K-ojel jumpel ti le noj meyaj unaj u beetik k jalaachilo k

tsaak jejelas baaloob utiaal u maalobtal u kuxtal tulakal u

kajnaliloob le luuma. Jumpel noj baal kaanaan k-beetike
k-natsik ti kaaj u baaluba k-miatsil, ichiloobe, analteob,
noj najmal ku taasik kaambalil beeyxan u ayikalil u tokbesaal
u kajlayil yetel eesik bix jumpel kaaj.
Ivonne Ortega Pacheco
U jalaachil u luumil Yucatn

U kulkiinsik u kuxtal kastlan

yokol u kuxtal maayaob tu
petenluumil Yucatn
Sergio Quezada

U Jalaachil u Luumil Yucatn

Ivonne Ortega Pacheco
X-noj Jalaach Constitucional
U noj najil Xook Yucatn
Ral Humberto Godoy Montaez
Secretario
U molaayil Miatsil Yucatn
Renn Alberto Guillermo Gonzlez
U Noj Joolpoopil
Biblioteca Bsica de Yucatn
Vernica Garca Rodrguez
X-joolpoop
U kulkiinsik u kuxtal kastlan yokol u kuxtal maayaob tu petenluumil Yucatn
Primera edicin en Biblioteca Bsica de Yucatn, 2011
D. R. de esta edicin:
U Noj Najil Xook ti u Noj Jalaachil u Luumil Yucatn
yaan tu bejil 34 No. 101-A yetel 25, Col. Garca Giners, Jo, Yucatn
Joolbesaab u beetaal analte tumeen
U Noj Najil Xook ti u Noj Jalaachil Yucatn
Xakaltaab tumeen
Francisco Lope vila
U yoochel u tan
Curandero maya II bonaan tumeen Vctor Argez. Oleo yokol nook, junxot.
Coleccin Gmez-Castilla
Chaan u yoochel tumeen:
Ricardo Baeza
Paat le analte tumeen
Gabriela Castilla Ramos
ISBN 978-607-7824-27-5
Comentarios
Coordinacin del Programa Biblioteca Bsica de Yucatn
Av. Coln No. 207 por calle 30, Colonia Garca Giners, Mrida, Yucatn.
Tel. (999) 9258982, 83 Ext. 108
biliotecabasicayucatan@gmail.com www.bibliotecabasica.yucatan.gob.mx
Kalaan tulakal pajtalil tu paach. Wetaan u joksaal u yoochel tulakal wa chen
junjaats ti le analte jee bixak kaa beetaak, wa maatan u tsaabal le pajtalil tumeen
u yuumil le pajtalila.

Presentacin
Le nukuch baal ku naktantik kajoob yokol kaab bejlae, maatan u beytal u tanaltaal maalob chen yetel kaa takpajak kaaji. Lela u kat u
yaale, tiaal kaa likik u molaayiloob jalaach u beet jee baalake kaanaan u
beetik jumpel moktaan ta wetel yetel u tsak a wojelte, kaabet u beetik yetel tumeen u yojel kaabet, ma chen wa tumeen tsaan u pajtalil ti
yetel aalmajtaani. Kaabet k-naatik bix k-kuxtal yetel k-naatik baaxoob
ku yuchul t-bakpaach, tiaal k-jetsik baax kaanaan k-beetik tumeen k-ojel
maxoob, leti beetik xiiboon yetel kooleloon kuxaanoon x-ma palitsilil.
Jumpel analte ku chaak baax ku yaalik tantanxelile, tak leti u jach
maalobil nuukuloob tiaal k-kaj-oltik jejelas baaloob tu yoklal le kuxtalila. Way Mxicoe, tsook u jach yaabtal u joksaal analteob; baax ku yuchule ma tulakal mak ku beytal u manik jumpel analte tiaal u xoki.
U Noj Jalaachil u luumil Yucatne tu beetaj Biblioteca Bsica de Yucatn,
tiaal u natsiktech jejelas analteob baax kun tsaktech u pajtalil a kaj-oltik
yetel a kuchkabal, baaloob uchbentak yetel le ku yuchul bejla yetel ku
tsak k-muuk beyoon kaaje. U tiaal lela, pat-tukultaab jumpel meyaj tiaal
u joksaal lajun tu yoxkaal analteob wolaan ich joojaats u mumuchal: u
kaj-oltaal yokol kaaj yetel bix u kuxtal kaaj wa Ciencias Naturales y Sociales, Kajlayil, naysaj-olal yetel Kan iktiilil wey Yucatne wa Historia, Arte
y Literatura de Yucatn; beeyxan analte digital, beetaan tiaal xokbil tumeen
mak minaan u sasil u yich wa sistema Braille, analte tiaal uuybil wa audio
libros, beetaal yetel oocheloob yetel sutaan ich maaya.
Le diez mil u pelel ku joksaalo ti yaanoob u najil analteob wa bibliotecas pblicas del estado, tu najil xook wa escuelas, albergues, tu najil tsaak
wa hospitales yetel tu kuchil kalab wa centros de readaptacin; jee xan u
beytal a manik ma kooj wa tak u siibiltech wa tumeen teech ka waalik yaan
a payaltantik u lak makoob xooke.
Taakal yetel u meeyjul u joksaal analteobe tan xan u tanaltaal
jumpel pektsilil tiaal u beetaal u xook mak, lela jejelas bix u meyajtaal,
ichile ku takpajal yaabach makoob yetel molaayoob tiaal k-sutik Yucatn
jumpel kaaj jach ku xook.
Tan k-payaltantikech kaa takpajkech ichil le noj pektsila, ma talami,
yetel le analte yaan ta kaba, jee tuuxak kajaanech wa jee baalak a meyaje, le
pektsila u kat paklan antaj ta wetel tiaal k-mul beetik jumpel kaaj keet u
kuxtal, ku chimpoltik tulakal mak yetel mixmak ka palitsiltaak u tuukul.
Ral Godoy Montaez
Secretario de Educacin
Los mayas yucatecos

Yax tsib tiaal max kun xokik

U peetsel wa u mektantaal u kuxtal maayaob tu petenil Yucatne, u lak
jumpel bix u yeesaal jumpel analte u kaaba Los pies de la repblica.
Los mayas peninsulares, 1550-1750 joksaan tu jaabil 1997 tumeen Centro
de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologa Social y el extinto
Instituto Nacional Indigenista; baale bejlae oli mixtuux tsakaan. Tiaal ma
u jach talamtal u xookole, laj luksaab tulakal mejen tsib kaabal tuux ku
tsoolol wa baax.
Le tumben ku tsaabal kj-oltbila ku tsikbatik u kajlayil le maayaob
kajlajoob wey tu petenil Yucatn tak tu kiiniloob maayli kuchuk kastlanoob
tak tu chumuk siglo XVIII, le kaaj kaj u keexel yaabach baaloob tumeen
dinasta borbnica baax tu kexaj xan bix petsaanil u kuxtal le luum tumeen
kastlanoobo. Le baax ku yaaliko oli ti ku laj chaabal ti u tsib maayaob
yetel sak winikoob tu kuxtatoob, takpajoob yetel tu moloob u tsikbalil
paatal wa tumeen man u katchiitoob wa u xakaltoob le tsiboob beetaab
tu kiinil tan u yuchul wa bix uchiko. Kaabetkuunsaab xan le kiin patchaje, juunoob bejlae ti yaanoob Archivo General de la Nacin de Mxico
o wa Archivo General de Indias en Sevilla, Espaa. Le analtea tsibtaan
yetel yaab baaloob jach kaj-oltaan, baale yetel xan u lak oli jach talam
u xakaltaal bey jeex ku chaachiitaal ichile.

Los mayas yucatecos

Bix u luumil

Bix u luumil
Le kaaj kuch sak winikoob Yucatn tu jaabil 1517e, yax baax tu
tukultajoobe lela jumpel peten. Baale jee bix u bin u man le jaaboob
yetel yalkabtikoob yetel u cheemiljaob u kaknabiloob yetel jaalil
kaa tu chaktoob u nukuch kaxil Tabasco, Guatemala, Honduras
yetel Belicee, yetel jaalil kaa tu palitsiltoob le luumooba, kaj u
bin u kexpajal u tuukuloob tu yoklal u luumil Yucatn yetel bin u
chaanuuktikoob jach bix yanil.
Fray Diego de Landa, tu yax junjaats u tsib jach kaj-oltaan ku
kaabatik Relacin de las Cosas de Yucatn, ku chan tsolik chan kom
tsibtik bix u tukultaal u yanil u petenil Yucatn tak tu yax lajun jaab
siglo XVI yetel ku yaalik xan baaxten ku tukultikoob bey u yanilo.
Yucatne ma jumpel peten luum bakpachtaan tumeen ja mix chen
junxot luum ku yokol ich kaknan bey jeex u tukultaal kaache, u
jaajile jumpel nojoch luum, max tukultik kaach beyo chen tu chaaj
u tuusul tumeen u piich Cotoch (Cabo Catoche) beetaan tumeen le
kaknab ku yokol baha Ascensin tu tojil Golfo Dulce, yetel tu yoklal
le piich ku beetaal tumeen le jeel tanxel tselik tu tojil Mxico, beeyxan
tumeen La Desconocida maayli kuchuk Campeche, wa tumeen u jayal
le mejen kaknaboob tu tsel Puerto Real yetel Dos Bocaso.
Landa xane tu tsibtaj tak tuux nakal u jalik Yucatn: Yucatn
bine, tu tojil chumuk kiine ti yaan alkabja Taiza yetel u luumiloob
Lacandn, beeyxan tu tojil chumuk kiin yetel tak chikine ti yaan u
noj kaajil Chiapa... tu chiikin bine ti yaan Xicalango yetel Tabasco,
jumpelili luum bin xane. Tu xaaman bine ti bin yaan u petenil Cuba...
(yetel) tu laakine ti bin yaan Honduras.

Chen jan aalbile le nojoch luum tu bakchaachiitaj Landao leti le

luum kaj-olaan bejlaa bey u petenil Yucatno. Bakaan u paach xaman
yetel chikin tumeen Golfo de Mxico yetel lakin tumeen noj kaknab
Caribe, u xuul yokol luume ti ku man ti jumpel toj jolchak ku pek
Golfo de Hondurase, ku bin tak tu chiikin Laguna de Trminos tu noj
luumil Campeche. Beytuno, le noj luum kaacha u mektantmaj tak
Los mayas yucatecos

13

le kaj-olaan bejlaa bey Belice, junbuj ti u nojoch luumil Guatemala,

junchaan xot u tuuch lakin u noj luumil Tabasco, oli tulakal u noj
luumil Campeche yetel u noj luumiloob Yucatn yetel Quintana Roo.
Tulakal u noj luumil Yucatne, minaan mix nukuch kom wa
nukuch wits jach chikaani, tumeen lela jokol tu beetaj ich kaknab
te junjaats kiinoob kaj-oltaan bey era terciariao. Landae ku yaalik
kaache lela jumpel jach tax luum yetel minaan u witsiloob, wa ma
tu yoklal jumpel chan tool wits ku kajal naats ti Champotne ku
bin tak tu luumiloob Salamanca (yaan Bacalar) ku bin u likil kulpach
ti Champotn. Le juntool witsa kaj-olaan bey Puuke, u kaanalile
ku bin ichil 100 tak 170 metros yokol u kaanalil kaknab. Tu jaabil
1726-1727e, tu tsib aj kiin Joseph Paredes, ku kaabatik Tratado
segundo del contrato de la cera, ku chaachiitik Yucatn beya:
Tulakal le luuma, oli laj tax minaan witsoob mix kaanal kaxoob,
tulakale jumpel nojoch taxkab yaan u mejen muluuchiloob, chen
wa tuux ku yilaal jayumjaj tuunichoobi, baax ku bin u jokoloob
yokabil jeex u man kiinoobe wa tumeen u yalkab ja.
U tuunichil le petenila kokoxkil yetel oli laj taxtak yetel otsil u
luumil, bey jeex tu yilaj le sak winikoob maxoob yax kuch wey ti le
petena: chen leti jach minaan u luumil ichil ti tulakal le tsook in wiliko
ku yaalik Landa- tumeen tulakale chen jumpel nojoch chaltun, jach
tajan jumpit u luumil. Tu jaabil 1581e, juntul ti le maxoob kubaan
le luum u kaaba Pedro Garcao, ku yaalike u yaabil le luuma Oli
tulakal chen chaltun, minaan mix jumpit u luumil. Baale min Joseph
Paredes jach maalob u yaalik bixi: letie ku yaalik beya:
Tumeen wey (ti le luuma) ma jach luum le yaanoo, laj tuunich. Lela
beya tumeen kaache kaknab tulakal, leti le kaknab kilt tulakal
u luumilo ka tu joksaj yokol kaab chen u tuunichil, oli bey jeex u
peesaal juntul wakaxe, tumeen le ken tsookok u luksaal tulakal u
bakele, chen ku chikpajal u baakeloob. Beeyxan le kaknabo, le kaaj
tsook u yokoltik ti le luumkabil tulakal u luumilo bey u bakele, tu
pataj chen u baakel, lela leti le tuunichoob k-ilik bejlao.

U jal u kaknabil le petena kaabaltak yetel oli tojtak. Chen

junchaanxot ku taal min tak yokol 15 kilmetros tu noojol u jool
kaknabil Campeche, chan kaanal, chan yaan u nukuch tuunichiloob.
Landae bey uchik u chaachiitik le junxot jaljaa: ichil Campeche
yetel Champotone, chikaan junjaats mejen witsoob junjaats ti letiobe
tsaan u kaaba bey Los Diablos U jal xamane ku bisik tu jal kaknab
juntool yaan u saamil ku bin tak jal chikin.
14 Historia

Ichil tulakal le jalika yaan junjaats mejen okoy kaknab tsaan u

kaaba cinega. Tu jal lakin le petena ku bin xaman tak noojol junjaats
ku kaabatik bahas de la Ascensin, del espritu Santo yetel Chetumal
yetel tu jal noojollakine ti yaan baha de Amatique.
Oli jumpuli minaan ja ku yalkab yok kabil, beytuno jumpay
ti alkabja Champotone, le alkabjaobo ti yaanoob tu chuchluumil le
petena. alkabja ukum wa Sibne, ku sijil tu chumuk noojol u noj
luumil Quintana Rooje ku yalkab chikin tak lakin, kaalikil alkabja
Hondo wa Noj ukume, ku yalkab noojol tak xamane ku jatsik Belice
yetel Mxico. Tu kapelale ku pateechajal naats ti Bacalar, noojol, tuux
ku jokol kaaxaay ti: jumpele ku kaabatik chan alkabja Chake ku
bin tak chichankaknab Bacalar yetel u lak jumpele ku bin jokol
tak Baha de Chetumal.
Ichil tuux ku yalkab Noh ukum yetel u jal kaknabil
Belice, tu noojole, ti yaan chichan kaknab Lamanai. Ti ku sijil
u alkabjail Dzuluinicoob wa Nuevo, ku bin u yalkab xaman tak u
bin okol ichil baha de Chetumal. Tak tu noojol le chichankaknaba
ti yaan alkabjaob Mopn yetel Macal baax ken nupukoobe ku
beetikoob Tip wa Balis. Lela ku bin tak kaknab Caribe, baale
kaalikil u bine ku nupulti jumpel chichan alkabja ku kaabatik
Yaxteel Ahau, jumpit tanile ku nupul xan ti Cancanillae ku beetik
tun alkabja Belice, ku bin okol ich kaknab. Tu tsooke, tu noojol
le jeelooba ti yaan alkabja Xibn wa Sibn, ku bin xan okol ich
kaknab Caribe.
Tu chuchluum chikin u petenil Yucatne ti yaan San Pedro, alkabja
Candelaria yetel Mamantel, baaxoob ku yalkaboob tu tojil Golfo de
Mxico. Le alkabjaoba jeela maatech u nijkuunsik u luumil tu jalik,
bey tumeen yokol u tuunichil kaknab ku yalkabo yetel bey taam u
beelo, minaan tuuxoob ku beytal u bulul.
Bey tumeen kokoxkil u tuunich luumil u petenil Yucatno leti beetik
tulakal ja ku kaxale sebaan u saapal tak u bin akun-aktal tu jobnel
luum. Le jaob jeela ku chaambel bin u kaxtik tuux u yalal tak u binoob
jokol ti nukuch jooloob yanal kaknab, nach ti u jal kaknab.
Oli tulakal u jal kaknabe, ku yaalik Landa, yaan nukuch jooloob
tuux ku tuul chujuk ja, tuux yaab u tenele jee u pajtal u chaabal... le
kiin ken kaabalchajak u jail kaknab yetel ki tijil u jalike. Beeyxan
tu jalik u chakanil u jal kaknabe ku kaabatik cinega yaab tuux
Los mayas yucatecos

15

ku tuul chujuk ja tsaan u kaaba ojo de agua.. Tu jaabil 1581e Juan

Cueva Santillne ku yaalike: yaan tu jal kaknan wa jaypel jool
tuux ku tuul chujuk ja u kaaba ojo de agua, baale yaan kiine ku
saataloob.
Jumpel baax tsook u taasik u yalal ja tu tsu luume tsook u beetik
taantam aktunoob tuux ku yakal ja tu yiit. Min u jach nojbaalil baax
tsook u yuchul tu yoklal u yalal ja tu tsu luume leti u tsankajal
tulakal wa chen junxot ti u yokol le aktunoobo. Le ken tsankajake,
u yiit le aktuno ku patal kaabal ti yiit jae ku chikpajal tun bey
nukuch cheen oli wolis yetel u nak u tuunichiloob oli chiktaam
tsaan u kaaba cenotes ich kastlan wa tsonoot ich maaya.
Tu jaabil 1581e u much jalaachiloob u noj kaajil Joe ku chaachiitik
le tsonoot beya:
Yaan wey ti le luuma yetel ti u lak mektankaajoob yaan tu
bakpacho, chen minaan u xookil cheenoob kaabataan cenotes, baax
u kat yaal ich maaya, ja minaan u yiit; lelo oba chen sijnaloob yokol
kaab yetel yaan kex wak, waxak wa lajun u sapal u kochil u chiob wa
manjaan ti, yetel kex buluk, joolajun, lajun tu kaakaal wa kaakaal u
taamil baale yaane ma ojelaan beykaaj u taamiloobi.

Jumpel aktun ku tsankajal maatech u kuchul tak yokol jae

ku kaabataal kom, baale wa jumpel tuux ku chujul xixixluum
maatech u chaak u tatatsman ja le ken kaxak chake ku kaabatik
akal. U lak tuux ku yakal jae ti jaltun, lela chen jooloob ku yantal
ti bojchaltunoob wa ti tuunichoob. Teej puuko ti ku yantal u jach
nuuktakili, leti jach noj baaloobe tumeen teela jach taam yaan ja.
Le luum ku kaabatik peteno ti yaan tu chuunluumil Yucatne ti
jumpel komluum yaan kex 100 kilmetros u chowakil yetel 30 u
kochil, bakpachtaan tumeen juntool witsoob ku bin u sinil lakin tak
chikin. Tu xaaman le jumpet luuma yaan oxlajun wa kanlajun akaloob
ku pateechajaloob tu kiiniloob chakil. U jach nojochile leti le ku
kaabatik Peten Itz yaan 30 km u chowakil yetel 5 u kochilo. Tu noojol
le nojoch bojchaltuna jumpel nojoch chakan ma jach yaab u kaxili.
Teej Petena jach ooxol, oli buljaab tan u kaxal chaki, leti beetik
manjaan u kaxal chak ti le bix u kaxal ti tulakal Mesoamricao.
Chen tiaal u patal talkabil beykaaj chak ku kaxale kaabet u
yaalaal lela ku chukik tak 4 metros. Tu yoklal le jeela, tu xuul u kaanal
16 Historia

luumiloob tak tu nukuch taxkabiloob ku binoob lakin tak chikine,

ku yantal nukuch kaxoob tuux ku kajtal cheob ku chukik tak kaakaal
u kanaliloob tuux seen piim caoba, x-mejen ya, u cheil hule, cedro,
x-kooch, ox, oom, pimiento yetel corozo che, ichil u jach yanili.
Teej Petena jach tajan yaan u jejelasil baalcheob yetel chichoobi.
Ichil le baalcheob chuuchnaloob yaanoobo ti yaan kejoob, balam,
corzos, kitam, maax, dantas, weech, soots yetel agutiob. U chichiloob
le jumpet luuma jach kaj-olaanoob tu yoklal u kuukmeloob jach
kiichkelemtak: x-tuut, mo, pancheel, chichilja yetel tsunuunoob.
U lak chichoobe jach yaabiltaanoob tumeen janabeenoob jeel bix:
noom, beech, cojolites yetel ukumoob. Yaanxan jach yaabach u jejelasil
kaanoob bey jeex: nauyaca, cuatronariz, cantil, tsab yetel kalamoob.
Ichil u akaliloob yetel chakanoobe ti kajaan ayini; yetel xan u seten
jejelasil sinikoob, jolomoob, u yikeloob kaab, pepen, peech, chik yetel
kokayoobe leti u lak u jejelasil baaxoob yaan teej luuma.
Jeex u bin u taamtal mak tu xaaman le petena, tak u kuchul mak
tu sutpach Becanchene, maatech u jach chikpajal bix u bin u kaabatal u
kaxil tak u chukik 25 wa 35 metros u kaanalil. U cheeyloob le kaxa
yaob ku likil ichil tabauillo, boob, x-katal-ox, hueso de tigre, ichil
u lakoob. Leti le cheob bukmajil u xaaman Belice yetel el Peteno,
u noojol yetel u chumuk u luumil Campeche, oli tulakal Quintana
Roo, yetel u noojol Yucatn. Chen tu yoklal le jeela sak winikoobe
tu tsajoob u kaaba le jumpet luum bey Las Montaas.
Pedro Snchez de Aguilar tu tsib tu kaabataj Informe contra idolorum
cultores tu yoklal obispado ti Yucatn tu jaabil 1613e ku taan bey tu
yoklal le montaaso:
Wey tu luumil Yucatne, tu tseloob ku kajal ti mejen jooluumoob
kaabataan Cabo Catoche, tak tu xuule, chen jumpelili kaanakabil,
baale jach tutubkil yetel ekjocheen tu yoklal u seten kaxiloob
yetel u xiwiloob, tuux uchak u taakikuba mak tak yokol
jooxakabil tu jal beje, maatan u yilaal mak tumeen max ku man
u ximbali.

Wey teej petluuma jach tajan yaan balamoob, j-koj yetel u lak
j-moolil baalcheobi; kejoob, jaaleloob, kitamoob, maaxoob yetel
u lak mejen j-chuuchnal baalcheob. Yaan kaanoob yetel ayinoob;
ichil u chichiloobe yaan faisn, kuuts, mo, x-tuut yetel tucanoob.
Los mayas yucatecos

17

Yaan chen minaan u xuul mejen ikeloobi, baale junjaats jach tajan
yaab yaane leti le u jejelas yikeloob kaabo. Landae ku yaalik kaache
yaan kaajaats u chiibal... baale mejen yikel kaaboob... maatech u
chiibaaloob... yetel maatech u beetikoob mixbaali.
U kaxil u xaaman le petena ku bin u jach kaabatal yetel oli jach
tikin. Le nukuch kaxoobo ku bin u patik u kuchiloob ti jumpel
kaabal kax yetel mejen jubcheob ku bin u likiloob ich tuunich.
Landae bey u tsolik bix u kaxila:
Chen u jaajil baax ku beytal u yantal yetel yaan jach tajan yaab ichil
le tuunich, tumeen ti le jumpit luum ku chan beytal u yantala maatech
u kuxtal cheobi yetel minaani... chen tu yamyam le tuunichoob ku
kuxtal le cheob, baale yaan jach tajan nuuktak yetel kiichkelemtak,
minaan jeex ka u yil make; chen in tukultike lela min chen tu yoklal u
kojsisal le tuunichoobo jach maalob u kuxtaloobi, ma bey teej luumo.

Chakaljaasoob, yaob, opoob, ox, mejen ya, oom, cedroob,

x-yaaxcheob, pom, chakte, puut, xaanoob, pichiob, luuchoob, jach
yaab u jejelasil cheob yaan ichil u kaxil. Ku tsookole ku yaalik
Landa, yaanxan u seten jejelasil xiwoob yetel looloob jatsutskuunsik
Yucatn mantats, bey u cheeyloob bey u xiwiloob, yaab ichiloobe jach
kiichkelemtak yetel jatsuts yetel jejelas u boonlil yetel u kiibokil.
Beytun le baaloob jatsutstak kiichkelemkuunsik u kaxilooba.
Sakxikin, balam, chiik, kej, kiixpach ooch, kitam, sabin, chab,
topo, kuuk, pay, agut, weech yetel j-baj u seten baalcheeyloob u
kaxil le junjaats u luumil le petena. U chichiloobe x-kosonoob,
xooch, ulum, ukum, beechoob, picazas, pichoob, papagayos.
Ichil le baalcheob ku man u jiltikubaobo ti yaan ayinoob yetel
juujoobi, baale min u jach sajbeentsilil ichiloobe ti yaan kaani, baax
yaan u jach nuuktakil yetel kokoboobi yaan ku nakal tak junsap
wa manjaan junsap u chowakiloob yetel bey junkabil u polokile.
Yaan ku yaalik Landa- jach jejelasil u boonliloob yetel jach ku
beetikoob loobi; chen kaajaats ma kaakas kaanoobi... baale yaan u
jach kaakas kaanil yetel u jach nuuktakil bey jeex le yaan u tsab tu
nejoobo; yaan xan jach nuuktak jee u beytal u lukikoob juntul wa
kaatul tuul baale ma kaakas kaani.
Bejlaa ti le kiinooba ku tukultaale yaan kex lajun tu kaakaal u
jejelasil le taanoob maaya u chiibaloobo joksaan lajunjaats tiob.
18 Historia

Junjaats ti lelooba leti le maayataano, tuux ku takpajal le maaya yucateco

jach kaj-oltaan bey maayae, itza mopn yetel lacandn. Le maxoob ku
tanik le maayataano kajaanoob oli tulakal u petenluumil Yucatn tumeen
yaanoob Yucatn, Quintana Roo yetel Campeche yetel tak tu xaaman
Belice. Tu yokol le tuuxoob ku taanal le maayataano Landae tu yaalaje:
Jumpelili u taan tulakal u kajnaliloob le luuma.
Tu sutpach u mejen kaknabiloob u chumuk le Peten, tu noj luumil
Guatemalao, ti kajaan maxoob tanik Itz, yetel tu lakin noojol lelooba
tu tojil u Golfoil Hondurase, ti kajaan maxoob tanik mopani. Tu tiits
lakin noojol u petenil Yucatn, naats ti chichan kaknab Izabal wa Golfo
Dulce, ti yaan kaach maxoob tanik manch, yetel tu tiits chikin Laguna
de trminose ti yaan chontaloobi, tu kaa jaatsile takpajaanoob ichil le
junmuch taanoob kaj-olaan bey cholanoe.
Bey jeex u tsikbatik le analteob kaabataan U analteil u analteiloob
Chilam Balam wa El libro de los libros de Chilam Balam, tsibtaan tiaal
u taal u tsookbal siglo X, u kajnaliloob Yucatne kajaantiob u taalbal u
kajnaliloob u chumuk Mxico palitsiltik le luuma. Yax taal aj Itzaboobe
kaa tu kulkiinsaj u jalaachjiloob Chichen Itz. Ku tsookole kaa taal
xiwoob, maxoob kajlajoob Uxmal, tu tsook bine kaa bin taal Aj Cocom,
maxoob tu kajkuunsoob Mayapn. Lela leti bin beet u patal maayaob
yanal u taanoob ichil i kiiniloob siglo XI.
Baale Chichn Itzbe kaj bin u mektantik u lak luumoob, leti beetik
kaa yaal u chukin chumuk ti siglo XI tsook bin u seten yantal u muuke,
kaa tu mektantaj oli tulakal u petenil Yucatn, chen bin junjaats kaajoob
yaan ichil Yaxun tak Coba ma beychaj u chaakoobi. Tiaal le jaaboob
jeelo. Leti jumpel ti le mektankaajoob jach tajan yaan u muukoob
ichil u sutpach luumil maayaobo, u mektantmajoob 25 kilmetros u
sutpach.
U nuuktik u kuxtaloobe joolbesaab bey junmuch kabtunoobe tumeen
ti kaj u yantal militaroobi. Ichil le uchben Yumtsiloobo takpaj le tumben
taasaaniloob tu chumuk luumil Mxico jeel bix Tezcatlipoca, Tlloc,
Chicomecoatl yetel Tlalchitonatuih, bey sijik u kiliichkuunsaal Kukulkano.
Ti tun le jaaboob jeel kaaj beetaab u noj mulil Chichn Itz, u kuchil
baxal Poktapok yetel u le Templo de los Guerreros, ichil u lak wa jaypelo.
Tu chumuk siglo XIII kaaj xuul ti u noj baalil Chichn Itz, tumeen
Chac Xib Chan, u joolpoopile, tu leksaj jumpel noj baatelil yetel Hunac
Ceel, u jalaachil Mayapn. Baax tu taasaj u lubul u muuk Chichn yetel u
likil Mayapn bey jumpel tumben muukaan kaaje.

Le maayaob kajnaloob kaach maayli

kuchuk sak winiko

Bix u mansik u kuxtal le maayaob kaach maayli kuchuk

sak winiko
Mayapne tu kajsaj jumpel tumben mul jalaachil tuux ku takpajal
kaajoob layli yaan u jalaachiloob le kaaj chan xuul le seten mul
baatelilo. Kaalikil tan u beetik u noj kaajil Mayapne, tulakal le
maxoob ku takpajal ichilo, tu kaxtoob bix uchak u jel jetsikoob
bix ken u joolbes u kuxtaloob. Landae ku yaalike ichil tulakal le
joolpoopoobo tu toxoob le luuma yetel tu jetsoob makalmak kaajil
kun patal ichil u mektanluumoob tu yoklal max u chiibaloob
yetel tu yoklal max joolbesik. Xuulul layli u kiiliichkuunsikoob
Kukulkne, baale maatech u jach nojbeenkuunsaal jeebix kaach
Chichen Itz ku beetik u noj kaajile.
Le mul jalaachila xanchaj tak tu chumuk siglo XV, kaa job tu
yoklal u seten baate u chiibal Xiu yetel Cocomoob.
Le kaaj jobe tulakal le maxoob joolbesik le muljalaachjila, laj
binoob tu mektankaajaloobe kaa tu kulkiinsaj u jalaachiloobi, bey u
yaniloob tak kaa kuch sak winikoob tu noj luumil Yucatno.
Tulakal u yax chumuk siglo XVI, yaan kex jun tu kaal mektan
jalaachiloob wey Yucatne. Ti jumpel u noj kaajil le mektan
jalaachilooba, u jalaach winikiloobe ku mektantik jejelas kaajoob
yaan yanal u taanoob, ku kaabataal kuchkabal yetel le u tumben
kaajal sak winikoobo.
uchik u luksaaj Mayapn u beet u noj mektankaajiloobe, tu
beetaj u kiitpajal u kuxtal Yucatn, yetel tu beetaj u patal wa jaytul
nukuch batab u beet u jalaachil chen tu taan yolaj yetel u kuxtal
jumpayil ti le noj kaajoobo. Kex tumeen ma jach muukaan kaajoob
bey jeex u lakoobo, baale noj baal u yaniloob, leti beetik kaanaan
kaa chikpajak tuux yaanoob kaach ichil tulakal u noj luumil Yucatn.
Junjaatse ti yaan tu tiits xamanchikin Yucatn ti jumpel chan tuuk
kaabataan Chakane. U lak junjaatse, ti yaanoob tu sutpaach
Tizimn, ti junpet luum ku kaabatik Chikinchel wa u kaxiloob lakine.
Los mayas yucatecos

23

Baale le kaaj job Mayapne, yaab ti le bataboob wa jalaachoobo

binoob tu noojol u petenluumil Yucatne. Junjaatse tu kulkiintaj
u jalaachiloob ti jumpel chan mektanluum u kaaba Cehache,
jumpel maaya taan u kat yaal jach yaan kejoobi. Le aj koonoloob
j-mexicoiloob ku lukloob Xicalango, max yetel jach yaab u mul koonol
wa man le maaya kaajoobo u tsaamoob kaach u kaaba le kuchila bey
mazatecas, jumpel taan nahuatl u kat yaal u luumil kejoob.
Tu tsib kaabataan Historia verdadera de la conquista de la Nueva
Espaa, Bernal Daz del Castilloe bey u chaachiitika:
U mektankaajiloob Yucatn tu kiiniloob postclsico tardo
(Tu chumuk siglo XVI)

Calkin
Can Pech
Chauac-h
Chichn Itz
Dzidzantn
24 Historia

Ekbalam
Man
Popol
Sotuta
Belma

Calotmul
Chancenote
Chetumal
Cozumel

Hocab
Motul
Sac
Tihosuco

Tsaan u kaaba le kaaja yetel u lak wa jaypel nukuch kaaj tuux

manoon taalaankiinaka los mazatecas, u kat yaal u kaajal wa u luumil
kejoob... ookoon ti jumpel maalob yetel tax bej ichil jumpel
chakan tuux minaan cheob... tan k-bin ti le tax luumooba, t-ilaj
jach tajan kejoobi, ku tsookole jach ma chich u yalkaboobi, tak
yetel tsimin ku beytal u chukpachtaaloob, kex ma yaab alkab t-beetaj
yetel le tsimin tu paachoobo, t-kiinsaj min kex junkaal u tululoobi.
Le tun kaa t-kataj ti le maxoob biskoon baaxten le kejoob jach
maatan u yalkaboob yetel mixtan u sajaktaloob ti le tsiminoob mix
ti u lak baaloobo tu yalajoob toone, ti le kaajoob jeel... kaabataan
las mazatecaso, le kejoobo ku chimpoltaaloob bey yumtsiloobe,
tumeen bey bin u yilaal tu yoklal bix u winklal yetel tumeen bin u
yumtsiloobe tu yaalaj ti le winikoob ma u kinsik le kejoobo mix u
sajbesikoob, bey tun bin u beetikoobo ma sajak le kejoobo.

U mektan luumil Cehache ku kajal tu xaaman u akaliloob

Moc yetel Civiltuk, tu chumuk u noj mektanluumil Campeche,
tak tu kaajiloob Chuntuqui yetel Yaxuncabil, tak tu xaaman peten, tu
noj luumil Guatemala. Tu tsooke, u lak junjaats bataboob patoob
tu juunaloobe bin u kulkiins u jalaachiloob tu jalik u alkabjail
dzuluininoob, wa Nuevo, yetel Macal, tu noojol u mektan masewal
kaajil Chetumal, yetel tu laakin u kuchil Iztaboob, tu xaaman yetel tu
chumuk le luumil kaj-olaan bejlaa bey Belice.
oxjaats bix u muchikuba maayaob tiaal u joolbesik u kuxtaloob.
Yax junjaatse chen u mumuch kuchkabal winikoob wa laktsiloob
ku muchkajtaloob. Ti jumpel naje uchak u beytal u mulkajtal
tak waxak taatatsiloob yetel tulakal u paalaloobi. Jumpel bix u
chaachiitaaloob tan u taal u tsookbal siglo XVI ku yaalik beya:
Wey ti le luuma, oli minaan mix jumpel naj tuux ku kajtal chen
juntul maki, tumeen ti jumpel naje kajaan kex kaajaats, oxjaats,
kanjaats, waxakjaats wa manjaan ti, baale ichiloobe yaan juntul ti
le taatatsiloob joolbesik tulakaloobo. Tu yoklal u mul kajtaaloob
beya, mantats yaan u muukil u meyajoob yetel tiaal u jalaachiloob
ku tsookole leti xan ku beetik u kabtuuniloob wa ku taal yaaltambal.
U kaajaats bix u muchikuba kajtale ku kaabatik batab, lela ti
yaan yanal u taan juntul mak kaabataan batab, max tsaab u
kaaba tumeen sak winikoob bey seor wa cacique. Leti mektantik
u kuxtal yetel u ayikalil junjaats kuchkabaloob kajaanoob ti jejelas
Los mayas yucatecos

25

muchkajtaloob; u jalaachile ku kuchul tak yiknal makoob max

ku kaj-oltikoob bey u bataboobe, lela u kat u yaale le jalaachil
beya ku beetik u jalaachil ti junjaats winikoob ma chen tu yoklal
jumpel luumi. Le sak winikoobo tu tsajoob u kaaba le much kaaj
tuux kajakbal le batabo bey cabecera. U meyaj le batab bey u nojochil
le jumpel bix u muchikuba maaya kaaj kajtal beya, u kalaantik u
mektantik tulakal le kaajoob yaan tu bakpaach u noj kaajilo.
U yox jaatse joolbesaanoob tumeen Halach uinic, leti joolbesik u
kuxtal yetel u ayikalil tulakal le batabiloobo. Ichil jumpel kuxtal beya
juntul joolpoope ku bin u mansik tu kab u xibil paalal le jalaachilo.
Ku tsaatantik tulakal baax yaan u yil yetel kiliichkunaj, kabtuunil,
kuuxlantambail wa bix u bisik u kuxtal kaaj. Le jalaach winiko ti ku
kajtal tu noj kaajil le muchkajtalooba. Tu chumuk u jaabiloob siglo
XVIe wey Yucatne yaan kaach kex junkaal jalaach winikoobi.
Maaya kaaje u jatsmajubaob bey clases sociales. Le almehenoobo
u tsolmaj tuux u taal u chiibaloob yetel chen letiob mektantik u
beetikoob u batabiloob yetel u jalaach winikiloob. Le maxoob ku
beetik u jalaach winikiloobo ku kaabetkuunsikoob zuyu taan tiaal
u kalaantikoob bix u yeyaal max ken u beet u jalaachil, baale lela
ku meyaj tiaal u kaalantikoob ma u chaak u yokol jee maxak u beet u
jalaachile. Ichil le taan beya ti yaan junjaats sujuytaanoob wa naatoob
ku meyaj tiaal u kataal u chi le maxoob unaj u patal u beet u jalaach
winikil wa u batabilo. Le katchio ku beetaal tiaal u kajbal jumpel
katn (ciclo de 7 200 das), yetel jumpel baal jach tajan suuk u beetaal.
Le pektsilil beya taatatsiloob kaansik ti u paalal le kuchkabaloob
yeyaan tiaal u beet u jalaach winikilo. Chen u tukultaale ichil tulakal
le jejelas taanoob takpajaan ichil le pektsilila yaan taanoob polticos
yetel socialesi.
Tu analteil Chilam Balam de Chumayel ku tsoolol bey bix u meyaj le
zuyu taano:
Le aj kat naato, le j-kat chio, ku taal ichil le katun ku tsookol
bejlaa. Yetel ku taal le ken kuchuk tu kiin u katal u naat tulakal u
paalal jalaach winikiloob le kaajoobo; wa tumeen u yojeloob bix taalik
u chiibaloob yetel u yuumoob; yetel wa tumeen letiobe u paaliloob
ajaw yetel xan wa tumeen ajaw u chiibaloob; yetel bix taalik u tsolol
u yuumoob yetel u batabiloob; yetel wa tumeen u kiikel batab yaan
tiob. Yetel ka u yeesoob wa jaaj baax ku yaalikoob.
26 Historia

U jalaach winikiloob maaya kaaje letiob joolbesik kabtuunoob yetel

letiob xan ku kaa koonoloob yetel u jach ayikalil le j-kolnaloobo. U
tiaal max ku beetik u jalaach winikile jach noj baal u yuubik wa tumeen
u chiibaloobe ti u taaloob ti wa makalmak ti le chiilamkaabiloob
kuchoob wey Yucatn tu taal u tsookbal siglo X. Tu jaabil 1618e, yum
Juan Kauil tiaal u yeesik tuux u taal u chiibale tu yaalaj beya:
...Cuhuikakcamalcacalpuc ti bin u taal u chiibal u yuumoob Yum
Juan Kahuilo, yetel bin Ixnahaucupul u paalil Kukumcupule u yatan
bin kaach u nool le Yum Juan Kahuilo, tulakal bin letiobe ti u taaloob
tu noj luumil Mxico u kajkuuntoob el luum weya, tulakal makoob
ajawoob wa bataboob u chiibaloob tumeen tu kajkuunsoob yetel tu
jalaachtoob, tu kajkuuntoob le luumkabila.

Le nojbaal makoob Yucatno ku yaalikoob xan ti u taaloob ti wa

makalmak ti chiibal j-Mayapaniloobe, tumeen jach ku kalaantikoob
u kaajsikoob tuux u taal u chiibaloob, a waalten wa ti u taaloob ti
wa makalmak ti u chiibaloob Mayapn; le jeelo ku jach kalantik u
yojeltik ti aj kiinoob wa jach jaaj beyo, lela leti u noj miatsiloob yetel
jach noj baal u yilikoob le xiiboob ku sijil ichil u kuchkabaloobo
U noj baalil baax ku najaltik juntul Batab wa juntul jalaach
winike, u meyajtaal tumeen le makoob ku kaabataal yalba uinicen wa
masewalo bey jeex kaabataaboob tumeen sak winikoobo. Beytuno
u jalaach winikil u mektan luumil Hocabe jach tajan chimpoltaan
yetel chaan saajkilil ti tumeen kajnaloob, leti beetik mixmak beetik u
puujul, baale tu seblakil ku bin u takmuktoob wa tumeen yaaltambal
kex minaan u boolil, kaalikil max joolbesik u mektan kaajil Sotutae
jach tajan u palitsiltmajoobe kex maatech u boole ku meyajtaal chen
beyo Ti u jalaach winikil u mektanluumil u kaajil Ekbalame ku
chimpoltaal yetel ku bootaal patan ti leti beetik ku paakal tu kool iik,
buul yetel piits yetel u lak baaloob ku kaabetkuunsik tiaal u kuxtal,
yetel jee jayten ka kaabetchajake ku beetaal wa ku yutskiinsaal u yotoch.
Le jalaach winik yetel le batabo yaan u pajtalil ti u kamik patan
ti yalba winicen. Kex ma yaab baax ku kuubul tiobe, lela ku kuubul
bey jumpel chimpolal tu yoklal u jalaachiloobe. U kajnaliloob u
kaajil Dzane, ku kubikoob ti u jalaachoob ixiim, kaax, kaab yetel wa
jaypel nook beetaan yetel piits, baale ti tulakale, chen jumpit wa le
beykaaj ku sijil tu puksiikal mak chen tiaal u chimpoltik u jalaachile
Los mayas yucatecos

27

Le yalab uinicen wa masewaloobo, u lak junjaats ti le kajnaloobo

baale leti u jach tajan yaabil. Ichiloobe ti yaan j-kolkaaboobi,
meyajkaboob, j-chuk kayoob yetel u lakoob. Ku pakikoob kool, ku
beetikoob u yotoch le jalaachoobo yetel letiob u yaabil kabtuunoob
tu kiinil yaaltambal. Letiob xan maxoob ku bool patan. Minaan mix
tuux ku chikpajal wa ku takpajaloob u beet u batabil wa u jalaachiloob,
u aj kiiniloob wa jee baalak yaan u yil yetel kuje.
U yaabil palitsiloobe, chen leti le ku chuukuloob ich yaaltambalo.
Juntul jalaach winik wa batab ku chuukule ku kiinsaal. Ku yaalik
Landae, jee maxak kaa ookolnake ku palitsiltaal tiaal u beetaal u
bootik u siipil, kex chen jumpit baal ka u yokoltej, leti bin beetik
jach yaab mak ku palitsiltaal, baale u yaabile ku palitsiltaal tiaal tu
kiiniloob wiijil. Beeyxan ku palitsiltaal juntul mak ku tsookol u beel
yetel juntul koolel paltsiltaan wa jee maxak ka u yoomkuuns juntul
koolel palitsiltaane. Letiob bin ku tsaabal u beet talam meyajoob ichil
kool, chuk kayil, ku meyajoob tuux ku joksaal taab wa letiob kuchik
u kuuch le aj koonoloobo.
U nook u xiibiloobe ku beetaal yetel jumpel nook beetaan yetel
u jaajay mantail piits, tsaan u kaaba eex wa paete. Ku kaaxal tu teet
mak yetel ku tsaabal kex ox wa kan baak ti, tiaal ka patak chojtal
u xuuloob tanil yetel paachil. Le u yeex le bataboob wa jalaach
winikoobo yaan u chuuyil u kaabaliloob julbil beetaan yetel kuukum
jach jejelas u boonliloob, yetel ku takik lechkaltikoob jumpel xicul
kiichkelemkuunsaan yetel jejelas boonlil. U paachoobe ku pixikoob
yetel jumpel chowak zuyem jatsutskuunsaan yetel chuyaan yetel
kiichkelem kuukum, ku mansik yanal u xiike ku bin lechel yokol
u lak u kelembale ku mokkaxtaali. Tiaal u yookoobe ku takikoob
jumpel xanab beetaan yetel u tikin kewlel kej baale maatech u
boonol, yetel ku kaaxal yetel u suumil soskil. Junjaats ti baax ku
takik bataboob wa jalaach winikoob tiaal u kiichkelenkuunsikbaobe
leti le ku lechik tu kaaloobo, ajorcas, u kaxabil u pixoob beetaan yetel
kuukum wa yaax tooktuun, u sol jub wa u koj chakmool. Ku tsakoob
baaloob tu ni, tu tikin wa tu bxer u chiob tiaal u jatsutskuunsikubaob
beetaan yetel kantuun, jade wa obsidiana. Xiiboobe suuk u chaak u
chowaktal u tsootsel u poloob yetel ku bonik u winklaloob.
Pedro Snchez de Aguilar, max tu paalil tu kaj-oltaj le maayaob
u bonmajubaobo, tu tsibtaj tu Informe contra idolorum cultores,
baaloob beya:
28 Historia

Tu yoklal u jalaachiloob, wa chen tiaal u kiichkelemkuunsikubaobe

ku xotikubaob yetel kuupoob ku beetikoob yetel tuuniche ku xotik
u tseemoob, u muuk u kaboob wa u muuk u yookoob tak u joksik
u kiikeloob, tee tuux ku xotooloobo ku tsakoob jumpel box
luum, wa juchbil chuk; le ken utsake ku patal u buybak yetel u
yoochel le kaanoob wa chuy ku xotik tu yooteloob yetel le kuupo;
lela jach suuk u beetaal tumeen aj Cupuloob tu kaajil Zac wa Valladolid,
in kaajal, tuux tin wilaj le jalaach winikoob tin paalila.

