay RAI. V tt nhin, mt khi ngi dt hon
chnh sn phm ca mnh v tho n ra, th, MRAI cng khng
cn na, v cc cng c nh tham gia vo vic ging si, cng
nh an si, li tr v v tr nhng b phn ri. y, khc bit
d thy nht gia MRAI v cc loi khung ci pht trin cao
hn ca nhiu ngi nc ta (Vit, Mng, Thi...).

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Mt khc bit na, m cng p ngay vo mt, l cch

ging si thnh MRAI. Ngi dt Gia Rai ging si thnh mt
vng kn, vi hai KHUUNG, hay KHONG (on na trn, di
khong 1m20) hai u cng ca vng kn cng cho si thc
thng(21) (t y cho n ht phn miu t cch dt, xin theo
di bng H.2). Trong vng kn, si, tt nhin, c xp thnh hai
tng trn - di. iu c th thy ngay l cch ging si thnh
vng kn p t cho tm vi dt Gia Rai mt hn ch gh gm:
Chiu di ca n ch l khong cch gia hai KHUUNG c
nhn i ln (v vng kn gm hai tng), khng hn, m khong
cch va ni li khng th qu di, v, d sao, phi bo m cho
thm si tri dc trc mt ngi dt c cng thc thng
(khong cch y thng ch 3m; nhn i con s ny ln ta
c chiu di trung bnh ca tng tm dt Gia Rai: 6m).

ht

tp

Mt tt yu khc na: vic an si ngang qua thm dc,

to nn mt vi, ch din ra tng trn ca vng kn; v c
cu ca MRAI cho php ngi dt t t quay vng kn ca
thm si theo nhp an chm chp ca mnh, khin tng vn
di v tng vn trn c th m dn d thay th nhau trong
sut qu trnh dt. D sao, cng v vic an ch din ra tng

482

.c

om

trn ca vng kn, nh va ni, nn cch vn hnh ca MRAI

li i hi phn tng ny thnh hai tng nh hn, cng trn di: Mt tng nh gm tt c nhng si l (1,3,5,7...) ca tng
trn thm dc; tng nh kia gm mi si chn (2,4,6,8...). Hai
tng nh c tun t v lin tc o v tr, trn xung di,
di ln trn, ri li trn xung di..., sau mi ln o ngi dt
li lun si ngang qua khong cch gia hai tng va o, c th
m chng cho si ngang vi cc si dc thnh mt vi.

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

o hai tng nh, trn xung di, di ln trn l chc

nng ca b phn CHKOR, hay CHRK (m phn no ta c th
v, v mt tc dng thi, vi ci go ca cc kiu khung ci Vit,
Thi, Mng...). KRNH, hay KARANH (mt th con thoi n
gin), c ngi dt nh nhng lun qua khong cch gia hai
tng nh va o, nhm a si ngang vo gia lng thm dc.
Cn PR (mt tm g c chiu ngang, vi mt u c vt cho),
th ngn hai tng nh, to ra gia hai tng y mt khong cch
thch ng cho KRNH d lun qua. N cn mt tc dng khc
na: bng ng tc dp PR xung, ngi dt lm cho si ngang
mi lun tht tht cht vo cc si dc.

ht

tp

://

yo

un

to hoa vn, ngay t lc ging si ngi dt sp xp

trt t mu sc ca cc si di hp thnh thm dc theo mt
cng thc nht nh ng vi kiu trang tr nh thc hin trn
mt tm dt. C nhng cng thc khc nhau ng vi nhng kiu
trang tr khc nhau. Nhng, ni chung, hoa vn Thng c hin
hnh thnh nhng di mu sc ni trn nn en ca trang phc.
Cho nn, nu nh thm dc gm hu ton si en (mu nn), th
ngi ging thm vn c dnh ch cho t nht l ba di si
mu: gn st hai bin di ca thm, v dc gia thm. V khi
ch o tng, lun si ngang, tht si ngang mi lun cho tht st
vo cc si dc, th mu sc ca hai loi si y hoc xen cnh

483

nhau (nu hai loi khc nhau v mu), hoc ha vo nhau (nu
cng mu). C th, hoa vn dn dn hin ln thnh ba di trang
tr hon chnh, cng vi din tch ln hn ca nn en.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ni chung l nh vy. Nhng khng phi ch vy. V khng

th p dng k thut va tm lc trn y cho hoa vn hai
u cng tm dt. y, ngi dt Gia Rai vin n mt cch
dt khc, c th ni l th s hn v mt k thut, nhng li hm
cha nhiu kh nng to hnh hn: khng dng KRNH na,
m an tng nt mt bng tay. khi sa vo cc chi tit k
thut phc tp, xin ni ngay tc dng ca li to hoa vn ny:
Thay dt bng an tay, ngi ph n Gia Rai tin hnh cng
vic mt cch ht sc chm chp; ngc li, chnh v an tng
nt mt bng tay m ch c kh nng to ra nhng hnh bt k,
phc tp nh mun, thm ch theo ngu hng. Loi hoa vn
c bit ny c ngi Gia Rai (v c ngi Ba Na na) nh
gi rt cao, v gp vo mt khi nim chung, KTEH, d l n
c th no(22).

ht

tp

://

yo

un

ga

D sao, xin nhc li, k thut y ch c th c p dng

cho hoa vn hai u cng tm vi. iu , cng vi nhp
trin khai lao tc qu chm, khin cho nhng di trang tr c
dy v trnh ra mt s mu tng i phc tp ch xut hin
di chn ng trc v ng sau kh l, hay bn mp dc ca
vy p dnh cho ngy hi: qu vy, trn khung dt chn kh
cng nh mp vy u hai u cng ca tm vi. Cn nh loi
hoa vn khng v tr , hoc tri ra dc chiu di ca tm
chn, tc men theo b dc ca tm vi, hoc ct ngang thn o
hay thn vy trung , th thng l nhng gii mu sung
hay ch mang cc mu hnh hc n gin.
*
*

484

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cc b phn trang phc gia rai vi kh vi c truyn

485

486

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

/
om
.c
ts
is

hr

op

ol

og

thy cho phn no r hn nhng hn ch v kh nng

ca k thut dt va phc qua trn y, m thy trong mi quan
h vi ngh thut to hoa vn, c th i chiu vi cch dt ca
mt s tc min Bc nc ta, nhng cng ng bit dt hoa
vn trn khung ci c nh, v bit dng nhiu go a nhiu
mu v hnh vo hoa vn: ngi Thi, ngi Ty, ngi Mng...

yo

un

ga

nt

Thot tin, hy nhc li mt nhc im thy, nhc

im ln nht ca k thut dt Gia Rai: Khng th dt ra mt
tm vi di bt k (d c hay khng c hoa vn); tri li; hn ch
sn phm trong mt chiu di nht nh (khong 6m), v si
ging theo chiu dc b khp li thnh vng kn.

://

Mt nhc im khc na, cng nhc n khi gii thiu

cch dt: tc qu chm(23).

ht

tp

Cn u im chnh: tuy b hn ch v chiu di, tm vi ra

i t bn tay ca ngi ph n Gia Rai li thot khi ni khng
ch ngt ngho i vi chiu ngang, v kh vi khng b ng
khung li trong lng mt khung ci c nh, nh khung ci Thi,
Ty, Mng... v c Vit na, do c th vn rng ra n 1m,
thm ch hn th t cht.

487

ol

og

is

ts

.c

om

ng tng rng kh vi rng hay hp khng lin quan g

n ngh thut trang tr bng hoa vn dt. iu , c lin quan
n c cu ca trang phc Thng, cho nn khng th khng
dng chn mt cht trc kha cnh tng nh ngoi ny.
Gi gn tt c trong mt cu, c th ni rng c cu ca trang
phc Thng ht sc n gin (d trong trng hp Ba Na, Gia
Rai, hay tc ngi no khc): tng b phn trang phc mt (o,
vy, kh, hay chn khoc) ch gm t mt n ba mnh ri l
cng; mnh no cng c th ng chiu di hoc chiu ngang ca
mnh vo kh vi m ngi dt Thng c kh nng m rng n
1m hn, nh ta bit (cng nh c kh nng ty thu hp li,
ng nhin). Nhn xt chung trn y c th bc u c chi
tit ha qua trang tip ngay sau (xin theo di H. 3-a,b,c).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

T bng trn, c t nhng nhn xt s lc xoay quanh k

thut dt Gia Rai iu ti thiu c th lc ra, trong mi quan h
vi ngh thut to hoa vn trn trang phc, l hai c im sau
y, hay, ni cho st hn, hai kha ca mt c im chung. Mt,
trn c s mt k thut dt pht trin cha cao (so vi k thut
ca cc tc Mng, Thi, Ty...), hoa vn trn trang phc
Thng, ph rt r cht hnh hc ha, nh rng y l mu
s chung cho mt loi hoa vn dt, d do cng ng no to ra.
Nhng, nu nh, vi k thut dt pht trin cao hn ca h,
ngi Mng, chng hn, c kh nng lm hin ln mt vi
nhiu hnh rt phc tp m phng thin nhin, v nh cc loi
ng vt khc nhau, m m phng kho n khch t xa n
phn bit c ngay bng mt loi ny vi loi kia (rng, hu,
g, chim, thm ch phng...), hu nh khng lu n cht
hnh hc ha ca tng n, th, tri li, nhng n phc
tp nht trn trang phc Ba Na v Gia Rai, tuy khng khi mt
hai ln th m phng thin nhin (con ngi, chng hn), vn

488

op

ol

og

is

ts

.c

om

ch yu l hoa vn hnh hc. Hai, cng di sc chi phi ca k

thut dt pht trin cha cao y, ngi ngh s trang tr Thng
khng c iu kin rc cc n hnh hc ca mnh vo
nhng v tr bt k trn mt dt, phn no ty ngu hng, m
ch c th lp i lp li tng n trong khun kh tng di tri
di theo chiu dc ca tm dt (men gn st hai bin di, v xui
gia lng tm dt). iu , tt nhin, n gin ha cng vic
chun b ca ngi dt hoa vn, khi ch ging thm si dc
thnh MRAI. Nhng iu l th hn l cc hn ch nu li
v hnh chung khi ngun cho mt li b cc v mt cch phi
mu khng phi khng vui mt, nhng lai sc tch, c khi
nghim khc na... Ci ring bit ca ngh thut trang tr
Thng? Ta s c dp quay li cu chuyn ny mt cch dn tri
hn.

un

ga

nt

hr

Vi tng y trang b cn qu mng manh v np sng, ni

chung, v k thut dt, ni ring, ca ngi Thng, hy th i
vo hoa vn trn trang phc ca hai tc Ba Na v Gia Rai. V mt
ny, kha cnh c th nht, ph hp nht vi bc i m mm ban
u, hn l kha cnh hnh ha.

th nhn vo hnh ha

ht

tp

://

yo

Mt s nhn xt qua phn trn, c bit v cht hnh hc

ha, v tnh ng n hnh hc ca hoa vn trn trang
phc Thng. khi lp li nhng g ni quanh cu chuyn
ny, y chng ti ch th tp hp nhng n gp ti hai
lng Ba Na v hai lng Gia Rai thnh bng, v, sp xp
chng theo mt trt t no , v on chn hng i t n
gin n phc tp.

489

490

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

491

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

492

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

493

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

b cc thnh di

is

ts

.c

om

... Ghi nhanh, qua vi chuyn i ngn ngy, mt s mu

trang tr trn trang phc Ba Na v Gia Rai, ri xp li thnh
bng, t c mt nim ban u v hnh ha ca hai tc
Thng, khng phi l chuyn g phc tp cho lm. Cn nh lc
ra cho ra hiu qu tng hp ca cc hnh y, vi mu ca chng,
trong b cc chung ca trang tr trn mt dt, li i hi nhng
tip xc di hi hn nhiu: y khng cn n thun l vic thu
v xp ti liu c th, m bc u vin n sc cm th ca
ngi quan st...

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

D sao, cng lin quan n y, c mt iu ni c ngay,

v n p vo mt ca bt c ai, d ch qua mt ln gp g hoa
vn trn trang phc Thng: b cc thnh di. Qu vy, trn
nn en cc di cha hnh v mu vn tri dc sut chiu di
ca tm vi nguyn, li tr thnh nhng di ngang trn trang
phc, c th m m quanh thn th ngi mc, t tm thp
nht, chn vy, chn kh ln nhng tm cao hn, trn vy th
ngang tm u gi v mng, trn o (c n ln nam) th chn
o, ngha l ngang tm bng, ri ngang tm ngc, lan qua ng
tay (o l), , cui cng, p st tm vai (H.1-a, b, c). Khng ch
di ngang. C di dc na; dc mt mp di ca vy, nng theo
chiu cao ca thn di ngi ph n (H.1-b); dc chiu di ca
kh (h.1a); dc c chiu di ca chn, d cho, vo ma rt, khi
chn m ngang thn trn ca ngi khoc, th cc di dc c c
hin ln trc mt ta thnh di ngang (H.1-c).

ht

Xp hoa vn dt thnh di trn trang phc, thng l di

ngang, mi di cha mt n c nhc i nhc li tng n
khng cng, b cc y chng phi c o g trn t nc ny:
ta gp n khi n vi nhiu tc t ngi, k c cc tnh pha Bc
(ngi Mng, ngi Thi, ngi Dao, nhiu nhm X...). N gn

494

is

ts

.c

om

lin vi k thut dt, trong chng mc dt ch l chng cho

ln nhau si ngang v si dc trn khung ci trong sut qu
trnh dt, ngha l trong sut qu trnh to hoa vn, m chng
cho theo nhng cng thc nht nh c u u lp i lp
li. K thut , nh ta bit, hn ch kh nng t cc n
khc nhau ln mt vi vo nhng v tr bt k, ty cm hng
tng lc ca ngi dt, nhm gieo nhng bin ng bt ng vo
b cc trang tr (iu ny ch c th thc hin mt cch thoi mi
qua nt v mu ca ngi v, hay qua nt c ca ngi chm
khc).

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Xa hn mt t, ta thy k thut an lt vn chung mt

nguyn tc c bn vi k thut dt, nh ta cng bit, c c xu
hng xp nhng hnh trang tr cng mu thnh mt di ngang.
C ngm b cc trang tr trn mt ngoi mt s gi Thng th
r: thn gi c ct thnh mt s khc t phn khi cc
khc khc bi mt mu trang tr loi bit, mu no cng c
trin khai theo chiu ngang. C trng hp cc khc y ha
vo nhau trn mt nn mu duy nht (H.4-a). Cng c nhng
trng hp chng hin ln trn nhng nn mu khc nhau,
thm ch chi nhau (en v trng ng), mi khc r rng l
mt di ngang cha hoa vn, cc di chng ln nhau dc chiu
cao ca thn gi (H.4-b).

ht

tp

://

Xa hn na l trang tr trn mt ngoi mt s vt gia dng

nh hnh tr, ph bin trong nhiu tc Thng: Trn n tu,
trn ng tre trn ng thuc ht... y khng phi l hoa vn
dt hay an, m l nhng nt khc chm nng, c t m
thm bng mu en. y th m chng cng c b cc thnh
nhng di ngang chng ln nhau m kn thn trn ca hnh
tr. Phn no nh cc di hoa vn dt c tng on bao
quanh thn th ngi ph n Thng t chn vy n vai o.

495

om

Tm li, khi trn vn theo chiu dc ca ng tre nhit

i cng nh ca thn th con ngi, ri th sc khng ch ca
k thut dt v an ni vi hnh ha trang tr, phi chng cc
iu kin hp sc vi nhau ku gi b cc thnh di,
c bit thnh di ngang? Trong hon cnh t liu cn nhiu l
trng nh hin nay, cu hi trn vn ch li p.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Mt cu hi khc: Xp hoa vn thnh di, c bit thnh

di ngang, vn l b cc ph bin trong ngh thut ca nhiu tc
ngi trn t nc ny, vy th, cng trong khun kh ca b
cc y, ci g hay nhng g lm nn sc thi ring ca trang
tr trn trang phc Thng? Mt ln na, tnh trng ri rc ca
ti liu mi c trong tay cha cho php tr li cu hi th hai
ny. Tuy nhin i iu mi thong thy qua chuyn i vi v
trn bn lng Thng cng c th c tp hp li thnh mt s
im xut pht nh.
*
*
*

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Trc ht b cc thnh di khng i vo trang phc ca

mi tc ngi nc ta vi mt liu lng thng nht. Tc
ngi Mng mt s tnh pha Bc, chng hn, bit tn
dng, m tn dng n uyn o, b cc y trn cp vy
ca n phc: y l mt di ngang rt dy, tng s ca ba di
ri nhau nhng c can li vi nhau chim lnh gn ton b
on gia ca thn th ngi ph n, t tm hng n tm
nch, mi di trong hp th cn gm mt s di nh hn cha
hoa vn hay mu sc. Cc di hoa vn trn trang phc Ba Na v
Gia Rai, nh chng ti c thy qua bn lng Gia Lai - Kon
Tum, d m thn th ngi mc tm cao no, u khng t
n dy v phc tp y trong b cc. Nhng b cc thnh
di ch xut hin trn n phc Mng trong mi mt trng hp

496

og

is

ts

.c

om

cp vy y thi. th, cp vy, d l c mt tp hp nhiu

di trang tr chng cht ln nhau, vn ch le li qua k h gia
hai t o di, nn khng d g p vo mt ngi i din. Cn
nam phc Mng th hon ton thiu hoa vn. Trong khi , b
cc thnh di c hin ln t xa trn vy - o v kh - o ca
ngi Thng, m hin ln, nh ta bit, nh du tng
khc mt ca thn th ngi mc. Ngay c khi tri rt, ngi ta
khoc thm chn, khin trang phc hng ngy b che khut, th
b cc thnh di vn cn , chnh qua trang tr trn mt chn.
Khng tp trung cc di li thnh mt phng ln, y, c im
d thy nht c l ca cch vn dng b cc thnh di trn mt
trang phc Thng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Xut pht t liu lng khc nhau ca b cc thnh di

trong cc nn trang tr Mng v Thng c nhn cho ra nt
ring ca mi bn, ta cn c th c gi hng i y m nhn vn
di mt gc khc: Din phn b ca hoa vn mi bn,
trong khun kh mt kiu b cc chung. Nu nh cc di hp
thnh cp vy trn n phc Mng c tp trung mc cc
cao vo trung ca thn th ngi mc vy th, tri li, cc di
t im cho vy, kh, o, chn ca ngi Thng li c ri ra
trn nhng khong cch u nhau ca mt phng trang tr. Ni
mt cch khc, cc di hoa vn Thng, d cng c chng ln
nhau thnh nhng di trang tr phc tp hn, ni chung, vn b
phn u ra, v din tch tng hp ca chng l khng ng k
so vi din tch ca nn en trang phc. Khc no chng ch c
mt nh nhng ph lc im xuyt cho nn en y thi.
Phn tn nh vy, m hoa vn Thng vn hin ln t
xa, th li vui mt, li thu ht c ngay t u ci nhn ca
khch mi n, khng h gy cm gic t nht. Hiu qu tng
chng tri chiu y t c nhng nguyn nhn c th ca n ang

497

.c

om

ch c lc ra. Mt iu c th ni ngay: Chnh v khng b

dn li qu mc nh cp vy Mng m cc di phc hp
trn trang phc Thng khng gy ri mt cho ngi nhn:
chng thong hn, nn hin ln r rng hn. thong ln, thc
ra, ch l hu qu ca c im th nht trnh by trn,
nhng bi l n hin ln nh mt hiu qu tng qut, nn cng
c th c xem l mt c im ring, c im th hai ca
cch vn dng b cc thnh di trn trang phc Thng.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

B cc thnh di c mt c th ni l khp ni trn mt

trang tr, nhng vn m bo mt thong vui mt, hai c
im y khng ch bt ngun t b cc chung, t cch sp xp
cc di. Chng cn l con gin tip ca hnh ha. Tnh gin
lc ca cu trc nt trong hu ht cc n (c xp li thnh
bng qua phn trn) cng gp sc to ra hai c im va ni.
Trong tuyt i a s cc trng hp, n khng i hi sp xp
cc n cng kiu thnh tng di c dy nh trn cp vy
Mng, tri li, ch yu cu cho mi di mt chiu ngang khng
ng k: nhng chm, nhng vch li ti, chng hn, ch i hi
c dung thn trong mt chiu ngang khng vt qu na
phn mt. Tt nhin, y ch l v d thuc lch s cc hn,
khng phi di no cng mng n th. D sao, n ni chung
n gin, thm ch rt n gin cc di v th m hp ngang, cho
nn, d chng c c chng ln nhau thnh tng di phc tp
hn trn tng on ca mt trang tr, th hoa vn vn kh bt
ln, vn khng mi phn hin din.

ht

Ngi dt Thng Gia Lai - Kon Tum, c Ba Na ln Gia

Rai, gii quyt mu thun bng hai cch. Mt: xen mt s
di thun cha mu sc cnh cc di cha hoa vn trong phm
vi tng di phc hp (H.5, 6). Hai: i vi mt s di phc hp,
mt s thi, thm vo, gia cc di mng, mt di c dy (H.5,

498

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

6). Vi bin php th hai ny, ta bc u thy c vai tr

trong trang tr, ca s t mu cu k hn, so vi cc mu thng
thng: ngi sao tm cnh, con ngi, trong kho hoa vn Ba Na;
hoa Chm, ngi sao tm cnh, con ngi, trong kho hoa vn
Gia Rai ( xem li bng k hnh ha). iu l th l hai bin php
trn khng c vin n vi nhng t l ngang nhau: bin php
u hin hin trn mi di phc hp, hay hu nh th; cn bin
php sau, nh va ni, ch ch nhn mnh mt s di thi, hn
l nhng di chim lnh nhng v tr c ngi trong cuc xem
l quan trng. Quan trng ? nh, nu nhn di gc
thun thm m. V c nhn mnh chnh l cc di phc hp
chy dc ng bin ca tng b phn trang phc mt (chn
vy, mt mp dc ca vy, chn kh, hai mp di ca kh, chn
o, c tay o, hai mp di ca chn...) khc no quy ranh gii
cho tng mt trang tr l. Cng c nhn mnh nh th l cc
di phc hp chy gia tng mt trang tr l y, trung gia
cc gii bin, nh tn tng mt ln. C iu l, trn thn th
ngi ph n Thng, mt s cc di thuc hai loi va nu li
ng vi tm mng, tm bng, c trng hp vi c tm ngc na.
V, thot ra ngoi mnh t thun ty thm m, mt cu hi
day dt: Trong chng mc no iu ng hp cha ng mt
quan nim v phn thc(24) c l hin b y li v d vng,
nhng vn cn sng st trn hoa vn Thng?... Mt trong
nhng thc mc cn lu mi tm c li p, gi y, iu quan
trng nht trc mt ta l, vt qua ci n iu kh trnh
ca cc di trang tr qu mng cha nhng n gin lc,
ngi Thng dt hoa vn tinh t li dng cc chnh lch
khc nhau: chnh gia cc di ngang v t di dc; chnh
gia cc di mu v cc di cha n, chnh gia di dy
v cc di mng; chnh gia cc loi di phc hp c nhn

499

mnh bng mt di dy v loi khng cha di dy. To ra

nhng chnh khc nhau gia cc di trong mt b cc chung,
li mt c im khc na, mt c im ln, gp phn lm
nn ci vui mt ca trang tr trn trang phc Thng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

chnh khng ch xut hin gia cc di. N cn t

nhp vo ngay c trong quan nim chung v b cc. Ni u xa,
ni vic t vi di dc gia bao nhiu di ngang, nh ni n
t u, cng xoay chuyn c th ca b cc trn mt trang tr,
xoay chuyn theo hng phong ph hn. D sao, nu ni kiu
hnh thc mt t, th y cng ch l to chnh gia hai loi
di ngc hng nhau m thi. Ngi dt Thng, d l Ba Na
hay Gia Rai, cn i xa hn th, v, bn cnh b cc thnh di, d
ngang hay dc, h cn thng hoc a vo mt cch sp xp
khc na: B cc thnh . Thng hoc thi, nhng khng phi
qu him, m cng khng phi khng hin r. Ti hai lng Ba
Na v hai lng Gia Rai gh qua trn t Gia Lai - Kon Tum,
chng ti thng gp b cc ny trn di dy m ngn chn
kh, loi di c bit c dt bng k thut an tay (KTEH).
y, n phc tp chim v tr chnh trn di (nh ngi sao tm
cnh Ba Na hay hoa Chm Gia Rai) c ng mt mnh, c
tch khi cc n ph cng di bng nhng vch dc, ngha l
c ng khung trong mt ch nht (H.8). Trn di dy nhn
mnh tng di phc hp dc ng bin, dc theo chiu di mt
s tm chn, chng ti cng gp li b cc thnh , nhng di
mt dng kh l mt, va cu k, va tinh t. Trong trng hp
ny, n chy dc chiu di ca di c b ct t thnh nhiu
on ng u, mi on cch on gn nht bi mt khong b
b trng, khng hoa vn m cng khng mu sc. Th l tng
on cha n, do dy ng k ca di, v hnh chung cng
c ng khung trong mt ch nht di. Phi chi c iu kin

500

m rng a bn tm hiu ra nhng tc Thng ngoi tnh Gia

Lai - Kon Tum, vi mc ch i chiu so snh, e c kh nng
bt gp b cc thnh di nhng dng ni bt hn na. Nhng
l chuyn v sau... (25).

is

ts

.c

om

Tm li, vi mt kiu b cc ph bin b cc thnh di hoa

vn trn trang phc Thng vn ph ra ci duyn ring ca n.
l kt qu tng hp ca nhiu bin php khc nhau m ngh
thut trang tr Thng vin n trong qu trnh vn dng b
cc thnh di trn mt vi. Xin nhc li my bin php mi
thong thy qua bui u gp g hoa vn Thng:

ol

og

- Khng tp trung cc di li, v khng nhm to ra mt

din tch ln cha hoa vn.

hr

op

- Tri li, phn tn cc di ra trn nhng on tng i

u nhau ca mt trang tr, cho khp vi nhng tm cao thp
khc nhau trn trc dc ca thn th ngi mc trang phc.

yo

un

ga

nt

- Vt ln hiu qu n iu kh trnh, do b cc phn tn

ni trn gy ra, bng nhng chnh khc nhau gia nhng
loi di khc nhau: di ngang v di dc; di mng v di dy;
di mu sung v di hoa vn; di phc hp cha mt di dy
gia cc di mng v di phc hp khng cha di dy. Gp
thm phn gii quyt n iu bng cch thng hoc phi hp
b cc thnh vi b cc thnh di.

ht

tp

://

Thc ra, tng bin php va c nhc li u c nht

thit ch pht huy tc dng trong ngh thut trang tr Thng,
u c phi l pht kin ring ca ngi Thng, vi np sng
ca h. l gia ti chung ca nhiu cng ng ngi trn t
nc ny..., c ngoi t nc ny. Mt v d d xc minh: b cc
thnh , chng hn, tng c mt ta t thi s s ph ha
vi b cc thnh di trn mt ngoi nhiu trng ng Sn, ri

501

is

ts

.c

om

tn ti mi trong ngh thut Vit, n tn thi Nguyn. D sao,

xut pht t mt trnh nht nh ca k thut dt, t mt
gin lc nht nh ca c cu hnh ha, ngi Thng bit
phi hp cng mt lc, v thng l trn tng mt trang tr mt,
c bn bin php, bng cch m c gng khc phc cc nhc
im c hu. V hiu qu cui cng m h t c, hiu qu
trc tip, p ngay vo mt, khng phi thng qua phn tch
quanh co, l: nh, thong, nhng vn vui, vn c trng im
neo con mt.
*
* *

hr

op

ol

og

Mi n y, li gii thiu ch nhn mnh ci chung, ci

mu s chung ca hoa vn Thng, c th l ca b cc Ba Na
v b cc Gia Rai, m cha dm cp n ci khc, ci khc
gia cc tc, hay ci ring ca tng tc. Cn phi gp g nhiu
na, cn phi i su..., mt ln s kin r rng cha .

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Nhn ring di gc mi lin quan gia b cc v hnh

ha, li cng kh ni. Tra li bng k cc mu trang tr Ba Na
v Gia Rai, ta thy rng, bn cnh nhng mu chung cho hai
tc, hay gn nh ng nht gia hai tc, ngi dt ca mi bn
li c sn trong tay mt s mu khng c mt trong kho d tr
ca bn kia. Ci khc y chng? C th lm. Nhng khi vn
chnh y li l tc ng ca hnh ha ln b cc gp
phn vo hiu qu chung ca mt trang tr, th, theo nhn thc
ca chng ti, tc ng y din ra ch yu thng qua c cu nt,
hn l qua tng hnh c th, t nht cng trong trng hp hoa
vn hnh hc ha trn mt dt, v nht l trng hp nhng
n hnh hc n gin ch i hi ng trong di mng thiu
din tch. M v mt c cu nt th c th ni rng hoa vn Ba
Na v hoa vn Gia Rai hu nh l mt, v c hai u chu sc p

502

og

is

ts

.c

om

nh nhau ca mt trnh tng ng v k thut dt. Trc

hnh nh hoa vn cht bt c trn hin vt thc, trn mt b
phn trang phc chng hn; hay trn bn v (ca S Vn ha
Thng tin tnh Gia Lai - Kon Tum), ngi quan st khng d g
nhn ra ngay l ca cng ng no, ca ngi Ba Na hay ngi
Gia Rai, tr khi anh c gng quy chiu vo tng n c th,
hay vo c im tc ngi ca bn thn hin vt, tc vo kiu
o, kiu vy, thm ch, n gin hn, vo tn vng xut x ca
n m i khi ha s cng nh ghi di hnh v, tm li, da
vo nhng chun khng trc tip lin quan n sc thi ring
ca hiu qu trang tr.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

K ra, ng trc mi biu hin to hnh, khng loi tr

hoa vn trang tr trn trang phc, thot tin ai cng nhn thc
bng trc cm; v mi l tc ng thc ca ci p ln con
ngi, l hiu qu m ngh thut cn n trc nht. Nu ta
cng tm dng trc cm, v vi chuyn i ngn cha i
hi nhng phn tch trn vn, ri t trc cm m t vn v
tm cch t p, th c th ni rng t nht cng trong mt s
trng hp, hoa vn trn trang phc Gia Rai c thong hn, mt
hn, nhng li c phn t hn, so vi hoa vn trn trang phc
Ba Na (nht l khi so snh n phc ngy l). Sao vy? li mt
cu hi cha sn li p.

ht

tp

://

D sao, c mt iu thy c ngay: trong mt s trng

hp (hay ti mt s a phng?), ngi dt Gia Rai c m
rng phn no chiu ngang ca tng di mng (H.6). Phi
chng, ca h l cung cp cho tng n gin lc mt bi
cnh c din tch hn, n d pht huy tc dng? Nu ng
th, th y ch l mt v hiu, v n vp phi hai phn tc
dng. Mt, chnh v c din tch hn m nn ca hoa vn, vi
mu ca n, li lm long s hin din ca nt v hnh vn

503

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

gin lc. Ci ni ln khng cn l n trong di, m l mu

sc ca di. Hai, cng chnh v di c m rng chiu ngang,
khng cn mng qu na, m ngi dt, khi to nhng di phc
hp, khng mun chng ln nhau qu nhiu di mng, ch vi
di thi (H.6), m cng khng m cho rng hn chiu ngang ca
di dy, thm ch ngi a di dy vo nhiu di phc hp.
chnh, b quyt ca ngi dt Thng vt ln n iu, cng
v vy m m nht i. Trong mt trng hp (bit l hay ph
bin?) mt trc ca na trn ng tay o l n, na st vai, l c
mt khc gm nhng di trng ng u nhau v chiu ngang,
khng mng qu m cng khng dy qu, v, ng lu hn,
hon ton khng cha hoa vn (H.9). y, hiu qu t c
cng bt ngun t chnh, nhng ch yu t chnh v mu
sc.

nt

mu v mu nn

tp

://

yo

un

ga

... Mu sc? mu sc, thc ra, u c ng ngoi b cc:

cng nh nt - hnh, n tham gia vo b cc, l mt thnh phn
hu c ca b cc. Cn nu nh li gii thiu cha ng n n,
th iu chng qua ch l mt trong nhiu cch trnh by.
Nhng gi y, khi ta thy, t nht cng trong mt trng
hp c th, rng hoa vn Gia Rai bit mn n khoe v ring
ca mnh, th cng n lc phi dng li trc mu sc ca
ngi dt Thng.

ht

V mt ny, m ngay t khi im, hoa vn trn mt dt

ca hai tc Ba Na v Gia Rai chung nhau mt mu s: bng
mu. hy xem y:

504

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

bng mu ca hai tc th
ng

505

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

T bng trn, bng mu chung cho hai tc Thng, ta thy

g trc ht? Ni ln l tnh hn ch ca n: tr xanh ra, m
ngi dt xem l mi c du nhp, trn bng ch cn li c bn
mu. th, c l s kiu hnh thc, th en v trng u c
phi l mu m ch l khng mu (en) v mi mu (trng):
Nh vy trn bng ch cn li mi hai mu, v vng. Thc ra,
c ngm qua cc mu trang tr c ti hin bng mu trong
cun su tp mng ny, ta s thy rng, cng nh trong nhiu
nn ngh thut trang tr c truyn khc, y trng v en c
ngi dt Thng s dng vi t cch mu, t nht cng vi t
cch hai sc gia cc sc khc; ni cho cng khng mu
v mi mu cng l nhng khc nhau, nhng cc hn,
ca mu sc. D sao, ch vi bn thnh phn thi, bng mu
Thng r rng chng phi phong ph g cho lm. V, ra i t
hn ch , bn cnh nhng hn ch khc m ta bit v hnh ha
v b cc, ngi dt, c Ba Na ln Gia Rai, b t vo tnh th
phi vn dng s t mu c sn trong tay sao cho t, khin hoa
vn Thng c th hin ln t xa..., nh du tng khc
mt ca thn th ngi mc.

ht

tp

://

yo

un

i vo cch vn dng mu, ta s cn gp mt s nt chung

na gia hai bn. Trc ht l vai tr c bit ca mu en. V,
trn trang phc ca nhiu tc Thng, c thng phc v l
phc, c chn khoc na, en hu c dnh ring lm nn
cho mt trang tr. Chng ti khng ni rng ngi dt Thng
khng h dng en t nt cho hnh; dc mi di dy men theo
bin di ca mt tm chn Ba Na, ta c th bt gp nhng nt
en hp sc cng nhng nt vng hon thnh mt n hnh
hc ni trn nn ca di (tra phn su tp); hoc gi trong
khun kh mt di phc hp bm dc bin di ca mt tm chn
Gia Rai, li c nhng ng ch en st cnh vi nhng ng

506

om

ch v trng to thnh mt di mng, trn n trang

tr ch n gin l nhng ng ch khc mu nhau v cng
nhau chy sut chiu di ca di (tra phn su tp). Nhng vi
trng hp t i thuc loi r rng khng thm vo u, bn
cnh nn en nht lot ca trang phc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Nn en y khng nht thit ch l mt chn la thun tu

thm m. N cn t ra cho dn tc hc mt cu hi tng chng
n gin, nhng vn cha ai p c cho tha ng. V ta gp
n khng ch ngi Thng, m cn rt nhiu cng ng khc
k c ti cc tnh pha Bc. Ngi ph n Mng, ph n Thi,
chng hn, u mc vy en. Vy lao ng hng ngy ca ngi
n nng dn Vit trung du v ng bng Bc B c th nhum
nu, nhng vy p ca h, vy h mc khi giao tip hay vo cc
dp hi l, li l vy en. Cn t o Ngang tr vo, n tn mi
C Mau, mu nu c ng lot thay th bng mu en. Tr v
t Bc, ta thy ngi Ty, ngi Nng v mt s tc khc
khng dng mu en, nhng nn chm ca h mc, c vy o ca n gii, qun - o ca n gii v nam gii, cng l mt
mu thm m, mi nhum th chng khc en l my, nht l
khi ta nhn t xa. Hung chi mu en ca ngi Thng cng
c to ra t l chm (xem li bng mu), v, mt khi vi
phai, th cht chm li l mt. Mu en, hay mt mu thm m
no khc lm nn cho trang phc, c mu nu ca ngi Vit
pha Bc, c bt ngun t mt nguyn nhn thc t no in
du n ca n vo cuc sng lu i ca tng cng ng y
hay khng? T mi trng chng hn, v nh con ngi sng
gia thin nhin hoang d, v phi i ph vi thin nhin
hoang d, c th khi cn thit ip vo cy rng bao quanh h?
Cn trong trng hp nn nu v en ca ngi nng dn Vit
th gip h chu ng bn ly rung nc, cng bng cch

507

ip vo n nhm ha vo n?

og

is

ts

.c

om

D sao, d sau ny cc cu hi trn s c gii p theo

hng no, th iu khch quan trc mt l ngi dt hoa vn
thuc nhiu cng ng nc ta b t trc mt thc tin khng
chi b c: phi t mu sc ln nn en, t nht cng ln nn
thm. M en, bi bn cht ca n l khng mu, li thiu kh
nng ng vai cu bt y cc sc ln. iu th v l,
vt qua ngng tr chung y, c th chn nhiu con ng c khi
ngc nhau, do , bn cnh mu s chung tt yu, nhiu tc
thnh thong li ph ra c mt nt ring c o, trong khun
kh nhng hn ch chung v hnh ha v bng mu.

hr

op

ol

Ring v cch chn ca ngi dt Ba Na v Gia Rai, trong

chng mc mi thy c qua trang phc ca bn lng thi, th
c th ni rng gia hai tc c ch ging nhau, m cng c ch
khc nhau.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Ch ging l c hai bn u khng ngi t mu ln

nn en, thm ch t nhiu, nh nhn mnh: thng l dng
nhiu di khng hoa vn bc hai b di ca mt di dy
(H.5,6,10,11); c th dng lm nn cho mt di dy cha hoa
vn (tra phn su tp); Thm ch dnh mu cho n phc
tp trn di dy (tra phn su tp)... Vn khng mu, nn en
khng pht huy c cc nng ca , tri li, cn ht mt
phn cht rc r ca mu nh ht vo lng su ca en ti
nhng cng nh m rc r li tr thnh trm lng. Khng
bng ln n chi mt, tri li, m hn, c th ni l c sc
nng hn nhng ang m thm vn dn ra khi m ti. Do
m su lng. Tuy nhin, cho khi chm i, cng cho n khi
chm hn, vo nhng lc thiu nh sng tri (di vm cy l,
khi mt tri sp ln, bn bp la m...), ngi dt Thng, c
Ba Na ln Gia Rai, cn vin n mt bin php ngc li: Khng

508

og

is

ts

.c

om

chu cho b ht vo nn en na, m i u li nn en. Ni

cho r hn, h t ln nn en, bn cnh , nhng nt v mng
sng hn, a trng v vng vo chi li vi en, nhm h
tr cho . Nhng di mng, vi nn trng, nn vng, chen chc
vi cc di nn (H. 5,6,8,10,11); nhng mng v nt li ti
khoe mnh trn nn vng ca mt di mng, trong khun kh
mt di phc hp nhiu mu (H.10); hoa vn trng le ln gia
nhng di mu , vng, en (H.6,11)... Nhng cch phi hp
, vng, trng trn nn en ca trang phc Thng hp thnh
mt ph cha hn phong ph lm, nhng cng rng
khi gy cm gic n iu.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Chnh qua vn dng cc bin php va nu trn, m cch

phi mu Gia Rai, t nht cng trong mt s trng hp,
chm tch khi cch phi mu Ba Na, chm thi, nhng y
l ch khc gia i bn. Ra i mt ln na t trc cm,
ngi quan st khng khi nhn ra c ngay mt thong g
trong mu sc khin cho nhiu mt trang tr Gia Rai (H.6,8,11)
va bt r hn nhng li va nht hn, phi ni l nng hn, so
vi nhng mt trang tr Ba Na tng ng (so snh H.6 vi H.5,
H.11 vi H.10). Nhn k th mt thong g chng g khc
hn l c gng hu ca ngi th dt Gia Rai tn thm hiu
qu ca cc sc sng, ca trng, vng, c bit trng, v tnh
hay c gim bt trm ca cp en. So snh mt t, ta thy
hoa vn Ba Na vin n trng v vng mc kn o hn, d
cho khng khi nhng lc trng hay vng hin ln cnh ,
thm ch trng c dng t nt cho n phc tp trn di
chnh (H.5, 10), hoc nhng nt v mng nh mu ti ri
hin ln khng xa nhng nt v mng trng, en (H.10).
Nhng, trong nhng trng hp y, ngi ta khng qun bc hai
bn chiu di ca di cha trng hay vng y li bng nhiu di

509

om

thun c dy nht nh, xen vi mt s di en mng hn

(H.10), qua m gim nh sng ca trng hay vng. Hoa
vn Gia Rai khng th: Cc di tng t hu nh c mt
lm nn cho di cha n (H.6,8,11), mt th nn trung gian
m tc dng khch quan l y li nn en qu rng ca mt
trang tr, phn no che khut nn en.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

ng hiu lm rng, vi ngh thut trang tr Gia Rai,

b hy sinh cho trng v vng. vn c mt, cng c mt, khi
n c rc ln qua sc phn chiu ca hai sc sng (H.6,11).
th, ta bit ri y, ngi dt Gia Rai li c xu hng m rng
chiu ngang ca cc di mng, cho nn, trong hai v d c th
va dn, cc di thun mu, tuy v tr ph ho cho di chnh
cha hoa vn, li khng thc s mng, khng thua di chnh
l bao v dy (H.6), thm ch dy bng di chnh. Mu , v
th cng bt ln. Nhng y mi chnh l vn . m rc qu,
khi nn en b y li, th su lng do cp - en to
ra b h thp. Nn en ca trang phc Gia Rai, v vy, nh
ri mt mt phn ln tc dng ca n, vi t cch mt sc
gia cc sc khc trn mt trang tr. Trong khi , trng v
vng trn mt dt Ba Na ch hin din va nu cho
khi chm i, nu va phi thi, ng v vy m lm t lit tc
dng ca nn en i vi . Nh vy, quanh kha cnh ang
bn, ch khc gia hai bn Ba Na v Gia Rai phi chng ch l
chuyn liu lng. ng l th. C iu rng, trong trng hp
ny, ci khc v liu lng khng n thun l khong gia
hai con s. M l chnh gia hai cch nhn mu, gia hai th
hiu v mu sc.
Tm li, trn mt trang phc ca Ba Na ln Gia Rai, l
mu chnh, mu trung tm quanh xoay vn cc mu v sc
khc nhau. Nhng, tn n ln, cng bng mu sc mi bn

510

li c li i ring ca mnh:

- Ngi dt Ba Na ht rc ca vo nn en, ri
tr li cho mt trang tr mt bm i, c phn nng,
thm ch nghim khc, nhng su;

om

- Cn ngi Gia Rai th d di y n ln qua cc sng

ca trng v vng, khng cn n chiu su.

.c

Ni mt cch khc:

og

is

ts

- Chnh v m ngi Ba Na vin vo en. Khng bit c

qu li khng, nhng chng ti c c cm gic nh h nht quyt
bm ly nn en c hu ca trang phc, m cng l ca mt
trang tr.

ga

nt

hr

op

ol

- Ngi Gia Rai khng th: h chp nhn en vi t cch

l nn trang phc, nhng, cng v , h li vin vo sc sng,
trng v vng. Khc no h c tnh l t cch sc ca nn
en, trong khi tc lng ging ca h bit tn dng t cch y n
l tinh t.
*
* *

ht

tp

://

yo

un

Mt bn bm ly nn en. Bn kia hng v cc sc

sng. K c trng. M v trng hp th hai li l trng hp
Gia Rai, cho nn khng th khng nhc li mt v d dn:
mt dng o l n ca tc ngi ny li ph ra trn na cao ca
ng tay nhiu di trng kh dy, chng ln nhau, m khng cn
vin n n, nh ch ct khoe mu trng (H.9). Vn trn t
Gia Lai - Kon Tum, chng ti ngu nhin bt c mt giai
thoi khng khi lin quan n sc trng y. Ngi k, mt
ngi Gia Rai nm nay c trn nm mi, l nhc s Nay Quch,
hin cng tc ti S Vn ha Thng tin(26): Theo li anh, ngy
cn b, cn sng trong lng anh tng nghe ngi gi ni rng

511

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

xa kia trang phc ca tc anh vn mu trng, khng en nh

sau ny. n gin c th thi, m cng ch l giai thoi bn bn
tr, ngi k vui ming m k, khng gi gm vo y hm
g c. Nhng ni dung cu chuyn, d cha c xc minh qua
in d(27), li c nhng tin l ngay trn min cao nguyn
Thng ny. V ngi Xting v ngi M, hin c tr trn t
tnh Lm ng ( thuc Nam - Ty Nguyn), cn gi nn trng,
hoc cho chn khoc, hoc cho mt s b phn trang phc. Xui
mt t v pha Nam, cng n vi ngi Xting (nhng vng
cao tnh Sng B gip Nam Ty Nguyn), chng ti bt gp cng
mt lc hai h thng mu trn trang phc n, c th l vy en
di, vi n nhiu mu, cho thanh n, v vy trng ngn, vi
n en, cho ngi gi. Nu din iu tra c m rng ra
khp a bn Thng, bit u cn c th bt gp li nn trng
ca trang phc, hay vt tch ca n, qua nhiu t d hn, nhng
t d phong ph hn. Trong khi ch i, iu c th ni ngay l
trang phc Thng khng ch thun ly en lm nn, m c
nhng trng hp (him hn, nhng c) mu nn l trng. Mt
ln na, sao vy?

ht

tp

://

yo

un

Cu hi rt t nhin thi, nhng thc m h. V, cng mt

ln na, ngi t vn cha th t p. C th lic mt lic thm
d ra bn ngoi a bn Thng, nhn xung ng bng, m cha
xa cao nguyn l bao, cch y cha lu ta cn thy trang phc
c truyn ca ngi Chm cc Nam Trung B c n phc ln
nam phc, hu nh tuyn trng. Cng nh Gia Rai, Chm l
mt trong nhng tc thuc nhm ngn ng M Lai Plyndi:
nhng cng ng ny, theo mt d cm n nay vn cha b bc
b, vn c phn b min bin, dc duyn hi ng Nam
lc a v ngoi hi o Thi Bnh Dng. V trang phc ca h,
trong khng t trng hp, cng ly trng lm nn. Nu qu

512

ts

.c

om

thc nn en, gp trn mc ca rt nhiu nhm Thng v

c mt s tc na, vn gn b vi rng, vi mi trng bao quanh
cuc sng con ngi tng chn ni n chn lu di trn min
t lc a nhit i ny, th phi chng mu trng, nn trng,
li lin quan n bin, trong chng mc con ngi sng y
phi i ph, trong lao ng hng ngy, vi nng gt trn ct,
v, khi cn thit, phi ln vo nn sng ca ct v sng bin?
Ngi ta chng tng thy cc cng ng chuyn di ng trn sa
mc mc tuyn trng, hay hu nh th sao?

