PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

KAPITULLI

Tema :

Teoria e grafeve
Per ndertimin e nje projekt transporti, duhet detyrimisht te merren ne konsiderate
shume elemente, ose kushte, te cilat konvertohen ne nje bashkesi ndervaresie e
quajtur Modeli i sistemit te transportit, ky model eshte i afte ti simuloje keto kushte
apo elemente, te projektit duke ne dhene rezultatet respektive. Sa me siper, nje
projekt per nje sistem transporti, duhet te ece neper keto faza logjike:

Individualizimi i objeketve qe kerkojne levizje (kerkesa per transport)

Analiza sasiore e sistemit te transportit aktual (ose per disa sisteme)

Ndertimi i nje model varesie, qe perfaqeson nje sitem transporti, i cili eshte ne

gjendje te funksionoje me te dhenat (dati) aktuale, si edhe me parametrat e vlerave

te prespektives, ne lidhje me kete sistem qe po projektojme, se bashkeu me sistemet
e tjere konkurues

Verifikimi i modelit

Formimi i zgjidhjeve alternative

Zgjedhjen e variantit optimal

Faza kryesore e delikate e te gjithe procesit te projektimit, te modulit te

nje sitem transporti, eshte faza e ndertimit te ketij moduli, qe duhet patjeter
te shprehi realitetin, si dhe te jete ne gjendje te jape rezultate mbi ndryshimet
e mundeshme te kushteve, ose elementeve te prespektives.
Perpunimi i ketij moduli, ose besueshmeria e ketij moduli, realizohet
nepermjet funksioneve, e teorive matematikore, te cilat jane mbeshtetur ne
koncepte specifike. Nje nder keto teori, eshte teoria e grafeve, e cila eshte e
besueshme ne projektimin e cdo modeli per cdo sistem livizje. Ne po
prezantojme kriteret kryesore te kesaj teorie, se si ajo e parametrizon nje
sistem transporti dhe ne cform dalin zgjidhjet e mundeshme. Realizimi
konkret i nje zgjidhjeje kerkon atrecature speciale si Hardware, Software, si
dhe nje personel me eksperience ne perdorimin e kesaj fushe.

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

Perkufizimet per grafet dhe metodat e pergatitjes

Jepen nje bashkesi me N elemente, te quajtur Nyje dhe nje bashkesi me
L elemente, te quajtur Dege ose Harqe, te cilat lidhin keto nyje nga njera tek
tjetra. Bashkesia G e ndertuar nga keto lidhje te N (nyjeve), me L (dege),
perben ate qe quhet Graf. ( mund te jepet nga shprehja G={N,L} )
Nje graf mund te ndertohet per te paraqitur nje realitet fizik te cfaredoshem.
Nyjet qe e perbejne grafin, mund te tregojne pikat fizike te nje teritori, ose
komponente te ndryshem fizike te nje sistemi, ose aktivitete te ndryshme te
tij. Deget lidhese qe lidhin dy nyjet, tregojne relacionet e pikave te teritorit,
ose komponente te ndryshem fizike, ose aktivitete te nje sistemi qe ekziston
ndermjet tyre, ose relacion te nje tipi te caktuar.
N.q.se dy nyje jane pikat e nje teritori, lidhja e ketyre nyjeve tregon qe ato
jane te lidhura nje e nga nje sipas:
a)

Cifti i nyjeve mund te jene te Rregullta (n.q. se ekzistojne), atehere kur

cifti (i,j) eshte i ndryshem nga cifti (ji), ne kete rast Harku (ij) quhet i
Orientuar

b)

Ciftet i nyjeve mund te jene jo te rregullta dhe harqet jo te orientuarr .

Ne nje graf mund te kemi harqe te orientuar dhe jo te orientuar. Grafi ne te

cilin te gjithe harqet jane te orientuar, ai vete quhet graf i orientuar. Ne nje
hark te orientuar, nyja e pare e kapjes quhet Nyje origjine, nyja e dyte Nyja
fundore. Grafet qe perdoren pre prezantimin e sistemeve te transportit ne
pergjithesi jane te orientuar. Le te kemi
Nn

(numuri i elementeve, nga bashkesia N e nyjeve)

Ln

(numuri i elementeve, nga bashkesia L e degeve)