Le max ku palitsiltaalo ku takikoob xan eex wa tak u boch nookoob;

chen baale lelooba minaan u chuuyil wa u booniloob. Chen tiaal u
binoob ti bej ku takik u xaanaboob yetel komtak u tsootsel u pooloob.
U nook le kooleloobo jumpel piik. Ku pixik koolel tu teet tak
chumuk u muuk yook wa tak tu pix. Lela ku boonol wa ku chuuyul
yetel u yoocheloob u sol ak. Yaankiine le kooleloobo ku takikoob
jumpel jukbukbil jaay nook minaan u kabil, beetaan yetel piits,
maatech u chaktik u chalaatel u chowakil. Bey jeex u beetik le
xiiboobo ku takikoob jumpel lechkalnook. Suukaantiob ku yaalik
Landa- u xotik wa u joksik u yej u kojoob, lela ku beetikoob tiaal u
jatsutstaloob. Landae ku yaalik xane suukaan u jolik u yalal yaan
chumuk ti tu kaapelal u joolil u niobe, tiaal u lapikoob tu joolil
jumpel ambar tuunich chen tiaal u jatsutskuusikubaob.
Ku potik u le u xikinoob tiaal u tsakoob jumpel tuup bey jeex
u yichamoobo; ku bonik xan u winklaloob tu teet tak kaanal chen
maatech u bonik u yiimoob tumeen ku kaalantikoob tiaal u tsak u
chuuch u paalal-, yetel oocheloob asab jatsutsil ti le u tiaal le xiiboobo.
U tsootsel u pooloobe chowak yetel ku xachebtikoob yetel ku
jitikoob kaa jaats tiaal u tuchikoob.
Kex tumeen maaya kaaj kajlajoob ti jumpel luum ma jach maalob
tiaal u yuchul paakale, jach tu kanajoob u kaj-oltoob maalob bix
le luum tuux kajaanoobo, ka tu tsajoob u kaaba tu yoklal bix u
meyaj tiaal koolil: wa u yuchul paakal. Apatun kax: jumpel luum
jach chocholtuun tuux yaan taantam yetel maalob luum, kakab
luum: Luum jach tajan maalob tiaal u yuchul paakal, kul ek
luum: boxluum jach maalob tiaal u beetaal kool kuxaan luum: luum
maalob yetel muukaan tiaal paakal tsu luum: maalob luum yetel
muukaan tiaal u paakal ixiim, ek luum: luum maalob tiaal u
paakal ixiim, kankab che: tankab luum yaan u kaxil, maalob tiaal
Los mayas yucatecos

29

u beetaal kool, uts luum: maalob luum, sisluum: luum mantats

kojsis wa chuul maalob tiaal u yuchul paakal.
Beeyxan maaya kaaje tu kaj-oltaj u jach jejelasil ixiimoob. Jumpel
ku kaabatik Peewe, jumpel nal kaankan yetel mejentak u yixiimal
jach sebaan u yantal tumeen chen ku xantal kaakaal kiinoob tan u
kantal, kaankan nal yetel mejen chakchoob jumpel nal ku kantal
ichil 90 kiinoob; sak ixiim sak yetel nuuktak u yixiimal ku xantal
wak winaloob tan u kantal.
uchik u nupik maaya kaaj tulakal baax tu kaj-oltaj tu yoklal
bix u jejelasil luum, u kaxil yetel u jejelasil ixiim yetel u lak
paakaloob ikil u nuupule, leti u jach nojbaalil baax nuukt u noj
kaambalil u meyajtaal kool. Tiaal u meyajtaal koole chen ku yeyaal, ku
koolol yetel ku tokaal, wa bix ka aalaake, chen ku yeyaal u kaxil,
ku lubsaal u cheeyloobe ku tokaale ku tsookole ku paakal.
Tiaal u kolikoob le kaaxo, maaya kaaje ku kaabetkuunsikoob kaach
jumpel bat beetaan yetel took tuunich. Ku tsookole ku tokikoob
u taacheil. Le meyajoob beya tumeen leti u jach kaanaantsile, leti
beetik ku paklan antikubaob, ku tsookol u meyajtikoob u kool juntul
make ku manoob u meyajtoob u kool u lak. Landae ku yaalike
le maayaobo jach suuk u paklan antikubaob tiaal u beetikoob jee
baalak meyajile. Tiaal u kiinil u beetaal koole, le max minaan mak
tiaal antike, ku muchikubaob jujunkaal u tululoob tiaal u mul
meyajtikoob le u piis tiaal tulakale, ku tsookole maatech u patikoob
wa ma tsooksoob u kool tulakali.
Le ken tsookok u kolikoob yetel u tokikoobe, ku joksikoob
kaajaats ti le koolo. Ti junjaatse ku pakikoob ixiim, iik, buul yetel
kum, ti u lak junbuje ku pakikoob piitsi. Maayli kuchuk tu
kin u yuchul paakale ku yeyikoob u jach nuuktakil le ixiim ken u
pakoobo, kaalikil u neek le taman tiaal piitso chen ku tsaabal ich ja, le
kun bulule leti kun meyaj tiaal pakbil. Tu winalil mayo ku pakikoob
ixiim ku tsookole ku pakikoob le piitso.
Tiaal u yuchul le paakalo ku jenkaltikoob jumpel chan joma
tuux ku tsakoob u iinajil, yetel jumpel xul bitsbekech u ni
tsopaan ti junxot chee, ku beetikoob jumpeel jool teej luum tiaal u
tsakoob u iinajilo. Ichil junjaabe ku pakikoob tak oxpel kool. Ku
paakaaloob yaab tuuxoob, ku yaalik Landa, tumeen wa maatan u bin utsil
ti jumpele, yaan u jeel tanxelil Tu jaabil 1579e, Juan Farfn, taatatsil,
max ti kuub u kaajil Kanpocolche ku taan tu yoklal kool beya:
30 Historia

Tiaal u paakaloobe chen ku lomikoob le luum yetel jumpel che

bekechkuunsaan u ni tiaal u beetikoob jumpel chan joolo, tuux ku
tsakoob joopel wa wakpel ixiim yetel oxpel wa kampel buul
yetel u sikilil kum.

Maayaobe ku chukbesik baax ku pakikoob tu kool yetel baax

ku pakikoob tankab. Ti le kuchila ku paakal u jejelasil cheob ku
yichaankili, kuxub, kij, baax ti ku joksikoob jumpel baal bey
kuuch jach yaabach baal ku beetikoob yetel, beeyxan balche ku
meyaj u sol tiaal u beetikoob jumpel ukbeen baal le che jeela jach
yaabiltaan tumeen maayaob, leti beetik ku pakikoob ich pet koot yetel
tu tankabil u yotochoob. Ku tsookole tu tankabil u yotochoobe
ku tsentikoob teeloob yetel u kaaxiloob le luuma, kuuts ja baax
ku kaabetkuunsikoob u kuukmel tiaal u jitik u nookoob, baale ku
jaantikoob xan, tumeen maalob janal. Ku tsentikoob xan ukumoob
yetel mukuyoob.
Le ken u jochoob nal, buul yetel kume ku liksikoob, tiaal u
jaantoob jujumpitil bul jaab. Piitse jelaan bin u meyajtaal. Yax baax
ku beetikoobe ku jaykintikoob le piits tiaal u luksikoob u neek yetel u
sojolilo, ku tsookole ku pakachtikoob bey jumpel waaje. Ku tsookole
ku jayikoob le piits yokol jumpel popo ku pecheljatstikoob yetel
kaapel che tax tiaal ma u tsiitsikpajal wa ma u sookpajal. Ku tsookole
ku xooxotaal chowaktak ku woolol, beyo jee u beytal u jaaxale.
U jaaxal tak u beetaal jumpel nook yetele chen kooleloob joolbesik.
U tiaal u beetikoob le nooko, ku kaabetkuunsikoob jumpel bekech
jaajay che yaan kaabal ti jumpel wolis pakachtbil kat (malacate).
Lela leti ku meyaj tiaal ma u chebel yetel ma u bin chen jee bixak le
chan che kaalikil u piilinsuutul yetel u yaal u x-noojkabilo. U chan
cheeyle ti ku suut ichil jumpel luuch, tumeen kontaame leti beetik
jach maalob u sutulsuut u kab le max jaxik ichilo, kaalikil yetel u
x-tsik kabile wa tu kelembale ti yaan le piits ma u jaxoo.
Kaalikil u jaaxoobe jach kiimak yol le kooleloobo. Fray Diego de
Landae ku yaalike kaalikil tan u meyaje, le kooleloobo mantats
tan u baxal taanoob, tan u cheejoob yetel u tsikbatikoob tumben
baaloob, yaan sutuke chen tan u x-mukultaanoob. Jach suukaan
u keekexik u meyajoob tiaal ma u nakal yoloob. jach suukaan u
yantikubaob yetel u majan meyajoob ku bootikoob xan yetel meyaj
bey jeex u beetik u yichamoob yetel u meyajil koole.
Los mayas yucatecos

31

Le ken tsookok u jaxikoob le piitso ku chulikoob yetel chen jae

ku xachetikoob yetel jumpel chan mis. Ku patkoob tiaal tijile ku
tsookole ku bonikoob, u tiaal lelo ku kaabetkuunsikoob jejelas u
baaliloob che, jach tajan yaan tu luumil Yucatn. Tu jaabil 1581e Juan
de Aguilar, max ti kubaan u kaajil Mama, ku yaalik beya ichil le kaxil
cheobo... yaan... junkul kaabataan ek tumeen u kajnalil le luuma, lela
u kat u yaale jumpel box che. Le che jeela ku kaabetkuusaal tumeen
maayaob tiaal u bonikoob boox le nooko. Yaan xan jumpel che wa
junkul che tiaal u beetikoob chooj jach ku meyaj kaach ti le maayaob...
tiaal u bonikoob baaloob chooj... yaan u lak cheob ku boon yaax, bey
xan u kaaba ich maayataano, yetel chooj, bey xan u kaaba u cheeylo,
yetel chak baale tsaan u kaaba ich maaya bey yaaxalche.
Ti wa baax jiitiloobe ku meyaj u sakil le piitso, baale oli mantats
suukaan u bonikoob u kuuchil. Ku bonikoob xan le sak nooko.
Ku ken tsookok u bonikoob le kuucho, le kooleloobo ku kajal tun
u beetikoob jumpel nook tiaal bukintbil yetel junpel u nuukullil
sakal ku lechikoob tu teet, jumpel nuukul ku kaabetkuunsaal ichil
tulakal Mesoamrica. Yax baax ku beetaale ku kaaxal u nuukulil le
jiito, u tiaal le jeelo ku koltintaal u kuuchil ti kaapel che tiaal ma
u jochol. Jumpel le cheo ku chuykaxtaal ti junkul wa jumpel
pakbil che, kaalikil u kaabalile ku lechik tu paach yetel jumpel koch
tantab tiaal u sinik le jiit le beykaaj kaabet kaalikil u puxtal wa u
jawtaal paachil. Kaalikil u bin u nojochtal le jiito, bey xan u bin u bakik
le nook tu paach jumpel bekech cheo.
U leepelil u yol maaya kooleloobe tu tsaj tu tuukul bix uchak
u beetikoob jatsuts jiitiloob yaan u tiitsoob yetel jach jejelas u
boonliloob wa wolisoob oli bey u paach ake, yetel meyajoob jach
maalobtak, kalaantaan yetel jatsutstak y meeyjul. Ku meyaj xan tiaal
u jatsutskuunsikoob le nook ku beetikoobo, u tsootsel tuul yetel u
kuukmeloob kuuts ja, mo yetel u lak u kiichkelem kuukmel jejelas
chichoob tiaal u beetikoob xan kiichkelem nookoob. Min ma nach
ku man wa kaa aalaak le kiichkelem nook tu beetaj le maayaobo, min
jajalkuj tsak u naatiltiob bix unaj u beetikoob.
U sakaltikoob nook jach yaabach bix uchik u kaabetkuunsikoob.
U yaabile kaabetkuunsaab tiaal u buk winik baale meyajnaj xan tiaal
kiliichkuunaj wa kujil tumeen junjaats ti le nookoob ku beetikoobo
meyajnajtiob tiaal u Tepic u Yumtsiloob. Beeyxane le nook ku beetikoob
32 Historia

yetel piitso ku bisik u konoob yetel kaajoob jeex Ula yetel Tabasco,
baale ku meyaj tiaal u tsakoob patan ti u jalaachoob.
Ku yalkabtikoob yetel u cheemil jaob oxtsel ti tu kantselil u luumiloob,
leti beetik u baaluba kaknabe jach tajan yaab u kaabetkuunsaal tumeen
u kajnaliloob u petenil Yucatn. Landae ku yaalik yaan bin kaach lisas, truchas, robalos, sardinas, lenguados, sierras, pulpos, mojarras, baale, ichil Campeche
yetel jumpel kuchil u kaaba La Escondidae, jach bin yaan manats...
baax ti ku joksikoob bin u yibil tsaatsel, jach maalob tiaal u tsaajal janal.
Le kay maatech u jaantikoob chen pel u chuukulo, ku tsakoob taab ti,
ku kaktikoobe ku tikinkuunsikoob kiin. U baakel wa jaypel u jejelasil
kaye ku meyaj tiaal u tokikubaob, baale u koje ku meyaj tiaal kubbil ti
Yumtsiloob wa tiaal tsaabil tu ni julubpuun.
Tiaal u chukikoob le kayo ku kaabetkuunsik jookob ku beetikoob
yetel xotbil jub wa yetel maskab, baale beeyxan lech, julubte yetel
u julubteil puun. Chen ti bataboob wa jalaachoob yaan cheemil
ja baale u palitsiloob ku chuk kay u tiaaloob. Oli bey jeex Ah Kin
Canule, yaan ti kaach kampel cheemil ja ku meyaj tiaal u yuchul
chuk kay. Lelooba beetaanoob yetel u cheil kujche yetel x-yaaxche.
Taabe jach tajan yaab yaani tumeen u kuchil tuux ku joksaale
ku kajal Campeche ku bin tak Islas Mujeres, beyo ku bakpachtik tulakal
u chiikin yetel u xaaman u petenil Yucatn. Ku joksikoob taab tu
kiiniloob yaxkin. Landae ku yaalik bey tu yoklala: ku tsookol u man
chakiloobe, kex ichil kampel wa joopel winaloobe,... maayaobe ku
joksikoob taab, ku yokoloob u lakoob u xexetal ichil kaaknabe ku
tsookole ku pookoob le kun tsookok u muchkuunsikoob tu jalik
kaaknabe ku tabikoob tu paach tiaal u chichtal ma u yokol ja ichil.
Le jalaach winikoob wa bataboob, mektantik u jaloob
kaknabo, ku chaakoob ka okok u aalmejenoob u joksoob taab tu
yoklal u kubikoob junjaats bey patane. Ichil le siglo maayli kuchuk
sak winikoob u palitsiltoob le k-luumila, seten yanchaj baate ichil
batyaboob tu yoklal maxoob uchak u beytal u joksoob u baaluba
kaknab. Jach ojeltaan u kuuxil Nach Cocm yetel Naxom Chel, u
batabil Dzidzantn, tumeen maatan u chaabal u yokol u jokes taab
yetel kay yetel tumeen ku yantal u manik ti nanach luum.
U meyajtaal u yikel kaabe jumpel ti le meyajoob jach
Nojbaal tiaal maayaobo. Letiobe u kaj-oloob kaajaats yikel kaab
mejentak. Junjaatse ku yalaktikoob ti jobon che. Ku kalikoob u jool
Los mayas yucatecos

33

yetel luuk, chen ku patikoob jumpel chan jool. Tiaal u jokol u

yikeloob. Ku beetikoob mejen chuj ku chupikoob yetel kaab, chen
ku potlomtaal yetel jumpel chen beken che tiaal u tuul u kaabil. Tu
tsooke ku joksikoob u lokokil.
Gonzalo Fernndez de Oviedo y Valds, ti u tsib Historia general y
natural de las Indias, islas y tierra firme del Mar Ocano, bey u taan tu
yoklal u jobonil kaab tu kaajil Chetumala:
teelo, le kabtuun sak winikoobo tu yilajoob yaan jach yaab yetel
maalob kaab, yetel jach yaab u joboniloob ku chukik tak mil tak dos
mil, beetaan yetel u jobonil che, jach maalob beetaanil, yaan tuux u
joksaak u kaabil yetel tuux u yokol u yikel; le kaabo jumpel jach
nojoch meyaj yetel yaab u ayikalil,... u kibile jach tajan boox. Jach
maatan u man-ichtaal u joboniloob le kaab beya, tumeen nuuktak
bey jeex u sap juntul make yetel polok bey jeex u teete, yaab
jaylik teej luumo, yetel makaan u yiitoob yetel luuk. Tu jalik le
tuunichooba ti ku yokol yetel ku jokol u yikeloob ti jumpel chan
jool yaan tu chumuk le jobono, tu xuul u kaanalil. Ichil le jobon tu
tojil le tuunicho ti ku meyajtik u lokokili, yetel ku beetik u mejen
chujiloob ku chupikoob yetel kaab yetel tuux u tsak u yaaloob jach
maalob u tsolmajiloobi, ti ku jokol u chujiloob u beetmajoob yetel
lokoki, u lak junbuj le jobono chuup yetel lokok yetel u mejniloob.
Le ken kaabetchajak u pustikoob u kaabil le jobono, ku jeekoob le
jool yaan tu x-nooj le jobon chaltaan, tuux tselik yaan u chujiloob
le kaabo, ku potikoob nojoch wa bekech, le bix u katoob ka tuulnak
u kaabile.

U lak junjaats yikel kaaboobo j-kaxiloob. Jach tajan yaan ichil le

u yaabach kaxil puuk, tumeen ti ku kajtaloob tu jobonil le cheobo.
Le maayaobo jach tajan u yojeloob bix u kaxtikoob. Baale le kaab jeela
yaan jumpit ja ichil, leti beetik ku chan lookansikoob tiaal u tsiitspajal.
U lokokile jach tajan ku beetik buuts ken tokaak, baale ti wa tuuxoob
ichil u petenil Yucatne tu yoklal le looloobo lela kaankan.
Tu kiiniloob kchik kastlanoobe, tsookili u xuulul u kaabetkuunsaal
le sak bejoob tiaal u bin mak ti jumpel kaaj tak tu lak tumeen le
maayaobo, yetel tsook u piixil tumeen kax. Tu jeele, el maayaobo,
bey jeex u yaalik fray Diego Lpez de Cogolludo tu jaabil 1688e, chen
ku ximbaltikoob, mejen tuul nuunut bejoob,... yaab tuux jach tajan
yaan kiixoob, baax beetik... u kaabetchajal u jekchaktaal, wa u man
u puxlaankiloob tiaal ma u luutaaloob tumeen kiix... jumpay ti u
34 Historia

seten kolemakil le bejoobo. Chen in waalike min yaan ti le bejooba,

ti ku yalkaboob yokol le uchben sak bejoobo.
U yich le luuma saawtaan tumeen bejoobo beetaaboob tiaal ka
beyak u bisik u kuxtal maaya kaaj ichil u jalaachil yetel u tanaltik
u ayikalil, leti beet bey jach yaab yetel ku kuchul jach ti tulakal
kaajoobo. Beyo yaan bejoob tiaal u bin mak ti mejen kaajoob tak
teej batab kaajoobo yetel tak teej noj mektankaajoob tuux yaan le
noj jalaachoobo. Junjaats ti le peenkech bejooba, ma chen ku binoob
tak teej kaaj tuux yaan le jalaachoobo, ku kuchuloob xan tak tuux
yaan kujil najoob. Ti ku kakatman makoob ku binoob Chichn Itz,
u katoob ka yanak u yich u paakaloob ti Yum Chakoobi; wa ku
binoob Izamal u katoob ti Kinichkakmo ka utsak u kojaaniloob.
Wa tak Cozumel tuux yaan Ixchel, u kujil aalankil.
U lak junjaats bejoob taal u sinil yokol tulakal le yaanoobo, leti le
ku ximbaltik le makoob ku binoob tak teej noj kaajoob tuux ku yuchul
koonolo yetel tuux ku seten bisaal baaloob kombil: Chetumal, tu tojil
noojol lakin; Chauac-h yetel Cachi, xaman lakin, yetel Champotn
tu noojol chikin u petenil Yucatn. Tak teej kuchiloob ku kuchul le Aj
koonoloob tsaypachtaanoob tumeen junjilib maxoob bisik u nookil
piits, pom, taab, kaab, palitsiloob, kakaw, yetel u seten lak baaloob.
Fernndez de Oviedo y Valds, tu tsib Historia general y natural de las
Indias, islas y tierra firme del Mar Ocano, ku taan bey tu yoklal koonolil
ku beetaal tuux ku kaabetchajal u bin mak ich ja beya:
Tumeen tu luumiloob u jal ja jach tajan yaab kakaw yaane, le jeela
leti ku meyaj bey taakin ti le maayaobo, yetel jach ku meyajtiob yetel
jatsuts u yilikoob, beeyxan jach u chimpoltmajoob yetel u yaamajoob
tiaal maan yetel koonol, leti beetik u seten yaabil u cheemil ja ku jokol
tu jal u jailoob Yucatn chuup yetel nook yetel u lak seten yaabach
baaloob tiaal bisbil Ula, tuux ku suutoob chuup yetel kakaw.

Le koonol maanilo jumpel baal jach ku beetik tulakal le maayaob

Yucatno. Yaan kaa jaats aj koonoloob. Aj Polom wa juntul aj koonol
jach chimpoltaan yetel aj Polom yook le max jetsik u maanal wa u
koonol wa baaxo. Lela ku bin kajalkaaj u man baal yaan tiaal kombil.
U kaj-olmajoob maalob le bejoobo yetel tuux ku koonol wa tuux ku
maanal wa baax, beytuno ku nuuktikubaob yetel xaman eek, tiaal u
binoob tak nanach luum jeex Honduras, el Petn yetel Tabasco. Yaan
Los mayas yucatecos

35

juntul u yumtsiloob kaabataan Eek Chuah, baax ku kiimbesikoob tu

winalil Muan. Tu tsib Relacin de las Cosas de Yucatne, Landae ku taan
tu yoklal baax ku konik wa ku kexik la aj Polom maayaob beya:
Le meyaj jach uts tu taan u beetikoobo u beetik u polomiloob tiaal
u bisikoob taab, yetel nook yetel palatsiloob tak Ula yetel Tabasco,
baax ku kexikoob yetel kakaw yetel kantuunoob baax ku meyajtiob
bey taakine, yetel le baalooba ku manikoob palitsiloob wa u lak
jatsuts tuunichoob asab maalobil; ku kaabetkuunsikoob xan u lak
baaloob bey jeex chak juboob bey taakine, lelooba ku mansikoob
ti mejen jitbil pawo, kaalikil u koonoloobe ku kaabetkuunsikoob u
jejelasil pajtalil. Ku tsakoob paax, majan kex maatech u beetikoob u
yaabtal u bool max ku paax, yetel ku booloob ich kiimak olal.

Tu kaajil Champotn ku jach koonol le nukuch aj Polom yetel

chontaloobo, yetel tu kaajil Bacalar yetel Chetumal, tiaal u konik
baaloob ti Honduras, ti itzaob, manchs yetel mopanoob. Tu yoklal
u seten kaj-olmiloob le bejoob yetel tuux kaabet u manoob ich ja,
yetel u yojeltikoob tuux unaj u booybesikubaob ti kiin wa chako,
leti beet u seten bin utsil tiob tiaal le koonolilo.
U muukaantal u ayikalil yetel u miatsil u noj kaajil Chauac h
maayli kuchuk sak winikoobe, leti eesik beykaaj uchik u yantaj
le koonolil ichil u kuxtal maayaobo. Chimpoltaan tumeen kastlanoob
bey noj kaaje, teela ti ku bin aj Polom tiaal u konoob baaloob tiaal
jalaachoob yetel bataboob ku tanikoob mopn, chol, chontal, Itz min
tak nhuatl. Baale ma chen u noj kaajil koonoli. Pitman tak ti le jeelo.
Sut bey jumpel kuchil tuux le makooba, jumpay ti u manikoob
tulakal baax kaabet tiobe, jumpel kuchil tiaal u tsikbaltikoob baax
ku tukultikoob, u takbesik ichil u tsikbaloob le tumben taanoob ku
kanikoobo, ku paklan kaansiktubaob baaloob, baax uts tu taanoob,
bix u tuukuloob yetel bix u miatsiloob.
Tu yoklal bey mantats tan u mul bisik u kuxtal ah polomoob
yetel u kajnaliloob Chauac-hao tu beetaj u kexpajal u kuxtaloob.
U pektsilil u kuxtaloobe tatsman ichil u yax jaabiloob u peetsel
k-luumil tumeen sak winikoob. Tu jaabil 158e, u molaay jalaachil
u noj kaajil Zace ku chimpoltik oli chan kaanal u naatoob ti u
kajnaliloob u lak mektankaajoob, yetel... kex tumeen jumpelili
taan ku tanikoobe, oli asab jatsuts u taanoob ti u lakoobo.
36 Historia

Le noj aj polomoobo jumpay tuux ku yantaloob koonol, lela ku

beetikoob ti jumpel kaaj u kaaba Cachi, yaan tu mektan kaajil Chauach. Tak ti ku bin le aj Polom ookoob tsaypachtaanoob tumeen le aj
kuuchoob ku bisikoob tulakal baax ku meyajtik le mejen kaajoob baale
maatan u kaabetkuunsikoobo. Kaab, pom, palitsiloob yetel le kiichkelem
nookoob beetaan yetel piitso, min leti le baaloob jach tokmambil u
beetaal tumeen le maayaob ku maanoobo.
U jejelasil le aj Polom ookoob ku binoob u jetsoob u tojol maan wa
koonolil tu kaajil Cachi, tu beetaj u kex oltal bix u jeetsel. Beytuno
suukchaj sansamal tan u tutukchiitikoob tee tu kuchil le koonolo,
bajux u tojol jumpel baal tu yoklal beykaaj maalobil wa ma beetaanil,
baale jach sebaan yetel xan ku jetsikoob ich jets olal. U tiaal le jeelo,
ku yaalik Fernndez de Oviedo, tu tsib Historia general y natural, yaan wa
juntul Aj Xotkiinoob ti jumpel naj yaan jal kiwik wa chen tu jalik,
u muchmajubaob tiaal u yantoob jetsbil bajux u tojol wa baax, le ken u
jetsoobe maatan u beytal u koojtal min u yaalaal wa maatan u koonol
beyo, baale jumpuli ku jeetsel, maatech u man yaabach sutukil ma u
tsookbesaal el koonolilo, baale mixmak ku nuumsaal mix u chaabal baal
u tiaal, ken tsookoke tulakal mak ku bin yetel baal u tiaal.
Tiaal le jaaboob jeela, tsookili u kuchul wa jaytul j-chak xiichoob
tu jal lakin u kaknabiloob Yucatne, u kuchbaloobe tu manabchiitaj u
kajbal 11 Ahau Katn, u katunil sak nikte.

U yojeltaal yaan le luuma yetel u

mektantaal tumeen kastlanoob

U yojeltaal yaan le luuma yetel u mektantaal

tumeen kastlanoob
Yucatne yax peechaktaab tu jaabil 1517 tumeen Francisco Hernndez
de Crdoba, baale tak tu jaabil 1526, tsookili u peechaktaal
Tenochtitlne, ku tsookol u jochtsibtik Capitulaciones de Granada
Francisco de Montejo, kaaj tsaabti u pajtalil u jetsik bix ken u pechaatil
u yol maayaob Yucatne. Le peksil jeela jach xanchajil yetel yaabchaj
u mukyajil, tak kaaj beychaj u peetsel u yaaltamba maayaob tu jaabil
1546, tuux min uchak u yaalaal peets maayaob tumeen kastlanoob.
Kaaten tu tsajuba u kastlan kabtuunoob u pets maayaob. Yaxe,
tu jaabil 1527. Ookoob tu xamanlakin u petenil Yucatn, ku man chen
wa jaypel kiin kuchkoobe kaa tu beetoob Salamanca de Xel-h. Tu
paach kiine tu mansoob le kaaja tak Xamanh, bejlae Playa del Carmen,
tumeen Francisco de Montejo, el Adelantado, tu tukultaje wa ku kajtaloob
teela, asab yaan u pajtalil tiob u xantal u mektantikoob le luuma.
Kaalikil ti yanoob teela, tu yalkabtoob tulakal u jal lakin u
petenil Yucatn. Baale tu yoklal le yaaltambaloobo, le kojaaniloob
tu mukayjtoob tu yoklal u ooxolil yetel tumeen ma jach yaan baal
tiaal jaantbile, oli jach sebaan uchik u pit-tal u molaayil kastlan
kabtunoob, x-maa janalil, ku tsookole oli xan minaantiob u yol u
tsoonoob. Tu yokala le baaloob jeela, tu jaabil 1528e, el Adelantado,
yanchaj u xumpajtik le pektsilila. Ma tu tuchoob mix junjaab u
mektantmajoob le luuma.
Tiaal u tsookbal 1530 wa tu kajbal 1531e, el Adelantadoe kaa lik
u pets maayaob tu jalik chikin u kaknabil le petena. U tiaal le jaab
jeela u paalil, Francisco de Montejoe, tsookili u beetik u kaajil Salamanca
ti Xicalango tu jaabil 1529e. Ti jok u biimbal u yuum yetel Alonso
Dvila tak tu kaajil Acalni, baale kaalikil u binoobe, el Adelantadoe
kojaanchaje kaaj suunaji, tu jaabil 1530e Dvilae tu kulkiinsaj u kaajil
Salamanca de Acaln ichil u luum maaya chontaloob, tak tuux lik u taal
u peetsel Yucatn.
Los mayas yucatecos

41

Baale Salamnca de Acalne, ma nuukaan yanik tiaal kaa beyak u

mektantikoob u luumil Yucatni. Minaan kan taakini, ku tsookole
ma jach yaab u kajnaliloob Acaln bey jeex tu tukultaj kaach Montejoe.
Tu yoklal le baaloob jeela, Dvilae tu jetsaj u taanil u xumpajtik, tu
chaktaj u kuumil Cehache kaaj bin tak Champotn, tuux kuch jach tan u
taal u tsookbal u jaabil 1530. Le kaa tu yojeltaj Adelantado tak tuux peknaj
Dvilae, bin xan tak tee jaljaa, ku tsookole kaaj chukpachtaab tumeen u
paalil. Ti le jeetsak jeela, le kastlanoobo olak xanchajkoob joojaaboob.
Ichil le jaaboob jeela, le kastlanoobo tu beetoob kampel kaajoob.
Tu jaabil 1531e tu beetoob Salamanca de Campeche yetel Villa Real de
Chetumal; tu jaabil 1533e, tu beetoob Cuidad real de Chichn Itz, yetel ku
man junjaabe tu beetoob Ciudad Real de Dzilam; tuuxoob tu tsajubaob
u kaa kajes u petsikoob maayaob. Baale le baateelila jach yaj tu yilajoob,
ku tsookole bin u lubul u yol le sak winikoobo tumeen tak Yucatn
kuch u taanil Francisco Pizarroe tu yilaj jach minaan ayikalil tu luumil Per,
lela jach naaknaj tu yoloobe, kaaj yanchaj u xumpjtikoob u petenil
Yucatn tu taal u tsookbal u jaabil 1534 wa tu kajbal 1535.
Yaabach jejlas baaloob uch tiaal kaa patak ma xan u chaak bej
le peksila. Yaxe, min u jach noj baalile, tumeen u yaabil le makoob
takpajaan ichil u molaayil kabtuunoobo chen biniit makoob chen tan
u kaxantik u seb ayikaltaloob x-maa talamil. Baale mixbaal jok jeex ku
tukultikoobo tumeen tu petenil Yucatne, minaan kantuunoobi, tumeen
chen jumpel nuxi jojoskil chaltun. Beytuno le kaaj ojeltaab u ayikalil
Per tu jaabil 1534e, tu seblakil kaa joop u bin u putsul le kabtuunoob.
Ti jumpel pikiljuun tu tuxtaj u jalaachiloob Jo ti Yum ajawil tu jaabil
1534e, bey u tsolik baaxten ma beychaj u petsikoob u mektantikoob le
luuma:
...jach jumpit u yol le kastlanoob tilil wey ti le luuma tumeen minaan
mix kantuun bix plata, mix u lak mixbaal tiaal u ayikalkuunsikuba mak, ma
jeex tu lak u luumiloob le Noj kaknaba tuux tulakal tuux yaan kantuun
yetel plata, beytuno u poochiloob ayikaltale ku beetik u bin la kastlanoob ku
kuchloob wey ti le luuma.

U lak baale, tumeen le kabtuunoobo chen ku nakaloob 300 u

tulul. Ku tsookole, Montejoe, tu beetaj jumpel baal ma paatali,
tu kaajil Campeche tu joksaj kaa jatas ti u kabtuunoob. Junjaats
joolbesaan tumeen Alvaro Davilae, tu chaaj bej tiaal Chetumal, tuux
42 Historia

tu beetaj u kaajil Vila Real. Tu jaabil 1532e, tojolchiktaab jumpakili tu

petenluumil Yucatn tumeen maayaob. U tiaal le jeelo jach noj baal
uchik u yantaj Gonzalo Guerrero, max joolbesik kabtuun maayob.
Gonzalo Guerrero, bey jeex Jernimo de Aguilare, kaatul mak
kaaput kuxlaoob ichil junjaats kastlanoob bul u cheemiljaob tu jaabil
1511, tiaal u taalbal u kuchuloob tu laakin u jal kaknabil Yucatn.
Jumpit jaaboobe, 1519e tokbesaab Agular tumeen Hernn Corts, tu
bejil u biimbal tiaal u petsik Tenochtitln, baale Guerrero, max tsook
u tsookol u beele yetel tsook xan u kamik u batabile, ma chen
ma tu yotaj suut ich sak winikoobi, baatenaj xan yeteloob tu tsel
maayaob. Tu chumuk siglo XVIe, Francisco de Terrazas, u paalil juntul
ti la aj ikal sak winikoob ichil ti le taaloob u pechaatoob le luuma,
tu tsibtaj bey bix Gonzalo:
Chetumal kajaan bejlaa
Guerrero bey u kaabatik
U lak juntul pat;
U laktsik noj Nachamcan,
Yetel u kiik tsook u beel:
Jach ayikal aj cheemul kaachi,
Bejlae kabtuun chimpoltaan,
Alkuuch yetel paalal,
Yetel ku buk jeex weyiloobe
Yetel ku kuxtal jeex weyiloobe.
Xiikil u kab yetel u tan u yich
U jolmaj u ni yetel u xikin;
Tsook u taal kaach wa u kate
Tumeen tak ti leti kuub pikiljuun.
Ma in wojel wa sublak taali,
Wa tumeen tsook u tabik u mootsoob;
Beytuuno pati, chen teen taalen,
Tumeen letie tsook u maayatal.
Le u lak junjaats kabtuunoob, joolbesaanoob tumeen Montejo el
Mozo, tu chaajoob tiaal xaman, beyo Chichn Itze tu beetaj u kaajil
Cuidad real. Chen jan aalbile, tak ti le kuchila bey jach nuukaan
Los mayas yucatecos

43

kaach u bin u peksilil u peetsel u luumkabil le petena, tumeen el

Adelantadoe, tu toxaj yax wa jayxot luum ti encmederos. Baale, maaj
xanchaj kaaj kaj u x-chuklaal kastlanoob tumeen maayaobi, xuul u
bootikoob patan, tak kaa tojolchintaaboob tu jal xaman kaknab.
Kex tumeen tu jaabil 1534 le kastlanoob tu jel beetoob Ciudad Real
tu kuchil u kaajil Dzilam tiaal u kaa chaajooltikoob u peksilil u
petsikoob le luuma, tu yoklal tumeen oli tulakal kulpach u jokol
tiobe, ma xanchaj ka tu kaa xumpjtoobi.
Beeytunxane, le uchik u jatsik Montejo u kabtuunoobo, tu beetaj
xan ma u jach tsookbesaal tulakal moktaan ku beetik yetel u batab
le maayaobo, ku tsookol xane, le moktaanoob yetel le jalaachoobo,
chen chitaan maatech u tsookbesaal. Baale beeyxan u kiinil, u
chocholil yetel tumeen ma jach yaan ja teej luuma, leti beet u sutik
u paach yaab kastlanoob ti le peksila.
U jaajile, el Adelantadoe, kaambanaj ti le kaaten tu yax tsajuba u
pets la luuma, leti beetik tu jaabil 1537e, lik tu kaaten u tsauba u
mektant jumnpuli le luuma. Tiaal le peksila, kaalikil el Adelantado
tan u beeti u aj beelankile, u paal, max tan u beeti u jalaachil
Tabascoe, tu tuxtaj junjaats kabtuunoob maxoob peknaj Usumacinta
kaaj binoob Champotn, tux tu kulkiinsaj u jalaachil yetel tu sutaj
Xicalango bey u kuchil tiaal u yantikuba beeyxan tiaal u kaxtik baal u
tsentikubaob.
Tiaal le kiinoob jeela, Montejo el Adelantadoe, maaj antaab tumeen
Alonso Dvilai tumeen letie kin tu noj kaajil Mxico tu jaabil 1538.
Baale u achak ku kaabatik xan Francisco de Montejoe, tu takmuktaj
u peksilil u mektantaal le luuma kaa tu beetaj u batabil San Pedro
Champotn, baax tu kexaj u kaaba bey Salamancae. Tu tsooke, tu
jaabil 1540e, el Adelantadoe, tu beetaj u aalmajtaanil u leksaal u
pektsilil u mektantikoob Yucatn.
Ku man wa jaypel kiine, Montejo, paale, kuch Champotn,
tan u taal u tsookbal u jaabil 1540e, tu mansaj u kuben otoch
Campeche. Ku man wa jaypel jaabe, teej kuchilo tu betoob u kaajil
San Francisco, yetel xeel u kaakaal kabtuunoobe, tu toxaj kaajoob
tu kab encomenderos. Le sak winikoobo xuulul tan u binoob xaman,
beytuno Tuchicn yaan ichil Calkini yetel Maxcane, tu kaa majan
beetaj u yotochoobi. Teelo ti tu yojeltoobe Ah Kin Chuy, u aj
Kiinil u kaajil Pebae, tan u kaaytik u yaaltambalil u xuuldaal ti sak
44 Historia

winikoob, yetel tan u nupik u muuk yetel Nach Cocom, u jalaach

winikil Sotuta. Montejo, aj achake ku tsookol u yaalaalal ti tumeen le
maayaob takpachtiko, yax peknaje ka tu lapj le aj kiino.
uchik u peetsel le wa jaypel kaajoob tumeen sak winikooba,
tu liksaj u yol le maayaob takpachtik kastlano, tiaal ma u xuulul
yantoob sak winikoob yetel baaloob janabeenoob, lela le kaaj nup
yetel le kabtuunoob yetel aj yaaltambal ku tuxtik el Adelantado ti u
paalilo, tu tsaj u yolil yetel u muukil tiaal kaa likik u pets u Kaajil
tu chumuk 1541, chen yetel 300 u tulul kabtuunoob. Tu yokol le
uchila ti tu beetaj u Kaajil Mrida tu kiinil 6 ti enero ti u jaabil 1542i,
tu kulkinsik maxoob ken u beet u batabiloobe kaa tu toxaj kaajoob
bey encomiendae. Ah Nacuc Peech, ti u Kaylajil Chak-Xulub-Chene,
bey u kaajsik le baax ucho:
1542 jaaboobe leti u jaabil leti u jaabil ku tu kulkiinsaj u jalaachil
sak winikoob Ichcanzihoo,... Tih,... Le tun ti u jaabil kaaj kuch
yetel kaaj ook ichiloon bool patanil, tiaal kaa ojeltaake, lela leti u
yoxten taalikoob wey t-luumil tak kaa tu kulkiinsaj u jalaachiloobe,
koox aalike, tu kaajkuunsoob..., kaalikil 13 Kan u jool jaabil, bey jeex
k-xook ich maaye.

Le kaa tu yilaj maayaob tan u bin tanil kastlanoobe, tu muchubaob

tiaal u tojolchintikoob, yaabach maaya kabtuunoob joolbesaan tumeen
Chachi Cocome tu bakoob u paach Jo. Kastlanoobe tu yaktantoob
le baatela kaa tu yalkabaansaj maayaobe kaaj kiitpajoob, baale yaab
ti le bataboob kajaanoob tu bakpach Jo yetel u jalaach winikiloob
Hocab, Motul yetel Dzidzantne, peetsoob tumeen kastlanoob.
Montejo, paliltsile, tu laj toxaj baataboob ti encomenderoobe, kaa kaj
u liksikuba tiaal u mektantik xan u chumuk yetel u laakin le peten
layli tu juunal ku joolbesik u kuxtaloobo.
Tulakal le nukuch baataboob kajaanoob tu chumuk yetel tu
laakin u tumben noj Kaajil Mridae, leepel yoloob ma u chaak u
palitsiltaaloob. Montejo, el Mozoe, like kaa bin yokol Sotuta, tumeen
jach tu mistaje, Nachi Cocome tu chimpoltaj u patal yanal u taan
sak winik. Ku tsookole kaaj bin yokol Sotuta, jumpel u noj kaajil
maayaob, kaalikil Montejo, el Sobrinoe, tak u baate yetel u kajnaliloob
xaman lakin, beyo tu winalil mayo tu jaabil 1543e beeychaj u kulkiinsik
yokol u uchben Kaajil Chauac-h, u tumben Kaajil Valladolid. Tu
Los mayas yucatecos

45

toxaj u batabiloob t encomenderoob, baale kaalikil tan u beetik le

jeela u batabiloob Sac, Tihosuco, Popol, Ekbalam yetel Chancenote,
tan u pek-oltik u likiloob u baatetoob. Yum joolpoop Francisco
Lpez de Cieza, tu baalamtaj maayaobe ka tu chukaj u joolpoopiloobe
kaa tu tupaj le baatelila.
Ma jach nojbaal uchik u yantaj beetaabik u noj Kaajil Valladolid
yokol u kaajil Chauac-h, kex tumeen naats yanil ti u jol kaknab
Conili, tumeen loolob kojaanil le kuchilo. Beyo tu jaabil 1544e le
sak winikoobo tu jetsaj u manoob kajtal tu Kaajil Sac. Tiaal le jaab
jeelo, jach chen u mektanluumiloob Chetumal yetel Dzuluinicoob,
le mayej jeela kubeentaab ti Gaspar Pacheco yetel Melchor Pacheco, u
paalil. Baax tu beetaj le kaatul makooba u petsik le kaajoob yetel yayaj
x-ma tsayajtsil, seten yayaj loobil yetel u yolil chejsajil, tak kaaj xuup u
yol kaaje kaa tu kamaj sak winikoob ichiloob. Sukuuntsil Pachecoobe
kuchoob tak Golfo Dulce, Verapaz, baale tumeen tu liksaj u taan yum
aj kiin dominicoobe, yanchaj u kaaj jokoloob. Layli ti le jaab jee
1544o, Melchor Pachecoe tu beetaj naats ti u kaknabil Bacalar, u kaajil
Salamanca, ku tsookole tu laj toxaj u kaajiloob ti sak winik. Ku tsookol
u man yayaj jaaboobe, bey tsk kssj kuch tu kiinil u peetsel maayaobe.
Baale, tu kiinil 5 cimi 19 xul, min uchak u naataal bey u kiinil
u kimil kastlan winik yetel u xuulul u peetsel maaya kaaje yetel
ku ketel yetel 9 ti noviembre ti u jaabil 1546e lik maayaob yetel
jumpel noj baatelil tu mektantaj tulakal u laakin yetel u noojol
u petenil Yucatn. U tiaal le jeela takpaj u batabiloob Sac, Popol,
Tihosuco, Sotuta, Chancenote, Chetumal yetel Chauac-h.
Yaabach baaloob beet u likil maayaob u baatetoob sak winik, baale
muy u jach noj baalile, tumeen mixbikin tu oksaj-oltaj u palitsiltaal
tumeen kastlan. U bool patan yetel u meyaj x-maa boolile nuumsaj jach
maatan u lubul utsil tiob yetel tsook u kaanaloob ti u loobiltaaloob
tumeen encomenderos. Baale yanchaj xan baal u yilaa u yuubikuba
muukaanil maayaob tiaal baate, ma seten uch u kuxtatikoob kaaj
baatenaj yetel kastlanoob kaalikil tan u tsakubaob u petsoob le
luuma. U muchmajilubaob tu paach u yumtsiloobe leti tochtik u
yoloob tiaal ma u chimpoltikoob kastlan. Le yaaltambala joolbesaab
tumeen aj kiinoob maxoob ku yilikoob bix u bin u tseelel u ajawiloob
wa u taanoob yokol u kaajaloob tumeen le sak winikoobo. Chilam
Balame tu yaalajuba u paalil Jajal kuj kaaj lik baate.
46 Historia

Ichil u kajlayil Chak-Xulub-Chen, Ah Nakuk Peche, tu tsiibtaj

baaxoob beet u likiloob baate, bix u kaaba maxoob joolbesej yetel
tuux u taaloob.
Tiaal kaa ojeltaake, 1546 jaaboob u jaabil kaaj uch le pulyaajo.
Chuypaj le luumo. Ku man kampel winal tsookok u bolon kiinil
noviembre kuch jets-olal. Tu bolon kiiniloob noviembre ti u jaabil
1546. Tiaal kaa ojeltaake, kampel winal man tan yaaltambal. Le
kaaj sije, tiaal kaa ojeltaake, tsookili u man junjaab xiik u yalkab
winikoob ku tsookol u muchkubaob kaatene yetel kaaj luboob
ti bool patanil, leti beet u sijil yaantambail. Le aj pulyaajoobo
chikin u taalbaloob kaaj taal u tusik winikoob yetel u yaalikoob
kaa likik mak baate, tiaal ka ojeltaak. Aj puyaaj Canul yetel Ah
Caamal, taaloob chikine kaa tu kiinsoob juntul mak ma weyilee
yetel kaatyul u paalal mak ma weyile, Mena u kaa kaabaob, baale
kiinsaaboob Temax. Xumpajtaanoob. Tu jeel kiine, taaloob tooj yol
tulakal le baataboob maaj weyiloob tak Zaco. Le kaaj likoob baate
yeteloobe, tiaal kaa ojeltaake, tu kiinsoob tun le aj pulyaaj Caamal
tu Kaajil Tepakano. Ah Pakame, tu kiinsaj Surujano paachjil ti Nict. Tu
yoklal u yet kaajaloobe, jumpel akabe kiinsaab juntul mak ma
weyilee, u kaboob yetel u yookoobe nuumtakoob. Jumpel akab
tune koj u kiinil yaaltambal tu yokol tulakal le mektanluuma.