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Cn ngi Xting v ngi M? Mc nn trng hay du

tch ca nn y trn trang phc ca h, hai tc ny li khng
thuc nhm ngn ng M Lai Plindi: cng nh ngi Ba Na,
h thuc nhm Mn - Khme(28), trong khi ngi Gia Rai,
nh ta bit, li ri vo mt trng hp i nghch: ngn ng
ca h thuc nhm M Lai Plindi, nhng h mc tuyn ly
en lm nn, d h cn dnh cho trng mt vai tr quan trng
trong trang tr trn mt vi. Tm li, s cm ch l s cm: cn
phi dnh nhiu cng sc iu tra, i chiu, so snh... c
tham kho t liu bn ngoi. D sao, ng qun rng qua nhng
thng trm m ngi ngy nay khng cn cch g dng li ni,
ngi Gia Rai n vng cao ny, v t to ly mt khng gian
sng gia vng vy ca rng, cnh ngi Ba Na v nhiu tc
Mn Khme khc. Sau nhiu i nh c, h thch ng vi
mi trng mi, l cha ni n nhng vay mn v vn ha
gia h v cc cng ng tng n y trc h. Cn ngi
Xting v ngi M, bi v tr ca ni h c tr, t tng c dp
tip xc vi np sng Chm, c bit vo giai on cui ca
vng quc Chm Pa. Nh vy, nhng s cm bui u, khi mi
mt ln gp hoa vn Thng, vn cn , vn i hi c xc
minh...(29).
*

513

* *

op

_______________________

ol

og

is

ts

.c

om

Mn mt - hai thc mc cha gii p c kt thc

li m u cho mt cun su tp n trang tr, chng ti ch
mong qua nu ln c, trong mun mt, vi gc nhn l th
m hoa vn Thng c th bt ng m ra trc mt ngi su
tm. Thc ra cng vic su tm ny cn ang bc khi ng.
S n c gii thiu qua phn su tp tip ngay sau y
cha phi nhiu. D sao vn c th gi vo y mt nim hy
vng: gi ln c mt vi cm ngh ca cc nh nghin cu, v
t nhiu cm hng cho anh ch em ngh s to hnh. c th, th
s l mt c v ln, cc bn ho s ca S cng phn khi
tip tc cng vic thu lm ca mnh trn mnh t Gia Lai Kon Tum ny.

1. T y tr v sau, tn gi tng cng ng Thng v tn gi tng

hr

a phng trn a bn Thng, tuy vn xut pht tu tng ngn ng

nt

tc ngi, vn c phin m theo kiu ph thng nh ta thng thy

ga

trn bo ch v vn kin. V d: Ba Na (ch khng phi BHNAR), Gia

Rai (ch khng phi JRAI), Kon Tum (ch khng phi KON TM)...

un

Cn nhng t m chng ti c dn trc tip t ting Thng (nhng

khi nim c lin quan n hoa vn, hay n mt kha cnh no ca

yo

np sng Thng...) th tun th mt cch phin m c gng bm c

chng no hay chng y cch pht m ca ngi a phng, c in

://

bng ch hoa, v km theo l ngha en t trong ngoc n. V d:

tp

nh RNG (= nh rng); BRNG YONG (= hoa vn ln); PNGA PTU

ht

(= hoa sao)...
2. Hai lng Ba Na; Ply Bng (thuc huyn Mng Yang); Ply

Tnha (ven th x Kon Tum). Hai lng Gia Rai: Bn Tungx (thuc
huyn Ayun Pa); Pli Kp (ven th x Pleiku).

514

3. Di ch thuc a, cc nh dn tc hc Php mi a ra c
mt s ti liu c lin quan n np sng ca tc Thng ny hay tc
Thng kia, nhng ti liu c khi kh t m, nhng l t thi, thiu h
thng. T ngy nc ta thng nht, qua mi nm va ri, cc nh

dn tc hc Vit Nam mi c thi gian bc u xc nh thnh

om

phn tc ngi dc Trng Sn v Ty Nguyn, cha c iu kin

i su vo cc chi tit v np sng c truyn ca tng tc Thng.

.c

4. Trc Cch mng thng Tm 1945, ngi min xui quen gi cc

ts

tc Thng l mi. Di ch c, cch gi ny khng khi mang mt

is

ngha k th. V vy, sau Cch mng, t y c thay th bng t:

og

Thng.

5. ng Dng (Indochine), theo ngha: min t tri ra t n

ol

(Inde) n bin gii Trung Hoa (Chine).

op

6. Cc tc ngi hin c tr trong phm vi tnh Gia Lai - Kon Tum

( Bc Ty Nguyn) bc u c gii thiu mt cch khi qut,

hr

qua cun: ng Nghim Vn, Cm Trng, Trn Mnh Ct, L Duy

nt

i, Ng Vnh Bnh, Cc dn tc tnh Gia Lai - Kon Tum, H Ni, Nh

xut bn Khoa hc X hi, 1981.

ga

7. Chnh nhng bin ng nh v ngn ng, cng nh v mt s chi

un

tit trong np sng, c v a bn c tr, khin cho, trong nhiu

trng hp, tng tc Thng li t phn thnh nhiu nhm nh hn,

yo

m cc nh dn tc hc cha c thi gian xc nh cho thc r.

Gia Lai - Kon Tum, tc Ba Na, chng hn, phn thnh cc nhm Tl,

://

Keh, Alakng, Bnm, Roh, Rngao... cn tc Gia Rai th thnh cc

tp

nhm nh: Mthur, Hroi, Ply Kli, Hrung, Arap, Tbun...

ht

8. ... K thut m th tch Hn vn xa gi l thy nu.

9. ni: Chim ot nhng sn phm c sn trong thin nhin, v

nh hi l hoang, bt th hoang... Vi hot ng trng trt, chn nui,

th cng..., con ngi khng chim ot sn phm c sn trong thin
nhin na, m bt u tc ng vo thin nhin to ra nhng sn

515

phm khng c sn. Cc hnh thi kinh t chim ot c xem l mt

trong nhng c trng ca thi nguyn thy (d cho chng vn tn
ti qua cc thi sau, bn cnh nhng hnh thi kinh t mi hn).
10. Nh sp l ch tm dng y ch kiu nh m, trc y,

om

khi cha c iu kin kho st k, c ngi gi l nh na

sn, na t. y l mt kiu nh di c mi, t ngay ln mt t,

vi mt sp c nh, khng cao hn mt t l bao, v chy sut mt

.c

trong hai chiu di ca ngi nh, trn cc gia nh nh (sng chung

ts

di mt nc) chia nhau tng on lm ni ng v ni sinh hot

is

thng thng. Ton b sp ch chim mt phn ca din tch nn nh;

og

phn cn li l nn t, v cng c phn thnh tng on (ng vi

tng on sp) phc v cho sinh hot hng ngy ca tng gia nh

ol

nh (bp, kho la, sn nh tip khch...)

op

11. Thc ra, ty ni, tu tc ngi, ci gi l t bo kinh t y

phn ha nhng mc khc nhau: Tng h sng trong mt ngi nh

hr

c th c mt phn kinh t ring t; c ni, tng h nh y c bn

sng bng kinh t ring... Trong hon cnh y, mt s h dn d tch

nt

khi ngi nh di, v ta chng kin cnh ngi nh di dn dn b thu

ga

ngn li. Vi vic nh canh nh c ang din ra trn a bn Thng,

vi kinh t vn, trong cc vng Gia Rai ngy cng xut hin nhiu

un

hn kiu nh ngn dnh cho mt gia nh nh (ca ra vo vn c tr

yo

hai u hi, nh trong trng hp nh di).

12. Tp tc phn b nh t lm ry ca tng lng Mnng (nhm

://

Gar) trn t tnh c Lc (Nam Ty Nguyn) hin nay, theo li thut

ca mt bc i trc: Hng nm, trc mt v ry sp m mn, cc gi

tp

lng cng nhau xc nh mt cnh rng mi trn a vc ca lng (c

ht

dng bi ton trong vic xc nh), ri, ty tnh hnh nhn lc tng b
phn m phn t rng thnh nhiu mnh st cnh nhau. Nh vy,
mi nm tng lng khai thc mt cnh rng, v ry ca mi nh trong
lng u nm trong cnh rng y. So vi tp tc trn, cch phn phi

516

ca tng lng Ba Na v Gia Rai trn t Gia Lai, Kon Tum li khc
kh nhiu, t nht cng theo quan st bc u ca bn cng ngh
Nguyn Quc Tun: hu nh tng gia nh nh trong lng c quyn t
do la chn t canh tc ca mnh trn a vc lng.

om

13. N l trong nh (c tc gi gi l n l gia trng) xin nhc

li, v danh ngha c xem l con ca ch, mt thnh vin ca gia

nh ch, cn v thc cht l ti t trong nh ch, c nui n

.c

lm mi vic nng nhc theo ch. Hn v t cch nhn ngha va nu

ts

trn m tp qun php ca tc (trn t c Lc ngy nay) buc

is

ng ch va c quan h xc tht vi ngi n l n ca mnh phi gii

og

phng ngi y ngay, trnh cho cng ng lng nhng tai ho m

tn ngng Thng gn cho ti lon lun. Trong cc x hi Thng xa,

ol

n l gc chin t thng b bn i xa, a s n l phc v trong nh

l n l v n. N l thuc loi th hai ny ch c gii phng khi gia

op

nh ca bn thn ngi y thanh ton mn n c.

hr

14. Theo hiu bit ca bn cng ngh Phm Hng Thoan, th

TRING Ba Na xa kia, trong nhiu trng hp, ch l mt hnh thc

nt

lin minh qun s lng lo v nht thi gia mt s lng: n d dng

ga

r ra, khi chin tranh kt thc.

Khi nim P LON Gia Rai cha c hiu r. C th tham kho

un

mt khi nim tng t: PLN (cng tm dch l: ch t), m

yo

cc bc i trc t nhiu tm hiu: Ch t, y, khng h ni

ln quyn s hu i vi t ai, m nhc nh n bc xa kia c

://

cng tm ra v a ngi n khai ph vng t hoang vu hin bao

gm nhiu lng lin kt thnh KRING, ng thi c ch ngi i

tp

din cho dng di ca bc y. Ngi ch t khng h l mt th t

ht

trng hng c quyn c li trong phm vi mt KRING, tri li,

phi m ng, i vi mi lng thuc KRING, mt trng trch tinh
thn: m u cc nghi l nng nghip ln nh du cc khu lao tc
chnh ca tng v ry thng nin. V tr n , cng nh tng

517

nh cng lao ca v khai canh thi xa, dn cc lng thuc KRING,

t thu no ri, tho thun dnh cho ch t vi c quyn tng
trng, chng hn mt phn biu mi khi sn bt c th qu... Khi
nim ch t c mt, c v hnh thc (cch gi) ln ni dung (cch t

chc), trong c cu x hi ca nhiu tc ngi c tr trn cc nhm

om

qun o Mlandi thuc chu i Dng.

15. Ni chung, t trng ln, trong cc x hi trng trt trn t

.c

kh, c th ra i t nhng nguyn nhn khc nhau: nhu cu tp hp

ts

nhiu lng li tin hnh chin tranh lu di; uy lc ph php (nh

is

trng hp Vua La v Vua Nc Gia Lai - Kon Tum); mun

og

nm cht mt lung bun bn sinh ng v thng xuyn... t c

Lc ( Nam Ty Nguyn) cn gi c mt s du tch ca ch t

ol

trng ln.

op

16. Nhiu tc ngi nc ta, k c mt s tc Thng, cho rng th

gii trong lng t l ni c tr ca mt nhn loi b t hon. Mt s

hr

khc li tin rng th gii bn di y vn l ni xut pht ca loi

ngi. Theo mt truyn thuyt , chng hn, th chnh Y Rt (mt

nt

nhn vt truyn thuyt mang dng dp anh hng thn thoi)

ga

hng dn loi ngi ban s t bn di mt t ln chim lnh trn

gian, ni c nh sng, c iu kin lm n d dng hn.

un

17. Con PRAO ca ngi Ba Na v con NAGRAI ca ngi Gia Rai

yo

l nhng loi vt huyn hoc mang dng rn to nc: chng thng

hin ln, trong t cch biu tng v n trang tr, trn ng nc,

://

hoc trn b nc nghing ca nh m. Con ngi trn t c

Lc ngy nay th gi loi rn y l MATO EA (= Vua Nc, hay: T

ht

tp

trng Nc).
18. Theo li thut ca cc bc i trc, ngi Ba Na (thuc nhm

Rngao) gi th gii dnh cho ngi cht l MNG LUNG (= ca ti),

v a ra kh nhiu chi tit v con ng dn n y (trm tm

ngng cho tr con cn b, nhng th thch v cn tr dc ng i...).

518

Cn i vi ngi Ba Na vng Ty tnh Ngha Bnh hin nay (thuc

nhm Krem), th th gii ca ngi cht li bn kia bin c (!?)...
Khi nhc n chuyn c, cha mt c gi Gia Rai no dm khng
nh nh th. Thng hoc mt hai c cng nhc n mt PLI I Y

om

(= lng ng b) no m h khng bit u. Cn a s th ngp

ngng ch vo khu chn ngi cht ca lng h.

.c

19. Trong cc ngn ng Thng, hai hnh ng an v dt thng

c ch nh bng mt t chung : TNH (Ba Na), MNHAM (Gia

ts

Rai)...

is

20. Mt l do khc khin ch c th lic thong qua thi: chuyn

og

i u tin( v cho n nay l duy nht) ca chng ti n bn lng

Gia Lai - Kon Tum gp hoa vn Thng li ri ng vo gia v

ol

ry; mi ngi ln u vng mt ban ngy, nn khng th quan st k

op

cch dt. Trong hon cnh , nhng nhn xt trnh by tip ngay sau
y s dng li mc t mt du ni nh gia k thut dt v hoa

hr

vn. Chng s c b sung bng my nhn xt nh ca bn cng ngh

nt

Nguyn Quc Tun, qua ch thch 22.

21. Thm si dc ging trc ngi dt cn c buc bng dy vo

ga

lng di ngi y, thng qua mt mnh g khum khum ( d p vo

un

mt cong ca lng), m ting Gia Rai gi l KU. Tc ng bng lng

vo KU, ngi dt d dng iu chnh cng ca thm dt.

yo

22. My on trn y, nhm tm c nhng g mi bit c v

k thut dt Gia Rai ti mt lng thuc huyn Ayun Pa, chng ti

://

nh bn cng ngh Nguyn Quc Tun xem li, nh chnh hay b

tp

sung nu thy cn thit. Sau y l kin ca bn Tun:

ht

K thut dt Gia Rai c anh th tm li bng my nhn xt

khi qut. Cc nhn xt y khng mu thun g vi nhng iu ti

quan st c ngi Gia Rai, cng nh cc tc khc trn t Gia

Lai - Kon Tum. Tt nhin khi qut ch l khi qut, v mt cng

trnh v k thut dt ca ngi Gia Rai, cng nh ca ngi Thng

519

ni chung, cn i hi rt nhiu chi tit khc na. Nhng, theo ch ti

hiu, khng phi l mc ch ca li m u ny.
Nu thy cn b sung u g , ti ch xin thm hai kha cnh, m
cng thm mt cch rt khi qut thi:

om

- V cch to hoa vn trong cc di men theo chiu dc ca thm

dt: phc tp ho n v mu sc trong lng hai di gn st bin,

.c

ngi dt, ngoi nhng g anh ni, cn phi vin n mt k thut

cng c th gi l: an tay (tuy khng phi an nh KTEH). Trong

ts

trng hp ny, ch ta dng mt lng nhm thay kim ghp cc si

is

ch mu cn thit cnh si ch ngang m ch mi lun qua bng

og

KRNH. y, c l cha cn i vo cc chi tit k thut vi, m ch

cn nhc li mt iu: ghp ch mu vo bng lng nhm, cng phi

ol

ghp theo cng thc nht nh, mu trang tr no c cng thc y. V,

op

cng nh trong trng hp KTEH, phng php va ni trn i hi

mt tc lao tc cc k chm chp.

hr

- Ring v KTEH, c th ni thm rng n cn xut hin nhiu tc

nt

ngi khc trn t Gia Lai - Kon Tum, ngoi hai tc Gia Rai v Ba
Na: ring ti gp n ti mt s lng Xrab v Kayoong, hai nhm

ga

thuc tc X ng, m cng trn t Gia Lai - Kon Tum ny.

un

23. Cho n nay ngi Thng nhiu vng cn gi tp tc chn

theo ngi cht, nhng mc p nht m ngi y tng dng lc

yo

sinh thi. Trong khi , nhng ci tin rt ln trong np sng canh tc

(lm rung nc, lm vn cy lu nin trn t nh canh nh c...)

://

li khng cho ngi ph n Thng nhiu thi gian ri ri dt. Nh

tp

vy, trang phc Thng vi hoa vn p ngy cng him i trng thy.
V tnh hnh mi ny t ra mt cng tc ngy cng khn cp cho

ht

ngnh Bo tn - Bo tng.
24. Phn thc: Sc mnh sinh si ny n m con ngi nhn thy

trong thin nhin (trong bn thn mnh, trong cc loi ng vt khc,

trong cy c...). Sc mnh y c ngi xa linh ha, v tr thnh ni

520

dung chnh ca nhiu nghi l, tn gio, c bit cc nghi l nng

nghip.
25. Ni u xa, sau t in d ngn ngy ti bn lng Gia Lai Kon Tum, khi v n Ngha Bnh, chng ti may mn c gh li hai

om

lng Ba Na thuc huyn Vnh Thnh, v c dp gp hoa vn y.

Tuy cng l Ba Na, d thuc nhm khc (nhm Krem), ngi dt

Vnh Thnh li to ra mt h thng trang tr trn trang phc va c

.c

nhng im ng nht, va ph nhiu mt khc bit, so vi hoa vn

ts

Ba Na m chng ti gp ngay trc thuc t Gia Lai - Kon Tum.

is

Xem: T Chi, Gp li hoa vn Ba Na, tp ch Vn Ngh ( Hi Vn

og

hc Ngh thut Ngha Bnh), s 9, nm 1985, tr. 78-84.

Thng tin tnh Gia Lai - Kon Tum.

ol

26. T thng 2 nm 1986, ng ch l Ph gim c S Vn ha

op

27. Thc ra, n cng c s b pht minh. Xem ch thch 29.

28. Mn - Kh me v M Lai Plyndi l hai nhm ngn ng c

hr

xem l c ng Nam lc a v min hi o Nam Thi Bnh

nt

Dng. Theo s cm ca nhiu nh ngn ng hc lch s, th nhm th

nht vn c phn b thuc lc a ng Nam , cn nhm th hai

ga

th ven duyn hi lc a ng Nam v ngoi hi o. a s cc tc

un

Thng hin c tr dc Trng Sn v Ty Nguyn u ni nhng

ngn ng thuc nhm Khme (trong c ting Ba Na); mt s t hn

yo

th ni nhng ngn ng thuc nhm M Lai Plyndi (trong c ting

Gia Rai).

://

29. Gn y, bn cng ngh Chu Thi Sn cho bit anh gp vt

tp

tch cc nn trng trang phc, hoc lt lo, hoc cn m , trong

nhng tc ngi sau y: Ngi Chu Ru (mt tc thuc nhm ngn ng

ht

M Lai Plyndi Nam Ty Nguyn) ngi (cng mt tc thuc

nhm ngn ng Mn - Khme Bc Ty Nguyn, thuc t Gia Lai Kon Tum). Rt mong ri y bn Sn s cng b ti liu c th v mt
ny.

521

Ring phn mnh, sau ln u gp hoa vn Ba Na v Gia Rai,

chng ti c dp tr li Gia Lai - Kon Tum (v mt mc ch khc),
v ngu nhin bt c bng chng v s tn ti cc nn trng trong
trang phc Gia Rai, t nht cng l t thuc t huyn Sa Thy, v ti

7 lng thuc huyn Ch Prng: Trla Blu, Tr Kli, Tr Oh, Tr Neh,

om

Tr hn, Tr Bang, Tr Bp. Nh vy, giai thoi bn bn tr m

chng ti c nghe nhc s Nay Quch k, cho n nay, l hin thc

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

s m c mt s cc vng Gia Rai Gia Lai - Kon Tum.

522

523

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

524

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

525

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

526

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

/
om
.c
ts
is
og
ol
op

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Hoa vn trn gi

Chn o n Bana Mng Giang

(di phc hp)

527

528

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

529

yo

://

tp

ht

op

hr

nt

ga

un

om

.c

ts

is

og

ol

/
om
.c
ts
is
og
ol
op

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Di men theo chiu di ca mt tm chn BaNa Mng Giang

530

Di men theo chiu di ca mt tm chn giarai

quanh th x Pliku

.c

om

Thm nh m ba na v gia rai*

is

ts

Mt chuyn i thi. Ch khng y hai thng. M by

nm nay ri. Nhng ti c nh mi...

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Ngi a ti i ln y l anh Trn Phong, mt nh nhip

nh ca S Vn ha Thng tin tnh Gia Lai - Kom Tum(1). By
gi anh cn tr lm. Nhng vn y t tm b, anh thuc
ng i li li, bit u c nh m p(2)... V c th, anh dt
ti i hu khp tnh, n nhiu vng c tr ca ngi Ba Na v
ngi Gia Rai(3). Ngy, ln lt thm cc ngha trang lng khc
nhau, c khi kh xa nhau. m, v ng nh dn u ,
ung ru cn(4) v hi chuyn cc c. Trn Phong c nhim
v r rng: chp nh nh m cho S Vn ha Thng tin. Cn
ti, c S cho php, ch theo Phong, c th ni l ch i chi,
vn chng hn mt t l i thng thc...

tp

://

yo

Ni vy, bn no ang cm cun su tp trong tay

thng cm cho rng tt c y l s nh do Trn Phong chp,
c chn ra t rt nhiu nh khc ca anh. Cn nh li gii
thiu ngn gn ny chng qua ch l vi cm gic ca ngi
c may mn theo Phong trong chuyn i nm y.

ht

Cm gic u tin, m cng l cm xc tng hp qua c

chuyn i, nht l i vi mt ngi nh ti, trc y cha h
gp nh m ca cc tc Thng, c th c tm vo mt ch:
p. p vit hoa. p l! Ci p trong mi tng quan va

531

i lp va hi ho gia ngh thut ca con ngi v thin

nhin cn t nhiu hoang d bao quanh.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ch cn xem vi nh mu ca cun su tp ny, trong

nh m d Ba Na hay Gia Rai, c ngi chp nh ghi li
trong th tm gi l hon chnh ca n, ti mun ni khng
thiu chi tit ln no, l c th bc u mng tng ra ci
p y. Nhng mng mi nh trng hay vng nht, c khi cha
y n, thng l hnh hc, c khi an, c khi v, lo ln va
phi gia mu xanh n iu ca rng cy. Nhng ct g kh
cao, vi gn sut thn nhiu hnh trang tr, hoc v, hoc khc,
c khi c to thnh khi, vt qua mi nh nhiu, tng nh
mun chc ln tri xanh, nhng cui cng li m m dung thn
di vm cy l. Ri th nhng tng g bao quanh, ngoi mi
nh m, d l i trai gi, ngi m mt khc, k b con hay
gi go..., l cha ni n nhng tng mi ra i gn y,
nh ngi mc u phc, c khi i xe gn my, thm ch anh b
i: d l tng to, tng pho vn c th c ngi xem da vo
hnh th ra i di tay ngi ngh s, m quy n v khi
thn cy trn vn l cht liu ban u. Ngh thut ra i t
thin nhin, vt ln thin nhin, nhng y, cui cng li tr
v vi thin nhin, ho vo thin nhin...

ht

tp

://

yo

ri y i vo i n trang tr, mong t to ra

c mt nim ban u v nhng g m ngi Ba Na v ngi
Gia Rai gn cho nh m, cho m tang, cho ci Cht v ci
Sng, hy ni mt li v l thc tang ma. Mt li ht sc ngn
gn, khng phi v khng ch vit, m bi v ti ch bit c
th thi, qua vi m lng nghe cc c ni v tang l Ba Na.
Ngi Ba Na tin rng tng ngi sng, d nam hay n,
u c hn (pngol): mt hn chnh trn u, ni xoy tc; mt
hn ph trc trn; mt hn ph khc bn trong c th. Con

532

om

ngi cht i, sc c chn vo ngha trang lng (bxat), mt

cnh rng nh tip st khu cc c tr, m ngi ta gi l lng
ma mi (ploi atu nao)(5). Thot khi xc, ba hn cng li
ngha trang, nhng ch vi thng sau hn ph tan ra thnh
sng mc. Nh vy, tinh linh ca ngi cht, hay ma (atu),
ch gm mi mt hn chnh.

op

ol

og

is

ts

.c

D sao, lng ma mi khng phi l ni vnh vin dnh

cho ngi cht. y ch l mt trm dng chn, vn trong th
gian ny thi, tuy ngoi lng dnh cho ngi sng. V ch sau
chn ct c mt nm, c khi hn th(6), ngi cht mi ra i
mt chuyn di, ln ny vnh vin n c tr ti lng ma
(ploi atu), m ngi Ba Na cng gi l ca ti (mang lung),
th gii ca ngi cht. l dp ngi sng lm l b ma. V
qua l ny ni bt ln vai tr ca ngi nh ma, m ti c
Phong dt i xem cch y by nm..

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Cng nh b m, t nh m ch l mt hiu lm ca
ngi Kinh: ngi Ba Na bo rng y l nh ma (hnem atu).
Thc ra, khng phi ch n l b m, ni chn ngi cht mi
c che chn bng mt ngi nh. Ngay t khi mi chn ngi
thn xung mt mnh t nh thuc ngha trang lng, ngi
ta che ngi m bng mt nc nh n s nhng chc chn, v
bao quanh mnh t y l mt hng ro vng chc ngn
th hoang vo ph phch. Rt tic rng cho n nay ti vn cha
bit ngi nh mang tn g, v c eo ui mc ch tn gio
no khng, ngoi chc nng che ma che nng. D sao, nh
ma thc s, vi y cc chi tit trang tr ca n, ch ra i
ngay trc l b ma, nhm thay th ngi nh c. M khng
phi ch ra i di tay ngi ca ngi gia nh chu tang: c
th ni rng y l cng trnh tp th, trong chng mc m v,
an, o, tc u i hi sc ng gp ca nhng ngi kho tay

533

trong lng, i khi c mt s ngi khc c mi t vi lng ln

cn n.

is

ts

.c

om

Chng c th ni nhiu v l b ma, m ti ch c d c

mi mt ln trong hai thng i nm y. C nghe cc c ni iu
g, ti s c tm li bng mt hai cu. Cn nh gi y, chun
b i vo nh ma, nu c cn cng ch cn mt rt chung thi:
b ma khng ch l l, ,m cn l hi, hi - l ln nht ca
ngi Ba Na c l, v v l hi nn thi gian b ma, trc kia
c th ko di n nm ngy m hoc hn na, li l dp ln
cho s ng ngi d hi biu din ngh thut: ca - ma - nhc...

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Mt chi tit mi chng quan trng my, m n nay vn

cha c xc minh cho chc, nhng li c th lin quan n
ngha ca nghi l: theo li mt vi c, c thi (?) m cc m b
ma chnh l nhng m hon ton t do i vi trai gi cha v
cha chng. V cui cng, mt hin tng ng nh y mu
thun. Nh ma c dng ln trc l b ma vi bao cng
phu nh ta va thy, nhng li b b i ngay t khi va kt
thc, khng cn c ngi nh chm lo bo dng: mi sp, ro
xiu, ct ng, hoa vn m i..., mc, cho n khi ton b kin
trc y tiu tan hn. Ta s cn dp quay v trong chp nhong
vi hai mu thun va nu, sau khi im qua vi n trang
tr trn nh ma.

ht

tp

://

Hn mt thng i, ngy no cng xem, cng ngm, tuy hi

c t thi, nh th hon ton cha t y rt ra t g v
ngha ca hoa vn gp. C th ni ln cm xc ti ch, cng
c th tm a ra mt bng thng k cc n khc nhau, cn
nh ngha, trc ht l ngha tn gio, th...! M thiu n,
cn lm sao hiu c nh ma trong khung ca tang l? Ni
th, ngi c thng cm cho rng nhng g ti vit ra ngay
sau y ch l cm gic ban u.

534

Ch tp trung hoa vn nhiu nht trn nh ma, c Gia

Rai v Ba Na, theo ti l ng nc.

is

ts

.c

om

Trong trng hp Ba Na, trn ng y, mt n hnh

hc thng hin ln v tr trung tm, c khi nhiu ni, c
bit hai u nc: l mt vng trn, thng thng gia, bao
quanh l nhng tia nh. Ch nhn qua th thi, d cha kp hi
han g, ai cng c th tm on rng l hnh mt tri: m qu
th thc, ngi Ba Na gi n ny l mt tri (mt anar).
Trong khng t trng hp, km theo mt tri l mt hay nhiu
hnh lim, m ngi bn a gi l mt trng (mt khoi)(7).

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Cng gn vi ng nc, mt tri cn hin ln di mt

dng c phn khc. T hai u cng ca ng y, nh ra ngoi
nhng mnh g c phn cong v vnh ln, i khi vnh ln nh
thng ng, thng mang tn tia mt tri (xrng mt anar),
v kt thc mi mnh y l vng trn c tia ni trn, c iu
rng cc tia ny khng t hn ch quanh vng, m cn c cm
vo dc hai ng bin ca mnh g (8), khin ngi xem c cm
gic ang ng trc mt con vt b st ln: m qu th thc, v
tn gi tia mt tri c khi c thay bng mt t kp khc,
ui rng (ting prao).

ht

tp

://

yo

Ngoi mt tri, v i khi c mt trng, ng nc ca

nh ma Ba Na cn ph ra mt s hoa vn hnh hc na, m ti
ng cng l mt tri, d cho chng mang tn khc. Trong s
y, ni bt nht, v gn vi hnh mt tri nht, l ba n sau
y: khin(9) (khl); hoa mp(pkao dim); ln, hay chnh
(brng).
Nh ma Gia Rai (xang atu)(10) c th a dng hn, so
vi cng ngi nh y ca ngi Ba Na. Cng a dng, khi m
mt m thi c th l ni chn nhiu ngi cht. Cn v trang tr

535

op

ol

og

is

ts

.c

om

trn ng nc, th trong trng hp Gia Rai li c nhng cnh

sinh hot ca con ngi, ch yu cnh ung ru cn, m ngi
nh Ba Na c th t c hn. Nhng khc bit chnh gia hai bn,
theo ti, li l mt tri khng h c mt trong kho trang tr Gia
Rai. Qua chuyn i ngn ny theo Phong, ti mt ln bt gp
trn ng nc nh ma Gia Rai mt vng trn nh c tia bao
quanh: mt ngi a phng tnh c qua ngha trang vo lc y
cho bit rng l mt tri (hri). Nghe ni c mt s trng
hp tng t ti nhng vng tip xc gia hai tc. Ngoi ra, tia
mt tri Ba Na (xrng mt anar) cng c mt trong kin trc
thuc ngha trang Gia Rai, d mang tn khc: tn (rau) ging
(ktoanh), khi nh ra t u cng ca ng nc nh ma; tn
tay thn (tngan yang), khi xut hin thnh nhiu cp trc
phn cao ca thn ct l(11).

un

ga

nt

hr

D sao, gia hai n mt tri v mt trng ca ngi

Gia Rai, th mt trng l chnh yu, v ph ra hai dng trng
khuyt (mlan bang) v trng trn (mlan tmi). N c nhng
ba ni: trn ng nc nh ma; trn ct l chnh nh ln cao t
gia ng nc; v i khi c trn cc ct ph ng vi bn gc
ca ng cnh ca ngi nh(12).

ht

tp

://

yo

Mt chi tit chung cho c Ba Na v Gia Rai: trn ng nc

hoc trn mi ca ngi nh ma, thng xut hin, c khi i
ba ln, mt hnh tng n gin, nhng l loi mt ng, vi
chiu ngang kh dy, u n cong ln cong xung vi ln.
n y, ngi c hai tc u gi l thn (con) trn (Ba Na: khn
tung; Gia Rai: khn ng).

Mt tri hay mt trng ni ln th gii bn trn ca v tr,

con trn, vt b st, l biu tng ca th gii bn di. S c
mt da dit ca c mt tri - mt trng v thn trn trn
cc kin trc gn vi ngha trang Gia Rai v Ba Na khin ti ng

536

om

rng nhng n trang tr y mun nhc li mt quan nim

c truyn v v tr, t hn c th lc ra mt s im tng
ng gia cch nhn ca hai tc ngi. Cng th, khi m trn
nh ma kiu mi cao ca ngi Gia Rai, thng hin ln hnh
v mt cy to, kh phn nh, m ti c tm cho l cy v
tr(13).

og

is

ts

.c

Cn ct l chnh, m ti cha h c cc c ging cho mt

li, phi chng y cng l trc v tr, trong chng mc m
thn n cha ra, trn phn cao, nhng cp hnh mt tri (tia
mt tri, hay cnh tay thn)? Trong mt trng hp duy nht,
khi theo Phong gh vo mt ngha trang Gia Rai, ti mng r
nhn ra mt vng trng li lim trn nh cao ca ct y.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

V tr c truyn c nhc li trong m tang, gia cnh

cht. iu khng c g l, tri li, ph bin hu khp mi tc.
V m tang khng ch l Cht, m l Sng na. Ngi Mng
min Bc nc ta, chng hn, tin rng ngi cht li quay v
tui th, v chnh v th m trong mt s trng hp, gia nh
chu tang phi treo mt chi trc bn th ngi va mt(14).
Hn th na, theo h, ngi y cn phi ln tri chu mt ln xt
x ca Vua tri, trc khi vnh vin v ni c tr cui cng ca
mnh. Nh vy, ci Cht vn lin quan n ci sng, cn lin
quan n cc vng khc ngoi trn th. Khng l rng t
nc, mt tang ca ln ca ngi Mng, li dnh phn m
u cho vic k li, chuyn khai thin lp a vo bui khi
nguyn ca v tr, qua m c dp dn ra mt s th gii khc
nhau. Cn v cc tc Thng, trong s c ngi Ba Na v
ngi Gia Rai, th cc nh nghin cu ca ta, t 1975 n nay,
cha i vo kha cnh ny trong cuc sng ca h. D sao, t
nht ta cng bit rng, di mt cc tc y, c hai th gii i
lp, nhng vn song song vi nhau: mt dnh cho ngi sng, v

537

mt cho ngi cht. l cha ni n mt quan nim ca ngi

Ba Na, m c nh nghin cu thi trc a ra: ngi cht
bt c k t b thn linh bt v th gii bn trn lm ti t cho
cc v(15).

ol

og

is

ts

.c

om

Ci cht, nh vy, ch l mt trong nhng nht ct nh lin

tc ni tip nhau trn dng sng bt tn. Cho nn, khng c g
ng ngc nhin, nu nh nhng m b ma, t nht cng theo
li mt vi c, tng l nhng m hon ton t do, nh ta
bit, i vi trai gi cha v cha chng: y l thi im giao
thoa gia Cht v Sng, t Cht tr v vi Sng, gia cnh cht
m chun b cho cuc sng. Cng nh vy, v i nam n trn
trung thng chim v tr quan trng nht gia cc tng g
bao quanh nh ma.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Chi tit cui cng m cc c cho bit c th gip ta hiu

thm nh ma v hi l b ma. Trong nhng ngy m hi l,
mi ngi, k c cc c gi, u vui chi nhy ma, ch mi mt
ngi khng c tham gia vo : chng ga hay v ga ca
ngi cht. Phi ch n chiu ngy cui, sau khi c cc c
lm l ty u cho, qua mt cuc tm ra bn b sui, ngi y
mi c k nh khng cn gn b g vi ngi mt na, v
bt u c mt li trong cuc vui chung. Ri l hi kt thc.
Ngi cht ra i v th gii khc. Nh ma b b ngay t lc
. Chnh v th m ti ng rng kin trc y, vi bao chi tit cu
k, c vi s ca ci c gi tr m ngi sng chia cho ngi thn
ca mnh mt, t pht hi l chm dt, khng cn c xem
l vt th ca th gian na, tri li, ch cn l hnh nh ca ni
ngi cht n c tr th gii bn kia. N cng ngi cht
v th gii bn kia (!?!).

Nh ni t u, trn y ch l vi cm gic dy ln
t cht t thy c, nghe c, qua mt chuyn i chi ngn

538

is

ts

.c

om

ngy. Ti cha h c nh vit ln thnh li. Nhng cch y

vi hm, Phong bt ng xut hin gia nh ti vo mt sng ch
nht. Anh mi Gia Lai ra. Bt tay ti, anh ni ngay: S, v c
anh na, mun ti vit mt li gii thiu ngn cho cun su tp
nh sp ra i v nh m Ba Na v Gia Rai. Ti bng hong...
bit g m vit? Phong va ci, va ngi xung, nhc li yu
cu. Ti bng hiu ra. V ti nhn li. L mt ngh s, m tc
phm thy u ra i t cm hng dn nn bn trong, anh mun
ngi vit li gii thiu cho nh ca mnh cng ra i ch t cm
hng...

og

________________

op

ol

* Li gii thiu cun sch nh Ngh thut iu khc nh m v

tng m Ty Nguyn ca Trn Phong.

hr

1. Sau ch trng phn tng tnh ln thnh nhiu tnh b, Gia Lai
- Kom Tum nay tr thnh hai tnh: tnh Gia Lai v tnh Kon Tum.

ga

nt

2. Nh m (tc nh m) ch l cch gi ca ngi Kinh sng trn

t Thng, nhm ch ngi m ca ngi bn a, vi mi che, ct l,
tng ngi... tt c thng ph ra nhiu n trang tr.

tp

://

yo

un

3. y l hai tc ng ngi nht trong tnh Gia Lai - Kom Tum.

Ngi Gia Rai ni mt ngn ng thuc h Nam o, vn sng thnh
gia nh ln trong tng nh di, cn ngi Ba Na th ni mt ngn ng
thuc h Nam , sng thnh gia nh nh trong tng ngi nh ngn.
V cng nh hu ht mi tc Thng Trng Sn v Ty Nguyn,
mi cch y cha lu ngi Ba Na v ngi Gia Rai cn ch yu sng
bng nng nghip nng ry, cn t chc x hi c bn ca h l lng.

ht

4. Cch ni ca ngi Kinh vng Thng ch loi ru c l l

duy nht ph bin khp mi tc y. Go hay mt cht bt khc c
cho ln men trong mt gh (v) ln y kn. Khi ung, ngi ta nc
l vo v, nhiu ngi ngi bao quanh, mi ngi ngm vo u mt

539

chic cn m ht ru vo mm. Ch nh nh bia thi, ru cn

cng l mt trung tm thu ht ngi trong cc l hi, v c cc cuc
vui th tc.

om

5. Atu l tinh linh, hay ma. Cng ngha y, nhng ti vng Kon
Tum, li c ngi Ba Na ch bng mt t khc kiak, v lng ma
mi tr thnh plai kiak nao. Nhng ph bin hu khp mi vng Ba
Na l t atu.

ts

.c

6. Vi ngi Gia Rai, thi gian ny thng ko di n ba nm,

thm ch hn th.

op

ol

og

is

7. C nhng trng hp cnh trng li lim ng mt mnh, ngha

l khng c mt tri km theo, cn c c trng trn na, m hnh tng
m thut ch l mt vng trn n gin, khng tia. Trong hon cnh
y, ngi Ba Na phn bit cch gi hai hnh: trng khuyt (khai
thang), v trng trn (khai pnil).

hr

8. Trn phn cao ca thn ct l chnh trong tng nh ma Ba Na,

cng c nhng mnh g tng t vn ng i nhau ra hai bn thnh
tng cp. Ct ny mang tn ct tia mt tri (jrng xrng mt anar).

ga

nt

9. Khin, hay mc, loi v kh t v c, l mt tm trn hay di lm

bng cht cng, m ngi chin binh xa cm trong tay che chn
thn th khi giao chin, nhm gt cc nht chm hay m ca k ch.

un

10. Atu u c c ngi Ba Na v ngi Gia Rai dng ch tinh

ht

tp

://

yo

linh ca ngi cht. Ngoi hi o, v nh Innxia, nghe ni mt

s tc ni ting Nam o li dng t tu, cng ch tinh linh. V
ngi Gia Rai ni ting Nam o, trong khi ngi Ba Na ni ting
Nam , nn ta c th tm gi thit rng ngi Ba Na tip thu t
atu t ting Gia Rai (xem ch thch 5).
11. Xem li ch thch 9.

12. Trong phm vi tng nh ma Ba Na, c bn l hai ct l, mt

chnh v mt ph. Ct chnh, nh ta bit, mang tn ct tia mt
tri (xem li ch thch 9). Cn ct ph, tuy cng c tia mt tri,

540

nhng li thp hn ct chnh, v ch yu l ni ngi nh t gh (v)

ru cng: v th, n c gi l ct ru tia mt tri(jrng sil
xng mt anar).

om

Cn trong trng hp nh ma Gia Rai, th c hai loi ct l, nh

va ni trn: mt ct chnh kut; v nhiu ct ph thp hn, m ngi
bn a gi l klao.

is

ts

.c

13. Thn thoi, tc tch truyn k li bui sinh thnh ca tri t,

ri ca con ngi, m hu ht mi tc u c, gm hai phn: thn thoi
v tr, v thn thoi vn ha. Theo phn th nht, thn thoi v tr,
th khi tri t ang ra i, thng xut hin mt cy to, m ngn l
hnh nh ca th gii thp nht dnh cho nhng thc th gn vi t

hr

op

ol

og

hay vi nc. Cy y c cc nh thn thoi c gi l cy v tr.

Trong cc biu hin th cng thn linh mt s tc, thng c nghi l
dng vt tu ln cc c, m ni din ra l mt ct l rt cao: y cng
l mt th cy v tr, v c nhiu nh dn tc hc c gi l ct v
tr. Ct l m tru, vi hnh mt tri trn nh, m ngi Ba Na gi
l gng hay gl, c kh nng thuc loi ct y.

ga

nt

14. J. Cuisinier, Les Mng. Gographie humaine et sociologia

(Ngi Mng - a l nhn vn x hi hc) - Paris, Vin Dn tc hc,
tr.463 - 466, v hnh v 79 (tr.465).

ht

tp

://

yo

un

15. Nguyn Kinh Chi v Nguyn ng Chi, Mi Kontum, Hu,

Imprimerie du Mirador, 1937, tr.34 - 37. Theo hai tc gi, th ngi
cht bt c k t b bt v th gii bn trn theo ng di Ngn H.

541

Nhng mt tiu cc l ra

.c

om

qua np sng vn ha ty nguyn

ol

og

is

ts

Cch nhn vn ha hai gc, gc dn tc hc v gc gi l

bo ch, ng sai n mc no? Cha r. iu cn ph thuc
vo nhn xt ca cc nh vn ha hc. Ring ti, khi th lc ra
mt s tiu cc trong np sng vn ha ca ta hm nay, xin cng
mn cch nhn y lm khung chuyn ti s kin. Theo ti,
khung y c mt thun tin ca n.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Nhn li ta, c nhn ra nhng mt tiu cc trong cuc

sng vn ha hm nay, c tng nh d hn nhiu so vi nhn
ra bn ngoi. C th thc, trong chng mc y l cuc sng ca
tng ngi trong chng ta, c bao vy ta ht ngy ny qua ngy
khc, hin ra trc mt ta tng giy tng pht. Cho nn, nhiu
ngi ngh th, cn g phi i tm ti liu, tra cu sch bo cho
rch vic. C nhn v ghi li nhng g lt vo mt. Nhng chnh
mi l ci kh. Ci g gn qu, st mt ta qu, u lm cho
ta lo ln, nhn khng ra, nhn khng bit. Chuyn li xy ra
hng ngy, hng gi, ta quen mt, khng h nh gi l tch
cc hay tiu cc, thm ch khng , khng theo di, khng
nh n na. l cha ni c qu nhiu chuyn, qu nhiu
hin tng, chng bit ci g ng lc ra v ci g khng.
Nhn vo nhng mt tiu cc trong vn ha nc ta hm
nay, ti t bit l khng c kh nng ni sao cho nhng mt
ng ni: tuy ch l nhng mt chnh thi, nhng mt ngi lm

542

sao m bit cho ht.

om

V cc mt tiu cc trong vn ha nhn di gc dn tc

hc, thit ngh nn m u bng cch nu ln vi c im ca
nc ta, t bt vo chuyn chnh cho t nhin, v hin
nhin.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Nh nhiu nc khc, Vit Nam l nc a dn tc. Nhng

quan h gia cc dn tc khc nhau cng chung sng trong mt
nc khng phi ng nht t nc ny qua nc kia. V mt
ny, ta khc nhiu nc. Cc nc chu Phi en chng hn,
cng nhiu dn tc nh ta, nhng tng nc ch c nhng dn
tc nhiu ngi v nhng dn tc t ngi. Ngoi s ngi ra,
nhng dn tc cng nc khng khc g nhau my, cho nn
khng dn tc no p t c ngn ng v vai tr ca mnh ln
c quc gia. Cn ta, cng nh ti cc nc khc ng Nam
lc a, tnh hnh khng ch c th. Gia cc dn tc cng sng
trn mt lnh th chung, c mt dn tc ch th; Vit Nam,
y l ngi Vit (hay Kinh); Lo, ngi Lo Lm;
Campuchia, ngi Khme, Thi Lan, ngi Thi; Malaixia,
ngi M Lai; v Min in, ngi Min. Qua nhng thng
trm trong bui u ca lch s, dn tc sau ny s l ch th
bao gi cng nh c ng bng, cn cc dn tc khc th quanh
cc thung lng chn ni, hay trn sn ni, trn cao nguyn.
ng bng, con ngi nhanh chng chuyn sang trng la nc,
m nng sut cao hn, so vi cc loi c v la nng nhng
vng trn. Trong mi trng rng ri ca ng bng, dn s
cng tng nhanh. Tt c nhng thun li do thin nhin to ra
thc y dn tc ng bng pht trin vn ha nhanh chng
hn. V khi iu kin chn mui, chnh h ch ng thnh lp
quc gia, ht cc dn tc min cao vo quc gia ca mnh.
Ring gia Vit Nam v cc nc khc ng Nam lc

543

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

a, bn cnh im tng ng ln va ni, cng c nhng khc

bit. Mt trong nhng khc bit y l ra qua c cu ca nh
nc. Sau mt nghn nm h Trung Hoa, v chnh do cuc
h y, nc ta, t khi mi ra i hi th k X, l mt quc
gia thng nht mang tnh trung ng tp quyn. Cc nc khc
ng Nam , vn khng b nc ngoi xm lc t bui bnh
minh ca lch s, do m khng tip thu sn c cu trung ng
tp quyn, ch t n mc sau nhiu th k phn quyn gia
cc vng nh, cc vng quc nh. Thi Lan, chng hn, ch thc
s tr thnh mt quc gia tp trung t u th k XVIII. Ni
cch khc, nh nc Vit Nam, ngay t nhng th k c lp
u tin, c y quyn lc trc tip ca mnh ra khi vng c
tr ca ngi Vit ng bng v trung du, n a bn ca cc
dn tc khc, ban u y cha xa, v sau cng ngy cng xa
hn. Di triu Trn, dc ng tin qun ca Trung Hoa t
bin gii xung, ngi Ty cn gi c ch t trng c
truyn ca h. Cc vua Trn thnh thong g con gi cho cc t
trng Ty y, gn gi mi tnh lin kt chng Nguyn.
Nhng sau nh Trn, khng thy s c cho bit g v ch t
trng Ty na.

ht

tp

://

yo

un

Mt khc bit na. Ngoi Vit Nam ra, cc nc ng

Nam lc a, trong qu kh, u c hot ng ngoi thng,
nhiu hay t, thng xuyn hay khng, th ty tng nc, nhng
c. Ni chung, quan h vi bn ngoi c nui dng. c bit
l Malaixia: xa kia, thuyn bun y tng n tn o
Maagaxca trn bin ng Nam Phi. ta, tri li, khng th,
hay hu nh khng th. T cc triu i c lp u tin va
thot khi ch Trung Hoa (th k X, XI,...), n triu i c lp
cui cng, trc khi thc dn Php vo (th k XIX), cc vua
ta c th m mt ca bin cho thuyn nc ngoi n bun bn

544

ti ch (Vn n, ri Ph Hin, min Trung th Hi An), nhng

cha tng cho php thng nhn ta ra nc ngoi. Vit Nam
sng bng nng nghip. c im ny hn c l do ca n, thm
ch nhiu l do, m cc nh s hc cha kp bc cho ta thy.