Per te dalluar nje dege, eshte e nevojshme qe te njihen elmentet e bashkesise

N dhe kapjet e marra nga kjo bashkesi, perbejne bashkesine e degeve L.
Paraqitja me e lehete dhe me e qarte per nje graf, eshte ajo grafike, ne kete
paraqitje nyjet konvertohen me nga nje pike, te emertuar me nga nje numer,
ndersa harqet paaqiten me segmente, qe lidhin cifte te ndryshme nyjesh,
duke formuar bashkesise e degeve L. Cdo hark i orientuar konvertohet me nje
shigjete, ne kete rast tregon kahun e orientimit. Per komentimin e sa thame
me siper, po prezantojme nje graf me keto elemente, bashkesia e Nyjeve me
5 nyje qe mund te perfaqesojne 5 elemente qe kerkojne nje levizje, dhe
bashkesia e harqeve me 9 elemente qe perfaqesojne 9 levizje te ndryshme

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

neper kato nyje. Paraqitja grafike e ketij Grafi (5 nyje / 9 harqe) po e japim ne
figuren e meposhme,

Por paraqitja grafike e nje grafi mund te ekujvalentohet, ose transformohet ne

menyre qe te perpunohet nga aparati matematikore, si:
Paraqitje Matricor
Paraqitje Vektorial,
Ne keto paraqitje, nyjet e bashkesise N n tregohen gjithmone me numura
progresive. Per dallimin e kapjeve perberese te bashkesise L perdoren teknika
te ndryshme. Po prezantojme disa prej tyre:
Matrice Katrore
Paraqitja grafike e nje grafi me forme matricore k atrore, eshte konceptuar si
nje mtrice katrore, me dimensionet sa eshte numuri i nyjeve te grafit. Matrica
mbushet me elementet e saj me kete logjike. Elementi ij i matrices, eshte i
barabarte me 1 n.q.se kapja e nyjes ij (fillohet nga emertimi i rreshtit, tek
emertimi i kolones), ben pjese ne bashkesine harqeve L, me dalje nga i dhe
me 0 ne te kundert

1
2
3
4
5

1
0
1
0
0
1

2
0
0
0
0
0

3
0
1
0
0
1

4
1
0
1
0
1

5
0
1
1
0
0

Matrice e varesise Nyje-Dege

Nje forme tjeter e paraqitjes matricore te grafit, eshte paraqitja matrica varesi
nyje dege. Dimensionimet e kesaj matrice jane ne perputhje me sasiene
nyjeve e degeve, konketisht, cdo rrjeshti i korespondon nje nyje dhe cdo

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

klone nje dege. Mbushja e matrices realizohet sipas kesaj logjike, elementi ij
i matrices eshte 0 n.q.se nyja i nuk i perket harkut korespondues te kolones
j dhe e barabatre me 1 n.q.se nyja i eshte nyje fillestare e harkut te
orientuar (d.m.th. elementi i pare i kapjes se harkut te orientuar) dhe me 1
n.q. se nyja i eshte nyja fundore e harkut te orientuar. Per ta bere me te
qarte paraqitjen matrice varesise nyje dege dhe korespondencen e saj, kemi
prezantuar nje matrice qe perfaqeson kete logjike dhe qe i referohet po te
njejtin graf, kjo matrice quhet paraqitjen matricore me varesi nyje dege.
Ne emertimin e cdo rreshti, eshte vendosur sipas rendirjes progresive, numuri
i nyjeve te grafit (1-5). Ne emertimin e cdo kolone, eshte vendosur kapja e
nyjeve qe percaktojne harkun ne graf (1-9). Dhe mbushja e matrices (me 1,
ose 0, ose 1)behet me logjiken e cituar me siper, duke na dhene kete
paraqitje:

1
2
3
4
5

1-4
1
0
0
-1
0

2-1
-1
1
0
0
0

2-3
0
1
-1
0
0

2-5
0
1
0
0
-1

3-4
0
0
1
-1
-1

3-5
0
0
1
0
-1

5-1
-1
0
0
0
1

5-3
0
0
-1
0
1

5-4
0
0
0
-1
1

Matrice e nyjeve me-harqet maksimale qe dalin nga nje nyje

Paraqitja e gafit jepet nga nje matrice te dimensionuar sipas ketij koncepti,
numuri i rreshtave eshte i barabarte me numurin e nyjeve (progresion rrites),
ndersa numuri i kolonave merret i barabarte me numurin maksimal te
harqeve qe dalin nga nje nyje (ska rendesi e sata nyje eshte ne gaf). Mbushja
e matrices rrealizohet sipas kesaj logjike, vlera e elementit ij eshte sa
numuri rendore i nyjes, qe shikon harkun dales, n.q. se nuk ka hark (eshte me
e vogel se mumuri max. i harqeve dalese), atehere merr vleren 0. Sa thame
me siper ne mund ta dimensionojme dhe ndertojme te njejtin shembull me
matricen nyje harqesh maksimale si me poshte:

1
2
3
4
5

1
4
1
4
0
1

2
0
3
5
0
3

3
0
5
0
0
4

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

Matrica e varesise Harqe-Rrugekalim A

Ne paraqitjen e grafit, sipas matrice varesi harqe rrugekalimi, kemi kete
konceptim. Ndertohet nje matrice me numurin e rreshtave te barabarte me
numurin e harqeve, ose lidhjeve, ndersa numuri i kolonave, eshte me numurin
e mundeshem te intinerareve te realizuara ne kete graf, (levizjeve neper nyje,
po per te njejtin shembull te treguar, rezulton 4 intenerare 2-3-5-1-4/ 2-5-1-4/
2-5-3-4/ 2-3-4 ), pra cdo rrjesht lidhet me nje hark te grafit dhe cdo kolone
me nje intinerar. Mbushja e matrices konceptohet ne vleren 1 dhe 0, Vlera 1
eshte atehere kur harqet (emertimi i rreshtit) ben pjese ne intinerarin qe
korespondon me kolonen j dhe 0 kur nuk ben pjese ne kete intenerar.

1-4
2-1
2-3
2-5
3-5
4-3
5-1
5-3
5-4

1
1
0
1
0
1
0
1
0
0

2
1
0
0
1
0
0
1
1
0

3
0
0
0
1
0
1
0
0
0

4
0
0
1
0
0
1
0
0
0

Matrice e ciftit Nyje-Rrugekalimi

Ne te cilen cdo rresht i korespondon nje cift nyjesh, dhe cdo kolone i
korespondon nje rrugekalimi (intinerare), mbushja me elemente kete matrice
realizohet sipas kesj logjike elementi ij eshte 1 n.q.se ciftin i lidhet me
intinerari j (d.m.thene intinerari ka nyje te ekstremeve, ato qe ndertojne
ciftin e i) dhe 0 ne kundert. Ne kete rast numeri i elementeve te matrices,
varet nga numuri i cifteve per te cilat merren parasysh intineraret, psh. Me
posht po japim per nje cift nyjesh nje matrice cift nyje rruge kalim, qe
mbeshtetet ne po te njejtin graf.

1-5
5-1

1
1
0

2
1
0

3
1
0

4
0
1

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

Metoda e Yjeve e Harqeve (Algoritmi DIJKSTRA)

Prezantimi i grafit qe perdoret me shume ne programet llogaritese dhe qe do
te perdoret me vone eshte quajtur si

prezantim me metoden e Yjeve e

Harqeve.
Nje prezantim i tille bazohet ne faktin qe ne nje graf cdo nyje eshte origjina e
nje ylli prej harqesh, qe dalin prej saj. Ne nje vektor fillestar a sillen nyjet
ekstreme te yjeve te ndryshem, ne blloqe te njepasnjeshem, cdo bllok
vendoset pas tjetrit, me te njejten rregulll, me te cilin gjenden nyjet origjine te
yjeve.
Komponentet e vektorit te dyte b (me numur te njejte me numurin e nyjeve te
grafit), jane shenjuesit ose numurat qe tregojne vendet e zena ne vektorin
e pare, nga nyjet e fundit te blloqeve te njepasnjeshme. Sa thame me siper,
mund te paraqesim po te njejten paraqitje te grafit, me nje koncept tjeter (shif
figuren per ndertimin e vektoreve). Keshtu pranojme te lexohen te parin ne
bllok, e pastaj te njohe per cdo bllok, harqet qe kane per origjine. Si
perfundim, nyjet e lidhur ne dalje me nyjen i jane komponente te vektorit a
perfshire nga bI-1 +1 e atij b1 . Eshte e mundur te vleresohet se sa pozicione te
memories, ose sa elemente nevoiten per paraqitjen e nje grafi, ne memorien
e nje makine llogaritese. duke perdorur tre metodat e paraqitjes se grafeve, te
prezantuar me lart. Ato jane n2N ; nNxnL dhe nNx(nm +1) ku nm eshte numuri
mesatare i harqeve qe ndertojne ne nje yll.
P.sh. marrim nje graf, me nyjet si qender levizje, ku deget e grafit i atribojme
me cilesite si, gjatesise se rruges, ose kosto e rruges etj. Kerkojme te marrim
levizjen (intineraret) per te gjitha nyjet e grafit me vleren minimale (leviz
neper minimum)
Qellimi i levizjes nga Nyja 1 ne nyjen 6 (pretendojme levizjen ekstreme). Per
kete detyre prezantojme bashkesine e intenerareve, bashkesin e qendrave:
Q{1,} bashkesia e intenerarit ne qendren 1, me vleren e intenerarit d int=0
(gjatesi, kosto)
N{2,3,4,5,6} bashkesia e qendrave te grafit, per tu kapur gjate levizjes
Krijojme te gjitha lidhjet qe ka qendra fillestare ne te cilen ndodhemi, me te
gjitha qendrat e tjera te bashkesise N, duke i vleresuar vektoret si shumen e
tyre nga nyja fillestare1.
12 (mini [(distanca direkte 1-2)]