Le yaaltambalo lik tu noj kaajil Valladolid, u nojn luumil kaach Zac,

baale jach ich yayajloobil uchik. Le sak winikoob laapoobo, beeyxan
kooleloob yetel mejen paalal, tatakkaxtaaboob ti katabcheobe tiaal
chimbiloob yetel julubte wa kaktaaboob tuux ku tokaal pom, wa
joksaab u puksiikaloobe kaa kimoob. Ku tsookole tiaal u yilaal
tsook u petskoob le kastlanoobo, maayaobe ku tuxtik u kab wa u
xoxotal u winklal sak winikoob taxtanxel Kaajil tiaal u payabtikoob
likil baate. U jalaachiloob u noj kaajil Valladolide bey u kaajsikoob le
maxoob kim tu jaabil 1579o:
Tu jaabil 1546e, tu winalil noviembre, leti kaaj lik u kajnaliloob
le luum baate tu tan Corona Realo yetel tu kiinsajoob waxaklajun
kastlanoob kiitpajaanoob ichil u kaajaloobo, tu xul le kaaja, tu tsajoob
yetel copal kaatul u paalal Magdalena de Cabrera tu Kaajil Chemax,
(...) juntul ti letiobe kuxaan kaa tu tsajoob, ti u lak kastlanoobo
tu beey seten yayaj loobil, kuxaanoob tan u joksikoob u puksiikal,
ku tsookole tu kiinsoob xan manjaan ti seiscientos palitsil maayaob.

Los mayas yucatecos

47

U chaakuuxil maayoob tu yoklal petsaaniloob tumeen kastlanoobe

tu beetaj ma chen u kiinsaaloobi. Tu loobitaj yetel tu chejsaj tulakal
baalche yetel paakaloob taasaab kaach tumeen sak winikoob tak tu
luumil Europa. Mix tak le maayaob palitsiltaanopb wa ku meyajoob
kaach tu yotoch sak winikoob tu jechoob le loobila, tumeen tukultabe
letiobe tu sutaj u paachoob ti u kaajaloob, u miatsiloob yetel ti u
Yumtsiloob. Tak u muchjaalachil Valladolid ku kaajsik tu jaabil 1579
tulakaloob likoob baate, minaan jumpel kaaj tu bakpach u noj
Kaajil Zac kaa patak ich jets-olal, tuux tu beetajoob jach tajan yayaj
loobil ti kastlanoob, ti u encomenderos, yetel xan ti tulakal max tak
tu beeloob, wa chen tan u man kaach ichil u kaajaloob; beey xan ti u yet
maayailoob, wa tu yojeltoob tsook u bin tu yotoch juntul kastlane, chen
tu yoklal lelo maatan u chaakoob u kuxtal ich jets-olal, kex tumeen wa
u paalaloob; beeyxan tu beetaj yetel wakaxoob yetel jee baalak yaan u
book kastlan winik tie.
U yaaltambalil u tokbesikuba maayaob yanal u peechak sak
winike kampel winal xanchaji, ichil le kiinoob jeelo, sak winikoobe
tu x-chukaljubaob tiaal u yilikoob u seb xuulul. Tak tu winalil marzo
ti u jaabil 1547 kaaj beychaj u jetskuunsikoob u tsook jumpel ti le
kaajoob likaanoob baatelo. Le bataboob yetel aj kiinoob joolbesiko,
kiinsaaboob wa tokaboob, ichuloobe ti yaan Chilam Balamoobi. Le
kaaj toonsaaboobe, yaabach maayaobe kiitpajoob wa putsoob tak
tu luumiloob noojol, kaaj patoob kajtal yetel Itz tu luumil Petn wa
ichil u kaajiloob u luumil Dzuluinikoob.
Ichil u tsook chumuk siglo XVI yetel tu yax jaabiloob u lak
jootubaak jaaboobo, tu mektanluumil Dzuluinikoob joolbesaan
tumeen u kaajil Tip, tu muchuba maayaob tiaal ma u chakoob u
peetseloob tumeen kastlan. Kex tumeen u taanile tu jaabil 1544 kaaj
tonkuunsaab tumeen j-Pachecoob, baale u jaajile mixbikin beychaj u
petsikoob le mektanluuma. Le kaajoobo jach nach yanikoob ti u
noj kaajil Salamanca de Bacalar. Chen jumpel u chikule, u kaajil Tipe
t yaan ti jumpel chan chakan yaan tu chin u maaya witsiloob Belice,
nach kex 200 killmetros ti Bacalar. Tiaal kaa beyak u kuchul make
ku bisik yaabach kiin tuux kaabet u yalkabtik mak yetel cheemil ja
ichil kaknab, akaan ja, alkab ja wa u ximbal ichil nukuch kaaxoob.
Yanal u kiinam uuchik u likil maayaob baate tu kiinil 5 cimi 9
xuul, tu kajbal u jaabil 1547, le xan le kajaanoob Chanlacano likoob
48 Historia

tu tan Martn Rodrigueze, u encomederoe kaa tu kiinsoob. Le kastlanoob

yaanoob Salamancao ma tsayoob u machoob le aj kiinsaj winikoobo.
Montejo, el Sobrino kaa tu yojeltaj baax tsook u yuchule tu tuxtaj
Juan de Aguilar tiaal petsik le baatelila. Jok yetel cheemil ja tu kaajil
Bacalare kaa tu hcaktaj noj akaan ja yetel tu jalaktaj Chetumal tak
kuchik akaan ja Progreso, tu yaan Chanlacan. Baale ma baatenaj kaaj
kuchi, baax tu beetaje u tsak siibaloob ti maayaob yettel tu sutaj
u yatan u batabiloob, max okoltaab tumeen kastlanoob ti kiiniloob
taalik Pachecoob tu jaabil 1544, yetel lelo tu jetsaj u yol mayaobe
kaaj kaj u kubik u paatanoob x-ma kuuxilil.
Ku man wa jaypel jaaboob, tak 1567-1568e, u maayailoob
Chetumale, le yanoob tu mektnluumil Dzuluinicoob yetel le putsoob
tu bakpaach Salamanca Bacalaro, likoob baate tiaal u kaa chaakoob u
chumuk luumil u petenil Yucatn. Lela wojchaj jumpel kiin kaaj kuch
wa jayjaats maayaob tu kaajiloob u bakpaach yetel tak Salamancae kaa
tu bisoob le maayaob ku meyajtikoob kastlanoobo, tu kiinsoob max
ru naktantoob, tu yoklajoib yetel tu tokoob le najoobo. Le jeela
tu beetaj u pek yol kastlanoob tumeen tu tukultajoob yaan u xuulul
u bootaal patan tiob, yaan u patal minaan maayaob meyajtikoob,
yetel min bey kun xotol u taasaal baaloob tak Puerto Caballos yetel
Guatemala kombilo.
Yetel le baaloob beya, tu jaabil 1568e, Juan de Garzn, teniente ti
u jalaachil Salamancae, jok u biimbal Jo tiaal u molik taakin, u kaxtik
baaloob janabeen yetel u taasik kastlanoob yetel maayaob tsook u
kubik u yoloob, tiaal ka u petsoob le maayaob likaanoob baatelo.
Chen pelak u suute, tu liksuba tiaal u bin kaaten tu yokoloob.
Yaxe, jok tu kaajil Bacalar yetel junchan much kabtuunoob u
kajnaliloob le kaaja, lakintaanoob tumeen juntul franciscano beeyxan
tumeen wa jaytul maayaob uts u biskubaob. Binoob min tak 80 wa 90
leguas chikine, min tak tu luumil Cehache, tuux tu naktantubaob
yetel maayaobe kaa tu tokoob yaabach u analteiloob uchben
baaloob yetel tu jutaj u Yumtsiloob. Tu lapoob ma ojeltaan jaytul
maayaobi, ku tsookol u beetikoob u yokjae kaa tu bisoob kajtal naats
ti Bacalar. Tu chukoob xan juntul Chilame kaa tu tuxtoob tu tan u
obispoil Jo.
Tu kaaten kaaj ookoobe, Garzn yetel u kabtuunoobe jok u
biimbaloob tak tu luumiloob Dzuluinicoob, ka kulchajoob tu kaajil
Los mayas yucatecos

49

Tip tiaal u pekoob. Teej kaaj jeela tu kaxtajoob yetel tu juujutoob

yaabach yumtsiloob, tu tokoob uchben analteob yetel tu lapoob
yaabach maayaob. Jup u biimbaloob noojol tak kuchikoob tu luumil
manche-chol. Ti le pektsila suunajoob tu winalil diciembre ti u jaabil
1568, le maayaob laapoobo, ku tsookol u beetaal u yokjaobe,
bisaaboob kajtal yetel le tsook u kubik yoloob ti kastlanoobo.
Le kajik u joolbesik Juan de Garzn u bin u pets maayaobo,
tu beetaj u bin yaabach encomenderoob u binoob kajtal tu noj kaajil
Valladolid. Lela tu beetaj u likil u kaajil Tip yetel u sutpachkaajiloob
baate tu jaabil 1608. Kastlanoobe tu bakoob u paach maayaob tu
petluumil Dzuluinicoobe kaa tu beetaj u xuulul u likiloob baate.
Baale, tu jaabil 1906, ku man junjaabe, kuch u taanil tu kaajil
Salamancae, u kajnaliloob Campeche, maa uch peetsekoobe,
tan bin u pek-oltikoob u kaa likiloob baate tiaal jueves Santo ti
le jaabo. Kex ku tsookol tu yojeltaj kastlanoob ma jaaje, u mul
jalaachiloobe tu tuxtoob jumpel tsib ti Carlos de Luna y Arellano, u
noj jalaachil Yucatn, tiaal u katkoob tsoonoob yetel xan ku katik
ti le encoenderoob kajaanoob Valladolido, ka suunakoob antaj tiaal u
ketoob le baatelo.
Tiaal u yax lajun jaaboob siglo XVII, tsook u jach yaabtal u beetik
maayaob u taanil bix u meyaj u jalaachiloob Bacalar, tu yoklal le jeela
le encomenderoob bijaanoob tanxelilo, joop u yilikoob baax ken u
beetoob. Tu jaabil 1615, Juan Snchez de Aguilar, bin tukaaten u tsuba
u pets maayaob tak tu jalik u alkab jail Belice, baax xanchaj tak tu
jaabil 1622 leti beetik yanchaj u beetaal u kaajiloob Petentzub yetel
Zaczuz, yettel xan tu beetaj u kaa peetsel u maayailoob Tip, tumeen
le kaa tu tsajubaob likil baate tu jaabil 1608e, laj kiitpajoob.
Tu jaabil 1636e le maayaob kajaanoob tu bakpach Salamancao kaj
u putsuloob tiaal u binoon noojol, kaa yaal u man oxpel jaabe
tsook u jach tajan yaabtal makoob ku putsuloob. U kajnaliloob
Dzuluinicoob kaalikil u putsuloobe, ku bin u jutikoob tulakal le
imgenes religiosas cristianaobo yetel ku tokikoob najoob yetel
kujnajoob. Beytun kajik u likil maayaob u tokbesubaob yanal u
kab kastlanoob, joolbesaanoob tumeen u kaajil Tip. Le pektsilooba
tsookili u kuchl Joe, baale kuch tak u jaabil 1641 kaaj tu chaaj
tu kab marqus de Santo Floro, u noj jalaachil Yucatn u xuulsik ti le
yaaltambail x-ma baatelilo.
50 Historia

Marqus de Santo Floroe antaab tumeenoob fray Bartolom de

Fuensalida, fray Juan de Estrada, fray Bartolom de Becerril yetel fray
Martn Tejero, tiaal u jetsik u yol maayaob. Tu chi yum j-kiinoobe
marqus de Santo Floroe tu beetaj u kuchul u taanil ti maayaobe wa
bin ku yaalikoob maalobil u kaa suutoob kajtal tuux yax bisaaboobe
ku laj saatsaal bin tulakal kaas tsook u beetikoob. Tu yaalaj xane
yaan u tselik tulakal paax yaantiob yetel kastlanoob, yaan u tselik
tulakal patan ku bootik maayaob ti u encomendero yetel maatan u kaa
bootikoob ichil joopel jaab.
Yetel le kubentaanoob jeela, jokoob Jo tu kiinil 24 ti abril
ti u jaabil 1641 tiaal u biimbaloob tak Salamanca de Bacalar. Le
kaaj kuchoobe, le aj kiinoobo tu tiitubaob tiaal u bin u jets u
yol maayaob. Tejeroe pat Salamanca, Becerrile bin tu kajiloob
jal ja. Fuesalida yetel Estradae jok u biimbaloob Tip tuux ku
joolbesaal le likbalo, baale ma beychaj u kuchloobi. Maayaobe
tu tuxtoob taan tiobe ma u katoob u yuulabtoob yetel kiimak
olali. Ku tsookole xumpjtaaboob chen bej tumeen le maxoob
bisikoob kaacho, laapoob tu kaajil Hubeln, ku tsookole kaa
tojolchintaaboobe kaaj suunajoob tu kaajil Salamanca. Maaj beychaj
u jetsik u yol maayaobi. Letiobe layli likaanoob baatele. Tu tsib
Historia de Yucatn, Diego Lpez de Cogolludoe tu tsibtaj: kaa tun
taal junjaats maayaob likaanoob baate, letiobe... u jalaachil u kaajil
Holpatn, u paalal yetel u lak waktuul maayaob pujaanoob, chowak
o tsootsel u pooloob, bey jeex u manoob weye, u kuchmaj u puum
yetel u juluboob, (...) U kaaba le bataba Pedro Noh, tu taasaj jumpit
janal, ichile ti ku taasik juntul teel wa u kaaxil le luuma u beetmaj u
x-chanchamil. Baale u tiaal in paalale, le kaaxa min maa yetel uts ku
taasikoobi, beytun tan le baatelil yetel letiobe ku yeesikoob ma u
katoob jetseli.
Ku kuchul Salamancae, fray Juan de Estradae suunaj Jo yetel jumpil
u pikiljuun Fuensalida ku tuxtik ti marqus de Santo Floro. Yetele ku
katik kaa peetsek maayaob yetel yaaltambail, yetel tsoon, tumeen
ma tu yeesikoob wa uchak u jstesloob chen taanil, mix chen tu taan
yolajoob. Santo Floroe ma tu tuxtaj kabtuunoob petsik maayaobi,
baax tu beete u kaa tuxtik Fuensalida Bacalar u pat u jeel taan. Ma
xanchaje kaaj kim Estrada, beyo Fuensalidae yanchaj u suyut Jo
tumeen jach kojaanchaji.
Los mayas yucatecos

51

Kaalikile, Becerrile bin teej kaajoob yaan tu sutpach Bacalar u yokes

tu pool maayaob ka bisaak tak tu luumil u lakoob likaanoob baatelo,
baale letiobe ma tu kiboobi tumeen aalaantiob yaan u kinsaaloob
wa ku binoob baale beeyxan wa ku bisikoob jee maxak aj kiinile.
Jee bixake, le aj kiin franciscanoa tu ximbaltaj tulakal u jal lakin
kaknab tu tojl noojol, tak kuchik oli tu xul u petenil Yucatn. Teelo,
yetel wa jaytul maayaobe tu beetoob u kaajil Zoit yetel Cehak.
Baale tu naktantuba xan yetel wa jaytul masewaloob maatan u
baaleloob, bey jeex u yaalik Lpez de Cogolludoe, u taanoobe... jelaan
ti maayataan, max tu tseektoob yetel tu kaansaj u taan jajalyuum
tiob. Letiobe ku tanikoob manche-chol.
Fray Martn Tejero max pat tu kaajil Salamancae, tu beetaj u jetstal
maayaob likaanoob baate tu kaajil Manne kaa tu bisoob kajtal ti
jumpel chan petenluum u kaaba Zul. Teelo tu tsaj u yokja wa
jaytul paalal yetel tu kamteestaj wa jaytul mak. Ku man wa jaypel
winale, tulakal le meyaja laj jobi, tumeen taal jumpel chak ikale
kaa tu kaa kiitbesaj maayaob. Ku yilikoob beya, fray Tejero yetel Lucas
de San Miguele, bin u beet u suutoob kaachi, baale laapoob tumeen
corsarios holandeses, maxoob tu yokoltoob u kaajil Zoit yetel Cehak.
Ku tsookol u jaabil 1641e, chen jumpit baax beychaj u beetik
franciscanoob, tumeen ku man junjaabe, kuch tak teej mektanluumooba
juntul pirata Diego Lucifer de los Reyes, pataan u kaaba bey el Mulatoe, kaa
tu tsok jobaj baax ku beetik kastlanoob Salamanca, tumeen yetel biniit
makoob le maka tu lapaj yaabach maayaob Bacalar tak Golfo Dulcee
kaa tu bisoob ti jumpel u chan petenluumil Honduras. Teelo tu paaj u
sujuyil kooleloob wa tu loobitaj yoloob, kaalikil le j-xiiboobo ku tsakoob
u yutskiinsoob wa u poob u cheemil jaob. Tu tsooke, tu winalil noviembre
tu jaabil 1642e, le pirataobo ookoob ookol tak tu kaajil Salamanca,
ookolnajoob ti chen naj yetel kujnaj. Tu jaabil 1648e, kaa okoltaab
Salamanca tumeen pirata Abraham, baax beet u xumpajtaale kaaj bin
kastlanoob kajtal Pach, tu bejil Valladolid. Bey tsookik ti u mektantaal
u luumil maayaob Chetumal tumeen sak winikoobi, yetel xan u kaajil
Dzuluinicoob, yetel le jeela kaa jeepaj u bejil tiaal u taal britanicoob u
mektantoob Belice.

52 Historia

U maayayloob kaanal kax

Los mayas yucatecos

53

54 Historia

U maayayloob kaanal kax

Tiaal u jaabil 1544, kastlanoobe ku tukultikoobe tsook u petsikoob
tulakal maayaob. Tsook u beetikoob kampel kaajoob, tu kulkiinsaj u
jalaachiloob yetel tu tooxoob kaajoob ti encomenderoob. Junjaatse
jaaj u taanoob. Baale, ku man yaabach jaaboobe tsook u jetsik u
kuxtaloob weye kaa tun kanlaj mektantikoob le luuma. Baale, oli
chen tu kaajiloob xaman lakin yanoob. Baale tu luumiloob el Petn,
Puuk yetel Laguna de Trminos yetel u jal lakin u petenil Yucatn
chen u kaaba u mektanmajoob, u jaajile ma. Tee junjaats nojoch
luum jeela yaan nukuch kax tsaab u kaaba tumeen kastlanoon bey
Las Montaas.
Fray Diego de Landae bey tu yaalaj bix tu yilajik u yanil kastlanoob tee
junxot luuma: Le tool wits ku kaabatik Puuko u bujmaj u luumil
Yucatn kaajaats, beytuno, le junxot ku patal tu tojil u chumuk
kiin tak Lacandn yetel Taizo, ma kajkuuntaani tumeen minaan
jai, minaan wa maatan u kaxal chak. U lak junxot yaan xamano
kajkuunsaan. Baale Landae ma maalob baax ku yaalaiki, tumeen
Las Montaase, kajkuunsaan tumeen u maayailoob Yucatn. Junjaatse
kajaanoob Cehache, tuux binob kajtal tak tu kiinil kaaj lub Mayapn
tu jaabil 1450.
Yaanal xan le maayaob kajaanoob tu xaman lakin u petenil Yucatn,
maxoob binoob tee tu jaabiloob 1569 tu yoklal u muchkuunsaaloob
kajtal yetel tu yoklal kojaaniloob seten chaob tuux kajaanoob
kaach ku kaabatik la Pimienta, tumeen chen leti le che bey yaan kaach
teej kuchilo. Le maayaob jeela tu meyajtaj u kuxtaloob tu bakpach
jumpel kaaj u kaaba Pimienta, leti beetik tu kajbal siglo XVII, u
paalaloob yetel le putsoobe tu beetoob le machkabala.
U kajnaliloob Pimientae jach u kubmaj u yoloob ti Kujilaankil,
leti beetik u Aj Kiinoobe u muchmajoob u kajnaliloob. Tiaal u kajbal
siglo XVII Pimientae jach kaj-olaaan ichil maayaob, tumeen yaabach
u maayayloob xaman lakine mantats ku binoob kujilaankili yetel
Los mayas yucatecos

55

xan ku konikoob yetel manikoob baaloob ypeetel u kajnaliloobo.

Ku kexikoob taab jachbil piits yetel maskaboob tu yoklal pimienta
yetel lokok. Lopez de Cogolludoe bey tu taan tu yoklal, le baalooba:
Ma najmal u jaakal u yol mak, le ken a wilaa bix u yuchule,
tumeen la maayaob weye ku taanoob yetel u kajnaliloob u lak
kaajo, suukaan u bisiko maskab, bat, taab yetel u lak baaloob
minaan tiob waye, yetel ku bisikoob lokok, chen ku molikoob ich
kax. Jach maalob u yilikoob tumeen jach ma nachi, yetel tumeen le
maayasob waye jach uts tu taan u binoob tak chen tsu kax.

Le maayaob kajaan teej Montaao suukaan chowak u pooloob

ku kuchul tak tu tonoob yetel mantats u kuchmaj u puun yetel
u julubil ku manoob. Ku tokikoob yaax pukiim (pimienta), pom
yetel u lokokil kaxil kaab, baax jach tajan yaan ichil u kaaxoob.
Lajal semana santaeku binoob tu mejen kajtaliloob xaman lakine ku
kexikoob yetel bat, maskab, kuup yetel taab. Tu tsok chumuk
siglo XVIe, le kuchil kaj-oltaan bey Las Montaaso, ti ku laj bin u
taakuba maayaob ku putsuloob ti u bool patanoobi, ti u meyajtik
tsuuloob x-maa boolil yetel ti u tooxoloob bey baal manbeene.
Yaan wa jaytul ku putsulee ku bin tu juunal, yaane yetel tulakal u
kuchkabal yetel yaab u tenele junlib biniit makoob ku binoob ku
putsuloob ti u loobitasall u kuxtaloob tumeen sak winik.
Francisco de Crdenas Valencia tu tsib ku kaabatik Relacin historial
eclesistica de la provincia de Yucatn de la Nueva Espaa, tu beetaj tu jaabil
1639, bey u taan tu yoklala:
Tsook u jach ilaal le kiin u kat putsul juntul maaya cih kaaxe
leti yetel y yatane, chen ku kuchik baax nojbaal u tiaal yetel u
nuukulil u yutoche, yetel lelo ku tsakoob naatbil jach junkiliboob
yetel jumpuli maatan u tililoob wa ku chan beetaal u puujuloob,
beytun jach tajan otsiloobo, jach chen tu yoklal jumpit baale ka
lubsik yoloob wa ka u mukyajtoobe, jumpakili ku sutik u paach
u binoob kax. U jaajil le jeela tsookili u yeesikoob le kaaj joop u
putsuloob uch tu paach jaabil 1639 kaa joop u beetaal u bootikoob
tostn yetel patane, tuux t-ilaj maayaob jach tajan lubaan u yoloob,
jach tu jaajil kin waalike min wa kaa chan xanak u lak u beetaal u
bootikoob, yaan kaach u sutik u paach u binoob kax.

56 Historia

Chen jumpel u chikule, tu jaabil 1630e, tee Las Montaaso yaan

oli 20,000 mayaobi, tu jaabiloob 1642-1643e oli 10,000. Ma yanal u
taan kastlanoob yaanoobi, yetel tu kaa chaajjootob u kiliichkuuntik
u Yumtsiloob. Tu tan u paakat europeose, letiob ah pat diosoob ku
tsookole tan u yeesik kaakas bej ti le maayaob yanoob teej xaman
lakin luumilo.
Le maayaob yanoob teej xaman lakino, ku binoob teej Las
Montaaso tiaal u tsoonoobo yetel tiaal taasoob kaxil lokok tiaal u
bootikoob patan ti le ah xot taan max tsaan moliko; baale ku yaalik
aj kiinoob, jalaachoob yetel encomenderoobe, le ken xiikoobe jach
tsaaj yaan u jupuloob u taakaan kiliichkuuns u yumtsiloob. Tu tsib
Informe contra idolorum cultores, Snchez de Agyuilare ku yaalik beya:
Tumeen tu beelil u bin u tsonoob kitam, chiik yetel kej, yetel tu
beelil u binoob u kaxtoob lokok yetel kaxil kaab tu tsu kaaxe, jach
suukaan u seen xantaloobi ku tsookole maatech u taaloob tseekil,
yetele ku kaajsik u uchben Yumtsiloob, beytun jach yaab bak ku
taasikoobo, ku sikoob ti u jalaachuloob tiaal u beetikoob bey maatan
u yilikoob baax ku yuchule.

Wa bey jeex u yaalik u obispoil Yucatn Juan Alonso Ocn ti jumpel

liljuun tu tuxtaj ti Ajaw tu jaabil 1643e:
Beytun le lokok chen j-kaxil yetel jach kaabet u binoob u kaxtoobo
yetel jach kaabet u taasikoobo, yaabach winaloob maatech u taal le
maayaob tu kiimbesajil misa yetel tseekilo, lela jach ku beetik u kaa
binoob u kiliichkuuns u yumtsiloob; yaaxe tumeen jach noj kaabet u
binoob u kaxtoob tak yokol kaakaal leguas tak teej Las Montaaso, tuux
kajaan seten yaabach maayaob wa sijnaloob teelo wachen putsoob ti le
luumooba; u kaapele, le ken u yiloob minaan mixmak kaalantikoobe,
teej kaaxo ku juploob u kiliichkuuns u yumtsiloob.

Tiaal bankimilil, yaxkin, sakil yetel wiijil jach yaj uchik u

mukyajtaal teej junjaats luum mektantaan tumeen kastlanoo,
yaabach maayaobe ku binoob noojol luumiloob tiaal u kaxtoob u
yich kax xiw janabeen yetel baalcheob. Ajch ku xantal bijaanoob,
beytuno kaalikil u liksikuba kastlanoob tiaal u bin u sutoobe, letiobe
ku kubik u kuxtaloob tiaal u kiliichkuunsik u uchben yumtsiloob
yetel u beetik u sujuy tiichiloob..
Los mayas yucatecos

57

Tiaal u taal u tsookbal siglo XVIe, la kastlanoobo ku tukultikoobe

tsook u talamtal u yanil Las Montaas, tumeen tak tu chumuk le sigloa
maa xuuluk u pustul maayaobee ku binoib kajtal teelo, beytunoob
yaabach maayaob kex okjaanajaanoobe, ku pustuloobe... ku bin u
kiliichkuuns u uchben yumtsiloob, ku tsookole, u kajtaloob tu tsel
Itzaobe ku waltikoob ti keban. Chen jaalil kaa tu beetaj u jalaachil
Diego Fernndez de Velasco (1586-1694) kaaj lik kastlanoob u yil baax
ken u beet yetel aj tepcheob. Yaxe u tiaal kastlanoobe chen jaalil
yetel yaaltambal uchak u beetikoob u jetsel u yol maayaobe, baale
franciscanoobe ma tu ketoobi tumeen ku yalikoobe baax kaabet u
beetaale u beetaal tumben kaajoob tiaal u kaansaaloob u kaj-olt
dios. Kex tumeen maa jan keet u bin petsbil maayaob yetel baatelilee,
ichil u jaabiloob 1602 yetel 1604 jok kaa jaats kastlanoob beetik u
suut aj tepche maayaob yetel u kaa tooxoloob ti encomederoob.
Jumpel joolbesaab tumeen Ambrosio de Arguelloe, jok tu jol ja
Ro Lagartose kaaj bin ich kaknab tiaal u petsik tepcheob tak Baha
de la Ascencin; baale le kaaj tsel Cabo Catoche tu naktantuba yetel
pirataob Inglesoob, max yetel baatenajoob junsutuk tu beetoob u
bulul le cheemo kaa laap le kastlanoobo. Ku man oxpel winale,
ku yaalik Lpez Cogolludo, suunajoob otsiloob yetel okoltaanoob.
U lak junmuch kabtuunoobo jokoob Campeche tu winalil mayo
ti 1604 tiaal u binoob noojol yetel lakin noojol tak Tixcheel, tu chiikin
Laguna de Trminos. Joolbesaan tumeen igo de Sugasti. Maayli penak
u biimbale fray Juan de Santa Mara max ti kubeentaan u conventoil
le kuchila, maatan u ketik, tumeen ku tukultik leti yetel u lak
franciscanoobe, ma najmal u bin petsbil tepcheob yetel tsoonoob wa
u tooxoloob ti encomenderoobi, chen baax unaj u beetaale u bisaaloob
kajtal tuux yaan j-kiinoob tiaal u kanikoob u taan yum cristo.
Ku tukultaale maayli penak Sugasti u liksuba yetel u kabtuunoob
u pets tepcheobe, Santa Marae tsookoli u taan yetel le maayaob
yanoob tee Las Montaaso. Beytuno tu tanikuunsaj u tuxtik jumpel
pikiljuun ti tulakal in paalal kajaan ichil u kaxiloob noojol tu tojil
u kaajil Ahyza (Tayasal), baax yetel ku yaalik tiob ma u chaakoob u
laapal wa u chichnak-kuunsaal tumeen mix juntul kastlan. Bey ma
u yojel wa tsook u tuxtaal le tsibaa, Sugasti lakintaan tumeen
fray Gregorio Gonzlez yetel tumeen fray Rodrigo Tinoco, kaaj
ookoob tak ichil u kaanal kaxiloob Tixchel. Tu kiinil 26 ti mayoe
58 Historia

kuchoob tak Nacaukumil, le aj kiinoobo tu yaalajoob misa, yaabach

maayaob tu kantaj u keebanoob yetel tseel u siipiloob tu yoklal u
kiliichkuunsikoob u yumtsiloob, yaabe tu sutajuba cristianoil, baale
maaj tsaab u yokjaob tumeen le franciscanoobo. Chen wa jaytul
paala tsaab u yokjaob yetel tak kaajaats makoob tsooksaab u beel.
Maayaobe tu yaalajoob jee u chimpoltikoob Corona espaolae yetel
tu paykunsaj u jalaachoob.
Tu kiinil 30 ti mayoe Sugasti yetel u kabtuunoobe lukoob
Nacaukumile kaa tu chaktoob witsoob yetel chakluukoob, tak
kuchikoob Auatayn. Teej kuchila tu naktantaj yaabach maaye
tepcheob, maxoob tu kantaj u chimpoltikoob Ajaw, tu xulaj u
kiliichkuunsajoob yetel tu paykunsaj u jalachiloob. Franciscanoobo
tu beetaj u kantik u keeban manjaan ti jootukaal maayaob, tu
tsajoob u yokja junlajun paalal yetel tu tsooksoob u beel kanjaats
mak. Ku tsookole tu beetoob jumpel xaanil kujnaj, tu tsajoob u
kolomil yetel u lak baaloob. Leti ku beetikoob kaa tu yojeltoob
le u pikiljuun fray Juan de Santa Marae tsook u kaamal tumeen
maayaob, leti beetik yaabe tsook u putsuloob chen kax. Tu yoklal
le jeela Sugastie tu tukultaj unaj u xulik baax ku beetik, le oklal suunaj
Campeche. Tiaal otoo kaaj suunaj aj kiinoob tuu lukoob.
U pikiljuun Santa Marae tu beetaj u taabal u tsikbalil max najmal
u beet u suut aj tepcheob tak tuux putsoobo. Baale u jaajil baax ku
tutukchiitaale, bix unaj u beetaal u suut aj tepcheob tiaal u beetaal u
suutoob u chimpoltoob u jaajil kiliichkunaj. Carlos de Luna y Arellano
u noj jalachil Yucatne, jelaa bix tu jetsajil tu winalil agosto tu jaabil
1604, ti le bix ku patik kaach Diego Fernandez de Velascoe: letie tu
jetsaj kaa beetaak yetel u tseektaal u taan jajalkuj.
Le u keexel bix kun beetbil le pektsila tsaab u yojelt le maayaob ku
taaloob tee tuux ook kaach Sugasti, tu kiinil 17 ti septiembre ti u jaabil
1604, le kiin kaa tu kaam junjaats maayaob tumeen Luna y Arellano.
Letiobe tu yaalajoob ti Luna y Arellanoe ku kamik u chimpoltikoob
tu kaaten Yum kastlan Ajaw, baale tu katoob xane ma u kaa bin mix
juntul kastlan kabtuun tu kaajaloob tumeen jach tajan yaabach loob
ku beetikoob, tu katoob xan ka weetek u bootikoob patan yeetel tu
paachil kiine tu yaalajoob u bootik patan ti Corona espaola, u jaajile
ma bin u kat patal yanal u kab encomenderoi.

Los mayas yucatecos

59

Le kiin kaaj uch le muchtambala, kaaj paat tiaal tu jeel kiin u

peetsel kaaj yetel kabtuunoob, beytuno pat tu kab franciscanoobo
u tseektikopb ti tepcheob u taan jajalyuum. U provincialil le Ordeno
tu tsaj fray Gregorio Gonzlez bey comisario tiaal le tseekil u taan
jajalyuum tu kaajiloob Nacaukumil yetel Auatayn, yetel tu tsaj xan
fray Juan de Santa Mara u joolbes Ichbalch. Ku man junwinale, kaaj
bin yum j-kiinoob u beet u meyajoob, tak febrero ti 1605 kaaj suunaj
Gonzlez kojaane kaaj kim abril. Fray Joseph del Bosque, max joolbesik
u kujnajil Tixchele leti tsaab u jeelintej.
Ichil wa jaypel winaloob tu beetaj fray Gregorio Gonzlez tu kaajil
Auatayn yetel Nacaukumile tu yilaj loolobaan le kuuchil tiaal ka u
chaa u muuk u tseekiloobo. Letie tu yaalaj ti maayaob kaa manakoob
kajtal 12 leguas tu noojol lakin Champotn, baale kex tumeen le yanoob
tee yax kaaj tu ejentoobo, le u lakoobo ma tu ketoobi tumeen tu
yaalajoobe, bey mantats ken u yililubaob yetel kabtuunoob beeyxan
yetel kastlanoobo yaan u beetik u kaa putsul yaaboob ich kaxi.
Fray Juan de Santa Marae kuch tu kaajil Ichbalch jach taaytak
Navidad tu jaabil 1694. Kaa jup u much le maayaob kiitpajaanoob
ti mejen kajtaliloobo. Leti ku beetik kaa kuch u taanil ti, noojol tu
yokol kampel kiin ximbalile ti bin yaan jumpel kaaj u kaaba
Tzuctok, tuux ku yaalaal leti bin u joolil tuux ku yokol tulakal
makoob maatech bin chimpoltikoob jajal dios yetel ti ku yilikuba
maayaob ku taaloob Cehache yetel Itz.
U yaabil u maayailoob Tzuctoke maatech u chimpoltikoob jajal
dios, u aj tepcheeyloob u xaman lakin Yucatn. Baale yaan xan tu
bakpaachoob, yaabach maayaob ma okjaanajaanoobi. Tumeen jach
nuukaan yanil le kaaja, Santa Marae tu tuxtaj jumpel kubentaan
tiob tiaal u yaaliktiob ka u chimpoltoob cristianismo; beytuno tu
winalil enero ti u jaabil 1605, kantul batab maayaobe kuchoob tak
tu kaajil Ichbalch kaa tu yaalaj ti franciscanoobe, mix juntul kastlan
uchak u beytal u peechatik u kaajaloob, chen jaalil religiosoobe, tu
yaalajoob jee u chimpoltik u tseekoobe yetel tu yaalaj kaa xiikoob
xiimbal tu kaajaloob. Marzo kaaj kuch Santa Mara Tzuctoke kaa
tu beetaj u kujnajil San Jernimo, ku tsookole, bey jeex u yaalaik le
aj kiina, le maayaobo tu xulaj u chimpoltik u uchben yumtsiloob
yetel u beetik tiichil tiob, tu beetoob jumpel kujnaj yetel tu yeyaj
u jalaachoob. Beeyxane 31 ti le winal yetel jaab jeelo tu tuxtoob
60 Historia

jumpel tsib ti yum jaalach tuux ku katikoob kaa jeetsek ma u

bootikoob patan wa jaypel jaab yetel ma u kojol mix juntul kastlan,
j-boox, wa mulato tu kaajaloob. Luna y Arellanoe tu kamaj maalobil u
chimpolaj u maayailoob Tzuctoke kaa tu ejentaj baax ku katikoob.
Likaan u yol ikil u yilik bix maalobil u bin u meyaj le misionoobo,
Santa Marae tu kaataj kaa tsaabak ti u pajtalil u jupul tak tu
mektanluumil Cehache yetel Petn, baale noj jalaache tu kaajsaj ti
chen unaj u meyajtik u sutik aj tepcheob. Jee bixake ku man junjaabe
franciscanoobe, tsook u beetik kujnajoob Ichbalch, Tzuctok yetel
Chauitzil, beya kaa yaal 1609e yaan kujnajoob Texn, Petcah yetel
Sacalum, yetel aj tepcheob. Chen ti bix u bine ku tukultaale yetel u
tseek franciscanoobe, tan u bin u beytal u peetsel maaya kajnaliloob
montaa.
Baale le kuben taan ku kchuil ti Yum Obispoo, maatech u chimpoltik
wa jaaj, leetene ti jumpel pikiljuun tu tuxtaj ti Coronae, ku yaalike
le maayaobo jach maatan u yeesikoob wa tan u kamikoob yetel uts
u kaansajil tumben kiliichkuunaj ku tsookole layli u kiliichkuunsik
u uchben yumtsiloobe. Jumpel ti le pikiljuuna, kuch xan u taanile
juntul u batabil Tzuctoke tu loobiltaj fray Joseph del Bosque, ku tsookole
fray Francisco Matase jach olak kiinsaak tumeen maaya tepcheob.
Franciscanos tune, kaj u yayaj petsik maayaob. Oli jee bix fray Juan de la
Cruz, max joolbesik u kaajil Ichbalch, tu jaajatsaj u batabil le kaaj chen
tumeen junjaats tepcheobe kaa putsoob. Le baaloob beya tu kaa beetaj
u kaa kajal u putsul maayaob tu tsu kax.
Le religiosoobo ku tukultikoobe chen bix uchak u jetsel maayaobe,
chen jaalil ka u muchoob tu kaajil Chunhaz yaan jo wa wak leguaob tu
lakin noojol Ichbalch. Le yanoob Tzuctoko ma tu ketoobi, kex tumeen
takmuktaaboob tumeen jalaach Luna y Arellanoe, le fraileobo tu bisoob
tak Chunhaz, tiaal u yoksik saajkil tiobe tu tokaj u yotochoob, tu kinsaj
u yalak kaaxeob yetel u keekenoob, yetel tu xumpjtoob yaabach
ixiim yetel buul. Yaabach kuchkabaloob tu mukyajtoob wiijil, tumeen
tee tuux binoobo jach minaan baal tiaal u tsentaal tulakal le maxoob
muuchoobo. Ku man wa jaypel winale, le maayaob yaan Chacuitzil
yetel Auatyano bisaaboib xan kajtal tanxel kaajil.
Ma ustcha tu taan jalaach Luna y Arellano baax tu beetaj franciscanoobi,
beyo 27 ti julio tu jaabil 1609e tu tsaj u aalmajtaanil ti maayaob ka
laj suunakoob tu uchben kaajaloob. U kajnaliloob Auatayne tu jetsaj
Los mayas yucatecos

61

u taanil u pataloob Chunhaz, baale tulakal u lakoobe pustoob

tak tu tsu kax. Yetel le baaloob beya, le aj kiinoobo u kulkiinsmaj u
kujnajoob Chacuitzilo tu mansoob Chunhaz.
Ku tsookol u yuchul le baaloob beya, kaj u lubul u muuk u
tseek franciscanoob tu mektanluumil Las Montaas, beyo ichi u
jaabiloob 1614 tak 1615e chen jaalil fray Juan de Buenaventura paatal tu
kaajil Ichbalch. Tiaal le jaaboob jeela, mixmak yaan u taan yokol
maayaob. Jumpel u chikule, le maayaob kajaan Ichbalcho ma tu
yotaj u beetoob jumpel tumben kujnaji ku tsookole tsook u
yaabtal maayaob kajtal kax, tuux tu kaa chaajooltaj u kiliichkuunsik
u uchben yumtsiloobi, ku kaltaloob yetel balche yetel yanchaj
libertad sexual tak kaaj yanchaj mak yantal u paalal yetel u paalal.
Yaabach maayaob binoob tu mektanluumil Tip.
Tiaal ma u minaantal tulakal baax tsook u beykunsikoob yetel
le misioneso, tu chumk u jaabil 1614e le franciscanoobo tu jetsoob u
taanil u mansikoob naats ti Champotn wa Campeche. Tu tsikbatoob
ti yum jalaach Antonio de Figueroa baax ku tukultikoobe, letie tu
payaltantaj jumpel mul tsikbal. Ichile takpaj religiosoob yetel u
much jalaachiloob u kaajiloob ichbalch, Ichmachich, Tzuctok yetel
Sacalum. Ku tsookol u tsikbaloobe tu beetoob u moktaanile, beytun
tsook u man le kiinoob jeets tiaal ma u bootik patan le maayaobo,
maayli peksaakoob tanxel kaajile kaa jeetsek beykaaj jumpitil
ken u bootoob yetel ka tsookbesaak baax tu katoob tu yoklal u
bootikoob patan chen ti Corona.
Franciscanoobe tu yaalajoob u mansik maayaob kajtal tu kaajil
Ulumal wa Sahcabchn, baale letiobe tu yeyoob u manoob kajtal
te tu tsok jumpel kaaj yaan tu chakaniloob Chunal tu yokol waxak
leguas tu lakin noojol Champotna, tumeen jach maalob u luumil
tiaal paakal yetel tiaal u tsentaal wakaxoob, yetel jach yaabach
tsonoot yaani. Tiaal u taal u tsookbal u winalil marzo tu jaabil 1615e,
la maayaob yaan kaach Tzuctoko, biinsaaboob Sahcabchn, tuux xan
bisaab ichil abril tak agosto u kajnalilo Ichbalch. Baale u kajnaliloob
Ichmachich, Chacuitzil yetel Chunaze tu katoob ti noj jalaach kaa
chaabak u manoob kajtal Cheusih, baax yaan joo leguas ti Popol, baax
chimpoltaatiob. Kaa yaal julio yetel agosto ti le jaabo, le kaajooba ti
yanoob tu tumben kuchiloobe.
Yetel bix u tanaltik Luna y Arellano le peksila, tu jaabil 1608e,
franciscanoobe binoob tak Baha de Ascenin, tuux yaan u lak junjaats
62 Historia

tepceob. Tiaal le kiinoob jeela fray Gaspar de Sosae tu muchaj 106

maayaob jejelas u jaabiloob max y Francisco de Oyal, yetel xan kaj u
bool patan mayaob ti Corona. Baale lela job tu kaaten. U jach yajil u
meyajtaal u tsuulilo Salamanca de Bacalare, tu beetaj u putsul yaabach
maayaob tak Baha del Espritu Santo.
Tiaal 1620e kaj u bin u paatal paachil u tan-oltaal u meyaj
franciscanoob tiaal u kaa muuchul tepcheob. Junten kaaj bin Hernando
de Landeras tak tu jal lakin u kaknabil u petenil Yucatne, tu
naktantaj le maayaob yanoob San Francisco de Oyalo, kaa tu yaalajoob
u katoob kajtal ti jumpel Baha u kaaba Punta de Cruces. Tu yaalajoob
xane u yojeloob yaan yaabach u mumuchal maayaob chen tsu kax.
Landeras yetel u yet binakoobe tu ximbaltoob u sutpaach le kaajo ka
tu chukoob 64 u tulul tepcheob, ichil kooeloob, xiiboob yetel ma
jach ojeltaan jaytul paalali, max yeteloob tu beetaj jumpel kaaj tu
kaabataj Nuestra Seora de la Limpia Concepcin, baale maayaobe tu
tsajoob u kaaba Canchacay. Suunaj tu kaajil Joe ka tu tsaj u yojelt
noj jalaach Arias Losada de Taboada baax tsook u beetik.
Yetel le peksiloob beya, noj jalaache tu tuxtaj jumpel pikiljuun
ti maayaobe, tuux ku yaaliktiob ku tselik u bool patanoob ichil lajun
jaab, baale ku man le beykaaj jaaboobo ku kajal u booloob tun
ti Corona. Beeyxane tu yaalaj ti Landeras ka suunak yetel Juan de la
Huerta, u aj kiinil Ichmul. Ku kuchule ku yilike tsook u beetaal le
kujnaj bey jeex tu kubeento, kaa tun tu tsaj u much jalaachiloob.
Baax u tukultknaaj kaach Losada de Taboadae, kaa sutuk le kaaj
bey jumpel aj kanane, tiaal ka u tsa ojeltbil le ken u yilaa tan u
natsal inglesoob yetel u cheemil jaob. Baale tu jaabil 1621e, Diego
de Crdenase, tumben jalaache, tu kalpachtaj baax jetsaan tumeen
Corona tu yoklal le makoob tsook u muuchuloob kajtalo tuux ku
yaalaal ma najmal u paataloob tu kab chen jee maxake, tu tsajoob
en encomienda le maayaob kajanoob Canchakay ti Hernando de
Landeraso.
Kex yetel le baaloob tu jetsaj le tumben jalaachoobo, le franciscanoobo,
tu kaa kajsaj u bin u muchoob aj tepcheob tu jaabil 1621. Ti le jeetsak
jeela, fray Diego Delgadoe tu kaataj ka tsaabak ti u pajtalil u muchik
yaabach winikoob tepcheob, bijaanoob chen kax u jatsmubaob ti
jajalkuj ku tsookole layli u kiliichkuunsik u uchben yumtsiloobe. Le
provincial franciscano yetel le noj jalaacho tu ejentaj kaa beetaak.
Los mayas yucatecos

63

Fray Diegoe jok u biimbal tak tu kujnajil Hecelchakn, tumeen u

kajnaliloobe jach suuk u manoob kaax leeten uchak u yantajoob.
Teelo tu takuba wa jaytul sacristan yetel cantores maayaob tiaal u
yantoob u beetoob u sujuy tiichil misa, beeyxan chen minaan u
xookil maayaob kajaanoob jal Puuk. Binoob tak Las Montaas, tuux
tu muchoob yaabach tepcheob, tak u bisiko tak tu kaajil Hopelchn,
tu tsaj u jalaachiloob. Tu winalil marzo ti le jaabo suunaj tu kaajil
Jo, tumeen tusbeltaab kaa takpajak ichil jumpel kabtun ximbal kun
joolbesbil tumeen Francisco Mirones tiaal u peetsel u luumil Itz. Tsook
u jeetsel u kaabetkuunsaal yaaltambail tiaal u peetsel maayaob.
Francisco Mironese jach kaambnajaan ti baatelil. Tu jaabil 1610e,
yanal u taan Pedro de Toledoe baatenaj tu tan turcos, tsook u beetik u
alguacilil tu noj kaajil Cuenca, ma seten uch kaa kuch Yucatne kaaj
tsaab u beet u jalaachil yetel u nojn kabtuunil u jal jail Dzilam yetel
u sutpach. Likaan u yol u pets la kaajooba tumeen tsaab u taanil
tie u maaya kajnaliloob le sutpachila kex ti yanoob yanal u taan
jalaache layli u kiliichkuunsik u uchben yumtsiloobe, maatan u
takpajaloob ichil u tseekil jajal dios, ku tsookole ku seten kamikoob
u lak u yet maayayloob ku putsuloob yetel ku jokoloob yaanal u
taan jajal dios yetel yum ajaw; tene tsook in tal in naate le u jach kajolaanil yetel ximbaltaano leti le yanoob tu jal u kaknabil Tahytza,
sierras de Lacandn yetel u lak petluumoobe yetel mejen kaajoob
kajkuuntaan tumeen maayaob ma jajaldiosoob yetel jach kaxiloob
pate yetel junjaats maayaob kex okjaanajaanoobe putsoob tak
teej kaajoob pate yetel u paalaloob yetel u kuchkabaloob, le ken
jestkoobe ku kaansik tiob u uchben kiliichkunaj yetel tulakal baax
suuk u beetikoob.