.c

om

gii quyt s lng dn tha ng bng, khi m nng

sut nng nghip cn qu thp, cc vua cha ta xa khng nhn
ra bin, ch nhm vo t lin.

ol

og

is

ts

Tt c nhng c im va nu hn l cha , cn cn
c b sung. D sao, y l chuyn qua, i vo lch s.
Cch mng xa b nhng bt cng c, nhng bt cng cn tn
ti cho n nm 1945, v dn dn thit lp ch bnh ng
gia cc dn tc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

C iu rng, nhng c im nu, v ko di qua nhiu

th k, khng khi cn li mt vt hn trong tng ngi, nht
l ngi Vit. th, vt hn y li n vo v thc, t nht cng
trong a s cc trng hp, nn kh nhn cho ra. T v thc, n
m thm nh hng n hnh ng hng ngy ca tng ngi,
m ngi y khng thy, khng bit. V nhng ng ch nhn
trch nhim vn ng qun chng thi hnh chnh sch dn tc,
ti nhng vng c nhiu dn tc cng c, phi cnh gic vi vt
hn , nht l khi n nm ngay trong bn thn mnh, cha ni
n bn thn tng ngi trong qun chng. Nhng v cha quan
tm ng mc, nn trong qu kh, v c thi rt gn y, xy
ra nhiu sai phm trong vic thc hin chnh sch dn tc.
ni ln phn no ci sai phm y, nhng mt tiu cc trong i
sng vn ha nhn di gc dn tc hc, ti s tp trung vo
tnh hnh Ty Nguyn, c th l Bc Ty Nguyn, tuy thnh
thong cng c chiu vo mt s vng khc. Khng phi v Ty
Nguyn l min qu quen thuc i vi ti. Tri li l ng khc:
ti mi ln Ty Nguyn thi gn y thi. Nhng ci mi, chnh

545

v mi, m p vo mt ta mnh hn, nh ni trn, phn no

d thy hn.

om

Quay v vi tnh hnh Ty Nguyn, c bit Bc Ty

Nguyn, ti s nhn mnh cc mt tiu cc ca np sng vn
ha, c th l nhng g m ti nh gi l sai tri trong vic thi
hnh chnh sch dn tc t sau ngy min Nam gii phng.

ol

og

is

ts

.c

S chn la c nu ln qua u ca bi vit.

Nhng, trc khi i vo y, ti mun im qua mt s mt tch
cc, nhng g m ti xem l thnh tch. Khng phi cho n
chnh tr, hay cho n cn bng, c n c kia, m t cc mt
tiu cc ln mt bi cnh chung cho d nhn hn. Xin tm li
thnh my im ngn nh sau:

ga

nt

hr

op

- Trng cp I dn d mc ln gn khp cc x. huyn

l no, cng c trng cp II, i khi cp III. tnh l ca ba
tnh hp thnh Ty Nguyn (Plei Ku, thuc tnh GiaLai - Kon
Tum, Lt, thuc tnh Lm ng, Bun Ma Thut, thuc tnh
c Lc), ngoi cc trng ph thng ra, th x no cng c mt
trng cao ng hay i hc;

yo

un

- ng s c m thm, hay m rng thm, iu kin

cho nhn dn Thng cc vng i li vi nhau d dng hn,
ko cc lng li gn th hn trc;

ht

tp

://

- Th trng c m rng, v nhu cu tng ln hn xa.

Nh nc l ngi mua chnh, v cn g, c ph, ch xut
khu. Ngi bn c bn cng l nh nc, thng l nh nc
a phng: tnh, huyn. Nhng con bun ngi Vit ng
bng, c bit tnh Qung Ngi, Bnh nh, cng hng ngy i
li vi Ty Nguyn, a sn phm min xui ln, nh c ti,
mt s tiu dng khc, mua c ph v. Trong lung bun bn

546

nh, nhng c v rn rt , v a s ngi i xe ca l con bun

min xui, ngi Thng hn c tham gia mt phn, bao nhiu
phn trm th cha r, v khng c mt thng k no v mt y,
nhng chc chn c, d cho t l c th cha cao;

.c

om

- a la nc, m nng sut cao hn la ry nhiu, vo

mt s vng c t trng. Thnh cng nht v mt ny l huyn
Ayun Pa, thuc tnh Gia Lai Bc Ty Nguyn;

og

is

ts

- Trong c cu cc cp y, y ban, c quan, ngi Thng

c mt, ng nht l cp x, cng ln cng t i, nhng c.
Quan trng nht l nhn vt ch cht trong tng tnh nh ng
ch B th Tnh y kim y vin Trung ng ng.

hr

op

ol

, mt s mt tch cc, m ti tm li di dng ngn

nht. Cn nhng mt tiu cc thy c, ti s trnh by di
y, cng trnh by thnh tng im, ch hai im thi, nhng
tng hp hn trn, v c gii by k hn t cht.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Hy nhc li rng, mi y thi, ngi Thng, d thuc

dn tc no, u nh c trong tng lng t tr hay c lp, v
ly hot ng trng la kh trn ry lm ngun chnh nui
thn. Chnh v th m, qua mt phn trn, ti c nhn xt rng
vn ha Thng, tuy xa, cng l s s ri, khng cn l
tin s na. Ni mt cch khc, t bao gi th cha r, nhng
chc chn l rt lu ri, ngi Thng chuyn t hi lm v
sn bt qua trng trt. H khng phi l ngi nguyn thy,
nh mt s cn b Ty Nguyn thng ni. trng trt, con
ngi phi nh c li thnh tng lng, n v tp hp ngi
hon chnh nhng nh nht, mi lng chim lnh mt a bn c
ranh gii r rng, m lng khc khng c xm phm n,
khng th th xy ra chin tranh. Trn a bn ca tng lng, c
mt im nh, ni tp trung nh ca dn lng: l khu c

547

tr. Cn li phn ln nht ca a bn, trong trng hp ca

ngi Thng th ch yu l rng: khu canh tc. Trong ma ry,
t sm ngi ngi t khu c tr ra i, n khu canh tc lao
ng, sp ti li tr v khu c tr.

.c

om

Phi nhc li nh th, nhc li nhng iu ai cng bit, v

xy ra mt hiu lm ln, c tng khng ng g, nhng ln
lm.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Nn ph rng Ty Nguyn ra i lu lu ri, khng

phi t sau ngy gii phng. u ui nh th ny. Trong thi
Php thuc, theo sch bo thi y li, th c i trc, c
nhng vng rng tha i. Hng trm nm, e n hng nghn
nm ha canh m! Cao nguyn li tng i bng phng, t
ba zan ca nhiu vng li mu m, ngi ko n y nh c
khng phi t. D sao, y l bit l, cn cnh chung l rng vn
sum su, cn nhiu cnh rng nguyn thy cha ai ng n. i
t ban ngy trn ng ci, thnh thong c ngi thy t xa
mt con h tt qua ng. c mt s t nhn Php n Ty
Nguyn lp n in, c m nh my, nh my ch Bc Ty
Nguyn chng hn. D sao, din tch rng b ph l khng ng
k, v s n in u c nhiu, e c th m trn u ngn tay.
C th ni l nn ph rng bt u t bui y. Thm vo
l nhng cuc oanh tc ph rng bng cht c ha hc ca
khng qun M - ngy.

ht

tp

://

Ti khng phi l ngi nghin cu v kh hu, m cng

khng quen nh kh hu hc no hi cho r ngn ngnh.
Nhng trc ci cnh trc cy ngy cng m rng y, ti c thc
mc: khng bit nhng trn lt my nm nay Trung v Nam
Trung B c phn no do m ra? Cnh rng Ty Nguyn l
cnh rng ln cui cng ca nc ta. Nu ri y n trc cy i
nh nhiu vng rng min Bc, th ct v s c ma y

548

tri v cc Nam Trung B, c v min Ty Nam B, va thc ca

nc ta hin nay.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cn ngi Thng ? iu phi ni ngay l h khng du

canh - du c theo ngha ngi ta thng vit. Ta ni rng a
vc ca mi lng, d thuc dn tc no, u c ranh gii r rt,
v dn lng ny khng c quyn t rng lm ry trn khu canh
tc ca lng kia. Cng c khi h di lng i ni khc tm mt
vng t mu m hn, c bit khi b mt lng mnh nhiu ln
tn cng, m h th khng sc chng c. Kh lng bo rng
h chuyn du c. Canh tc, h lm ry theo li ha canh: t
rng, ri dng gy chc l m tra ht trn t rng tri cy.
Mi cch y mt s nm, h cha bit bn phn: tro t rng
l phn t nhin ca h. Sau vi ba nm canh tc trn mnh t
khai ph bng la, h phi chuyn qua khai ph mt mnh
khc, khi t c bc mu. t rng u, chuyn n khu
rng mi no, iu khng ph thuc vo thch tng lc ca
mi gia nh, m tun th mt quy tc nht nh, dn tc no
c quy tc y, cht lng cn ty nhng t nhiu chp nhn quyn
kim sot ca t chc qun l lng. Nh dn tc hc Php
Cngmintx (G. Condominas) tng chng kin cch lm ca
mt lng Mnng Ga c Lc: sp qua nm mi, cc gi lng,
trong s c mt thy cng, dng bi ton m quy nh mt
cnh rng mi cho c lng sang nm n y lm ry, mt cnh
rng m t lu dn lng cha ng n. Cc gi lng cn cn
c vo s ngi ca tng gia nh m phn cnh rng ra nhiu
mnh to nh khc nhau, chia cho cc nh. Tt nhin, y ch
l mt cch, gia nhiu cch ca nhiu dn tc. D cch no i
na, sau my chc nm chuyn t lm ry khp khu canh tc
ca lng, ngi ta quay v ch c nay thnh rng tr li. Nh
vy m gi l du canh, th st cha ? M d c l du canh

549

chng na, th iu quan trng l rng khng b vnh vin hy

hoi. Tm li, pht rng sng, nhng vn ch cho rng ti
sinh, vn nui dng rng, v tiu dit rng ng ngha vi t
tiu dit mnh.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

iu quan trng l ngi Thng cm nhn cnh ph rng

din ra hng ngy trc mt h nh th no ? V phi lm
nhng g cn vic ph rng li ? i Ty Nguyn v nhng
chuyn khc, ti cha c dp t cc cu hi y cho mt ngi
Thng ra ph, cng khng phi ngi cn b hay tr thc
Thng. C ln, gia ba ru, ti my ming hi my ngi
Thng, ton cn b c. Mt anh tr li y nh ngi Vit th
thi: ph rng nhiu qu, th cng c th bt li cho sn xut,
nhng... Cn nhng anh khc th khng ni g. Gi , hay khng
c g ni ? Nht l khi h thay i mi trng sng, v
rng, i vi h, khng cn l khung cnh hng ngy nh xa.
Ch cn on nh na thi, on nh c phn no hay phn
y. Ngi Thng, trong cuc sng hng ngy ca h, khng ph
rng, tri li, nui dng rng. Nhng ng n gin hiu rng
y ch l phn ng, hay mt kinh nghim mang tnh cht kinh
t. Khng phi vy, n i vo tm thc ca ngi Thng, c
th ni vo v thc.

ht

tp

://

yo

Mt nhn xt nh thi, nhng cng c ngha no y.

Nh ca h bin ng kh nhiu t dn tc ny qua dn tc
kia. Nhng ci chung cho ngi Thng khp Ty Nguyn l
khu c tr ca h khng h c cy. Nay, v mt ni y, c
i thay, nhng cha nhiu, nht l cha ph bin. Nm trong
mt nh Thng, d thuc dn tc no, vo mt tra chang
chang nng, mt ngi Vit nh ti cm thy kh chu: Sao li
khng trng cy cnh nh cho c bng mt nh, t nht th cng
mt mt ? Ni g n ngi Vit, ch ngi Mng, ngi Thi,

550

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngi Ty ngoi Bc cng nh nh sn ngi Thng, nh ca

h li rng ngang hn, mi nh cao hn mi nh Thng, nn
khng kh trong nh, vo ma h, mt hn nhiu. y th m
trong khu c tr ca h, nhiu khi c trong vn nh, thng c
cy. Nhn ch khc c phn l mt , ngi mi n Ty
Nguyn d ngh rng ngi Thng khng thch rng, v rng
ch l ci h phi chp nhn, nh chp nhn. C l nh mt th
nh mnh. Khng phi th. Ngay st khu c tr ca tng lng
Thng, v bao vy khu y li, l rng. Bc vi bc khi
khu c tr, cn lu mi n ry, ngi Thng phi i trong
rng. Ngy xa, trc khi ngi Php n, cha c ng ci,
m i t lng ny qua lng kia, t vng ny qua vng kia,
thm b con, d l hi, hay bun bn, h ch yu i trn
ng mn trong rng, hai bn l cy cao. Ngi cht c chn
khu nh m st khu c tr v pha Ty, gia mt cnh rng
nh dnh cho vic y, d cho cy y c tha hn so vi rng
thc, dnh ch cho cc nh m. Trong ma ry, mi ngi
trong lng, tr tr em v nhng ngi gi khng cn lao ng
c na, ai ny u c mt ngoi ry, ngha l gia rng, t
sng sm n chiu ti. Vo nhng ngy y, khu c tr v tng
ngi nh y ch l ni ngh ngi ban m, ly li sc hm
sau li lao ng sut ngy gia rng. Ngi Thng sng sut
i vi rng. V to mt mt i lp cho rng - v c dn tc
no, c ngi no li khng i hi lun phin cuc sng ca
mnh gia nhng mt i lp, lm nn nhp sng: ci - khc,
sng - cht, lm n - ngh ngi, nghim tc - vui chi, cng
thng - th dn... -, ngi Thng, d thuc dn tc no, khng
gi li cy, khng trng cy trong khu c tr lng h. u hm,
ngi vi nhau cnh ca s hay trn sn ngoi m tm s, trn
u l mt bu tri y sao, tnh t v thanh thn bit bao!
Ngi Vit khng sng vi rng, v khng quen rng. Th m h

551

.c

om

li thch hng mt trong vn nh, trng cy c dc ng lng,

quanh lng. Ngi Mng, ngi Thi, ngi Ty, tuy min
ni, vn khng sng vi rng. H c tr ven cc thung lng chn
ni, v c bn lm la nc trong thung lng, sut ngy sng v
lao ng trong mt khng gian t my, thong hn nhiu so vi
khng gian ca ngi Thng. Khng l rng h cng cn cy
trong khu c tr.

ol

og

is

ts

Mt bng chng na v v tr rng trong tm thc ca

ngi Thng l s am hiu ca h v rng. Phi ni n g,
nhng th l, k c l thuc v l nhum, nhng th c n c,
nhng c thuc, nh loi sm ni Ngc Linh (Bc Ty Nguyn)
ri nhng sn phm khc na ca rng, m ngi Thng bit
r cng dng v s dng t lu i.

un

ga

nt

hr

op

Nhng iu ni trn mi l nhng , nhng cch nhn

cha phi l lp lun hon chnh bin minh cho mi quan h
khng kht gia ngi Thng v rng, mt mt chnh trong np
sng, hay vn ha hiu theo ngha dn tc hc, ca cc dn tc
Thng. Nhng t nht th chng cng h c mt cnh ca s
ta nhn vo chnh gia vn , bng cp mt bnh tnh hn,
ri t tm cch cu rng.

ht

tp

://

yo

Sau ph rng, hin tng ni bt nht trong cc mt tiu

cc ang hin hin Ty Nguyn, cn mt mt na, quan trng
khng km my, m cng tng hp, ngha l bao gm nhiu kha
cnh khc nhau: Thi ca cn b ta i vi phong tc, tp
qun c truyn ca cc dn tc Thng. Trn dm di tin ln
ch ngha x hi, nhiu nt ca np sng c t chng, s mt i,
qua nhng cuc ci cch kinh t v x hi. Ci l tt yu. Cn
nhiu nt, v khng mu thun g vi cuc sng mi, s c bo
lu trong mt thi gian di. C nhng nt, nhn b ngoi th c
v nh ngc vi t tng mi, nhng cng c bo lu, v gn

552

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

qu cht vi np sng ca dn tc. Mt v d l tc th cng t

tin ca ngi Vit. Cho n nay, qua hn bn chc nm
Cch mng ri, m n nh no nng thn ln th, k c
nh cn b, m cn b cao cp hn hoi, ti cng thy mt ch
dnh ring cho vic th phng . nng thn th vn cn bn
th gian gia, tuy n gin hn nhiu so vi xa. thnh th,
v ni qu cht, mi gia nh thng ch chim mt phng con,
nn khng cn bn th na, ch th c th l mt ci trang nh
nh ln vch, thm ch mt ch dnh ring u t, th
chng nhiu g, ch mt bc nh v mt bt nhang, i khi ch
mt bt nhang thi, nhng u c. Gi cng vy, n gin i
nhiu, khng cn mm cao c y nh xa, nhng t nht cng
ni chui, chn ru, khng cn my ai tin rng ng b hay cha
m mnh v y m n chui, ung ru. Nhng khi ng trc
bn th hay ch th m ni, th tng ngi u gi thi thnh
knh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Trong trng hp dn tc Vit, trc nhng du tch ph

bin v cn m nh th ca np th phng t tin, khng ai
ly lm l. Ngi ta xem l hin nhin. Nhng i vi nhng
dn tc t ngi, khng phi lun lun nh vy. Mt v d l tc
mo trong m tang Mng. Ngi hnh l, tc b mo phi mo
qua nhiu m, ngha l ngm ln ng mo, nhng tang ca di
qua b nhc li vi ngi cht, v ng thi vi c mi ngi
sng ang ngi d l, ngha c truyn m ngi Mng gn cho
ci sng v ci cht. Trong li mo Mng, cng nh trong ni
dung ca tc th phng t tin ngi Vit, khng thiu g
nhng tn ng ca m tn. Nhng ci chnh tot ln t li mo
l mt tinh thn nhn bn phi ni l c mt khng hai: mi
gn b cht ch gia ngi sng v ngi cht, c gia ci sng
v ci cht, ni au kh ca mi ngi sng ang c mt y

553

trc bui ra i ca mt ngi quen mi y cn sng vi mnh,

mi quyn luyn khn ngui ca ngi cht lc chia tay vi
ngi thn ca mnh, c vi con tru, con ch trong nh... Ngi
Mng m mo lm.

om

Ni dng di v ngi Mng v ngi Vit nh vy cho

vn r ra hn, trc khi quay v vi ngi Thng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

V thi ca cn b i vi phong tc tp qun ca cc

dn tc Thng, cn mt mt na bo l tiu cc cng c,
nhng ni cho r hn m khng ra v cng iu, th l mt
khong trng, mt ci thiu. Nhiu cn b x hin nay Gia Lai
- Kon Tum, khi n lm vic vi mt lng khng phi lng mnh,
u c x nh mi cn b x khp ni trong nc: n ni dt
khot, gii quyt nhanh nhn, khng phi l dng ging k c
u, ngi Thng ni chung khng c tt y, nhng c x ng
v tr lnh o ca mnh. Tri li, khi v lm vic vi chnh lng
ca mnh, th anh d dt hn nhiu. Bn c s bo: cn b Vit
cng th thi, k c cn b cao cp khi v lng. ng. Nhng cn
b x ngi Vit th c trnh, cc chng mi lm vic vi lng
mnh; trong ng y hay y ban x, thiu g nhng ng ch
ngi lng khc. T tr s v n nh, anh ch cn l ngi dn
nh mi ngi khc trong lng, ti ti cng qua nh ny nh kia
chi, ni chuyn bao ng, c ai hi n chnh sch th ni mt
cu chiu l, thnh thong cng tranh lun, nhng gi v tr
ngang hng vi mi ngi ngi . Cn a s cn b cao cp, c
v lng chi, th c gng n ni sao cho khi pht lng ngi,
nht l b con ca mnh, ri rt lui... c trt t. Cn b Thng
khng hon ton th. c bit khi tuyn b iu g mi v chnh
sch i vi dn lng mnh, anh tranh th trc kin ca
nhng ngi c tui, m n nay ngi ta u tip tc gi l gi
lng, khng kp hi trc th va trnh by va lun a mt

554

is

ts

.c

om

v pha cc c, ch mong mt thi ng tnh. Cc gi cng

ng mc lm, vn ni thng, ni thc, cng tranh lun vi
nhau , ra nh th tt, cha ra nh th thi, d th no th sng
sm hm sau cc c li tip tc cng con chu i ry nh thng
l... Khng khi c nhng lc kh khn , c bit khi xy ra mu
thun ln gia kin ca cc gi v chnh sch m cn b x
truyn t. Trong nhng trng hp nh th, ngi cn b x
kh x lm: c cho l cc gi ni ng i, nhng bn thn anh
u phi l ngi lm ra chnh sch, m ch l ngi truyn t
kin ca cp trn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

C l cng cn dng mt chc y, tm li c cu c

truyn ca x hi Thng. Qua nhiu on trn, ti ni rng,
d thuc dn tc no, ngi Thng u sng thnh tng lng
c lp hay t tr. c lp l khng ph thuc vo lng khc,
gia cc lng gn nhau ch c quan h giao ho, hn nhn, bun
bn..., v thng hoc, nu c mu thun khng gii quyt c
gia h vi nhau, th quan h chin tranh, nhng ch trong mt
thi gian no . y, lng khng gn vi nc, nh trong
trng hp x hi Vit, thnh lng nc, m lng l nc.
Tuy nhin, t bao gi khng r, nhng t nht cng t khi ngi
Php n Ty Nguyn trong na cui th k XIX, th h gp
tnh trng sau y: ti nhiu vng, c t trng ln, gi
l th lnh cng c, m quyn lc bao trm ln mt s lng,
nhiu t ty tng trng hp. S ln c l l th lnh chin tranh,
tng chng li qun Php khi chng mi n Ty Nguyn, m
ngi Php, khi thit lp xong quyn lc ca h, v hiu ha
i, ri loi b dn. t nht cng c mt ch th lnh tn gio,
vi cc Vua La v Vua Nc m ta nhc n, nay cn
li du tch m Bc Ty Nguyn. Khng r trc kia c
cha, nhng trong thi thuc a tnh c Lc ngy nay, st

555

og

is

ts

.c

om

bin gii vi H Lo v ng Campuchia, li ra i mt ch

t trng bun bn c ngi Php chp nhn, ch tn ti c
my mi nm, gn y khng cn na. Cho n nay, cha ai
nghin cu cc ch th lnh khc nhau cho c u c a.
iu bit c kh chc l nhng lng c t di quyn lc
ca mt th lnh phi lm trn mt s bn phn no i vi
th lnh, thm ch phi cng np, nhng tng lng vn gi
nguyn c cu kinh t v x hi ca mnh. V th, ti gi l lng
t tr. T tr ch, tuy ph thuc vo th lnh, lng vn gi sinh
hot ring ca mnh, nh khi cha ph thuc, th lnh khng
xen vo y.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

V c cu kinh t ca mo lng Thng c truyn, d c

lp hay t tr, ch cn nhc li rng t trng trt, tc ry, v
c chu chuyn t cnh rng ny qua cnh rng kia trn khu
canh tc ca lng, nn qua bao i ri m vn l t chung ca
lng, khng b ph thuc vo quyn s hu t nhn ca ngi
no c, d ngi y l gi lng hay ngi cm u lng. Trn
bi cnh kinh t , c cu x hi ca tng lng Thng lp li
cch t chc rt dn ch ca thit ch m ngghen trc y
tng gi l cng x nng thn hay cng x nng nghip.
ni cho gn, c th biu hin c cu bng mt hnh v gm ba
vng trn ng tm, tng t nh ci bia tp bn. Vng nh
nht trung tm l t trng lng, hay, ni nh ngi Vit
vng Thng, l ch lng. Vng gia bc st vng nh nht l
tp th cc gi lng, mt th hi ng, c th ni l hi ng
b lo. Vng ngoi cng l ton dn lng, trong a s cc
trng hp l nhng i din ca mi gia nh trong lng. i vo
chi tit, c nhng khc bit gia dn tc ny vi dn tc kia, gia
cc ngnh khc nhau ca mt dn tc. Ch lng, dn tc ny,
c th do cc gi lng ch nh gia h vi nhau, khi ch lng

556

og

is

ts

.c

om

c va qua i, hoc do c lng c ln, nhng, dn tc khc, li

cha truyn con ni. D l g, d c uy tn n my, ch lng
Thng, ni chung, khng phi l ngi c ton quyn i vi
mi chuyn to nh ca lng: trn danh ngha, ng l ngi c
sut mi ngi trong lng thc hin nhng quyt nh ca tp
th cc gi lng. Gp nhng trng hp gay cn qu, hay
nhng vn qu ln, m cc gi lng khng c kin dt
khot - di lng i xa, x tr mt ngi phm ti qu nng, nh
lon lun vi b con gn; gy chin vi lng khc; ging ha vi
lng th..., th ch lng phi mi mi ngi trong lng, hay i
din ca cc gia nh, hp li m bn. Tng lng ni ring, trong
ni b ca n, vn hnh theo c ch dn ch y.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Trong thi Php thuc, c cu va trnh by vn c bn

c bo lu, mc du tng lng khng cn hon ton c lp
hay t tr nh xa na, m bt u b chi phi bi cc cp hnh
chnh do ngi Php p t ln trn lng. Cn t khi min Nam
c gii phng, di ch ta, c cu ni trn b gii th. V
hnh chnh, tng lng khng cn l mt chnh th na, m nay
l yu t cu thnh ca n v hnh chnh thuc cp thp nht:
x. Mi lng c tr thnh mt thn trong x mi, chu s iu
hnh v lnh o ca ng u v U ban nhn dn x. Ch
lng khng cn na, nhng ch cho thn trng. Nhng nu
nh ch lng xa thng l mt gi lng, v c mt y
c sut dn lng thi hnh nhng quyt nh ca tp th cc
gi lng, trong mt s trng hp l ca ton dn lng, th, tri
li, thn trng ngy nay l ngi truyn t kin ca x, cng
dn lng (hay dn thn) thi hnh nhng quyt nh ca x. Tt
nhin, ng y v y ban x cng l nhng c quan c bu
ln. Nhng vic bu bn y, mt nt d thy ca nn dn ch
mi, ly x lm khung hin hin, cn np sng dn ch ca x

557

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hi Thng c truyn th tot ln ngay t khi sinh hot lng, c

th ni l t cuc sng hng ngy ca tng ngi Thng. Nh
vy, t gii phng, nn dn ch trong ngi Thng mi
y cn sng hng ngy, gi li c y xa ln mt nc, khng
cn st sn h na. M cp x th mc x, tuyt i a s nng
dn Thng vn ch yu sng trong lng c, vi lng c, lao
ng trn khu canh tc ca lng c. a vc ca lng c c b ct
xn, i khi n hai ln, lm trng hay nng trng mc ln
cnh lng c, trn t ca lng c, lng kinh t mi cng vy,
ng ln th d i hn xa, nhng cuc sng hng ngy ca
ngi nng dn Thng cha thay i l bao. Khng l rng, mt
mt, th tp th cc gi lng, v danh ngha, khng cn na,
mt khc, t nht cng quanh mt vi kha cnh ca cuc sng
tp th trong lng mc, ngi nng dn Thng vn hng v
nhng ngi cao nin, m trong thm tm ln qua li ni h xem
l gi lng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Tp th gi lng khng phi l t chc c nht v

song, ch c mt trong x hi Thng c truyn. Tri li, n l
hin thn ca c ch gi l lo quyn tng c quan st
nhiu ni: mt s vng chu u trc C c gio, chu M
trc v ngay sau khi ngi u n, nht l chu Phi en, hu
khp chu Phi en m trong thi mi gn y thi... mc hon
chnh nht, n hin ln trong t chc rng ln hn m dn tc
hc quen gi l thit ch cc lp tui. i tng ngi c chia
lm nhiu chng ni tip nhau, mi chng l mt lp tui, v
c nh du bi mt mc tui tc. Bc t chng ny qua
chng kia, t lp tui ny qua lp tui kia, con ngi c khi
phi tri qua mt cuc th thch, thng th c l nghi hp
thc ha bc chuyn. Mi chng mi l mt bc tin thn: qua
chng mi, con ngi c x hi trng hn, so vi hi cn

558

op

ol

og

is

ts

.c

om

chng c, c hng nhiu quyn li hn, ch yu l quyn li

tinh thn, nhng chnh v th m gnh thm bn phn i vi
tp th, vi dn lng. V bc vo tui gi th con ngi tr
thnh b lo, tc gi lng, c mi ngi lng ht sc v n,
c quyn v trch nhim bn bc mi vic quan trng ca lng.
Ti mt s vng chu Phi en, trong tng lng, ngoi thit ch
cc lp tui dnh cho nam gii, cn c nhng t chc y, nhng
dnh cho n gii. Ph bin mt thi n mc nh va ni trn,
thit ch cc lp tui l con rt t nhin ca cc x hi cha
phn ha giai cp v tng lp mt cch r rt, trn c s mt nn
kinh t s khai, pht trin chm chp. Trong nhng x hi mi
t n mc y, ngi ny c v tr x hi cao hn ngi kia
chnh l c bn nh tui tc, nh kinh nghim tch ly c qua
nm thng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

iu ng ni y l cc x hi Thng ang giai on

cui mc pht trin y, bng gn y c iu kin vt mt
lc nhiu bc m bc ngay vo con ng tin ln ch ngha x
hi. Vt nhiu bc, l nhn vo xu th lch s m ni. Ch
thc ra, cho n hm nay, i sng vt cht ca ngi Thng
cha c nng ln l bao. Mt vi lng c in, v gn trm
in ca huyn. c rung nc v la nc, m nng sut cao
hn la ry nhiu, nhng ch hn ch mt vi vng c t
trng thi, mc du trung ng v tnh c sc u t xy
dng thy li. Kinh t vn vn l mt t thi M ti mt s
lng st cc th ln, nay c m rng ra t nhiu, vi c ph,
v bc u c h tiu, nhng cha phi trong tm tay ca
mi lng Thng. Nhc im ny, tin th th ni lun, c l
xut pht t ch c ra, c tuyn truyn, vn ng, c c c
quan ph trch ca tng tnh na, nhng ch dng li y, bao
nm nay vn thiu hn khu hng dn c th cho tng gia

559

og

is

ts

.c

om

nh nng dn Thng mt. M chuyn t mt cch lm n ny

qua mt cch khc hn l vic cc kh, kh ngay t k thut,
cha ni n chuyn tng gia nh lm vn c ph, ch, h
tiu... phi bit tnh ton i vi th trng, iu m ngi nng
dn Thng cha quen, v bao i ri ch t cp - t tc trn ry
ca mnh. D sao, sau hn c mi ba nm, xin nhc li, i
sng ngi Thng nhc nhch ri, nhng ch mi nhc
nhch, cha bin i l bao, hin li vp phi kh khn v lng
thc. Tnh trng ny s cn ko di. M trong tng lai xa, cuc
sng y c tin cao n my, th tuyt i a s ngi Thng
vn sng vi t ai, vi rng na, nu ri y trung ng chp
nhn tr rng li cho ngi Thng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

Mt nhn xt khc, khng phi khng l th. T kinh t

c bn l, s s, qua mt nn kinh t cha c din mo lm
nhng lm le tin ln ch ngha x hi, bc chuyn , nh ta
bit, l mt bc nhy vt. y th m, t ci c n ci mi,
khng phi khng c nhng mt tng t nhau, nhc nh n
nhau. Mt ln nht, m s tn ti lu di, l quyn s hu v
t ai, t trng trt v rng, khng trong tay ca c nhn
no c: trong x hi s s y l quyn s hu tp th ca tng
cng ng nh, ca tng lng; trn ngng ca m ra trc
ng di n ch ngha x hi, th l quyn s hu ca Nh
nc, phn no cn l s hu ca lng (thn), ni cho ng
hn l ca x. Hai tnh trng c - mi khng phi l mt,
nhng nhc nh n nhau, cng khc hn v quyn s hu t
nhn i vi rung t ra i t nhiu th k trc y ng
bng, trong x hi Vit. Cho d ri y nh nc c tr rng li
cho ngi Thng, th tng ngi Thng mt s c quyn s
dng, thng qua khu khon ca x hay ca thn, ch khng c
quyn t hu i vi rng. Khng s ch n in mc ra li !

560

.c

om

Hai quan h sn xut khc nhau xa, nhng c i nt gn nhau,

nht thit ph ra nhng mt tng t nhau trong np sng ni
chung. iu chc chn l np sng x hi ch ngha sau ny
Ty Nguyn, d c thot ra t mt nn sn xut v thu nhp cao
n my, nht thit phi l np sng tp th ca ngi Thng,
tuy tnh tp th s c m rng ra n mc nay ta khng lng
c, s khng cn co li trong ring mt lng nh gn y.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Trong hon cnh , ti sao khng chnh thc ha t chc

cc gi lng i, m c lng lng cho n tn ti nh mt du
tch thi, thm ch, trong mt s trng hp, nh mt cnh hay
phn i? C gi lng l gi lng trong tng lng (thn).
l v danh ngha. Cn v mt tc dng thc tin m ni, ti
sao khng tp hp cc gi ca nhiu lng (thn) li thnh mt
th hi ng hp u k, c gi l hi ng cc gi lng i, bn
cnh ng y v y ban x? Cc gi s hc tp chnh sch mi
trc dn thng trong tng lng (thn), nht l c iu kin
gp kin v cch lm n v t chc lm n vi cc c quan lnh
o v iu hnh cp x. iu , cc gi chc chn lm
c, vi kinh nghim dy dn ca nhng ngi am hiu rng,
tng sng lu nht vi rng. Cp huyn cng cn mt hi ng
nh th, v rng, nu c tr li cho ngi Thng, nhiu khi
i hi s hp tc ca nhiu x trong cng huyn. Tt nhin, s
lng thnh vin trong hi ng cp huyn s b hn ch li,
khng phi bao gm mi gi lng ca tt c cc lng (thn), cc
x, m ch l i din ca cc gi y, do cc gi y c ln, c
theo cung cch ring ca h. Hi ng cc gi lng s l du
ni gia thi s s xa xm vi thi hin i nng bng, nhng,
ngay trc mt, s ni vi dn tc Thng, m khng cn phi
thng qua li, rng vn ha c truyn ca h c tn trng v
tip ni.

561

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nhng iu ni v nn ph rng v vic khng bit n

vai tr ca cc gi lng l hai khuyt v nhc im tng hp,
c l d thy nht trong chnh sch dn tc ang c p dng
Ty Nguyn.

562

om

T nh ngha ca vn ha

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Cho n nay, cha phi mi ngi ng vi nhau tt

c v nh ngha ca vn ha. Ch cn nhc li rng, t nm
1952, hai nh M Kroib (A.L.Kroeber) v Klc Klchn
(C.Kluckholn) trch lc c trn di ba trm nh ngha,
m cc tc gi khc nhau ca nhiu nc tng pht ra t trc
na cho n lc by gi(1). Tt nhin, khng phi trong tng
trng hp no cc nh ngha y cng thng nht vi nhau, hay
c th ha hp vi nhau b sung cho nhau. D sao, vn c th
cn c vo y bc u nhn thc ni dung ca hai ch vn
ha, hng t cc tc gi khc bc thm mt bc vo nhng
mnh t c th hn.

un

ga

C hc cc bc i trc, cng thm vo y i t suy ngh

ring t ca mt ngi lm dn tc hc trn in d, ti thy c
th ch quan thu hp khong cch gia cc kiu nhn khc
nhau, ri ch cn soi vo vn ha t hai gc na thi:

://

yo

- Gc rng, cng c th gi l gc nhn dn tc hc, d cho

n l gc chung ca nhiu ngnh khoa hc x hi;

ht

tp

- Gc hp, thng dng trong cuc sng hng ngy, m ti

tm gi l gc nhn bo ch.
Quanh gc th nht, gc nhn dn tc hc, c mt iu c
th ni ngay. D c khc nhau n my i chng na, khc nhau
v x s xut thn, v thi im hot ng, v thc h tn gio
hay trit hc, v trng phi khoa hc h chp nhn v bo v,

563

.c

om

v x hi h chn lm i tng kho st... th i a s cc nh

dn tc hc u thng nht v mc ch chung m h eo ui
khi lm ngh. Mc ch y l tm hiu vn ho ca tng x hi,
ni cho dn tc hc hn l ca tng cng ng, y c th ch
l mt lng, hay mt tp hp gm nhiu lng, thng l mt dn
tc, c khi l c mt nc, thm ch mt khu vc ln gm nhiu
nc gn gi nhau v nhiu mt.

og

is

ts

Vn ha, nh vy, khng t hn ch vo mt s biu hin

ca cuc sng tinh thn. N l ton b cuc sng - c vt cht,
x hi, tinh thn - ca tng cng ng. Ton b cuc sng. Chnh
v th m nhiu nh dn tc hc, qua my mi nm gn y, c
xu hng thay th hai ch vn ha bng np sng.

ga

nt

hr

op

ol

C mi, m ti vn khng lm sao nh c nh dn tc

hc no pht biu mt cu kh git gn v vn ha. Nu l
nh ngha, th y hn l nh ngha ngn gn nht, tuy khng
nht thit l y nht. i khi, ng ta (hay b ta) nhn xt
nh sau: Tt c nhng g khng phi l thin nhin u l vn
ha.

ht

tp

://

yo

un

Qu vy, trc nhng i hi a dng ca cuc sng hng

ngy, hu ht mi loi ng vt, k c ng vt cao cp sau loi
ngi, nh tinh tinh, hay i i, u phn ng bng bn nng
vn c ca loi mnh. Bn nng l vn c do cng l thin
nhin. Ring loi ngi cng c bn nng, v nhiu khi con
ngi cng hnh ng theo bn nng: nhng lc khc, ci, s
hi, thch th, n ung, giao hp... Nhng cc bn nng y, t
thu tng con ngi mi ra i, b x hi bn ngoi n - d
y ch l m, l ch, l v... - kim sot dn. Cng ln dn, con
ngi cng b ch ng, c x hi thng qua gia nh v nhiu
t chc rng ri hn - ta, chng hn l h hng, lng xm,
trng hc, cc on th x hi v chnh tr... - m tng bc

564

truyn cho nhng cch ng x nht nh trc tng trng hp

c th ca i sng.

.c

om

Cn nhng bn nng khng th no chn ng c, v

chng gn qu cht vi s sng, nh n ung, giao hp..., c cht
na, th tng cng ng vn ha ha chng ln bng nhng
nghi thc x hi hay tn gio, m hiu qu cui cng l kim ta
chng li trong vng cng ng chp nhn c.

og

is

ts

Sau y l mt s v d, mi v d minh ha cho mt mt

ca vn ha: vt cht, x hi, tinh thn. Nhng khng v d ch
v d, m cn da vo th i su thm t cht vo nh
ngha ca vn ha:

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

- Thc ra, tng nn vn ha, xt cho cng, u l hu qu

ca vic tng cng ng, tn ti, phi thch ng vi thin
nhin bao quanh n. ng bng, chng hn, ngi Vit (hay
Kinh) trng la nc; trong khi , dc Trng Sn hay trn cao
nguyn, cc tc Thng ch yu l trng la mc trn t kh.
Tt nhin, v d trn ch a ra mt nt vn ha, mt nt vt
cht, cha cp n ton b nn vn ha, d Thng hay Vit.
C mt iu cn c nhn mnh thm. Trc sc cn tr m
thin nhin gy ra i vi cuc sng ca mnh, con ngi khng
th vt qua thun bng bn nng nh cc ng vt khc, m
ch c th i u bng cch cng cng ng mnh ci to thin
nhin, thay i b mt ca n, buc n khng cn l thin nhin
nh c na, bt n phc v li mnh. Nh th, ta cng thy r
hn bn nng cng l thin nhin, do m i lp vi vn ha
(nu chp nhn nh ngha m tc gi m ti nh qun tn).
- Thun ha thin nhin u phi l cng vic ca tng c
nhn l t. Nh ta bit, n khng vin n bn nng c sn
trong tng con ngi, m i s hp tc cht ch ca mi ngi

565

og

is

ts

.c

om

trong tng cng ng gia mt thin nhin ring bit. V gi

cho mt lin kt y, tng cng ng, ty trng hp c th ca
mnh, phi t ra nhng quy tc t chc ring bit, vn khng
c ngay t u trong bn nng ca loi ngi: nhm nh ng
huyt, trong mi trng cht hp ca tng xch o(2); th tc v
b lc trong mi trng rng thong ca ng c(3); cng x nh
c, khi con ngi ang chuyn qua trng trt(4); tng vng gm
nhiu cng x nh th tc v b lc. Mi th tc l mt nhm
ng huyt, nhiu th tc cng ngn ng v tp qun lin kt li
thnh mt b lc(5). Ly nhau, phi ly ngoi th tc (ngoi
hn), nhng trong cng b lc (ni hn).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

- C l ch cn phi nhiu li quanh cc biu hin tinh

thn ca vn ha. trn, ti ni rng mt s bn nng, v
gn qu cht vi s sng , khng th hon ton b chn ng,
m c vn ha ha ln bng nghi thc x hi hay tn gio:
php n ung, cch c x vi nhau trong gia nh v ngoi x
hi, m ci, c m tang na... Ring v cc biu hin tn
gio, c th ni rng chng hng n ch p t li mt nhu
cu, m ch con ngi, gia cc ng vt cao cp nay cn y,
mi c: thc mc v gc gc v tng lai ca th gii m mnh
hng ngy gp cng ci to; thc mc v m qua v ngy mai
ca ci hm nay m mnh ang sng. Nhng, ngh cho cng, c
tm xem y l mt th bn nng khng chn ng c, m
tng cng ng phi tha mn, d ch n mt mc no , cho
mi thnh vin ca mnh. Tha mn trn bnh din tng cng
ng, ng nhin . V tha mn c bng nghi thc, c th ni
ch yu bng nghi thc.
Cui cng, vi c im ca vn ha ni chung, khng tnh
n ch n thuc cng ng no:
- Tng m thc ng x khng phi l con ca kinh

566

om

nghim c nhn, hay kinh nghim ca ring mt th h. L m

thc, m m thc no ch l sn phm ca tp th, n d dng
c truyn t t th h trc n th h sau, c th m c
gn gi qua thi gian lu di. V truyn t, nh ni, thng
qua cc t chc x hi, t gia nh n nhng t chc ln hn;

op

ol

og

is

ts

.c

- Hn na, cc m thc khng ng ring mi m thc mt

mnh m an vo nhau, tc ng ln nhau, b sung cho nhau,
iu chnh nhau, hp thnh mt tng th cn bng, m nh dn
tc hc gi l mt nn vn ha, hay mt np sng. Ni mt cch
khc, nhng thnh phn khc nhau ca mt nn vn ha khng
lun lun mu thun vi nhau, khng trin min xung t ln
nhau, khng quyt lit loi tr nhau, v iu m bo cho
mi c nhn trong cng ng mt nhn cch tng i thng
nht;

un

ga

nt

hr

- Tuy ng li thnh nhng m thc, vn ha khng v vy

m ng li qua thi gian. Sn xut c nng ln cao, chng
hn, nhu cu tng ngi trong cng ng, t n ung tr i,
khng cn nh c, v i hi nhng ng x mi, min sao cho
nhng nt mi ny, khi va c tip thu, khng o ln h
thng nhng m thc c hu.

ht

tp

://

yo

Sau rt, lch s cho n hm nay l cuc chuyn bin di

hn t phng thc sn xut ny qua phng thc sn xut kia.
Chuyn bin chm chm thi, rt chm, qua hng trm nm,
phi l hng nghn nm vo bui u ca thi k lch s, c khi
hn th. Tin tin, nh ngi ta thng ni. Nhng khi mt
quan h sn xut mi hnh thnh, i din cho mt phng
thc c c cng li, th tt yu n ra khng hong. mt sau
sn khu, l mt cuc khng hong khng phi lun lun l mt
cho lch s nhn din, nhng lu di hn: khng hong vn ha.
Nhng m thc ng x mi i thay th nhng m thc c,

567

.c

om

thm ch i ph v nn vn ha c, dnh ch ra i cho mt nn

vn ha mi. Lu di hn, v khng hong vn ha l mt
t khi cha bng n khng hong chnh tr, v c th ko di
na khi khng hong chnh tr chm dt. D sao, khng
hong, c vn ha ln chnh tr, ngn hn nhiu, so vi nhng
bin i tin tin ca sc sn xut. Nc ta, cng nh nhiu
nc khc trn th gii, hin ang chng kin mt cuc khng
hong vn ha to ln v nhiu mt, c th ni l cha tng thy.

ol

og

is

ts

K ra, quanh hai ch vn ha hiu theo ngha dn tc

hc, ngi ta cn bn ci nhiu na, i vo nhiu c tnh v
kha cnh t m hn. Nhng ch th ny thi, tng cng hm
hm mi chng ta ra i t y m t to cho mnh mt nim
ban u v vn ha, vn ha dc gc nhn dn tc hc.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Cn v gc nhn gi l bo ch, ti s c gng ni cng gn

cng tt. Khng phi khng c g ni, m bi v khoanh vn
li thc qu gay go. Gc nhn th hp hn, so vi gc dn tc
hc, v khng ta ra khp mi mt - vt cht, x hi, tinh thn
- ca cuc sng trong tng cng ng qua tng thi k mt.
Nhng ngha gn cho n, do khng c cu thc trong khun
kh ca tng ngnh khoa hc c th, tri li, ph thuc vo
nhng bin ng ca cuc sng hng ngy tng ni, tng lc,
li kh mng lung. Hn na, cho n nay ti cha c tip xc
vi mt cng trnh no nghim chnh m khim tn, nh cun
sch ca Kroib v Klchn(6), nhm tng kt li ngha ca hai
ch vn ha di gc nhn bo ch.

ht

Trong cc ngn ng u chu, t vn ha (culture trong

ting Php, ting Anh, Kultur trong ting c..., v nhng dng
tng t) vn c ngha l trng trt. Phi t cui th k XVIII
n mi c p dng vo con ngi v cc x hi khc nhau ca
con ngi, ch yu ch nhng kin thc m tng ngi v

568

is

ts

.c

om

tng x hi c th t n. M qu vy, nu hoa l, tri, c... l

kt qu ca trng trt theo ngha en, th kin thc l kt qu
ca trng trt theo ngha bng: mun t n kin thc, con
ngi v x hi phi tun t thc hin mi khu lao tc, t v
t cho n thu hoch. Ni mt cch khc, ch trng trt hiu
theo ngha bng (m ta dch ra ting Vit l vn ha) c gi
gn trong phn tinh thn ca vn ha nhn dc gc bo ch
loi khi ni dung ca n mi biu hin ca cuc sng vt cht
x hi. C th ni rng t vn ha hiu theo ngha vn tn ti
cho n hm nay.

ga

nt

hr

op

ol

og

Mt khc, ng tng rng dn tc hc, ngay t bui s

sinh, bit nhn vn ha di mt gc khc vi gc bo ch.
Khng, t khi mi ra i, n tip thu mt cch ht sc t
nhin ngha thng thng va ni trn ca t vn ha. Chng
th m mi n na sau ca th k XIX, khi dn tc hc hu
tr thnh mt ngnh khoa hc hn hoi v ring bit, Tail
(Tyler), mt nh nghin cu ni ting Anh ng thi, nh
ngha vn ha l mt tng th phc tp, bao gm kin thc, tn
ngng, lut php, o l, cc tp qun...

ht

tp

://

yo

un

Ta thy y, nh ngha ny khng ng mt cch r

rng n vn ha vt cht. Phi ch n na u ca th k XX
ny, th nh dn tc hc M Malinpxki (Malinowski), ri n
Hcxkivitx (Herskovits), mt nh dn tc hc M khc, mi a
thm vo nh ngha, v th nht c cng c sn xut v sn
phm tiu th, cn v th hai th cc k thut v nn sn xut
ni chung ca tng x hi. T y, c th ni th, dn tc hc
mi bt u nhn vn ha bng cp mt ring ca mnh, khc
vi cp mt thng thng m ti tm gi l cp mt bo ch.

Quay v vi vn ha nhn di gc bo ch, vn ha

c hiu l kin thc ca con ngi, ca x hi, iu p ngay

569

ol

og

is

ts

.c

om

vo mt l ngha ca n u c mi phn r mi. M h l !

th kin thc, nhng kin thc g mi c ch ? Ch ngha,
kin thc vn chng, kin thc khoa hc, tm c i ! Nhng
cn cc ngnh ngh thut, t ca ht, n ch, cho n v, hay
p tng ? Thc ra, trong cuc sng hng ngy, hai ch vn ha
c m rng ngha ra, hay b thu hp ngha li, iu ph
thuc vo tng ngi ni, ngi vit, vo tng cu chuyn c
em ra bn. Ngoi s t cc nh khoa hc x hi ra, c bit cc
nh dn tc hc, khng my ai em t vn ha ra lt i lt li
xem xt, phn tch. Ngi ta c ni, c dng: mt t nh mi
t y thi m ri chng my khi ngi ni v ngi nghe hiu
lm nhau, bi l, mi ln c dng n, hai ch vn ha u
c t vo mch c th ca cu chuyn ang bn. C th...

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

C th, cho n khi th chin II bng n, ri kt thc, cc

nc u-M, tng bc mt, ra khi hon cnh chin tranh,
chuyn sang thi hu chin. T n nay, gn nm mi nm
tri qua. Gia v vn ci mi ca thi hu chin, m ti
khng th no k ht ra y, c mt ci mi ni bt trn b mt
cuc sng hng ngy ca tng con ngi: ci mi trong np sng
gi l vn ha. Nhng cch ht mi, nhng iu ma mi,
nhng kiu cch mi trong kch, trong phim, nhng tiu thuyt
mi c xp vo nhiu th loi mi, c nhng mt mi trong n
ung, n mc, n chi... hng nm c tung ra th trng, li
cun theo rt nhiu ngi thuc nhiu tng lp v la tui,
khuy ng hn cuc sng hng ngy ln. Trc tnh hnh mi
, v kp thi i ph vi n, m i ph hng ngy, cc nh
bo c nhim v iu khin d lun ca cng chng, iu khin,
tt nhin, theo cch nhn ca t chc x hi hay chnh tr m t
bo ch l mt cng c, v iu khin thng qua vic phn nh,
phn tch nhng bin ng trong cuc sng hng ngy. Lm

570

cng vic ca mnh, cc nh bo thng vin n hai ch vn

ha, nh mt khi nim cn m h, nhng vn c v d dng.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mi ni qua nh vy, ngi nghe khng khi hiu rng, vi

thi hu chin ta ang sng hm nay, vn ha, vn ha di gc
bo ch y, t nhiu thay i ngha, ni cho ng hn l
m rng ngha. Trc kia, trong thi tin chin, vn ha phi l
kin thc, c th l kin thc c nhi nn li qua nhiu
nm t bin, nhng, d sao, vo bui u, vn c rt ra t
sch v, cn ngy nay th chic qun b l mt biu hin ca
vn ha. th, nu ngi mc bit mi qun i cho n phong
sng hn, nht l thm cht th vo bng cch nh vi ming
v, d qun cha thng, th y hn l biu hin cao ca vn
ha. M mt kiu qun th t nhiu l vn ha vt cht. Nh
vy, ch qua mt chic qun b, m vn ha di gc nhn bo
ch t nhiu nhch li gn vn ha hiu theo ngha dn tc
hc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Ngh nh th cha phi hon ton sai. V vn ha ngy

nay, vn ha di gc bo ch, hng v li sng hn l v
kin thc: li sng gp, ng sau l nhng bin i nhanh ca
x hi. D sao, cho n nay, vn ha bo ch v vn ha dn
tc hc vn cha ha li lm mt. Cy rung, di mt nh dn
tc hc, l vn ha , ni cho r hn l vn ha vt cht, v ngi
cy rung tt l ngi c vn ha , mc du ngi ta khng quen
ni th: bng cng vic ca mnh lm anh t ra nm vng mt
ng x c truyn qua nhiu i, trong khun kh ton b nn
vn ha ca dn tc anh. Nhng di con mt bo ch, ti
mun ni di con mt nhn vo cuc sng hng ngy, ngi i
cy kia khng nht thit c vn ha , v mt khi c bng
chng rng anh ta khng bit ch, do khng c sch c,
khng vit th c, th r rng anh l ngi v vn ha. Vn

571

ha di gc nhn bo ch, d hng v li sng hn l v

kin thc, vn cn quy chiu vo kin thc, vo sch v.

ts

.c

om

C iu rng thm nhun vn ha tinh thn n mc no

th mi c xem l ngi c vn ha ? Ci m h l ch ny.
Ngay sau Cch mng thng Tm, mt ngi Vit Nam m bit
c bit vit l ngi c vn ha. Nhng gi y, nng thn
min Bc, c l phi hc n cp II mi c xem l ngi c vn
ha. Cn thnh th, th cp III chng? Hay i hc? Thm ch,
sau i hc? Kh m tr li sao cho tha ng.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Cha ht, vn ha tinh thn khng ch l kin thc sch

v, l chuyn i hc. Cho n nay, chu Phi en, chu i
Dng..., nhiu dn tc cha c ch vit, cn s ngi qua nh
trng m bit c vit ngoi ng th khng ng. Nhng tng
dn tc li c mt nn vn ha, vn ha di gc dn tc hc.
Tng dn tc, ngoi cc biu hin ca vn ha vt cht v x hi
ra, cn c vn ha truyn ming, m nhc, v o, c khi c iu
khc na, tt c t nhiu gn vi tn gio. Vy nhng ngi sng
v t thc hin trong cc nn vn ha y, vn ha hiu theo
ngha dn tc hc, nht l nhng con ngi gn b vi cc ngh
thut va nu trn, c ng c xem l c vn ha, vn ha
hiu theo ngha bo ch, hay khng? Nht l khi x hi ca h
tip xc vi x hi Ty phng, bc u b thc y phi t
chn ln con ng sng gp ca vn ho hu chin. Thc mc
ny ang ch c gii p. M nhng thc mc nh vy u
phi t.

ht

Trn bo ch Php thi gn y, c xu hng phn bit tr

thc vi chuyn vin. Tr thc l ngi c hc, v hc n mc
c vn ha, vn ha di gc nhn bo ch.
Cn chuyn vin l ngi i su vo mt hng hiu bit

572

.c

om

nht nh, thng l khoa hc t nhin hay k thut, m khoa

hc v k thut ca thi nay, do phi hc tp nhiu, c th l
nh bc hc, nhng li khng nht thit c vn ha, vn vn ha
hiu theo ngha bo ch. Nhng c i hc, bit chuyn mn, d
y hay ton, m cha nht thit l tr thc, th phi bit ci g,
bit n u, mi l ngi c vn ha? Mt ln na, mng lung
ht ch ni.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Nhng cng ng v vy m trch c cc nh bo. L

nhng ngi phi vit hng ngy, hng tun, phi nhn xt, v
nu cn th nhn nh, v din bin thng vt xa tm nhn ca
mt ngi, th li khng c th gi, nh nh nghin cu,
chim nghim lu trn nhng ti liu mnh c trong tay, ngi
lm bo nhiu khi phi i ph vi tnh hnh bng nhng khi
nim m h tung ra th thi, cho d ni, mi khi nim ch nhm
phn nh mt hin tng, mt v, mt vic. D sao, li phn bit
tr thc vi chuyn vin, v khi nim vn ha c bao hm
trong , li mt thit lin quan n cuc sng hin nay, cuc
sng hng ngy. V li, tuy khng phi l iu m ngi vit
phi thng xuyn vin n, n vn thnh thong tr i tr li
trn mt bo, t nht cng Php trong thi mi y. V vy, ta
cng nn quan tm n n.

ht

tp

://

yo

iu c th on, trn c s mt s bi bo ngu nhin c

c, l ngi tr thc khng dng li v thc ca mnh, m,
trn mnh t y, cn nhn vo cuc sng bao quanh mnh,
t vn v tm cch t p. Khng nht thit anh ta phi ra
mt ch trng trc tng bin ng ca i sng. Anh c th
thc mc nhiu, lt i, lt li vn , m vn khng nhn ra li
thot. Hn na, anh cn c th thc mc ch thc mc, lt i
lt li vn lt i lt li, gn nh ly vic lm mt trong
nhng l sng i ny. Tm li, cuc sng lng li trong anh,

573

qua quan st v suy t.

op

ol

og

is

ts

.c

om

Khng cn phi ni nhiu, ai cng thy rng hin tng

va nu l c th ca mt nc t bn, c bit ca nc Php,
ni m tr thc thuc cc tng lp trung gian ng mt vai ni
bt trong ting ni tp th ca cuc sng hng ngy, d cho cha
kha vn hnh x hi vn trong tay giai cp t bn. N khng
phi (t nht cng cha phi) l c th ca mt nc x hi ch
ngha, hay ang tin ln ch ngha x hi. Hn na, hin tng
y li gn lin vi mt x hi c kinh t pht trin cao v nhiu
mt, khng phi vi mt x hi nng nghip chm tin, va ra
khi ba mi nm chin tranh, v ang bc u c gng
thot vng vy tht cht ca ngho nn, lc hu. y th m
ng tng rng n khng gi ln mt s cho ngi bt u suy
ngh v tnh hnh vn ha hin nay ta. Nhng li l chuyn
khc.

://

yo

un

ga

nt

hr

Nhng iu va trnh by trn cn qu s lc. D sao, ti

th nhn nhn hai ch vn ha t mt s gc khc nhau, tnh
n nhng cch nhn ca nhiu tc gi, ng thi c tch hp
chng li vo mt con mt chung. T nh ngha tng hp nhng
cn s lc , bn c c th i vo vn ha bng mt bc chn
vng hn, khng b ri ln v nhng quan im khc nhau ca
nhiu ngi vit. t nht th cng l mong mi ca ti.

tp

______________

ht

1. A.L.Kroeber and Clude Kluckhohn, Culture, a critical review of

concept and definitions. (Vn ha, im li bng cp mt ph phn cc
khi nim v nh ngha). New York, Vintage Books, khng ghi nm
xut bn (ra mt ln u tin vo nm 1952).
2. Ngi Ngri (Ngrille), cng gi l Pchm (Pygne) c tr gia

574

ts

.c

om

rng xch o Phi chu, mi gn y cn sng thnh tng nhm nh

cng mu m, mi nhm ch gm khng y bn mi ngi, v chim
mt din tch rng kh rng: mt vng trn m ng knh di trn
di mt trm cy s. Rng xch o l mi trng rt hp, vi su ln
tn cy cao thp khc nhau, mt t li rm rp nhng thc vt nh,
sau cn ma th ly li, v vy th sn nh v him. Cch y cha lu,
ngi Ngri cn trnh nguyn thy, cn dng cng c gia. i
li kh khn, th sn th him, sc tc ng vo thin nhin li yu,
h khng th sng thnh cng ng ln. Tm v, phi i tm nhm
khc, cch nhm mnh trm cy s.

is

3. Ngc li vi ngi Ngri (xem li ch thch 2), ngi c bn a,

un

ga

nt

hr

op

ol

og

tuy cch y cha lu cng cn dng cng c gia, c cng c hu

k c trong i trng hp. Li sng gia tho nguyn mnh mng,
ngha l trong mi trng rng ln i li d dng, nhiu th sn. H t
chc x hi thnh cng ng ln, ng ngi: th th di quyn cm
u ca mt t trng chin tranh (xem ch thch 5)... Nhng v d
trn ch nhc n mt vi t chc x hi s khai. D sao, cng vi cc
bin php nhm sn xut ra cht liu nui dng cuc sng trong tng
mi trng t nhin c th, t chc x hi, m mc ch l to iu
kin thi hnh nhng bin php ni trn, cng thuc phm tr vn
ha.

ht

tp

://

yo

4. Con ngi, sau khi chuyn t hi lm v sn bt qua trng trt

v chn nui (c nh kho c hc gi y l cch mng mi), dn
dn nh c li, sng thnh lng c lp, trong mi ngi khng
nht thit l cng mu m. Trong mt giai on di, t trng trt l
ca chung ca lng, khng thuc quyn t hu ca ai. ng vi quyn
s hu tp th y cch qun l lng cng rt dn ch: t trng lng
thng xuyn c cc b lo gp cho, khi cn th hi kin ton dn
lng. ngghen gi l th ch cng x nng thn (hay cng x nng
nghip th cng th).
5. Nhiu lng c lp, sng theo th ch cng x nng thn (xem

575

ts

.c

om

li ch thch 3) c th b mt t trng ln, gi l th lnh cng c,

p t quyn lc c nhn ca y ln trn. Hin tng ny thng xy ra
vo giai on sau ca cng x nng thn, khi c chin tranh gia
cc lng, v c nhu cu cp sn phm thng d ca nhau, c cp t
binh v lm n l trong nh cho nhng ngi chin thng. a s t
trng ln l th lnh chin tranh. Cng c nhng th lnh tn gio,
th lnh bun bn... D th no, tng lng t di quyn lc ca mt
t trng ln, ngoi mt s bn phn bt buc i vi th lnh, vn c
bn gi c cuc sng ring ca mnh, vi cch t chc dn ch ca
n.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

6. Xem li ch thch 1.

576

nhn c ma thing...

ts

.c

om

Cun sch b thi, va ng 140 trang, kh t ti, ch in

kh to... Sch c xut bn ln th nht vo gia nm 1951,
cch y va ng ba mi lm nm(1). Nh vy, Ma
thing(2)... va khng ln, va khng thi s. M thng bo,
v y ch l mt thng bo t liu, bao gi ch hm chn lc
v thi s?

ol

og

is

Nhng ri c chn lc hay khng, nht l c thi s hay

khng, iu mt phn cn ph thuc vo tm trng v nhu
cu ca ngi c.

ga

nt

hr

op

V c lt tng trang, tng trang, ngi c tng thy

php phng trn mt giy mt suy ngh, mt tm tnh, hn th,
mt li nhn ca bu bn, m trong ci hc tc ra i gia bui
hoa nin chng ta nh gt li mt bn l.
*
* *

ht

tp

://

yo

un

Nu c l li nhn ca bu bn, th cng cn ni ngay

rng y ch l li nhn v tnh ca mt ngi bn xa. Nhng
iu c h g! Vi tnh cm tinh nhy v mc , cm nng
chung cho mi ngi ph n, vi c khim tn t nhin, c
phi c ca mt nh khoa hc, J.Quydini (J.Cuisinier) khng
h nui tham vng cp cho nhng ngi v ang tip tc cuc
Cch mng thng Tm mt bi hc v ngun gc v ngha cc
iu ma ca cha ng h.
Cui nhng nm 40, trn bc ging Trng Cao hc thc
hnh (Ecole Pratique des Hautes Etudes), c ch lm cng vic
bnh d ca mt nh gio: ni li vi thnh gi lch s tn gio

577

is

ts

.c

om

nhng g c tm c v tn ngng, l tit, v phn no c

ngh thut na (trong chng mc c th lin quan n tn
ngng, v l tit) ca nhng nhm ngi m c tng cng
quan st. Nu i li c ging sau in thnh sch - l trng
hp ca Ma thing... v mt cun sch na - v tnh h ra vi
gc nhn khin c th xp l nh dn tc hc vng tay ngh, bt
ng dy ln nim xc ng ca mt tm lng ph n trc
nhng con ngi tin cng nghip v truyn thng vn ha dy
dn ca h, th y li l mt chuyn khc, m c l ngi ng
s cng khng d trc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

V J.Quidini, d mun d khng, thuc loi tc gi m

trc i chin ngi ta quen gi l tc gi ng Dng. Tuy
cng ra cho vn hc Php mt hai tn tui tm trung ngi ta nu Pie Lti (Pierre Loti), v c Clt Fare (Claude
Farrre) na, loi tc gi trn, khng gt ra ngoi cc nh
nghin cu, cn lu li n nay mt mt mi v kh t. Mi v
bc ln t nhng nhn vt tiu thuyt tn mn m qui d,
nhng ng c, ng gim, ty oan, nhng b m nhn ri va
hi xun, nhng c Ty bi bp, ch hai, ch ba... Trong vn
vit xm thc y, gia nhn v c ng, J.Quydini, cng vi
cy bt him hoi khc, np mnh nh nhng khm hoa mua.
Qua ng Dng c l vo u nhng nm 30, c tin s vn
chng tn khoa sm chn ngi Mng lm i tng thm hi
dn tc hc ca mnh. Vi tc ngi ny, c dnh trn di
mi lm nm - cho n khi c v Php hn, sau Cch mng
thng Tm - tm hiu, i su, thng cm. Cn c liu so snh,
c t to ly nhng hiu bit nht nh, c hiu bit sch v ln
hiu bit in d, v ngi Thi Vit Nam, Thi Lan, Lo,
v ngi Khme, v ngi M Lai trn bn o M Lai cng nh
Innxia. Mi lm nm... C tui tr v tui trung nin ca

578

mt con ngi, d l con ngi lm khoa hc. Mi lm nm c

n ca mt ngi ph n, v v vy cho n lc mt, mi
cch y cha lu(3).

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mi lm nm i vo mt nhm ngi thi, ri th

nhn, khi vit cu chm ht cun chuyn kho s - v cho n
nay l c nht - v tc ngi Mng: Mc ch ca chng ti...
ch l ni ln phn t i m chng ti bit c v h...(4). Vi
li n ting ni nh nh y, trong mi lm nm i thc t
ng Dng, J.Quydini suy ngh g v ch thc dn v
nhng bin i m s kin thuc a p t ln cc nn vn
ha bn x? V tr tng i c lp vi Trng Vin ng Bc
C(5) - trung tm nghin cu con ngi v x hi ca chnh ph
ton quyn lc by gi - chng no gip c mt gc nhn khc
vi tm mt ca s ln cc nh dn tc hc vn l ty n, ph
s, hay ngi truyn gio? S vng dy bt ng ca c mt dn
tc trong nhng ngy thng Tm, m c hn chng kin qua
hng ro bit th thp thong bng lnh Nht(6), o ln
trong u c nhng gi tr c hu no?

://

yo

un

Ngi ngy nay lm t liu - ch c J.Quydini qua

nhng g c vit - khng tr li c. V nhng g c vit c th
l nhng ti liu in d, nhng phn tch lgch, nhng cm
ngh chuyn mn...
*
* *

ht

tp

y th m gia hai t liu in d, gia hai phn tch

lgch, thnh thong vn nh ln mt nhn xt bn l, nh ln
trong giy pht, va ngi c c lng c mt chiu
th ba trong thng bo ca ngi cm bt. Gia cun dn tc ch
Mng ni trn, kt thc on phn tch trn t xng ca tc

579

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngi - Mol, ngha en: ngi -, tc gi nng nhn thc ln

mt nc giu hm lng xc cm: h ch mun l nhng con
ngi(7). Ni ln ngha cng cm khi thy ca nghi thc t
Nam Giao, c khng th khng thm mt dng chua cht, mt
dng y khinh gin: Cc hong cui cng hn l nhng
ngi hnh l v thc ca l tit nghn i y. Vua Bo i ot
con kia bit hc u thm nhun h thn thoi phong ph
lm sng dy l tit? Cn Khi nh, ng hong bnh hon,
cm ci, run ry kia, lm sao c th tin mnh tri, khi ng bit
rng s d ng nm v gi ngai vng l do mun ca uy quyn
ngoi bang(8). Ma thing..., xin nhc li, ra mt ngi c vo
u nhng nm 50, thi m cc cao y, ni chn nhau xonh
xoch ph Ton quyn c, tha lnh b Php quc hi ngoi
tip tay cng c cho chnh quyn Bo i va c ti lp sau
hng ro che ch ca o qun vin chinh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Xt thng thn phn ngi din vin tung di ch

c, J.Quydini khng th qun b sung: Mt trong nhng lo
lng ca chnh ph cch mng lm sao gi tr ha ngh nghip
din vin v mt o c v v x hi, ph n c th hnh
ngh m khng sa a. Nhng y ch l mt mi lo lng... gia
bao lo lng cp bch hn(9). C bit g v Chnh ph cch
mng m c cm tnh vi n, d ch l thng cm qua mt
chnh sch vn ha? C bit, t cng chng bao nhiu, v ch c
th l gin tip. iu chc chn l nh nghin cu li mt ln
na xut pht t i tng nghin cu sng ng ca mnh, t
nhng din vin bng xng bng tht m c hiu c ni a
y: H b loi ra ngoi vng x hi, b nhng ngi thu h
lnh lng khinh mit v i x n l ngo mn, nhng li
khng chu tip xc vi h, nu khng phi thng qua bn bu
gnh, m bn ny thng l nhng tay cha gi tham lam v v

580

lng tm(10).

op

ol

og

is

ts

.c

om

Xut pht t nhng con ngi thc m ngh nghip buc

c phi quan st, t nhng vui bun v sng kh c th ca h,
i n nhng nh gi tin b, m tnh con ngi, c th
ni rng l bc ng t tng ca J.Quydini. Nhng i
tng dn tc hc khng ch l con ngi trong s phn th ng
ca n, m cn l thnh tu ch ng, l biu hin vn ha - x
hi ca hot ng con ngi. Chnh v dy cng theo di t l
v thm m, trn thc a, ngha cng cm trn tr cht
sng m t bui bnh minh ca hot ng tn gio con ngi
gn cho t l, nh dn tc hc mi vt ni ln trn ngoi din
ng nghnh ca l thc v nh hi c ngay ci v v trong s
c mt ca hai ng vua cui cng triu Nguyn trn n t Nam
Giao.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Thc ra, khng phi ch n Ma thing... J.Quydini mi

quan tm n ma. Trong s nhng bi nghin cu t i m c
cng b ri rc trn mi lm nm ng Dng, c th lc ra
bn t liu ng n ma: v v kch Campuchia, v nh hng
ca v o n , v cc iu ma trn b bin ng bn o
M Lai, v mt iu ma Thi Lan. Nh vy, c th xem Ma
thing... trong u hon chnh ca n:... ng Dng v
Innxia - l mt cng trnh s kt. ng Dng ni y
khng ch l ng Dng thuc a Php, m l ton b min
ng Nam lc a nm gia n v Trung Hoa, n Chi Na.

ht

Quan st ma bng con mt dn tc hc, tt nhin, khng

cht n gin. Nng v ngh thut mt t, ma nhy s tan i
u mt, ch cn li nhng hi h, t chc x hi, nghi thc,
l tit... Hung chi ma nhy u phi thuc loi nhng ngh

581

og

is

ts

.c

om

thut cn lu li du tch trn hay trong k c ca con ngi

qua hng th k...(11). c th ca ma nhy, J.Quydini nhn
thc khng cht m h, nhn thc ngay t phn m u ca
cun sch, bng mt hi vn khng thiu rung cm v hnh nh:
Ch ra i tn ti trong khonh khc, ch sinh thnh bin
mt ngay, l nh mnh ca ma nhy. Khng li t g ca
bn thn mnh, d l du tch vt cht hay k c kim sot c,
l phn ngho ca ma nhy..., nhng cng l vinh quang
ca ma nhy(12).
*
* *

un

ga

nt

hr

op

ol

S tht vng, bn c no xm xm i tm trong Ma

thing... nhng ghi chp su vo k thut, nhng ch nh v
v o. Cng s tht vng nt, nhng ai thch th t liu hn l
ma nhy sinh ng, c c rt ra t Ma thing... mt bng
thng k hay phn loi hon chnh v cc iu ma ng
Dng v Innxia. Khng qun mnh l ngi lm dn tc hc,
hn na, l ngi dy lch s tn gio, c em nhng hiu bit
sn c v phong tc, tp qun, tn ngng, nghi l, soi sng
thm cc iu ma, trong ngha tm l - x hi ca chng.

ht

tp

://

yo

J.Quydini chn con ng nhn nha ca ngi i b

tham quan, chn thng thnh bc, mt nhn thong qua cc
iu ma, c khi cng ngm lu, chn bc qua ri m u cn
ngoi li, thm ch dng mt pht, mi ln u khng qun t
iu ma ang quan st ln bi cnh x hi hay tn gio ca n,
c mt nhn xt, mt cm ngh... Ch l bao qut thi,
nhng cui cng ri cng lc ra c mt ci g y m c ngh
l ci thn ca ma nhy.
Ci g y l mt ci khng cn o c, m tc gi - y

582

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c l l mt nhc im ca J.Quydini v ca Ma thing... ch c th ni n qua mi gii mt ngn ng c phn tru tng.

di theo tc gi n tn y, ci g y m c quyt tm
tip cn, hy lic mt lic mt vo ci chng... D sao, nhim
v ca chng ta cng l im qua Ma thing... Bn chng
ngn, bn loi ma: ma dn gian, ma cung nh, ma tn
gio, ma phng thut(13). ng hiu lm rng y l mt
h thng phn loi mi, cch phn loi ca J.Quydini. Khng,
c khng c tham vng xut mt cch phn loi tn k no
c. Ni cho cng, c khng dm bn vo nhng ngc ngch
chuyn mn ca ngh ma. Khi no khng th khng ng
n nghip v ca ngi ma, d ch trong mt cu, c li khim
tn da vo Cuc Dc (Kurt Sachs), mt tay nh ngh, mt
chuyn gia lch s m nhc v v o. Bn chng, bn loi
ma, y ch l bn cnh ca m nh dn tc hc ln lt nh
tay m nhn vo bn trong ngi n thing ca ma nhy.
Qua cc cnh ca th hai, th ba, th t, c cn thy c t
nhiu nhng g thy qua cch ca th nht. V, i vi
J.Quydini, ma gi l dn gian cha ng mt phn ca
ma tn gio trong lng n, bo hiu ma cung nh,
mang mm mng ca ma phng thut...

ht

tp

://

yo

Trong ngi n y ca nhy ma, nh dn tc hc khng

phi l ngi hnh l. C ch l mt ngi hnh hng thnh tn,
qua d l m quan st nhng con ngi dng nn ngi n
v ang hot ng trong . Nhn nhng g na n nhau qua bn
cnh ca khc nhau, nhn dn ra ci g l ci chung di nhng
s kin ring bit, J.Quydini, ln n Nhp iu ton
uy(14), m ngi c hiu l nhp iu bn trong ca ngi
ma, ci sc mnh khng cng c dng ln t ch su kn
nht, trc khi chuyn ra chn, ra tay, ra tng th tht, tn u

583

my cui mt, thnh nhp iu bn ngoi, thnh chuyn ng,

bc i, ng tc, iu b, sc din, hnh tng, i hnh...

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Di con mt dn tc hc, ma nhy khng h l hot ng

c th. Mt iu ma c th ch do mt ngi biu din, thm ch
biu din ch khng ngi, nh b M la X Dn mt mnh
i din mt tri ang mc m vung gy chc l trn nng sp
tra ht(15). Nhng mt iu ma c th bao gi chng l ca
chung ca mt tc ngi, do tc ngi iu ch ra, hay tip thu
c, v truyn tay qua nhiu i. Hn na, bao gi n cng p
ng mt nhu cu cng ng ca tc ngi: vui chi, n i, t l...
N l mt nt vn ha ca tc ngi. N l truyn thng tp th.
V, nh vy, ci nhp iu bn trong ca ma nhy khng ch
sinh ra t sc nng ln bt thn ca bn nng mt c nhn, m
l nhng hoi vng chung tch t trong tng ngi ma, v c
bn nng ca tng ngi bn ln thnh nhp iu, vo nhng
gi cao im ca sinh hot cng ng. Chnh v th m mi
iu ma u c k cng ca n, k cng do tp th cng lp
... Ma s khng phi l ma nu khng b kim sot. Nu
khng th ngh n ma nhy m khng ngh n nhp iu, th
cng khng th ngh n ma nhy m khng ngh n k
cng(16).
*
* *

ht

tp

://

n y, ta cng hiu thm trn c s no J.Quydini,

dm ngh n vic dng chuyn mn ring ca ngnh mnh (dn
tc hc) bt mch i tng ca mt ngnh chuyn mn khc
(ngh thut hc). V nhng quan st dn tc hc - v cc quan
h x hi lm nn cho l tit v ma nhy, v khung l thc
trong mi iu ma c tch hp, v yu cu ca cng ng
i vi vic th hin tng iu ma, v nhng hot ng c nhp

584

om

iu bo hiu ma nhy, v thn phn x hi ca ngi ma...,

nhng t liu phi ngh thut , hoc nhiu hoc t, u c th
l nhng triu chng bn ngoi, ngi thy thuc dn tc hc
da vo m chun on nhp p thm kn trong ni tng ca
ma nhy.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Ngay t lc nhp , c khng qun gin tip phn bua

v phng php ca mnh, bc ng mnh i, v v hnh
chung c nhng hn ch ca cng trnh mnh vit: Tt nhin,
ch ngha khng th lm sng li ma nhy. Nhng ch ngha
c th nh v ma nhy trong cc khun kh bin ng v khc
nhau ca n. Ch ngha c th gii thiu cc din vin ma v
danh. Cui cng, ch ngha c th t cch ma nhy lc ra ci
v tr nhng m mng, nhng hoi vng, nhng huyn thoi
m thm m ma nhy dy ln(17). C ch chn ma nhy
ng Dng v Innxia lm mnh vn trng, lm vt t
th nghim, lm thc a quan st, ri t y ngc ngun,
tr v vi ci g m c nh gi l thn thi ca ma nhy.
Tr v, sau khi giu thm hi th sng st ca kinh nghim
in d. Tt nhin, chn hng ngc xui l quyn ca tc gi.
Hn na, ly ma nhy ng Dng v Innxia soi sng
ma nhy ni chung, gn tinh hoa ca mt vng, mt min, trn
trng ct vo kho chung ca mi ngi, cng l mt hnh
ng rt hu ch, mt thi rt nhn vn m chng ta khng
ly lm l mt ngi nh J.Quydini. Nhng l nhng con
ngi thc sng trn a bn m tc phm bao trm ng
Dng v Innxia, chng ta khng khi ting tic. Phi chi
nh dn tc hc o ngc hng hnh trnh li, m vn mang
theo hnh l tt c ti hoa, hiu bit, kh nng rung ng, v
cm quan tinh t ca mnh, th Ma thing... cn c th vin
tr cho chng ta gp bao nhiu ln!

585

ol

og

is

ts

.c

om

Thc ra, qua tng chng, tng mc, tng iu ma, c

th nht ln nhng nhn xt in d, ngn gn thi, nhiu khi
t di hnh thc t vn, nhng hu ht bt chng ta phi suy
ngh. Mt v d. Cng trn a bn ng Nam c, ti sao cc
iu ma c lin quan n thn thoi ca nhng nhm ngi
tip thu vn ha n vn cn gi c mt c tnh nguyn
thy, tnh m phng, m phng trc tip din li tn kch tao
thin lp a hay cc k tch ca t tin thn thoi, trong khi
nhng iu ma cng loi ca cc nhm ngi tng tip thu vn
ha Trung Hoa - nc ta, chng hn - li loi tr m phng,
i vo ng tc tng trng? Nhng cu hi t ra theo kiu
y l nhng gi qu bu, t nht cng c tc dng thc gic
chng ta i kim tra li trn thc a.

yo

un

ga

nt

hr

op

Nhng ri y cng ch l nhng nhn xt l t, khng c

h thng my, ch l li nhn v tnh ca mt ngi bn xa. Bi
v ci ta i hi li khng l ch ngm ca tc gi. Vi
J.Quydini, cc nhn xt l th kia ch l nhng nc tt cng ni
c mong thy c ci m c nh trc l mu s chung cho mi
iu ma. Di ngi bt ca c, mu s y hin thn thnh
hai ch m u tn tc phm: Ma thing... Hn mi nhn xt,
i vi tc gi y mi l vn . i vi chng ta, y cng c
vn .

ht

tp

://

Bi v ch thing, dng nh tnh mt cch khi qut

cho hin tng ma, v ngay cu m u phn nhp - Ma
nhy bao gi chng linh thing(18) - khng khi gi li mt hc
thuyt, ni cho va phi l mt quan nim, chng mi m lm,
nhng n nay vn l tn iu ca nhiu nh nghin cu: quan
nim qui tn gio vo ngun ca mi hnh thi ngh thut.
*
* *

586

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

C ngi cho rng ngh thut thot thai t tn gio. Bng

chng kho c hc khng thiu. Hy ni n m thut, chng
hn m sn phm khng tiu tan ngay vi thi im sinh thnh,
mt ngh thut khng n ni ph du nh ma nhy. T
tranh vch hang ng tin s, ngi ta thy hi ha phc v
c lc cho phng thut v l nhp mn. Chng nhng th, m
thut hang ng cn vnh nh c trn mt ci phi pha
quyn r ca nhng cnh ma nhy thc ra tt ngm trong
m ti cch ta hng vn nm. iu ng lu hn, i vi
chng ta, l bch ha tin s gn kh r vo tn gio nhng ng
tc c phc ln t bui bnh minh y ca ma nhy. Bng
minh gii gn nh thng nht ca gii kho c hc, hang Ba anh
em cn gi c n nay, trn bc chn dung Thy ph thy,
hnh nh c l ca mt trong nhng v t u khi dng ngh
ma(19). Ni u qu xa xa, kt qu thm d dn tc hc ti
nhiu min ho lnh ch r rng cc iu ma ca nhng nhm
chm tin nht ngy nay, nhng cng ng hin i tip cn nht
vi vn ha nguyn thy, phn ln l nhng iu ma nghi l.

ht

tp

://

yo

un

ga

C iu l phn ln khng h ng ngha vi tt c.

Ngh thut ma nhy trong mt x hi tin cng nghip, d c
thm cht thing n my, vn khng bt ht mi t ph ca
vui chi thun ty. V, bn cnh nhng mt n ln ni ting
dnh cho ma nhy nghi l, cc tc ngi Da en chu Phi cn
c nhiu kiu mt n nh hn, m h eo vo ma nhy hay
din nhng v kch n s c ma m theo, vi mc ch
mua vui chung bn ra cc hi l tn gio. Gia tic ru, hay
kt thc tic ru, mt chng trai Ba Na chnh chong ng ln
k chuyn vui. Mt anh gay, ging anh lc i v hi ru, hai
tay anh chuyn ng m t mt cch hi hc b iu ca
nhn vt anh mang ra chm bim, hai chn anh x dch, nhn

587

nhy theo mt nhp iu ch ring anh bit... Phi chng, gia

thi i chng ta, y cng l bui u ca ma nhy phi hp
vi sn khu, bui u ca v kch?

op

ol

og

is

ts

.c

om

D sao, ngi Da en Phi chu v ngi Ba Na l thnh

vin ca nhng x hi nng nghip. Hy tm n vi ngi th
dn c, chng hn, m cuc sng c truyn cn gn vi vn ha
nguyn thy hn nhiu. Cch y trn di mt th k thi, khi
mi tip xc vi ngi chu u, nhiu b lc c cn mt mc
sng vt cht v tinh thn tng t vi sinh hot ca con ngi
thi Gia. Mi n gn y, nhiu nhm cn v ln vch ,
v c trn mt ct na. Ni n ma nhy ca h, sch v dn
tc hc thng nhn mnh cc iu crbori gn lin vi nghi l
t tem. Nhng, bn cnh crbori v cc iu ma tn gio khc,
khng phi khng c nhng lc m ngi bn a ma nhy mt
cch bt pht, hn nhin, gia cc cuc vui trm phn th tc...

un

ga

nt

hr

Chnh v th m chng ta ang c tm hiu J.Quydini, khi

c chn ch Thing lm ltmtp, lm n ch o, lm si
ch trng xuyn t u ch cui cun sch. Nh chic cha kha
thing m mi cnh ca cho nh dn tc hc bc vo lnh
vc ma nhy.

ht

tp

://

yo

Phn nhp cng l phn minh gii tn sch: Ma nhy

bao gi chng linh thing. Ma nhy vn linh thing chng no
cn sng trong lng ngi cm quan i vi cao iu v lng
thnh knh trc b n... Chng no ngi ta ch c th run ry
khi t chn ln mnh t ca b n, chng no mnh t y cn
c nhng king k quen thuc nhng ng s bao quanh, chng
no ngi ta cn i hi nhng ai phc v y phi th ngy
v tinh khit, th ma nhy cn din dch b n(20). Ngi c
mun bit ngay: B n l g? Tn gio chng? V tc gi gii p:

588

.c

om

Cn hn din dch, ma nhy biu hin phn khch thc y

con ngi hp nht ng loi v thn linh ca mnh, trong mt
th vn ton li cun c con ngi t vt ln bn thn? Vt
ln ri i n u? Tc gi ni r thm: Anh ta ma t vt
ln bn thn. Mc du khng thc c ci k v m anh tm
kim, anh thot khi ci tm thng ca thn phn con ngi,
v ch quay v thn phn con ngi, v ch quay v thn phn
y mt khi giu thm c gng ca mnh(21).

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

, ra th! Ci m ngi ma tm kim qua iu ma, tuy

k v, khng nht thit phi l l tng tn gio. C ma, min
sao thot khi ci tm thng ca thn phn con ngi, d ch
trong chc lt, ri giu thm qua c gng y(22). Nh ung
mt cc ru mnh, c l. Tic rng tc gi khng cho ta bit bao
nhiu chua cht cn ng li di y cc, mt khi con ngi, t
nhng tng cao cht vt ca o nh, li ri bch xung ci tm
thng ca thn phn con ngi. Vi mi c gng ng khm
phc giao cm vi nhng ngi ma khng tn trn cc vng
t l m c tm n kho st, J.Quydini, vn khng thot li
mn ca truyn thng nhn hc Php(23). Tot ra t Ma
thing... l mt th ch ngha nhn vn tch hp c thnh tu
ng k nht ca trng phi x hi hc Php, ln tinh thn c
bn ca C c gio (lng au thit i vi thn phn con ngi,
v con ng gii phng cho c nhn qua thanh lc). V ln qut
u y l hng v nhn nht, khng kh nhn lm, ca th
ch ngha tht bi vn tim tng trong cc tng lp trung gian.

ht

ng nh J.Quydini ngh, ngi xa, d d man hay cn

nguyn thy, khng khi t vn thn phn con ngi vo
gia dng suy t. Thn thoi cha qu bin cht ca cc x hi
nng nghip s ng cng l mt bng chng. V mt ny, th

589

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

mng nht c l l s tch chng Maui ca mt s nhm ngi

trn qun o Plyndi. Ci cht ca ngi anh hng vn ha
ny(24), gia lc anh v ng loi m chui su vo lng t M
ot ly Bt T, l s c thn thoi qui nh vnh vin
thn phn con ngi. T nay, con ngi khng mong g tr li
thnh bt t ngang vi thn linh, m ch cn c kh nng t
bin ci cuc sng bng cch noi gng Maui lp k tch hin
hch pht trin x hi v vn ha theo mu mc do ngi anh
hng li. Nh vy, bn cnh mt dng nh mnh th s,
khng c g l trong trng hp nhng c dn ch bit xi t
bng cuc, ngi hi o cng t vn thn phn con ngi,
nhng di mt gc khc hn gc ca J.Quydini. H l
nhng ngi trng c, vt bin nh c. Thin nhin nhit i
khng khi chiu i h, nhng cng lm lc ln mt d gh, vi
hn hn, sng c, bo tp bt thn. D c c thn thoi siu
vit ha ln bng nhng biu tng ngoi kh, th thn phn con
ngi ch c th c h t ra trn mi qui chiu vo cuc sng
thc, ngha l trong phi cnh ca cuc u tranh hng ngy vi
thin nhin v x hi. Nhn ra thn phn hu hn ca con
ngi h rt t ra mt hng ng x ni chung v tch cc:
sng, pht trin cuc sng d ch trong ranh gii mt mu mc
c truyn.

ht

tp

://

Quay v vi ma nhy, s sng, sc sng chnh l m hi

tot ra t vi iu ma nguyn thy him hoi m m thut hang
ng cn bo lu hnh nh. Thy ph thy trong hang Ba anh
em ma iu g? Cc chuyn gia tn nhiu mc bn ci. C
v chng l mt iu ma t tem trong khun kh l nhp
mn(25) Nhiu ngi ng nh hi c mi ma nhy phng
thut, do mi c tn gi Thy ph thy. Nhng phn nh
iu ma l vn ca cc nh chuyn mn. Th v hn nhiu,

590

op

ol

og

is

ts

.c

om

i vi chng ta, l bc danh ha v danh thi thu c

vo mt nhn v chuyn c ra u bt v, ph ln mt ,
ci thn ca s sng v iu ma ca Thy ph thy i th
hin. Dng sng cao th mun vt khi i mt trn xoe, i mt
na nh nh thn na nh xoi mi ca Thy, ta ra cc th
tht, c t ci ui cn cn, ng vo giy pht thy thu mnh
li ly , chun b cho bc nhy sp c phc ln tip ni
iu ma. y l sc sng tch t cng cao, sc sng t nn
ri bng n thnh chuyn ng. L bc chuyn tip mong
manh gia tnh v ng, chn dung Thy ph thy gy cho
ngi xem mt cm gic rn rn, ci kh th ca nhng pht
cng thng i ch...
*
* *

yo

un

ga

nt

hr

May thay, may c cho tc gi ln c gi, tm nhn khc

nhau trc thn phn con ngi gia J.Quydini v nhng
ngi ma c tng quan st, tuy cn c nu ln cho sng
phng trnh ng nhn, vn khng lm bin dng cun sch
m ta ch i. nh rng, khi iu ch cc iu ma, x hi no
chng m o vng du nhp li s sng di mt dng vnh cu.
Nhng, tc gi ni tip, mun du nhp s sng vo iu ma
ca mnh, trc ht ngi ngh s phi t du nhp vo chu k
trong iu ma c mt v tr(26)

ht

tp

://

Di ngi bt ca J.Quydini, chu k c th l chu k

ma nhy, l truyn thng v o ca tng cng ng m tp
qun nghn i sp xp thnh h thng. V, trong tng iu
ma c th, s sng ch hin hnh c, sau khi khoc mt
hnh thc ngh thut nht nh. Chu k cn c th l chu k
sinh hot ca cng ng, sinh hot sn xut v sinh hot tinh
thn. V sc sng v din mo, vn n np tng su kn nht

591

ca tng c th, ch c th kt tinh, tr thnh iu ma tp

th, quanh nhng khi nim quen thuc vi cng ng. V mt
ny, Ma thing... cng cung cp c cho chng ta mt s
ti suy ngh.

ts

.c

om

Trong cc x hi trng trt, i tng ca Ma thing...,

nhng khi nim ni trn ch c th bt ngun t ngh nng.
ng hng u l khi nim phn thc rt quen thuc vi
nhng ai quan tm n tn gio nng nghip.

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ng hiu lm rng phn thc ch l mt nim tn gio.

y trc tin l mt kht vng x hi. V x hi nng nghip c
c nhu cu no ln hn nhu cu sinh si ny n: ng cc sinh si
ny n, gia sc sinh si ny n, con ngi sinh si ny n. V
khng c g ng cho chng ta ngc nhin, nu, trong trng hp
m con ngi cha lm ch c thin nhin, cn phi ch i
lng tri, th kht vng y c biu minh bng thi khn
nguyn. Phi chng v tm c iu m J.Quydini, khng
xp cc iu ma phc v cho nghi l nng nghip vo loi ma
tn gio? M u chng I, chng Ma dn gian, c cp
ngay n nhng iu ma km theo hi ma mng ti to.

tp

://

yo

un

Ni n ma nhy phc v nghi l nng nghip, tc gi

khng ch thu dt quanh cc khi nim. C cn dnh th gi
miu t - ngn gn thi - mt vi iu ma c th. Trong s
ny, c hai iu thit tng cng ng c nhc li y, trong
chng mc c lin quan n ma nhy min ni nc ta.

ht

V iu ma gio kt thc hi ma trn o Xlp: Trong

mt hnh na, cc v cng tr tui cm gio nh lm b iu o
t. Nhng cc hnh ma khc khng cn l ma m phng na:
y tr thnh biu tng, v quay v gi tr dng vt m
nhiu nh dn tc hc gn cho ngn gio(27).

592

ts

.c

om

V y, mt chi tit trong hi ma Manra trn bn o

M Lai(28); ... vo lc rng ng, anh ( ni: ngi qun ma)
li dn u on ma. Nhng ln ny anh i v hng bin, v
dng li bn li nc, trong khi nhng ngi kia, vn ko hng
mt theo anh, vi xp hng chen chc sau lng anh. Lc ai ny
xp hng xong, anh mt mnh li xung nc. Anh dng
thng ln pha trc, tay cm mt ngn gio ln nh vo cc
ngn sng, ng vo lc mt tri chiu sng u tin ln sng
nc(29).

op

ol

og

is

Nh vy, ma gio khng nht thit l ma chin tranh.

Gio = gy chc l = dng vt = phn thc. Cng thc y - tm
rt ra nh mt gi thuyt lm vic t nhng v d t i k trn
- xng ng vi s lu ca nhng ngi su tm ma Ty
Bc, dc Trng Sn, Ty Nguyn, cng nh bt c ni no cn
c nhiu nhm ngi lm nng v dng gy chc l.

yo

un

ga

nt

hr

Tt nhin, ni dung phn thc trong iu ma khng phi

bao gi cng p ngay vo con mt quan st. Mt i khi... mi
kt hp gia lao ng t ai v hnh ng tnh giao c gi
ln mt cch tru tng hn... Hu nh bao gi cng vy, truyn
thng ca iu ma m nht trong thc biu hin lao ng
t ai v biu tng ca hnh ng tnh giao, m khng c d
kin no khc ngoi nhng c on thun ty(30).

ht

tp

://

Vai tr mt tri trong iu ma ca l hi nng nghip M

Lai cng l mt im gi . qua lu ri thi m c nh lch
s tn gio c on mt cch nghim chnh rng vn ha s s
phng Nam khng c hnh thi mt tri. Nhng n trang
tr ni ting trn trng ng, thp ng, l li ci chnh c
d lun khoa hc rng ri chp nhn. Tic rng, nc ta, hu
nh y l bng chng c nht, cho n nay. Ti liu ca

593

om

J.Quydini, thc gic chng ta tm thm bng chng trong ma

nhy. Kt qu thm hi dn tc hc bc u trn cc vng ro
Ty Bc cho php tin rng hnh thi th phng y cn lu li
vt tch khng n ni m nht lm trong nghi l nng nghip
hay trong ngh thut ma nhy, t nht l ca mt s tc nh
trc y gi l X(31).