Yetel u yantaj Diego de Crdenas, u noj jalaachil le luuma, marzo

ti 1622e, jok u biimbal capitn Mirones yetel 140 mayaob yetel
20 kastlannoob tak Tahytza. Kuchoob Hopelchn, ti kaj u yilikoob
yaabach talamil tiaal u biimbaloob teej teej witsoobo. Tulakal
u biimbaloobe yanchaj u lubsikoob cheob tiaal u jeekoob bej, ku
tsookole tumeen u kiiniloob yaxkine, le akaloobo tikintakoob.
Chen wa jaypel kiin kajak u binoobe, kaaj kaj u pitchajaloob.
Tulakal le maayaobo kaj u putsuloobe kaaj pat chen yetel 15
kabtuunoob. Tu sebile Mironese tu tuxtaj Andrs Ortega u taas
maayaob tak Oxkutzcab yetel Ticul; kaalikile tu tuxtaj pikiljuun
ti u kajnaliloob la Pimienta, tuux ku yaaliktiob wa ku suutoob tu
64 Historia

taan yolajoob yanal u taan jajal diose yetel ajawe, ichil lajun
jaaboobe maatan u bootikoob patan. Baale wa maatan u yotikoobe
u kabtuunoobe yaan u bin chaakoob baale yaan u beetik u bootik
u siipiloob le beykaaj najmal tu yoklal maatan u chimpoltikoob
jajaldiose. Mayaobe tu beetoob bey ma tu yuubajoob baax tu yaalaje.
Tak tun tu kiinil 6 ti mayo kaaj kuchoob tu kaajil Pimineta, Mironese
kaa tun tu kexaj u kaaba bey La Concepcin de la Pimienta. Kaalikil
Delgado tan u tseek yetel u muchik maayaobe, Mironese kaj u beetik
u meyaj xan, min wal tan u toxik manbeen baaloob ichil maaya kaaje.
Lela tu beetaj u kuuxil Delgado, kaa tu yaalajti kaach ka u xulej.
Tu yoklal le baaloob beya, Delgadoe tu jetsaj u bin yetel wa jaytul
maayaob Hecelchakaniloob tak Petn, kex tumeen Mironese tan kaach
u yaalikti ma u patik tu juunale, le franciscano bine kaaj kuch tak Tip,
tuux ook tak Itz. Teela, leti yetel u yet binoobe laj kiinsaaboob.
Bey ma u yojel baax tsook u yuchulo, capitn Mironese tu tuxtaj
Bernardino Ek yetel kaatul kastlanoob tak Itz tiaal u yojet bix yaniloob,
kaalikile tu sutaj La Concepcin de la Pimienta tak tu kaajil Sacalum. Le
maxoob tu tuxtaj Mironeso layli bey tsookikoob jeex tsookik
Delgadoe. Loobiltaaboob, kaaloobe kaaj kiinsaaboob, chen Ek beychaj
u putsule kaa kuch tak Salamanca de Bacalar. Ku tsookol u tsikbatik
baax tsook u yuchule naapulak u tuxtaal Sacalum u tsa ojeltbil le
loobil yaan yokol le pektsilo. Mironese ma tu oksaj-oltaj baax ku
yaalik Eki, leti beetik tu loobiltaj, tumeen ku yaalike chen tan u tuus.
Le uchik u loobiltik Ek yetel uchik u yojeltyikoob tsook u
kiinsaal fray Delgado yetel u yet binoobe tu beetaj u likill yol maayaob
Sacalum likil baate. Beytuno kaalikil tan misa 2 ti febrero tu jaabil
1624e, u bonmaj u yichoobe ookoob teej kujnajo kaa tu lapoob le
kastlanoobo. Ah Kin Pol, juntul aj kin maayae, tu joksaj u puksiikal
Mirones yetel fray Juan Henrquez. Ku tsookole tu tokoob le kaaj
yetel u kujnajilo kaaj putsoob chen kax. Ma xanchaje capitn
yum Fernando Camal yetel 150 maaya kabtuunoobe, tu lapoob Ah
Kin Pole kaaj jiichtu kaajil Jo.
uchik u kiinsaal Delgado yetel Mironese, joop u yantal saajkilil ti
kastlanoob. Maatan u jokol utsil tulakal baax yetel bix tu tukultaj
u beetikoob tiaal u kaa muchik tepcheob, mix yetel tseekil mix
yetel yaaltambail. Le maayaob kajaanoob tee la Concepcin de la
Pimientao tu juunaloob ku joolbesik u kuxtaloob. U jaajil baax tsook
Los mayas yucatecos

65

u beeykunsikoob tu sutpach Cehache, chen u beetikoob u kaajiloob

Sahcabchn yetel Popol, bey jeex tsook u yaalpajal jumpit kaanalo, lela
chen tumeen tu muchoob u kajnaliloob Tzuctok, Ichmachich, Chacuitzil
yetel Chunhaz, tu natsoob tu kaajil Champoton tiaal kaa beyak u
pataloob yanal u taan franciscanoob. Uchik u mansik maayaob kajtal
tanxelile meyajnaj kulpach ti u yaayanntik aj kiinoob u muchikoob
kaach maayaob, tumeen le kaaj lukoob tee kaanal kaxoobo, tu kaajil
Cehache kaaj u kaa seten bin tepche u kubeentubaobi.
Beytuno u kaajil Cehache yetel la Pimientae man yaabach jaaboob
layli ti u taakmajuba tepcheobi yetel ti xan ku bin u kubeentuba
maayaob ku chukpajal u yoloob puutsul ti u nuumsaj kastlanoobi.
Encomenderoob, aj kiinoob yetel jalaache chen kaabetchaj u kuchul tak
Las Montaas tu yoklal bankojaanil, wiijil beeyxan wa tu yoklal u
seten loobitaal maayob yetel ku ban putsuloob. Letiobe yetel puuje
ku chukikoob maayaob tiaal u sutoob tu kaajaloob.
Chen puuj maayaob ku beetik le kastlanoob kaacho, baale mix
junten tu chiichnaktubaob tiaal u jach chukpajal u taanoob tu yokol
maayaob tak tu jaabil 1678, le ka tu yiloob tan u likil u maayailoob
Petenacte, yaan tu jal u alkabjail Usumacinta yetel le kaa tu yojeltoob
tsook u beetk moktaan ichil maayaobe. Ichil u saajkil u bin u yaabtal
maayaob likil baatele, tu beetaj u pek yol jalaach Antonio de Layseca y
Alvaradoe, max tu tuxtaj kabtuunoob petsik yol kaaj. Baale tu yilaj xan
maalob le sutukil tiaal u tuxtik kabtuunoob tiaal petsik le tepcheob
yaan tu kaabal Yucatno. Kex ma ojeltaan baaxtene, ti le jeetsak jeela,
keex franciscanoob yetel clrigo tiaal u joolbesoob u kaansaal u taan
jajal kuj ti u maayailoob Las Montaas.
Tiaal u tsookbesik baax tu jetstukultaje tu jaabil 1678e Layseca y
Alvaradoe tu beetaj oxpel pektsil. Yaxe joolbesaan tumeen capitn
Antonio Fernando Tallamenda yetel clrigo Juan de Rayae, tu chaaj u
bejil u kaanal kaxiloob u chikin noojol Sahcabchn. Teelo ku yaalik le
aj kiino, tu tsaj u yokja yetel tu beetaj u chimpoltaal jajaldios tumeen
yaabach tepcheob. U kaajaats joolbesaan tumeen capitn Antonio Rivera
de Quintanilla yetel bachiller Francisco Lpeze, jok u biimbal tu chumuk
Las Montaas, bin yokol le bej tu bisaj Mirones kaaj ook tak Concepcin
de la Pimientao; kaalikil u yoxjaats joolbesaan tumeen sargento mayor
Antonio de Ayora de Porras yetel tumeen clrigo Francisco de Bolivare tu
chaaj u bejil Tip.
66 Historia

U molaay Riverae bin u ximbal ichil waxak kiinoob tak kuchik tu

kaajil Dzacabku, baale mixmak yani. Ichil yaabach kiinoobe Lopeze
ook ichil mejen kaajoob tu sutpach yetel tu yoksaj tu pool junmuch
maayaob ka u xul u baateloob. Baale kastlanoobe baatetaaboob tumeen
140 u tulul maayaob. Ayora de Porras ka tu yojeltaj baax tsook u
yuchule, tu chaaj yaanal beje kaaj bin kaach u tokbes kastlanoob, baale
mixtuux tu yilajoob.
Ayora de Porrase tu kaa chaaj u bejil Bacalar tiaal u bin tak Tip, baale
ku kuch Teaboe tu yojeltaje tsook bin u yilaal maayaob tu kaajil Tekax
yetel u nuukulil yaaltambal. Bin tun Tekax, baale le kaaj kuche le
maayaobo tsook u binoob. Tu kaa chaaj u beel tak Hopelchn tiaal u
bin tak Las Montaas. Ichil wak kiinoobe le olaaya tu ximbaltaj 90 leguas
ich akalche, chakan, alkab ja tak kuchik tu kaajil Chaclol.
Chaclole u mektankaajil kex 25 u pelel u jaajil tepcheob, le kaa tu
yojeltoob tan u natsal sak winikoobe, putsoob. Kastlanoobe tu
tokoob le kaajo yetel tu laj jochaj kooloob, le maayaob chuukoob
tumeen Antonio Fernando Tallamendae, tu chikin noojol Sahcabcheno.
Tuxtaaboob tak Jo, tuux bisaab kajtal Tetiz yetel Chablekal. Tulakal
baax tu beetaj Layseca y Alvaradoe oli mixbaal u beelal.
Tu tsooke tu jaabil 1687 kaalikil u jalaachil Bruno Tello de Guzmne,
beetaab u lak jumpel ximbal chuuk joolbesaan tumeen capitn Juan
del Castillo y Toledo bin tu kaajil Paliac jumpel u kaajal manche-chol, yaan
tu noojol Belice, tiaal u beetaal u bootik u siipil maayaob tumeen walkil
oxpel jaab tu kiinsoob oxtul franciscanoob. Letie beychaj u muchik
129 kastlan yetel 141 maayaob tu kaajiloob Oxkutzcab yetel Tekax.
Junmuch kabtuunoobo wa febe yaan u capitanil, alfrez, sargento, asistente
yetel joksaan kaajaats ti. Tiaal le jeetsak jeela, le franciscanoobo, tu
tuxtajoob kaatul j-kiinoob antaj tiaal u peetsel maayaob, maxoob
jok tu kaajil Oxkutzcab enero wa febrero ti u jaabil 1687.
Le pektsila ma beeychaj u kuchul tak tuux ku bin kaachi, baale
tu ximbaltaj oli 130 leguas, kaalikil u bin u jeex bej tak kuchik tu kaajil
Kolpat, tuux jeeloob yetel tu chaajoob bey jumpel kuchil tiaal
u pekoob jejelas tuuxe. Le joolkaanoobo jupoob u lap yetel u
much maayaob. Tu beetoob kujnaj, ku tsookole Castillo y Toledoe tu
tsaj Antonio Pist joolbesik le kaaj tsook u muuchula. Aj kiinoobe
jupoob u tseektoob u taan jajal dios yetel u liksoob u tsibil jaytul
maayaob tsook u muchkoob. Beyo ichil marzo tak abril tu jaabil
Los mayas yucatecos

67

1687e tu beetoob u lak waxakpel kaajoob. Mil seiscientos sesentiseis u

tulul tepcheob tu muchoob. tulakal kaajoob beetaab u kujnajil yetel
tsaab u jalaachiloob. Tiaal mayo ti le jaab jeelo, Castilloe suunaj tu kaajil
Jo, baale tu pataj jumpel muukaaj naj beetaan yetel che tu chumuk
le kaajoob muuchoobo, kalaantaab tumeen junkaal u tulul joolkaanoob
joolbesaan tumeen Francisco de Navarrete. Yetel le baaloob jeela kal u
lak junjaats ti baaxoob ku mukyajtik u paalal le maayaob beet la Piminenta
tiaal u kajbal u peetsel maaya kaajo.

Sujuy tiichiloob yetel

maaya kiliichkunaj

Sujuy Tiichiloob Yetel Maaya Kiliichkunaj

Tiaal u kajbal u jaabil 1544 wa 1545 kaaj kuch tak Yucatn yax
franciscanoob. Bey jeex tulakal tuux tu luumil Amricae, baax ku kaxtik
kaach le aj kiinooba yetel tulakal le taaloob tu paachoobo, u kaansik
u kujiloob ti le kaajoob ku petsikoobo. Baale tiaal u tsookbesikoobe
yanchaj u yaktantikubaob yetel u kujilaankil beeyxan yetel u Yumtsil
maayaob. Wa jeex u yaalikoob letiob kaacho: kaabet u xuulsaal ti u
idolatras yetel u patik u chimpoltikoob kisin.
U tuukul aj kiinoob kaa tu kajsajoob u meeyajul u xuulsik ti u
kiliichkuunaj maayaobe chen tiaal u beetik u patikoob u yumtsiloobi,
tak xan tiaal u xuulsik bix u nuuktik u kuxtaloob, tumeen tseel baax ku
beetik jalaach winik yetel bataboob tu yoklal kiliichkunaj. Beyo, tu
jaabil 1552 kaaj tuxtaab yum Toms Lpez Medel, oidor de la audiencia
de Guatemala, u ximbat Yucatne, ti le aalmajtaan tu joksaj yetel u
kaaba Ordenanzaso tu jetse mix juntul jalaach mix batab unaj u kaa
suut mix bikin, taan tu yoklal u kiliichkunajoob yetel maatan u suut
u beet susjuy tiichil. Beeyxane tu jetse, mixmak unaj u kaa suut u
chaachiit, u kaans tu tan kaaj wa taakumbail wa yetel baax ku beetik,
mixbaal tu yoklal Yumtsiloob wa jee baalak ti le suuk u beetikoob
kaache, wa mix chen u kaajsikoob.
Le Oidora tu tsaj xan u aalmajtaanile, tulakal maaya okjaanajaane,
kaanaan u xulik:
U kiliichkuntik yetel u chimpoltik u kujilaankil, ma unaj u yantal
u polbil yumtsiloobi, mix u chaak u yantal ti u lak mak, u xulik u
kinsik baalcheob ti wa u kubik baaloob ti, mix yetel u kiikel, mix
u potik u xikin u ni wa mix tuux ti u winklal tiaal u kiiktik, mix u
tokik pom ti u yumtsiloob. Mu yumtsiloob bey jeex u beetik kaache.

Ichil le yax jaaboob kajik u peetsel u kuxtal maaya kaaj tumeen

kastlanoobo, tulakal baax ku jetsikoob u taanile chen taanil u tsookol,
Los mayas yucatecos

71

tumeen maayaobe tu beyili u kiliichkuunsik u yumtsiloobobe. Ku

tsookole, le maayaob ku beetik u jalaachiloob kaache jumpuli ma tu
ejentoob mixbaal ka taalak u kex baax ku beetikoob tu tan kaaji. Oli
bey jeex kaa tu beetaj franciscanoob u najil xook tuux joop u kaansikoob
u taan jajal diose, yanchaj u naktantikubaob yetel aj kiin maayaobe
tumeen suukile letiob kaansik u paalal jalaachoob, leti beetike jumpuli
ma tu ejentoob ka u tuxt u paalal bataboob tu najil xook cristianoob.
Fray Luis de Villalpando, max tu beetaj jumpel najil xook Joe, bey u taan
tu yoklala: Tumeen kaasil baale tu yoksaj tu pool aj kiin maayaob tiaal
xan u yoksik tu pool u yuum paalaloobe ma bin utiaal u kaansaaloob ku
taanaloobi, u tiaal bin kiinsbil yetel jaantbil, wa tiaal palitsiltbiloob.
Jeebal bixake, u meyaj franciscanoobe bin u beytal, tumeen tu kajbal
1560e yaab ti le maayaobo tan u kaansajoob tu najil xook wa tan u
kaansik u taan jajaldios ich kaaj, tan u kaansikoob tulakal baax tant u
kanikoob tu yoklal jajaldiose, yetel tan u kaansikoob xook, tsib yetel
kaay lakintaan yetel rgano.
Tiaal le jaaboob jeelo, ku yaalik franciscanoobe maalob u bin u
meeyjul u kaansaal ti maayaob u taan jajal dios. Baale chan minaan u
xuul jaakik u yoloob tu kajbal mayo ti u jaabil 1562, kaaj nats kaatul
tankelemoob aalik ti fray Pedro de Ciudad Rodrigo, max joolbesik u
kujnajil Man, tsook bin u kaxtikoob yumtsiloob betaan yetel kat yetel
tseekoob ichil b jumpel sajkab. Letie jup u kat wa jaaje kaa tu beetaj
u taasaal tu tan tulakal maayaob kajaan tee sut pachilo. Letiobe tu
kantoob jaaj yaan u yumtsiloob max ti ku beetikoob sujuy tiichil tiaal
u katikoob chak, ka yanach maalob u yich u paakaloob yetel tiaal u
tsonikoob kej. Beyo ti u tsibil Declaraciones de algunos testigos sobre la
investigacin de las idolatras hecha por fray Diego de Landa tu jaabil 1562
ku yaalik beya:
Melchor Uc, ku taal tu kaajil Tekaxe tu kantaj ku katik (ti u
yumtsiloob) kej tiaal u kiinsej baale maaj tsaab tii, letie maatech
bin u katik chak tiaal u kool tumeen ma kolnali, chen tson kej leti
beetik chen ku katik kej yetel tiaal kaa suutuk jach maalob kejnal.

Wa bey jeex tu kantaj Juan Tzuc, sijnal tu kaajil Tekaxe: Ku katik

ti u yumtsiloob kaa xiik utsil ti tiaal u tsoon, yetel bine jach chen
pelak u tsookol u katik yetel u tokik pome, tu kinsaj juntul keej
kaaj suunaj u tsa nib olal ti le Yumtsilo yetel tu kuultaj u yich yetel
72 Historia

u kiikel le kejo. Le bin le kaasil baal ku kiliichkuunsiko Tabay bin

u kaaba. U tiaal bin u yuum yetel u sukuun kaachi. Ku tsookole tu
joksaj bin u kiikel u xikin tiaal u kubej.
Kaalikil u kantik u taane tu takbesaj u lak maayaob tanxel
kaajiloobi, beyo kaa yaal u tal u tsookbal le winalo tsook bin u
lapkoob yaabach maayaob, tak bin uchik u chupikoob kalab, u najil
tsakyaj yetel wa jaypel u najil koonol, tu tsooke tak chen najoob suut
u kuchil tiaal u kaalaloob. Tu yoklal u talamil le baax ku yuchulo,
yanchaj u bin Landa tu kaajil Mani, kaa tu chaaj tu kab u yilik baax ku
yuchul. Bey kajik tun u chuukil u paach maayaob ku kisintaanoob
jach kaj-oltaan wey Yucatno.
Landa tumeen okaan tu tuukul jach yaan baal u yilaa bataboob,
jalaachoob yetel ah kaambesajoob tiaal le kisintaanila, tu beetaj u
laj laapaloob. Yum Francisco de Montejo Xiu, u jalaach winikil u
mektankaajil Man; Yum Diego Uz, u batabil Tekax; Yum Francisco
Pacab, u batabil Oxkutzcab; yetel u batabiloob Sacalum, Hunact,
Mama, Pencuyut, Tekit, Tahdziu yetel Tikumch, ichil u lakoobe,
laapoob.
Tiaal u kajbale mixmak ku loobiltaal, tumeen la maayaobo tu
taan yolajoob ku kantikoob jaaj baax yoklal ku taakal u pooloob.
Baale le kaaj tsook u yuubikoob u kantajtaan wa jaytule, kaa joop
u machikoob u lak yaabach makoob tak tantanxel kaajil. Tu yoklal
le jeela yaabach maayaobe ma tu yotoob u kant u taanoobi, beytun
kajik u loobitaaloob tumeen le aj kiinoobo.
Gaspar Col, u noj jalaachil Tzucacabe bey u taan tu yoklala:
Le loobil yetel nuumsajil tu beetaj le franciscanoobo, tu chich
nuchkaxoob u kaal u kaboob yetel tsuutsuy suum ku tsokole ku
paytaaloob kaanal minaan u nookoob tu teet tak kaanal, beyo ku
seten jaatsaloob yetel ku chaajal choko lokok tu winklaloob yetel
ku tuukul tu kaapelal u na yookoob, ku mochkaxtaal u yookoob
yetel u kaboob, ku tsookole ku chootol yetel jumpel che tiaal
kaa jepek chich yetel tiaal ka seten yaachajak, lela, chen tiaal bin u
beetaal u yaalikoob yaan u yumtsiloob yetel ku kiliichkuunsikoob, le
ken emsaakoobe ku waakuunsaaloobe ku muukul yookoob luum,
baale tumeen minaan nonoj jooloobe ku kaaxal u kaboob tu paach
yetel tu kaal bey tsiimine, bey u weneloobo.

Los mayas yucatecos

73

Ku tsookol u beetik le kaatchio, tu kiinil 11 ti julioe Landae

tu jetsaj u bool siipiloob. Noj jalaachoobe tseel u jalaachiloob, aj
kaansajoobe tontonkostaab u pooloob, jaajatsaaboob, taak tu tseem
u tsiibil baax u siipil kaa beetaab u binoob meyaj x-ma boolil tu
yotoch aj kiinoob, kujnaj yetel u bootoob xinte, le beykaaj u siipile.
En masewaloob ku tukultaal ma jach nojoch u siipiloobo beetaab
u bootikoob kaapel wa oxpel real xinte yetel wa jaypuul jaats. Tu
lak kiin, 12 ti julioe, kaaj beetaab tu kaajil Man le baax jach kajoltaan ichil u kajlayil Yucatn, Auto general de fe.
Le loobila kaj yetel u ximbansaal ich u kaajil Man le makoob
lapaano. Joolbesaab tumeen fray Diego de Landa. Tu paache ti ku bin
le maayaob jetsaan bix ken u boot u siipiloobo, lapaan tu pooloob
jumpel pokil juun tuux tsibtaan baax u siipil, minaan u nookoob
tu tseemoob, jojokkaxtaanoob tu kaaloob, u machmoob u yumtsiloob
yetel u lechkal tsiiboob beetaan ti piitsil nook bonaan kaankan tuux
bonaan chak cruzi.
Le kaaj tsook u ximbankuunsaaloobe, laj tsooloob tu tan
max takik u pooloob, franciscanoob yetel noj jalaach Diego Quijada.
Letie u machmaj jumpel bibliae tu kantaj u yantaj tiaal u kajoltaal
Jesucristo yetel u beetik u bootik u siipil tulakal. Mix tak le maayaob
kimenoob tu jechoob le bool siipilo, tumeen le tu kiliichkuunsaj u
yumtsile, jalaabe kaaj taak tu yokol u tsibil baax u siipil. Tiaal
u bootik u siipiloobe puul u baakeloob ich kak tak u sutuloob
taanil. Le pektsila tsooksaab yetel jumpel misa solemne de penitencia.
Juntul mak ku kextaane, jeex u bin u yaalaale bey u bin u tsolik ti
maayaob baax u siipiloob yetel ti kaaj baax ku yuchul.
Baale fraileobe ma kiimak yoloobe kaa tu beetajoob katchi tak
Hocab yetel Sotuta. Teej kaajooba tu lapoob yaabach maayaob, ku
tsookole beetaab xan u kantik u taanoob yetel loobil. Jakaan yol
franciscanoob kaa tu yiloob la maayaobo, ku nupik u kiliichkunnajoob
yetel baax ku kanikoob ti le cristianismo. Antonio Pech, max mistik u
najil xook Sotutae tu yaalaj tu yilaj:
Bix u beetik tiichiloob ti u yumtsiloob yetel ti kisin ichil le
kujnajo, tuux tu kinsoob kaatul mejen x-chupalal tu yilaj bin
bix kaaxik le kaatul x-chupalaal ti jumpel katabcheo le bi n kaaj
tsook u tsakoobe tu yaalajoob: kimik le kaatul x-chupalaal
bey jeex kimik Jesucritoe, tumeen ku yaalaal leti k-yumtsil, kex tumeen

74 Historia

ma k-ojel wa jaaji. Ku tsookole tu yensoob teej katabcheo, tu

wachoob kaa tu jeaj u tseemoob ka tu joksaj u puksiikaloobe kaaj
kuboob tumeen aj kiinoob ti u kiisinoob jeex u beetikoob kaache.

Ku tsookole le x-chupalaal kiinsaab tu kaaba Jesucristo yetel

maaya Yumtsiloobo puuloob ichil jumpel tsoonoot.
Ku tsookol u kat peksikoob tulakale, franciscanoobe tu beetoob
kaapel auto de fe tu kaajil Sotuta. Jumpel tu kaajil joolbesaan tumeen
Landa yetel jumpel Yaxcab joolbesaab tumeen Juan Pizarro. Teela
yaabach maayaob beetaab u ximbaloob chuykiinsaan tu kaal u tsibil u
siipiloobi.
Le nuumsaj bey tu beetaj le franciscanoobo jach tajan yaab loob tu
beetaj ti maayaob. U beetaal u kantik u taanoob yetel loobile tu beetaj
xan u kimil yaab maayaob, wa xoot u kaboob, pat maatan u beytal u
meyajoob, baale yaabe tiaal ma u mukyajtike tu kinsajuba. Baale tu
beetaj xan u yajal jumpel nojoch kux-olal ichil u batabiloob u kaajil
Man, Hocab yetel Sotuta, kaaj kaj u payaltantik kaa laj likikoob
baate. Aj kiin Lorenzo Monterroso, juntul j-kiinil jach chimpoltaan
tee tu tsook kaapel kaaja, ku yaalike Pedro Ix, sijnal tu kaajil Sotutae,
kuch bin tak tu kaajil Sacalaca, tu mektankaajil Tihosuco, u machmaj
jumpel coyol, jumpel nuukul ku machik maayaob ken u yaaloob taak
u beetikoob yaantambail.
U loobiltaal maayaob tumeen franciscanoobe tu beetaj xan u jatskuba
kastlanoob. Junjaatse ku takpachtik Landa, u lak junjaatse leti le ku
chiichnaktikubaob tumeen maaxaan kaa likik maayaob baate tu
yoklal baax ku beetaal tiobi, leti beetik kaj u taktaan tu paach Landa
yetel u tuxtik u tsibil baax ku yuchul ti Audiencia de Mxico. Bey u
yanil Yucatn kaaj kuch fray Francisco de Toral, 14 ti agosto ti u jaabil
1562, tant u tsaabal u beet u Obispoile.
Fray Francisco de Torale, juntul aj kiin kuch Nueva Espaa tu jaabil
1542; letie tsookili u seten kaambal bix u yoksaal tu tuukul masewal
kaajoob u taan jajaldiose, tumeen tulakal meyaj tsook u beetike tu
beetik yetel popolocaob. Tu kanaj le taana yetel tu tsooltsibtaj bix le
taano yetel tu beetaj jumpel vocabulario, tu sutaj ti totonaca u taan
jajaldios yetel ws jaypel tseekil. Ku tsookole kaaten tsook u beetik u
aj kananil kuj naj Tecamachalco, tu jaabil 1557e tsaanb u beet provincial
de la provincia franciscana del Santo Evangelio.
Los mayas yucatecos

75

Ku kuchul Yucatn bey ordinarioe, tu kab yaan u beetik ejecutivo,

legislativo yetel judicial de su obispado (baax tsak ti u pajtalil u tsookbesik
yetel u beetik u tsookbesaal tulakal u aalmajtaanil kujnaj yetel xan u
tsookbesaal jach chen baax ku yaalik fe catlica tee kaaj yaan yanal u
taano), beytuno tu chaaj tu kab. Beyo kex maatan u ejentaal tumeen
Landae, 2 ti enero ti u jaabil 1563, ku tsookol u katpeksik baax kaabet
u yojeltik tu yoklal u chimpoltaal kisin tumeen maayaobe, tu jetsaj
bool siipil ma talamtak tiaal jalaachoob yetel bataboob. Ku tsookol u
bootik u siipiloobe, jalkaataaboobe kaaj binoob tu kaajaloob.
Baax beet u jetsik obispo ma u tsak jach yayaj bool siipillil ti
maayaobe tumeen letie ku tukultike, bey tumeen maayaob ma u kajoloob mixbaal tu yoklal le tumben kujilaankila, kaabet u kaxantaal
bix u yoksaal tu tuukuloob. Torale ku yaalik beya:
Bey tumeen tumben u tiaal maayaob le baaloob tu yoklal le
fejo, kaanaan tun u muuchuloob yetel u tabsaaloob yetel tseekil
beeyxan u chan chich taanaloob, beyo le ken u naatoob tu jaajil
kaabet tiaal u loojol u kuxtaloobe, tu juunaloob ken u xuloob yetel
u pat u yumtsiloob yetel u lak kebanoob. Beytuno ma unaj u jan
kaansaaloob bey jeex tsook u beetik le aj kiinooba.

Bey le baax tu beetaj Toral tu yoklal maayaobo. Ti oxten taal

ximbal ximbal tu kaaba kujnaje, mixjunten kaj-oltaab bey jutul
mak tu tsajuba u xuuls junpakili ti u kiliichkunaj maayaobe, tumeen
ku tukultike chen jaalil ken u kaj-olt doctrina cristianae, bey ken u
kan u oksaj olt yetel u yaabiltik jajal dioso yetel xan u kanik u kant
u siipil yetel u keeban, beyxan ken u patil tu taan yolaj u kisinoob,
tumeen yaan u naatik ma yumtsiloobi, chen kaakasbaaloob.
Le bix u meyaj Toral tiaal u yoksik tu yol maayaob jajaldioso, jumpuli
ma utschaj tu taan u yet aj kiiniloob. Beyo chen pelak uchik u patik u
noj aj kiinil tu jaabil 1570 tu yoklal u kojaanile fray Antonio Roldn,
u joolpoopil franciscanoobe, tu kataj ti Corona ka suunak Landa
Yucatn, tumeen letie juntul jach nojoch aj kiin yetele kaalikil
minaan obispoe leti joolbes u obispado yetel tu pataj jach maalobil,
jumpuli maatan u keetel yetel le bix yanil bejlao, ku tsookole bey
jeex tu kamaj u taanil u beetik ti sumo pontfice, tu kalaantaj u joksik
yaabach patbil kisinoob, baale chen tu yoklal siitsil yetel tuuse kaa
beetaab u suutul Espaa.
76 Historia

uchik u kaa tsaabal fray Diego de Landa u beet u Obispoil Yucatne,

keex bix u meyajtaal u beetaal u patik u kiliichkunaj maayaob. Min u
jach noj baalile tumeen le maxoob ku tuxtik ximbaltik le kaajoob
yetel u aj jets taanoobe, max ti u tsaamaj u muuk bey jeex wa leti
beetik, kex maatan u beytal u jetsikoob bool siipil tu yoklal u j-ma
kujiloobe, kaj u jetsik u bool siipil maayaob.
Beyo fray Greorio de Fuente-Ovejuna, max tuxtaab tumeen Landa
u ximbaj le kaajoobo, junjetsak kaaj bin u ximbat u kaajiloob Calkin,
Dzitbalch, Pomuch, Pocboc, Tenaboe, pitman u kab ti le baax unaj u
beetike. Noj jalaachoob, kabtuunoob, bataboob, joolkaanoob yetel
nakomoob, tumeen kuxaanoob ma yanal u taan jajaldiosi, chen tumeen
kalchajoob wa tu yukoob u jail kaltale, tu beetaj u kaalaloob wa tu
mukaj u yookoob ti jool, ku tsookole ku joksikoobe ku kaaxaloob
chuun che yetel ku beetik u tsaabal kex joolajun jaatsoob ti yetel
ku tuxtik chuykiinsbil yaabach baak tu kaal, u lakoobe ku beetik u
lalaal kaab tu winklale ku takik kuukum tie ku joksik chaantbil.
Tu yoklal u beetik Fuente-Ovejuna baax ma tsaan u pajtalil ti yetel
tu yoklal u tsuuyil yetel u sutsilil bix u beetik le bool siipililoobo,
tu beetaj u liksik u taan baataboob yeel jalaachoob yetel xan le max
tokbesik maayaobo. Le kaa tu yojeltoob bix u man u kab aj kiinoobe,
tu jaabil 1574e, le Audiencia de la Nueva Espaao tu tsaj u aalmajtaanil
ti Landa yetel ti tulakal franciscanoobe, jumpuli maatan u beytal u
suut u kal maayaob ich kujnaj, u muk u yookoob ti jool, u tontonkos u
pooloob wa u jatsoob, yetel ma u chaakoob u beetoob baal chen ajaw
yaan u pajtalil u beetik, u kat u yaale, obispo yetel visitadoroob yetel
aj jets taanoobe maatan u beytal u lapik mix xan u beetik u bootik u
siipil maayaob wa maatan u yantaal tumeen noj kastlan jalaach.
Ti le kiin jeelo, tak tulakal siglo XVII yetel XVIIIe, le baax tu
jetsaj le Audienciao tu beetaj u yantal tutukchi ichil obispoob yetel
jalaachoob. Le yax junjaatsoobo ku tukultikoobe tumeen jach
nojoch u luumil Yucatne, le j-maa Jajal yuumoobo jach yaan tuux u
putsuloob kaalikil u kataal antaj tiaal u kaa chuukuloob yetel u
beetaal u bootik u siipiloob. Beytunoaj kiinoobe ku tukultikoobe le
baax tu jetsaj Audiencia tu jaabil 1574o, ku taasik u pajtalil maayaob
u kaa chaajooltikoob u uchben kujilaankiloob. Kaalikil jalaachoobe
ku yaalikoobe le u maachal yetel u beetaal u bootik u siipil maayaob
tumeen obispoob yetel u j-antajoobo, tan u chaak tu kaboob pajtalil
Los mayas yucatecos

77

chen ti noj jalaach yaan loobal, leti beetik lela jumpel baal jumpuli
maatan u ejentaal.
Baale u jaajil baax ku yeesik le tutukchia, leti minaanil u pajtalil aj
kiinoob tiaal u xulik u chimpoltik maayaob u uchben kujnajoobo.
Tu chumuk le baatelila jach nojoch u kuuch u tsuuyil u yol maayaob
tiaal ma u saatal baal u tiaaloob. bey jeex u yaalik Yum aj kiin Francisco
Pech, tiaal u taal u tsookbal siglo XVI, ken u chaachiit baaxten maatan u
patikoob u uchben Yumtsiloobe: K-yuumoobe leti le baaloob bey tu
chimpoltooba leti beetik maatan u beytal k-patik, le max u kat u pate
jach ma talami, baale tene in wojel beykaaj kaas kun taal tu yokoloob
Tu jaabil 1606e, Diego Vzquez de Mercado, u obispoil Yucatne, bey u taan
tu yoklal u chichil u yol maayaoba: Yaan wa jaytul ichiloobe tsook u
beetaal u bootik u siipil tak waktenel, baale kex beyo ku kaa suutoob tu
uchben kujilaankiloob. Ku man lajun tu kaakaal jaaboob, tak tu jaabil
1639e, Pedro Snchez de Aguilare ku yaalike le maayaobo layli u taakum
kiliichkuunsik u yumtsiloob ti aj kiinoobe. Ti u tsib jach kaj-oltaan u
kaaba Informe contra idolorum cultores, ku yaalik beya:
Tiaal u beetik u sujuy tiichiloob yetel u kuuboobe jach tsaj
u yukikoob jumpel kiliich ukul balche u kaaba, ku beetikoob
yetel u moots junkul che yetel jumpel neek ku kaxtikoob: ku
kaltaloob yetele ku lekel u koiloob, le ken tsookok u kaltaloob
ku kebantikubaob yetel u winklaloob tu kaaba u yumtsiloob:
tulakal le jeela taakumbail u beetikoob ti u aj kiinoob, kex ka u
jach kaalantoob, bey jeex Argos yetel jookaal u yichoob, le kaaj
kubeentaan tiobo.

Bey tiaal u yantik u tsuuyil u yol maayaobe, tak tsook u jaabiloob siglo
XVIe, clero secular yetel franciscanoobe, tu yeesaj u kas chiichnakiloob
tu yoklal kuxtalil wey yokol kaabe. Baax tu tsaatantoobe u kaxantik
bix uchak u beetikoob tiaal kaa beyak u joksikoob nonoj taakin ti
maayaob tu yoklal limosnas, baale ma u yantal u kuuxilil. U siitsiloob
ti ayikalile tu beetaj u patikoob juntselik u meeyjul u kaansikoob u
taan jajaldios, tumeen patoob chen ti noj kaajoob, ti mejen kaaje chen
ku binoob wa ku kaabetkuunsaal wa tiaal u kiimbesaal u kiin u kaaba
u kujil le kaajo. Yanchaj kaajoob tuux tumeen jach jumpit taakin ku
tsaakoob wa tumeen jach nach yaane, ku man yaabach jaab maatech u
kuchul aj kiinoobi.
78 Historia

Ku bin wa maatech u bin aj kiinoob tu kaajaloobe, maayaobe ma

xuul u kiliichkuunsik u uchben yumtsiloobi. Beyo, tu kajbal u u
jaabiloob 1580obe, le maayaob tu kaajil San Miguel yetel Santa Mara
tu noj luumil Cozumel, yetel u kajnaliloob Pol yetel Zam tu jal
lakin kaknabe tu tu beetoob sujuy tiichil tu tan kaaj. Ma chen lelo
tu beetoob tak jumpel kujnaj tiaal u beetikoob sujuy tiichil, baale
le kaaj ojeltaabe kaa juut tiob. ti jumpel tsib tu tuxtaj Obispo
ti ajaw tu jaabil 1605e ku yaalike u vicarioil u kaajil Salamancae tu
yaalajtie tsook u yojeltike ti jumpel kaaje tulakaloob maatech
u chimpoltikoob jajadios baale layli u kiliichkuunsik u uchben
yumtsiloobe, ku tsookole tumeen jach minaan u xuul u sutaloob
beetikoobe ku muchkubaob tu yotoch batab yetel u noj jalaachoob
tiaal u kuboob sujuy tiichil, beyo tu jaatskab kiinil Pascua de
Resurrecine, tu joksoob ximbal u yumtsiloob ich kaaj.
Beeyxan tu kaajil Tixcacal, ku man jootukaal jaaboobe yaan juntul
nojoch yumtsil chen xiiboob ku bin kiliichkuunsik.
Tak tan u taal u tsookbal siglo XVIe, le maayaobo layli u binoob
tak tu petenluumil Cozumel u kiliichkuunsoob Ix Chel, max ku
yantaj tiaal u yantal u paalal mak. Oli jeex yum Juan Malah u batabil
u kaajil Pol, yaan ti kaach tee petenluuma, junjaats yumtsiloob yetel
u nuukulil tiaal u beetik sujuy tiichiloob yetel u tokik pom.
Maayaobe ku taakaam beetikoob xan sujuy tichiloob wa tu yotoch
wa max. Pedro Chie yaan ti tu yotoch junxot che tuux u bonmaj
u yoochel juntul kisin, kaalikil Andrs Chi yetel u yatan x Catalina
Cim ichil jumpel luuch u jupmaj u yumtsiloob. Beeyxan le sajkaboobo
meyaknaj tiaal u taakik u yumtsiloob yetel u beetikoob sujuy tiichiloob.
Snchez de Aguilar tu Informe contra idolorum cultores bey tu tsibtila:
Wey tu luumil Yucatn yetel tulakal tuuxe yaan chen minaan u
xookil sajkaboob yetel jool ich tuunichoob, tuux ku taakik u yumtsil
le maayaobo; beytuno jee mkalmak ichiloobe, tu beelil u bin ich
kool yetel tumeen ku patal ichil u koole, maatech u binoob solemne
misa, ku tsookole ku payaltantik u baatsiloob wa u yet kaajaloob kaa
xiikoob tu juunoob u kiliichkuuns u yumtsiloob.