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Nhng s c mt ca biu tng mt tri cng khng lt

vo vng quay ca trc phn thc. M phn thc, d l khi
nim trung tm ca ma nhy trong nghi l nng nghip, d t
nhiu c ly qua cc loi ma khc, k c ma cung nh, vn
khng qun xuyn c tinh thn ca ma nhy t u n
cui. Xu li vi nhau mi loi ma, mi iu ma, theo
J.Quydini, l nhu cu cng cm ca mi tp th, mi x hi,
nht l cc x hi tin cng nghip, nhng cng ng cn i
hi nhiu cht kt dnh c th tn ti. Khi nim x hi hc
ny gin tip c cp n trong mt on trn, khi chng
ta bn v nhp iu bn trong ca ngi ma.

ht

tp

://

yo

un

ga

Thc ra, cng cm khng phi l c th ca ma nhy ni

ring. N l mc ch ca mi hnh thi sinh hot cng ng. V
trc tin l ca sinh hot tn gio khi m cc x hi chm pht
trin cm thy cn phi cu xin nhng lc lng ngoi con
ngi. Nhng trong thc tin t l, ma nhy chnh l mt cch
- phi chng l cch c ma lc cao nht? - thc hin cng
cm. Nhn y, c th nhc li mt on cu trch dn: Ma
nhy biu hin phn khch thc y con ngi hp nht vi
ng loi v thn linh ca mnh.... Thn linh l tn gio. ng
loi l x hi. Hp nht l cng cm. Cng cm vi thn linh nu khng ch trch cch nhn y ca J.Quydini(32) - l
cng cm vi ng loi, bin mnh lm mt vi tp th, trn
c s mt tn iu c mi ngi chp nhn, v kt tinh c c

594

vng chung ca mi ngi.

*
* *

ol

og

is

ts

.c

om

Qua ma nhy, k c ma nhy tn gio, c nhn ch cn

l mt n v khng ng k, trong mt n v phc hp c
gn cht bng sc cng cm ca mi ngi, v t trong mi
ngi u rt ra cm gic v ci k v thong qua ca mnh(33).
Khng ng k, nhng vn l mt n v, vn khng mt din
mo, tri li l ng khc. Ngt th trong o nt tin cng
nghip, c nhn ch c th t khng nh, t thy mnh k v,
d l thong qua, trong ci k v di hn ca tp th. Bc
ra khi vng ma, c nhn tng mnh ln ln sau pht say
sa chung, cn tp th th cng tng thm gn b.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Cng cm, ni cho cng, khng phi l pht kin ca

J.Quydini. Cng vy, s sng, phn thc... L ngi i sau
khim tn, c tip thu v c vn dng trn lung cy ca
mnh mt s khi nim khoa hc do nhng th h n anh gn
lc ra t ting ni hng ngy. Ly thnh tu khi qut ca cc
bc thy - trc tin l nhng bi hc n nay vn cha gi ci
ca Mcxen Mtx (Marxeel Mauss) - khun li mt trng
hp ring bit, trng hp ma nhy ng Dng v
Innxia, c thnh cng n mc no? Thc l kh ni.
Mun tr li cu hi , trc ht phi nm vng thc tin ma
nhy trn a bn m Ma thing... bao trm. iu kin tin
quyt y, chng ta cha c sn trong tay. Ngay trn t nc ta,
mt b phn ca khu vc ng Dng v Innxia, cng tc
pht hin v su tm cc iu ma c truyn cn i nhng bc
u. Cng chnh v th m i vi chng ta ngy nay Ma
thing... vn thi s, thi s nh mt li nhn ca bu bn.
Hin nay chng ta i hi nhiu, thc mc nhiu. Thc

595

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

mc v dn tc tnh, chng hn, dn tc tnh trong vn ngh,

trong phong cch, trong suy ngh, c trong li sng... M thc
mc l phi, v dn tc tnh l g, nu khng phi l mt biu
hin vn ha - vn ha hiu theo ngha dn tc hc: vt cht +
x hi + tinh thn - ca c lp tnh. V mt ny, v cng l v
tnh thi, J.Quydini li gip chng ta mt ti liu tham
kho, khi Ma thing... t c vo tnh th phi gii quyt mt
vn cc hn: t Nam Giao v ngi Vit Nam b nguyn
xi, hay gn nguyn xi, vo l thc cung nh nc ta. Thng
thng, trc nhng cu chuyn oi om thuc loi ny, cch
gii p ca chng ta l c ly ra cc chi tit c truyn ca dn
tc vn tn ti c bn cnh s kin vn ha ngoi lai m lch
s nhp cng vo nc ta. J.Quydini nhn theo hng khc. C
khng ni rng hai nghi thc t Nam Giao khc nhau nhng
l tit no. C ch nhn xt v thi tip thu: Cch y cha
phi lu la g, cc hi l Hu cn phn nh t tng c i
Trung Hoa do mt dn tc nh tiu ha. Dn tc y thot ly
khun mu, nhng vn gi c, i vi khun mu, lng thnh
knh u ym m xa nay h vn dnh cho cc bc thy tinh
thn(34). Nh vy, vn theo J.Quydini, ci c o, trong
trng hp ny, khng phi l mc tiu ha hng ngoi, m l
lng tn trng - c xem nh mt c tnh dn tc i vi mi
t tng cao p.
*
* *

ht

tp

Thc ra, ln gia cc trang sch, cc iu ma, cc chng

mc, cn bao nhn xt c th, bao kin ng tham kho, m
mt bi gii thiu khng th ni ln ht. Nhn mnh mt s
tuyn lc v, khi cn, th tranh ci vi ngi i trc, chng ti
ch mong soi sng c t nhiu phi cnh chung ca Ma
thing..., bn c t i vo tc phm.

596

_______________

om

1. ... v n gi y (1990) l ng ba mi chn nm.

2. Tn sch y : Jean Cuisinier - La danse sacre en Inddochine
et en Indonsia (Ma thing ng Dng v Innxia). Nh xut

.c

bn PUG. Paris, 1951.

ts

3. ... d sao, cng cch hm nay (1990) trn di 25 nm.

is

4 Jeanne Cuisinier - Les Muong, Geographie humaine et Sociogogie

og

(Ngi Mng. a l nhn vn v x hi hc). Vin Dn tc, Paris,

1948, tr.569.

ol

5. Tuy c nhiu quan h vi Trng Vin ng Bc C, Jeanne

op

Cuisinier khng phi l nghin cu vin ca trng ny. C nghin

cu ng Dng vi t cch l ngi ca Vin Dn tc hc Paris. Chi

hr

tit ny do c Trn Vn Gip cho bit hi cn sinh thi: trc Cch

mng thng Tm, c Gip tng l tr l nghin cu Trng Vin

nt

ng Bc C.

ga

6. Nhc li... Trc ngy bng n Cch mng thng Tm, Nht
o chnh Php ng Dng, dn ngi Php vo nhng khu vc tp

un

trung c lnh canh gc.

yo

7. J.C, Ngi Mng... tr.25.

8. J.C, Ma thing..., tr.66.

://

9. J.C, Ma thing..., tr.30.

ht

tp

10. J.C, Ma thing..., tr.30.

11. J.C, Ma thing..., tr.2.
12. J.C, Ma thing..., tr30.
13. ... Hay ph php th cng th. Nhn tin, xin ni r thm rng,

cng nh nhiu nh nghin cu khc phng Ty, J.Cuisinier tch

597

ph php (hay phng thut) khi tn gio. i vi chng ta, cch

nhn thc y xem chng khng tha ng.
14 J.C, Ma thing... tr.1. Ch Nhp iu c vit hoa trong
nguyn vn.

om

15. X Dn l mt nhm ngi vng Ty Bc nc ta. Trong nghi

l nng nghip trn nng ca cc dn tc nh c gi l X, thng
c vai M la do v ngi ch nng th hin. Trong trng hp

.c

ngi X Dn, M la ch yu xut hin trn nng m u khu

ts

tra ht: ma mt mnh, va ma va vung gy chc l cha v pha mt

is

tri ang mc. Chi tit ny do nh dn tc hc Mc Mt (nay mt)

og

thn i k cho nghe.

16. J.C, Ma thing... tr.2.

op

18. J.C, Ma thing... tr.1.

ol

17. J.C, Ma thing... tr.2.

19. Hang Ba anh em (Les Trois Frres) Php l mt trong nhng

hr

hang ni ting v tranh vch tin s. ng lu nht y l bc

nt

tranh th hin mt nhn vt qui n: sng hu, mt trn xoe nh

ga

mt v, tay th d, ui ngn. Nhng chn l chn ngi, t th l t

th con ngi ang ma. V vy, nhiu nh tin s hc minh gii rng

un

y c l l chn mt gio s thi ang biu din mt iu ma

ha trang m phng loi vt. Do m gii kho c hc t tn mt

yo

cch c l cho bc tranh ny l Thy ph thy (Le Sorcier).

20. J.C, Ma thing... tr.1.

://

21. J.C, Ma thing... tr 1.

ht

tp

22. J.C, Ma thing... tr 1.

23.Ngi Php gi khoa hc x hi ni chung l cc khoa hc v con

ngi (les Sciennees humasines), hay nhn hc th cng th.

24. Loi huyn tch c gi l thn thoi, cc nh thn thoi hc
nhn ra y hai phn: 1. Phn m h c gi l thn thoi v tr,

598

ni mt cch khc l chuyn to thin lp a, hay chuyn k bui sinh

thnh ca v tr, trong tt nhin c c trn gian ca ngi; 2. Phn
c c gi l thn thoi vn ha tc phn k chuyn con ngi to
ra nn vn ha ca mnh nh th no. Trong phn th hai, ni bt ln

mt nhn vt c c gi l anh hng vn ha. Thng l con ca

om

thn Tri v n thn t (hay Cha Tri - M t), anh hng vn ha

vn ha: pht hin ra la, pht hin ra ngh nng...

.c

lp th k tch to ra cho loi ngi u tin mt np sng c

ts

25. L chuyn mt thnh vin ca cng ng t la tui cha thnh

is

nin (cha t cch lm ngi) ln la tui thnh nin ( t cch

og

lm ngi, lm mt thnh vin chnh thc ca cng ng).

27. J.C, Ma thing... tr 16, 17.

op

28. Nay l nc Malaixia.

ol

26. J.C, Ma thing... tr.134.

29. J.C, Ma thing... tr 18, 19.

hr

30. J.C, Ma thing... tr.16.

nt

31.Xem li ch thch 1.

ga

32. Thn linh, d gn vi lng tin ca tng c nhn trong mt cng

ng, thc ra thng xa con ngi, v c con ngi gn cho mt bn

un

cht siu vit, cao hn bn cht con ngi, v nh v vo mt th gii

ngoi tn gio ca con ngi. Ch thng qua nghi l, thn linh mi

yo

ging h n vi con ngi, hay, ni cch khc, con ngi dng

nghi l tn gio thng quan vi thn linh. Trong trng hp ny,

://

ma nhy tp th, vi kh nng gn nhng c nhn ring r vo mt

tp

nhp iu chung, v vi tc dng gy phn kch ( dng li ch ca

ht

J.Quydini), c th ng mt vai tr ln trong mi quan h va ni

trn. Cn mc cc hn th thn linh c th nhp vo con ngi,
lm mt vi con ngi, v nh trong trng hp p ng ta trc kia,
hay trng hp l tit gi l rc mnh thnh cha trong l thc
Thin Cha gio. V chng, trong cc ngn ng u chu, trong ting

599

Php chng hn, l rc mnh thnh Cha li c th mang tn cng

cm (conumnion), r rng nhm ni ln mi cng cm vi thn linh.
33. J.C, Ma thing... tr 132.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

34. J.C, Ma thing... tr 71.

600

T mt vi tr din

om

trong l - hi lng

ts

.c

Tm gi l tr din, d cch gi ny cha phi st

lm, v cc tr lm ti suy ngh c th mang hai dng:

op

ol

og

is

- Hoc r rng l tr chi (v nh tr nh pht, s ni

sau), v c n thua gia hai phe (hay nhiu phe), do m phi
tun th mt s qui tc ti thiu, li din ra ch yu trn sn
nh, khng l ra mi lin quan trc tip no vi l t trong
nh;

un

ga

nt

hr

- Hoc khng r rng l tr chi (v nh tr ma mo, cng

s ni sau), v khng nht thit nhm n thua gia hai phe (hay
nhiu phe), do m thiu qui tc rnh rnh, din ra c th
trong nh, c th trn sn nh, c khi c hai khng gian, nhng
r rng c lin quan n l t trong nh, d khng h trung
tm ca l thc y.

ht

tp

://

yo

Thc ra, sau bc u gp g, ti dn dn nhn ra rng t

nht cng mt s trong nhng tr din ni y chnh l l
thc, hay ni cho chnh xc, l vt tch ca nhng l thc
chm vo d vng, thot hn khi k c ca con ngi tham
gia l hi - trong nhng thi cha qu xa.
Tt nhin, qua vi trang ngn ngi, ti khng hy vng
dng li b mt tn gio ca tr din trong l - hi lng ca
ngi Vit Bc B c truyn. V chng, ch y vt qu xa
hiu bit hin nay ca ti. Nhng chi tit c th lc ra t s t

601

om

l - hi xun bit c qua iu tra hi c ch gip ti t ra dm

ba cu hi c lin quan n bi cnh tn gio xa xa ca vi tr
din. Th gii p nhng cu hi , theo ti, cng l lic mt
lic mt u tin vo bc tranh chung v cc tn ngng c ca
ngi Vit, vo thi h cha tip nhn nhiu nt ca nn vn
minh Trung Hoa.

ts

.c

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Thot tin, xin ni n tr ma mo x Sn ng (H Sn

Bnh). X ny m hi vo mng 6 thng 2 ta. Bui chiu, khi l
t tt, trai cha v - gi cha chng n t hp ti nh. Mt
ngi va ma, va ht trc bn th, tay tri cm mt khc
tre, hnh tng ca dng vt, tay phi cm chic mo cau, hnh
tng ca m vt. Ngi ma my ln lp khc tre v mo cau,
ni ln hnh ng giao phi. Cui cng anh ta tung khc tre
v mo cau vo m trai - gi, cho h tranh nhau cp. Nhng
ngi c mt a vo, chen ln, x - y nhau, c ginh cho c,
n mc khc tre gy thnh nhiu on, mo cau b x ra nhiu
mnh. Ngi ta tin rng ai ly c mt trong nhng khc hay
mnh s gp nhiu may mn trong nm, khng ch trong vic
ly v - ly chng, m may mn ni chung, k c trong sn xut
v trong i sng hng ngy.

ht

tp

Ma mo mang ngha tn gio g, nu qu thc n gn

(hay vn gn) vi nhng tn ngng xa xa no ? Mc pht
trin ca cc ngnh c hc nc ta gi y, c bit ngnh kho
c, cho php nhiu ngi tr li ngay. Nhng ch vi trng hp
c th thi, trng hp x Sn ng, tr li ngay, theo ti, l qu
sm. Cn phi i chiu - so snh vi mt s tr din tng t

602

om

cc a phng khc. D sao, nhng biu vt v biu tng

hin ln qua ma mo (nam n: dng vt - m vt, giao phi:
tranh ginh sinh thc kh) cng khin ta ngh n nghi l cu
phn thc, cu sinh si - ny n. Trong khi ch i, c tm xem
y l mt gi thuyt lm vic.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Gi, ti mun nhc n mt tr chi (hay tr din cng

c) m ai cng bit; nh pht. Di tn gi y, tr ny c mt
trong l - hi xun ca nhiu lng - x Bc B. y, ti ch
k li din bin ca n hai lng Bch i v Thng Lp (Vnh
Ph). Theo truyn thuyt a phng, th y l l tr chi luyn
qun ca n binh thi Hai B Trng. Li truyn l vy, nn, t
nht cng theo cc c, xa kia ch c con gi chi tr ny. Gn
y, trai trng cng c tham gia, nhng phi ci trang thnh
n binh. Thc ra, gc gc ca nh pht cn ngc v mt thi
xa xi hn. Nhng l chuyn s bn sau.

yo

un

ga

nt

Cuc chi din ra trn sn nh. Ngi chi phn thnh

hai phe, mi phe gm thnh vin ca mt gip trong s cc gip
thuc x. Nh vy, mi nm ch c hai gip tham gia nh pht.
Trn b sn nh, c sn hai l trn va cho mt qu cu lt
vo, mt l bn ng, mt l bn Ty, mi l thuc mt phe. Cu
c o bng gc cy chui, mt ngoi ph sn .

ht

tp

://

Ngi chi cm trong tay mi ngi mt gy tre, u di

c ngoo y v gt qu cu. Tri vi lut chi ca nhng tr
th thao hin i, y mi phe ra sc y cu khng phi vo
l ca i phng m vo l ca phe mnh ginh phn thng,
ch cn cu lt l mt ln l cuc vui chm dt, thng - thua
r rt. S ngi chi khng b hn ch, cho d ch gm nhng
thnh vin ca hai gip, do m c gng tranh ginh gia hai
phe khng t ho hng, v cuc chi thng din ra rt lu mi

603

kt thc. Gip no thng, mi thnh vin ca gip y s hng

c may mn trong sut nm mi.

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cng nh trong trng hp ma mo Sn ng, ch mt

v d c th v nh pht Bch i v Thng Lp, vi vi chi
tit bit c hon ton cha gip ta c g, nu ta t vn v
ngun gc tn gio ca n. Hn th na, nu nhng biu vt v
biu tng hin ln t tr Sn ng cn cho php ta t mt gi
thuyt lm vic, th tri li, trong trng hp Bch i - Thng
Lp, ta khng lm c vic : mt - hai chi tit ng lu (v
tr ng v Ty ca hai l n cu; hnh trn ca qu cu; mu
ph mt ngoi ca n; cuc tranh ginh trong qui tc gt
cu vo l) cha hng ta dn mt vo mt mt no ca
din mo vn ha thi xa xa trn t ny. Mc du vy, tng
y cng c th gi mt vi ngi, c bit cc nh kho c hc,
ngh n hnh thi th mt tri thi s s. Mt ngha thong
qua, th thi! D sao, xin c ghi li y ngha thong qua y,
ni cho p l li gi y, trong khi ch i i chiu - so snh
vi mt - hai bin th a phng khc.

ht

tp

://

yo

un

i li t u on ng m nhiu ngi gp cng

s phc, ti t hi hai tr din va trnh by mt cch tm tt,
d c chn ra mt cch ngu nhin, bng cm tnh, t nhiu
tr ca cc a phng Bc B, hai tr y khc nhau nhng g?
T hi nh vy l th i vo phn loi, trn c s vi s vic
c th c th kim tra c. M th phn loi chnh l c to cho
mnh mt ci nhn rnh r hn vo m bng bong nhng tr
din (bao gm c tr chi, tt nhin) ca l - hi xun, m t
trc n nay ti ch mi nhn vo nhn xt bng cm tnh.

604

/
om
.c
ts
is
og
ol
op
hr
nt
ga
un

ht

tp

://

yo

Nhn k li bng trn, c th nhn ra rng hai tr din

khc hn nhau trn mt mt c bn: quy tc trnh din (ni l
quy tc chi cng c). Ma mo khng tun th mt quy tc
no c, ni cch khc, n ch nhm mt mc ch duy nht: tng
ngi tham gia c tranh cho mnh mt mu sinh thc kh. Cn
nh pht th ph thuc vo mt s quy tc, tuy khng cht ch
nh trong cc tr th thao hin i: quy tc trong cch phn b
ngi chi (im 1 trn bng so snh); quy tc trong cch chi c
th (im 2); quy tc v cch n thua (im 3); quy tc v khng
gian din bin (im 4); quy tc v thi gian din bin (im 5).

605

om

Ni cch khc i mt t, ma mo i din cho loi tr mang cht

t, ly khng kh no nhit n v trt t lm c tnh, c th
ni l lm l sng, cn nh pht, d c n n my do cuc
tranh ginh gia hai phe, c do nhit tnh ca ngi xem na,
vn thuc loi tr din ra theo quy c, loi tr c quy hoch.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

n y, mt cu hi khc li le ln ng xa. Nh
ni ri, mi nghe qua cc chi tit ca tr ma mo ngi ngy nay
d dng ngh n nghi l cu phn thc, cn cung cch nh
pht c th gi mt s nh khoa hc lin tng thong qua n
vic th phng mt tri. Th th phi chng cc tr din t
trong l - hi xun mi gn y Bc B li cha ng trong
lng chng nhng du tch ca nghi l cu phn thc xa xa, cn
cc tr din c quy hoch li mang hi m ca hnh thi th
mt tri thi s s? Km theo l mt cu hi khc: Nu qu th
thc, th nguyn nhn g khin nghi l cu phn thc, khi
nhp thn vo l - hi thi sau, li i hi cht t, cn vic th
mt tri, cng qua qu trnh va ni, li i vo quy hoch?

ga

Mt ln na, khng mong g t nhiu lm va lng ngi

thc mc, chng no cha th i chiu - so snh...

://

yo

un

Tp tnh i vo i chiu - so snh vi vn hiu bit c th

cn qu t, tt nht c l l i ngay vo loi tr din t. t
nht th loi ny xem chng phn phc tp, so vi loi tr
c quy hoch.

ht

tp

Thm vo trng hp ma mo Sn ng, c th dn vi

v d cc ni khc, t nhng tr c cc tc gi i trc
(c bit Toan nh) miu thut mt cch ngn gn, cho n cht
t ti tng c dp ghi ti ch. Ta s thy rng ma mo khng phi
l c sn ring ca Sn ng.
Trn tam gic chu sng Hng, trong l - hi xun ca kh

606

.c

om

nhiu(?!) lng - x, gia lc cuc t ang din ra trong nh,

bng xut hin trc bn th chnh mt nam v mt n, nam m
hnh dng vt kh ln lm bng gc dui o, n dng ra ng
trc hnh m vt cng kh ln bng giy pht ln khung tre.
Cuc t tm dng. Hai ngi xp li nhau, xuyn gc dui qua
khung pht giy, xong li li my bc. C th ba ln, ri i
trai - gi mi rt lui hn. Cuc t li tip tc.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Tr din ny c v thiu cht t, t nht cng so vi tr

Sn ng. Cng d hiu: y, khng c cnh nhiu ngi tranh
nhau sinh thc kh. Nhng ng qun rng i nam - n din
tr ca h theo mt tc kh nhanh: t ng sau bt thn xut
hin trc bn th chnh; xp nhau ba ln lin; rt lui lp tc.
Hn th na, khc vi trong trng hp Sn ng, on ngn
ny li xy ra gia lc cc c ang t, khin cho cuc t phi
dng li trong chc lt: n bc u c kt hp vi l thc
trung tm. V c i chiu tc cng nh ni dung c th ca
hai hot ng hu nh xy ra ng thi (tr v t), ta cng
phn no mng tng c th i lp ra mt gia nhp iu
cp tc ca tr v bc i dn tri v trang nghim ca t, gia
c ch d gy ci ca hai ngi trai - gi v nhng ng tc
khoan thai m hng thng ca cc v ang hnh l trc bn
th. Th i lp , theo ti lm ni bt cht t n sn trong
ni dung ca tr din.

ht

tp

://

Hai x Khc Li v D Nu (Vnh Ph) m l - hi xun

vo mng 7 v 28 thng ging ta. Trong l t thn, ngoi nhng
l vt thng thng cn c 36 hnh tng sinh thc kh o bng
g: 18 dng, 18 m. Khng ring y, m ti nhiu a
phng khc, cc hnh tng sinh thc kh c mt trong l - hi
nh th c gi l n - nng: (n dng vt; nng: m vt; n
- nng: sinh thc kh ni chung, khng k m hay dng).

607

.c

om

Trong m rc quanh lng sau bui t, cc n - nng cng c

mt, do 36 ngi cm: 18 trai, 18 gi, thy u cha v - cha
chng, thuc la tui mi tm. Va rc, hai bn trai - gi va
ht nhng cu i p gi ln chuyn nam - n n nm. m
rc v n sn nh, cc n - nng c treo ln mt cnh tre
cao cm gia sn. C gi cao tui nht lng rung cnh tre cho
chng ri xung. Dn lng x vo tranh cp, trong ting reo h
vang di.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Hnh tng sinh thc kh c khi hin ln di dng hi

khc, v nh trong l - hi (ln ny l l - hi thu, khng phi
xun) ca lng Long Khm (H Bc), m thi gian din ra ko
di t mng 7 n 15, thm ch 28 thng 8 ta. Lc r m (hay
kt thc l - hi th cng th) ng vo na m ng ch t m
khc g sn kh to nm ra sn nh, trc mt ca ng o dn
lng tp hp li y: c dng vo dp c bit ny, khc g y
mang tn mc tt. Cc c gi trong lng, t 50 tui tr ln,
chc sn, mnh trn, lng ng kh. Cc c a ra sn tranh
nhau khc g. Cuc tranh ginh c th lan t sn nh ra tn
ngoi ng, v c c no sc khe mang khc g m chy, th
cc c khc cng ui theo git li. C th n tng sng, gia
ting trng gic lin hi v ting h reo c v ca dn lng. Cui
cng, cy mc tt c ra sch v a vo ct trong nh.

ht

tp

://

V d cui cng m ti c th dn: r La. R ni y l r

m, tc kt thc l - hi: cn La l lng La (H Sn Bnh).
Cng nh Long Khm, l - hi xun lng La chm dt vo lc
na m, bng mt tr din c tm gi l c mt, khng hai.
Gia lc ng o dn lng ang c mt bn trong nh, bng
n tt pht. Gia m ti m, vang ln ba hi trng, ri ba hi
ching, nhp nh rt chm, c tnh chm... Trong khi , trai gi ng gn nhau c mc sc..., cho n lc ching - trng im,

608

is

ts

.c

om

n li sng. Mt vi ngi bn d r La vo nhng nm

ngay trc Cch mng thng Tm ni chc vi ti rng mc
sc by gi, ch l mc sc m p, vut ve, cn nh cp no c
nh i xa hn th, th hai ngi c chc sn bn nhau gn
ca, n va tt h lin chun ra khi nh. Vn theo li cc bn
y, mt vi chng trai tinh nghch c tnh ng sn cnh cc b,
li dng bng ti m li ko cho cc b tru tro ln, xem l tr
a. D sao, ti khng ngc nhin, nu ri y c bng chng
cho php tin rng, vo mt thi xa xa hn, nam - n c th giao
phi thc s ngay trong nh vo m r La.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

C chn ra nhng v d khc nhau t nhiu v chi tit, cui

cng ch cn nm trng hp (k c trng hp Sn ng). Con
s qu thp! y th m, khi mi bt tay vo vit, ti c ng mnh
bit nhiu hn th. th, nm v d dn ra ch c chn mt
cch ngu nhin, khng phi t mt cng trnh s kt v cc hi
din t Bc B, m bit g dn ny, d bit qua sch bo hay
bit ti ch. Hn th na, cc v d u cha trn vn v t liu:
khng c t trn bi cnh l - hi hng nm ca tng lng
c th; thiu chi tit..., chng hn thiu kch tc v hnh nh (d
l hnh nh dng li) ca n - nng tng ni, thiu mt phn
li ca ca nhng bi ht i p gia nam v n khi rc sinh
thc kh (trong trng hp Khc Li v D Nu)...

tp

://

D sao, bc u suy ngh v vn va t ra, c tm

chp nhn i t bit, th i chiu so snh. C th thy
g?

ht

iu ni c ngay: mc nhng khong cch v chi tit

gia nm tr din, m ta c th xem l tiu d, ci i ng,
ti mun ni ci chung cho c nm tr, ci khin chng c khc
nhau g, ri th vn c th c xp chung vo mt loi, chnh l
nim nam - n giao phi. nim y, qua tr din, hin ln

609

di dng biu vt v biu tng m gic quan ca con ngi thu

nhn c: hnh tng dng vt, hay n ( dng cch gi ph
bin nht); hnh tng m vt, hay nng; v ng tc trnh
din ni ln hnh ng giao phi.

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ring v trng hp r La, ci biu vt v biu tng, tuy

vng mt, li c thay th bng vt thc v ng tc thc, d
ch c phc qua gi , nh vo thi ngay trc Cch mng
thng Tm. iu ng lu l a s ngi c mt ti ch khng
ch chng kin tr din, nh xem mt tr vui, m cn trc tip
tham gia vo y, c l chnh v th m r La khng cn n cuc
tranh n - nng gia dn lng: nim nam - n giao phi
thm vo tt c cng ng c mt trong tr chi tp th. V iu
cng tng thm cht t m ta bit l c tnh chung ca
loi tr ny. Thc ra, nim nam - n giao phi, tuy c vch
li t u nh th, vn nm trong thc ca mi ngi chng
kin hoc tham gia tr din qua nhng thi cha xa xi g. N
nm trong hiu bit hu thc ca mi ngi. V chng, din
bin c th ca tr, d theo d bn a phng no, khng h che
du nim , m cn c phi by n ra, cng r cng tt. Vn
khc mc hn: ti sao n li c gn vo l - hi xun (tr
trong trng hp lng Long Khm), biu hin ln nht v trng
th nht ca sinh hot tn gio v vui chi tp th, m i tng
th cng ch yu l v thnh hong bo h lng?

ht

tp

://

Dn qu thng bo rng s d c th l v lng th dm

thn. ng vi bc ngay cch hiu ny. Ti tin rng, nu m mt
cuc iu tra tng i t m, th ta s thy, t nht cng ti mt
s lng, tr din n - nng i i vi vic th loi thn va
ni. Th dm thn khng phi l chuyn qu him lng qu
Bc B, mi n gn y. C iu rng c da vo cht t
bit, th cho n nay ti cha h nghe ni lng La (ni din ra

610

om

tr r La) c th dm thn no. Tri li, lng ng K (m l hi xun s c bn n sau y) c th dm thn cnh b sui
gn nh (n b - con gi, khi li qua, phi vn cao vy, d nc
sui chng su g), nhng khng h chi tr xuyn n qua nng,
hay tranh nhau n - nng.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Phi tm mt li p khc. Li p y, nh ti ni t
u, gi y c sn trn mi ca nhiu ngi, khi m hiu bit
v c hc t ti mc nh ngy nay. D sao, hy c nhc li,
m c gng nhc cho c u c a hn, so vi nhng li bn
ming lu hnh t bao nm nay. Hnh tng sinh thc kh v
biu tng ca hnh ng tnh giao khng ch hin ln qua cc
tr din t trong l - hi ca lng qu Bc B. Chng c mt
trong tp qun th cng ca nhiu tc ngi trn th gii, m
ni ting nht l ngi n v nhng cng ng tng tip thu vn
minh n , vi hai i tng th phng ai cng bit: linga
(linga), dng vt; gini (yoni), m vt. V nu nh tr n nng ta b gn cho vic th dm thn, th, tri li, cc tc th
cng m - dng vt u thc c rng tp tc y nhm cu
xin phn thc, hay cu xin sinh si ny n: sinh si ny n cho
cy trng, c bit cy lng thc; sinh si ny n cho gia sc:
cho c con ngi. Mt s nh kho c hc cn y li hnh thi
th phng ny ngc v thi tin s, thi mi, thi xut hin
ti mt s vng nhng tng n vi v v mng qu kh, m dn
tc hc c th ng l hin tng ca M t, hay M khi
nguyn.

ht

Qu khng c g tri khoy, nu c tm gc gc ca tr

din ta ang quan tm l cu phn thc. Nhng g vit ra cho
n y ch nhm sp xp li i iu bit cho c trt t hn,
hng cng c thm gi thuyt. Nhng ch nm v d thi r rng
l cha bin gi thuyt lm vic thnh iu hon ton

611

ng tin cy. Cn phi b sung chi tit cho c nm trng hp;

cn phi tm v d mi...

op

ol

og

is

ts

.c

om

Mt li t vn cui cng: Ti sao tr din n - nng bao

gi cng mang cht t, v thng c tch hp vo l - hi
xun? Tng nh nhng hai cu hi, nhng thc ra ch l mt,
hay c th ghp lm mt tm li p. Nam - n giao phi, biu
tng ca phn thc, ca sinh si ny n, khng phi l kt qu
ca c mt qu trnh nhn thc t tn, lu di. N l con ca
mt sc mnh khng d chng trc c, bt thn dng ln t
chn su thm ca con ngi, t tng v thc. N l bn nng,
vnh vin l bn nng. Trn bnh din sinh hot tp th, n cn
c tc dng gy ci. M bn nng c th gy ci, khi hin thn
thnh hnh ng tp th ca x hi, khng th tun th mt
quy tc no c. Cht t c cha sn trong n ri.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Mt khc, vic cu phn thc, hay cu sinh si ny n, m

c ht vo l - hi u nm, trc mt t sn xut mi, c
tng nh l chuyn tt nhin, khng g ng ni. C l y,
nhng s thc e cn phc tp hn. u nm cn l thi m ra
mt chu k mi ca thi gian. Trc con mt ca nhng ngi
sng trong cc x hi trng trt s khai, thi gian c khng
ngng lp li thnh nhng chu k gn ht nhau, ht xun - h
- thu - ng, li xun - h - thu - ng... Mt vng trn khp
kn, c th ni th. Cha phi l vng xoy c ca cch nhn mi
ngy nay. Khng c g l, nu u nm c ng nht vi thi
khi nguyn trong thn thoi, khi v tr cn hn mang, tri t cha phn ha. L - hi xun, di dng th s ca mt thi
xa xa no , hn cha phi l vic th cng thn bo h lng,
hay cha ly n lm l thc trung tm, m c th ch l ng tc
u tin hn mang chm dt, cho tri - t phn ha, cuc
sng ra i. Tr xuyn n qua nng c th gp phn vo bui

612

hi sinh ca cuc sng, cn cnh tranh nhau n - nng phi

chng l hnh nh ca thi hn mang?

is

ts

.c

om

i vo loi tr din c quy hoch, ti khng c trong

tay t liu no khc ngoi nh pht (v mt trng hp na,
m ti s trnh by vo on cui). Thc ra, tr nh pht khng
ch c mt trong l - hi ca hai lng Bch i v Thng Lp.
Cng di tn gi y, n xut hin ti nhiu a phng khc
nhau Bc B. Nhng u th n cng kh ging nhau, c v
cc quy tc ln nhiu chi tit, khin ngi quan st kh lng ra
i t m ni ln c g ng k.

hr

op

ol

og

V th, y ti khng th i chiu - so snh, nh lm

vi loi tr din t. V bi v nh pht, vi vi chi tit ca
n, li c th gi cho mt s nh khoa hc lin tng xa xi n
hnh thi th mt tri s s, nn di y ti s c gng thu
tm li i iu ngi ta ni v hnh thi th phng y, ng
thi t vn v i biu hin c th ca n trong l tit v l thc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Thc ra, t kh lu ri, mt s nh dn tc hc nc

ngoi bt u ng vc, t hi khng bit hnh thi c tng
thc s tn ti hay khng trong lch s tn gio ca con ngi.
D sao, mt s nh dn tc hc khng c ngha l tt c. Hung
chi c mt thi cha xa m my ch th mt tri li c d
lun khoa hc rng ri trn th gii chp nhn. Cn ta, cho n
hm nay, kin c (ca M.Colani), kin gn mt yu t thng
xuyn ca ngh thut ng Sn vi hnh thi th phng , vn
c cc nh kho c hc Vit Nam trn trng. Vy, ta c xem
nh th mt tri l mt gi thuyt lm vic c c s.
Hnh thi y, nu c thc, khng th ra i trc hay cng
mt lc vi tn ngng phn thc. Cc nh kho c hc thng
quy n vo khong thi s s. Khng phi l con ngi, ngay t

613

is

ts

.c

om

u, khng phn bit c ngy vi m, mt tri vi mt trng.

Nhng ci m con ngi nhn thc c trc ht trn bu tri
l nhng bin ng v hnh dng ca mt trng qua tng m
mt, t m phn bit c thng ny vi thng kia, cc on
ngn trong tng thng. Lch u tin ca con ngi l lch trng.
Cho n nay, lch trng vn l lch ca cc tc Thng Ty
Nguyn, xa hn na l lch truyn thng ca o Hi. T nhng
hnh ni trn mt ngoi ng cc thi Thng - Chu m u
cho lch s Trung Hoa, c nh nghin cu (C.Hentze) lc ra
c nhng tn ngng c lin quan n mt trng.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Cn hnh dng ca mt tri th khng bin i qua tng

ngy p ngay t u vo mt con ngi. ng i ni chung
ca n, t ng sang Ty, ni cho chnh xc l chuyn ng o
ca n qua bu tri, tuy khng phc tp lm, vn cha c
nhn thc t u, t nht cng cha c nhn mnh, trn mt
mt s ng ng Sn (ra i sau ng Thng - Chu t
nht cng hai thin nin k), ngi ta mi tm ra c mi mt
bng chng v vic th phng mt tri: hng chuyn ng ca
thin th c bit y ng vi hng i ca ngi v vt trn cc
di hoa vn. Cn nhng bin ng nh trn ng n i (im
c th n mc ln, im c th n ln xung, bc i qua bu
tri...), nhng chi tit tinh vi ch c nhn thc dn qua thi
gian lu di, v s dn ti vic ra i ca lch mt tri trong thi
k lch s: lch truyn thng Trung Hoa, m vi nc ng
tip nhn, vn cha hon ton l dng lch, cn l m dng lch.

ht

My ch hnh thi th phng mt tri, thc ra, c dch

t tn gi m xa nay cc nh dn tc hc nhiu nc quen
dng (culte solaire). ng v n m hiu lm rng y l mt tn
gio hon ton mi loi tr mi tn ngng tng tn ti trc

614

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

n. Khi mi hnh thnh n l mt tn ngng mi, th thi. V

vi t cch y, n c tch hp vo tng th nhng tn ngng
vn c ca cng ng. Trong nhng iu kin c bit no ,
mt tri c th dn dn c ng ha vi ti thng thn trong
thn thoi. N cng ch c th ch l mt thn trong s nhng
thn linh do ti thng thn sai khin. D sao, mt tri, vi qui
tc chuyn ng ca n qua bu tri m con ngi bc u
nhn thc c, khng khi nh hng n l thc v l tit: t
nht cng qua nhng g n nay cn bit c, ngi ta thy vai
tr ca n c cao trong nghi l. Thp th cng c nhng chi
tit lp li hng i v c im ni bt nht trong ngoi dng
ca n, v nh hng ngc chiu quay ca kim ng h trong
th ng v bc i ca ngi v vt trn cc vnh trang tr ca
trng ng ng Sn loi I, hoc mu ca qu cu v hng
ng - Ty ca sn chi trong tr nh pht (nu ri y c
iu kin hn tin chc c rng tr din y l vang vng
ca hnh thi th mt tri mt thu). Cao nht c l l v tr ti
thng thn m thin th ny chim lnh trong tn gio ca mt
s cng ng Anhing M chu thi trc Clng.

ht

tp

://

yo

un

D cao, d thp, d i hi nhng l tit rng rn (nh

vic h st hng trm tr con trong nghi l ln ti mt vi vng
chu M thi trc Clng), hay ch thi nhn nho ca mt
m ng xem nh pht (mt ln na, li gi thit rng y l
du tch m nht ca vic th mt tri), th loi l thc v l tit
ang bn, k c trong trng hp chng mang dng tr chi,
bao gi cng din ra trong quy tc. Cng l tr chi, quy tc
cng cht ch. Theo ch ti ngh, iu ch yu phn nh tnh
quy lut trong vn hnh ca mt tri, d cho n ch c ngi
xa bc u nhn ra. Ra i trn c mt on ng nhn thc
di, ci gi l hnh thi th mt tri khng phi l bn nng,

615

khng bt ngun t bn nng nh tn ngng phn thc. L kt

qu ca nhn thc, din bin ca n (d trong khun ca l thc
hay ca tr din) phi l qui tc, nht thit phi din ra trong
qui tc.

ts

.c

om

iu cng cn ni l hnh thi th mt tri khng phi

tng c mt khp ni, khng tng l tn ngng ca mi tc
ngi. C nhng cng ng, cha kp i vo ng y, tip xc
vi mt nn vn minh cao hn, t m nhp thng vo mt
quan nim chen chc nhau trn ngng ca ca lch s.

op

ol

og

is

Mt - hai chi tit v mt tr din trong l - hi xun lng

ng K (H Bc) cng nhc nh, d xa xi, n hnh thi th
mt tri. Ch nhc nh thi, cha phi l bng chng. D sao,
ti c tm li y, t nht cng v, trn ngoi din, chng c
phn khc so vi vi chi tit ly ra c t tr nh pht.

un

ga

nt

hr

L t bt u sng mng 3 Tt ti nh. iu p ngay vo

mt l cch trang tr ni th: mt trc cc bn th n ng sau
mt tm trng chung, nn trng mu xanh l, gia trng ni
ln hai ch : phng s (ngha l th phng). Ti cha tng
bit hay nghe ni chi tit ny c mt trong l hi ca lng no
khc, ngoi ng K.

ht

tp

://

yo

iu khc thng na: trong sut cuc t, bn ng m,

tc bn c cao tui nht ca bn gip trong lng, li khng ngi
chung tng c vi gip mnh, m ngi mi ngi di chn mt
trong bn ct trc mt bn th chnh, lng ta ct, mt quay ra
cc v ang t v mi dn lng by gi c mt trong nh. Kha
cnh ny hn c ngha ca n: ta s bn sau. Nhng cn mt
kha cnh khc, m cng p ngay vo mt: c no cng cht
khn , mc o thng , qun , tht dy lng xanh ngoi o.
Li mu v mu xanh!

616

op

ol

og

is

ts

.c

om

C th c lin quan n hai mu y l mt tr din: tr

d ng m. Vo bui chiu l - hi xun kt thc, ng o dn
lng c mt ti nh, bn ng m vn o - khn , vi tht
lng xanh, cn trai trng cc gip th ng kh, c, xanh c,
ty thch ca tng ngi. T trong nh, trai tng gip cng
knh ng m ca gip mnh ra sn nh. T d, trong khu
ng d ng m, c th mang ngha: cng knh. Trn sn,
ngi ca bn gip xp li nhau thnh mt vng trn rng v
kh dy. Ngi trn vai ca m tr, cc c c hoa tay nh ma,
cn vng trn th chm ri xoay ti ch. Hng xoay: t tay tri
qua tay phi ca mi dn lng ang xm quanh sn nhn vo,
va theo di va m reo h. D cho ngi ng K khng ai
bo th, r rng l hng ngc li chiu quay ca kim ng
h. T vi chi tit v tr din va tm, c th thy g.

://

yo

un

ga

nt

hr

Phi ni ngay rng cha thy c g cho mi phn r

mi. D sao, mu ca hai ch phng s trn tm trng
xanh, ca sc phc trn ngi cc ng m, ca kh trn lng
mt s trai gip, chng khc g mu ph mt ngoi qu cu
trong tr nh pht, khng khi nhc nh n mt tri, cng
nhc nh khi n hin ln trong l - hi xun ng K nhng ba
ln. Nu kh nng ri y, c hon ton chng thc qua t
liu mi, th mu xanh l ca nn trng, ca tht lng tm o
cc c, ca mt s kh, khng c th l g khc, nu khng phi
l mu ca bu tri trn mt tri hin ln v di chuyn.

ht

tp

V hng quay ca vng trn d ng m, ch cn nhc li

gi thuyt bit quanh hng ng v di ng ca ngi v
vt trn mt ngoi cc trng ng Sn loi I: hng chuyn
ng o ca mt tri. D sao, trn c s ch hai trng hp thi
(ng Sn I v d ng m), th gi thuyt vn cn l gi thuyt.
Mt cu hi cha c li gii p, nhng, d sao, vn l mt

617

gi cho vic tm hiu sau ny: Bn ng m trong sc phc

- xanh, phi chng y l hnh tng ca mt tri qua bn ma
xun - h - thu - ng?

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cui cng, mt tr din khc cng ng K, tuy c v

khng lin quan g n hnh thi th mt tri: tr cp ct. Li
mt chuyn khc thng na, trong chng mc ti cha nghe
ai ni n c mt ni no khc. Bn ct trc bn th chnh, ni
bn ng m ngi qua sut l - hi xun, khng hiu t thu no
ri ngi ta gn cho chng mt trt t u tin: nht, nh,
tam, t. Mt trt t rt c th l v on, m mi dn lng
chp nhn t i ny qua i khc. ng m ca gip no ngi
di chn ct no, iu cng c n nh thnh trt t qua
tng nm mt. Nhng bc vo u nm mi, trc mt t sn
xut mi, c bit trc mt chu k mi ca thi gian, trt t y
li b o ln. Qua tr cp ct. M cp nhng ba ln. Ch n
giao tha, trai trng ca tng gip (cng ng kh - kh
xanh) t hp ti nh ng m gip mnh (cng trong sc phc
- xanh). Pho va n bo hiu nm mi, mi ngi cm u
chy ra nh. n ni trai tng gip dng sc mnh t n cho
c ng m ca mnh vo chn ct nht. Khng phi n cho
c l xong: trai cc gip khc li c li c ra khi chn ct,
n c ca h vo, cng bng sc mnh t. Th l vt nhau,
ln nhau, tt c cng tranh ginh trong nim vui chung. Khi
mi ngi qu mt, ho hng ban u lng li, th bn ng
m yn v bn chn ct theo mt trt t mi, khc vi trt t
n nh qua sut nm trc. Tr cp ct cn din ra hai ln
na. Ln th hai: vo u bui chiu l - hi kt thc, khi cc
gip, cng ng m ca h, mi ko vo nh. Ln th ba: cng
trong bui chiu y, sau tr d ng m, khi cc gip mi t sn
nh tr li bn trong nh. Nhng kt qu ca ln cp cui

618

is

ts

.c

om

cng ny cng ch l tm thi. Mi ngi va yn v, s c tr

tr cha lng (bn cnh nh) bc ra, tay bng mt ci khay,
trn khay l bn l thm gp kn: nht, nh, tam, t. Bn ng
m ln lt bc thm, ri thay i ch ngi theo kt qu bc.
Trt t mi ny, v ch ngi ca bn c, l trt t n nh: n
c gi nguyn nh vy sut nm mi. ng qun rng s c
c th l ngi lng, c th khng, nhng, d sao, vn khng
trc tip lin quan n cuc sng ca dn lng, c th ni l ch
bn ra v bn trn cuc sng y, khng phi l ngi ca
gip no.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

Mt trt t c tng nh l vnh vin n nh, bng b o

ln ngay t chc lt u tin ca tng nm mi (lc giao tha),
li lin tip b o ln qua thi gian ngn ca l - hi xun,
ri c thit lp li, di mt dng c phn mi, khi l - hi
xun kt thc. Tng y khng khi gi ta nh n thi hn mang
ca thn thoi, nh va ng n qua mt on trn, khi t
tri cha phn ha, khi cuc sng cha m mn. Cht t ca
tr cp ct, ngc vi tnh quy hoch ca tr d ng m (m
ta th gn vi bc i nh c ca mt tri), rt c th ch
l biu tng ca tnh th hn mang . t nht th ti cng ngh
th.

ht

tp

://

yo

iu ng ni cui cng: trong trng hp ng K, nhng

du tch c th gi thit v cc tn ngng xa xa, tuy gc gc c
khc nhau, li ha quyn vo nhau n mc kh lng phn bit
cho ra. Cng bn ng m di sc phc - xanh, m lc th
cc c c kh nng tham gia vo hnh tng vng quay ca mt
tri, khi li c th ng rng h gp phn dng ln khng kh v
phn ha ca thi hn mang. Khng nhng th, cc du tch
gi thit li c kt hp cht ch, trong din bin ni chung ca
l - hi, vi l thc trung tm: cuc t. Th thn linh bo h lng,

619

th mt tri, ni ln bng ngn ng tng trng mt quan nim

gn vi thn thoi, nhng mnh ri y, y, lan ta vo
nhau thnh mt tng th tng nh nht nguyn. Khng phi
u ta cng gp li c cht uyn chuyn .

og

is

ts

.c

om

Cht t hiu bit cn ri rc, ti c sp xp li cho c trt

t hn, qua sp xp, th t ra vi cu hi v mt s tr din
trong l - hi xun ca lng - x Bc B, t m bc u
suy ngh v nhng du tch c th cn ca i tn ngng
chm t lu vo d vng. Kt qu chng l bao, ch cng c thm
mt - hai gi thuyt c sn t lu trong cm thc ca nhiu
ngi. C tm xem nh y cng l im xut pht ca mt
chng ng mi.

ga

nt

hr

op

ol

Ngoi ra, cu phn thc v th mt tri khng nht thit

l nhng tn ngng duy nht cn li du tch trong l - hi
thi gn y. Trn chng ng mi, ng qun vang vng ca
nhng tn ngng xa xa khc na: th mt trng, th anh hng
vn ha cng cc nhn vt thn thoi khc... D sao, l
chuyn v sau.

ht

tp

://

yo

un

iu cn li, m v tnh l ra qua bi vit, l tnh trng

thiu t liu. kh nhiu nm ri, qua cc cuc bn ming
ngu nhin, cha ai nhn thc c cho thc r tnh trng y:
mi ngi ni mt cu, mi ngi gp mt chuyn, th l mi
ngi u c cm gic rng ci g ch t liu c th th khng
thiu. Bi vit ca mt ngi thi, d ch hng v hiu bit ca
mi mt ngi, ph r khim khuyt c bn chung. V th, theo
ch ti ngh, bc vo chng ng mi, mt trong nhng
vic phi lm cho c l tp trung hiu bit ca mi ngi li.
iu , mt c nhn khng th lm, phi l tp th, mt c
quan hu trch (chng hn Vin Vn ha dn gian ca Vin
Khoa hc x hi, hay Vin Vn ha thuc B Vn ha, thm ch

620

c hai...). Ni tp trung c th l hai tp ch ca hai vin. Ti

tin rng, trong kho t liu ca c hai, sn mt s h s.
Nhng h s y, d c th cha hon chnh, rt ng c cng
b.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

C iu rng t liu c th, d l hiu bit ca ring tng

ngi hay h s ca tp th, li c kh nng cn thiu st v
nhiu mt. Ti nhc n l - hi ca lng ny, k qua mt tr
din trong l - hi lng kia, , cui cng, ng rng y cn
tn ti cch y cha lu nhng du tch ca l cu phn thc,
hay ca vic th mt tri... Nhng ti khng bit n din bin
y ca tng l - hi, mi tr din. Nhng anh - ch khc
c quan tm n vn chc t nhiu cng nh ti. Trong hon
cnh , tp trung hiu bit ca mi ngi li mi l mt vic,
vic u tin. T nhng g gom v c, cn phi lc ra mt s
trng hp cn b sung cho y hn, m b sung bng in
d. , mt ln na, l vic ca cc c quan chuyn trch...

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Tp trung hiu bit li, b sung ti ch cho cc hiu bit

y, mi nghe, xem chng n gin. Thc ra, l cng vic phc
tp v di hi, cn c ch o thng xuyn v st sao. Nhng
khng lm c vic y, th kh lng bc vo chng ng mi
vi mt gc nhn tng i st.

621

Quanh chuyn cnh quan

.c

om

v b mt tc ngi*

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

...Cc ch cc anh thng cm cho. t chuyn cnh quan ra

gia chng mnh vi nhau ti hon ton khng nui r r
cc ch - cc anh t gi mnh vn in d thn thuc, mon
men vo i snh ca l thuyt. D sao, chng mnh cng
hiu nhau l nhng ngi i in d, v ham thch in d.
Chng qua ti ch mun, nhn ln hp mt ny, cng cc
ch, cc anh bn xem c cch g p ng mt yu cu ca Vin
i vi phng Dn tc hc m anh Dng khng ngng ly i ly
li my hm nay: Nhn cc tc ngi ng Nam bng con mt
Vit Nam. Hay, ly li chnh li ca anh, cho n c v khoa
hc t tnh: nhn ci tc ngi ng Nam di gc Vit
Nam.
Yu cu ca Vin v hnh trung t cho chng mnh, m
t ngay t u, mt iu kin: phi bit Vit Nam ci . Nht
thit l th. Nh hai vi hai l bn. V khng bit Vit Nam th
lm sao m nhn t con mt Vit Nam, hay di gc Vit
Nam.
Nh vy, ci nghip ca tng anh ch em chng mnh
r; i in d y cho bit Vit Nam, ri quay li i chiu vi
cc tc ngi ng Nam . i chiu so snh. Cho thy
nhng ci ng nht. C nhng ci khc bit na, ng nhin.
Nhng ci khc bit bn cnh nhng ci ng nht. nh.
Dn dn, c nhng ci khc bit nh trong tng ci ng nht

622

ln.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

D sao, i t m th l chuyn v sau. Cn gi y, khi mi

chun b ra i - i in d trn t Vit Nam - th theo ch
ti ngh, ci tm nhn trc ch l vi ci ng nht ln. Vi ci
thi, v chng mnh bit g u v cc tc ngi ng Nam
m i thy cho nhiu. Nhng cn phi c. D ch mt hai ci.
V chng mnh u c ngi trn t u t M g m nhn vo
ng Nam . Chng mnh ang ngi chnh trn t ng Nam
. Phn no , c th ni rng, mnh ang th t nhn mnh.
i vi mt c nhn, t nhn mnh l chuyn rt kh. D
sao y vn l nhu cu ca tng con ngi. Cc nh vn tng
bo chng mnh nh vy. Ring trong trng hp tp th nho
nh ca chng mnh y, nu khng c nhn t gi cho ra vi ci
ng nht ln, th n khi i, chng mnh s mt phng hng,
lm trn lan, ty hng, va dm ln chn ngi khc, va
khng t c ch ring m chng mnh mun ngm.
Nhn ra vi ci ng nht ln, tm hiu chng li trn thc
a Vit Nam cho thm, ri i chiu vi cc biu hin ng dng
ng Nam , thy ci chung v nhng ci ring.
Trong nhng iu kin thc t ca chng mnh hin nay,
theo ti, khng c cch lm no khc.

ht

tp

://

yo

*
* *
Chnh v mun gp phn vo vic chun b cho nhng
chuyn in d sp n ca chng mnh, m ti mun t cu
chuyn cnh quan ra y. V r rng mt trong nhng ci ng
nht d thy nht gia ng Nam ni chung v Vit Nam ni
ring l cnh quan. Cnh quan t nhin y. ng ra, phi ni
l mi trng, cng vi hm ngha mi trng t nhin. Nhng
ngh i ngh li, ti khng dm. Khi nim mi trng, trong
my chc nm qua, phi i u vi qu nhiu bin ng mi

623

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngnh, mi trng phi, cc nh ngha y cha hn bao gi

cng gp nhau... Thi th ta c ni cnh quan cho tin: n c
phn m h thc y, thm ch c v s ng na, nhng cha
nghe ai ci v g v n.
Cn nh phn ng gp ln lao ca cnh quan t nhin vo
vic nh hnh cuc sng c th ca con ngi, c bit ca con
ngi trc cng nghip, trong ngnh no khc th ti khng r,
ch trong dn tc hc th l iu hu nh mi ngi u mc
nhin cng nhn. Ti ni mc nhin, v khng phi khng cn
c vin ra m ci nhau, nht l ci l theo li thy c. Chng
hn, c th lo rng cao tc ng ca cnh quan ln b mt tc
ngi - hay ln li sng, ln vn ha tc ngi, th cng th
- l v hnh trung ri vo cm by ca thuyt a l. Nhng c
ai bo rng, tc ng y ch do mt mnh cnh quan gy ra u,
d phn ng gp ca n l rt quan trng. Cn nhiu yu t
khc na ch, k c trnh k thut vo tng giai on ca
lch s tc ngi, thm ch nhng hin tng hn dung vn ha
tt yu hay ngu nhin din ra trong lch s...
Nhng i vi nhng ngi ham m thc tin in d, c
l tt nht l cng nhau n li mt hai biu hin c thc, c th
kim tra trn t ta, khng chi vo u c, hoc nu khng
c th, th t nht cng c tc dng y ti dng suy ngh...
V d th nht m ti xin nu chng khc g chn l v
ng La Palisse, mt s thc qu tm thng, hin nhin n
bun ci. D sao, y vn l s thc hng ngy p vo mt
chng mnh. Mi ngi Vit Nam u n cm, ly go lm lng
thc chnh. Nhng cm - go y c nhiu ngun: di ng bng,
n l con ca cy la nc, ca k thut lm rung nc, trn
sn ni y li l kt qu ca cy la lc mc trn t th ca
k thut ha canh. Khng ch th. Hai k thut trng trt khc
nhau y cn gp phn to cho c dn sng trong hai cnh quan

624

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

t nhin, m mi ngi i in d tng chng kin, tuy cha ai

tm hiu cho thc su.
Mt th d khc khng hin nhin bng, do m i hi
nhiu li hn. Trc kia ti c nghe ni rng th tc - b lc l
kiu t chc x hi xa xa, khi cha c giai cp. Di mt ti, lc
by gi l lut bt bin, u cng vy, k c ta. T n
nay, nhiu nm tri qua, nhng, trn thc a Vit Nam, ti
cha h c dp c i din vi nhng vt tch, d rt m nht,
ca kiu t chc . V mt ny, kinh nghim ca mt ngi tt
nhin, chng i n u. Qua sch bo, ti thy mt s tc gi,
ch yu l ngoi nc, nhng cng c trong nc, v tnh hay c
ni n th tc - b lc, hay th tc khng thi, thm ch ch b
lc, trn t nc mnh. c k ti c cm gic rng bng chng
do cc v y a ra cha sc thuyt phc. Thi thuc a,
nhiu tc gi Php dng ch b lc hay th tc mt cch ty
tin, ch th nht thng nhm vo cc tc Thng (B lc Ba
Na, B lc chng hn) cn ch th hai th i khi c
ng nht vi ci h ca ngi Vit (th tc L th tc Trn...).
Cng c vi trng hp him hoi ng lu : ci mpol ca ngi
Mnng, m ngi Vit dch l th tc; v cc nhm huyt
thng ca ngi Khm, rt d c ng nht vi nhng th
tc, d ch v mi nhm thng mang mt tn ng vt gn vi
nhng l thc ta l thc t tem gio. C iu rng, c nhng
g c vit ra v hai tc ngi trn, ti mi thy th tc,
cha thy b lc u c. V ti t hi: th tc m ng mt
mnh, chng lin quan g v mt t chc vi mt s th tc
khc, trong khung ca mt b lc th l g, nu khng phi
l ci tng tc thng thng?
C thc mc th mi cho n mt hm cu ni ca mt tc
gi bn v t tem, m ti c qua cho bit th thi, bt cht
hin v trong tr nh, m cho ti mt cnh ca s nhn vo

625

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tnh hnh th tc - b lc nc mnh. Theo ci ng bn v t tem

y, th cc x hi s ng nht, m dn tc hc ngy nay cn bit
n, thng mang mt trong hai dng t chc sau y: hoc c
t chc theo dng n bo. X hi c c cu t chc ng tm
l loi x hi c kh nng t m rng ra mi, khc no nhng
vng trn ng tm trn mt ao, khi ta nm mt vin xung
y. Cn mi x hi n bo ch l mt nhm huyt thng,
khng h c quan h v mt c cu x hi vi cc nhm ng
dng tr thnh mt n v x hi phc hp hn, v nh con a
mp, loi sinh vt m mi c th ch l mt t bo. D nhin gia
hai cc hn y, cn nhng sc thi trung gian.
n y chuyn cnh quan mi xen vo. Ngi c bn a
v ngi Ngrille vng Xch o Phi chu, khi cc nh dn tc
hc bt gp h ln u u thuc loi ngi m c tc gi gi l
nguyn thy hin i: cng c ca h khng vt qu trnh
gia, trong mt vi trng hp th ang tin hnh mi.
Nhng hai li khc nhau, ngi c th ng tm, ngi
Ngrille th n bo. Nguyn nhn, t nht nguyn nhn
chnh, r. Vng tho nguyn kh ven b o c l khng gian
rng, c th ni l mng mng, cng mnh mng i vi nhng
con ngi cn sng trnh gia, th li sn th mi. Cc
iu kin y ca cnh quan cho php ngi c xy dng
nhng t chc th tc b lc thc nghim chnh, nghim chnh
n ai vit v kiu t chc y v v t tem gio cng qui chiu
vo x hi c bn a, khng lut l. T chc th tc b lc l
ng tm ch d cho dn s c tng dn qua thi gian, th
tng th tc qu ng ch vic t phn i, v cc th tc c tip
tc sinh hot trong khung b lc, cng lm th vin n khu
trung gian bo tc.
Mt vi v d trn y cho chng ta nhn bit mi
quan h gia cnh quan v b mt tc ngi, khc do u

626

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

chng ta i vo xem xt tng mt c th.

Nhng ngi nghin cu dn tc hc u thng nht: c
hai din mo chnh quyt nh nn vn ha ca mt tc ngi.
Th nht, mi trng t nhin m tc ngi nh c.
Th d: C dn sng trn ng c tho nguyn, ni c nhiu
mung th h pht trin ngh i sn. Mt lot l thi hoc ni
hoa m hn, mt lot ng x vn ha c hnh thnh ph
hp vi cuc sng du mc. C dn ng Nam , sng vng kh
hu nhit i m t hp vi s pht trin ca cy la nc, cho
nn h ly vic trng cy la nc lm ngh sng chnh v
hnh thnh mt nn vn minh cng nghip la nc t rt sm...
Phi ni rng, i vi cc tc ngi cn sng trong giai on tin
cng nghip th mi trng l yu t ht sc quan trng quyt
nh nn vn minh ca h.
- Th hai, c th coi nh mt nh tng ng m cng
c th coi nh mt h qu c sinh ra t nh u: l
ngun gc vn ha tc ngi.
Cc dn tc sng trong mi trng khc nhau c nn vn
ha khc nhau. Sau , v mt hon cnh no y h n c tr
mi trng khc, mt lot l thi vn ha c hnh thnh
thch nghi mi trng mi nhng vn ha c vn li nhng
du n ht sc quan trng trong nn vn ha mi. V d: ngi
Ba Na gc Nam nn gia nh v vn, cn ngi gc Nam
o cn gi c gia nh m rng. Trong khi cc c dn Nam
c li sng vo nh mt trc, th dc Trng Sn cc tc
ngi Malay Polinsin nh di i vo hai u hi. Phi
chng vic i vo hai u hi nhc nh cch i vo mt con
thuyn, mt l thi, mt du n ni v gc gc xa xa ca c dn
bin. ng nhin cc tc ngi trong qu trnh di chuyn
lm cho vn ha cc tc ngi ni h n tip thu nhng yu t
mi. chu Phi en, kh ly ngn ng lm tiu chun phn chia

627

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tc ngi. V y h sng v di chuyn trn tho nguyn mnh

mng khng b mt tr ngi no. Mi gn y, c nc di
chuyn c nc t ni ny i ni khc 5 ln trong vng 5 nm
chng Php (ng Nam khng c hin tng y). Bi nhng l
trn Phi chu en hin tng mt dn tc b ting m
ni mt th ting khc hon ton l thng. ng Nam ni
chung v Vit Nam ni ring cng c mt s dn tc b ting m
, nhng rt bit l, cn i b phn cc dn tc u gi ngun
gc tc ngi v ngn ng.
Kt qu nghin cu ch ra rng: mt s tc ngi thuc
h ngn ng Tng - Min, nh ngi L L, ngi La Ch, ngi
Shila, ngi Cng... nc ta lm nng ry t lu, th m
vt tch Saman gio h cn r rt, dng Saman gio in hnh
khu vc trung tm ca c dn Tng - Min - vng Bc v
Trung . C mt s nhm trong bn h theo cc dng sng xui
xung Nam . Phi chng nhng nhm ny ng vai tr
chuyn ch vn ha t Bc xung Nam . Nh dn tc hc X
Vit Yantrcxnp, quan tm vn ny. ng ta bn lun rt
hay, nhng v thiu t liu in d nn ng ta khng ni ng
s tht (1).
Tm li, c ngun gc tc ngi, c s giao lu vn ha,
nhng iu kin cho mt nn vn ha ra i - mi trng, mi
l ci quan trng nht. Nghin cu mi trng, ni nm na l
nghin cu s ng x ca con ngi vi mi trng sn sinh
ra cc nn vn ha l mt cng vic cc k quan trng ca ngnh
dn tc hc.
hiu vn minh ng Nam vic nghin cu mi trng
l nhim v hng u ca b mn dn tc hc ng Nam .
ng nhin chng ta gp rt nhiu kh khn. Hin ti cc nh
dn tc hc ng Nam ca chng ta cha th i in d cc
nc ng Nam c. Tng lai chng ta s i trc tip kho

628

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

st thc a bi v b mn dn tc hc cho d gii n my nu

khng c t liu in d s hiu sai vn , v bi v s hp tc
nghin cu khu vc gia cc nc ng Nam l xu hng tt
yu. y l chuyn trong tng lai - d nhin, cn by gi ngay
c t liu, chng ta ch c cc vn bn tng kt cn khi t liu
dn tc ch chng ta khng h c. Tt nhin khng v th m
chng ta b tay.
Chng ta bit rng ng Nam c ba vng mi trng
ln: Vng ni, vng ng bng v vng bin. ng nhin,
chuyn tip gia vng ni l ng bng v bin c vng duyn
hi v gia bin li cn c cc o.
Trong phm vi Vit Nam chng ta cng c mi trng ni,
y dn c lm ry ha canh, mi trng thung lng nh p
gia cc dy ni, cc tc ngi c tr y nh ngi Mng,
ngi Thi, ngi Ty va lm rung nc va lm ry ha
canh; mi trng dc dng sng vi cc tam gic chu c ng
bng ph nhiu vi vn minh trng la nc ngi Vit, mi
trng duyn hi vi nhiu li sng khc nhau ca c dn ng
nghip. Chng ta cng c mi trng hi o.
Vy l cc mi trng thin nhin chnh to nn din mo
vn ha tc ngi. D c nhiu d bit, Vit Nam c cc loi
mi trng ca vng ng Nam bng a bn thc a Vit
Nam hay ni theo cch khc, nhn nhn ng Nam t gc
Vit Nam. T nhn thc ny, b mn dn tc hc ng Nam ,
bng vic nghin cu thm d mt s dn tc Vit Nam s tin
ti t li vn dn tc hc trn bi cnh ng Nam (ch
cha dm ni trn c s ng ).
1. Vng ng bng chu th v ngi Vit

Trc tin chng ta cn phi nghin cu mi trng ng

bng. Chng ta bit rng, cc nc ng Nam v din mo tc

629

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ngi c nhiu nt ging nhau. Th d tt c cc nc trong khu

vc u l cc nc a dn tc, nhng u c mt dn tc ch
th lm xng sng, lm linh hn chnh cc dn tc nh qui
t thnh quc gia dn tc. V cc dn tc ch th ny u chim
c vng ng bng chu th ca cc con sng ln, ni ra cc
nn vn minh nng nghip v sm hnh thnh cc nh nc.
Tm li trong khu vc ng Nam , cc dn tc ch th, v sinh
hot ca h mi trng quc gia dn tc, c v tr quan trng.
Nghin cu khu vc ny, i tng u tin ca chng ta l dn
tc ch th. Nghin cu dn tc hc Vit Nam phi ly trung
tm l ngi Kinh - d nhin. ng tic l nc ta ngnh dn
tc hc khng ch ti ngi Kinh, gn y Vin Dn tc hc
mi thnh lp mt t nghin cu ngi Kinh - mt s mun mn
n l lng. Chng ta bit rng, mi mt nc c l do khc nhau
nh hng nghin cu dn tc hc. Th d ngi Php mun
cai tr ngi Vit nn ngay t nm 1901 h tp trung nghin
cu c s Vit Nam, v trong 20 nm u h h tip tc
cng vic ny. Nhng khi n Phi chu, h li nghin cu dn
tc hc, v cc vng quc c x ny v l do bun bn th k
XVI v vn thnh nhng tc ngi b nh. Cn chng ta xut
pht t chnh sch dn tc thiu s nh hng vic nghin cu
dn tc hc, nn b qun ngi Vit - c dn ch th, cho nn
by gi phi lm li t u. Cng v l ngi Php ch ch
nghin cu ngi Vit cho nn v phng din ny h li mt
s t liu ng k trong khi gia ti dn tc hc ca Php vit
v cc dn tc thiu s nc ta rt t. Ch c hai cun dn tc
hc ca Gourou v Cuisinier c ban t liu th vin quc hi
M coi l 2 trong 4 cun t liu dn tc ch tt nht ng Nam
.
Ly Vit Nam lm a bn thc a tm hiu ng Nam

630

 b mn dn tc hc ng Nam cng ly ngi Kinh lm i

tng nghin cu u tin.

op

ol

og

is

ts

.c

om

C chuyn rt l, ting Vit khng ai xp c vo h no

c. Ti Philippin, ngi ta pht hin ra mt tc ngi b suy
thoi, Vit Nam cng c nhiu tc ngi b suy thoi nh ngi
Rc, ngi Lah... Nhng nhng hin tng l y cha c
nghin cu. Ngi Mng nng nghip pht trin trnh
cao, ch x hi cng pht trin mc cao, bo hiu s
ra i ca nh nc, th m h khng bit n gm, rn. C th
ngi Mng ngay cnh ngi Kinh, ngi Kinh chim lnh
lun hai ngh ny, nn ngi Mng b qun. Thm ch trong
ngn ng ca h cng khng c hai t gm hoc th rn.
H khng bit g v rn (h gi th rn l th ro), ngh rn ch
cn li trong truyn thuyt.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

Nh vy, ngi Kinh xt v mt ngn ng c ngun gc rt

phc tp, l mt th ngn ng lai v mi. Trong c c t
vng Mn - Khme, Thi, M Lai, Hn, Tng Min. Gn y
ngi ta lu nhiu n kho c hc dc sng Hng v s tranh
lun d di gia nhm ngi M ng u l Gorman v nhm
ngi an Mch ng u l Sorensen (Soprensen). Tri vi
iu m cch y vi chc nm ngi ta tha nhn l cy la
nc c thun dng vng trng m di du l cy la ni.
Cy la ny cht hoang rt m, c chiu di 3,5 mt c kh
nng vt ln nc... Gorman khng nh mt gi thuyt ng
tin cy l cy la khng phi c thun dng t vng trng
m l chn ni, th d Ty - Thi - Nng Vit Nam. Theo
Gorman th cho n thi k st ngi Thi mi v chim lnh
Mnam v a cy la c th nghim t chn ni v ng
bng. nc ta, kho c hc cng khai qut nhiu v pht hin
c nhiu kha cnh vn ha. Nhn vo bn kho c hc sng

631

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Hng ta thy c iu l bn kia Ha Bnh v bn ny H ng,

ni tip gip gia min ni v min xui, gia thung lng v
ng bng, H Ni nm u tam gic chu ca ng bng,
nhng di ch pha Ty H Ni a s thuc trung k ng, hu
k ng v s k st. Nh vy so vi Thi Lan l qu sm. Thi
Lan thi trc rt n nh, cn chng ta nm trn bao ln ng
t ng, nn c nhiu xo trn trn con ng di c ra bin. C
nhiu vng dc hai ven b sng y dng cy na hoc mt
ma, v khoai mi t l thn hong, l l vt t thn
Mlandi (khoai nc + ma). Ngi Kinh Bc th ma hai cy
nguyn. Ngi Vit rt gii lm hng m ti sao li dng
ma? Ngi Mng trong l ci c tc l: mt ngi gnh mt
gnh ma, c l n ng gia nh sn. Ch nh phi a tin
ra cho mi b gnh ma xung. Ngi Thi phi nui khm ma
trc nh khng c tn li. Mlandi cy ma l cy v
tr nh cy a, cy Si ng Nam v nh cy Sen Ty u.
Cy v tr ni lin tri vi t. ti Bch cu k ng ca ta
nm trong thn thoi Mlandi thn thoi v t tin ca loi
ngi. Khc chng l ngi con gi p khng phi t trong
tranh bc ra m l ngi con gi p trong cy ma bc ra
qut dn nu nng; ngi n ng cht cy ma ly Ging Kiu,
hai ngi tr thnh t tin ca loi ngi.

ht

tp

://

yo

Vit Nam, nhiu nn vn minh gp g nhau, lu ma l

ci lu Plindi cn thy Ty Nguyn (nh ca ngi Mnng,
ngi Xting) - kiu nh hnh thuyn p. V l lu ma nn
ngi Vit khng cn ci tin, v vy n cn gi li c din
mo ban u. Vn ha ngi Vit gi chng ta cm thy, dng
nh cui mi, s k ng thau dc trn g cao bao quanh ng
bng sng Hng, cc thung lng, c nhiu tc ngi chen chc
nhau, do s bng n dn s. V khi nm c cy la nc th

632

op

ol

og

is

ts

.c

om

h nho xung ng bng. Sng Hng xut pht t Vn Nam,

Vn Nam ging nh mt bn xoay ca ng Nam . Chng ta
nh cu chuyn ng T o Hnh qua Ty Trc hc kinh ch
lm ph php (cha Thy th rt phc tp pha sau), ph php
c cy ln o Pht. Chuyn T o Hnh ch bit ph php
rt ng nghi, c th T o Hnh ln hc ngi LL g ,
nhng ni l i Ty Trc, theo kiu ni ca ngi Trung Quc
ly uy vi mi ngi. Xu hng chuyn dch tc ngi l
phng Bc xung. Cc c dn sng trn tho nguyn t sn bt
chuyn sang chn nui, h cn khng gian rng (Thnh Ct T
Hn vi tho nguyn c sc bnh trng rng) ra sc chuyn
ch. Vn dn toa i xung pha Nam: Dng sng Hng l mt
a im trong cuc chuyn dch y. D nhin trong thi k y,
g ni cao, bc thm c ca sng Hng c nhiu tc ngi dn
toa xung ng bng sng Hng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

C mt s kin ni bt: . Nhiu nc c nhng khng

c h thng kn. Ngi nng dn sng ven sng Hng bit rt
r gi tr ca ph sa (sau mi ln v l v ma bi thu do ph
sa), th m h dng nn mt h thng kn rt sm. H thng
ny khng cho php h s dng nc sng Hng. Thnh C
Loa hon ton l k thut p , mt k thut rt d, li p
ba chng u. Phi chng v s ngp lt 4 n 5 thng, cc lng
sng trn m cao i li bng thuyn v trng la khi nc rt,
y vy m h lp nn nn vn minh ht sc rc r. Nhng di ch
Bc Ninh thuc s k ng u nm trn g cao, n trung k
ng xung trng. Ti sao li xung thp? Bng n dn s,
ng ngi phi xung thp v d nhin vng thp phi p
. Th tch Hn nhc n Phong Chu, qu ca Hai B
Trng. n th k X, cc on trc c ni lin li vi
nhau. i Trn lp ra H S trng nom . Chng ti ng

633

ts

.c

om

rng, bui u nhiu tc ngi g cao b sc p t phng Bc

cng nhau trn xung chim lnh ton b ng bng sng
Hng. Khi chim ng ng bng, cc tc ngi bt u ha
hp. S ha hp c c qu trnh lu di: thi Hai B Trng
c s ha hp ny, thi Bc thuc Trung Quc p dng m hnh
ca h, nh nc trung ng tp quyn p buc ton b s ha
hp. La nc (Thi) - giao lu vn ha - sc p ca ngi Hn,
tt c lm cho cc tc ngi khc nhau ha hp li, ngi Vit
c hnh thnh nh vy. C thc th hay khng?

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Ngi Kinh l cha kha cho ta i ngc ln ha canh (cn

c trn t liu hin c ta t ra gi thuyt lm vic). Cc s
kin cho php ta gi thuyt t thi s s, c cc tc ngi chen
chc ven ng bng v nho xung ng bng t sm, xut
hin v tr thnh mt h thng kn. So vi cc vng khc trn
th gii, nc ta xut hin khng sm, nhng ci l l h
thng qu kn. Trc sc tn cng ca nc l, con ngi ch
c la chn hoc chu lt c ma, hoc khng lt nhng t
ai kh cn. Ti sao li c s la chn k cc vy? C l do bng
n dn s, con ngi khng ch cao lp lng nn phi p
. l ngn nc vo lng lm sao li gn vi thy li c,
n ch l bo v khu vc c tr. Lc u c th l tng
on l t, v mt t ng bng sng Hng nh nhng chu
thau, v cng v pha tam gic chu th chu thau cng m rng,
do mi on nhm bo v mt trng, v th m thy li
ca ngi Thi c p dng ng bng sng Hng.

ht

Theo s c th ng Nhm Din v ng Tch Quang dy ta

lm rung, nhng nhn li, nng nghip c truyn ng bng
Bc B li l nng nghip kiu Thi. Nng nghip ng Nam ,
nng nghip la nc l th nng nghip b qui nh sn nn
trn nhng nt ln l ging nhau. S khc bit ch th hin cc

634

dng ca cng c v h thng thy li cn li l hao hao ging

nhau.

op

ol

og

is

ts

.c

om

V cng c: t Bc Trung B cho n o Ngang nng dn

dng chic cy cha vi kiu Thi nh nh v dng hi gt,
li hi nm v pha bng. Cn ci vng khng hiu t u n,
Trung B hay Cao Min? Vng l t M Lai c. Trong ci lu
ma cng c t vng tc l cong. Trong khi Nam nh c
hi nam rt nng. Chng ta cn ch hai dng c c bn; cy
v hi. Cy cha vi c ci mm (khng c bng), ti sao li
phi c ci mm. Trn thung lng hp b kp gia ci dy ni,
mnh rung nh khi cy quay gc kh khn. Cy cha vi c th
lnh c nng, su phi, tri d dng thoi mi. Cy min
Nam c bng ph hp vi rung rng, c sc ko ln d trt
m m, cn mm do tay ngi li nh, sc ko nh do ch
cn mt tru hoc b ko l c.

un

ga

nt

hr

V thy li: thy li kiu Thi l mng phai dng ngun

nc a phng trn sn ni (ngun nc nh v tm thi
trong ma ma) t o mng dn v rung, phi dng cn
hoc cc th khc nng nc ln khi mng ko ra mng ph
khc.

ht

tp

://

yo

Thy li Khme thi ng Ko theo cng thc mng - ba rai

(h). Bin H chnh l ci h cha nc thin nhin v i nht.
Ba rai l cng trnh tp th ln nht ca ngi Khme tr thnh
biu tng t ra huyn thoi. Nhng cu chuyn thi
ua xy dng v m n g gy th dng li (ta c cu chuyn
thnh Li Hu: ngi Vit v ngi Chm thi ua xy dng
thnh v m, ngi Vit khn hn nn bit lm bng ct , cn
ngi Chm p thnh thc gi l thnh Li, ngy nay ngi ta
cn ti y cng ma mi vi thc n sng). Cc cu chuyn tnh
thn thoi ca ngi Khme u xoay quanh chuyn xy Ba rai

635

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

gia nam v n, bao gi n cng thng (Maspr - nghi l nng

nghip ca ngi Khme). ngi Vit cng hay nh nhau v
hay xy ra vic xy thnh ny. Thy li min Trung Bnh Tr
Thin l h thng thy li gia cc lng. Mun dng li h thng
thy li , th khi i trn thc a tng lng chng ta cn lu
a hnh a vt tm l do p dng theo li thy li no, nh
cc lo nng tri in dn i xem h thng thy li . Khu vc
canh tc ca tng h gm nhiu dy t c cao khc nhau,
nn khng th chia rung cho cc xm m khng chia theo x
ng. Mi x ng trng mt loi nh nhau, trn c s b tr
ng m ngi ta xy dng thy li v ln theo h thng thy
li lp bn . Chng ta p dng h thng thy li Thi,
Mng, Kinh Bc B. min Trung, vng Bnh Tr Thin,
nghin cu h thng thy li rt quan trng v n ni lin kiu
thy li Thi vi h thng thy li da theo ch thy triu
Nam B.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

H thng thy li da theo ch thy triu Nam B

nhm a nc ngt sng ln vo sng nh, v vo knh rch,
ri ln mng, ln vn (Li Thiu). Ngay t mng c bng
gi nc v a nc ra nc vo ra chua do ph sa c
chua pha di. t ai trng la, r cy la n nng, nn
khng cn ra chua pha di, cn trng vn nh Li Thiu
(cy th, khng phi l cy tho) r chnh b phnh ra gi l con
chut nhm gi cho cy vng cn r ph lan ra ht mu cho cy
sng, nn phi ra chua su. Kiu thy li Nam B ng vi
miu t trong Thy kinh ch ca ngi Lc Vit. Hi ti
ngh kiu Rp, c th kiu Rp do ngi Chm Hi gio
mang ti. Thy li Rp l kiu thy li da theo ch thy
triu, cho nn mt s vn cy Ty Ban Nha c mt s vn
cy ni ting p theo kiu thy li Rp - l cu chuyn xa

636

xa. Ngi Khme p dng kiu Ba Rai ca n , cn c Eo

th li quan h vi Rp.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Trong t Qu hng xut bn Si Gn trong nhng

nm 60 ca th k ny ng bi ca mt vin chc Li Thiu
k chuyn n chi vi v linh mc Li Thiu l ni u tin
gio hi Php n truyn o. c cha linh mc c a mt s
t liu ni rng cc cha B o Nha dy cho ngi Li Thiu
lm vn. Nh vy l kiu dng nc thy triu cho thy li
Li Thiu c th kiu Rp. Bnh Tr Thin c thy li theo
kiu Rp khng? T liu bit c cho ta thy vng Thng
ni nm kp gia thung lng ni cng c mt h thng thy li
s khai. H thng ny cng c th do c dn y sng to ra
m cng c th do nh hng ca ngi Chm. Nh ni
trn, vng Nam B, lc u ti nghi kiu Rp, gn y
ng Naedham khi vit v thy li Trung Quc c so vi thy li
Vit Nam, v coi thy li Nam B l kiu Rp. Ngi Khme
Nam B th li lm thy li da theo nc thy triu mt cch
c l ny c th l dng chung ang c th nghim nhng ri
b ng li ngi Khme Nam B, l kiu mng Tronuk.
Kiu n , mng - Ba rai ch c ng Ko, Bin H, cn ngi
Khme Nam B th p dng kiu Tronuk.

ht

tp

://

yo

Tr li vn thy li ng bng sng Hng nh trnh

by trn, ng bng sng Hng chia ra nhiu trng do c
th a h thng mng phai ca ngi Thi vo v gi nguyn
h thng . Lc u mi on nhm bo v mt vng lng
cho, vi mc ch khng cn khp kn m ch tng on
nh ging Vn L Trng Thnh ca Trung Quc xa kia. u
tin l mi tiu quc Bc Trung Hoa xy trng thnh ring,
n Tn thng nht t nc, ni trng thnh li chng r
phng Bc. Ring v c cu chuyn: theo th tch c Trung

637

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Quc, thi Hn ni n , nhn ni v khi ngha Hai B

Trng. Phong Kh l qu hng ca Hai B Trng khi M Vin
n thy c ri. c trc lc ngi Hoa n, thnh C
Loa c trc lc ngi Hn xm lc. D c tm thy gm Hn
C Loa, vn l theo th tch c, C Loa c trc Bc thuc.
Thc An Dng Vng l ai? Cu chuyn ny cn phi nghin
cu lu di, nhng tm thi c th kt lun: trc Bc thuc c
mt cng ng ngi xa sng Hng (c th l Hn - Thi hay
Tng Min) n u tam gic chu xy dng t chc x hi
nh mt nh nc, t xng l An Dng Vng v An Dng
Vng xy nn thnh C Loa, thnh phng ng u sng
Hng. Thnh C Loa p ba vng tng t ba vng thnh Xn
Mn ca ngi Thi (mng Thanh). Kiu k thut Xn Mn
trng hp k thut xy thnh C Loa v k thut p . Ti C
Loa c truyn thuyt m theo truyn thuyt y chng ta thy
mt lot tn a phng c dng gi cc chi tit ca thnh,
nhng t khng c ngha trong ting Vit hin i. Cc c gi
C Loa ni rng tc l p cao ln t la bo cho trong
thnh mi lc c vic cn thng tin kiu Trung Quc cn ngha
en th khng bit. Anh Cm Trng cho bit nhng t trong
ting Vit khng c ngha C Loa y l u l ting Thi. Phi
chng C Loa l thnh ca ngi Thi. Nhng nt c bn ca
vn ha ng bng sng Hng t nng nghip n xy thnh
n c cu x hi u c tin Thi.

ht

tp

Ngi Thi xut pht t Xp xoong pn n Vn Nam.

H cng c tr vng thung lng chn ni, lm rung ging
ngi Vit t chic cy n h thng thy li. Cc danh t nng
nghip hin nay ca ngi Vit u vay mn t Thi. Ch cn
mt th d: Vit, Mng cng mt gc mi tch nhau cui thi
Bc thuc cui th k IX, thi Khc Ho. Ngi Mng gi rung

638

nc thung lng chn ni l rong. Ngi Thi gi l na

ngi Vit vn dng ch Rong. Ta c quyn gi thuyt rung
nc ca ngi Kinh l kiu Thi (cng c v k thut canh tc
u gi theo tn Thi).

op

ol

og

is

ts

.c

om

Nhng tin trn y cho php chng ta gi thuyt ngi

Kinh c hnh thnh t cc cng ng ngi khc nhau. Cc
cng ng ngi y ngay t thi k s s xung chim ng
bng t H Ni n Nam nh, ngay bn thn ngi Thi cng
p dng k thut ca cc cng ng ny. Theo ti liu ngi
Hn, ngi Giao ch lm thy li theo thy triu, ging nh
nhng hnh thc ta cn bt gp Nam B. Trn thc t sng
Hng ta ch gp kiu thy li Thi ch khng gp kiu thy
triu. Phi chng ngi Thi ng vai tr quan trng trong nng
nghip, trong cch xy thnh, trong ngn ng. S c mt ca
ngi Thi sng Hng l r rng.

yo

un

ga

nt

hr

Trn y l gi thuyt lm vic, t gi thuyt ny

chng ta mi vch hng nghin cu v lp ra cng nghin
cu. ng nhin l phi nghin cu ng b ca nhiu b mn.
V, nu chng ta nht tr vi nhau cch lm vic trn c s gi
thuyt ny th chng ta khng ch nghin cu ngi Vit vi
vng ng bng hin nay ca h. M mun hiu thu o vn
ha ngi Vit chng ta cn phi nghin cu cc vng mi
trng khc.

://

2. Vng thung lng chn ni

ht

tp

Bc B nhng thung lng vng Ty Bc, do ngi Thi,

ngi Mng chim lnh, nhng thung lng Vit Bc do Ty
Nng chim lnh, ngi Ty, ngi Nng cng l Thi, Thi c?
thung lng chn ni vn ha dn tc hc qui nh c hai hnh
thc sn xut: nng ry v rung nc. Ngi Mng cng

639

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

thung lng nh vy, v h cng c c hai hnh thc sn xut,

nhng trn bnh din thc h hng v rung nc, h xem
rung nc l chnh, cn nng ry mc d c v tr rt quan
trng trong cuc sng vn b coi l ph. Vi h much na pa
rong tc mt rung bng ba ry. Xm lng ca ngi Mng
thng t b thung lng nhng ngi nh ca h (loi nh di
ca vo hai u hi) pha ca s c coi l trc mt phi
hng v rung v trong sn nh bc trn l hng ca s, l
nhng iu chng t rung nc c coi trng. Thung lng
chn ni c coi l ni th nghim la nc. Thi Lan, n
giai on st, la nc mi xung ng bng, cn Vit Nam la
nc c a xung ng bng sm hn v l do bng n dn s
cc b sng c bi p lc dn s t pha Bc xung, m cc tc
ngi y nho xung ng bng. S thng lin gia ng
bng sng Hng vi cc vng thung lng ny, khng gy tr ngi
cho nhng t sng dn dn y. Nu ng bng sng Hng l
mi trng qui nh nn vn ha la nc th thung lng, ni
con ngi th nghim la nc, li l mi trng kt hp nng
ry v la nc. Nhng x hi th nghim lm rung nc
vng thung lng khng cn chng tch, c iu hin nay vng
thung lng cn tn ti mt ch x hi c bit trn nhiu mt
khc ng bng. ( ng bng Bc B, Trung B, Nam B t
chc x hi c nt khc nhau nhng nhn chung ging nhau).
Hin nay cn hai tc ngi bo lu t chc x hi vng thung
lng: ngi Thi Ty Bc v ngi Mng b sng y gip
H Ni. Ngi Thi c ch Pa - To, ngi Mng c ch
Lang - o. T chc x hi ngi Thi, ngi Mng ging nhau
trn nhiu nt ln, khc vi ng bng cn ngi Ty, ngi
Nng Vit Bc vn cng cng ch x hi nhng bin
dng, v n l vng bin gii nn buc triu nh nh nc vi
tay ti v nm cht.

640

Ch x hi ra i cao nht vng chn ni, gia Mng

v Thi rt ging nhau. Suy n cng, nhng nt chung y c ba
c im:

ts

.c

om

- Tng lp qu tc ra i (Pa - To, nh lang) xy dng

quyn li ca mnh trn c s rung nc. Mc d y cn lm
ry nhng x hi ch bc lt trn c s rung nc ch khng bc
lt trn c s nng ry. iu ny c gi tr cho ta hiu ch
x hi ng bng, v ng bng cng lm rung nc.

op

ol

og

is

- H tin hnh bc lt trn c s rung cng, khng bc lt

rung t. V din tch vng thung lng qu hp nu bin thnh
rung th khng bc lt c nn h bc lt tn bo (c t l v
bin php bc lt) trn c s rung cng. Ch bc lt rung
cng ny khng ging ng bng, ni cch khc hnh thc bc
lt rung cng ng bng b bp mo.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

- Thit lp c s thng tr bng sc mnh tng tc, cn

ngi bnh dn th tng tc b v vn thnh gia nh ht nhn.
iu ny ph bin trn ton ng Nam k c vng Nam n
v vng Hoa Nam. C mt s tng tc khng trc tip lao
ng d b v vn vn cn din mo nhn ra. Giai cp thng
tr ly sc mnh tng tc p t s thng tr ln cc gia
nh ht nhn. Cc h theo ngha tc danh nh Phm, L... ch
c giai cp qu tc cn tt c tng lp bnh dn Mng ch c
mt h Bi. Mi dng h chim mt thung lng hoc mt h
thng thung lng ni lin nhau v p t s thng tr ln vng
. Thng tr tun theo nguyn tc ph quyn: con trai c thng
tr ton mng gi l lang Cun, con trai c chi th thng tr mt
vng khong hai ba lng. Mi Mng thng c khong 50, 70
hoc 100 lng. Nguyn l tng tc p dng cho nguyn l cai tr,
do vai tr tng tc ngi Mng, ngi Thi rt ln. V cch
bc lt kinh t: rung t tng lng l rung cng, c hai th

641

ol

og

is

ts

.c

om

rung: rung ca nh lng v rung dn. Rung cng qu tc cha

truyn con ni, giao cho con trng. Do con th rt kh v
khng c nhn rung ca nh lang m cng khng nhn c
rung ca dn. Con trai th nh lang thng i ly v con nh
lang khc khng c con trai (iu ny ging cc m Hu: con
trai qu tc hng hch nhng ngho chuyn i n nh ca dn,
mt lp qu tc ngho m phi ng vai qu tc. Khc nhau l
Mng khng bnh dn nh Hu). Rung lang cha truyn con
ni, nhng khng th l t in. Khi qu tc tht th th dn bi
min (c lo) a em ln. u cn rung cng th y cn
i cht du vt cng x, cho nn dn thng gi a con th
nh lang l lang ri tc sng rng ri, chu s kh cc cho
ch nh lang tn ti.

yo

un

ga

nt

hr

op

Nh lang t cho mnh l ngi qun l ton mng. Mng

c chung mt h thng thy li m hnh thc li rt phc tp.
Mi lng c mt h thng rung ring ca tng h nhng phi
phi hp mt h thng thy li gm hai ngun nc: sui con v
sui ln. Do y, phi thng lng ln nhau v ngi cm trch
l lang Cun. Cuc hp ton mng u nm bn v thy li di
quyn lang Cun. i din cc lang phi n bn, nh vy mt
chnh quyn bao trm ton thung lng. Tm quan trng ca
thy li i vi s ra i ca nh nc m nghen ni, ta
thy c r rng y.

ht

tp

://

Nhu cu ca x hi cn ngi ng ra qun l ton mng,

ngi qun l nm quyn phn phi rung cng v bi v rung
cng qu t khng phn phi cho mi ngi nn ra s ban
n. Mun c nhn rung cng gia nh bnh dn phi chu n
v lm khng cng cho lnh cha. B Cuisinier rt nhm khi so
snh ch lang o Mng vi lnh cha u chu. chu
u quyn s hu rung t thuc v lnh cha, cn mng l

642

.c

om

rung cng. Nhng ngi khng c rung cng phi i lm ry

lm nng, khng c xp l cng dn chnh cng (nh ngi
ng c ngi Kinh), h b khinh r. V vy tng lp bnh dn
Mng cng c hai loi: mol mng tc mt thnh vin chnh
thc c nhn rung cng, hai l ta rong - tc dn lm ry
khng c tham gia nghi l trong lng. Con trai mol mng ch
chi ch khng ly con gi ta rong, trong khi i sng ca
ta rong v c t do v kinh t nn cao hn hn mol mng.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Ch Pa To Thi phc tp hn, nhng v c bn l

ging nh lang mng. Nu gi thuyt ca Gorman qu tht l
ng, th khi con ngi thung lng v ng bng, h lp nn
ch x hi g? Vit Nam trc Bc thuc x hi g? Gi
thuyt v vng kinh t mi, ngi ta phi mang nguyn xi x hi
c, nhng mi trng buc phi i mi v mt t chc cho ph
hp. Nhng iu bit c v khi ngha Hai B Trng qua
huyn thoi cho ta bit tng ca Hai B ton l n. Trng
Trc c ngha l h khng? N tng ca Hai B Trng ton l
tn i rt hay, nhng chc g l h. C iu l, v c bn
ngi ta hiu c rng Trng Trc l con mt lc tng - tc l
t trng mt vng. iu ny chng t trn ng bng Bc B,
t nht l nh tam gic chu H ng - H Ni c ch t
trng kiu Hai B Trng. Theo s Trung Quc, Hai B chim
65 thnh, thc ra c th ch c t trng a phng ca 65
thnh y hng ng theo Hai B. t thuc gia nh Hai B
cng ch l mt mng ln, phi lin kt c cc t trng
khc. V l , M Vin phi 3 nm mua chuc ht cc t
trng khc, ri mi tn cng v khi mt i s ng h ca cc
t trng khc, Hai B thua ngay. Tm li, trc thi k Bc
thuc tn ti ng bng mt ch bc lt trn c s rung
cng v p t ch tng tc. Nhng vn t ra l kiu bc
lt ca Mng khng thy Kinh, d vy ngi Kinh ta vn

643

ol

og

is

ts

.c

om

thy din mo ca rung cng trong cch phn phi nh k.

Nh vy l min xui cn lu gi c nhiu yu t dn ch,
lng mc min xui r rng l dn ch hn mng. Vt tch cng
x cn li trong ch rung cng v quyn c lo ca dn
ngi Mng l nhng vt tch ca lng t tr xa xa. D cho
lang o nm mt lng, hoc mt cm lng, nhng mi lng li
tn ti theo mt ch thy li v rung t ring. min xui,
nc ta c 1000 nm Bc thuc, khi ngi Hn vo khng cn t
trng a phng nhng lng vn c bo lu. Condominas c
l khi ng lu ba trng x hi chnh tr khc nhau cn phi
nghin cu: mt l cc Vng Quc h Lo, hai l ch thng
tr c bit ca ngi Thi v Lo, ba l ch dn ch ca
ngi An Nam tc ngi Kinh. Phi ni Condominas thy
c nhng ci chnh cn lm.

un

ga

nt

hr

op

T chc nh lang v Pa - To bo hiu tin nh nc trn

phm vi mt mng cn lng lo, hnh thc ny ging lnh a.
Ngi cm u mng c mt mnh t ring gi l Ching ca
lang Cun, t di quyn thng tr v bc lt trc tip ca ng
ta. Lang cun ging vua Php c - vua Php c trn danh ngha
l vua nc Php, nhng thc ra ch l lnh cha ca Paris.
Chc nng quan trng ca lang Cun i vi mng l iu hnh
thy li.

ht

tp

://

yo

Thy li cn c s thng lng gia cc lng, v h thng

thy li i hi phi huy ng lc lng ng o lm hoc tu
sa. Nhng khi ra i c ch lang Cun lnh o ton mng th
cc lng li phi ng gp cc mt khc na v nh lm cho lang
Cun chng hn. Tt c c vn hng theo tp qun php, c
mt s qui nh v h dng ch Hn ghi, cng x xa c tp
qun php l mt yu t tin nh nc. B my di quyn lang
Cun l mt b my ly ngay trong bn ching gi l u (ting

644

ts

.c

om

Mn Khme c u l cha v d Xihanouk t xng l u pu).