U payalchiil tiaal u najaltaal maalob u yich paakale chen leti

jach suukaan u yuubaal ichil maayakaaj. Le ken joopok u chowaktal
yaxkine ku kaabetchajal u beetaal chaachak ti Yum Chaak u
Los mayas yucatecos

79

yumtsilil u kaaxal ja, beytuno ku kaabetkuunsik u aj kiinoob tiaal

u beetej. Bey tu beetaj Juan Tun tu jaabil 1598, max chook tumeen u
yatan yetel chiichnak tumeen xanchaj u kaaxal chak yetel tu tukultik
maatan u beytal u nalil u koole, kaj u liksikuba tiaal u beetik jumpel
chaachak.
Tune tu beetaj u juuchul jootukaal u pelel cacao tiaal u beetik
chuyulh (chukwa), baax tu bankuunsaj ti kampel tumben luuch ichil
u yotoch, baale yanchaj u katik antaj ti j-meen Francisco Pech tu kaajil
Peto tiaal u beetik le sujuy tiichila. Ah Kin Pech, jumpel kaaba yanili
maayli kuchuk sak winike, bey kaj-oltaanil kaach yum Francisco,
juntul batab jach kaj-oltaan, tumeen tak kastlanoobe ku yaalikoobe
letie juntul maaya jach kajoltaan yetel ku takpachtaal tumeen u
lak makoob.
Chen pelak kuchik Ah Kin Pech tu yotoch Juan Tune kajsaab le
sujuy tiichilo. Le maxoob payaltantaanoobo kulajoob, u yuumil naje
tu yensaj junluuch le chuyulho, tu kubaj ti le J-meeno, max tiaal u
kamike tu yaalaj: kin kamik tu kaaba yum Kuj. Beet a beel, mixbaal
a tukultej, yaan u kaxal chak ta kool. Ku tsookol u yukik tulakal
u baal le junluucho tu tsaj xan ti Tun u yuki, ku tsookole kaa tu
toxoob le u lak ti le maayaob bijaano, tak u xupikoob u baal le kan
luucho.
Ah Kin Pech, tuubul akabe, ku beetik xan sujuy tiichiloob tu yotoch,
ti Tabay, u yumtsilil tsoon yetel puuj. Ichile le mxoob ku binoobo
ku beetikoob mankinal yetel yaab janal. Le maayaob kuxaanoob
ti tsoon yetel chuk kayilo layli xan ku beetikoob sujuy tiichil yetel
payalchiobe. Beyo u kajnaliloob Tizimn yetel le kaajoob yaan tu
bakpaacho ku kiinsik baalcheob ti u yumtsiloob yaan tu uchben
kujnajoob yaan tu jalik kaknabo, ku kubikoob kib, taakin yetel
cuzcas, junjaats jatsuts tuunoob.
Tu chaajoob xan wa jaytul makoob ku chaachiitaal teej bibliao,
kaa tu takbesoob ichil u payalchiob. Tu jaabil 1597e Andrs Chi,
kaalikil u yaalikkuba Moissile, tu kaajsaj bix suuk u beetik kaach
Chilam Balame, kaa tu tsaaj taan juntul chan paal u taakmaj ichil
u yotoch, ku yaalik leti Espiritu Santoe, tu kaataj ti u kajnaliloob
Sotuta yetel u bakpachoob kaa xiikoob kax kujilaankil. Tu chaajoob
xan u kaaba u noj jalaachiloob jajaldios. Tu jaabil 1610e Alfonso
Chableyetel Francisco Canule tu yaalajubaob papa yetel obispoe, kaaj
80 Historia

jup u beetoob misa tu tan u yumtsiloob, yetel nuukuloob cristianoob,

ku tsaakoob okja, tu yuubajoob kantaj keeban, ku tsakoob comunin
yetel ku tsakoob u lak maayaob u beet u aj kiiniloob.
Iglesiae chen tu yojeltaj le baaloob beya tumeen yanchaj makoob
takpool. Yaan kiine leti le kastlanoob chukik le maayaob tan u beetik
u sujuy tiichiloobo, bey jeex uchik tu jaabil 1605 kaaj chuuk junjaats
maayaob tumeen aj kiin Francisco Ruiz Salvago tu kaajil Ichmule. Baale
layli ku taakal u pooloob wa ku kaxtaal u yumtsiloob kaalikil tan u
manoob ich kaaje. Beyo tu jaabil 1684e Bernardo Rosado, max ku man
u koonol kajalkaaje tu kubaj ti aj kiin, wa jaytul yumtsiloob tu chaaj tu
yotoch Andrs Chi yetel Catalina Uc. Yaan kiin xane, maayaob takik u
pool u yet maayayloob ku kiliichkuunsik u yumtsiloob. Chiichnakoob tu
yoklal beykaaj chimpoltaanil u muuk u taan yum Francisco Pech, bey ah
kiine, u batabil yetel u jalaachil u kaajale tu takoob u pool.
Obispoe u yojel tulakal le takpool yaan tu yoklal u j-ma kujil maayaobo,
baale wa ma u yojele, le max u tsaamaj bey vicario wa juez eclesistico u
yojel. Le ken ojeltaak le takpoolo, le aj jets taano ku bin tak tuux ku
yuchul, yetel u yantaj jalaachoobe ku lapkoob le mak takaan u poolo.
Ku paykunsaal max liksik u tsibil, max kun tokbesik la max takaan u
poolo, ku kajal tun u yilaal bix kun patal. Le ken tsookok u kaj-oltaal
bix u yanile, ku jeetsel u bool siipilil.
Beyo yum Francisco Pech, takaan u pool bey mak ma tu chimpoltik
jajadios, bey aj kiin yetel ku yantik u lak mak tiaal kiliichkuuns u
uchben Yumtsiloobe, beetaab u tsaab lajun tu yokaal u puulul jaats,
yuub misa domingo yetel noj kiin chaknuul tu teet tak kaanal, yetel
jumpel suum tu kaal, u mahcmaj jumpel kak yetel lapaan tu pool
jumpel toobil juun. Ku tsookole tojolchintaan ichil oxpeel jaaboob
tak lajun tu kaakaal leguas nachil ti u kaajal, ku tsookole beetaab u meyaj
tiaal u beetaal noj kujnaj, jumpayile beetaab xan u bootik tulakal beykaaj
tu tojoltaj u takpoolil.
Leti le jeel u jejelasil bix beetaabik u bootik u siipil maayaob ma tu
chimpoltoob jajaldioso, kex tumeen yaan xane tojolchintaaboob. Bey
uchik tu jaabil 1583o, tumeen Diego Garca de Palacioe, tu kalabil La
Habana yetel San Juan de Ula tu tuxtaj maxoob yaan siipil u bootoob.
Baale Andrs Cocom, sijnal tu kaajil Sotuta, kaalikil tan u bisaale
jalkaataab tumeen maxoob bisike kaaj suunaj Campeche, tu yaalajuba
ajawil, tu tsaj u aalmajtaanil kaa kajak u bootaal patan ti leti, bey kajik
u seten molik yaabach julubte yetel u lak u nuukulil yaaltambal tiaal
u likiloob baatelo. Le kaaj ojeltaab baax ku beetik tumeen noj jalaach

Francisco Solse, laape kaaj taak u pool tumeen tan u likil u baateet yum
ajawe, kaaj jiich u kaal tu jaabil 1585.
Tiaal u kajbal u tsook yoxjaats siglo XVIIe aj kiinoob chiichnakoob
tumeen maatan u beytal u xuulsikoob u uchben kiliichkunaj maayaoobe,
tu kaa chaachiitaj u kaabetil u tsaabal u pajtalil ti le jueces eclesisticos
u tsaamajo, u beytal u meyajoob kex ma u yojeltaal tumeen autoridad
Real, kex ma u yojeltik noj jalaach, tumeen tu yoklal u nachil tuux ku
yuchul le baaloob tak tu kaajil Jo, ku beetik u jach xantal u jeetsel bix
ken u boot u siipil maayaob yetel ku tsaak u pajtalil u putsuloob,
ku kaatikoob tune ichil le bool siipilo kaa takbesaak u meyajtaal aj
kiinoob kujnaj x-maa boolil, ti kujnaj yetel u tuxtaaloob San Juan de
Ula wa La Habana.
Aj kiinoobe ku tukultikoobe chen bix min uchak u jetskuunsaal
maayaob jach u kubmaj u yoloob ti u kebanil pay kisine, chen jaalil
ka kaalakoobe, ku tsookole obispo Diego Vzquez de Marcadoe tu yaalaj
ti Coronae, jee bix le maxoob jach letiob payabtik kisin yetel leti u aj
meeniloobo, wa keex tsook u beetaal u bootik u siipil ku kaa suut u beete,
ka tsaabak jach noj bool siipil tie, kaa kinsaakoob
Beeyxane aj kiinoobe ku yaalikoobe u tiaal ma u lubul maayaob
ti payab kisine kaabet u yantal tu yotochoob u kaanchekujil tumben
yumtsiloob yetel rosarioob; ma u muchkubaob mix u beetikoob okot
ich akab, ma u yukikoob balche, ma u binoob kajtal tanxel kaajil, ma
u kubik yoloob ti sacristnoob maayaob de los santos oleos, u ukbeen
baaliloob kujnaj yetel u nuukulil kujnaj; ka u kam maayaob u winklal
Jesucristo, kaa yaabkuunsaak aj kiinoob yetel ma u kexkubaob tanxel
kaajil wa ma manak kaapel wa oxpel jaaboobi, yetele ku tukultikoobe
Compaa de Jesse kaabet u beetik jumpel najil xook tiaal u kaasaal u
paalal kastlanoob, tiaal u beet u aj kiiniloob.
Kaa yaal u chumuk siglo XVIII, tsook u chan emel u nuumsaj aj
kiinoob yokol aj payab kisinoob, tumeen yaab ti ichiloob tsook u chan
kexpajal u tuukuloob tu yoklol tumben tuukuliloobe ma jach sajbeentsil
baax ku beetikoobi. Ku yilikoob bey jumpel keban ma jach talame wa
chen ku taal ti tumeen ma u yojeloob wa kebani. U yaabil ti le maayaob
ku chuukul ti le jaaboob jeelo, chen ku chan keeyeloob yetel ku tsaabal
mejen bool siipil tiob, kaaj kaj tun y yaalaale la ah kiin maayaobo, chen
bin satal oloob.

Bix u tsolmajil u miatsil kaaj

tu petenil yucatan

Bix u tsolmajil u miatsil kaaj tu petenil yucatan

Tu jaabil 1527, u yax jaabil u tsakubaob u petsoob le luuma,
Francisco de Montejo, el Adelantado, let tu yax beetaj u noj jalaachil
Yucatn, baale u yaabil u jalaachile, meyajtaab tumeen maxoob ti tu
kubeentaj u beetej. Juntul ti letiobe u paalil, Francisco de Montejo, el
Mozo, max tu beetaj u jalaachil ichil u jaabiloob 1541 tak 1546, leti tu
beetaj u jalaachil kaalikil u kuchul u yuum Jo. Tu jaabil 1549, Coronae
tu tselaj el Adelantado tu jalaachil, beytuno ichil u jaabiloob 1550 tak
1565e tulakal jalaach kuch tu kaaba ajawe, kuch bey alcalde mayore.
Tu tsoke, tu jaabil 1566 yetel tulakal perodo coloniale tulakal
mak tuxtaab joolbesik u kuxtal yucatecoobe kuchoob bey noj jalaach
(gobernador) wa capitn generale. Letiobe Espaa ku tsaabal u beet
u joolpoopiloob, baale ku chen majan tsaabloobo Audiencia de la
Nueva Espaa, tsakoob. Le ken patak minaan noj jalaach, bey jeex
uchik yaab u tenele, le jalaachilo ku patal tu kab Aj Mulkanoob
wa u Cabildoyloob Jo, Campech, Valladolid yetel Bacalar; le joolkanil
wa militaro juntul sargento mayor, baale ku man kiinoobe tumeen
u tenienteil ajaw ti Campeche. Jo mektantik yetel joolbesik tulakal
kaajoob, ti xan yaan noj jalaachi yetel capitn general. Ti xan yaan u
najil obispadoi.
Tiaal u kajbale, Yucatne ti yaan kaach yanal u taan Audiencia de
Mxicoe, baale tu jaabil 1543 kaaj beetaab Audiencia de los Confinese,
Coronae tu sutaj yaanal u taan. Ku man kiin, tu jaabil 1548e, kaa
suut yanal u taan Mxico, baale ku man kaapel jaabe suut yanal u
taan Audiencia de Guatemala. Tu tsooke, tu jaabil 1560e, Coronae tu
jetsaj u tuukule kaa tu sutaj jumpuli Yucatn yanal u taan Mxico, bey
patik ichil tulakal perodo colonialo.
Ichil u pektsilil u meyajtaal u taakin kujile Yucatne pat yanal u
taan, yaxe u dicesisil Tlaxcala (1527-1536), Guatemala (1536-1545)
yetel Chiapas (1545-1562). Tu jaabil 1549e aalaab ti Corona kaanaan
u beetaal jumpel obispado ka u kaabaat Yucatn y Cozumel, ku man
Los mayas yucatecos

85

junjaabe kaaj kuch Jo juntul mak taal joolbesik u mulpaytaanil

catedral, kex tumeen la yax obispo fray Francisco de Toralo, tak tu
chumuk u jaabil 1562 kaaj kuchi.
Bey jeex tu beetoob tulakal u xoxotluumiloob Amricae, le
kastlanoob tu kulkiintaj u jalaachiloob Yucatno, jal kaknab, naats
jal kaknab, ti uchben tuunil kaajoob tuux suuk u bin kaaj tu
yoklal jalaachil wa tu yokla kujil, wa tuux yaabach mak kajaan tu
beetaj u yax kaajaloob. Tu yokal le baaloob beya tu beetoob u kaajil
Mrida yetel u kaajiloob Campeche, Valladolid yetel Bacalar, tu yoklal
lela beychaj u toxikoob tulakal u petenil Yucatn ichil kanjaats oli
juntakalili nuuktakil, baax tu tsajoob u kaaba bey jurisdicciones wa
distritos. U jelaanil le bix uchik u toxikoobo tumeen bey u toxmiluba
xan kaach le maayaob le kiin ma kuchuk le kastlanoobo. U tuukulil
kaache le sak winikoob kun kajtal ti jujunjaats luumilo pate yetel
u muchpaytaaniloob, yetel u molaayil encomiendase letiob kun
joolbesik tulakal u kuxtal u kajnaliloob u luumil.
Tiaal u taal u tsookbal u yax chumuk siglo XVIe, le encomiendaotsokaan
u jach suuktal yetel u kaj-oltaal, tumeen le kastlanoobo tsookili u
yetskuunsik yokol u kuxtal u kajnaliloob las Antillas yetel tu chumuk
Mxico. Sijnalil tune, le molaaya, tumeen ti ku chaak u muuk ti
tulakal aalmajtaan beetaan tiaal u bin utsil ti kastlanoobe, leti u
latmukil kajik u palitsiltaal le luuma. Wey Yucatne, ma kexbesaab bix
uchik u kajal u meyaj le molaaya, tumeen le kastlanoob kaa tu toxoob
ti conquistadoroob le luuma tu chimpoltoob oli tulakal aalmajtaan
yanilie, leti beetik tu patoob tulakal le bataboob tu kaajaloobo, tumeen
bey jeex chimpoltaaniloobo, uchak u yantajoob tiaal kaa beyak bool
patanil yetel ka xiik maayaob meyaj tu yotoch tsuul.
Ichil tulakal le jaaboob ti yaan Yucatn yanal u taan Espaao, Jo,
Campeche, Valadolid yetel Bacalare, ti kajaan le encomenderosoobo,
leti beetik meyajnajoob bey u kuchil tiaal u muuchul tulakal patan
ku tsak tulakal le kaajoob yaan yanal u taano. Tak tu jaabiloob
ochentaob ti siglo XVIe, lalaj abril, agosto yetel diciembre, yaabach u
jilibil aj kuuchoob ku taal ti oli 180 kaajoobe, ku kuchuloob teej noj
kaajooba. Tan u taasikoob piitsil nook, ixiim, buul, lokok, kaax, taab
yetel u lak yaabach baaloob ku meyaj ti encomenderoob tiaal u kuxtal
wa tiaal u konoob. Ku man u jaabil 1583 tak 1785, le kiin kaaj tsaab
u aalmajtaanil wey Yucatn tulakal le emconiendaobo yaan u manoob
86 Historia

yanal u taan Coronao, le maayaob ku bool patanoobo ku kuchuloob

u kuchmoob nook, ixiim yetel kaax tulakal u kiinil San Juan (24 ti
junio) yetel lalaj Pascua tiaal Navidad (25 ti diciembre).
Jumpel baal antajnaj tiaal u chaak u muuk le kaajoob tuux yaan
le kastlanoobo bey u kuchil tiaal u muuchul patan tu jaabil 1561,
tumeen le mejen tuul bejoobo kaj u kochkunsaal. Bey kajik u bin
u chikpajal caminos reales ku binoob Jo tak tu jal u kaknabiloob
Campeche yetel Sisalo, Man yetel u noj kaajil Valladolid, bejoob ku
lukul te tu tsook kaaja ku bin tak Ro Lagartos yetel Conil. Beeyxan
beetaab mejen bejoob ku nupul yetel le noj bejooba. Kaa yaal u
tsok u yox jaats siglo XVIe yaan kokoch bejoob tiaal u bin mak
x-maa talamil tak tulakal le nukuch kaajoob yetel carreta, tsiiminoob
wa u jilibil maayaob ku bisik kuucho.
Beeyxan tu yoklal u beetaal najoob tiaal jalaachil yetel kujil,
beeyxan u yotoch le emcomenderosoob yetel u kastlan kajnaliloob Jo,
Campeche, Valladolid yetel Bacalaro, tu beetaj u kolikoob makoob
tiaal le meyajoobo. Mantatse ku kuchul yaabach makoob teej
kaajoob tiaal u meyajt tsuuloobo, wa le ku meyajoob tiaal u juutul le
uchben najoob tiaal u beetaal kujnajoob, u najil jalaach wa u yotoch
sak winikoob tu kuchilo. Beeyxane la maayaobo yaan u binoob
kax tiaal u chakoob cheob yetel u taasoob u nukuch chuunoob wa
u jekkab tiaal meyaj, ku muchikoob tuunich tiaal u tokaal taan,
yetel xan ku meyajoob tiaal u yantoob le aj pat pako. U yatanoobe
takbesaboob xan tiaal u beetaal noj kaaj. Letiob chakik yetel juchik
kuum yettel keyem tiaal u tsentaal le j-meyajoobo.
Ichil le yax jaaboob ti yaan Yucatn yanal u taan Espaao le
encomenderoobo beychaj u tsak meyaj tulakal maayaob yaan ichil le
luum u mektantmaj x-maa boolilo. Oli jeex Francisco de Montejoe
yaan ti bey 300 wa 400 maayaob tiaal beetik u yotoch tu kaajil Joe.
Tu jaabil 1549, Corona chiichnak yetel le baa bey, ku yuchul tulakal
Amrica, tu wetaj u beetaal u meyaj maayaob bey jumpel bool patane
kaa tu tsaaj u taanil bix kun kaabetkuunsbil u muuk u meyaj maayaob.
Le tumben tsoolila tsaab u kaaba repartimiento, baale Yucatne
ichil tulakal le jaaboob ti yaan yanal u taan Espaao xuulul kaabataab
servicios personales. Lela jee jayten kaa kaabetchajak wa jaytul j-meajoob
ti juntul kastlane, chen ku kttik ti noj jalaach. Ichil u taanile ti
ku jeetsel jaytul xiiboob yetel jaytul koolel ken u kaabetkuunsi,
Los mayas yucatecos

87

jaypel kiin (oli suukile ichil jumpis kiinil), bax meyajil ken u beetoob
yetel bajux kun bootbiloob.
Tu paach kiine lela kexpaji, beyo noj jalaachoobe tu jetsoobe kex
kaatul wa kantul ti jootukaal makoob ku bool patanoob ti jumpel
kaaje, lalaj mircolese yaan u binoob tu yotoch kastlanoob meyaj. Teelo
juntul mak ku kaabatik tenderoe, leti toxkoob tu yotoch tulakal
kastlanoob. Tiaal u jaabil 1630e, oli 1000 maayaob ku binoob tulakal
piskiinil tu noj kaajil Jo. Beyo, tulakal u yaala siglo XVI yetel le u
lak kaapel taal tu paacho, maayaobe xuulul u binoob tu yotoch sak
winikoob tiaal meyaj beya.
U meyaj koolel yanal le moktaan beya jach yaj tumeen bulkiin. Ku
kajal las 4 u taal u satale ku tsookol oli chumuk akab, x-maa jeelelil
bulkiin. Ichile, yax baax ku beetike u pook le kuum tu tsaj tajal tu
joolojo, tiaal u kajal u juchik ti ka, jumpel meyaj jach kaanaantsil,
ku tsookole ku jupul u pakacht u juuchil. Leti xan unaj u beetik janal,
u mistik u yotoch kastlan, u pook u nookoob, u putik ja yetel le ken
yanak junsutuk ti mixbaal yaan u beete ku jupul sakal nook tiaal
u beetik piitsil nook jach najmal u beetik tiaal u yuumiloob naj. Ichil
u tsook u kanjaats siglo XVIIe ku kamikoob oxpel real ikil u meyaj
jumpiis kiinil. Meyajnajoob xan tiaal u tsaob u chuuch u paalal u paalal
sak winikoob. Baale u tiaal le jeela kaabetchaj u beetaal u juunil tu
tan u noj jalaachil le mektankaajo, u taanile tumeen tu yklal le
ooxol ku beetik weyo le x-kastlan kooleloobo minaan u muukil u tsa
chuuchoob.
Ku tsookole ku yaalik le kastlanoobo, tan bin u beetik uts ti la
kooleloob bey ken u chaob tu yiknaloobo tumeen u yaabile chen bin
bey u manoobo, u chikule tumeen ku yantal u palal kex ma tsokaan
u beeli wa kex pataan tumeen u yicham. Kaapel pesos ku najaltik
yetel ku tsaabal u nook yetel u yooch.
U meyaj xiiboobe u taasik si yetel xiw u tiaal tsiminoob. sassamal
kaabet u taasik kankuch si, kaakuch tiaal ich naji yetel kaakuch
tiaal kombil, chumuk real u tojol junkuch. Le ken jokok le piskiinilo
tsook u koonol 4 reales u tojol si, leti le beykaaj ku najaltiko. Ku
meyajoob xan le tenientes de gobernador yetel capitanes de guerra,
maxoob tuxtik kex ma u kate, meyaj ichil u kool tuux ku paakal
piits yetel ixiim, chumuk ti jumpel real ku bootaal jukaan meyaj
(lela yaan ti oli 400 metros cuadrados). Ku tsookole, le makoob jeela,
88 Historia

tumeen letiob yanoob tu jeel noj jalaache, ku joksikoob aalmajtaan

tiaal ka taalak u lak makoob tantanxel kaajil meyaj ichil u kool u
baatsiloob. Jach suukchaj tune, ku xantal kex ka wa ox piskiinil tan
u meyajtaal tsuul tumeen mayaob, kex ma bey unaji.
Maayaobe tu meyajtoob xan aj kiinoob yetel doctrineros, kaalikil
u yaalaal taan u meyajoob ti u najil u kaansaal sacristnoob yetel
cantores, baale ku meyajoob xan tiaal u taasaal xiw, si, kanan wakax,
paakal, tsen tsimin yetel put ja. U meyaj kooleloobe juuch ti
ka, pakach yetel po, baale maa jeex le xiiboobo, tumeen letiobe
maatech u bootaaloob.
Ichil tulakal u yax tanbuj siglo XVIIIe, fray Juan Gmez de Paradae,
tu chichkuunsaj u taan tiaal u yaalik ma unaj u yantal mak meyaj
x-ma boolili. Le kaaj bix ximbal meyaj teej mejen kaajoobo kaa tu
yilaj beykaaj nuumsajil ku mukyajtik maayaobe tu seblakile tu tsaj
ojeltbil tumeen Corona, beyo tu kiinil 2 ti mayo ti u jaabil 1722e
kubeentaab yetel tsaab ti tulakal u pajtalil u tanaltik le maayaob,
kex ma u takpajal noj jalaachi, u xuule ka u lukes u jalaachile ka u
chaa tu kab jalaachil wa tumeen noj jalaach maatan u ejentik chen
beyo.
Yetel tulakal le muuk tsaab tio, Gmez de Paradae tu tsaj u
aalmajtaanil u keexel jejlas baaloob tiaal u xuuxlul u seten nuumsaal
maayaob tu yoklal u beetaal u meyajoob x-ma boolil, u kubikoob
lokok yetel kay bey patanile yetel le meyaj ku beetikoob ikil u bisikoob
kubentaan wa u kalaantikoob u yotoch kastlanoobo. Tulakal kastlan
tu liksaj u taan yaalik maatan u ejentik le baaloob jeetsa, beyo yetel
u yantaj noj jalaach Antonio de Cortaire, tu tuxtajoob Juan de Zuaza
bey ah majan kulel wa procurador tak Audiencia de Mxico tiaal u tsa
ojeltbil ma kiimak yoloob yeteli yetel tiaal xan u kat kaa tsaabak
ti j-tankabiloob le muuk tsaan ti Gmez de Paradao.
Le kastlanoob ma utschaj tu taanoob baax tu beetaj Paradao ku
yaalikoobe, bey tumeen jach otsil le luuma, chen jaalil yetel u meyaj
maayaob x-ma boolile ku beytal u kuxtaloob. Baale kex tan u liksik
u taanoob tu tane, le obispoa ma xuul u tsak kaj-oltbil bix u seten
nuumsaal maayaoobi. Juupul bey ichil u tutukchiile, tu jaabil 1724e,
Audiencia de Mxicoe, tu yaalaj ti Gmez de Parada ka xuuluk u beetik
baax kubeentaan ti u beetej. Tiaal le jaaboob jeelo letie tsookili
u excomulgartik noj jalaach Antonio de Cortaire tu yoklal uchik u
Los mayas yucatecos

89

toxik kaajoob ti kastlanoobe yetel uchik u tsak u lakoob bey

encomiendae.
Le uchik u tselik tu noj jalaachil yetel u excomulgartik Cortaireo
leti tsok talamkuuns le kuuxilila, tu yoklal tun bix yanik tulakale,
tu winalil mayo tu jaabil 1725e, Coronae tu jetsaj u tuxtik Antonio de
Figueroa bey tumben noj jalaachile. Tiaal le jaab jeelo Audiencia de
Mxicoe, tsookili u ejentik u kaabetil u tsaabal maayaob meyaj x-ma
boolile tumeen ku tu tukultaale maalob tiaal le kaajo yetel tak u
tiaal maayaob. Bey tun tsookik ti le kuxlantambail ichil obispo yetel
kastlanoobo.
Yax uktul franciscanoobe kuchoob Yucatn tiaal u taal u tsookbal
u jaabil 1544 wa tu kajbal 1545. Ichil tulakal u yax jaabiloob patik
Yucatn yaanal u taan Espaae, yetel u yantaj makoob ku kextaanoob
wa intrpretesoobe, jupoob u kaans ti maayaob u taan jajadios, yetel
tu seblakile tu jan tsaaj u yokja manjaan ti veinte mil nukuch mak,
baale ma tak u paalaliloobi yetel tu beetoob u yax najiloob xook. Le
meyaj jeela tu chaaj u muuk le kaaj kuch u lak buluk wa 12 u tulul
aj kiinoob tu jaabil 1549, 15 tu jaabil 1553 yetel 16 tu jaabil 1560
tak 1561. Ah Nakuk Pech, tu tsib u kaaba Crnica de Chac-XulubChen, bey u kaajsik bix kuchik le aj kiinoob yetel baax u kat u yaal
le okjao:
Tiaal ka ojeltaake, tu jaabil 1545 jaaboobe kaj le cristianismo
tu yoklal u aj kiiniloob San Francisco, kuchoob tu jool u kaknabil
Champotn. Ti yax kuch le aj kiinoob u machmajoob k-aj loojil
Jesucristo, bey uchik u yeesikoob ti tulakal u palitsililoob u
kaknabil Champotn, yaan tu chiikin u luumil Ichcansih (Tih)
Nakuk Pech in kaaba kaachi; baale jaalil kaaj ook ja tin pool, kaa
tin kamaj okjae, tsaab in kaaba bey yum Pablo Pech, leti beetik xuul
in taanal Nakuk Peche.

Jumpel noj baal tu beetaj le franciscanoob kaalikil tan u kaansikikoob

u taan jajadioso leti uchik u jaajatsik le petenil bey guardianaso. Lela
jurisdicciones religiosas ikil u muchlantik kaajoob tu tsajoob u kaaba
visitas, tu paach jumpel tu kaabataj cabecera. Jumpel guardianae ku
tsaabal juntul fraile joolbesik, max tsaan ti u meeyjil u kaansik u taan
jajaldios ti tulakal le kaajoob ku bin u ximbalto yetel u tsak u winklal
Jesucristo ti maayaob. Jejelas baaxoob tu yilaj aj kiinoob kaabet u
yaantal ti jumpel kaaj tiaal ka tsaabak u beet u mektankaajil. Jumpel
90 Historia

tioobe poltico. Oli jee bix Campeche, Man, Sac wa Valladolid, Calkin,
Dzidzantn, ichil wa jaypele, tanili u beetik u mektankaajil maayli
kuchuk sak winike. U lake, yeyaab kaajoob tsook u meyaj bey u
kuchil kujilaankil tant u kuchul kastlanoob, bey jeex Izamale. Tu tsooke,
tu yeyoob xan kaajoob bakpachtaan tumeen u lakoob tuux seten yaab
mak kajaan, oli bey jeex Conkale. Yetel jumpel wa kaapel ti le baaloob
beya, leti antajnaj tiaal kaa beyak u yantal tak 24 mektankaajoob ku
muchikoob tak 180 u pelel kaajoob tu jaabil 1580.
Tiaal u kajbal u tsook chumuk siglo XVIe, ma jach yaab kaajoob
tuux ku kuchul u meyaj aj kiinoobi. U kaansajoobe chen ti ku
beetikoob tu bakpaach junjaats kaajoob yaan naats ti Jo, Valladolid
yetel Campeche, yetel tu beetoob u kuchil kanataan wa vicariato tu
kaajil Peto, kex tumeen tu jaabil 1580 wey Yucatn yaan 17 aj kiinooobe,
chen ku meyajoob ti kaakaal kaajoob.
Ichil u tsook u tankuchbuj siglo XVIe kaj u bin u muukaantal clero
secular, beyo tiaal u taal u tsookbale tu yuubaj jach tajan yaan u muuke
kaaj kaj u ketlam yetel franciscanoob tu yoklal maayakaaj. Kaa yaal
u kajaloobe tu kamoob u yantaj u obispoil Yucatn Juan de Izquierdo
tu jaabiloob 1587 tak 1602. Letie franciscano baale ku tukultike chen
minaan u xuul u muuk u laktsiloob tu yokol maayaob.
Beyo ti jumpel pikiljuun tuxtaab ti Corona tumeen fray Juan
de Izquierdo tu jaabil 1596e ku kaatik kaa tsaabak oxjaats ti le 24
guardianas yaan tak ti le kiinoob wey Yucatn tiaal u joolbes le clrigoso,
ku sutik tu kab aj tankabiloob. Le baax tu kato beeychaji, tumeen tu
jaabil 1602e, tu paach Sotuta yetel Chancenote yaax pataan ti clero
secular tumeen franciscanoob bey chen tu taan yolajoobe, taal xan u
guardianailoob Ichmul, Hocab yetel Tixkokobi. Jumpit paachil, tu
jaabil 1680, tsaab tiob xan Umn, Hunucm, Homn, Tecoh, Mama,
Tizimn, Calotmul, Champotn yetel Hecelchakn; tu jaabil 1754e
San Cristbal (Jo), Muna, Sisal tu noj kaajil Valladolid, Chichimil,
Campeche, Bcal yetel Maxcan.
Ichil tulakal siglo XVII yetel u yax chumuk siglo XVIIIe clero
secular yetel regulare jach nuukchajoob yetel tu kaa jaatsil ku katik kaa
tsaabak u lak guadianas ti. U paatal kajoob tu kab aj tankabiloobe
tu talamkuunsaj kuxtalil tumeen bey maatan u beytal u kiimakkuunsaal
u yol aj kiinoob yetel religiosose, le provinciales franciscanoob yetel
obispoobo kaj u jaajatsik u mektankaajiloob kujil tiaal u yantal kaaj
Los mayas yucatecos

91

u tsaob ti maxoob takaan ichiloob. Le uchik u tooxol le kaajoobo

tu taasaj tu paach, ichil tulakal le siglo jeela, u bin u naaksaaj u
muuk le kaajoob yaanoob tu jaalik le noj bejoobo tiaal u suutuloob
mektankaajil. Beyo tiaal u kajbal u tsook chumuk siglo XVIIIe,
yaan oli lajun tu oxkaal kaajoob beya.
Mektankaajoob yetel beneficio, tu jaabiloob 1549-1754
1549-1754*
1549-1754
1549
1549
1549
CA. 1550-1754
CA. 1550
1561-1680
1561
1563-1680
1567-CA 1754
1567
CA.1570
1576
1576-1582
1576-1581
1576-1602
1576-1602
1576
1579-1680
1581-1602
1581-1680
1581
1581
1582
1582
1585-1680
92 Historia

Guardiana de Mrida de San Cristbal

Guardiana de Campeche
Guardiana de Izamal
Guardiana de Man
Guardiana de Conkal
Guardiana de Sisal de Valladolid
Beneficio de Valladolid
Guardiana de Homn
Guardiana de Calkin
Guardiana de Tizimn
Guardiana de Motul
Guardiana de Dzidzantn
Vicara secular de Peto
Guardiana de Tekax, subdivisin de Man
Guardiana de Sotuta
Guardiana de Chancenote
Guardiana de Ichmul
Guardiana de Hocab
Guardiana de Tekant
Guardiana de Hecelchakn
Guardiana de Tixkokob
Guardiana de Hunucm
Guardiana de Tinum/Uayma
Guardiana de Oxkutzcab, subdivisin de Man
Beneficio de Yaxcab, subdivisin de Sotuta
Beneficio de Cozumel
Guardiana de Umn, subdivisin de Mrida

1591
1591-CA.1754

Guardiana de Ticul, subdivisin de Man

Guardiana de Temax, subdivisin de Dzidzantn

1603-1754

Guardiana de Maxcan, subdivisin de Calkin.

1603

Guardiana de Telchac, subdivisin de Motul.

1607-1680
1609

Guardiana de Champotn, subdivisin de Campeche

Guardiana de Teabo, subdivisin de Man

1609

Guardiana de Cansahcab, subdivisin de Dzidzantn

1609/1636

Beneficio de Hoctn, subdivisin de Hocab

1609

Guardiana de Mococh, subdivisin de Conkal

1609-1754

Guardiana de Muna, subdivisin de Man

1609-1754

Guardiana de Chichimil, subdivisin de Sisal

de Valladolid

1609-1680

Guardiana de Tecoh, subdivisin de Homn

1609-1754

Guardiana de Cacalchn, subdivisin de Motul

1612-1680

Guardiana de Mama, subdivisin de Man

1612-1680

Guardiana de Calotmul, subdivisin de Tizimn.

1612
1619
1636

Guardiana de Teya, subdivisin de Tekant

Guardiana de Cenotillo, subdivisin de Tinum/Uayma
Beneficio de Tihosuco, subdivisin de Ichmul

CA. 1640

Beneficio de Nabalam, subdivisin de Chancenote

1645-1764
CA. 1660

Vicara Regular de Tixcacal, subdivisin de Sisal

Beneficio de Chunhuhub, subdivisin de Ichmul

1655/1688-1754

Guardiana de Bcal, subdivisin de Calkin

1686

Beneficio de Sacalaca, subdivisin de Ichmul

1686

Beneficio de Chikindzonot, subdivisin de Ichmul

1686

Beneficio de Tikuch, subdivisin de Valladolid

1686

Beneficio de Chemax, subdivisin de Valladolid

1686
1764/1795

Beneficio de Tixcacaltuyb, subdivisin de Sotuta

Beneficio de Tahdzi, subdivisin de Peto

1585-1602

Guardiana de Tixchel, subdivisin de Campeche

*Le yax jaabo ku yaalik baax jaabil kaaj tsaab u beet u mektankaajil regular o secular, le u lako u jaabil
kaaj paat tu kab aj tankabiloob.

Los mayas yucatecos

93

Ichil oxpel siglo yanchaj Yucatn yaanal u taan Espaae u mektankaajil

kujile meyajnajoob bey u kuchil tiaal u beetaal u manil tulakal baal
yaan u yilaa yetel kujil, poltica yetel economa ti le kaajoob yaan yanal u
taano. Tak ti ku bin le maayaob yaan mejen kaajoob ken kuchuk juntul
wa max bey jeex obispo tiaal u yilaa bix u bin le kaansajilo wa tiaal u
kiimbesaal Santsimo Sacramento yetel Jueves yetel Viernes Santos. Fray
Diego Lpez Cogolludo bey uchik u tsib tu yokalo:
Kex tumeen jach suuk ti maayaob u kiimbesik Pascuas, yetel u lak
kiimbesajil yetel kiimak olal yetel okot, wa u lak baxaloobe; le
ken paybesaak Santsimo Sacramentoe ku kiimbeskoob yetel jach tajan
yaabach kiimak olal, u tiaale ku taaloob tak mektankaaj tulakal le
kaajoob yaan tu sutpaacho, beeyxan tiaal u kiimbesaal Jueves yetel
Viernes Santo.

Tak teej mektankaajoob ku seten bisaal yaabach u patanil lokok,

juuj, kaab, ixiim, keken, kej, nook yetel pates, jumpel nook oli
tooch ku bisik le maayaob tiaal le aj kiin max joolbesik le kujnajo,
tiaal le aj kiin max ti kubaan le kuchilo wa tiaal le taaljaan ximbal,
bey jeex suukilo. U jaajile, le mktakajoobo sutoob jumpel kuchil
tuux ku seten muuchul yaabach u jejelasil baaloob ku taal biniit
kaajoob; meyajnajoob bey u kuchil tuux ku muuchul wa ku man
yaabach ti le baaloob ku bisaal kombil wa tuux tumeen aj koonoloobo.
Tiaal u kajbal u wakjaats siglo XVI, jeex u bin u yaabtal u
mektankaajiloob kujile, beyxan u bin u yaabtal maayaob taal tak tu
mejen kaajaloob tiaaloob meyaj tiaal u beetaal tumben kujnajoob
yetel u conventoyloob, yetel tiaal u meyajtoob tiaal kee u tsa maalob u
yich u tankabkl kujnaj tuux ku paakal baalob weyile yetel wa jaypel
ti le ku taaasik kastlanoobo. Fray Alonso Ponce, bey u taan tu yoklal
u tankabil u kujnajil Valladolido: Teelo yaan jumpel tankab jach
jatsuts tuux ku yantal jaas, oom, pichi yetel tulakal u jejelasil pakal,
chakwob, pias, uvas yetel yaab u lak maalob paakal. U seten
nuuktakil u kujnajiloob Izamal yetel Man wa u kujnajil Chancenote,
chen tiaal u chaachiitpajal wa jaypel kujnajoobe, chen jumpel u
chikul beykaaj u muuk maayaob kaabetchaj tiaal u beetaaloob.
Jumpel noj baal beetaab tiaal u jel tsoolol tulakal u luumil
Yucatne, leti jeetsik u tuukulil u muuchul le kaajoob chunsaab
tu kajbal u tsook chumuk siglo XVIo. Tiaal u tuukul kastlanoobe
94 Historia

bey jeex laj nachtak yaan le kaajoob tuux yaan u bataboobo wa u

jalaachoobo, maatan u chaak u kuxtak maayaob maalob yetel uts.
U tiaal kastlanoobe, chen bix jee u yutstal tulakale kaa muuchuk le
mejen kaajoob teej uchben tuunil najoobo, tumeen ku yaalikoobe
wa ku chimpoltikoob bix u tsolmajil u kuxtal maayaob kaach maayli
kuchkoob weyo, yetel lelo jach jeetsel jee u bootikoob patan yetel ku
meyajoob x-ma boolile. Le uchik u peksaal le kaajoob beya tsaab u
kaaba bey cogregacin, reuccin wa junta; Toms Medel tu aalmajtaan
tu jaabil 1552 to jetsaj:
Tulakal mak sijnal ti le luuma ka u muchubaob ti kaajoob, ka
u beet u yotochoob taklantaakal, bey jeex jumpel kaaje, tulakal le
yanoob mejen kaaj yetel u mektankaajiloobo ka manakob kajtal ti
maalob naj, ka u beet u yotoch yetel tuunich, tiaal ka xanak ichil
jumpel kaaj

Yucatne, u peksaal kaaj tiaal u mansaal kajtal tanxelile kaj tu

jaabil 1552, ku tsookole, joolbesaab tumeen kastlanoob, bey jeex
uchik tulakal tuux tant u kuchuloobe. Maayli u peksoob kaaje,
franciscanoobe yan ku bin u ximbaltoob le kaaj tuux kajaan le batabo
tiaal u yilikoob wa maalob le kaajo yetel makalmak yetel jaypel
mejen kaajoob ku mektantik. Ku tsookol u yilikoob bix yanile, ku
tsibtikoob bix kun patal le tumben kaajo, tuux jeex suukile kaabet
u joksaal u kuchil tuux kun bin kujnaj, u yotoch jalaach yetel
mesn. Jumpel u noj tuukulil le pektsila u kaabetil u jach chikpajal
tak tuux ku nakal le kaajoobo, ku tsookole kaa patakoob yanal u
booy u kujil le kaajo. Beyo tu jaabil 1552 tak 1565, yetel le tumben
tsoolil beya le aj kiinoobo tu jel beetoob min oli 165 maaya kaajoob.
Ah Nakuk Peche bey uchik u tsolik bix beetaabik tumben kaajoob
tumeen kastlanooba:
Letiob tune (le kastlanoobo) tu pisoob yetel u piis u bakpaach yetel
u tseloob kaa tun kulkiinsaab kiliich kujnaj tiaal u kiliichkuunsaal
k-yuum Dios kaa xan kulkiinsaab u yotoch kaaj tu laakin kujnaj, yetel
u najil k-noj ajawil yetel mesn, () beytuno k-santo, k-yuume yum
Santiago, leti tun kaalantik u noj kaaal Pablo Pech.

Jumpel bix tu beetil le aj kiinoob tiaal u muuchik le kaajoob

wey Yucatn, ti jumpel kaaj tuux yaan batabe, tu muchoob u lak
Los mayas yucatecos

95

kaajoob pate yetel u batabiloob xan. Jach nojoch chikpajik u pek

le kaajoobo, yetele tiaal u beytale kaabetchaj u ejentaal tumeen u
batabiloob le kaajo. Tiaal 1565e, le franciscanoobo tsook u beytal u
beetikoob min 17 kaajoob tuux tu muchoob min oli 71 kaajoob.
U muuchul yaabach kaajoob chen jumpel tuuxe tsaab yokol le
noj bejoob tuux ma talam u kuchul makoob tiaal u beetaal kuchiloob
tuux u yuchul koonol yetel tiaal u tumbenkuunsaal bix u meyajtik
u kuxtal u kajnaliloob. Ichil le jaaboob ti yaan Yucatn yanal u taan
Espaao le kaajoob jach nojbaalchajoobo Calkin, tu bejil Jo yetel
Campeche, Izamal tu bejil Jo- Zac; Tizimn tu bejil Zac- Ro Lagartos.
U muuchul kaaje tu taasaj yaab kuuxilil. Yaab u tenele maayaobe
ma tu jan otoob u pat le kaaj tuux yaanoob kaacho. Baax tu beetaj
franciscanoobe le man maatan u yotike nuumsaab wa loobiltaabi. Oli
jeex tu beetaj fray Francisco de Aparicio, max ti kubeentaab u much u
kaajil Temaza: tu tuxtaj tabbil tulaka najoob beeyxan tu tuxtaj
tokbil tulakal che ku yichaankil tu tan le najoobo.
Tak xan le encomenderoob tu katubaob tu beelo. Tumeen tu yilajoob
tan u pitchajal u kamikoob patan, tumeen kajik u muuchuloob
maayakaajoob yetel u nuumsaaloobe tu beetaj u putsul yaab tak tu
chumuk u petenil Yucatni, kaaj binoob tak tee kaanal kaxoobo.
Tu liksaj u taanoob tu tan Corona, chen baale lela tu beetaj bey ma
tu yuubaje, wa u xuule tu beetaj u makik u chiobe kaa tu beetaj xan u
bootikoob patan le ksatlanoobo.
Maalob jokik ti franciscanoob u muchikoob kaajoob tumeen le
kaa tu beetoobe tu kalaantaj u muchikoob tu paach le bataab max
yetel yaniliibo, ku tsookole le kaa tu muchaj jejelas bataboobe
jumpelili tuuxe, tiaal ma u yantal u kuuxilile, tu kaalaantoob u
muchik chen le ku taaloob ti jumpelili mektankaajo. Ku tsookole
tu kalaantoob xan u taasik makoob ma jelaan tuux u taali yetel
jutakalili u taanoobe, tiaal u beetikoob u xantal u muchmajuba le
maayakaajoobo.
Ichil tulakal jaaboob ti yaan Yucatn yaanal u taan Espaae,
yaabach kaajoob wa tun mektankaaj wa chen chan kaaje, wa suutoob
mektankaajil wa chen tsok tsaab u muuk bey u kuchil kujilaakile.
Izamale jumpel ti la kaajoob uch ti le beya. Bey jeex tsook u
yax aalpajalo, maayli kuchuk kastlanoobe, yaabili u bin mak
kujilaankilee, tumeen yaabach maayaob ku taaloob tak jach nachil tiaal
96 Historia

u katoob ti Kinichkakmo ka tsaakak u kojaaniloob. Le u nojbaalil

kaach Izamal tu yoklal u noj kiiliichkuunsaal Kinichkakmo u yojelili
kastlanoob le yax kastlanoob kuchoob Yucatno; fray Bernardo Lizama
tu tsiib Devocionario de Nuestra Seora de Izamal y conquista espiritual de
Yucatn, ku yaalik baaxten ku bin le maayaobo teelo:
Le beytun teej kuchil jeel, Izamal u kaaba, yaan kisinoob jach
chimpoltaan yetel kiliichkuusaano, tumeen u yokolmaj u yol u
kajnaliloob le luuma tumeen bin ti ken u kaxtoob yetel bey jaaj ku
kaxtikoob jets olal yetel antaj tiaal baax kaabet tiob, u toj-olal,
kuxtal yetel utsil tiaal kuxtaloob.