My ng nh lang ny gi dn l thng, lang Cun gi cc quan
lang l b (vua triu Nguyn gi cc quan trong triu l thy).
Vn u phc tp: c hai loi u, u long (quan ln), u ci
(quan b) v c s phn cng r rng. u c c vai tr nh t
tng, cc lang o cng c h thng u nh vy nhng t hn.
mt s mng u ln l cha truyn con ni, nhng nu c li
th nh lang cng c th cch chc. Cc tin ny bo hiu s
xut hin ca nh nc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Hin nay cc hnh thi chnh tr x hi ng Dng

cha ai nghin cu thnh h thng. Nh ni trn c hai
nguyn tc hng xuyn ca x hi nng nghip thung lng
chn ni, thi tin cng nghip, tc l bc lt trn c s rung
cng v duy tr ch tng tc. Cng c nhng c dn trc khi
i vo nng nghip rung nc c dng ch th tc th d
ngi Ba Na, ngi . Ngi c tng tc, cn ngi Ba
Na khng thy du thch ch tng tc. Trong khi ngi Ba Na
ch dng ph m u chung ch tn nhng ngi c quan h
thn thuc, v d: Chu, che, cha th ngi trong cch gi
tn li th hin mi quan h thn tc r rng. Th d Ydru ml
tumtu. Y l ch con trai, ru l tn gi hng ngy, Ml l tn
trm ln nhiu gia nh khng c ngha g, Tumtu trm ln
Ml v l tn b t ngy xa. C th gi thuyt rng: Tumtu l
th tc (cng khng c ly nhau). Nh vy ta c nhng th tc
A, B, C c cng t tin ri phn ra A A; B B B... Tumtu c th
l A, B, C. Ml c th l A, B, C. Bc M x hi cng tng
t nh vy:
B lc
abcd
a a b b c c d d

645

nh vy Ml l cc phn th ca th tc khng c ly nhau.

V ch th tc v b lc n ra nhng cuc tranh ci kch
lit. Tuy ngi ta dng t th ging nhau m ni dung th li
khc nhau.

ts

.c

om

C mt quan im rt hay, l quan im ca Lvi

Strauss (bn li vn ttem). C mt vn , vn tn gio,
mi ngi l i th Lvi Strauss quay li, ng ln li t u
v nu ln nhiu kin rt mi m. Theo Lvi Strauss c hai
loi x hi thi vin c?

nt

hr

op

ol

og

is

- Mt l x hi ng tm. Do s i hi mt khng gian

rng ra ch th tc v b lc (khng gian cc ng c
rng c rt nhiu th sn). V khng gian qu rng th tc qu
ng nn phi ct thnh hai th tc hay l hai phn th ca cng
mt th tc A v A bn cnh nhau. Khng c lon lun, khng
c ly nhau gia hai th tc ny nn gn gi c s thing
ling ca dng mu. Nhng th tc ny c thit lp v lan
rng trong khng gian nh c, Bc M v.v...

un

ga

- Hai l x hi phn bo kiu con amup, mt x hi gm

l mt t bo ri tch i khng lin quan g. X hi ny hnh
thnh trong vng c khng gian hp.

ht

tp

://

yo

Vng rng xch o nh ngi Pcm, ngi Ngri ( Phi

chu), mt mi trng khng ra th tc b lc, h sng thnh
tng nhm. Theo tng ton mt nhm l tng nht l 34 ngi.
Nu dn s tng qu th khng sng, nu t hn th li khng
tn ti c. Nhm ngi ny sng trn mt vng trong c bn
knh khong 100km. Tng nhm ngi nh vy sng thnh mt
cng ng. Trong cng ng y bao gm c con du, ngi
ngoi, v nhng ngi cng huyt thng. H sng bng ngh sn
voi. Kh c th tng tng c ngh sn voi ca h: ngi cao
khong mt mt, dng 1 mi do bng mnh tc buc vo gy

646

m xm vo nh cht loi voi rng hung d. Nh vy, ngi

nguyn thy khng c ch th tc b lc.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Cng mt hon cnh kinh t v mi trng, gn nh bn

cnh nhau (cng ha canh) m ngi Ba Na khng gi c gia
nh ln ph quyn, cn ngi th rt r nhng du vt
ca ch th tc m Ba Na khng thy. Trong hon cnh
trng la nc, i gia nh ph quyn u v vn thnh nhng
gia nh ht nhn, khng c mt bit l no (t Nam Trung Quc
n mt phn n ). ngi Mng khng c b lc, khi v ra
ch c tng tc tc theo h. Ngi Kinh mn h ca ngi Hn,
c th ngi Hn buc ngi Kinh phi mn h nhn c
du vt ca tng tc, cn ngi Mng ch c gia nh ht nhn
khng c du vt tng tc. Ch c qu tc Mng v khng b nh
hng ca lao ng rung nc nn tuy c v ra thnh ht nhn
vn cn gi c khung h nh ngi Kinh. Nh vy l ngi
Kinh gi c tng tc do tip xc vi vn ha Hn. Qu tc
Mng gi c do khng lao ng v c kt bc lt. ng
bng sng Hng ti rt nghi t liu v Hai B Trng khng ni
n rung cng rung t, c th l ch tun th hai nguyn
tc trn. T thi k Hai B Trng n thi Khc Ho gn 9 th
k, mt thi gian di t du nhp m hnh Hn bng bo lc p
t, mt nn vn minh cao hn nhiu. quc Hn khng chp
nhn t trng a phng v n cn thu, cn bc lt v vy tng
tc vi t cch l mt thit ch x hi b mt i. Nhng ngi
Trung Hoa lm g c cch mng k thut a vo nng thn
Vit Nam, v th lng x tuy p t b my nh nc vn gi
c du tch dn ch? Th tch Hn ni nhiu n vic cc ho
trng a phng hay lm lon chng ngi Trung Quc nh
L Bn, L B, Quang Phc. E rng l tng lp qu tc a
phng m ta cn thy du vt trong ch nh lang. Di thi
Bc thuc, tng lp ny mt ht quyn lc nhng uy th ca h

647

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

cn c bo lu. Do khi b my thng tr Trung Quc suy

yu l h ni dy i quyn li. Nhng qua 9 th k, Bc B
c b my trung ng tp quyn rp theo nguyn mu b my
Trung Hoa. Nu nh c mt t trng no kiu Hai B Trng
ginh c chnh quyn t tay ngi Hn th buc h phi p
dng mt m hnh chnh quyn kiu Trung Quc trn ton quc.
Khng th lp li mu cch y 900 nm - d nhin. Ngay n
thi k c lp, thnh thong cn c s ni dy ca t trng.
Chng ta c th gi thuyt: quyn t hu ti sn ra i t thi
Bc thuc v cc ho trng c nhiu rung t, ch rung t
t Trung Quc mang ti, h tr thnh n anh nng thn v
khi ni dy chng li triu nh c dn ngho i theo. l
kiu ni dy kiu lon 12 s qun, kiu ny nu khng c nhng
dng h ln a phng th khng th lm c. Mi ti thi
Nguyn nng dn khi ngha, vn khng c ngi ngho cm
u m l cc ho trng cm chch. ng Ba Vnh lm cho triu
nh tht in bt o l mt chnh tng. ng Nguyn Hu Cu
l con mt a ch ln Hng Yn. Bc B lc y cn l m ly,
kh lu thng. Nguyn Hu Cu l con mt nh giu hc gii,
v ngh cao cng li c uy tn, t chc nhm cp ca ca k
sang trng v c dn ngho i theo. L ngi anh hng ca
sng nc dng thuyn chn nhng con ng bun bn ln
Thng Long, ri ha trang bi mt en xng ra cp ca chia
nhau. Nhn chuyn nng dn b i Nguyn Hu Cu pht c
khi ngha vi khu kh ph th chim lng nh bn vi kim .
Ngay c khi ngha Ty Sn cng khng c khu hiu v rung
t. Dn Ty Sn c truyn thng bun cau vi ngi Thng,
Nguyn Hu gii v c c vng knh trng. Anh Nguyn Hu
lm quan thu thu, v nh bc ht thu nn phi khi ngha,
lm n kinh thin ng a nhng khng c khu hiu rung
t nn t in Nam B khng theo, ra Bc th tr thc Bc

648

khng phc, ti gii nh vy vn thua Nguyn nh.

3. Vng duyn hi

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Theo t liu kho c hc ng bng sng Hng th cho ti

u thi k st, t tin ca ngi Vit gp bin. C iu l l
nc ta c trn 3000 km chiu di ng bin th m cho ti iu
tra dn s nm 1975 ch c 1 triu dn bin (1 triu/50 triu).
Nng dn Bc B khng c xu hng ra bin, l mt iu l.
Chng ti nghin cu th hai a im ven bin: mt ca
St (thuc vng bin gii Ngh Tnh), mt ca Ba Lt (thuc
vng bin Thi Bnh), tr b phn thy c, mt bit l khng i
din cho c dn ven bin, cn li cha thy mt hnh thc nh
c no i khi khong trn 40 km, cch b. Bin ng mt vai
tr m nht trong i sng ca ngi dn Bc B. H t bit n
c bin, c ni s n c ch thch n c ao c sng. Min duyn
hi xu hng ca nng dn l quai ln bin. Khp vnh Bc
B khng c ni no lm nc mm; cha ca Nguyn Hu Chnh
giu v bun nc mm, qu H Tnh, ch nc mm H Tnh
ra Bc bn. Cao B Qut rt khinh b mi nc mm, coi n c
mi thi, th thi nh nc mm:

un

(Chm cha ci mi v duyn

Cu th Thi X con thuyn Ngh An).

ht

tp

://

yo

Vnh Bc B vo su nhng nng, t c. Thi s s k thut

nh c ca con ngi thp nn thu c c khng nhiu. Nhng
hi lu nc m c nhiu li ngoi xa, hn na, vnh Bc B
li xa ng hnh thng quc t, t c bun bn bin. Thi
c Java, Xumatra giu c nh bun bn trn bin, cn Bc B
khng c lung hi thng.

Ngi Trung Quc u tin bun bn trn b (t, la), ch

c khi Hoa Nam n nh mi c bun bin (Qung Chu). ng

649

om

hi thng Trung Quc - Hava, Xumatra - qua eo Kara

(Malcca) i n , i Ba T bun bn t la v hng liu.
ta khng c hng liu qu, v th nn ngay vng quc Champa,
ngi M Lai rt gii hng hi nhng cng khng p dng ngh
bun ln m ch i cp bin. Champa mnh bin nhng khng
s dng c bin m h li khng c ng bng nn h yu hn.

og

is

ts

.c

Nh nu: vnh Bc B nng, t c, xa hi lu, xa ng

bun quc t, v do nh nhau vi Trung Quc nn ra xu
hng s tip xc vi ngi ngoi, v vy ngi Vit ra xu
hng b quan ta cng, trng nng c thng, do bin hu
nh khng c tc dng g.
Ngi Vit gp bin ra hai cch ng x:

ga

nt

hr

op

ol

- Mt l vi truyn thng nng nghip, h quai ln bin

nhng bi snh ly mi bi, c h ngn cch vi bin bng con
. Trn t ph sa mi y, d nhin l chua v mn. H ra
mn, kh chua, thun ha t dn dn ri a vo trng trt.
Nng nghip, y do t ai nh vy cho nn c nhng d bit,
nhng nhn i th trn nhng nt ln nng nghip y vn
khng khc nhng g m chng ti cp trn.

ht

tp

://

yo

un

Nng nghip ven bin ngoi s quai ln bin ny, cn

c mt hnh thc khc, khai thc canh tc nng nghip trn bi
bin bi ct. Nh chng ta bit, nhng bi snh ly s vt do ph
sa cc con sng v ang bi p, so vi c vng ven bin th
khng nhiu. i a s t min duyn hi l t ct. Trn min
t ct ny tn ti mt dng nng nghip c bit: nng nghip
vi cy trng chnh l khoai lang. Khoai lang l cy cha xc
nh c gc gc. Mt gi thuyt cho rng khoai lang c ngun
gc Nam M, mt gi thuyt khc li coi cy khoai lang c
ven b bin Thi Bnh Dng. Nng dn Bc B cng trng
khoai lang, nhng n ch c coi nh l mt loi cy trng ph,

650

dng n n, n chi. Ngc li ven bin Ngh Tnh khoai

lang ng vai tr l cy lng thc chnh. V mt sinh thi n
ph hp vi t pha ct ven bin: Dn gian vn ni:
Trng rm t li trn

om

Khoai lang t ct ngon li bi

(Ca dao)

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Khoai lang c nhiu ging nhng loi tr mt s t mi du

nhp nh khoai Hng Qung (gc Trung Quc), khoai rau
mung v.v... Cn li u c gi l khoai chim. C nhiu loi
khoai chim: chim lng, chim , chim bu, chim t,
chim st v.v... Khoai lang c nhn ging bng c, trng bng
ngn. t ct khoai cho nng sut rt cao, c nhiu bt ng.
Khoai c ch bin thng nhiu mn n. Mi mn u c
nhng mn n lin quan: khoai c, khoai c. Khc vi ngi dn
Bc B c ch c hai cch nu: luc, nu ngt hay nu chua,
vng bin min Trung, mc d vai tr bin yu, nhng do tip
xc vi bin, ngi nng dn tch ly c mt t kinh nghim
trong vic bo qun v nu c. Khoai c, cc mn ch bin t
khoai v cc mn ch bin t c gn b vi nhau v gn b vi
cc cng ng ngi ven bin.

://

yo

Cng vng bin min Trung, cn c mt loi cy trng

ly c na, c mn. Mn cng c nhiu loi: Mn s, mn sp,
mn ring, mn ba thng...

ht

tp

Mn ng vai tr quan trng i vi i sng mt s ngi

hin cn Mlansi. ng bng Bc B ngi ta xp mn vo
h vi khoai: Khoai s, khoai mn. Tuy nhin cng nh khoai
lang, khoai s Bc B ch dng n chi, cn Trung B, d
cn t i mn c coi nh l cy lng thc mu. Thch hp vi
bi ct trng ven bin trc tin phi k n cy da. Nm no

651

tri cng nng th da cng c ma: Nng tt da, ma tt

la.

is

ts

.c

om

Ngi Vit c truyn thuyt coi cy da l t ngoi o tri

dt vo. Truyn thuyt k rng, thi Hng Vng c mt con gi
vua phi lng An Tim mt con ngi ti gii cn c lao ng.
Vua gin con gi phi lng con trai dn nn y con cng An
Tim ra mt vng o hoang vng. y An Tim cng nng
Ba (con gi vua) v ngi ty tng tm kim s sng o
hoang vng v pht hin ra da hu. Da hu c gi v t
lin, ngi Vit bit da t y.

ol

og

Truyn thuyt l vy, nhng c l nhng loi da mc

trn bi ct ven bin t lu khi ngi Vit tip xc vi bin bt
gp chng v t ra truyn thuyt gii thch thi;

ga

nt

hr

op

+ Gi nguyn truyn thng nng nghip, ngi Vit

thch nghi vi mi trng ven bin i loi nh trn. C l do t
ai him hoi, do dn s ln khng th rung canh tc nng
nghip v do dn d h nhn ra cc sn vt ven bin nn mt b
phn ngi Vit tch hn ra lm ngh nh c. Th ng x th
hai ca c dn nng nghip khi gp bin?

ht

tp

://

yo

un

L c dn nh c, nhng vn hng v nng nghip. Lng

thng bm vo cc ni c nc, c th trng nng nghip c,
mi sinh hot hon ton trn t lin. Con thuyn ch n thun
l mt cng c sn xut. K thut i bin thp, khng cho php
h ra khi ngoi 40, 50 km v ch nh c mt ma, ma bin
lng, cn li vn phi kim sng thm bng cc ngh khc, phn
ln u bm ly nng nghip. Sn phm c ch bin t hi vt
c mt loi rt ni ting l nc mm. C l ch c ngi Vit mi
c nc mm, m bit lm nc mm phi t min Trung tr
vo. Lm nc mm c mt thnh phn ng lu l go
rang gi l thnh. Thi Lan trong nhng x nghip sn xut

652

is

ts

.c

om

nc mm ln (hu ht do Vit kiu m nhim) ngi ta thay

thnh bng cm. Thnh c rang t go lt c ngha l go cn
c cm. Go l mt nng phm v iu quan trng hn ch c c
dn c ngun gc nng dn mi bit lm nc mm. Nu nh
mun lm nc mm hoc mun mm chua th go rang cho
chy ht tinh bt. Cn phi nghin cu thm na nhng cm
gic ca ti l lm nc mm cng mt kiu vi mui c, dm
tng ca ngi nng dn. Nc mm, cc loi mm tm, mm
c u l sn phm ca cc c dn nng nghip - cng l mt
th ng x ca dn nng nghip khi gp bin.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

im m chng ti nghin cu th - ca St, mt ca bin

ln cui cng ca pha Bc c mt loi ngi l: ngi Bl. H
c miu t nh mt ging kh b coi l h ng: ging la, lng
cong, c rt. Vn l th l ngi Bl v ngi a phng
khc nhau, cc ng coi l ngi Chim Thnh. Bl c th l
bin m t t P lao (trong ngn ng M Lai P lao tc l
o) l dn sng trn thuyn ta gi l thy din hoc thy c.
Tha Thin h c gi l mi bin cn Ninh Ha h c gi
l ngi H. So vi dn a phng thuyn ca h rt thnh
thc. Vi h, con thuyn khng cn ch l cng c sn xut na
m ng thi l nh. Cc con thuyn lnh nh y kt lp vi
nhau thnh vn (lng) sng trn mt nc v hon ton tch
bit vi t lin. Cc vn nh th ghp li thnh tng ring v
vn cng c l trng, tng c chnh tng c lp. y vy m h
vn phi ph thuc dn trn t lin. Th nht l h thuc loi
v hiu in a nn phi mua t trn lng xy nh th.
Khi c ngi cht li phi mua t chn ct. Th nh l, v
cuc sng hng ngy h b dn trn t lin chi phi. C h nh
c hng ngy phi ln b bn. cc ca bin th d ca St,
trc cch mng thng Tm hnh thnh nhng bc thng
ch n anh. H c quyn mua c ca dn thy c ny. Bi

653

om

trn con thuyn c khng th d tr c m cc thng ch n

em th khng c php vt mt cc thng ch n anh, nn
cui cng dn thy c, nhng ch nhn ca bin c li phi ln
b mua c ca cc thng ch n vi gi ct c. Nhng lc
phi sm thuyn tu li h phi vay n. Th l h bin thnh
nhng con n ca dn trn t lin.

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Mc d khng c truyn thng v bin, nhng do tip xc

vi bin kh lu nn vng bin ngi Vit hnh thnh
mt s tp qun sng nc. Khi nghin cu cn ch cc c th
vng mi trng ny: Vng bin chng ta nghin cu nng hay
su, thoi dn hay dc ng, c vng kn du thuyn hay
khng, gn hay xa cc dng hi lu nng lnh. Ch thy triu
y to nn chu k con nc nh th no, cc loi hi vt qua
li y theo thi gian v khng gian ra sao. c bit phi ch
cng c sn xut v vng bin c rt nhiu cng c sn xut v
v y iu kin giao lu gia cc lung vn ha rt thun li.

tp

://

yo

un

ga

nt

V mt x hi, t liu bc u thu thp c cho thy h

vn gi nguyn c cu ca x hi nng nghip, tt nhin chc
nng c khc. Cn tm hiu su thm xem c cu x hi nng
nghip y lc tip xc vi mi trng mi c g c ci bin
thch ng. Qua t liu in d ta thy cc lng ng nghip ven
bin, bn cnh c cu x hi truyn thng hnh thnh hi
ca nhng ngi i bin gi l hi bn thuyn. Hi ny c
tnh cht l hi cng cm ca nhng ngi cng mt ngh
nghip hn l mt c cu iu hnh sn xut.

ht

i vi dn thy c c l v cc nhm qu l t nn h c
tp hp li thnh cc vn, nhiu lc cc gip ca cng mt vn,
rt xa nhau v tr mt t chc dch ra dn chi khng h bit
nhng gip khc ca vn mnh.
Vn cui cng cn lu l, mc d khng gian mt lng

654

og

is

ts

.c

om

bin c rng m hn khng gian ca mt lng nng nghip,

nhng do c th ca vng mi trng, chng khng th t cung
t cp c nn lc nghin cu v bnh din h tng c s khng
th ch b gn trong khng gian mt lng m phi nghin cu c
mt khu vc gm nhiu lng. Th d vng ca St chng hn,
trong mt khng gian hp thnh phn c dn rt bc tp. y
c lng nh c chung c trn bin, c lng nh c thy c trn
sng, c lng va nh c va i bun, c lng va nh c va
lm ngh ph, c lng nng nghip lm ngh thm bin, c
lng n thun nng nghip; c lng mui v.v... mi thnh phn
k trn khng th t cp t tc c m u phi da vo nhau,
b sung cho nhau.

hr

4. Vng ha canh

op

ol

Bin l vng mi trng mi m, mi m i vi s khai

ph ca con ngi v mi m c trn lnh vc nghin cu. Chng
ta cn gia cng thm.

un

ga

nt

T trc ti nay, khi ng n cc tc ngi ny, ngi

ta ch cp n kha cnh ny, kha cnh n ca vn ha thi,
ch cha ai tm hiu mi trng c? Cn c vo ti liu dn tc
hc v ti liu a l hc, mc d cha hon chnh chng ta cng
nhn c vng mi trng ny c hai cnh quan.

ht

tp

://

yo

Hoc l sn ni, c th n bc ci thung lng hp nh

sn ni thuc h sn khi pha Bc. Trn sn ni c dn lm
ry, cn thung lng di chn c dn li lm rung nc
(Mng, Thi). Hoc sn ni gp vo nhau, khng c tc ngi
no lm rung nc c th d nh vng dc Trng Sn v trn
cao nguyn Ty Nam B.
D c phn chia th no, chng u c mu s chung, mu
s chung a h n lm ry nh nhau. Mu s chung l:
Sn ni khng c nc ng li lm rung nc nn buc

655

.c

om

dn phi ha canh. Tuy c mu s chung, nhng xt v vn ha

tc ngi vn cn c nhng kha cnh khc nhau. Th d: c
khng gian rng v khng gian hp, c vng khng gian b ct
xn v c vng khng gian b ct thnh tng phn nh, khin
cho cc tc ngi kh giao lu vi nhau, cn vng cao nguyn
khng gian rng nn cc tc ngi d dng giao tip. Loi tr
nhng bit l ny, mu s chung vng ha canh khin cho cc
c dn khi bc vo nng nghip u lm ry.

op

ol

og

is

ts

Trn nng ry, cy trng ch yu l cy la lc. Nhng t

liu mi nht cho ta bit cy la lc khng phi l tin thn ca
cy la nc nh trc y chng ta vn lm ln m n bin
dng ca cy la nc khi leo ln sn ni. D sao, s xut hin
ca la lc, hu sinh ca la nc khng th ra i sm hn la
nc c.

un

ga

nt

hr

Nhng t liu dn tc hc ng Nam v chu i

Dng u thng nht mt im: l loi ngi trng trt cy
ly c u tin m c nhiu nht l c mn (tar). y l
chuyn qu kh, cn hin ti quanh cnh ha canh tp trung
vo cy la lc. La lc chu kh, chng gi v nng sut cao hn
cc loi khc nhiu.

ht

tp

://

yo

K thut lm nng ry nc ta, trn nhng nt ln u

thng nht vi vng ng Nam v chu i Dng. Nt ln
nht l: i a s cc vng u dng gy chc l. Gy chc l
thc ra l mt cng c khng c g quan trng, qui trnh ca
nng nghip nng ry ha canh khu nng nhc nht khng
phi l chc l tra ht m l ph nng v ci ni ln trnh
k thut cao l ch bit chuyn i cy trng theo tng nm
ch khng phi l gy chc l, bi v trn th gii c vng ha
canh khng bng gy chc l m bng cuc. Ton b Phi chu
en u lm nng nghip nng ry bng cuc.

656

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Ti vng ny, km theo trng trt c sn bt, k c sn

bt thy sn trn vng cao (tc bt c) chn nui v hi lm.
Tt c nhng t liu hin c cho thy nc ta cha c tc ngi
no ch sng bng ngh sn bt. Cn chn nui th ty tng
vng cng khc nhau. Vng kh nht l cao nguyn c bit l
Ty Nguyn - ni c ng c bng phng v rng. min Bc,
cao nguyn ng Vn l ng k. Cn trn sn ni, cho d l
sn ni thuc sn khi min Bc xung thung lng c ngi
trng la nc hay l sn ni Trng Sn khng xung
thung lng, chn nui u km. y ch c nui gia cm. i
vo gia nh v x hi vng ha canh, t liu cho php chng ta
khng nh c x hi y thuc x hi trng trt ch khng
phi x hi nguyn thy. Khp trn th gii, ni no sn xut s
khai, a s trng hp l ha canh, x hi nng nghip ha canh
thng bo lu vt tch ca x hi nguyn thy (chng tch
nguyn thy tng i hon chnh ngi Pchm) ng lu
l vt tch ca tn gio nguyn thy v vt tch ca x hi c t
trng. i vo x hi ha canh cn c th tm c nhng vt
tch tng i c ca loi ngi m ta t thy x hi nng
nghip pht trin. min Bc nc ta nghi l nng nghip c
phn nh hin tng con ngi cu khn cc lc lng siu
nhin. Thi cu xin cc lc lng siu nhin t nhiu u b
nhn ha, bi v x hi ca ngi Kinh pht trin cao, c
nh nc. Hnh thc tn gio mang tnh cht ca thi k pht
trin, tc l khn nguyn th gii nhn ha (tn gio cao). Tuy
nhin thng hoc chng ta tm c mt s du vt tn gio s
khai nh nghi l phn thc vi nhng l tit m phng.
Tri li trn nng ry ta cn tm thy nhng vt tch ca
tn gio nguyn thy xa. Nu nh ngi Kinh k c ngi
Mng thi cu nguyn xin x l c bn th trn nng ry
tuy c thi khn nguyn nhng cn tn ti m nt nhng l

657

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

tit nhm tc ng vo thin nhin, bt thin nhin phi thc

y sn xut. Nh vy l mt bn c thi tiu cc cn mt bn
l thi tc ng tch cc. x hi pht trin thp c tc ng
tch cc vo th gii siu nhin, trong khi x hi pht trin
cao th tiu cc i vi thin nhin. Ngi ta xem nh l ph
php phng thut nhng thc ra y ch l bc u ca k
thut loi ngi tc ng vo thin nhin. Ngay t ng phng
thut ca Trung Hoa cng bao hm ngha bi v t
phng c ngha l vung. V cch lm phng thut l cch
lm ti u ch ci ph php c hm ngha l phng php nh
k thut, tc tc ng lm bin i hin thc. min Bc trong
ci x hi nng ry qua t liu ca Thanh Thin thu thp
c mt h thng l tit ca ngi Mng (Mn - Khme) c
tr bin gii rt hay. Sau khi minh gii t liu , ta tm ra
c mt h thng tn ngng th mt tri rt c v hon chnh.
Nu qu thc trng ng c dng trong l tit tc l hnh thi
th mt tri th ngi Mng c hnh thc . Khng nn xem
th thn mt tri l mt l tit ring l trong l tit ca ngi
Mng . Trong h thng l tit u dng phng thut ly
mt tri tc ng vo t ai bao trm ln cc khu sn xut
trn nng - iu ny c mt ngha ln v l thuyt dn tc
hc, vi mt kh nng t ra l phi chng cc x hi pht
trin cao v k thut v x hi phn ha thnh ngi bc lt
k b bc lt, ngi thng tr v k b tr cho nn thi ca con
ngi l phi cu xin tiu cc. Ngc li phi chng trong ci x
hi c trnh k thut cha phn ha giai cp nn con ngi
cha c thi b bc lt, b tr m vn gi thi tc ng tch
cc vo thin nhin. l mt l thuyt rt hay, phn nh mt
nghch l: thp phi xin, cao phi chinh phc thin nhin,
nhng y ngc li. a s t liu thu thp c u th. C
vn y khng phi tn gio nguyn thy m l tn gio s

658

om

khai cha thnh h thng nht qun nh cc tn gio ln (c

mt s ngi c tng rng y l tn gio nguyn thy, v i l
gii theo tng y l b tc, v ta lm g c tn gio nguyn
thy, m ta ch c tn gio nng nghip. ng qu say m vi
t tem, nc mnh khng c my t liu v t tem, cn tn gio
nng nghip cha ai s kt c).

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Lvi Strauss trong vng 20 nm tri ch bit t tng dn

tc hc ng Phng - nhng ngay b mn dn tc hc ny Lvi
Strauss khi t vn tn gio trn bnh din bc thit phi
dn t tem, cn tn gio nng nghip ng ta khng c iu kin
ng n. Chng ta ngay trn mnh t y, chng ta
phi bit rng ta ch c tn gio nng nghip ch khng c tn
gio nguyn thy. Chng ti thy c iu y nhng khng
ngi, khng thi gian bt tay vo iu tra vn y
trn cc x hi nng ry (ngi Thng, ngi prot indonesen)
khi ngi i din cho mt lp vn ha tng i c ng
Nam (ansraliatique) gn nh gi gn tng vn ha c.

://

yo

un

ga

nt

min Bc c c dn lm nng ry nhng t pha Bc

xung. C dn Tng Min khi i xung pha nam mi chp nhn
nng ry - ti ngh nh vy. T tin ca h tho nguyn nn
nng ry khng phi l yu t chnh trong nn vn ha. By gi
vi h nng ry l ngun sng chnh v v tri qua nhiu th
h nn h rt quen thuc. Tuy nhin xa xa chc chn l h
khng qua nng ry.

ht

tp

Cng c mt nhm ngi Mn - Khme lm nng ry t

thi xa xa nh ngi Thng nhng nn vn ha ca h cha
ng nhiu bin ng do tip xc vi Thi, Mng, Ty - Nng
(c bn l rung nc) v dn Tng Min vn c ngun gc khc
do nn vn ha ca h b bin dng (X, Xinhmul, Mng ,
Khng, Kh M) khng cn m cht Thng th d: mc theo

659

kiu Thi, nh Thi, qu tc Thi thng tr x hi, h tn gio

nng nghip khng ging ngi Thng, h khng c tc m
tru.

og

is

ts

.c

om

Qua vic tip xc ca c dn Mn - Khme min Bc vi

cc tc ngi khc vn ha (rung nc, sn bt) ta d on vi
hnh thc tn gio khc, ngi Thng do l phi i tm v
chc chn l kh tm: Th d ngi Thng Trng Sn ni
ting Mn - Khme th ti liu cho thy c hin tng ngoi l
(ct m tru Ba Na gi l bng) nhng hin tng ct l ny
khng thy ngi Mn Khme vng ng Bc. Nu nh ta tm
c vt tch ct l ny h th c ngha rt hay. Bng mang
ngha g? N l mt hin tng l:

op

ol

- C th lin quan n tc th cng ph bin ng Nam

v chu i Dng.

un

ga

nt

hr

- Cng c th lin quan n v tr lun ca ngy xa

trong thn thoi. V thn thoi ngi ta bn ci nhiu, nhng
u thng nht rng, h thng thn thoi ca mt tc ngi gm
hai im ln: phn v tr lun v phn vn ha lun. Thn
thoi v tr lun ni v vic to thin lp a th gii thn thoi
trong v tr lun, di con mt an ngang dc nh cc v sao,
cn thn thoi vn ha, cp n vn ha ra i mun.

ht

tp

://

yo

Xa kia tc ngi no cng c mt khu vc ring bit, cha

tip xc ln nhau, nn tc ngi no cng t xng mnh l trung
tm v tr. Sau khi v tr c to thnh qua bn tay thn
linh, chnh con ngi cng do thn linh to ra, nhng thc ra
con ngi to ra h thng vn ha, k c thn linh, m h l
trung tm. V vy trong thn thoi vn ha ni bt ln mt nhn
vt ng vai tr vn ha gi l Hero culture. Tiu s ca nhn
vt ny ta thy c mt thn phn thn thoi cc k hin i.
Thn thoi l xng sng ca i sng tinh thn (n thin

660

om

v trit hc, cn Trung Quc thin v vn chng). Thn thoi

ca ngi Maori c h thng rt p (ngi Maori Tn Ty
Lan, Plinsi ni ting Nam o). H thng thn thoi ca h
c tm v tr (ngi X nc ta hin ang phng pht c cht
ny) tm v tr ny th vn khng d g t c. Tc phm
vn hc ln nht nc ta l Truyn Kiu lm sao ngang tm
c. Hin ti th vn ang quay v thn thoi.

ol

og

is

ts

.c

Nhn vt vn ha Maori tn l Ma ui, l con c sinh

ra gia b tri m t. Ma ui l ngi u tin c sinh ra trn
mt t trn tri. ng ta lm th k tch to nn cuc sng
m no cho con ngi, th d: mt tri chy nhanh qu, con ngi
khng th lm c. Ma ui cm xng b vai nh gy mt chn,
mt tri phi i t t.

yo

un

ga

nt

hr

op

Chuyn nh mt tri c thn thi ngang tm v tr, ng

ta lm mi th lp nn mun k tch. Nhng m c cui
cng ca con ngi l c bt t nh thn linh. thc hin
m c ny ng ta xung lng t. t - m ng ta - ng trin
min. Ma uy chui qua ca mnh ca m vo lng t ly cht
sng vnh cu cho loi ngi. Nhng khi mi chui c na
ngi th v ng, t tnh dy, ng ta b kt cht. ng ta cha
kp ly cht sng vnh cu cho loi ngi, th l ngi Maori
khng th bt t c. D khng bt t nhng tc ngi ny
sng vnh cu trong nn vn ha m h to ra.

ht

tp

://

Bng cu chuyn Ma ui c th gii thiu c s tn gio

nng nghip. Trong v tr lun s khai, tri t l yu t hng
xuyn. Tri l yu t nng ng m biu tng l mt tri hoc
ng ha vi mt tri di hai biu tng ch yu: nng v ma.
t l yu t th ng nhng tip thu c yu t nng ng ca
mt tri sinh ra s sng. Cy ci ny n, t m p cy trng
nh m c thai tip nhn lun nng ma ca tri trong thn

661

om

thoi s khai (khng ai tm ra thn thoi nguyn thy) c hai

yu t tri v t. ng tng cp khi nim m (-) Dng (+)
l pht hin c o ca ngi Trung Hoa, bi l trong mi thn
thoi c biu tng . Ngi Trung Hoa ch c ti nng tng
kt cc biu tng thnh khi nim trit hc, v quan nim
v m v dng l quan nim chung ca loi ngi.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

C nhiu trng phi khc nhau trn th gii, trung tm

trit hc Hy Lp qui hng thn thoi i vo duy l, ngc li
n v Trung Hoa nng thn thoi thnh trit hc - ngha l
trit hc c xy dng trn c s thn thoi. Khi nghin cu tn
gio nng nghip, chng ta phi ch hai khi nim: Tri v
t. Biu tng tri c th l mt tri, c th l mt loi chim
no , nh chim trn trng ng (ch khng phi l ttem).
Mlansi chim l mt tri, c su l t. ta biu tng tri t
khng thnh h thng nhng c cc mng nh t v rn. (Tuy
nhin trn thc a ng qun v cng ng qu nh iu , i
in d cn bit trc mt s iu, nhng bit qu th v tnh
hng ngi tr li theo mnh). ngi Mng vai tr m la
chnh l t nhng phi ni ngay rng biu tng t trn thc
a th kh nhn ra. iu l l ngi Thng, khng thy iu
(cn c trn t liu). Phi chng c cp biu tng m ta
cha pht hin ra: nghin cu dn tc hc thn thoi i hi
phi quan st nghi l qua l tit ch khng phi tm n trong
khi nim. Bi v khi nim th d b qun cn l tit th lp i
lp li, con ngi khng th qun v nhp iu l tit lm cho con
ngi nh mt cch thoi mi trong v thc, h khng cn khi
nim. Nghin cu ci c th hin ra bn ngoi, cc l tit hp
thnh mt nghi l, cng cc th khc: cng c, bi ht v.v...
Nhng biu tng ny phi xut pht t nhng l tit v
sp xp cc l tit thnh nghi thc cui cng tm ra ngha

662

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ca c mt tng th, tc l mt h thng c cu th phi c

ngha. Tm ngha m nht ca chng rt kh i hi phi kin
tr, cc bi ht c dn nng ry khng nhiu, mo Mng, mo
Thi ngn, mc mc. Nghi l nng nghip c dn nng ry
khng c vt l, n gn vi v tr lun trong thn thoi. Quan
nim v v tr ca ngi i xa rt a dng, nhng im chung
m dn tc no cng c l s phn b trc dc xung quanh
trc ngang. Trc ngang l trn th, l th gii ca con ngi
t i theo th gii trc dc l th gii thn tin, th gii ca
tri, ca nhng thc th siu nhin. Xung di trc dc l th
gii ca t. Trc dc ln tri cng theo tng dn tc m chia ra
nhiu tng khc nhau. V d cc tc ngi Xibri chia ra t 9
n 12 tng, mi tng tri c thc th siu nhin ring. t cng
c th chia ra nhiu tng. Nh vy trc dc c th chia lm 3
nc, vi ti thiu l 3 th gii, ti a c th nhiu hn. Ba th
gii ni nhau bng trc dc. Trong nghi l, c bit l nghi l
nng nghip bng hnh ng (bng li k trong thn thoi), biu
tng ni lin ba trc l g? C nhiu loi biu tng, ty
tng vng dn tc m c biu tng c th? Thng thng l
ngn ni. V chn ni gn vo t, ngn ni hng ln tri.
Thnh Ging ln Sc Sn ri mt cng l mt loi thn ni.
Hng Vng l thn ni. Cc nghi l i xa hay lm ni l do
quan nim ny.

ht

tp

://

Mt biu tng trc dc na l c thch tc megalit thi

s s. l cc trc ring l hoc l h thng c thch. ta
cc di tch c thch khng nhiu, th d Xun Lc (theo t liu
Php ngi Thi, ngi Mng, ti ngha a xa c vt
cao hai mt, m qu tc c : Chum cnh ng Chum (Lo)
c xem l c thch. Innsia v Mlansi c thch ra i
vo hu k st (c thch theo ngha kho c hc). ng Nam
nhiu ni khng c c thch theo kiu kho c hc nhng c trc

663

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

dng ct vi m m. Trong nghi l nng nghip ca ngi

Naga (t xam n ) cn nhiu vt tch c thch c, ni ting l
tc sn u ngi, tc ny cn thnh hnh c khi h lm
rung nc. Ti y ngi ta dng ct cao 2 mt b rung
khi i sn u ngi v ln trn . Ngi xa quan nim linh
hn ca con ngi c qui t u c th l tai, mt, thp.
Ngi Vit king s xoy tc. Ngi Naga quan nim khc ta.
ta quan nim v linh hn b u - Ty xm nhp. Theo kiu
phng Ty ta cho linh hn l mt c th c c tnh. Ngi Hn
quan nim 3 hn 7 va hoc 3 hn 9 va. Khi cht 3 hn v cc
th gii khc nhau, c s phn khc nhau. Ngi Ba Na c 3 hn
mi hn c cch biu hin ring. Hn chnh i v lng ma. Ngi
Naga quan nim linh hn l mt cht bng bc, khi cht thot
ra nhp vo kho linh hn chung, n l th ca vt cht (duy vt
s khai). Linh hn theo h v c th. ng Huntom hi mt
ng gi Naga quan nim v linh hn. ng gi ny khng gii
thch c bng t ng m bng ng tc p v qu trng ch
cho ng ngi Anh ny rng lng trng lan ra trn mt t
khng b bn y l linh hn con ngi. Linh hn l cht lm
nn s sng, vt cht lm cho linh hn tr nn c tnh. Khng c
linh hn th vt cht khng sng. Cng tp trung nhiu linh
hn, s sng cng mnh. V vy theo quan nim ca ngi Naga
linh hn l s sng v vy h sn u ngi, sn sc sng cm
n vo ct trn b rung, ct chuyn sc sng t u ngi
xung t. Quan nim ny ging mana Mlansi. Mlansi
ngi no c nhiu mana th giu hn, oai hn v ngc li.
Ngi Naga quan nim c ai ly c u ngi mi oai hng.
Ty Nguyn trc y c gic lng, gia cc lng nh nhau
lun.
Vng Ty Nguyn, ngay ng bng Bc B cng c cp
lng. Ngi Naga ly u cc , hn theo xung t v vy

664

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

c ma. C thch l cht thing ling. Ti sao h li khng

u trn mt t m li thng qua c thch, bi v c thch l
cht thing mi truyn c linh hn vo rung, ging nh ch
c dy in mi truyn c dng din. l cht mi gii gia
tri v t. Ci thing ling l g? l mi gii tip cn th
gii siu nhin vi th gii t nhin (v nh bi v mi linh
thing cn bn th khng thing). C thch xut hin s k st
hu k ng khng th sm hn c. t ra ta c l do tin cy
c: khi khng cn l nguyn liu thng dng na n
i vo qu kh v tr nn linh thing. thi i chng ta g c
th c coi l linh thing (bi v, bia). Nhng ci lm cho thing
chnh l ch Nho. Tng phi lm bng g qu c khong cch
trong khng gian v thi gian. Nu c thch ch truyn linh
hn th ti sao li cao nh vy? Bc Php c c thch cao ti
20 mt. vi t cch l mt cht liu thing ling khng ch l
mt biu tng (nh l hn ni) m cn l mt vt thing ling
nht mi c th lm mi gii c. nc ta rt t c thch.
ngi Thng ta lu m, cng l du vt c thch.

ht

tp

://

yo

un

ga

ng lu ng Nam ci ni lin v tr l cy bng

g. Mi mt tc ngi c cy ring: Ngi Vit cy a, cy si,
Melanesien, cy ma, (vt tch cy ma cn tm thy Kinh,
Mng, Thi). Bc M l ni c ct ttem nhiu nht. Quanh ct
ttem ngi ta tin hnh ma nghi l theo nh k. D cy
nguyn hay lt b v th hin trc v tr u l in hnh ca
ngi Anh Bc M. Hnh v trn ct m tru dnh lin vi
thn thoi g, i tm ngha en ca n, ch king k v tc
chn cy. V d ngi Ba Na cy bng go trong truyn thuyt
l g, chn nh th no l tiu chun, cch cht, li khn.

Hoa vn Mng khng gii m c ngha y, cn c iu

l l nghi l nng nghip min Bc mang ngha duy l d

665

om

phn tch, cn ngi Thng kh phn tch. ng v mt thm

m hoa vn Thng rt p, hnh nh y c mi thng quan
gia con ngi v t nhin mt cch k l. L t s miu t cho
ta thy vng trn ngc chiu kim ng h l nhiu. u tru l
mt hin tng l. Cc hc gi phng Ty thch hnh thc b
ngoi nn b qua nhiu chi tit v nh: cy gng c my tng, c
tn hay khng, theo c tch bit u li nhiu tng, tua v l g...

ol

og

is

ts

.c

Trn y l nhng gi thuyt lm vic. Qua cc t liu c

c ti t ra gi thuyt t gi thuyt lp cng
iu tra trn thc a. Ch c t liu in d mi ni ln c s
tht. n mt lc no c t liu chng ta s tng kt t
ra gi thuyt mi nhng i n lc y cn lu v cn phi kho
st thc t tht nhiu.

op

_________

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

* Mc d t ng trn bc ging, nhng Trn T lun dnh tm

huyt hun luyn mt nhm hc tr gn b vi Dn tc hc. Tuy
nhin ng ch ni m khng vit gio trnh. Quanh chuyn cnh quan
v b mt tc ngi l mt phn nh trong h thng cc bi ging ca
ng c Nguyn Duy Thiu ghi v chnh n li, ct xn bt, t u
v cc mc. Tuy nhin ngi ghi vn c gi li phn no hi vn
ni ca ngi pht biu.
1. Y-an-tre-xnop, Lch s dn tc hc cc nc ng Dng.

666

M thut c trong s nghip

om

xy dng con ngi mi

op

ol

og

is

ts

.c

Quy nh nhim v trung tm ca cuc cch mng t

tng v vn ha trong giai on mi ca cch mng x hi ch
ngha trn t nc ta va thng nht, Bo co chnh tr ca
Ban chp hnh Trung ng ng ti i hi i biu ton quc
ln th IV cp trc tin n vic xy dng con ngi
mi(1). Con ngi mi ni y, tt nhin l con ngi mi x
hi ch ngha(2). nh ngha mu mc con ngi ny, Ngh
quyt i hi i biu ton quc ln th IV nu ln nhng c
trng ni bt: lm ch tp th, lao ng, yu nc x hi ch
ngha v c tinh thn quc t v sn(3).

un

ga

nt

hr

iu ng lu l, khi pht trin cho t m hn ni dung

ca cc c trng va k, bn cnh nhng tiu chun c th
nng v l tr, Ngh quyt cn cao mt tnh thng: con ngi
mi phi c t tng ng v tnh cm p, c lng yu nc
x hi ch ngha nng nn, c tnh thng yu su sc i vi
nhn dn lao ng (4).

tp

://

yo

M qu vy! Tnh thng vn l mt trong nhng bnh

din tch cc nht ca ng x con ngi, bi l chnh v thng
yu m phi cm th, chnh v thng yu m phi chin u,
chnh v thng yu m phi xy dng.

ht

Nhng lm cch no vun xi trong mi chng ta, c

bit trong mi con ngi ca th h tr, nhng tnh cm cao p
nht, nhm xy dng con ngi mi x hi ch ngha? phn
no gii p cu hi ny, Bo co chnh tr cng nh Ngh quyt
dnh nhiu trang cho cng tc vn ha - vn ngh(5), trong

667

ts

.c

om

chng mc m ngi cn b vn ha - vn ngh ca ch x

hi ch ngha khng ch l mt chuyn vin bnh thng, m
nghim nhin l k s tm hn. Mc du hai vn kin trn
khng th nhc tng ngnh vn ha, tng b mn ngh
thut, mi ngi cng tc trong ngnh m thut, d l ngh s
to hnh hay ngi nghin cu m thut, u hiu rng, trong
cuc cch mng t tng vn ha, trong cc bin php vn ha
nhm xy dng con ngi mi x hi ch ngha, m thut tt v
phi c phn ng gp ca n.

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Tuy nhin, khi ni n ng gp ca m thut vo cuc

cch mng t tng v vn ha, cn b v nhn dn ta thng
ch ngh n nhng tc phm m thut do cc ngh s cch mng
sng to ra, n tc dng gio dc t tng v xy p tnh cm
ca nhng tc phm y. Thc ra, cn mt ng gp na ca m
thut vo cuc cch mng t tng v vn ha, m cn b cng
nh nhn dn ta thng t lu n. l gia ti m thut
phong ph do cha ng ta li, v tc dng gio dc cng nh
xy p tnh cm m gia ti y cn c th pht huy i vi th
h hin nay v cc th h mai sau.

tp

://

yo

un

Gia ti m thut do cha ng ta li ch mi c bc u

thm d, kh khn, ch yu l khch quan, m chng ti s
cp n trong mt on sau. D sao, ngay t by gi, cc nh
nghin cu ni chung cn tr, mi dn thn cch y cha phi
lu lm vo mt lnh vc m thut Vit Nam c truyn,
dm ni chc vi chng ta mt i iu(6).

ht

- Mt l, gia ti y c cha ng ta tch ly dn qua mt

khong thi gian phi tnh bng thin nin k, t nhng nt cn
th vng nhng trn tr sc sng trn vch hang tin s
ng Ni, v nhng hnh, nhng hoa vn c quy phm ha
trn cc hin vt ng thau thi s s, qua cc phong cch chm

668

ol

og

is

ts

.c

om

tc v trang tr khc nhau nhm ln tng chng ng ca lch

s dn tc: L, Trn, L s, Mc, L trung hng, L mt,
Nguyn. Gia ti m thut do cha ng ta li khng nhng c
dy ca thi gian, m cn c s tip ni trong thi gian na,
bi v - ngoi khong trng ko di qua nghn nm ngoi thuc,
m sau ny cc nh lch s m thut s c lp y - , cn th,
sut chiu dc ca lch s, phong cch ra i trc bao gi cng
phn no bo hiu phong cch s thay chn n, v phong cch
i sau thng ct gi c t nhiu nhng g lm nn phong
cch i trc. Nh vy, chng ta ng trc mt nn m thut
r rng c truyn thng, ng trc mt truyn thng ch thc
v ci p, mt truyn thng c th ni c hun c qua
bn nghn nm lch s.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

- Hai l, thng s cho bit rng t nc ta tng tri qua

nhiu ln ngoi xm, c ln ko di ngt mt thin nin k,
nhng nhn dn ta cha ln no b cuc, c th tht th trong
bui ban u, nhng ch l tm thi co li ly thm sc m
vng dy chng ngoi xm, v chng k n thnh cng. Trong
lch s m thut cng vy, nhng c im ca qu trnh dng
nc v pht trin t nc t cha ng ta vo th phi nhiu
ln tip xc vi cc nn ngh thut ngoi lai, c khi l nhng
nn ngh thut b k thng tr p t, do nn m thut c
truyn Vit Nam nhiu phen tip thu cc yu t bn ngoi.
Th m, im qua gia ti m thut do ng cha ta li, cc nh
lch s m thut tr tui ngc nhin v thch th nhn thy
rng gia ti y vn bo lu c trong lng n, khi di dng
ny, khi di dng kia, nhng kha cnh ca ci m chng ta c
th gi l tm hn v ct cch Vit Nam. V l thay, trong
nhiu trng hp, nhng yu t t ngoi n li c s dng
mt cch nhun nhuyn gp phn tn thm ci tm hn v

669

is

ts

.c

om

ct cch ni trn. Nu nh, trn bnh din chnh tr-qun s,

vic ginh li v cng c nn c lp dn tc l kt qu ca
nhiu cuc u tranh lin tip, l xng mu ca nhn dn v
ca nhng bc anh hng m chin tch cn rc sng trn cc
trang s vng son ca T quc, th trn bnh din to hnh, cng
din ra qua hng th k, mt cuc u tranh dai dng bo
v v xy p tnh dn tc. y l cuc chin tranh m thm ca
bao lp ngh s khng tn tui, m thnh qu - bng vo phn
tch ca nh lch s m thut thi nay - cn ti ri trn cc tc
phm kin trc, iu khc, hi ha c truyn.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

- Ba l, khc vi thng l trn th gii, trong gia ti m

thut do cha ng li, thc kh lng phn bit cho thc rnh
r u l bc hc v u l bnh dn, u l cung nh v u l
dn d(7). iu ny cng ng lu trong chng mc m trn
mnh t vn hc c truyn, cc nh nghin cu li ni n mt
nn vn chng bnh dn. S khc bit ny gia vn chng v
ngh thut to hnh phi chng l mt nt c th ca ch
phong kin quan liu thi trc? Bi v, nu nh di ch y,
ch ngha v ngi c ch c cao, th tri li, mi ngh
nghip vin n lao ng chn tay v nhng ngi lm cc ngh
y u b khinh r, khng loi tr v, chm khc, to tc. Giai
cp thng tr c th t hng, thm ch c th can thip vo qu
trnh sng tc bng cch p t kiu thc ny hay kiu thc kia.
Nhng, trc tip lm ra tc phm, trc tip cung cp cho cc
kiu thc p t nhng ngoi dng c th bng ng nt, bng
khi, bng mu nh sng v bng ti, li l nhng hip th, m
thnh vin l cc ngh s ch thc hay v danh, nhng ngi
sng mt cuc sng vt cht v gi mt a v x hi khng cao
g hn cuc sng v a v ca mi ngi dn ni thn . Phi
chng chnh v th, chnh v ngun gc x hi ca ngi ngh s

670

og

is

ts

.c

om

to hnh di ch c, m nn m thut c truyn ca ta khng

t phn cho thc rnh r thnh hai dng bc hc v bnh dn,
tri li, thm nhun tnh nhn dn qua mi thi k kch s. Liu
lng tnh nhn dn c th tng ln hay gim xung ty tng
thi, tu c tnh ca tng tp on phong kin thng tr trong
tng thi, ty tng quan lc lng gia phong kin v nhn
dn lao ng qua tng thi. V n thi Mc (th k XVI), lc
cuc tranh chp gia hai tp on phong kin lm cho giai cp
thng tr bt u suy yu, v nht l n thi L mt (th k
XVIII), thi i ca nng dn khi ngha, th tnh nhn dn c
bc l y hn bao gi ht trong cc biu hin m thut, c
bit l trong iu khc nh lng(8).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

- Bn l, trong gia ti m thut do cha ng li, khng

th b qua nhng biu hin to hnh c truyn ca cc dn tc
t ngi. Cn c vo kt qu ca cng cuc xc nh thnh phn
dn tc, c bn do Vin Dn tc hc tin hnh t nm 1960 cho
n nhng nm 1968 -1973, th ring min Bc Vit Nam,
nhng dn tc ny ln n con s 36(9). Mi dn tc sinh hot
trong mt mi trng thin nhin nht nh, ni mt ngn ng
hay mt phng ng ring, c nhng phong tc v li sng loi
bit. Nhng, nhn chung phn ln cc dn tc t ngi l nhng
cng ng c dn s thp, vn t nng trn sn ni v hi
lm trong rng. Qua hng th k u tranh sinh tn trong
mt cnh quan nhiu khi khc nghit, mi dn tc t ngi trn
t nc ta t to ly mt nn vn ha thch ng vi mi
trng sng, mc sng v li sng ca mnh, trong m thut
ni bt ln nh l biu hin s m c ca tm l v tnh cm
cng ng. Trn mnh t ny, khng phi trong trng hp no
ta cng bt gp nhng n i nguy nga, nhng tc phm hi
ha v iu khc thun ty phc v cho nhu cu thm m. Vi

671

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

cc dn tc t ngi, m thut khng ri b cuc sng hng ngy,

khng t tch khi cc hin vt thng dng, nh , qun o, hoa
vn trn o qun, v kh, cng c lao ng, tranh th, tng
m... Di ch c, tt c nhng biu hin thm m k trn,
ngoi ranh gii ca tng cng ng c lin quan ra, u b lng
qun trong i sng quc gia. Cch mng, khi tuyn b quyn
bnh ng v mi mt gia cc dn tc hp thnh chnh th Vit
Nam, v hnh chung tr li cho cc biu hin y mt v tr
di nh mt tri. Tt c chng ta, nu cn phi a ra v d, t
nhiu u c bit n v tng thng thc ci p hn nhin m
ng nghnh ca nhng mu th cm min ni. Tuy nhin, c
c su tm cho y hn na, c c kho st cho cn k
hn na, th kho bu y mi ph ra c ht nguyn cht p
ca n, mi c iu kin thc t gp ht tim nng thm m
ca n vo nn ngh thut to hnh a sc ca nc a dn tc,
thng nht v x hi ch ngha(10).

://

yo

un

ga

nt

Bn im s kt trn y u c c li t nhng kin

l t, t mt s cng trnh u tay ca cc nh nghin cu thuc
th h m ng cho ngnh m thut c truyn Vit Nam.
Nhng chng ti s cha lm trn bn phn i vi cc bn ng
nghip tr y - trong chng mc chng ti mun ni ln y
phn no ting ni ca h, - nu khng dn c mt v d c
th rt ra t t liu do h kin nhn su tm trong nhng nm
qua minh ha cho cc im s kt.

ht

tp

Thc ra, nu dnh c th gi thm th cho tng i

k tng phng ca Vin Bo tng M thut, th mi ngi trong
chng ta s d dng lc ra c minh ha hin nhin nht. Nhn
y, chng ti cng xin ni thm rng nh bo tng y, cng
trnh u tay ca cc nh nghin cu m thut Vit Nam thuc
th h mt, c hon thnh vo nm 1966, gia thi khng

672

om

M, di s ch o chuyn mn ca c ha s Nguyn Cung.

Ring chng ti, trong phm vi mt bi bo ngn, ch xin chn
ra y mt v d, v ch mt thi, m chng ti cho l d trnh
by bng li nht. Chng ti s ni n hnh tng con rng, v
nhng bin chuyn ca n qua thi gian, di nht c ca
ngi th chm Vit Nam thu trc.

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

y l mt v d cc hn. Cc hn, trc ht, bi v chuyn

ny, tuy cha hp dn c nhiu ngi vit cho lm(11),
nhng, do c thi c trao i nhiu bng ming gia nhng
ngi nghin cu m thut, nn v hnh chung b xem nh
mt ti nhm chn, mt vn tng chng c gii
quyt xong xui t lu ri. Cc hn, cn v, d cho khng phi
mi ai trong chng ta u c dp nghin cu con rng v mt ni
dung thc, cng nh v mt ngoi dng thm m, nhng ai ai
cng c th m h cm thy rng y l mt biu tng ca
vng quyn v thn quyn, tc hnh nh tng trng cho
nhng th lc x hi v tinh thn m Cch mng ln n v
loi tr khi i sng chnh thc. y th m, chnh biu tng
ny, cc nh lch s m thut tr tui ca chng ta ngc
nhin bt gp nhiu yu t dn tc v ngh thut m nt. Hn
th na, theo di n rng qua mi thi ca m thut dn tc,
cui cng h c ln c y nhng tn hiu u v mt
cuc u tranh trng k gia phong kin v nhn dn, cuc
u tranh ginh biu tng y v pha mnh.

ht

tp

Cho n nay, cha ai pht hin c mt n rng ca

nhng thi trc L. Nu qu thc con rng ta ch mi xut hin
t thi ny vi t cch l mt hnh tng ngh thut, th, l
thay, ngay t bui n mi ra i, n ang bn c quy
phm ha ngay: v mt kt cu to hnh m ni, con rng L no
cng hu nh con rng L no, cng by nhiu yu t cu thnh,

673

.c

om

cng nhng b cc y, cng tinh thn th hin y (xem hnh v

1-2-3). Mt khc, cn c vo kt qu su tm v pht hin trong
nhng nm qua, ta cha thy con rng L xut hin nhng ni
no khc, ngoi cc di tch gn lin vi bn thn nh vua, ch
yu l ti nhng cng trnh kin trc va l cha va l hnh
cung (12). Tnh quy phm v tnh cung nh khng loi tr
nhau; tri li, trn bnh din thun l, ta d dng ly tnh ny
gii thch tnh kia, v ngc li.

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Tnh quy phm v tnh cung nh cng gip ta d dng

hiu c ti sao n rng thi L li mang trong kt cu ca
n mt s yu t ngoi lai. T trc L, mt s nn m thut
ng Nam v phng Bc sn sinh ra hnh tng con
rng(13). V nu qu thc tp on phong kin ln u tin ca
nc i Vit mi ginh li c c lp tip thu ca cc nc
lng ging hnh tng y, trong ngha biu hin vng quyn
ca n, th iu chng c g ng cho ta ngc nhin. Giao lu
vn ha vn l mt biu hin bnh thng trong i sng ca loi
ngi.

ht

tp

://

yo

un

ga

iu k th hn nhiu l, mc du khng c thai nghn

t mt mu mc to hnh c sn trong nn m thut bn a, con
rng L ch mang trong kt cu ca n mt vi yu t ngoi lai
thi: ci vi di trn mm, m ta c th tm ng rng nhng
ngh s thi L vay mn t ci vi ca con makara thng
thy trong nhiu nn m thut ng Nam ; v nht l t th
cng nh v tr ca bn chn rng, m cc nh lch s m thut
c th nhn ra nguyn mu trong t th v v tr ca chn con
rng Tng phng Bc (xem hnh v 4). Nhng, ngoi s t
nhng vay mn thuc loi y ra, tuyt i a s cc yu t cn
li khng tm u c nhng th ng dng trong cc nn m
thut lng ging. Nu, t Chin Quc cho ti Nam Tng (tng

674

ol

og

is

ts

.c

om

ng vi thi L bn ta), thn con rng phng Bc c bn l

thn ca mt con vt b st c bn chn, thuc loi k , th
thn rng L r rng l thn rn, vi nhng khc cun c
nhn mnh th hin chuyn ng c th ca loi rn. Ngay
n bn chn ca con rng L, d mn t th v v tr ca
chn rng Tng, nh chng ti va ni, v mt hnh ha vn
hng v ngoi dng chn g, trong khi chn rng Tng l chn
ca loi b st. Cn bit bao khc bit gia mu rng L v mu
rng Tng, m chng ti khng th nu ln ht y, c bit
l khong cch gia hai u rng; u rng Tng c sng, c tai;
u rng L khng c, nhng li c b sung bng ci vi di,
khin ngi nghin cu thi nay lin tng n vi makara, nh
ta bit.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

Cc khc bit nu trn khng phi l nhng chi tit nh

nht, nhng chi tit hnh thc, va l th lm vui cho vi
nh nghin cu t giam mnh trong thp ng. Khng, trm ln
khng. Khc bit gia thn rn ca con rng L v thn loi b
st c bn chn ca con rng Tng, chng hn, l x nh to
hnh ca mt khc bit c tm quan trng ln lao hn nhiu, mt
khc bit m ta c th nh v trn bnh din thc h. Cn c
vo cc ti liu kho c hc v dn tc hc, ta bit rng con rn
vn l biu hin c sn trong v tr lun ca nhiu cng ng
c tr ng Nam thi c. D xut hin di dng rn h
mang c nhiu u, nh hnh tng naga m ngi Khme v
ngi Chm c tip thu ca nn vn minh n , hay di
dng rn nc c mo trn u, nh hnh tng kh, trong v
tr lun Mng(14), vng Di - ng Ct trong tn gio dn
gian Kinh(15), th con rn ng Nam vn l biu tng ca
th gii bn di, th gii ca bng ti, ca nhng tim lc m
u v th ng, phi ch xc tc ca nhng sc nng n thuc th

675

gii trn tri mi c th dy ln thnh sc mnh phn thc, sc

sinh si ny n ca thin nhin, cy c v con ngi.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

Phi chng, xy dng ln u hnh tng con rng Vit,

biu hin ca mt vng quyn va c cng c, tp on
phong kin L thng qua quan nim v bn tay ca nhng
ngh s bnh dn ng thi m tip nhn hnh nh con rn vn
c t trc trong v tr lun dn gian ca ngi Vit, ri thm
vo nim v hnh nh c bn y mt s chi tit vay mn t
cc nn m thut lng ging? Nu qu th, th d c i ngay vo
cung nh khi mi s sinh, do m sm b quy phm ho, d c
tip thu nhng yu t ngoi lai, con rng L vn khng che giu
c ht gc gc dn tc v dn gian ca n. C l chnh trn c
s nhng suy ngh tng t, m gn y, mt nh lch s m
thut vit v con rng L nh sau: Nc i Vit thi L
ly ngh nng lm gc, th ngi i Vit lun lun cu mong
cho ma nng hp thi, cc v sao i thun s. Con rng l
hnh tng tng hp nhng np suy ngh chc hn lu i nhng
trc kia e cn tn mn ca ngi Vit, v ngun gc t tin, v
ngun ma v gi, v ngun sc mnh h tr cho quc gia, cho
mun ngi mun vt(16).

ht

tp

://

yo

c np sn ngay lc ra i mt liu lng nhn bn tnh

tip nhn t tin thn ca n, con rn phn thc, rng L, d l
biu tng cc vng quyn, cng khng th xut hin di mt
ngoi dng hung hn, da nt, nh con rng Tng. Rt nghim
chnh v sm c quy phm ha, n vn phi phi cun mnh
gia nhng vin ngc la, nhng nn hoa dy, nhng tinh th.
y, ci thoi mi rt dn gian trong phong cch, m cung nh
vn gi li trn con rng L !
T khi ra i cho n mi gn y, con rng Vit tri
qua nhiu ni thng trm, nhiu ln bin dng vi cc chng

676

ts

.c

om

ng lch s tip ni nhau ca dn tc. C th ni rng con rng

thi Trn l mt bin iu ca rng L, trong chng mc m, t
L qua Trn, n ch thay i t nhiu chi tit. Nhng iu p
ngay vo mt l, t L qua Trn, n cng dn gian hn, d
ch bi n km nut n, nhng li gn gi ta hn trong phong
cch th hin. n cui Trn, n li dn gian ha thm mt
bc, khng phi trong kt cu to hnh hay phong cch th hin
na, m ch yu trong i sng x hi: ln u tin, ta bt gp
con rng trong trang tr ca mt vi ngi cha lng (17).

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Cc nh lch s m thut c quyn gi thit rng, n L

s, tp on phong kin ng thi li ko c con rng tr
li cung nh: khng my khi n cn c mt trong trang tr cha
lng na. Vi s thnh lp mt ch phong kin kiu mi,
trong Nho gio bt u thay chn Pht gio a v thc h
chnh thng, giai cp thng tr ch cn bit hng ln phng
Bc tm nhng mu mc cha c sn t trc trn t nc
ta. Trong hon cnh , con rng, biu tng ca vng quyn
v thn quyn, cng b Bc phng ha. Thc ra, t cui Trn,
con rng Vit bt u tip thu b sng v i tai ca con rng
phng Bc ri. nhng phi t Chiu Lng (lng L Thnh
Tng, Thanh Ho hin nay) th rng Minh mi ng ngay trn
trn bia v quanh khung bia(18) (xem hnh v 5).

ht

tp

://

Th k XVI, vi cuc phn tranh ko di gia hai tp on

phong kin L-Mc, m ra cho n rng trong m thut dn
tc mt thi k phn ha cao . Ta thy dn dn xut hin ba
loi hnh rng (xem cc hnh v 6-7-8): mt loi hnh cn gi
c nhiu hi hng L-Trn; mt loi hnh gn ht loi hnh
phng Bc ng thi: loi hnh th ba trn ln c yu t ngoi
lai ln yu t bn a, theo mt kt cu m cc nh lch s m
thut cha lc ra c cho tht sng r. Mu s chung cho c ba

677

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

loi hnh l mc dn gian ha ca n. Rng Mc khng l

rng ring ca cung nh na. Rng xut hin kh ph bin
trn kin trc tn gio nng thn. Rng bt u lm p cho
l gm, chn n... (xem hnh v 6). Cho n lc ny, n rng,
d c dn gian ha n mt mc nht nh vn xut hin
di dng nghim chnh, uy nghi, trong mt b cc quy
phm(19). l nhn xt ca mt nh lch s m thut.
Nhng, t th k XVII (L Trung hng), nht l trong th k
XVIII (L mt), th k cc cuc phn tranh Trnh - Nguyn v
cc cuc khi ngha nng dn lin tip, khi th lc phong kin
suy yu i nhiu, th n rng mi thc s c dn gian
ha, mi v n thn x, u trn kin trc nh lng trong
nhng t th thoi mi hn, bay nhy hn, thm ch nghch
ngm hn. Ni nh nh lch s m thut va nu trn, trong
mt s trng hp n (con rng) cn a ct vi nhng con vt
tm thng, v qua , v tnh hay c h thp ci tnh cht
tn nghim m con ngi ca nhng thi trc gn cho n.
Chn, sc, thch sng... bt u n gin trn ru rng n Ph
ng (H Bc), nh Th H (H Bc), nh Lin Hip (H
Ty)...

ht

tp

://

yo

un

Rng Nguyn trn cc cng trnh kin trc ln na n rng

Thanh (xem hnh v 9). iu ny khng c g l. V, nu nh, v
mt i ngoi, vua quan nh Nguyn to mi iu kin khch
quan v ch quan cho thc dn phng Ty n g ca nc
ta bng sng ng, th, v mt i ni - k c mt thc h - , h
hng hn bao gi ht v ch ngha phong kin phng Bc
tm nhng mu mc tr dn. H t ra nhng hn ch khe kht,
xp hng rng ty theo s mng, c nu li cho n ny,
ngha cao vng quyn v thn quyn. Nhng lch s m
thut nc ta, t thi Mc tr v sau, c bit trong thi L mt,

678

is

ts

.c

om

to ra mt tin l tri ngc, bng cch cho con rng v tn

x, tn xm, v trt b lt uy nghim m a ct trn kin trc
nh lng (xem hnh v 10). Giai cp thng tr, d c ra sc
cng li, vn khng th ngc dng lch s, khng cn cch g
kh kh gi ly con rng lm ca ring na. n Nguyn, th
con rng c mt trong n, trong miu, trong nh th h, t
nhp vo c nh t, di nhng dng t nhiu ngy trang: trc
ha rng, c chp ha rng, rng l, rng my... Rng, n lc
ny, c mt khp ni, ph bin n mt nh th hi hc
phi tht ln:

og

ng li lm chi cho mt cng.

ol

Va i va i v nn rng.

un

ga

nt

hr

op

K li mt cch s lc nhng bc i chnh ca con rng

Vit trn mt qung ng di ngt chn th k, chng ti khng
h c nh li dng mt din n y thin ch nui o
tng lm sng li mt chi tit trang tr thc ra qu c k, so
vi nhu cu thm m ca x hi hin i. Ta hy tr con rng c
li cho cc di tch lch s v m thut, tr n v vi cc vin bo
tng, cc h s t liu m thut c, trao n li cho s t nhng
nh nghin cu lm vic trong cc vin y v vi cc h s y.

ht

tp

://

yo

D sao, nh cng lao m thm ca nhng nh nghin cu

dnh trn di mi lm nm qua i su tm v tm hiu
gia ti m thut do cha ng ta li, m ngy nay ta xit bao
sng st v sung sng khi bit rng, mt thnh phn nh thi
ca gia ti y, nh con rng Vit v ng i khut khc ca n
qua lch s, mt biu tng ca vng quyn v thn quyn lc
hu, mt n m thut r rng li thi, vn thu vn c
trong lng n du son ca tm hn dn tc, vt hn nhng c
gng qua ca nhn dn ta, hi m ca mt cuc u tranh

679

thm lng nhng bn b m k c cui cng l nhng ngi

lao ng anh dng v v danh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

em nhng thu hoch y n truyn b cho mi ngi,

bng nhiu bi v v tranh nh hn na trn bo ch, bng
nhiu sch hn na, sch nghin cu v sch ph thng, bng
nhiu cuc trin lm lu ng hn na, c bng phim v v
tuyn truyn hnh, nhm nhn ln gp bi tc dng ca cc bo
tng sn c, bng nhng bo tng a phng, m chng ta s
c gng xy dng cho nhiu hn v s lng v giu hn v ni
dung..., lm nhng vic l gp phn a ci mun thu trong
tm hn v ct cch Vit Nam n nhng con ngi ca thi
nay, vin tr cho h trong bc chuyn mnh thnh nhng con
ngi mi, nhng con ngi c sc mnh, trong sng v
chiu su ca tm hn, xy dng thnh cng ch ngha x hi
trn mnh t c ca cha ng. V mt ny, chng ta c mt
tin l, m cng l mt th nghim rc r: trong ba mi nm
qua, chng ta huy ng bn nghn nm lch s ra chin u,
v chng ta chin thng ! iu hin nhin l, trong cch
mng t tng v vn ha, xy dng con ngi mi x hi ch
ngha, phn ng gp ca ngh thut to hnh khng phi l
nhng bi hc do lch s m thut c truyn cung cp cho tng
ngi trong qun chng. Trn mt trn chung, o qun ch lc
tt phi l nn m thut cch mng hin i, m sn phm bm
st tng giai on mt ca cuc u tranh cch mng. Nhng,
vn chnh cng l y. T lu, ng ta ra cho vn
ngh cch mng mt khu hiu ba v, dn tc - khoa hc - i
chng, trong v dn tc c t v tr m u. M qu vy!
Nu tranh v tng cch mng vn thiu mt ci g , khin
ngi xem khng nhn ra c tm hn v ct cch Vit Nam,
th lm sao i chng Vit Nam thng cm ni ni dung khoa

680

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

hc trong tranh v tng cch mng? V vy, hn ai ht, ngi

ngh s to hnh cch mng cn phi hiu m thut c truyn
ca dn tc. Am hiu, khng phi tu hng lp thm vo tc
phm mt hay nhiu chi tit quay cp t cc hin vt m thut
c truyn. Am hiu, trc ht l qua tip xc di hn v thm
nhun tinh thn thm m ca cha ng, mt tinh thn c hun
c qua bn nghn nm lch s, ri, trn c s am hiu , c
gng ph nhng gi tr lu di ca tinh thn y vo tc phm
thi nay. Cung cp nhng hiu bit v mt ny cho ngi sng
tc l nhim v ca ngnh nghin cu lch s m thut c
truyn v nhng anh ch em lm vic trong ngnh y. Ci p
ca cc tc phm m thut c truyn l ci p mt i khng
tr li, hay, ni cho chnh xc hn, l ci p khng th v
cng khng cn c lp li y nh dng c. Tuy nhin, thng
qua nhng g tinh ty nht ca tinh thn thm m c truyn,
m ngi ngh s ngy nay c cht ra, vi s tr lc ca cc nh
nghin cu, th ci p mun thu ca dn tc c th sng li
mt kip mi, di nhng dng tri qua thanh lc, trn
nhng ti hin i, phc v cho cuc sng mi m nhn
dn ta ang ra sc xy dng.

ht

tp

://

yo

un

Nh vy, trong s nghip xy dng con ngi mi x hi

ch ngha, cng tc su tm v nghin cu m thut Vit Nam
c truyn gp vo hai tc dng, mt tc dng trc tip (trc tip
vi qun chng), v mt tc dng gin tip (thng qua cc tc
phm hin i). C nhn r c hai tc dng mi thy ht tm
quan trng ca mt ngnh cng tc tng chng nh rt xa vi
i sng cch mng thc t.
Quan trng l vy, nhng chng ta lm c n u ?
Phi ni rng nhng g lm c trong hai mi nm qua ch
mi l bc u. Nh mi ngnh cng tc mi ra i v ang

681

.c

om

trng thnh, ngnh nghin cu m thut Vit Nam c truyn

ang vp phi nhiu kh khn ch quan: i ng su tm v
nghin cu cn l vn phi bn i bn li. Nhng, y,
chng ti mun trnh by r hn mt s kh khn khch quan,
chng ti mun ni nhng kh khn khng lin quan g n
trnh chuyn mn v kh nng lm vic ca tng ngi
trong ngnh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

Nghin cu m thut l nghin cu thng qua biu hin

m thut c th, tc thng qua hin vt m thut. M tuyt i
a s hin vt m thut c truyn Vit Nam li gn cht vo cc
cng trnh kin trc c (nh, cha, n, miu, m, lng, cung
in, thnh quch...), ngha l gn lin vi cc di tch lch s. V
chng, cc di tch ny, vi t cch l nhng cng trnh kin trc,
t thn l hin vt m thut ri. l cha ni n nhng
hin vt m thut c hin cn nm trong lng t, v, do , l
i tng ca ngnh kho c hc tin s v kho c hc lch s.
T nm 1954 cho n nay, ngnh bo tn bo tng (mt b phn
ca cng tc vn ha) c nhiu thnh tch trong vic pht
hin, kim k, phn loi, v bo tn cc di tch lch s trn mt
t. Ai ai trong chng ta tng i cng tc nhiu a phng
khc nhau u quen mt vi nhng bin quy di tch lit
hng. Nhng ri nhng di tch c lit hng, v nhng di
tch cha kp c lit hng, c c bo tn cn thn hay
khng? iu ny, trong rt nhiu trng hp, li khng ph
thuc vo quyn lc ca ngnh bo tn bo tng, m, trc ht,
c lin quan n thc bo v di tch ca cc c quan a phng
v ca nhn dn. Phi th thc rng thc ny cha cao. Mt
trong nhng c im lch s ca t nc ta l phi lun lun
i u vi cc o qun xm lc, do phi chu ng
nhiu tn ph. Ba mi nm va qua l ba mi nm nhn dn

682

op

ol

og

is

ts

.c

om

ta tin hnh mt cuc chin tranh tng lc gii phng v

thng nht t nc: chin tranh c mt khp ni, khp ni u
tri qua tn ph. K ch gy ra tn ph. Chng ta bit vn
dng hu qu y chin u v chin thng. Nhng c lun
chng kin cnh tn ph, th iu , v lu v di, khng khi
nh hng mt cch khng c li n thc bo v di tch. y
l hu qu th hai ca tn ph, hu qu th yu thi, nhng c
tm quan trng ca n, mt khi nc nh thng nht, tr
li i sng ha bnh xy dng. Hn na, do cc c quan vn ha,
t trung ng n a phng, cha lm vic tuyn truyn v
gii thch gi tr di tch v c vt cho rng ri, thng xuyn, su
sc, nn, trong cn b v nhn dn ta, nhiu ngi cn lm
tng rng di tch v c vt ch c tc dng cao ch vua
quan v m tn d oan.

ga

nt

hr

Chnh v vy m nhiu di tch c lit hng hay ng

c lit hng, nhiu c vt c gi tr lch s hay m thut,
khng c bo v ng mc, do b hy hoi, hay ang lm
vo nguy c b hy hoi. Nguy c y bt ngun t nhiu c, v
hin ln di nhiu dng:

ht

tp

://

yo

un

- C nhng di tch nghim nhin b bin thnh tr s, nh

gi tr, kho thc, trm my bm..., thnh ni lm vic ca mt
b phn no thuc mt c quan Trung ng(20), thm ch
thnh c im qun s(21). Tnh trng ny, thot tin, c th
xem l tm thi (v s tn, chng hn), nhng dn d tr thnh
vic ri, v, vi nhng kh khn tt yu ca thi hu chin,
c c l vnh cu. Tt nhin, c quan chim lnh di tch khng
ngn ngi sa cha, tu b, m rng, ty nhu cu hot ng ca
mnh.
- C ph tch cha kp c nht cuc kho c hc lt ln,
vi v b san phng tr thnh sn trm xe vn ti(22). C

683

nhng tm bia ghi cng tch ngi xa b bin thnh bia tp

bn ca du kch a phng(23).

om

Lu rng cc loi phn ha hc, c ct gi trong mt

s di tch ( b bin thnh kho ca hp tc x) c tc dng lm
cho b sn g ca cng trnh kin trc hng i theo mt tc
rt nhanh.

is

ts

.c

- C nhng nhn vt trn ph iu nh lng b ngt u,

c nhng l gm b p v..., ch v di tch cha ng chng
khng c bo v, hay tr thnh lp hc(24).

og

- Nhiu hin vt, c bit nhng hin vt bng ng,

khng cnh m bay(25).

op

ol

- mc cc hn, c a phng cho vt hin vt xung

sng, vin c chng m tn(26).

un

ga

nt

hr

C th, mt s hin vt qu, thm ch mt s di tch v ph

tch, ch cn li du vt trong t liu nh hay vit ca V Bo
tn Bo tng hay ca cc Bo tng Lch s v M thut. Mt
trong nhng trng hp ng tic nht m chng ti c bit
l trng hp nh Yn ng Qung Ninh, mt in hnh ca
kin trc u th k XIX: do mt s sut nh, ngi nh ny
b chy tri.

ht

tp

://

yo

chm dt tnh trng ni trn, phi c mt cuc vn

ng rng v su trong qun chng, km theo l nhng bin
php php l thch ng. Cuc vn ng v nhng bin php
cng cn thit, khi chng ta ang chun b ci to cc khu c
tr lu i nng thn, trong khun kh cng cuc xy dng nn
nng nghip ln.
Khng phi l v tnh m c Bo co chnh tr v Ngh
quyt ca i hi IV u dnh mt on ring cho cng tc bo

684

om

tn bo tng(27). Ngh quyt cn i hi chng ta phi cng c

nhng vin bo tng hin c, phi bo v tt cc di tch lch
s(28). Cng c nhng bo tng hin c, trc tin, l bo v tt
nhng bo tng ti ch ri rc khp t nc, tc nhng di
tch lch s - m thut, v nhng c vt c cha ng trong
.

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

Bo tn di tch v hin vt, ti ch ch mi l mt mt ca

vn . c iu kin tn lu lu di, cc di tch v hin vt
y cn cn c phn nh y qua h s t liu ca cc vin
nghin cu, cc bo tng, phn nh bng ghi chp, bng nh,
bng s . Phn nh mt pho tng, chng hn, bng mt bc
nh, th vn l cha . Mt pho tng cn c chp di
nhiu gc khc nhau, thm ch mt s chi tit ca n cng cn
c chp li v phng to. Ngoi ra, n cn phi c o c,
kho t, cng t m cng tt. Th h chng ta khng h c ai
trao cho c quyn tm hiu ci p di con mt ca cha ng.
Sau chng ta, s cn nhiu th h trn trng ci xung nhng
biu hin c th ca truyn thng thm m dn tc. L k i
sau, chc chn h s c nhiu pht kin l th hn, v hu ch
hn, so vi nhng g m k i trc mi bc u nhn thy.

ht

tp

://

yo

Cng khng ngoi vic lm t liu, v trong mi tng

quan vi cng tc nghin cu trc mt, n lc phi t vn
ph bin t liu. T trn di mi lm nm nay, nhng anh
ch em t t cho mnh nhim v tm hiu nn m thut c
truyn ca t nc c gng i nhiu, thy nhiu, ghi nhiu.
Mt phn nhng quan st v ghi chp ca h c chuyn
vo h s t liu ca V Bo tn Bo tng, ca cc Bo tng Lch
s v M thut... Phn cn li ang nm trong s tay ca tng
anh, tng ch. Song song vi vic su tm t liu, cc anh cc ch
cng l t vit cng trnh (thng l nhng bi bo, bi tp

685

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

ch, cng c khi l sch) ni ln nhng iu tm c ca mnh

qua tip xc vi ci p t cha ng truyn li. Mi bi bo, mi
cun sch c tham vng l mt bc s kt ngn, c tc dng va
gp mt phn nh vo s nghip xy dng con ngi mi x hi
ch ngha, nh ta bit, va ng vai mt mng con trong bc
tranh ton bch tng lai v nn m thut ca cha ng. Nh mi
cng trnh mang tnh cht s kt, nhng bi v sch y khng
nhm trc tip cng b t liu, m ch xut trnh mt vi t
liu cn thit cho lp lun ca ngi vit. T liu trong , nh
vy, l qua chn lc, ngha l c ct xn v nh hng.
Ngi c c mun gp hay tranh lun cng khng sao c,
tr phi thc t am hiu nhng di tch hay hin vt c
cp n trong bi, trong sch. Am hiu thc t l iu ht sc
cn thit i vi ngi nghin cu, nhng tng ngi mi bt tay
vo cng vic nghin cu khng th lp li cho mnh tt c
nhng chuyn i kho st ca cc bc n anh tng vo ngh
trc mnh.

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

Sau trn di mi lm nm hc vic, nay n lc

ngnh nghin cu m thut c truyn tch cc chun b cho mt
cng trnh tng kt. Mt trong nhng bc chun b l r li cc
kt qu s kt l t, r li mi kin c xut t trc
n nay. M khng phi ch c s t nhng nh nghin cu m
thut c truyn kim tra ln nhau, gp cho nhau. H cn n
v i hi s tham gia ca nhng ngnh hu quan, ca mi
ngi cng tc trong cc b mn gip bin vi lch s m thut
c truyn: c s hc, kho c hc, dn tc hc, bo tng hc,
nhng ngnh nghin cu v hnh thi ngh thut khc (sn
khu, nhc, ma)... Chnh v th m trn y chng ti va t
vn ph bin t liu. Mi ngi mun v c kh nng gp ,
tranh lun, phi vi c n nhng t liu hon chnh, cha

686

ts

.c

om

tri qua ct xn, khng nh hng. Ci kh trong vn ny

khng phi l thiu t liu cng b mt cch c h thng. Ci
kh ngay trong nhn thc ca chng ta. t lu, vn lu
hnh trong gii nghin cu mt thi d dt, ni chung khng
phi bao gi cng v l, trc nhng cng trnh nng v kin
thc t liu, nh phn phn tch tng quan. Nhng, trong
trng hp ang bn, t liu khng phi l mc ch, m ch l
phng tin, mt phng tin khng th thiu c i n
mt phn tch tng quan d c mi ngi chp nhn.

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

Hnh thc ph bin thun li nht lc ny, theo chng ti,

l cng b nhng gin ch (monographie) v tng di tch quan
trng. Tuy khng loi tr kh nng t gi thuyt, gin ch,
trc ht, l th loi lnh nhim v kho t, m kho t l mt
vic lm khch quan. Kho t bng li l chnh, nhng cn phi
kho t bng s liu, bng s , bng nh v hnh v. Ly tng
di tch lm n v kho t, v mi di tch, d bao gm nhiu yu
t v hin vt khc nhau, nhng thnh phn c th ra i trong
nhiu giai on khc nhau ca lch s m thut, vn l mt s
kin tng th (fait total) trong chng mc cc cu kin khc
nhau c g lp vo nhau thnh mt kt cu thng nht, tc
di tch, trn nhng duyn c thm m - x hi - lch s nht
nh. Tm cho ra nhng duyn c chnh l mt phn quan trng,
mt l do tn ti ca vic nghin cu lch s m thut. Nhng,
trc khi i tm duyn c, th iu kin ti thiu cn thit l phi
bit r tng kt cu, tng s kin tng th, trong cc thnh
phn ca n.

ht

__________
1. Bo co chnh tr ca Ban chp hnh Trung ng ng ti i
hi i biu ton quc ln th IV (Do ng ch L Dun, Tng b th
Ban chp hnh Trung ng ng, trnh by), Nh xut bn S tht,

687

H Ni, 1977, tr.114.

2. Ngh quyt i hi i biu ton quc ln th IV, Nh xut bn
S tht, H Ni, 1977, tr.53

om

5. Bo co chnh tr..., tr. 121-124, Ngh quyt..., tr 56-58.

3,4. Ngh quyt..., tr 28.

is

ts

.c

6. i iu y, m chng ti sp ln lt trnh by ngay sau y,

tim tng trong nhng li pht biu, trong nhng bi bo v cng
trnh khc ca cc nh nghin cu m thut Vit Nam c truyn. Da
trn nhng tim tng y, bi vit ny ch th tm li thnh vi im
s kt. V vy, xin min trch dn.

ga

nt

hr

op

ol

og

7. kin phi ni l c o ny c l do c ha s Nguyn

Cung ch trng trc tin. Tic rng c ha s pht biu ch yu bng
ming, khi hng dn cho cc nh nghin cu m thut lp tr. Ngoi
ra, t 1959, ng Trn c Dim (by gi l Trng phng nghin cu
vn vt, trong V Bo tn Bo tng, thuc B Vn ha) cng pht
biu mt tng t trong cc bi ging lp Bo tn Bo tng ngn
hn. V bi vit, c th xem, chng hn: Nguyn Cung, K tha v
pht huy truyn thng dn tc sng to mt nn ngh thut to hnh
x hi ch ngha Vit Nam, tp san M thut (in rn) s 4, tr. 3-4.
8. V nn iu khc rt c bit ny, xem:

://

yo

un

Nguyn Cung, Nhng kin v vn hc ngh thut dn gian Vit

Nam (k yu ca i hi thnh lp Hi Vn ngh dn gian Vit Nam
ti H Ni vo cui nm 1966). Nh xut bn Khoa hc x hi, H Ni,
1969.

ht

tp

Vit Nam - iu khc dn gian - Th k XVI, XVII, XVIII. Nh xut

bn Ngoi vn, H Ni, 1975, bn ting Vit. Xem li m u cun
sch, k tn Nguyn Cung, khng ghi s trang.

Thi B Vn, iu khc nh lng, Tp ch Nghin cu ngh thut,

H Ni, s 4 (13), 1976, tr. 68 - 75.
9. Theo Danh mc cc dn tc thiu s min Bc Vit Nam, trong

688

cun V vn xc nh thnh phn cc dn tc thiu s min Bc

Vit Nam, Nh xut bn Khoa hc x hi, H Ni, 1975, tr.15.

om

10. Cuc trin lm Ngh thut cc dn tc t ngi Vit Nam, m

ca Bo tng M thut (H Ni) nhn dp l Quc khnh 2-9 nm
1977, l c gng ln u tin tp hp ti liu v nn m thut cc
dn tc t ngi nc ta, trn quy m ton quc.

ts

.c

11. L t c nhng bi gii thiu hnh tng con rng trong m

thut Vit Nam c truyn, thng l nhng bi nhm ph bin kin
thc ph thng, t bi mang dng nghin cu. C th xem, chng hn:

ol

og

is

Nguyn Cung, Khi qut v nn ngh thut c ca nhn dn

Vit Nam, bi ng bng Php vn trn tp ch Europe (u chu),
dch ra Vit vn v ng trn tp ch Vn ngh, s 49, thng 6 nm
1961 (xem phn bn v con rng L tr. 50).

hr

op

Bng gii thiu con rng L trong Bo tng M thut (H Ni).

Theo ch chng ti bit, ni dung bng ny l cng trnh ca c ha s
Nguyn Cung.

nt

Chu Quang Tr, Con rng trong ngh thut Vit Nam qua cc thi
i, Tp ch Kho c hc s 5-6, thng 6 nm 1970, H Ni, tr.180-201.

un

ga

H Vn Tn, Nm rng mi, ni v nhng dng rng xa, Tp ch

Vn ngh Gii phng, s Xun Bnh Thn, thnh ph H Ch Minh,
tr.30.

ht

tp

://

yo

12. Ti cc ph tch v di tch vn va l cha va l hnh cung ca

cc vua thi L - Pht Tch (Tin Sn, H Bc); Long Hm, tc cha
Gim (Qu V, H Bc); Long i (Duy Tin, H Nam Ninh); Tng
Long ( Sn, Hi Phng)... - , chng ti u gp hnh tng con rng.
Tri li, ti cc di tch cng thi, nhng khng trc tip lin quan n
nh vua - cha B Tm (H Ni); cha Hng Lng, tc cha Lng
(Hi Hng); b cha Thy (Quc Oai, H Sn Bnh); b cha
Cho (Hip Ha, H Bc)... - , chng ti khng h gp n rng.
13. J.Przyluski, trong mt bi nghin cu da ch yu trn truyn

689

thuyt n , tng ch trng rng con rng ng - m xut pht

im l con rn - vn l hnh tng truyn b t phng Nam ln
phng Bc. Xem:

om

Tc gi trn, La princesse a l odeur de poisson et la nagi dans les

traditions de lAsie Orientale (Nng cng cha tanh mi c v n thn
rn trong cc truyn thuyt ng ). Tp san B.E.F.E.O, H Ni,
1926, tp II, t tr.265.

og

is

ts

.c

14. Theo v tr lun c truyn ca dn tc Mng, th gii di

nc l ni c tr ca loi rn huyn hoc, m ngi Mng gi l Kh
(cha r ng nguyn), do Bua Kh (Vua Kh) cai qun. V loi kh
v v tr lun Mng (gn lin vi tang l), xem:

op

ol

Trn T v Bch nh, Ci sng v ci cht trong quan nim c

truyn ca ngi Mng, ng trn hai s ca tp ch Nghin cu Lch
s: s 140 (11, 12 - 1971). tr. 45-61.

un

ga

nt

hr

15. Chuyn ng Di - ng Ct l mt truyn thuyt vn rt ph

bin trong lu vc sng Cu v mt s ni khc: theo li cc c cao
tui trong vng sng Cu, th thng ch u um, h ch Lc u,
lng bin giang, mt trm by mi hai x th Ngi. D bn thng
gp nht ca tch truyn: Hai anh em rn c v chng mt lo nng
nui t tm b, ln ln, chim lnh mt bn hay mt khc sng, v
tr ngha cho b m nui. Cp thn rn ny c th hoc ti nh, vi

tp

://

yo

t cch l nhng thn ph, cnh thnh hong lng, hoc ti n ring.
in hnh c l l n Cha (Chu Lc, Yn Phong, H Bc), ni c
tng thn Rn. Trong nhiu trng hp, ng Di - ng Ct c
lch s ha thnh c Thnh Tam Giang Trng Hng v Trng
Ht, tng ca Triu Quang Phc, hay Lc Long Qun.

ht

16. Trn Mnh Ph, Tng Pht trong nn iu khc c Vit Nam,
Tp ch Nghin cu ngh thut, H Ni, s 3, nm 1974, tr.90.

17. V nh trong trang tr g ca cha Thi Lc (Vn Lm, Hi

Hng), cha Bi Kh (Thanh Oai, H Sn Bnh), trn cc b cha
Bi Kh, cha Ngc nh (Thanh Oai, H Sn Bnh), cha Hng Trai

690

(Hoi c, H Sn Bnh).

om

18. Thc ra, ngay t Vnh Lng (lng L Thi T, Thanh Ha hin
nay), th mt rng Minh xut hin trn trn bia ri. Nhng, trong
trng hp ny, nhng con rng quanh khung bia cn gi gn nguyn
hnh ha v phong cch ca rng Trn.
19. Trn Lm Bin, Tr li nin i thp Bnh Sn, Tp ch Nghin
cu Ngh thut, H Ni, s 4, 1974, tr.124 - 125.

.c

20. Nh mt s b phn thuc di tch tng hp C Loa.

ts

21. Nh Qung Bnh Quan.

is

22. Nh n L Bt .

op

ol

og

23. Nh tm bia ca Phng Khc Khoan (tc Trng Bng) thuc di

tch L Bt : tm bia n ng (Gia Lm, ngoi thnh H Ni) tm
bia do thi L cha Hng Lng (Vn Lm, Hi Hng), th b mang
i lt ng.

hr

24. C nhn vt trn ph iu nh Ni (Tin Sn, H Bc) b b

mt u.

ga

nt

nh Th Tang ni ting (Vnh Tng, Vnh Ph), mt mng ph

iu b b hn un nc.
25. Nhiu lm. Ch c th c vi v d:

un

- Tng Pht bng ng cha Yn T (Ung B, Qung Ninh);

yo

- Tng Thnh bng ng cha Kin Bi (Thy Nguyn, Hi

Phng);

://

- Hc ng (cao ngang tm u ngi) n Kip Bc (ng Triu,

Hi Hng);

tp

- Tng Di Lc bng ng kho Vn Miu (H Ni);

ht

- Nhiu t kh trong n Ph Giy (H Nam Ninh) b b t mang

i bn cho hng ng nt;
- v,v...
26. Theo mt bn tng kt cng tc vn ha nng thn ca B Vn

691

ha (1966), v mt bo co do Ty Vn ha Hi Hng gi ln B Vn
ha (1976).

ht

tp

://

yo

un

ga

nt

hr

op

ol

og

is

ts

.c

om

27-28. Bo co chnh tr..., tr.124; Ngh quyt..., tr 57-58.

692