Jach ichil le baaloob bey yaan u noj tsibolal kaach fray Diego de
Landa, kaa yanak jumpel u yoochel koolebiil tu kaajil Santa Mara,
tiaal kaa leepek yol maayaob ka u muchoob u tojol tiaal u manchajal.
Le kaaj chukpaj u tojole, franciscanoobe tu tsajoob u tojol tiaal u
lak juntul tiaal patal tu noj kujnajil Jo, baale tumeen le max
patik koolebiiloob Guatemala kajaano fray Diego de Landa yetel
u maayayloob Santa Marae binoob tak tee noj kaaja. Baale tiaal u
suutoobe naktantaaboob tumeen kaamkach chakoob, chen baale
mix junten kaax tu yokol le koolebiiloob mix yokol le maayaob
kuchmajil ku taaloob ichil maben kalaano, mix wa jayxakab tu
sutpach tuux yaanoob yetel le koolebiiloobo.
Yetel le u yax noj siibal tu beetaja, le kiichpan koolbiil Concepcin,
beeyxan Kinichkakmo, kaj beetikoob yaabach uts ti jee maxake.
Maayaob yetel kastlanoobe tu najmaltoob u yutsil. Beytun bin,
ku yaalaal, kajik u ximbal mochoobo, u kaa taakal u yaak max
minaan ti kaachi, u kaaput kuxtal mak tsook u kimil, u kaa taan
tootoob, u yuubik taan kokoob, beyxan kaajik u kiitpajal u anumal
taanilo, Izamal tune bin u kaa muukaankuunsikuba bey jumpel u
noj kuchil kiliichkunaje.
Tak fray Bernardino de Lizana, max jach tu yilaj bix u beetik utse,
bey tu tsiibtajik tu meyaj u kaaba Devocionario de Nuestra Seora de
Izamal:
Kaatun uche, juntul maaya tsook u man yaabach jaab mochake
ku taal wey tuux yaan le koolebiila, ku yantal tu jool u kujnaje, ti
ku yantal kat matan ti maxoob ku yokol wa ku jokoli. Jumpel
kiin tun jach okom olal tu yoklal likil u yilik maatan u pajtal u
Los mayas yucatecos

97

peke, tu chaaj u x-kosobchee, le bix patchaike bin tak tu kaancheil

le koolebiila. Tu yax tinchakile, xolokbal yetel u lechmaj yook tu
kosobchee, tu liksaj u yichoob tu tojil u x-kiichpan nail tsaayatsile,
yetel tulpaakal u yole tu katmataj u toj-olal ti. Ti lelo kaa tu
tsaajuba naakal u lak juntinchakil, kaa tu yuube ma jach talam
uchik u peeki, jeelo kaa tu xumpajtal jumpel ti le kaapel muleta
tu cheen le eebo. Tan u yokole tu kaa katmataj u toj-olal yetel
jach tu jaajil u yol, tu tsaajuba u naaks u lak eebe; kaa tu yuubaje
ma jach totojkili, kaa tun tu pataj u lak jumpel kosobcheo. tu
yantuba yetel u kaboobe kaa bin u naakal, tak kaaj xol-laj jach tu
chuun le kaanchekujo, jup u kaa kat ti u x-ajawil kaane kaa u tsa
u toj-olal. Ku man junsutuke beychaj u likil yetel tu yilaj jach
ma talam u pek jeex mix junten u yilubo. Bey emik ximbalilo, tu
chaaj u kosobchee kaaj bin u yaal ti aj kiinoob le noj siibal tsook u
kamiko, tu kaataj tiob ka u tsaob u kosobche tuux uchak u yilaal
tiaal u yojeltaal le noj utsila.

Tiaal u chumuk siglo XVIIe, u muuk Izamale tsook u jach

nachtale tak Lpez Cogolludo tu tsiibtaj beya:
Kex tumeen buljaab tan u taal ximbaltbile, tu kiinil waxak ti
diciembre u kiinil Pursima Concepcine leti le kiin jach tajan yaab
kastlanoob, u paalal kastlan yetel maayaob, mulixoob, j-booxoob
yetel maayaob ku taaloob ti tulakal le luuma, tak Cozumel, u noj
luumil Tabasco yetel tak Chiapa. Ku kiimbesikoob tulakal jaaboob
yetel jach yaabach kiimak olal ku pajtal teej luuma, beyo tulakal
le bejoob ku bin Izamalo chuptak yetel maayaob ku taaloob tulakal
tuux bey u tsolol sinike.

Tu yoklal le muuk yanchaj ti Pursima Concepcin ti Izamalo,

franciscanoobe tu tukultajoob jach maalob kaa kajak u tsakoob
ka-oltbil u yoochel atk tu kaajil Tetiz, Man yetel Calotmul, beyo
tiaal u tal u tsookbal siglo XVIe tu beetoob u pektsilil ti tulakal
mektaankaajil kujile u kansajil tial u beetaal cofradas ti maayaob
tiaal u kiliichkuunsaal le kolelbiila. Tu chumuk siglo XVIIe tulakal
maxoob takpajaane ku muchkubaob tulakal winal yetel yaan
jeetsak tulakal piisilkiin tiaal u beetoob payalchi.
Franciscanoobe tu takmuktoob xan u kiliichkuunsaal Purificacin
wa Candelaria tu kaajil Uayma yetel Natividad tu kaajil Bcal, tiaal u
suutul le kaajoob bey kuchiloob tiaal u kol aj kiliichnunajoobo.
Le koobiilooba ma jach chimpoltaaboob jeex koolebiil Concepcin
98 Historia

Izamalo, baale tulakaj jaaboob ti yaan Yucatn yanal u taan Espaae

le kaajooba bin u chan nojbaaltaloob tu tan u lak kaajoob tu sutpach.
Lpez de Cogolludoe ku yaalik kaach tu yoklal koolebiil Purificacin wa
Candelaria tu kaajil Uaymae: beytuno ma chen u kastlaniloob yetel
u maayayloob Valladolid, yaan kaapel legua nachili, tak tulakal u
luumil Yucatn, jach ku kiliichkuunsik le koolebiila, ichil u kujnaj yaan
u chikul tulakal payalchi ku beetaal ti.

Los mayas yucatecos

99

100 Historia

Kimil yetel kojaanil

ichil Maayaob

Los mayas yucatecos

101

102 Historia

Kimil yetel kojaanil ichil maayaob s

Jumpel baal jach maatan u jeetsel bix yanik ichil u kajlayil maayaob
tak le kaach maa kuchuk ksatlanoo, leti le u yaalaal jaytuloob
kaacho. Tulakal baax tsibtaan tu yoklal u xookil jaytul maayaob
yaan kaache, juntaats u yeesik ma jetsaani. Oli jee bix Rickeston, ku
yaalike tiaal le jaaboob naats tu kiin u kuchul kastlanoobo yaan bin
kaach 13300,000 makoob weye, Morleye ku yaalike ichil 13 tak 53
millones, kaalikil u tiaal Thompsone ku tukultike min bin wa kaa aalaak
ka wa oxpel millnoob min ma jach nach ku mani. Oli xan bey u
yuchul le ken joopok u yaalaal beykaaj mak yaan wey tu kiiniloob
tan u tsakuba kastlanoob u pets le luuma. Yaab mak aalaike min
bin ichil 300 mil tak 10 millones u tulul.
Le jejelas tuukul tu yoklal bajun mak kajaan kaach weye, ku taal
tu yoklal u jejelasil xan bix u jetsikoob. Beyo, yaane ku tukultik tak
jaytul mak uchak u beytal u kuxtal yetel le beykaaj baal janabeen
yaan ti junxot luum ichil junjaats jaaboob. U noj tuukulil le beya,
tumeen le kaajoobo ku chaakoob mantats tulakal baax kaabet tee
tuux kajaano, baale u jaajile chen le baax ku jeetselo tak jaytul max
uchak u kuxtal ti junxet luum, ma jaytul kajaani.
Evolucin del pueblo indgena (1528-1794)
1528
1550
1586
1607
1639
1643
1666
1688

800 000
232 576
170 000
164 064
207 497
209 188
108 060
99 942
Los mayas yucatecos

103

1700
1736
1794

130 000
127 000
254 000

Yaanal xan bix u tukutltaal wa ku xakaltaal tu yoklal le uchben tuunil

najoobo, tumeen lela ku chaabal le bix ilaanil ti tu lakoob tsook u
xakaltaal tantaxeliloobe tuux ilaab jaytul mak kajlaji. U talalamil
le jeela tumeen maatan u beytal u yojeltaal jaytsan ti u baakel mak
kaxtaabe kajlajoob ichil junjaats jaaboob wa yaanal jaab.
Tu yoklal u seten jejelasil bix u kaxantaal u yojeltaal jaytul mak
kajlaj ti junxot luume ku taal u jetsel u tuukulile ma ojeltaan yetel
min minaan tu kiin u yojeltaal jach tu jaajil jaytul mak kaach kajaan
wey Yucatn le maayli kojok kastlanoobe mix tu kiinil tan u tsakuba
u petsoob le luuma.
Jaalil ka tu kulkiinsaj u jalaachil kastlanoobe bey uchik xan u jetsel
u tuukulilo wey tulakal Amricae le uchik u seten kaabetkuunsaal u
kajnaliloob tiaal u meyajtaal minaobe, le uchik u seten putsuloob ti
sak winik tu yoklal yaaltambail, le u muuchuloob kajtalo, le tumben
kojaaniloobo, leti chen wa jaypel baaloob beet u xaaxakpajal u xookil
jaytul mak kajakbal kaach ichil le jaaboobo.
Chen jan aalbile, ichil le yax kaapel siglo petsaan Yucatn tumeen
kastlanoobo, ma jelaan baax tu beetoob ti le baax tu beetaj u lak
kastlanoob ti tulakal Amrica, tu yoklal u seten yayaj beetik u meyaj
maayaobo. Baale ichil u yax chumuk siglo XVIe franciscanoob yetel
encomenderoobe jupoob u paklan tak u pooloob, tumeen ku yaalikoobe
tu yoklal seten beetaabik u meyaj maayaob tiaal u beetaal kujnaj wa u
yotoch jalaach wa u yotoch kastlane, leti bin beet u seb pittal maayaob.
Oli jeex fray Lorenzo de Bienvenidae ku takik u pool Francisco de
Montejo tumeen mantats yaan kex 400 maayaob ku meyajoob tiaal u
beetaal u yotoch, kaalikil encomenderoobe ku yaalikoobe:
Yaan kaach wey ti le luum tu kiiniloob kajik k-chaak le luuma,
seten yaabach maayaob, bejlae minaan u veinte por cientotan u
meyajtikoob le aj kiinoob tiaal u beetikoob le nukuch monasterioob ku
beetikoob, chen minaan u jeelilo, ku beetkoob yetel ku kaa jutkoob,
beyo ku ku taal u jeel mak joolbesik u meeyjule, ku jutikoob le tsook
u beetikoobo ku jel beetikoob le bix u kate, beyo le maayaobo minan
u kiin u xuulul u meyajoob, ku tsookole maatech u chan jeelsikoob
le meyaj tiaal le kiinoob kaabet loobal u meyajtik u kool le maayaobo,
104 Historia

leti beetik mantsats tan u kuuxiloob tumeen tu yoklal le meyajo

maaan u yantal u sutukil u pakin u kool leti beetik u patal minaan
baal u tsentikubaob.

Ichil tulakal le yax kaapel siglo petssan Yucatno u meeyjul u

beetaal naj yetel u meyajtaal tsuul, u meyajtaal u kool yetel u waakax
kastlane leti jach ku tsaabal kaach u beet maayaob, baale keex bey
ku paklan takik u pooloobo, mixbaa eesik wa leti beet u seten kimil
maayaob.
Ichil u tsook chumuk siglo XVIe, baax jelaan tumeen maatech u
chaachiitaale leti uchik u seten meyajtaal chooj teej kaajoob yaan tu
sutpach Valladolid ichil u jaabiloob 1550 tak 1580o. Tu chumuk le siglo
jeelo kastlanoobe tu yilajoob u maalobil chooj tiaal u yuchul boon, beyo
ichil lajun jaaboobe jupoob u yiloob bix ken u beetoob u meyajtaal yetel
u beetikoob u najil yetel u nuukulil tiaal u meyajtaal u le.
Jeex u bin u beytal u meyajtaal chooje bey xan binik u kaabetchajal
u lak yaabach makoob tiaal meyajtik, beyo tiaal u taal u tsookbal
1573e, tumeen encomenderoob maatan u yotikoob yetel tumeen
minaan u pajtalil u manik j-booxoob tiaal meyaje, Corona tu yantoob
uchik u tsak u pajtalil u kaabetkuunsaal maayaob bey repartimiento
tiaal meyaj ti kastlane. Baale le tsaabiktik le pajtalila tu beetaaj u
laamal tu yokol maayaob tulakal u meeyjul, tumeen chen letiob
meyajnajoob tiaal u paakal, u tookol yetel u putaal u le chooj tuux
ku paakal tak tuux kun meyajtbil, letiob xan putik ja yetel juchik,
ku maatech u yantikubaob yetel mixbaal, mix nuukul, mix baalche,
mix u lak baal.
Maayaobe jach chen yetel u muuk u kaboob ku muxikoob u le
chooj, ku tsookole ti ku mansikoob kiin tubukbaloob ich ja tak
tu chalaatel tiaal u joksikoob u kaab ku boono. Le meyaj beya ku
tokik u yookoobe ku kojaantaloob. Le tun u beetaal u meyaj maayaob
beya tu beetaj u liksik u taan mak tokbesikoob, beeyxan u jalachiloob
kujil yetel le encomederoob maatech u meyajtikoob choojo, tumeen
u tiaaloobe, bey ken u potskaatiloob le luuma yetel yaan u bin u
lubul u muukoob. Ikil u seten liksik u taanoobe tak kaaj uuyaabi,
beyo tu kajbal 1581e, Coronae tu wetaj ti maayaob ka meyajnakoob
ti chooj, mix kex wa tu taan yolal ka u beetej.
Ku tsookole u meyajtaal chooje jach keet yetel u kiiniloob u
meyajtaal koolil. Juan Rodrguez, u encomenderoil Sucope bey u taan
Los mayas yucatecos

105

tu yoklala: tumeen maatan u chaakoob u meyajtik u kool maayaob

le ken taasakoob u meyajt le baalooba. Le baaloob beya yetel tu
yoklal uchik u weetel tu jaabil 1581 u meyajtaale, leti beet u kajal
u xuulsaal u meeyjul yetel xan kaj u bin u luksaal u nuukuliloob ichil
le kaajoobo, bey xan binik u xuulul le talamil ti maayaobo.
Baale asab nojoch loobil tu beetaj ti kaajoob u chikpajal kojaaniloob
ma kaj-olaan kaachi, lela ku nupul yetel uchik u bin u muuchuloobe,
wa yaxkinil wa le sakiloob seten kucho, letiob beet u bin u pit-tal
maayakaaj. Wey Yucatne, uchak u jeetsel ich oxsutukil le loobil tu
beetaj le kojaanil tu taasaj le kastlanoobo. Yaxe, kaj tu jaabil 1520
yetel box kak, ook tu chikaknabil Veracruz yetel le maxoob taal
yetel Pnfilo de Narvezo. Le kojaanila bin u tiitil tulakal jal Golfo
de Mxico tak kuchik Yucatne kaa tu kojaankuunsaj yaabach maayaob.
Landae tu chaachiitaj bey jumpel banbankiimil tu yoklal nukuch
kaak ku pokesik u winklal maayaob ku tsookole jach tu, yetele ku
beetik u banal u xexetal chen ichil oxpel wa kampel kiin.
Banban kiimil, wiijil, sak yetel chak ikaloob (1468-1544)
ca. 1468-1470
Chak ikal
ca. 1484-1486
Banban kimil
ca. 1520-1522 Kak
1535-1540?
Yaxkin, wiijil, sak
1544
Banban kimil
Ku man junkaal jaaboobe, tiaal 1544e, tip u lak jumpel kojaanil
ma kaj-oltaan tumeen maayaob tu tuuk xaman chikin u petenil Yucatni,
taasaab tumeen kastlanoob kex tumeen xan tu mukyajtoob. tulakal baax
tu tsibtaj kastlanoob tu yokale, maatan u yaalik tuux u taal, baale chen
tu yoklal bix u taanoob tu yoklale ku naataale layli jach nuumyaje.
Tsook k-mukyaj toon kastlanoon, yetel tan k-mukyajtik,
ku tsookole yaan wa jaytul ichiloon tsook u kimil tu yoklal le
kojaanila, yaab u lake kojaan yetele le maayaob yaantoon kaach
bey palitsilile u yaabile tsook u kimiloob, bey u xiibil bey u koolelil,
sansamal ku kojaantale ku kimiloob. Le sijnaloob yetel kajaanoob
wey jaljae, sansamal tan u yakanoob yetel chuuptak u winklaloob,
106 Historia

puuruxoob yetel tan u mukyaj, yaab ichiloobe ku kimiloob, leti

beetik tsook u jach pit-tal le kaajoobo.

Le kojaanila bin u kiitpajal tu chi lakin kaknabe kaaj kuch tak

Chiapas, Oaxaca yetel tak tu chumuk Mxico.
Jumpay ti le kaamal banbakiimila, ichil 1535 yetel 1540e
maayaobe tu mukyajtoob yayaj wiijil. Jejelas baaloob taal jumpel
tu paach u lake kaa tu beetaj u xantal le noj mukyaja tak ichil joopel
jaabooba. Jumpele tumeen tu jaabil 1529 tak 1534e maayaobe tu
kubaj tulakal u yoloob tiaal ma u chaakoob u jan tonkuunsaaloob
tumeen kastlanoob. U lake jumpel nojoch yaxkinil tu waakuunsaj
tu jaabil 1535. Tu yoklal le noj wiijila, le uchben kuxlantaambail
yaan ichil Xiu yetel Cocomoobe sut yaaltambail ichil maaya kaajoob.
ti le kiinoob xano, u nukuch mumuchal sakoobe taal u xikanloob
tu kaanil Yucatn. Le saka oli joopel jaaboob tan u jaantik paakal
yetel jee baalak xiwil yaax kaa takak tu beele. Tulakal le baaloob
beya tu beetaj jach noj loobil ti kaaj, le maayaobo chen tan u binoob
ken lubukoob kimenoob teej bejoobo.
U kaa sutukil kaa babankim maayaobe kaj tu jaabil 1566 baale
xanchaj tak 1580. Chen baale ti le jaaboob jeela tumeen maayaob ti
yanoob yanal u kab kastlanoobe, le nuumyajilo asab man u muuk. Jach
chen mix u talamil kiitpajik kojaanil ichil le kaajoob tant u laj muchuloob
tumeen kastlanoobo. Le bey yaabach mak muchnmuch kajtalo, le
kojaanilo jach ma talam uchik u paapakpajal ti u lak makoobi.
Banbankiimil, wiijil, sakil yetel chak ikal (1552-1580)
1552-1553
Sak, wiijil
1561
Chak ikal
1564 Yaxkinil
1566 Banbankimil
1569 banbakiimil
1571-1572
minaan baal jaantbil, wiijil yetel
banbankimil
1573 Kak
1575-1576
Kak, yaxkinil yetel wiijil
1580
Usan kak yetel awatmo
Los mayas yucatecos

107

Bey u yanil maayaob kaaj tip tu kuxtaloob kojaanil ma u kajoloob kaacho. Jumpel nojoch kojaanil ma ojeltaan baax beetik u
tsaayalee, tu taasaj yaabach nuumyajil tu jaabil 1566, banbankimiloob
tu jaabil 1569 yetel 1571-1572, usankaak tu jaabil 1580, awatmo
1580, yetel box kaak, tsook kaach u man kampel jaab maatech
u yilaal kaaj kaa tip tu jaabiloob 1573 yettel 1575-1576. Le jejelas
kojaanilooba tsak ti maaya kaaj u sutukil tiaal u chaak u yol; le
maxoob ku jechikoob jumpel kojaanile, le u lak ku taal tu paacho
maatan u jechik ma u kimil.
Le loobil tu beetaj le kojaanila jach yaj u jatsik kaaj le kiin kaaj taal
jumpel tu paach u lak, baale beeyxan le kaaj nup jumpel yetel
u lak wa yetel u jeel mukyajil. Tu jaabil 1580, x-usan kak yetel
awatmo jumpak uchik u naktantik kaaj. Le kaaj nup u minaantal
baal jaantbil yetel yaxkin wa sakile, jach chak minaanchaj baal tiaal
jaantbil yetel tiaal u kuxtal kaaj. Bey uchik tu jaabil 1571-1572, tuux
tsookili u patak minaan baal tiaal jaantbil tu yoklal yaxk. Ook
tun wiijil ichil kaaj, baale bey tun jach jumpuli pat minaan baal tiaal
jaantbiloo, Francisco Palomino, u aj tokbesaj u kajnaliloob le weya,
tu tukultaje min kex u yoxjaats wa u kanjaats kajnaloob kimoob tu
yoklal le baaloob jeela.
U yox sutukil taalik nojoch nuumsajil Yucatne kaj yetel x-usan
kaak yetel awatmo tu jaabil 1590 kaaj xuul tak 1699 yetel jumpel
banbakiimil ma ojelaab baax beeti. Baale le mukyajilo ti u taal
tu kuuch le kojaaniloob mukyajtaab tu jaabiloob 1566-1580, baax
maayli xuuluk maalob ichil le kaaj tak u taal u tsookbal siglo XVIo.
Banbankiimil, wiijil, sakil yetel chak ikal (1587-1727)
1587-1588 Sakil
1590
Sakil, wiijil, x-usankak yete awatmo
1592-1593 Sakil
1604 Wiijil
1609
awatmo, x-usankak yetel box kak
1618 Sakil
1628-1631
Minaan baal jaantbil, sakil yetel wiijil
1648-1654
U jokol kaaknab yokol luum,

yaxkinil, banbankimil yetel wiijil
108 Historia

1659
X-usankak yetel box kak
1661 Yaxkin
1663 Sakil
1669
Box kak
1692
Chak ikal, sakil, banbankimil

yetel wiijil
1699 Banbankimil
1700 Wiijil
1726-1727
Yaxkin, wiijil yetel banbankimil
Le kaa tu chukaj u jaabil 1590e le banbankimila joop u chikpajal
oli lajal waxak lajun jaaboob yetel ka winal. Tu jaabil 1590, 1609
yetel 1659 x-usankak; 1590 yetel 1609e, awatmo; 1609 yetel
1659e, box kak; 1648-1650e, banbankimil yetel tu jaabil 1699e
jumpel banbankiimil ma ojeltaan baax beeti. Le uchik u bin u chan
xantal u kaa suut le kojaanilo tu tsaj u pajtalil ti maayakaaj u chan
chaak yol. Baale tu kajbal siglo XVII, lekchaj jumpel noj mukyajil
mix junten ilaak ichil tulakal u kuxtal maayaob Yucatn, tumeen
junjaats yayajnuumyajil taal jumpel tu paach yokol u kuxtal maayaob.
Kaj tu winalil marzo tu jaabil 1648, tuux chen kaaj kaj u taal u xiknal
yaabach baaloob kaan, ku pixikoob tak u yich Yum Kiin. Nukuch
makoob maayaobe tu yaalajoobe tan bin u taal jumpel bankimilil.
Lela kaj yetel u banbankiimil akyoob. U piktunil kayoob kimaktak
ku joksaal jal ja, baale jach pitmanjaan tuuyli, u booke ku kuchul
tak Jo, kex yaan min 35 kilmetros u nachil jal ja. U winaliloob abril
yetel mayoe tu beetaj jumpel nojoch yaxkin; joop u yelel yokol
kaab yetel le makoobo chen ken kimikoob.
Ku man wa jaypel winal, tak junioe kaj banbankimil Campeche.
Kaal le noj bej ku bin Jo tak Campecheo. Tu winalil julioe, kastlanoobe
kaj u beetikoob payalchiob ti jajaldios, jokok tu tan kaaj payalchi,
tu jaajatsubaob yetel tu xulaj u beetikoob baaloob tiaal ka xuuluk.
Baale le kojaanilo jach tajan yaan u muuk; tu tal u tsookbal julio
yetel tu kajbal agostoe, kaj u kiitpajal xan tak tu kaajik Joe kaaj kaj
u kiinsik yaabach kastlanoob.
Tu yoklal le baal beya, u jalaachiloob Joe tu katoob ti u
joolpoopil kujil wey Yucatne, kaa tsaabak u pajtalil u taasaal koolebiil
Concepcin payalchi beetbil ti. Kastlanoob kajaan Joe tu tsaj u jaajil
Los mayas yucatecos

109

u taanoob yaan u sutikoob le koolebiilo, baale le baax tu katooba

ma utschaj tu taan le maayaob yaan tu sutpach Izamalo.
Maayaob ichil u saajkiloob ma u suutul la koolebiil tu kuchil tuux
ku kiliichkuunsaale, ma tu ejentoobi, ku tsookole tu yaalajoobe
yax ku putsuloob kax tiaal ma u chaakoob u bisaal. Chen bixan
tu chaajoobe, pisak uchik u beetaal u juunil tuux ku kaxik u taan
kastlanoob u sutikoob koolelbiil ichil lajunkaatak uuk kiinoob. Tu
jeele kaanaan u patal provincial yetel maatan u beytal u jokol
jumpuli ti la kujnajo. Maaj beychaj mix u chen tsaakubai. Maayaobe
tu taakuntsajoob aj kananjookajoob ti tulakal bejoob ku jokol wa
ku yokol Izamal, tak kaaj suunaj koolelbil tu ximbal Jo.
Tak ti le kiinoob jeelo le banbankimilo chen ichil kastlanoob ku
yuchul, leti tsa u naatil ti juntul maaya u likil u yaale: tulakal le
kaatlanoob yaan Yucatno yaan u laj kimiloob, yetel u patal maayaob
tu juunal, ku man tun kajalkaaj u kiimak-kuuns u yol maayaob
yetel jumpel chuybil suuk bey tumeen letiob jach ku naatikoob
baax u kat u yaalo kaj u chiichnak-kuunsik kastlanoob.
Tu tsook u yoxjaats u jaabil 1648e, kaj u kuchul banbankiimil
ichil kaajoob, baax beet u kajal u mukyajtik maayaob yayaj kiinam
pool yetel u chiibal u baakel. Yaane tu tsaj kaanal chokwil tiob tak u
kajal u kookotaanoob, tulakal le ku kuchul u xe kiike, jach jeetsel
leti kun kiinsik; le ku jechikoob le kimilo ku patal sakpucheen yetel
minaan u tsootsel u pool, yaane mix tak u moojtun yaan.
Le bankiimil, bey u pulsaj jajaldiose, kaapel jaab xanchaji, leti
beet u lubul tulakal u meeyjul kool. Tu jaabil 1650e, pat minaan
ixiim. Tiaal le kiinoob jeelo, tulakal mak wey Yucatne u yojelili
tu jaabil 1651 yaan u patal minan baal jaantbile, tan tun u natsal
jumpel yayaj wiijil. Tiaal ma u seten mukyajtaale, noj jalaach Garca
de Valds Osorioe tu jetsaj u beetaal u meeyjul tiaal u yojeltal beykaaj
ixiim yaan ichil kaajoob. Maayaob ichil u saajkiloob u chaabal u chan
aala u yixiimoob tumeen ksatlane, tu taakaj chen kax. Maayaobe
kaaj u patik u kaajaloob. Yaan puts tak jal ja tiaal u kaxtik kaye
ti kimoobi. Lpez de Cogolludoe ku yaalik beya: yaab kim tu jal
kaknabi, tumeen yetel yaabach jak-olil kaxtaab u baakeloob.
Yaab xane, chen bey u manoob ich kaax u kaxtoob baal u jaantoobo,
ti xan kimoobi. Le mejen paalaloob tu jechoob le kimilo, nuuktak u
nakoob tumeen chen u motos che ku jaantikoob.
110 Historia

U piktunil maayaob binoob tak tee kaanal kaxoob u kaxant baal

u jaantoobo ti patoobi. Kaa tu yiloob beya, noj jalaach Martn de
Robles y Villafania yetel kastlanoobe tu nupaj u muukoob tiaal a kaa
muchik aj tepcheob. tiaal u kajbal 1653e jok oxjaats makoob tu
paach maayaob joobesaan jujunjaatsil tumeen juntul kabtuun yetel
tumeen juntul aj kiin. U yax, joolbesaan tumeen Robles y Villafania
yetel tumeen fray Bartolo de Becerrile, bin tu laakin u petenil Yucatn. U
kaapel, joolbesaan tumeen capitn Gaspar de Salazar yetel fray Martn
de Tejero, bin tu chiikin, yetel u tsook oxpel joolbesaan tumeen
capitn Pedro de Hercilla yetel fray Martn de Vargas, bin noojol. Maalob
jokik baax tu beetoob tumeen beychaj u muchikoob 23149 u tulul
maayaob, chen bin u yaala le maaj kimoob jeex u yaalik juntul
max ilaa bix uchiko.
Baale kastlanoobe ma tu tukultoob wa bey ken u much bajun
maayaobe, kaabet u tsak ixiim tiaal u tsentikubaob. Jeelo, bey
tumeen minaan ixiim tiaal u tsentikubaobo, kaa putsoob kax,
ku tsookole tu bisoob xan le wa jaytul maa binoob yaxako. Tiaal
u tsookbal 1653e, tu kaajil Man, yaan naats tee tuux ku taakikuba
maayaobo, mix juntul ti le aj tepcheob tu kaa muchaj capitn Pedro
de Hercilla paatali. Wa ma chukaan yetel le beykaajo, tu kajbal u
waklajun jaab siglo XVII, kaj yetel jumpel nojoch yaxkine kaaj
tsook yetel kiliich box kak. Jach tajan yaabach yetel nukuch loobil tu
beetaj le nuumyajooba, leti beetik yaab makoob ti le jaaboob jeelo
tu yaalaje, tee bin tu yax jaabiloob u tsook chumuk siglo XVII, kim
bin u chumuk ti tulakal le maayaob kajaan weyo.
Ichil u yoxjaats le mukyaja, chen jaalil sakoob buktik u kaanil
Yucatne. Yaan kiinoobe ku nupul yetel banbankimilil. Oli jeex
tu jaabil 1590e, nup yetel x-usankak yetel awatmo, baale 1692e
yetel jumpel kojaanil ma kajoltaani. Bey jeex le tu jaabiloob
1592-1593, 1618, 1628-1631 yetel 1663. Jee jaytenake tu beetaj u
minaantal baal jaantbil yetel tu yajsaj sajakil ich kaaj. Tu jaabil 1618e
sakoobe tu pixoob u kaaxil yetel u bejiloob Yucatn, lela tu beetaj u
pek yol kastlanoob tumeen u yojeloob baax u kuuche, kaa tu puloob
u taanil u binoob lalaj 24 ti junio tu noj kujil Jo tak tu kuj najil San
Juan Bautista. Beyxan tu beetaj u kajnaliloob Jo tu jaabil 1663, le kaaj
jaasaab u yoloob tumeen sakil, yanchaj u bin u ximbaloob x-ma
xambil tu noj kujil Jo tak tu kuj najil San Juan Bautista.
Los mayas yucatecos

111

Le sakoob taaloob tu jaabil 1628-1631, min leit tu taasaj jach

nojoch mukyajil ichil tulaka u kajlayil paatlil Yucatn yanal u taan
kastlanoonbo, yetel tu taasaj noj wiijil ichil maayakaaj. Tuubuloob
ichil junjeetsak tuux minaan baal jaantbil, tu yoklal jumpel
kaamkach chakil tu tsaajoob u kaaba bey bulkabalile, tumeen man
junkaal kaatak uuk kiinoob tan u kaaxale, kaa tu kaskuunsaj tulakal
le kooloobo, kaatun tu taasaj peekech ikeloob. Yaan kiine jach ku
tajan yaabtaloobe, le ken likik u xiknaloobe beyoob jumpel box
nookoy, ku pixik tak u sasil Yum Kiine. Yaabach maayaobe, chen ken
lubukoob beje, kimenoob yetel yaab xan putsoob tak noj kaaxi.
Lpez Cogolludo bey u tsibtika:
Taaytakili u taal u beet u jalaachil Fernando Centenoe, pat minaan
baal jaantbil ichil kampel jaab [1628- 1631], tu yoklal yaabach
sakoob taali, baax beet u mukyajtaal yayaj wiijil. Maayaob tu yoklal
wiijile tu pataj u kaajaloobe kaaj binoob tantanxelil, tuux chan yaan
baal jaantbil, wa tak chen tu tsu kax tiaal u kaxtikoob wiob wa u yich
kaaxil cheob tiaal u jaantoob. Seten yaab kimoobi, min u tsook yajile,
tumeen ma tu kamoob jajaldiosi, yaabe chen bej patoob kimenoob,
ku tsookole tulakal mak saatal yol tumeen kex kuxaanoobe ma u
yojeloob tuux kiimoobi.

Chiichnakoob tu yoklal baax ku yuchule, u jalachiloob Joe tu

kaatoob ti obispo fray Gregorio de Salazar kaa tsaabak tiob u pajtalil
u xilbalkuunsikoob San Juan Bautista tak tu noj kujnajil Jo tiaal u
beetoob jumpel payal chi ti. Maxoob ku chimpoltik le baal beya,
ku yaalikoobe tu yoklal le ximbalil yetel katankil tu beetoobo, le
sakoob lik u xiknaloobe kaaj binoob lubul ich kaknab tuux
kimoob.
Tu yoklal wiijil tu taasaj sakoobe, tu beetaj u bin min bin 20 wa
30 mil maayaob kaanal kax u kaxtoob u moots che, baalcheob, u
yich che, kaab yetel u lak baaloob tiaal u kinsik u wiijiloob. Baale
le u seten binoobo tu taasaj chiichnakil ti jaalaach Fernando Centeno
Maldonado, max tu tanaj u joolpoopil orden franciascana, obispo yetel
kastlanoob tiaal u tsikbatikoob bix ken u kaa muchil tepcheob.
Tu liksubaob u tiaal. Muuch yaabach ixiim tiaal u tsentaal
le maayaob kun kaa muchbilo yetel tseeltiob wa jaypel ti le bool
patanilo, tu yoklal ka u beet u yotochoob yetel ka u kaa pak u
kooloob. Le pektsilil tu beetak le kastlanoobo jok utsil tumeen ichol
112 Historia

tulakal u jaabil 1632e kaj u kaa suut maayaob jujumpitil kajtal yiknal
kastlanoob, bey tun uchik u kaa chaak bej u pataloob yanal u kab
kastlano.
Ku man le noj mukyajil ichil u jaabiloob 1648 tak 1651, ichil u yax
chumuk siglo XVIII, taal xan noj wiijil 1726 yetel le banbankimil tu
jaabil 1727 u kaa loobit kaaj, baax ku tukultaal tu beetaj u kimil min
tak 17 mil maayaob.

Los mayas yucatecos

113

U jalaachkunaj kaaj yetel

u mankinal santoob

116 Historia

U jalaachkunaj kaaj yetel u mankinal santoob

Tak tu tsook junjaats u meeyjul u peetsel maayaob tumeen kastlan
(1541-1547) tak tu kajbal u tsook chumuk siglo XVI, kastlanoobe, oli
mantats ku kaalantikubaob ti tulakal bix u tsolmajil u kuxtal maayaob
tak le kiin maayli kuchukoob weyo. Ku tsookole tu tsajubaob
tak u yoks tu pool le maayaob putsoob tu yoklal u yaaltambal
uchik u peetseloobo, ka u kaa muchubaob. Lela jumpel meyaj jach
kaanaanili u beetikoobe tumeen le encomiendaso kaabet u muuk
maayaob ti tiaal kaa yanak baal jaantbili yetel tiaaloob meyaji.
Le kaaj beychaj u tonkuunsaal maayaob tumeen kastlane, le 19 noj
maayakaajoob ku chimpoltaaloob kaacho, letiob muchik tulakal u
joolbesajil u kuxal u sutpachkaajiloob. Jeex tsook u yaalpajalo, kex
tumeen jumpeleli u joobesajil pataan tu kab jalaach winike, wa noj
tatich, ku tsaakuba u much u kuxtal tulakal le mejen kaajoobo, u jaajile
lelooba kiitpajaanoob tulakal peten.
Oli bey xan u yuchul ichil tulakal le mejen kaajoobo. Le
bataboobo kajaanoob teej noj kaajo ku tsakuba u joolbes u kuxtal
tulakal u sutpach kaajiloob, baale le jeelooba kiitpajaanoob. U
tiaal kastlanoobe le u tsolmajiluba kaaj beya ma paatali, tumeen
kiitpajaaniloob bey chen ich kaaxo ku beetik jach jalkab u kuxtaloob,
minaan aalmajtaan nuuktik u kuxtaloob mix yetel u kujiloob mix tu
yoklal u kuchiloob. Tu yoklal le baaloob jeela, kastalnoobe ku
yaalikoobe kaabet u kaa muuchuloob tiaal u kalaantaal kaa jets
kuxlakoob. Le jeeja tsookbesaabi.
U noj tuukul kastlanoob u muchikoob xan maayakaaj tiaal ka yanak
max joolbesikoob, leti beetik chen pelak u kajal u kaajaats siglo
XVIe, leksaab u keexel bix u bisik u kuxtal maayaob jelaan ti bix
suukil tiob. Paybesaab makoob tiaal cabildoob, beetaab kujnajoob,
beetaab cajas de comunidades yetel cofradas, baaxoob antajnaj tiaal u
tsookbesaal le pektsila, tumeen le molaayooba leti kun beetik tulakal
le kuxtalilo (poltico, administrativa yetel kujilaankile) ti kun joolbesbil
noj kaajoobe.
Los mayas yucatecos

117

Cabildo muchik tulakal baax yaan yil yetel funciones polticas yetel
adminstrativas ti le kaajoob noj baaloob ichil jumpel kaaj, tumeen tu tsaaj
u beet u jalaacjhil le maxoob ku beetik u batabil, naakom wa jalaaach
winikil kaache, kex le kuuch beya minaan kaach ichil jumpel cabildo
kastlan. uchik u chunsaal u meyaj cajas comunitariase layli tu beetaj
u kolik chen ti jumpel kaaj wa jaypel ti le baaloob kaabet u beetik
junjaats kaajoobo, tumeen ti ku meyajtaal tulakal u taakin le kaajo.
Jumpay ti tulakal u meeyjul kaabetchaj tiaal u beetaal u najiloobe, kaj
xan u muchikuba mak tiaal kiliichkunaj.
U pektsilil u muchul u meeyjul u kuxtal kaaje kajsaab tu jaabil
1552, le kaaj taal Toms Lpez Medel, oidor de la Audiencia de Guatemala,
wey Yucatn, kaa tu tsaj junjaats bataboob bey u noj jalaachil kaajoobe.
Ma tulakaloob kulkiinsaab ti le jeetsako, leti beetik leti le kastlanoob ku
beetik u jalaachiloob kulkiins u yaalaob, tu kajbal u waklajun jaabiloob
siglo XVIo. Ichil le jaaboob jeel xan chikpaj u lak kuuchiloobo. Oli
bey jeex le aj koos wa alguacililo, jach sebaan uchik u kiitpajal ichil
maaya kaajoob, jejelas u kaabail yetel jaytul max beetik. Yaanchaj
kaajoob tuux tsaab kaatul, oxtul, kantul, jootul tak waktul
makoob u beet u alguacilil, maxoob tanaltik u meyajil u kaansaal
kujil, u najil xook, bool patanil yetel u meeyjul kool. Beeyxan yanchaj u
joksaal makoob u beet u aj tsibil kaajil, aj kanan baalba yetel, chen
ti wa jaypel kaajoob, yax aj beelnaloob wa primeros alcaldes yetel aj
kuchkaaboob wa regidoroob.
Chen jumpiit ojeltaan baax ku beetik juntul aj beelnal yetel le
aj kuuchoobo. Baale tu jaabil 1560e jeetse leti le aj beelnal yetel aj
kuuchoob unaj u yilikoob yetel u jetsik bix kun patal baatelil yetel jee
baalak yaan yil yetel maayaobe, koox aalike, tsaab u beetoob u meyaj
judicial, tu jaabil 1567, unaj xan u lapikoob mestizoob yetel mulatoob
ku binoob koonol teej kaajoob wa ma tsaantiob le paajtalilo. Ti le aj
kuuchoobo, ma jach jeets baax ken u beetoobi, chen aalabtiob ka u
kalaantoob ku xiik utsil wa ka u bis utsil u kuxatal le kaajo, yetel ka u
beetoob le meyaj yaab baal u yilaal yetel baax kuubeentaab tiobe.
U aj koosiloob u kaansaal u taan jajadiose jeetse, u meyaje xikoob
misa yetel kaambal, ma u chaak u yuchul kaltal, uchben kiliichkunaj
yetel u beetaal keban tu tan kaaj. U aj koosil bool patane, yaan u
chokik kajnaloob kaa boolnakkoob, kaalikil u aj koosil koole kaabet
u kaalantik ka u beet u kool maayaob.
118 Historia

Ichil wa jaypel jaaboobe le u bin u joksaal le cabildo ma tu

beetaj u liksik u taan bataboob wa jalaachoobi, tumeen letiob tsaab
beetik. Baale, le kaaj chuuk maayaob tan u kiliichkuunsik u uchben
yumtsiloob tu jaabil 1561 yetel kaaj taak u pooloob tu kaajil Man, Sotuta
yetel Hocaba, joolbesaan tumeen fray Diego de Landae, kastlanoobe kaj
u tselik u chiibal uchben bataboob tu jalaachiloob, tiaal u patal tu
kaboob letiob u suumil u kuxtal maayakaaj.
Le uchik u keexel le baalooba ma tu taasaj utsili. Bataboob yetel
jalachoobe ma tu ejentoon tun kaa beetaak cabildoi, bey tu beetiloob
tak tu kankaal jaabiloob siglo XVI, jaalil kaaj kim le bataboob tu yoklal
le banbankimil yanchaj tu jaabiloob 1566-1580o.
Bey u yanil bataboob kaaj kuch wey Yucatn Diego Garca de Palacio tu
jaabil 1538, bey oidor de la Audiencia de la Nueva Espaa. Letie taal kaach u
kex bix u beetaal bool patanil yetel u kaalaant ma u jach loobiltaal maayaob
yetel ma u jach nuumsaaloob. ma beychaj u tsooksik u beelali, baale
ti 68 u pelel kaaj tu ximbato, beychaj u chaanuuktikbix u mansik u
kuxtal maayakaaj, leti beetik xan beychaj u jetsik u aalmajtaanil tiaal u
jel nuuktik bix kun tanaltbil u kuxtal maayakaaj.
Tu yoklal le jeelo Garca de Palacioe, tu tsaj kaj-oltbil junjaats
aalmajtaanoob, tiaal u tsookbesaal u jel tsoolol bix kaabet u tanaltaal
u kuxyal maayakaaj. Tiaal u kajbale tu jetsaje, le cabildo kaabet beetaal
tumeen juntul noj jalaach, aj beelnaloob, aj kuuchoob, mayordomo
yetel aj koosoob, beeyxane le jalaachooba yaan u beetaal tumeen juntul
mak, yaan u jeetsel jaytul mak kun takpajal tu yoklal beykaaj mak
kajaan yetel bix u yanil u kuxtal le kaajo.
Ichil le aalmajtaana ti xan jeetse tu bankabil le jalaachoobo yaan
u muchikubob lalaj sbado, yetele jee xan u beytal u takpajal wa
jaytul batab yetel jalaachoobe. Yaan u muchkubaob tiaal u xokoob
tulakal tumben baal ku jeetsel tumeen jalaachoob, u xakaltoob
tulakal baal yaan u yilaa yetel u kuxyal kaaj, u kalaant u bisik maalob u
kuxtal kaaj, u jests bix kun patal kuuxiloob le ken kaabetchajak, u beetik
u bootik u siipil mak, u kalaantik ka u beet u meyaj maayaob, yetel
u kaalantikoob bey wa leti u yuumoobe. Kaabet xan u kalaantik ma
u loobiltaal makoob kalaan mix u nuumsaaloob, yetel u yilik ma u
patal minaan tulakal baax kaabet ti najil xook, mesn yetel u lak u
najilo ob jalaach ich kaaj, tiaal ka meyajnak maalob.
Jumpel u noj baalil u meyaj tu beetaj Garca de Palacio, u jetsik u
taanile, lalaj jaab kun yeybil max kun beetbil u jalaachil tumeen kaaj,
Los mayas yucatecos

119

chen noj jalaach ma, tumeen ku tukultike lela tak u kimil max beetike
ku keexel. Ku yaalik le oidoro, chen kaabet u yeyaal makoob jach
naataanoob, wa u kubmaj u kuxtal ti jajaldios, jach u yojel u kalaant
u kool yetel jach maalob u bisikuba yetel u yatan yetel u paalal. Tu
tsoke tu tsaaj xan u aalmajtaanile u chumuk tulakal max kun
yeybile kaabet masewal u chiibal. Tu tsooke, kex ma takanoob
ichil le aj kuuchoobo, tu jetsaj tulakal kaaje kaanaan u yantal aj
kaansaj tu najil xook, aj kayom, aj koos yetel mak tiaal meen janal
tiaal kjnaj.
Garca de Palacioe tu jetsaj bajux jumpel najalil yetel u lak
utsiloob. Noj jalaache yaan u meyajtaal jumpel u kool lalaj jaab. Ti
juntul aj beelnkenale yaan u kuubul buluk u piisil ixiim, ti juntul
aj kuuche waxak wa lajun u piisil u yixiimal u kool kaaj; ti kun chaanil
ichil le kool ku beetik maayaob tiaal u bootaal tulakal baax kaabet ti
le kaajo. Ku tsookole tu jetsaj xane, ichil tulakal le booloobo tanil
yaan u joksaal tiaal u bootaal aj kaansaj, aj kaay, sacristanoob yetel le
maxoob ku meen janaloob kujnajo.
Beeyxane Garca de Palacioe tu jetsaje le aj beelnaloobo yaan u
pajtalil u jetsikoo bix kun patal loobil kun beetbil ti mak, lela wa ma
jach talam, kaa kaabetchajak u kiinsaal max beet le loobo, yetel xan u
lak chen siipiloob wa ma u man ti kampel pesos u boolil.
Le uchik u taal Oidor ximbalo tu beetaj u jajan beetaab cabildoob.
Tu chumuk siglo XVIIe bey u meyajooba: tu yax kiinil enero lalaj
jaabe ku yeyaal kaatul beelnalkaaboob, wa jaytul aj kuchkaaboob,
le jaytul kaabete yetsel majan kulel. Lelooba ku binoob tu kaajil Jo
tiaal kaa jach jeetsek u meyajoob tumeen noj jalaach. Ku tsaabal xan
u aj kuuchiloob Mesn yetel u yotoch kaaj wa casa de la comunidad,
beeyxan juntul aj takjool wa fiscal ti kujnaj yetel wa jaytul aj koos.
Fiscal kalaantik u kaansaal u taan jajadios ti tankelemoob baale aj
koos muchikoob. Yeybil xan u beetaal u lak aj kuuchoob, maxoob u
machmoob u cheil jaatse, ku kalaantik ka u beet u kool maayaob.
Tiaal le jaaboob jeelo, tu chumuk siglo XVIIe, le kaajoobo bey
barrioe yetel ku tsaabal u kaaba juntul santo ti. Oli jee bix u
santoiloob u kaajil Teaboe: San Francisco, San Gaspar, San Miguel, San
Marcos, San Bernab yetel San Ildefonso; kaalikil tu kaajil Tekaxe Santa
Ana, San Pedro, San Miguel, San Francisco, San Ildefonso, San Gaspar,
San Juan, San Diego yetel San Cristbal.
120 Historia

Ti jujumpelil le xoxot kaajooba yaan juntul muntul maaya

joolbesik yetel ku katik tulakal baax kaabet tiaal le kaajo yetel tiaal
kujil. Leti kalaantik kaa laj xiik kooleloob yetel xiiboob noj tseekil
lalaj domingo yetel jee baalak noj kiinile yetel xan ku tsookbesik u
tuchi u noj jalaachil le kaajo.
Beeyxan lalaj yax kiinil eneroe tulakal u xoxotal le kaajo ku joksik
kaatul u aj koos kojaanil. U meyajoobe u yojeltik maxoob kojaan
ich kaaj, yetel u tsaak u yojelt frailes doctrineros le ken kaabetchajak u
tsaabal sacramentos. Juntene ku patal juntul tu lake u yaanal, tumeen
beyo kaalikil juntul tan u beetik le meyaja u lake tan u meyajtik
kool. Leti le bey tsoololil maxoob tanaltik maayakaajoob tu chumuk
mil setecientoso.
Jeex u suutul kaaj u tanaltikuba kaaj bey jeex u tuukul kastlanoob
jeex tsook u tsolchajala, bey u bin u beetaal xan u najiloob. Ichil tulakal
u tsook chumuk siglo XVIe, le maayakaajoobo jupoob u beetoob u
najil tsuul, kalab, mesn yetel kujajoob. Ichil tulaakal lelooba, jach ku
tanilkuunsaal u beetaal kujanjoob, tumeen leti le kuchiloob muchik
yetel beetik u mul bisikuba maayaob tu paach u kiliichkuunsik
santoobo.
Tiaal u kajbal, tu taal u tsookbal siglo XVIe, le kujnajoob beetaab
bey teej noj kaaj wa teej mejen kaajo, laj jechkab. Lela jumpel kuchil
kan amay, juntakalili u kochil, wa asab chowakil ti u kochil ku beetaal
yetel pak, tu piiche ku tsaabal jumpel espadaa wa jumpel waan pak
yaan jumpel wa jaypel u joolil tuux ku chuykiinsaal u kolomil. Tu
tseele ti ku beetaal sacrista yetel u kuchil tuux ku tsaabal ja tu pool
maki. Tiaal u jaabil 1580 kaaj tsibtaab bix u kujnajil u kaajil Popolae,
bey jeex jee makalmak ti le beetaanoob teej maayakaajoob Yucatno.
yaan u kujnajoob yetel u capilla yetel u yotoch aj kiinoob, beetaan
yetel tuunich pakaan, yetel u xaanil najil tuux uchak u yantal tak
mil makoobi. Tiaal le jaaboob jeelo u tankabil tanil le kujnajo ti
ku yantal kaaji, buktaan yokol yetel xaan bey jeex jumpel xaanil
naje. Kastlanoobe ramada u yaalikoob ti le naj beya. Le naj beya tsab
u kaaba bey capilla de indiose Tu jaabil 1588e fray Alonso Ponce ti u
tsib Tratado curioso y docto de las grandezas de la Nueva Espaa, bey u taan
tu yoklal Tzimina:
Tu tankabil u kujnajil Tizimne beetaan jumpel ramada yetel che,
buktaan yetel xaan (u le junkul che), tajan koch yetel chowak,
Los mayas yucatecos

121

yaabach mak ku chaak, u jelaanile tumeen minaan mix jumpel

bajabmaskab mix suum meyajnajaani, baale kex beyo jach tajan yaan
u muuk; minaan u pakil tiaal kaa sis-olchajak ikil u man ik tulakal
tuux tii ku muchikuba kaaj u yuub tseek yetel misa, baax ku
yaalaal tiob ti jumpel chan kujnaj yaan tu kajbal le ramadao bey
u yanil tulakal kaajooba.

Jujumpitil, kaalikil u man siglo XVII yetel siglo XVIIIe le ramadaobo bin
u luksaal tiaal u tsaabal tu jeel jumpel kaanal wolis pak. Franciscanoobe
jach chukpaj yoloob tiaal u tsol maayaob tu paach u meyajil u beetaal
kujnajoob, leti beet tu jaabil 1736e obispo Francisco Matos Coronadoe ku
yaalik beya:
U aj kiiniloob San Franciscoe tu tsaj u yoloob u beetoob u
kujnajiloob yetel bveda wa bovedilla jeex u bin u beytale, leti beeetik
ti 29 kujnajoob yaantiobe chen joopel tsaan u yokol yetel xaani.
Tu kab clrigos secularese yaan 34 kujnajoobi baale chen 14 beetaan
yetel tuunichi, le u lak junkaalo chen xaan yaan yokol.

Le xan le caja de comunidado jumpel molaayil antajnaj tiaal u

muuchul chen ti jumpel kaaj tulakal u meeyjul u tanaltaal u kuxtal
kaaj. Franciscanoob okes ichil u kuxtal maayaob tiaal u kaxantaal u yantal
tulakal baax kaabet tiaal u takmuktaal u najil u kaansaal u taan
jajaldios ti kaaj. Le kaaj tsook u petsikoob maayakaaje, le aj kiinoob
kuchoob wey Yucatne jumpel jach noj meyaj chik u beetoobe u
tsolikoob u meyaj u najil u kaansaal u taan jajaldios ti paalal, beyo kaa
yaal u yax chumuk siglo XVII tsook u jach noojaantalool tumeen ti
ku seten bin paalal yetel tankelemoob sacristn ku xookoob yetel ku
tsiboob, makoob ku kaay yetel ku yaalik misa yetel ku kaay yetel
rgano wa chen beyo, yetel chuul, chirimas, clarines yetel joom, rgano
suuk u paxkoob.
Yaxake, u paalaliloob jumpel kaaje ti ku kaamaloob tu
bakpaach le kujnaj ti najoob ku beetik le kaajoob tiaal u yantal
tulakal le paalaloob ku taal ti jumpel kaajo tulakal baax kaabete
taatatsiloob yetel laktsiloob tsak. Min uchak u beytal u tukultaal
baax tu chaaj franciscanoob tiaal u beetikoob beya, leti le u suukil ti
maayaob u muchikubaob u muchik le tankelemoob ti jumpel naj
tuux ku muchkubaob tiaal u mansoob kiin ku mel weneloob
122 Historia

tak u tsookol u beeloob.

Jeex u bin u chaak u muuk u najiloob u kaansaal u taan jajadiose,
tiaal u yantikubaob yetel u xuupil le najo kaj u kaatmatikoob taakin
yetel u konikoob pitsil nook. Tiaal u jaabil 1556e u najil kaansaj
Mane tsook u muchik manjaan ti mil pesos de oro de tepuzque. Le
taakin jeela tsaak kaach u kaaba u baaluba kaaj leti beetik batab
kalaantik bix u meyaj.
Baataboobe yaab uchik u yantajoob tiaal u yaabtal u taakin
kaaj. Tu winalil mayo tu jaabil 1557, yum Francisco de Montejo Xui, u
batabil Man yetel yum Francisco Che Ticulile, tu kaaba tulakal le
maayaob yaanoob tu najil xook Man tiaal u kanikoob u taan jajaldiose
yetel tumeen letiob joolbesike yetel kalaantik kaa yaabak yetel ka
utsak u meyaj le najil kaambalo, tu beetoob jumpel moktaan tiaal
wak jaaboob yetel Joaqun Leguzamo, u jach ayikalil aj koonol wey
Yucatne.
ejentaan tumeen aj kiinoob yetel tumeen noj aj beelnale, le
batabooba tu kuboob ti Leguzamo, mil pesos de oro tiaal u meyaj
tulakal Nueva Espaa. Le moktaana ku yaalike le ken manak le wak
jaaboobo, le beykaaj tu pataj le taakina ku tooxol keet, le moktaana
ku kaalal yetel jumpel taan tuux ku yaalik wa le ken mank le
beykaaj jaaboob yaan taakin ti le najil xooko, jee u beytal u kuubul
ti Joaqun Leguzamo layli yetel le moktaana. Mix junwinal man ka
tu kuboob u lak 364 pesos ti. Tiaal u jaabil 1563, kaaj tsook u kiinil
le moktaano, u najil xook Mane tu kamaj 2,101 pesos.
Tiaal u jaabil 1560e oli ti tulakal kaajiloob Yucatne yaan jumpel
x-maben jach ku kalaantaal tuux ku liksaal u taakinil u najil u kaansaal
u taan jajaldios. Mane ku liksik kaach u x-maben ichil u lak jumpel
ku kaalal yetel kaapel chotob, baax xan ku kaalal ichil jumpel
x-maben wa cofre yaan u chotobil. Tiaal le jaab jeelo batab yetel u aj
tsibal kaaj joolbesik u baaluba kaaj.
Le kaaj ok u beet u aj noj beelnalil Diego Quijada tu jaabiloob
1561-1565e kaj u beetik u tsoltsibil baaxoob yaan ti jumpel kaaj.
Baale ichile maaj u takbesaab u taakinil u najil u kaansaal u tan
jajadiosi, min le baalcheob tiaal kuucho. Tu tsaaj xan u taanile, aj
tsiibal yetel aj kuuchkaab wa mayordomo; le bix u yaalaal ti tumeen
kastlan wa tumeen maayaobe; letiob bin kun bisik u xookil beykaaj
Los mayas yucatecos

123

taakin ku yokol yetel ku jokol, tu jetsaj xane, le batab kun xupik le

taakin wa ma tsaan u pajtalil ti tumeen noj jalaacho, yaan u xuulsaal
u beetik aj kuuchil yetel yaan u bootik wakpel pesos.
Tu yoklal le baaloob bey tu jetsa, u lak kaajoobe, kex ma jach
maalobee, kaj xan u beetikoob u tsoltsiibil bajux ku yokol yetel bajux
ku xuupul. Le taakin ku yokolo ku taal ti u najalil u koonol ixiim,
buul, piits yetel u yiikal o kool kaaj. Tulakal baax yaantiob, jeel bix
le ku kaabatik u maanlil patano wa le kun patal ti tulakal le kun
kambil, ken tsookok u kuubul ti encomendero le beykaaj yaan kubbil
tie. Le baaxoob, bool wa taakin ku tsaabal ti yetel tumeen kaaj tiaal
wa baax meeyjulo, oli jeex u nuukulil kiliichkunaj yetel le kun patal
kun tsookok wa baax noj kiimbesajilo, ti ku taal u taakinili. U lak
jumpel tuux ku taal le taakino, leti le ku moolol ti u tooxol maayaob
meyaj tu najil tsuuloobo, tumeen le ku bootaal tiobo ti ku bini. U
tsooke ti ku taal ti u koonol baax ku tsonikoobo.
Tiaal le jaaboob jeelo, u baaluba kaaje chen wa jaypel maskaboob
tiaal jejelas meyajoob; baalcheob tiaal kuuch, tsiminoob; jejelas
najoob jeel bix mesn, u yotoch kaaj wa u najil jalaachil. Chen u yolaj
maaya jalachoob yetel bataboob beet u yaabtal.
Ku bootikoob tulakal baax kaabet tiaal u najil xook, u tojol u
tsaakal maayaob tu kiinil kojaanoob beeyxan wa minaan baal jaantbil,
yaan u beetikoob u kiin u kaaba u santoil le kaajo, Pascuas tiaal Navidad
yetel Resurreccin, yaan u tsakoob u jaanlil ramadas, yaan u tsentik
wa u tsak u matan obispo, noj jalaach wa jee maxak aj kuuchil ti
kaaj wa kujil ken taalak ximbale; yaan u manik u nuukul misa yetel
vino. Tulakal lelo ku bootaal yetel u taakin kaaj. Baale, bey tumeen
nonoj u taakin kaajo, tu yajsaj u siitsil mak. Le encomenderoobo jup
u kaatoob u majantoob le taakin liksaan tee x-mabeno, beytuno
kaa yaal tu oxkaal u jaabiloob siglo XVIe, oli tulakal u paxmajubaob
yetel u kaajaloob. Jach yaabchaj u jootsol u taakin kaaje kaaj yanchaj
u yaalaal ti bataboob yetel aj kuuchoob tumeen noj jalaachoobe, wa
maatan u xulik u tsakoob majaantbile yaan u luksaaloob tu jalaachil
yetel yaan xan u bootikoob taakin tu yoklal.
Franciscanoob yetel maaya bataboob tu seten joksoob u yutsil u
meyajtikoob u taakin kaaj. Aj kinoobe ku chaak yolil ti bataboob
u xupik le taakin yetel u yetkajnalilo, ka u tsaob nook yetel u lak
wa baaxoob ti kaaj, tuuxti ka antajnakoob tiaal u moolol u lak
124 Historia

tiaal u maanal nuukuloob beetaan yetel sak maskab (plata) tiaal le

kiliichkunajo, ka u bootoob le misao, ximbal kiliichkunaj, u nook aj
kiin beetaan yetel seda, kolom, yetel u lak baaloob tiaal kaa jokok
jatsutsil u mankinal santo.
Fraciscanoobe ku beetik bey maatan u yilikoob u babanxuupul le
taakin, ku jokol teej x-mabenoobo, le ku taal tee estancias de cofrada,
jeex u yaalaal jumpt tanil, tumeen la bataboob yetel le aj kuuchoob
tu yoklal u chaanil le santo. Le chaanoobo jach tajan ku maalobtal
u kiliichkunajil tumeen maayaobe ku muchikubaob tu paach tumeen
lelooba kiinoob paybesaan tiaal u chimpoltaal yetel u kiliichkuunsik
yanikoob yanal u booy le yumtsilo.
Tu kiin u kaaba santo patrono, ken tsookok misae, ku joksaal
ximbalkuunsbil lakintaan tumeen tulakal u j-atakjoob. Le maaya
kajnaloob yetel tulakal u yuulaboob tuux ku takpajal tak wa jaytul
santoobo, ku seten kiliichkuunsikoob. Le santoobo ti ku tsaabaloob
teej ramada tiaal ka u joolbesoob pay waakxil, baxal baatelil, okot,
convite yetel u tokaal wakax kak, wa jeex tu yaalajil obispo Francisco
Matos Coronado tu jaabil 1737, le keban kiimbesajo.
Sanchez de Aguilar tsikbatik bix le keban kiimbesajo:
Bejlae ku yokotoob yetel kaayoob yaantiob juntul aj kayom,
max kaansik baax kun u kayoob, ku tiliiskuuntikoob yetel ku
chimpoltikoob, ti u kulkiinsmajoob kujnaje, ku takpajal kiimbesaj
yetel tsookol beel, joolpoop u kaaba; leti kalaantik tulakal u nuukulil
paax, jeel bix chuul, joom, u sol ak yetel teponaguastli (teponaxtli
ich nauatl) beetaan yetel jumpel polok che jojochil, ku nachtal tak
kaapel wa oxpel legua nachil u juum wa tu nuuk iik. Ku kayikoob
tsol iiktiilil, yetel uchben baaloob yaan u aj tuusoob uub max
etstik u tsol iktiililoob yetel u uchben tsikbaloob.
Beeyxan yetel u takinil x-mabene wa yetel le ku najaltikoob tee
estancias de cofrada ku manikoob lokok yetel plvora tiaal u beetaal
wakax kak. Junjaats ti u nukuch kiimbesaj kaajo batab yetel aj
kuuchoob joolbesik. U tiaal maayaobe, le nukuch janalooba ma chen
tumeen wa jach ki u janaloob yetel wa tumeen maatech u tojoltiki,
letiobe ku yilikoob bey jumpel baal tiaal u chochik u siipiloobe,
jumpel sis-olal ku beetaal yetel ku kuubul ti yumtsiloob, tumeen
batabob baale. Le sujuy tiichila leti xan antik jalaachoob tiaal u
Los mayas yucatecos

125

patal utsil tu tan kaaj, bey jeex uch kaache. Le janal yetel le baltsam
ku tsak le jalaachoob ti kaajo ma chen janal yetel mankinali u
janal yetel u mankinal santoob-. Ku takpajal makoobi, baale u jach
noj beelale, u tsak u pajtalil u natsal mak ti jajaldios yetel tiaal u
kaamal u yantaj.
Lpez Cogolludoe tu chumuk siglo XVII, bix u beetik maayaob u
mankinalil santoob:
U mankinal u santo le kaajoobo ku beetaal yetel jach nukuch
chaanil, tuux ku paklam payaltantikuba yetel ku taal u kajnaaliloob
tulakal kaaj tu sutpach. Bataboobe ku payaltantik u lak kaajoob,
aj koosoobe u lak aj koosoob, beey xan u lakoob, ku yuulabtikoob
yetel ku tsakoob tiob tulakal ku pajtale, beytun jach tajan yaab
mak ku taalo, min kex kaa alaak jaytul ulum ku jaantikoob ti le
kiin jeelo talam u oksaj oltaal, tumeen buljaab tan u tsentikoob
tiaal le kiin jeelo.

Tiaal u kajbal siglo XVII tiaal u kaalantaal u baaluba kastlanoob

ti cosrarios luteranos ku taaloob ookole, yanchaj u kaabetkuunsaal u
lak yaabach taakin. Kastlan jalaachoob oli mantats minaan taakin
tiobe, kaj u chaakoob u taakin kaaj. Beytun ti le jaaboob jee jach
jejelas tuux ku taal taakin yetel oli maatan u beytaal u jach kalaantaal
tumeen jalaachoob coloniale, ti jumpel kiin tsookili 1608e jeetse
juntul maayae unaj u tsak junkaal u pelel cacao wa ku tsak jumpel
taakin, baax patanil jeela tsaab u kaaba bey comunidade
Beeyxane, u beetaal yetel u tsoolol armada de Barloveno, tiaal u
kalant u chikaknabil Golfo de Mxico yetel Mar Ceribe ti u loobil
u le makoob ku taal ookolo, yanchaj u kaxantaal taakin u tiaal, beyo tu
jaabil 1646e le cajas comuitariaso kaj u tokik tostn wa kampel reales
ichil junjaab ti tulakal maaya ku bool patan. Baale, 24 ti febrero ti u
jaabil 1638e Corona, ka tu yojeltaj tu yoklal le paatan tu jetsaj yaab
maayaob puts tak tee nukuch kaxo, tu yaalaj maatan u bootikoob
le patana tu yoklal tumeen ajch nojoch kex olal tu taasaj, yetel tu
beelale ma tu takbesaj maayaob ichile tumeen tu kilkaboob yetel tu
bool patan ku taal u kuxtal tulakal kastlanoob, leti beetik ma najmal
u tsaabal u lak patan u bootoobi.

Ichil oli tulakal siglo XVII, maayaob, noj kastlan jalaachoob yetel
franciscanoobe, tu tokoltoktoob u taakin kaaj yaan tee monasterio;
126 Historia

jumpel baatelil tuux peech maayaob. Yax baax beetaabe, u jeetsel

le taakin ku yokol kaach teej caja comunitariao, sut jumpel bool
patanil tu kaabataj comunidad tuux tulakal mak ku boole yan u
tsak kampel real. U kaapele, u joksaal kujnaj ichil le baatelila, leti
beetik weet ti maayaob ka u bootoob yetel u taakin cajas, le yaan u
tsaob ti kujnajo tumeen ku yaalaale le ken u tsaob ti kujnajo chen
le kun sijil tu yoloobe ma jetsaan bajux kaabeti. U tsook tu taasaje,
u noj jalaachiloob kaaje tu chaaj u tiaalintoob u taakin kaaje kaa tu
mansoob ti Real Hacienda. U jetsel kaaje chen suunaj tiaal u taal u
tsookbal le siglo jeelo, tu yoklal jumpel noj pektsilil u beetaj u aj
tokbesaj maayaob yetel juntul u magistradoil Audiencia de Mxico.
Chen jaalil yetel cofrada tu kaxtaj bix u tokbesik mayaob u taakin ti
u yokoltaaloob tumeen kastlanoobe. Yucatne le molaay beya sij tiaal
u taal u tsookbal siglo XVI, baale sij bey jeex u beetik kastlanoobe,
bey jumpel molaayil ich kujil tiaal u mul antikuba makoobe. Tu
chumuk siglo XVIIe le 51 mektaankaaj kujiloobo yetel chen jee
jaypel mejen kaajoob yaan tu sutpache tsook u beetik u cofradaob,
joolbesaanoob tumeen koolebiil Concepcin, bey jeex tsook u yax
aalpajalo, tu yoklal ku jach kiliichkuunsaal tumeen maayaobe,
franciscanoobe kaaj u seten tsakoob kaj-oltbil.
Jeex binik u man jaaboobe, le codradao bin u kexpajal tak u sutul
bey jumpel hacienda ku meyaj jumpay ti le cajas de comunidado,
chen baale u taakinoobe pat ti u jalaachjiloob kaaj yetel kujnaj u
kalaante. Kaj u sutuloob bey molaayiloob ku molik ixiim, buul yetel
piitse tumeen teej kaajoobo ku meyajtaal kool u tiaal kaaj. Le taakin
ku yokol, yetel yaankiin tu yoklal u tooxol nooke yetel lokoke
meyajnaj xan tiaal u yoksaal u lak taakin.
Baale tuux jach tajan maalob uchik u bin ti maayaobe leti kaa tu
beetaj u cofradaobo yetel tsen wakaxilo. U tiaal le jeelo tu chaajoob
le bix u beetmajil u estancia kastlanoob kajakbaloob wey Yucatn tiaal
u tsentikoob wakaxo. Lela jumpel kajtalil tuux ku tsentaal chen
wa jaytul wakax, tsimin yetel chowak xikin tsimin; ku meyajtikoob
jumpiit ixiim tiaal u tsentk u j-meyajoob; yaan wa jaypel petkoot,
yetel ku yantaloob naats ti akal wa yaan u noria wa jumpeel kokoch
cheen yaan jumpel wolis baal yaan u choyiloob joksik ja le ken
suutuk tumeen chowak xikin tsimin. Le noj najo ma seten nojochi,
yaan kaapel wa oxpeel u kuchil wenel, beetaabn yetel che yetel
xaan, yetel wa jaypel nuukul ku meyaj ti aj kanan baalba.

Le estancias de cofradaso kaj u yantaloob tu kajbal siglo XVII, beyo

tu chumuk le sigloa kaj xan u yantal tu najil kuj tu noojol le luuma.
Ku tsookole kaaj beetaab xan teej kujnajoob secularizadaobo yetel
tu lak u mektankaaj franciscanoob. Tiaal u jaabil 1750e yaan oli
137 u pelel le estanciaob ku meyajtikoob wakax yetel kaab; u tiaal 108
ti le 203 y pelel kaajoob yaan ti le jaabo.
Yaan wa jaypel ti le estancias de cofrada jach maalobchajo, ku ketlan
tak yetel u jach nuuktakil le yaan ti kastlanoobo. Le yaanoob tu laakin
Yucatno, oli tu yaabil mejentak, yetel kex yaan ku tsentik wakaxe,
u jaajile kaab ku meyajtikoob, min tumeen ma jach yaab kastlanoob
manik u bakel wakaxi. Le yaanoob teej noojol, tuux jach chen wa
jaytul kastlanoob yaanoo, leti le cofradas tuxtik bak ti kalaboob
Bacalar yetel Petn Itzo. Le cofradas yaan tu noojol Campecheo jach
meeyjuloob, tumeen jumpay ti ku tsentikoob wakaxe, u yuumiloobe
ku binoob Usumacinta tak Tabasco u kexoob u yoochel yetel u
escapulario santoob yetel cacao, baax ku konikoob Campeche.
Le taakin ku yokol teej cofradaso ku meyaj tiaal u bootaal u najal
u j-meeyjuloob le estanciaso. Oli jeex tu jaabil 1745e, u noj koosil
u kaajil Eune ku najaltik 15 pesos, kaalikil le kaatul j-lee wakaxo
jujuntulile ku najaltikoob 12 pesos; ichil tu yoxtulale tu kamoob
181 u piisil ixiim tiaal u tsentikubaob. Baale u yaabil le xuup ku
beetaal tu yoklal le estancia, bey jeex tsook u yaalpajalo, bin tu yokol
kiliichkunajil yetel u kiimbesaal le santoo.
Le estanciaobo antajnaj le kaaj yanchaj noj mukyajiloob (ku patal
minaan baal jaantbil, ku taal sakil, banbankiimil yetel chak ikal).
Tiaal le nuumyajila, ku jeebel tulakal u chilil ixiim yetel buul u
liksmaje ku tooxol ti kaaj, ku tsookole ku tsak xan u taakin ti kaaj
tiaal u maanal baal tiaal jaantbil. Le wakaxoob ku tsentik le cofradao
jach nojbaal u yantaj le ken taalak wiijil, tumeen bey jeex u yaalik
maayaobo; tiaal le ken jach chowakchajal yaxkinile, u yaabil le wakaxo
ku kimil yetel wiij. Wa kex chen wa jaytul ka u jeche, jujumpittil
kun kaa yaabtal, baale wa tulakal (kaaj) ku kimile, maatan u patal
mixmak tiaal kiliichkuunsik santoob.

Bool patanil, u matan kujnajil yetel u

tooxol baal tiaal u paxkuba maayaob

130 Historia

Bool patanil, u matan kujnajil yetel u tooxol baal

tiaal u paxkuba maayaob
Jumpel baax beet u likil Adelantado u pets Yucatne u siitsil ti
kaankan taakin. Kex tumeen ma jok yetel u tuukul tiaal u jaabil 1527,
maatan u lubul u yol u kaxtik kantuun wey tu luumil maayaobe. Ti
jumpel pikiljuun tu tpuuxtaj ti Corona tu jaabil 1529 tu tsibtaj:
Tin ximbaltaj u yaabil le luuma kaa tin wilaj seten yaabach
yetel tumben kantuun jach in kubmaj in wol yetel u yantaj
K-Yumtsike maatan u xantal ken in tonkuuns le luuma, beya teche
in Yum ajaw yaan a tiaalintik, tumeen jach tu jaajile tulakal u chikul
kantuun tsook in wilik yetel in wuuyik u yaalaale jach maalob.

Ku tsookol u kaapuul u tsakuba kaach u pets le luuma, lub u

yol. Tu jaabil 1534e yetel tulakal u okom olale tu tuxtaj jumpel
tsib ti Corona beya: tulakal le luuma jumpel jach tutubkil kax
jeex mix junten in wile, ku tsookole jach kolemak minaan mix
jumpit u luum wa minaan u tuunichil, mix bikin kaxtaak kantuun
weye yetel minaan mix tuux u joksaal mix xan mixbaal uchak u
joksaal u yutsil.
Tiaal u yax chumuk siglo XVIe, tsook u yoksik tu tuukul
kastlanoobe jach jaaj minaan kantuun mix plata. Baale, tiaal le jaaboob
jeelo tsook xan u yilikoob kaapel u ayikalil le luuma. Tu jaabil
1548e fray Lorenzo de Bienvenida ku tsibtik beya: Minaan kantuun
mix plata wey ti le luuma, chen baax yaane nook yetel lokok. Ku
man wa jaypel jaab, tu jaabil 1552e, Toms Lpez Medele ku yaalike,
baax jach ku meyaj tiaal u bootaal patane yetel ku seten meyajtaal
weye piits yetel nook ku beetaal yetel.
Le jeela ku beychajal u yaalaale, jeex tsook u yax aalapajal tu
kaaxot le tsiba, tumeen le kastlanoob kaaj kuchoobo tu yilajoob
jumpel kaaj jach uchben suukak u beetikoob nook yetel piits, le jeela
jee u beytal u ayikalkuunsik make. Bey xan tu beetajoobo leti beetik
Los mayas yucatecos

131

jach maayli xanchajak u mektantoob le luuma, tu kaabetkuunsoob

bix u muchikuba le kooleloob yetel u tsamajil u yoloob tiaal u
tsakoob u meyaj nook u tiaaloob. chen tiaal ka ojeltaak bix uchik
u tsak maayaob meyaje, tu jaabil 1549 tu beetoob 57 664 nookoob
tiaal u kuboob bey patanil ti encomenderoobe.
U nookil piits tun yetel lokoke leti baaxoob jach siitschaj kastlanoob
tu paach. Ichil tulakal le yax jatas jaaboob u mektantoob le luuma,
mantats tan u baatetik encomenderoob, aj kiinoob yetel kastlan
jalaachoob u chaakoob u jach yaabil ku pajtal ti le baalooba. U noj
baalil tiaal letiobe tumeen ku kexikoob yetel vino, trigo, damascos,
tafetanes, yetel u lak baaloob, u jaajile, ku kexikoob yetel baaloob
maatech u meyajtaal tumeen maayaob, mix tumeen le kastlanoob
kajakbaloob wey Yucatn tanili u kajsik u beetik u kuchil u koonoobo.
Tu jaabil 1581e u molaayil u noj jalaachiloob Joe ku yaalikoobe: Le
baax jach yaan yetel jach ku konchajal wa ku maanal wey teej luuma
piitsil nook yetel lokok tumeen yetel leti ku bootikoob patan maayaob
ti ajaw, yetel xan leti ku bootikoob jee baalak ka manoob ti le baax
ku bisik aj koonoloob u konoob Nueva Espaao yetel ku taasikoob u jel
konoob. Tak tu chumuk siglo XVIIIe, jach tajan noj baal nook yetel
lokok tiaal u ayikalil kastlanoob. Tu jaabil 1766, Juan Valera yetel
Francisco Corres tu tsib Discurso sobre la constitucin de las provincias de
Yucatn y Campeche de 1766 ku yaalik beya:
Piitsil nook yetel lokok jach maalob u meyajtaal weye. Tu
kaapelale ma jach tajan yaj u meyajtaali, mix jach yaab u manili,
ku tsookole oli chen kooleloob meyajtik, kaalikil u meyataal lokoke
jach yaj tiaal jee maxak winikile, baale le maayao kiimak yol tan
u meyajtik.

Le nook ku beetaal Yucatn jeex u yaalik Lpez Cogolludo, jumpel

piitsil nook jaay, yaane jach chikaan ti jumpel maalob run. Ichil
tulakal u jaabiloob mektantaan le luum tumeen kastlanoobo le
piitsil nook yetel patjo jach taj uts lubik ti makoob ku maanoob.
Nach ku taasaal. Tak ti nanach kaajoob alkuchil yetel nook, ku
kuchul yaabach maayaob tu noj kaajil Jo, tuux ku muchkuunsaal le
baax ku taal tulakal u petenil Yucatno. Ku tsookole u jijilal maayaobe
ku jokoloob Jo tiaal u binoob tak tu chi kaknab Sisal. Teelo ku
naaksaaj cheemil ja tiaal u bisaal Campeche, tuux ku mansaal tu yaanal
132 Historia

cheemil ja tiaal Veracruz. Tiaal u biimbale, le cheemil jao ku patik

junjaats u kuch nook Tabasco, tuux maatech u xuulul u koonoli.
Le ken ensaak tu chi u kaknabil Veracruze, le nookoob ku taal
Yucatno, ku jel tsaabal u kaaba bey gneros de Campeche, ku kaa kajal
u biinsaal tak centros mineros. Kaalikil u binoobe, le aj koonoloobo
ku jeeleloob tak Cholula, tumeen bey jeex u yaalaal ti Relacin de
Cholula2
Piitsil nook ku meyaj tiaal u bukint u masawaliloob Cholulae
maatech u beetaal weye, tantanxelil tuuxoob ku taasaal kombil, tuux
ku meyajtaaloob. Le jach seb u xuupulo leti le ku taasaal Camepcheo,
b yaani. Kex tumeen xan ku xuupul tilmaob yetel hipiloob bonaan
baaloobi yetel jatsuts tiaal bukintbil, suukile le nooko sak, yokole
ku boonol wa ku chuuyul baaloob jejelas u boonlili.

Le u piktunil nookoob ku patalo ku kaa chaak bej u bisoob tak

Guanajuato yetel Zacatecas. Teela ti ku laj maanal tumeen le makoob
ku meyajoob teej minaobo, baale siglo XVIIIe le patjoobo jeex u
yaalik Valera y Corres jach mixbaalkuunsaab tak u kaabetkuunsaal
chotaan tiaal u chuch u taabal u sasilkuuns u beel le maxoob jolik le
tuunich ichil le minaobo.
uchik u seten yaabtal u maanal chen piitsil nook tiaal u kiiniloob
tant u mektantaal le luum tumeen kastlanoobo tu beetaj u xuulul
jumpel baal jach tajan suuk u beetaal kaach uchil, u beetaal
lechkalbil nook seten kiichkelenkuunsaan yetel boonil wa jitaan
yetel kuukum, beeyxan xuulik u beetaal nookoob tiaal sujuy tiichil
wa tiaal noj kiimbesaj. Tak le maaya bataboob antajnajoob tiaal u
xuulul le yaatsila tumeen xuul xan u kaabetkuunsikoob le nookoob
beya, tumeen kaj u bukankiloob jeex le kastlanoobo. Tiaal u taal u
tsookbal silgo XVI, la maaya bataboob yetel jalaachoobo tsook u
suuktal u takikoob chen bey kaxkaale, medias, jupchaabil xanab, pok,
yetel u lak baaloob.
uchik u kajal u seten maanal piitsil nooke tu tsaj u tuukulil
ti maayaob ka u seten chokik kooleloob u beetoob nookoob jach
maalobtak yetel jeetsel u kiinil u kubikoob. Tiaal le yax jaaboobo
le encomenderoobo chen ku beetik u kubul le nook tiob kex minaan
u aalmajtaanilo. Baale ku beetik u kuubul tumeen le kaajoobo, jee
beykaaj nook ku taal tu yoloobe, beeyxan lokok, buul, ixiim, kaax,
Los mayas yucatecos

133

kay, taab ichil u seten lak baaloob, yetel jee baalak kiin ku taal tu
yoloobe. Le kaa tu yojeltaj Corona bix u man u kab franciscanoob,
tu jaabil 1549e tu yax jetsaj beykaaj baal unaj u kuubul tiob wey
Yucatne. Le jeela tu taasaj tun u jeetsel beykaaj baal ken u kub le
kaajoob lalaj jaabo, keex tumeen lalaj kankanpel winal unaj u
kubikoob, ti le kooleloob xano tu jetsaj beykaaj sebil kaabet u
meyajoob tiaal u beetikoob nook.
Le tun xan le encomenderoobo kaj xan u jetsikoob, yetel nuumsajil,
beykaaj yetel bix u maalobil le nook u katoob ka kuubuk tiobo.
Jumpel jach chikpaje leti le tu beetaj Jorge Hernndez, u encomenderoil
u kaajl Nunkin. Junjeetsake bin waatal tak tu encomienda, tu payaltantaj
jalachoob yetel bataboob tiaal u yaaliktiob kaabet u kochkuunsaal
le nook ku kuubul tio. Baale chen tumeen uchik u nukaal ti
minaan koolel jach chowak u kab tiaal u beetik jeex ku katiko, tu
kaxaj le batab tu tsimino kaa tu jiltaj. Tu jaabil 1550e Audiencia de
Mxico kaa tu yojeltaj le noj nuumsaja tu tsaaj u aalmajtaanile le nook
kun kubbil bey patano kaabet yaan ti kantool kampel vara u chowakil
yetel oxnab u kochil.
Tiaal le jaaboob jeelo le kooleloobo ku beetikoob juntool
nooke ku tsookole ku nutsikoob yetel chuuy. U tiaal kastlanoobe
le nook beya ma chukaan u maalobili, leti beetik joop u kaxtikoob
bix ken u beet u beetaal le nook tumeen maaya kooleloob bey chen
junpachabo. Beyo tak tu jaabil 1553e kaj u kubikoob le nook bey
jeex u kat le kastlanoobo. Tu petsaj xan u yol maaya kooleloob tiaal
u bekechkuunsikoob u kuuchil le nooko. Tulakal nook kun bisbil
tiaal bool patan wa ma beyaa, maatan u kaamal tumeen kastlanoob,
wa bey jeex u beetik Ana Campos u encomederail Pencuyut, kaa tu yaalaj
ti yum Juan Ku, u noj jalaachil le kaaj tu jaabil 1583o:
Wa k-chan xantal k-tuxtik le nookoob ti le encomendara Ana
Campos yetel wa ma jaay e nooko, ku tuxtiken yetel le bataboob
tiaal k-jats le ku xantaloob yetel le ma jaay u sakaloobo, beeyxan ku
yaaliktene wa bin ma bekech u kuuchile ka in tsatsajxot yetel kuupe
ka u sakaltoob u jeel, baale tene maatech in beetik beyo, u xuul baax
kin beetike chen kin chan sajbesik le kooleloob yetel baax ku yaalik u
xunaniloobo, yetel lelo ku chan chaakoob saajkilil, wa jach tin tsaj
tiobe chen kex kaapuul wa oxpuul tu yoklal u maakoliloob.

Beeyxan franciscanoob tu alab-oltajoob bix u meyaj yetel u leeplil

u yol kooleloob tiaal u beetaal nook tiob. Letiobe tu katoob ka
134 Historia

kuubuktiob bey u matan jajaldiose. Tak tu kajbal u chumuk siglo

XVIe, yaabach baal ku kuub ul tiob tumeen kaajoob, ichile jumpel u
noj baalile leti le nookoobo. Baale tumeen le matan chen le beykaaj
ku sijil tu yol make, le beykaaj nook yetel baaxkin ku kuubule,
chen le bix ku sijil tu yol maayaobe.
Ku man wa jaypel jaaboobe, franciscanoobe tu chuyubaob ti
u muchikoob maayaob kajtale ka tu jetsoob baabaaxkiin kaabet
u kuubul le matano, u tiaal le jeelo tu kaabetkuunsajoob santoral.
Landae ku yaalike: tsaab ti maayaob u aalmajtaanil ka u xumpat
u kaajaloob te tu tsu kaaxo ka u muchubaob, tiaal ma u jach
talamtal ti aj kiinoob u kaansikoob, max tiob ku tsaabal matan tiaal
Pascua de Resurreccin, Navidad yetel u lak u mankinal u santoil le
kaajoobo yetel tiaal u kiinil San Francisco.
Le banbankimil mukyajtaab tu jaabiloob 1566 yetel 1580o, tu
beetaj u pitchajal le x-sakaloobo, baax xan beet u xantal le kaajoob
tiaal u bool patanoob lalaj kankanpel winalo yetel xan u kuubul ma
chukaani. Encomenderoobe tu yilaj tan u beetaal kaas tiobe, kaaj kaj
u kalikoob le bataboob ma tu kubikoob tu kiinil wa ma chukaan
u patanoobo, yetel xan joop u yoksikoob saajkil tiaal ka u beet u
muchikuba kooleloob tiaal ka u muchubaob sakal nook. Tu jaabil
1583e ku yaalik Francisco Chab beya:
Tsook u suuktal u moolol yetel u muuchul maaya kooleloob
ichil ramadaob wa ti booy ku kaabataal kaamulnajoob tiaal ka
sakalnakoob yetel ka u meyajtoob u patan, ti ku kaalaloob jaatskab
tak u yokol akabi, wa chumuk kiine maatan u chaabal u jokoloob
yetel tsook in wilik bix u keeyeloob yetel u nuumsaaloob, in wojel
xane lela ku beetaal tumeen bey u yaalik u x-encomenderaob (Ana
Campos) tumeen leti tuxtik bix u kuuchil u kat kaa sakaltaak tiaal
ka joko bekechil.

Le kaamulnajo jumpel naj beetaan jach chen tiaal u muchikuba

jooleloob sakal nook. Beyo tiaal u wak yetel uuklajun jaabiloob
siglo XVIe le najoob beya tsook u beetaaloob oli tulpaakal kaajoob
wey Yucatne, yetele bey laalajkil meyajnajoob tak tu chumuk siglo
XVIIIe.
Ma seen uch manak le banbankimil tu mukyajtaj maayaob tu
jaabil 1566 yetel 1580o kuch Yucatn oidor Diego Garca de Palacio.
Los mayas yucatecos

135

Ichil u lak baaloobe taal tu jaabil 1583 tiaal u yutskiins bix u bool
patan maayaob kaj tu jaabil 1549. Yax aalmajtaan tu jetse, maayaobe
chen ken u kuboob ti u encomenderoob nook, ixiim yetl kaax, kaa tu
wetaj u kuubul lokok, jumpel jach nojbaal tumeen ku bisaal tanxel
kaajil, yetel taab, kuumoob, buul yetel u lak baaloob.
U kaapel baax tu jetsaj Garca de Palacioe ku yaalike kaatul mak
tsokaan u beele yaan u kubik bey patan ichil junjaabe kaatool nook,
kaatul kaax, juntal j-taankabil kaax yetel juntul x-kastlan kaax, yetel
jumpel fanega ixiim. U yoxpel baax tu jetse tulakal mak minaan
u yicham wa u yatan yetel le tankelemoobo kex wa xiib wa x-chuupe,
yaan u bootik chumuk patan, baale le chijaantak wa kojaano maatan
u bootik patan. Tu tsooke tu jetsaje le patano yaan u kuubul yax u
chumuke tu kiinil San Juan wa 24 ti junio, u tsook chumuko tu
kiinil Pascua de Navidad, 25 ti diciembre.
Le baaloob tu kexajo tu yantaj maayaob. Tu yantaj x-sakaloob
tumeen chan kaabachaj beykaaj nook kaabet u kubikoob, kex chen tiaal
patanil, tumeen kaj u kubikoob chen kaatool nook tu jeel le kantool ku
kubikoob kaach tak tu kajbal u chumuk siglo XVIo. Tu beetaj xan u
xuulul u kubik lokok le xiiboobo. Baale le noj antajila ma xanchaji.
Le maxoob ku beetik u noj jalaachiloob ichil kastlanoob, tu yilaj tsook
u chan tseelel u kuuch maayaob yetel le baax tu jetsaj Garca de Palacio
kaa tu jupchintuba tiaal u muukaankuunsik u toxik baaloob tiaal
u katik tu jeel, ti kooleloob ka u beetoob nook yetel ti xiiboob ka
xiik u kaxtoob lokok kax tiaal u kuboob tiob.
Le u tooxol baaloobo jumpel pektsilil ku meyaj tiaal u beetaal u
paxikuba maayaob kex ma u katoobi. Ku tanil kuubul ti maayaob
wa beykaaj taakin yetel wa jaypel baaloob tiaal ka yanak u kubikoob
chen ti max u paxmoob, tulakal baax ku meyajtik, tiaal bisbil kombil
ti kastlanoob. lela chikpaj Yucatn bey jumpel meyaj tiaal u beetik u
taakin u tenienteob alcalde mayoroobe. Letiob max ku man tu jeel
alcalde mayor, u noj jalachil le luuma, le kiin maatan u beytal u bine,
tu yoklal u meyajoobe yanchaj u pajtalil tiob u beetik u paxikuba
maayaob.
Ichil tulakal yax kaal u jaabiloob siglo XVII, tulakal jalaach ku
kuchul wey Yucatne ku yilik maalobe ku jupul xan u beet u paxikuba
maayaob. Tiaal u beytal u toxikoob baal tiaal u paxikuba kaaje,
yaan junjaats winikoob tiaal antaj, bin u keekexpajal u kaabaob
136 Historia

ichil tulakal le jaaboob mektantaan le luum tumeen kastlanoobo:

corregidores, capitanes a guerra, jueces de grana y agravios, jueces de vino,
jueces de milpa. Le makoob jeela letiob toxik taakin ti bataboob
tiaal ka xan u toxoob ti koolel yetel xiiboob bey paaxe. Tu jaabil
1669e u jalaachiloob Uayme ku yaalik beya: Kaaten jumpel jaab
k-kamik taakin tiaal 60 patjoob yetel waxak arroba lokok, lela ku
tsak kaapel real tiaal jujuntulil maayaob.
U jalaachiloob le kaajoobo letiob kaalantik ka kuubuk tumeen
maayaoob, le beykaaj baax jetsaan tumeen u j-koos noj jalach, le kiin
jetsaan kaabet u kuubule. Wa yaan ku binetik, tumeen ku putsul
wa jaytul maayaobe, le max iloob
Kastlanoobe pataan toxik le
taakino yaan u yantal u bootik. U jalaachiloob u kaajil Celule ku yaalik
beya: toon bootik yetel k-taakin le baax ken u bis max ku putsul
yetel le baax tsaab u paxo.
Yetel u tsakoob paaxile jalaachoobe tu tsoloob bix kun meyajtbil
piitsil nook yetel lokok ichil tulakal u kajnaliloob Yucatn maayaob.
Lela jach maalob uchik tsuuloob! Chen jeex noj jalaach Rodrigo
Flores de Aldana, julio ti u jaabil 1664 tak marzo ti 1665e tu muchaj
13 126 patjoob, 2 909 nookoob yetel 1 505 arrobas lokok, kaalikil
Fernando de Meneses, tu winalil septiembre tu jaabil 1704 tak agosto
ti 1708, tu tokmantaj yetel maayaob 127 049 patjoob yetel 13 283
arrobas lokok.
Pate yetel u tsaabal u paax kaaje, u chochok koonol tiob
bulas de la Santa Cruzada, leti u lak baax kaabetkuunsaab tiaal u
ayikalkuunsikubob tumeen ku beetik ti kooleloob ka u sakaltoob
nook yetel ti xiiboob kaa xiik u kaxantoob lokok tee ichil le nukuch
kaxo. Le jeela jumpel molaayil etsekbal kaach Espaa siglo XV
yetel ku konik u juunil tuux ku saatsaal tulakal u siipil mak tiaal
u kaxtikoob taakin tiaal u bootaal yaaltambalil yetel moros. Le baal
jeela maa xot u beetaal ichil oxpel sigloi, tumeen aj kiinoobe ma
u kat u jalkaatoob le baal yaab taakin ku patik tiobi, tumeen lalaj
kampel jaaboobe ku joksikoob u konoob u tumben juunil tuux ku
laj saatsaal u siipil mak.
Tiaal ma u chaak u nuumsaal maayaob Coronae tu wetaj u koonol
le juunoob ichil maaya kaajo. Baale jee maxak maayail u ku mane
jeel u beytal u bin tu kaajal kastlanoobe. Baale Yucatne, tu jaabil
1675e, Pedro de Garrstegui tu manaj tu yoklal 14,000 pesos u meyaj
Los mayas yucatecos

137

bey tesorero de la Santa Cruzada, ti le kiin kaa tu manajo kaj xan u

chochokik ti maayaob yetel ka tsaabk ti tu jeel, piitsil nookoob
yetel lokok.
Le jeela oli bey jeex u tooxol baaloob ti maayaob tiaal u beetaal
u paxikubaobe, baale yetel le jeela, tu jeel u paxikubaob tu yoklal
baaloobe, le bulao, ku kantik uchak u saatsik tulakal u keebanoob.
Bey jeex tu beetaj noj jalaache, le tumben mak man u tesorero de
la Santa Cruzada, yaan junjaats antik u kone kaabataanoob jueces de
cruzada wa receptores de bulas. Le ken kuchukoob teej kaajoobo ku
beetikoob jumpel ximbal kaaj tan u paxikoob joom yetel chirima
tiaal u kaaytikoob u kajbal u koonol. U tuukulile, le maayaobo
ku manikoob chen tu taan yolajoob, baale u jaajile ku chookol u
paxmantoob kex ma u ksstoonbi, ku tsookole jach tajan yaab le
paax ken u bootoobo, tumeen le jueces de la cruzadao, yaan kiine ku
yaabkuunsik le paax tak bey 25 por ciento.
Chen jumpit baax ojeltaan tu yoklal bix binik u jelpajal le meen
taakinil ikil u chochok koonol le bula ichil siglo XVII, baale ichil u
jaabiloob 1704 tak 1714, kaaj xakaltaab tumeen u aj koosiloob
Real Hacienda wey Yucatn bajux tsook u nakal u tojol u koonol u
juunil u laj saatsaal u siipil make, ojeltaabe jach chen ichil le lajun
jaaboob jeelo le max meyajtiko u taakinil Santa Cruzadao tsook u
beetik u beetaal tumeen maaya kooleloob 112 590 patjoob yetel 3 355
nookoob , kaalikil j-xiiboobo tsook u molikoob ichil nukuch kaax 2
912 arroba lokok yetel 154 750 libras lokok.
Ichil tulakal u jaabiloob siglo XVII yetel u yax chuk u lako,
jumpuli maaj bin utsil ti maayaobi. Encomenderoob, franciscanoob
yetel u molaayil jalaachoobe tu seten nuumsaj maayaob tiaal ma u
pitchajal u kubikoob nook yetel lokok tiaal bisbil kombil tantanxelil.
Le banbankimil lub yokol Yucatn ichil u jaabiloob 1566 tak 1580
yetel le baax tu kexaj Garca de Palacio, tu loobiltaj u yol kastlanoob,
tumeen tiaal u jaabil 1607e chen tu kamoob 20 748 u tichil nookoob,
yaab u jelaanil ti le 57 644 tu kamoob tu jaabil 1549o, jumpay ti kaa
yaal u jaabil 1583e xuul u kamikoob lokok. Baale bin u tsok talamtal
tiob tiaal u kajbal siglo XVII, tumeen Coronae tu kajsaj jumpel
poltica fiscal ku kaxantik u chaak nonoj ti la patan ku bootaalo. Tiaal
1760 le patanilo tsaan u kaabaob bey: montado, real de manta, doctrina,
diezmos ku bootaal yetel nook yetel escuderaje, ichil u lakoob.
138 Historia

Nook kuub tu jaabiloob, 1549-1784

1549
57 644
1607
20 748
1643
15 381
1784
3 986
Le kaa tu yilajoob le beya encomenderoobe tu kaxtaj u lak
bix u beetikoob tiaal u tochkubaob ti uchik u yemel le patan
ku kamikoobo. Jumpel baax tu beetoobe u yokol kalikoob le
kooleloobo tiaal kaa xiikoob tu yotoch tsuul u tuukulile tiaal meyaj
ich naj, baale u jaajile ku tsaabaloob sakal nook. Ichil tulakal siglo
XVII yetel XVIIIe mix jumpel u yotoch tsuul tu kaajil Jo; Campeche
yetel Valladolid kaa ilaak wa minaan juntul koolel ku sakaltik piitsil
nooki. U lak baax jach suukchaj u beetikoob, kex yaan aalmajtaanoob
wetik kaach tak tu kajbal siglo XVIe, u keexel le bool patano. Baax
ku beetik tsuuloobe ku katik ti maayaob ka u kuboob manjaan u
yaabil lokok wa u yaabil nook tu jeel le kaax wa ixiim unaj u kubiko.
U pitchajal kaaje tu beetaj xan u pit-tal taakin ku kamik kujnaj. Tu
yoklale, le franciscanoobo tu loobiltaj maayaob tiaal u sajbesikoob kaa
patak u kamikoob bey jumpel koch wa obligacin le tsaa matan
teej kujnajo. Yum Bernardino Tun, u jalachil u kaajil Teya, tu tsibtaj ti
jumpel pikiljuun tu tuxtaj ti Corona baax tu beetaj le aj kiinoob le
kaa tu yuubaj u yaalaal tumeen maayaob, le tsaa matano chen le ku sijil
tu yol make, ma aalbil kun beetbil bajux ken u tsa maki: le tun kaa
tu yojeltaj le aj kiino kaj u seten chaakuxtik maayaob yetel u yaalik
kaakastaan tu yoklaloob yetel u nuumsikoob yetel wa maatan u
tsakoob le matan ku kataal tiobo yaan u paabal tu pooloob u jeel le
matano yetel yaan bin u bisaal yum Bernardino tumeen kisin.
Ku tsookole le aj kiinoobo tu yaabkuunsaj santoob beetbil u kiin
u kaaba tiaal kaa yaabak matan u moloob. ichil ti tulakal baaxoob
ku kubik maayaobe, nookoob sakaltaan yetel lokoke leti jach yaab
kuubi. Ichil u jaabil 1663e u kaajil Motule ku kuubl le matanooba:
tiaal San Juan Bautista, 24 ti junio, u kujil el kaajo; tiaal San Francisco, 4
ti octubre; tiaal Pascua de Resurreccin; tiaal Janal Pixanil, tu yax kiinil
noviembre; tiaal u kiinil Adviento, wa kampelal domingo ku taal tanil
ti Pascua de Navidad, yetel tiaal Pascua de Navidad (25 ti diciembre).
Los mayas yucatecos

139

Jelaan ti encomenderoob, oli u yaabil suukaan u joksikoob taakin

chen ti juumpel kaaje, u mektan kujnaje ku takbesik yaabach
kaaji; baax beet u yaabtal nook u kan le aj mektano, ku tsookole
leti xan juntul max kamik le lokok tseel ti bool patanil jeex tsook
u yaalpajal kaanalo. Jumpel u chikule, tu jaabil 1663 u aj kananil
Cansahcab, chen jumpel kaaj ku ximbaltike, ku kamik ichil junjaab
536 patjoob. Yetel lelo ku beytal u tukutaal beykaaj nook yetel
lokok ku kamik juntul aj kanan wa franciscano yaan yaabach kaajoob
yaanal u taan.
U nuumsaj u jalaachiloob Yucatn yokol u kajnalil le kaajoob yaan
yanal u taano ma tats bin utsili tumeen ma talam u keexeloobi.
Suukil loobale kampel jaab unaj u beetik juntul jalaach, baale ma
jach jetsaan wa yaan u tsooksiki tumeen mantats yaan baate ichil
maxoob meyajtik yetel ichil jalaachoob. Tu yokal le jeela tu beetaj u
jach kasaaniloob ti maayaob, bey xan uchik u yilaaloobo. U molaayil
jalaachoob u kaajil Tixcacalcupule, le ken taanakoob tu yoklal baax
ku beetik u koos kastlan jalaachoob, tiaal u tsak kooleloob u sakalt
u nookil u bootik u pax baaloobe: le nuumsaj ku beetok le aj xot
taanoob ken taalakoob u toxoob baaloob paxbilo, tumeen ku
molikoob le kooleloobo ku bisikoob sakal nook tu yotoch tsuul baale
maatech u tsentikoob yetel ku jatsikoob xan, bey u seten mukyaj
x-maaya kooleloob tu yoklal le patjoobo.
U seten nuumsaj ecomenderoob, aj kiinoob yetel kastlan jalaachoobe
yanchaj baal u taas tu paach. Le maayaobo kaj u putsuloob tak kaanal
kaax. Oli jeex kaalikil u beetik u noj jalaachil Juan de Vargase, pitman
ti 20 000 maayaob putsul. Kaalikil u beetik u noj jalaachil Rodrigo
Flores del Aldanae, le maayaonb kajaanoob tu kaajil Sahcabchn yetel
Popole likoob baatele kaaj kaj u yokoltikoob tuux ku meyajtaal
wakax, u yokoltikoob makoob ku man ti bej yetel u kiins katlanoob.
U aj kiinil Popole ku yaalike ichil u jach tajan pujaanil maayaobe
jumpel akab tiaal u taal u sasatale junjaats j-putsul maayaobe
ookoob tu yotoch, tu laj xakaltoobe, kaa tu tsajubaob u kiinsoob
u sukuun yetel u achak wa sobrino, tak leti bin xeek tu kab le kaa tu
tsaajuba u beet u jetsel yoloobe, min bin tsook u beykunsik kaach
baax taal u beetoob wa ma tu yoklal uchik u putsul u lakoob ti
jumpel kisnebe.
Antonio Gonzalz u j-koos noj jalaach ku toxik baal paxbile, ma tu
jechi. Laj juut u yotoch tumeen maayaob, jaatse kaaj lechkuuntaab
140 Historia

tu kaal tulpaakal baax ku toxik paaxile kaaj tojolchintaab teej kaajo,

maaj kiinsaabe tumeen tu taakuba. Le maayaob likaanoob baatelo
tu kaloob bejoob yetel tu beetoob u xuulul koonolil yetel Tabasco,
Chiapas, Guatemala yetel Nueva Espaa. U tiaal maayaobe chen bix
uchak u jetseloobe, chen jaalil kaa tseelek tu noj jalaachil Rodrigo
de Flores de Aldanae.
Tu yoklal le jeela Flores de Aldanae, tu kaxtaj ma u baate yetel bix
uchak u beetik tiaal kaa jetsek yetel ka u kaa much maayaob, kaa
tu tuxtaj Pedro Garca de Ricalde tiaal u tsa ttulos bey capitn yetel
batab yetel ka u lukes u bool patan beeyxan u paax tulakal le ken u
yot kaa bin mul kajtale. Le maayaobo ma tu kamoob le baaloob bin
kaaytbil tioba, leti beetik 27 ti mayo ti u jaabil 1668e, kex tumeen
ma ejentaab tumeen obispo yetel tumeen max tokbesik maayaobe,
tu kubeentaj ti Lorenzo de Evia, u joolkaanil jumpel compaa de
infantera kastlanile, kaa xiik u lap aj tepcheob ka u muchoob kajtal,
ka u saates u siipil max kun bin tu taan yolal mul kajtal yetel ka u
beet u bootik u siipil maxoob kiins kastlanoob.
Joolkaan Eviae jok tu noj kaajil Campeche yetel 120 makoob
kastlanoob yetel u paalal j-booxoob, yetel 300 maayaob, baale teej
bejo, bin u putsul le maayaobo, beyo le kaaj kuchoob Sahcabchne
chen junkaal paatali, maaj xanchaj xan kaaj putsoobi. Kastlanoobe
bin u ximbaloob tak tu yokol lajun leguase, kaa tu muchaj tak 400
maayaob tu kaajil Sahcabchn yetel Holail. Ku tsookole suunajoob tu
kaajil Jo.
U likil baate Sahcabchn yetel Popole tu peksaj yol le luuma,
leti beet u taakal u pool Flores de Aldana tu tan Audiencia de Mxico
tumeen encomenderob yetel aj kiinoob, tumeen seten man u kab
u nuumsik maayaob. Tu kiinil 2 ti octubre ti 1668e tuxtaab Frutos
Delgado tumeen Consejo de su Majetad yetel leti xan u jach uchbenil
u alcaldeil crimen ti Real Audiencia de Mxico, tiaal ka u jetskuuns noj
jalaach yetel tulakal max takpajaani. Le kaaj kuch Delgado Yucatne
tu tuxtaj machbil Flores Aldana yetel u j-antajoob. Tu kalaj tu yotoche
kaa tu tsaj bolontul mak kalaantik. Bey tsookik u beetik u jalaachil
Yucatno, baale le u tooxol baal tiaal u paxikuba kaajo ma xuuli.
Chen pelak u kajal u tsook chumuk siglo XVIe, encomenderoob,
aj kiinoob yetel tulakal mak takpajaan ichil noj jalaachil kastlane
lekoob ti jumpel baatelil chen minaan u xuul tumeen ku yaalikoobe, le
Los mayas yucatecos

141

bix u beetaal tiaal u moolol tu lakal u tuub baax ku meyajtik maayaobe

pitmanjaan yetel jach ku nuumsaj. Yaankiine noj jalaachoob ku taakal
u pool tu yoklal u ayikalkuunsikubaob yetel u meyaj maayaob; yaan
kiine clero regular wa secular ku taakal u pool tumeen jach tajan yaab
u katik matan ku tsookole maatan u beytal u patal ma u tsaabal.
Baale tu paach u paklan takik u pooloob yetal u yaalikbaatubaobe, ti
yaan maaya kooleli, tumeen leti sakaltik le nook ku seten siitstikoob
yetel beetik u baateloobo.
Kaa yaal u kajal siglo XVIe seten yaab mak tu liksaj u taan tu yoklal
u tooxol baal tiaal u paxikuba kaaj, yetel kex yaan aalmajtaanoob ku
wetike Coronae ma beychaj u xuulsiki. U tiaal u luumil Yucatne, u
aalmajtaaniloob 1580, 1588, 1598 1627, 1629, 1654 yetel 1660, ku
wetik wa ku yaalik kaa xuulsaak ti aj tox paxoobe, maaj beychaji.
Le jalaachoobo jumpuli ma tu chimpoltoob mix tu tsookbesoob le
aalmajoobtaanoobo, mix xan le maxoob pat tu jeel Flores de Aldanao,
kex tumeen u yojeloob u kajnaliloob Sahcabchn yetel Popole tsook u
likil baate tumeen jach yaab yetel yaj u bootaal le paax ku tsaabltiobo.
Tu tsooke, tu jaabil 1738e noj jalaach Manuel Salcedoe ti 36 000 patjoob
ku tooxol sakalbile tu yensaj tak 20 000 yetel ti 3 000 arrobaob lokok
ku beetaal u kuubule tu yensaj tak 1000.
Mix le u koonolil bulas de la Santa Cruzada tu jechaj u yuchul taan
tu yoklalo. Tu jaabil 1757e obispo fray Ignacio de Padilla y Estradae,
tumeen tu yojeltaj bix u nuumsaal yetel u chochokkoonol le bulao, tu
jetsak u taanile, le aj kiinoobo kaabet u tsak u yojelt maayaobe chen
wa ku sijil tu yoloobe ku manikoob, wa mae ma, ku tsookole le max
ku maano wa u kaate jee u pajtal u bootik yetel taakine, u paxike wa u
kexik yetel wa baax. Tu tsooke, tu jetsaj xan u taanil ti clero regular yetel
seculare, tu yoklal mixbaal unaj u luksik tu yol mixmak wa tumeen u
kaat u man le bulao. Le max meyajtikk u taakin Santa Cruzadao, tu
kataj ti u virreyil Nueva Espaae ka u lukes le aalmajtaanooba, baale
kex tumeen antaab tumeen le molaaya, Padilla y Estradae tu jel kataj
ti Corona, max tu mixbaakuunsaj u taan virrey, kaa tu liksaj u yol
diocesano ma u xulik u tokbesik maayaob. Tiaal u uuklajun jaabiloob
siglo XVIIIe, tsokaan u jach lubul u koonolil bulaob, kaaj yanchaj u
suutul ti Mxico, u piktuniloob tumeen le max meyajtiko.
Beeyxan le jetsaanil bey jumpel koch wa obligacin le tsaa matan
tiaal kujnajo, jach tu beetaj u chichich liksik u taan u molaayil u jalaachil

kaajoob, obispoob, aj kiinoob yetel oficiales Reales. Tu tsooke, tu jaabil

1722e suut bey jumpel patan kaabet u bootaal tumeen tulakal make,
xiibe yaan u bootik buluk kaatak chumuk realoob yetel koolele bolon.
Clero seculare oli jumpakili tu ejentaj le bool beykaaja, kaalikil clero
regular wa franciscanoobe, man lajun jaab ka tu ejentaj.
Kaalikil mektaantaan le luum tumeen kastlanoobo, Coronae yaab u
tenel tu tsajuba u chaa yanal u taan Real Hacienda, le encomiendaobo.
Le kaa tu yax tsajuba tu jaabil 1542e tu beetaj u naktantikuba yetel
tulakal le kajaanoob wey Amricae, leti beetik tu jel tukultaj. Tu jaabil
1701e tu joksaj jumpel aalmajtaan tu ku jetsik u mansaal ti erario
Real, tulakal le taakin ku moolol ti jumpel encomienda tsook u kimil
u yuumil wa ma kajaan tu luumil masewaloobo. Tu tsooke tu jaabil
1718e tu laj tokaj le encomienda ti max kab yaano, lela kaa jeets yetel
jumpel aalmajtaan tu joksaj 1721.
Le kaa tu yojeltajoob le beya, encomenderoob, u molaayil jajaachoob
yetel noj jalach Juan Jos de Vrtiz y Ontane tu kaatoob ti Corona ku
u jel tukult wa maalob u tokik le encomiendaob Yucatno. Tulakaloobe
ku yaalik otsiloob, le luumo ma maalobi yetele jach tajan nojoch u jal
ja, leti beetik ti letiob yaan u noj meyajil u kaalantikoob le noj luum ti u
lak kasaan makoobo. Le baax tu yaalajooba tu beetaj u yoksik tu pool
Espaa u patik tak diciembre ti u jaabil 1785 u tokik le encomiendaobo.
Le beya ma tu yantaj maaya kooleloobi, tumeen yanchaj u sakaltikoob
u lak yaabach nook tiaal encomenderoob, jalaachoob yetel kex bey ma
jach jeetsele, tak tiaal kujnaj.

Los mayas yucatecos

143

144 Historia

Tiaal u kaajsaal

Tiaal u chumuk siglo XVIIIe, maayaobe jokaan kaa jaats tiob tulakal
u petenil Yucatn. Junjaatse ti ku kajal u yantaloob Puuk tak Petn yetel
tu jal lakin kaknab tak tu chi Laguna de Trminos. Kaa yaal u kajal
u tsook junjaats siglo XVIe, kastlanoobe kaj u tsakubaob u petsoob
le kaaja, baale ma jokoob yeteli. Tsaan u kabaob bey j-kaxiloobe,
kooxoob, aj putsnal wa aj tepcheobe, bey patchajik u kuxtal maayaob
x-ma palitsililo yetel u sutuloob bey maxoob ma tu ejentoob u
patal yanal u taan sak winiko yetel xan jumpel kuchil tuux ku bin
u kubeantuba le maayaob yaan tu xamanlakin Yucatno.
U lak junjaatse ti kajaan tu xamanlakin le peteno, teej tuux peets
tumeen kastlanoobo, tee tuux tu beetaj kastlanoob u meeyjul tiaal u
mektantikoob le luuma. Le kaaj toonsaaboob, tu yax chumuk
siglo XVIe, kaapel bix tu mansil u kuxtal le maayaoba. U yax,
xanchaj tak tu kajbal u waxaklajun jaabil silgo XVIe, ti laj keex tuux
kajaan, bix u bisik u kuxtal yetel u kiliichkunajoobi. Ichil tulakal le
jaabooba, tu mukyajtoob banbankimilile kaa joop u bin u pitchajal
u kajnaliloob. Muuchlantaaboob ti tumben kaajoobe kaaj bin u
jel tsoolol u kaajaloob le bix ku tukultik kastlanoob uchak u beytal u
ayikaltaloob yetel u meyaj maayaobe.
Le bix u tsolmajil u kuxtaloobo, kex tumeen ma u katoob kaache,
naktntaab tumeen kastlanoob, beytuno kaj u yokol ichil u kuxtaloob
jejelas molayiloob ma u kaj-oloob kaachi. Etskuunsaab yokol u
yoloob jumpel tumben kiliichkunajil. Lela taasaab tumeen chen u
lak winikoob. Le kaaj tipoobe tu taasoob kiliich taan yetel taal
u chejsik u uchben kiliichkunaj maayaob, baale tu tanilkuunsaj
u xuulsik ti maxoob joolbesik. Kastlanoob ka tu mektantoob le
luuma tu chaajoob le bix u tsolmajil kaach u kuxtal u kajnaliloobe
ka tu beetaj u meyaj tiaal u ayikaltaloob, yekole tu yetskuunsoob u
pektsilil encomienda, u matan kujnaj ti kaaj yetel u tooxol baaloob
tiaal u paxkuba kaaj. Yetel le meyaj bey tu tanjooltooba, bin u
pestikoob yetel u mektantikoob u kuxtal maayakaaj.
U kaa sutukile, kaj tu kankaal u jaabil siglo XVI, tuux ku tsookol
u seten muuchuloob kajtal tantanxel kaajile, u maaya kajnaliloob u
Los mayas yucatecos

145

xanamlakin le luuma, kaj u chan jetsel u kuxtaloob kaache, baale

lela xuulsaab kaaj kaj u bin u pit-taloob tu yoklal banbankiimil,
sakiloob yetel yaxkinoob. tu yoklal bix jel tsolik u joolbesaal
le kuxtalilo, tsokaan u laj beetchajal yetel u tsaabal maxoob kun
joolbesik cabildoob, beyo le kaa kaj siglo XVIIe tulakal u molaayiloob
tan u meyaj.
Tulakal u meeyjul u ayikalkuunsikuba kastlanoob yetel u muuk
maayaobe tan xan u meyaj. Kooleloobe chuyukbaloob tu sakaloob
yetel xiiboobe ti ku xupik u muukoob kaanal kax tiaal u muchikoob
lokok tiaal u chukbesikoob le beykaaj ku tsaabal tumeen kastlanoobe.
Yaxe cajas de comunidad ku tsookole estancias de cofradas tu
kaabetkuunsaj maayaob tiaal u yilik u chukbesikoob tulakal baax ku
kataal tiob tumeen kastlanoob yetel xan le otsilil tip tu beeloob
lalaj wa beykaaj jaabiloobo. Yetele jach tu muchaj u muuk tiaal
u paklan antikubaob meyaj yetel u yol u miatsiloob, yetele bin u
muchikubaob tu paach baax ku kaxtikoob. U kuxtal maayaob tu paach
u kiliichkunajoobe bin u jelapajal le kaaj takpaj santoob ichile. Kex
tumeen tan u joolbesaal u kiliichkunajoob tumeen clero secular yetel
regulare, maayaobe ma tu xulaj u kiliichkuunsik u uchben kujoobi,
yetel u beetikoob sujuy tiichile, tu kubaj yoloob tiaal ma u xuulul
baal u tiaaloob.
Ku man kaapel siglo kuchuk kastlanoob Yucatne, tiaal u kajbal
u tsook chumuk siglo XVIIIe lek u seten bin u kexpajal. Le uchik
u keexel bix u bin u meyajtik u kuxtal, bix u joolbesik u kuxtal yetel u
meyajtik ayikalil kaaj joolbesaab tumeen Borboneso, kaj u chikbesik
ti le jaaboob ku taalo yaan u bin u kexpajal bix u peetsel u kuxtal
maayaob ti le bix yanik kaacho.

A wojel wa
Sergio Quezadae licenciado ti Economa tu xokaj Universidad Autnoma
de Yucatn yetel doctor ti kajlayil tu xokaj Colegio de Mxico. Juntul
ti le makoob beetmajil Sistema Nacional de Investigadores, ti Academia
Mexicana de Ciencias yetel ti Academia Mexicana de la Historia. Tu kamaj
u chimpolalil Banamex tu yoklal u kajlayil u xoxot luumiloob Mxico.
U kaaba wa jaypel analteob tsook u joksike Los pies de la repblica:
los mayas peninsulares, 1550-1750 (Mxico: INICIESAS), Pueblos y caciques
yucatecos, 1550-1580 (COLMEX, 1993) yetel Breve historia de Yucatn
(Fondo de Cultura Econmica), ichil u lak wa jaypel.
Bejlae aj xakalkaxannaat tu kuchil Centro de Investigaciones Regionales
Dr. Hideyo Noguchi ti Universidad Autnoma de Yucatn.
Vctor Argeze leti max beet le boonil yaan tu tan la analteo. Sij tu
jaabil 1962 tu kaajil Buctzotz, Yucatn. Kaalikil u nojochtale tu yilaj bix u
yuum yetel u kaa itsinoobe ku bonikoob oocheloob ti pak yetel chuk.
Le kaa tu tsaj jun tu kaal u jaabiloobe ichil u chiichnakile tu kanaj u
beet u aj boonil, baax beet u ximbaltik jejelas bejoob. Tu jaabil 1986 ook
xook tu najil Centro Estatal de Bellas Artes, tu yax tsaj kaj-oltbil u meyaj
tu juunal tu najil gora de FONAPAS. Bey u taan tu yoklal le kiinoob
jeelo: Le kaaj suunajen Buctzotz in wilaa in lakoobe, in tuukule ti yaan
teej noj kaajo, ti yaan Joe. Tene chen baax in kate suut. Kin kutale kin
tukultike winike yetel kaapel baal beetaan: yetel u baaluba u kuxtal
yetel pixan. Yaanili in aalale. Tu Jaabil 1992, tu payaltantaj tulakal u
aj naysaj oliloob u kaajal Buctzotze kaa tu beetaj u yotoch aj naysaj
ol, tuux ku kaansaal yetel ku tsaabal kaj-oltbil u boon u paalalil yetel
u tankemiloob le kaajo, le naja tu jaabil 2010e sut bey CafGalera
Argez.A kat wa a wojelt u lak baal
Ooken www.bibliotecabasica.yucatan.gob.mx wa tuxtoon
jumpel tsib biblioteca.basica@yucatan.gob.mx

Los mayas yucatecos

147

148 Historia

Bibliografa comentada
Le kiin kaaj kaj u mektantaal u kuxtal maayaob tumeen kastlanoob
tak bejlae, u kajlayiloobe tsook u seten xakaltaal tumeen yaabach
mak leti beetik jach tajan yaab u tsibil yaan. Tiaal u beytal le tsiba,
kaabetkuunspaj yaab ti le analteobo, baale tanilkuunspaj le beetaan
tuux le max tsibto wa takpaj wa ti yaan u yil baax ku yuchuli, leti
beetik tu tsiibtaj jach bix tu yilajil u bin u kexpajal u kuxtal maaya kaaj
ichil le yax kaapel siglo tan u peetsel yetel u mektantaal u kuxtal
tumeen kastlanoobo.
Kex tumeen jumpel ti la jach ku tanilkuunsaal tumeen arquelogos,
lingistas, epigrafistas, antroplogos yetel historiadores ti tulakal yokol
kaabo leti le tu pataj maayaob le kiin maayli kuchuk sak winikoobo,
tiaal u yaalaal bix maayakaaj icloob 1450 yetel le kaaj kaaj u peetsel
yetel u mektantaal u kuxtal tumeen kastlanoobo, ti chaapaj ti u
meyaj fray Diego de Landa jach kaj-oltaan bey Relacin de las cosas de
Yucatn, Mxico, Porra, 1972; ti u tsibiloob bix le luuma yetel ti baax
tu tsibtaj tu jaabiloob 1579 tak 1581 le encomenderoob tu yoklal baax
aalaab tiob tumeen maayaobo, joksaab u analteil tumeen Mercedes de
la Garza, tu kaabataj Relaciones histrico-geogrficas de la gobernacin de
Yucatn (Mrida, Valladolid y Tabasco), Mxico, Universidad Autnoma de
Mxico, 1983; yetel ti Gerardo Bustos, Libro de las descripciones. Sobre
la visin geogrfica de la pennsula de Yucatn en textos espaoles del siglo
XVI, Mxico, Universidad Autnoma de Mxico, 1988; Ralph L. Roys, The
Indian Background of Colonial Yucatn, Washington, Carnegie Institution of
Washington, 1943, y de Alberto Ruz Lhuillier, El pueblo maya, Mxico, Salvat
Mexicana de Ediciones, 1981; Cristina lvarez, Diccionario etnolingstico
del idioma maya yucateco colonial, 2 vols., Mxico, Universidad Autnoma
de Mxico, 1984; Calepino Maya de Motul, Ren Acua (ed), Mxico,
Plaza y Valds Editores, 2001; Faustino Miranda, Vegetacin de la pennsula
yucateca, Mxico, Secretara de Agricultura y Recursos Hidrulicos, 1978;
yetel Alejandra Moreno Toscano, Geografa econmica de Mxico (siglo
XVI), Mxico, El Colegio de Mxico, 1968.
Layli xan noj baal uchik u meyaj u tsib tak maxoob takpaj ichil
u meeyjul u peetsel yetel u mektantaal le luuma wa chen yanchaj u
pajtalil u molik u taan yaabach kabtuun kastlanoob takpajoob ichil u
yax pektsililoob yetel ku tsolikoob bix kaax maayakaaj maayli beyak
Los mayas yucatecos

149

u kulkiinsik u jalaachil kastlanoob tu jaabil 1546. Tiaal le jeela jee u

pajtal u xakaltaal u tsib Francisco Cervantes de Salazar, Crnica de la Nueva
Espaa, Biblioteca de Autores Espaoles, t. CCXLVC, Madrid, Grficas
Yarges, 1971; Bernal Daz de Castillo, Historia verdadera de la conquista
de la Nueva Espaa, Mxico, Porra, 1976; yetel Gonzalo Fernndez de
Oviedo y Valds, Historia general y natural de las Indias, islas y tierra firme
del Mar Ocano, tomo III, Asuncin del Paraguay, Editorial Guaran, 1944.
Xakalpaj xan u tsiboob Alfred M. Tozzer, Mayas y lacandones. Un estudio
comparativo, Mxico, Instituto Nacional Indigenista, 1982; yetel Alfonso
Rivas Rojas, Los quejaches: tribu olvidada del antiguo Yucatn, ti Alfonso
Rivas Rojas (ed.), Estudios etnolgicos: los mayas, Mxico, Universidad
Autnoma de Mxico, 1985.
U kajlayil bix peetsik yetel mektantaabik u petenil Yucatne jach
chowakchajil yetel tochkalak binik, tumeen xanchaj tak tu tsookbal siglo
XVII yetel tak tu kajbal siglo XVIII. Jumpel noj meyaj ku tsikbatik bix tu
beetik kastlanoob yetel maayaob tu xaman lakin Yucatn leti le tu beetaj
Robert S. Chamberlain, Conquista y colonizacin de Yucatn, 1517-1550,
Mxico, Editorial Porra, 1974. Le tsib jeela nojbaale tumeen tu yoklale
ku beytal u yojeltaal tulakal baax tu yax beetaj Francisco de Montejo, el
Adelantado, tiaal u mektantik kaach u xamanlakin le petena.
Ku yax man lajun tu yoxkaal jaaboobe, kastlanoobe ichil tulakal u
lak jookaale xuulul tan u tsekubaob u tonkuunsoob maayaob tu noojol
peten tak tu tal u tsookbal siglo XVII. Junjaats tsiboob ku tsak ojeltbil
bix u bin u beytal wa ma u beytal kastlanoob yetele leti le tu tsibtoob
fray Diego Lpez Cogolludo, Historia de Yucatn, Mxico, Academia
Literaria, 1957; Juan de Villagutierre Soto-Mayor, Historia de la conquista de
la provincia de el Itz, Mxico, Condumex, [1701], 1985; France V. Sholes y
Ralph L. Roys, Los chontales de AcalanTixchel, Mxico Universidad Nacional
Autnoma de Mxico y Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en
Antropologa Social, 1996; Grant D. Jones, Maya Resistance to Spaninish
Rule. Time and History on a Colonial Frontier, Albuquerque, University
of New Mexico, Press, 1989; yetel Pedro Bracamonte y Sosa, La conquista
inconclusa de Yucatn. Los mayas de la montaa, 1560-1680, Mxico, Centro
de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologa Social, 2001.
Le tsiiboob beetaab tumeen maayaobo jumpay ti ku tsak ojeltbil bix
u yanil kaach maayaob tak tu kiinil maayli kojok kastlanoobe, ku
tsikbatikoob xan beykaaj chokojoolal tu taasaj ti maayaob uchik u
150 Historia

mektaantaal u kuxtaloob, u bool patanoob, u meyajtik tsuuloob

x-ma boolil, u mansaal yetel u muuchuloob kajtal tantanxel kaajil
yetel bix kajik u palitsiltaal u pixanoob. Nojbaal meyajnajik Crnica
de Chac-Xulub-Chen, en Crnicas de la conquista, Agustn Yez (ed.),
Mxico, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, 1950; Libro de
Chilam Balam de Chumayel, sutaan tumeen Antonio Mediz Bolio, Mxico, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, 1973; El libro de los
cantares de Dzitbalch, sutaan yetel tsolaan bix unaj u naataal tumeen
Alfredo Barrera Vsquez, Mxico, Instituto Nacional de Antropologa e
Historia, 1965; El libro de los libros de Chilam Balam, sutaan tumeen
Alfredo Barrera Vsquez yetel Silvia Rendn, Mxico, Fondo de Cultura
Econmica, 1979.
U lak junjaats ti u tsibiloob bix uchik u mektantaal
Yucatn xakalchajo leti le tsibtaab tumeen aj tsiibul bej wa cronista
franciscanoobo. Antonio de Ciudad Real, Tratado curioso y docto de las
grandezas de la Nueva Espaa, o relacin breve y verdadera de algunas
cosas de las muchas que sucedieron al padre fray Alonso Ponce en las
provincias de la Nueva Espaa siendo comisario general de aquellas partes
(1586), 2 tomos, Mxico, Universidad Nacional Autnoma de Mxico,
1976; fray Bernardo de Lizana, Devocionario de Nuestra Seora de
Izamal y conquista espiritual de Yucatn, Edicin de Ren Acua, Mxico,
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, 1995; Francisco de Crdenas
Valencia, Relacin historial eclesistica de la provincia de Yucatn de la
Nueva Espaa, tsibtaan tu jaabil 1639, Mxico, Antigua Librera de
Robredo de Jos Porra e Hijos, 1937; Pedro Snchez de Aguilar, Informe
contra idolorum cultores del obispado de Yucatn, Mrida, E. G. Triay
e Hijos [1639] 1937 yetel fray Diego de Landa y Lpez de Cogolludo
tsookili u chaachiitpajal kaanalo, jach yaab baax ku tsolikoob bix
mansaabik le kiinoob tumeen maayaob wa kastlanoob kaalikil u
tsookoob tan u tsakuba u mektantoob le luuma, yetel bix binik u
kexpajal u beel kujnajoob wey Yucatne.
Tu yoklal u mukulmuktikuba aj kiinoob yetel kujnaj tiaal u
xuulsikoob le ku yaalikoob idolatras, jumpay ti le tsiboob tsook
u yax chaachiitpajalo, jee xxan u beytal u xakaltaal le tsiboob yaan
Archivo General de Indias tu noj kaajil Sevilla, joksaan tumeen France
V. Scholes en Documentos para la historia de Yucatn. Segunda serie.
La iglesia en Yucatn, 1560-1610, Mrida, joksaan tumeen Carlos R.
Los mayas yucatecos

151

Menndez, 1938; wa le tu tsibtaj yetel Eleanor B. Adams, Don Diego

Quijada alcalde mayor de Yucatn, 1561-1565, Mxico, Antigua Librera
Robredo de Jos Porra e Hijos, 1938; yetel u noj tsib Crescencio
Carrillo y Ancona, El obispado de Yucatn. Historia de su fundacin y de
sus obispos desde el siglo XVI hasta el XIX, Mrida, Imprenta y Litografa
de Ricardo Caballero, 1895, 2 tomos; yetel Stella Mara Gonzlez
Cicero, Perspectiva religiosa en Yucatn, 1517- 1571, Mxico, El Colegio
de Mxico, 1978.
Tu yoklal bix binik u kexpajal wa ma u kexpajal bix u tsolik u kuxtal,
bix u bisikuba yetel bix u miatsil maaya kaaj ichil tulakal yax kaapel
siglo petstantaak u kuxtaloob tumeen kastlane jee u patal u xakaltaal
u tsib Nancy M. Farris, La sociedad maya bajo el dominio colonial. La
empresa colectiva de la supervivencia, Madrid, Alianza Editorial, 1992;
yetel Matthew Restall, The Maya World. Yucatec Culture and Society,
1550-1850, Stanford, Stanford University Press, 1997: Isabel Fernndez
Tejedo, La comunidad indgena maya de Yucatn. Siglos XVI y XVII,
Mxico, Instituto Nacional de Antropologa e Historia, 1990; y la de
Sergio Quezada, Pueblos y caciques yucatecos, 1550-1580, Mxico, El
Colegio de Mxico, 1993; yetel u tsib Ins Ortiz Yam yetel Sergio
Quezada, Visita de Diego Garca de Palacio a Yucatn, 1583, Mxico,
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, 2009.
U tsiiboob Manuela Cristina Garca Bernal, Poblacin y encomienda
en Yucatn bajo los Austrias, Sevilla, Escuela de Estudios HispanoAmericanos, 1978; yetel La sociedad de Yucatn, 1700-1750, Sevilla,
Escuela de Estudios Hispano-Americanos, 1972, ku tsakoob kajoltbil bix uchik u chaak u muuk encomienda bey jumpel molaay
ku nuuktik bix ken u bisuba kaaj, bix ken u meyajt u kuxtal yetel bix
ken u joolbes u kuxtale, kex xan ku yantal u chaachiitik bix binik u
pitchajal u kajnaliloob Yucatn. Tu yoklal le u tsook baala jee xan
u beytal u xakaltaal u tsib Sherburne F. Cook yetel Woodrow Borah,
Ensayos sobre historia de la poblacin: Mxico y el Caribe, Mxico, Siglo
XXI, 1978, tomo 2.
Tu yoklal bix binik u kexpajal molaayoob Yucatn tu kiniloob
mektantaan tumeen kastlanoobe, Peter Gerhard, La frontera sureste
de la Nueva Espaa, Mxico, Universidad Nacional Autnoma de Mxico,
1991, tu chukbesaj jumpel meyaj u beetamaj Jorge Ignacio Rubio Mae
tu tsaj kaj-oltbil tu yoklal Historia de Yucatn de fray Diego Lpez
152 Historia

Cogolludo, Mxico, Academia Literaria, 1957; beeyxan ti jumpel kom

tsib tu kaabataj Las jurisdicciones de Yucatn. La creacin de la plaza
de teniente del rey en Campeche. Ao de 1744, ti Boletn del Archivo
General de la Nacin de Mxico, 2a. serie, VII (3-4), 1966; Woodrow
Borah, El juzgado general de Indios en la Nueva Espaa, Mxico, Fondo
de Cultura Econmica, 1985, tuux ku kaatchiitik baaloob tu yoklal
Tribunal de Indios en Yucatn.
Pedro Bracamonte y Sosa yetel Gabriela Sols Robleda, Espacios
mayas de Autonoma. El pacto colonial en Yucatn, Mrida, Universidad
Autnoma de Yucatn, 1996; ku tsak kaj-oltbil baaloob tu yoklal
bool patanil tsaab u kuch maaya kaaj; baale tu yoklal majan kab wa
meyaj minaan u boolil ku beetik maayaob ti kastlanoobe, jee u bytal
u xookol u tsib Mario H. Ruz, El ail en el Yucatn del siglo XVI,
ti Estudios de Cultura Maya, XII, 1979; Sergio Quezada La presencia
espaola en la agricultura maya, siglo XVI, ti Agricultura indgena: pasado
y presente, Mxico, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en
Antropologa Social, 1990; yetel Los sistemas de trabajo en Yucatn,
1541-1561, ti Boletn de la Escuela de Ciencias Antropolgicas de la
Universidad de Yucatn, t. IX (44), 1980.

Los mayas yucatecos

153

154 Historia

U tsoltsibil
U tsaabal kj-oltbil
Jumpel chan tsib tiaal max kun xokik
U tsoolol bix u luumil
Maayaob maayli kuchuk kastlanoobe
U yojeltaal yaan le luuma yetel u mektantaal
U maaya kajnaliloob kaanal kax
Sujuy tiichiloob yetel maaya kiliichkunaj
Bix u tsolmajil u miatsil kaaj tu petenil yucatan
Kimlil yetel kojaanil ichil maayaob
U jalaachkunaj kaaj yetel u mankinal santoob
Bool patan, tsaa matan kuj yetel u tooxol baal tiaal u
paxkuba kaaj
Tiaal u kaajsaal
A wojel wa
U kom tsikbalil analtob xakaltaboob

Los mayas yucatecos

155

analteob joksaan tumeen BBY

1 Canek yetel Baaloob tu yoklal in kaajal
Ermilo Abreu Gmez
2 Ma wa a wojel kaachi
Alfredo Barrera Vzquez
3 Noojaan makoob Yucatn
Gabriel Ramrez
4 Petenluum jok ich kaknab
Juan Jos Morales
5 Baltsam Yucatn
Alfredo Barrera Vzquez
Alejandro Cervera Andrade
Leopoldo Peniche Vallado
6 Luum chakjoleenchajaan
Antonio Magaa Esquivel
7 Baaloob uchaan Yucatn
Michel Antochiw
Roco Alonzo
8 Noj x-wookinil Yucatn
Julio Molina Font
Salvador Alvarado
9 La miel y las abejas en Yucatn
Juan Jos Morales
10 Huellas de Mrida
Ileana Lara
11 El filibustero
Eligio Ancona
12 Tu uchben luumiloob Balam
Lilia Fenndez Sosa
Compilacin
13 K-kajlayil yetel mejen tsiboob
Genny Negroe
Vctor Hugo Medina
Pedro Miranda
Guadalupe Gutirrez
Ramiro Leonel Arcila
Felipe Escalante Ti
Jorge Victoria Ojeda

U kulkiinsik u kuxtal kastlan yokol u kuxtal

maayaob tu petenluumil Yucatn
Le analtea meyajtaab tu kuchil u beetaal analteob
Compaa Editorial de la Pennsula, S. A. de C. V.,
yaan tu bejil 38 No. 444-C ichil 23 yetel 25 Col. Jess
Carrranza. Jo, Yucatn, tu winalil abril ti 2011. Le
meyaja joksaab 10 000 u peleli ti juun lrx crean de
105 g. u wawalal ichil yetel u paache beetaab yetel
corch de 170 g. yeyaan u boonlil
color. cepsa98@prodigy.net.mx