14 (mini [(distanca direkte 1-4)]

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

13 /5 /6 (mini [(distanca direkte 1-3 etj)] eshte pasi nuk kemi lidhje direkte
per kete hap, eleminojme levizjet dhe ndertojme dy intinerare paralele, kjo
kondicionohet nga vlera direkte e kapjes 1-4 me distance levizje d min =2, pra
tani na krijohen 2 intinerare 1-2 dhe 1-4, levizjeje paralele, qe do te merren ne
konsiderate gjate gjith procedures, se levizjes
Kalojme ne hapin e dyte, me kete situacion te grafit
Intinerari i pare 1-2 , kapet nyja 2, me distance intinerari d intinerari=1
Q{1,2} bashkesia e intenerarit me levizjen min dint=1 (minimumi i levizjes)
N{3,5,6} bashkesia e qendrave te grafit, per tu kapur
Krijojme te gjitha lidhjet qe ka qendra ne te cilen ndodhemi 2, me te gjitha
qendrat e tjera, te bashkesise N duke i vleresuar vektoret levizes, si shumen e
tyre nga nyja fillestare1.
23 (mini [(distanca direkte1-3)(1+d 2-3)]

(1+1.5)

25 /6 (mini [(distanca direkte 1-5 /6 )] eshte

min=2.5

per kete hap, pranojme qe kemi kete levizje minimale d intinerari=2.5 (kapet nyja
3)
Intinerari i dyte 1-4, kapet nyja 4, me distance intinerari d intinerari=2
Q{1,4 } bashkesia e intenerarit me levizjen min dint=2 (minimumi i levizjes)
N{3,5,6} bashkesia e qendrave te grafit, per tu kapur
Krijojme te gjitha lidhjet qe ka qendra ne te cilen ndodhemi 4, me te gjitha
qendrat e tjera, te bashkesise N duke i vleresuar vektoret levizes, si shumen e
tyre nga nyja fillestare1.
43 (mini [(distanca direkte 1-3)(2+d 4-3)]

(2+)

45 /6 (mini [(distanca direkte 1-5 /6 )] eshte

sic shikohet nuk kemi vlere, pra ky intinerar eshte i mbyllur, nuk vazhdon me
tej, problemin e vazhdon intenerari mbetes 1-2-3 me levizje min d inti =2.5
Kalojme ne hapin e trete me kete situacion te grafit (jemi ne nyjen 3)
Q{1,4 dhe 1,2,3} bashkesia e intenerarit me levizjen mini. d int=2.5
N{5,6} bashkesia e qendrave te grafit, per tu kapur
Krijojme te gjitha lidhjet qe ka qendra ne te cilen ndodhemi 3 me te gjitha
qendrat e tjera, te bashkesise N duke i vleresuar vektoret levizes, si shumen e
tyre nga nyja fillestare1.
35 (mini [(distanca direkte1-5)(2.5+d 3-5)]

(2.5+2)

36 (mini [(distanca direkte 1-6)(2.5+d 3-6)]

(2.5+)

min=4.5 (nyja 5)

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

per kete hap, pranojme qe kemi kete levizje min. d intinerari=4.5 (kapet nyja 5)
Kalojme ne hapin e katert, me kete situacion te grafit (jemi ne nyjen 5)
Q{1,4 dhe 1,2,3,5} bashkesia e intenerarit levizja min. neper nyjet d int=4.5
N{6} bashkesia e qendrave te grafit, per tu kapur
Krijojme lidhjet qe ka qendra ne te cilen ndodhemi 5, me qendren 6 te
bashkesise se njeve N, duke i vleresuar vektoret levizes, si shumen e tyre nga
nyja fillestare1.
56 (mini [(distanca direkte 1-6)(4.5+d 5-6)]

(4.5+2)

min=6.5

Sic shikohet nga rezultati, bashkesia e nyjeve N{ } eshte bosh qe do te thote

qe te gjitha nyjet jane kapur sipas nje logjike renditese tek bashkesia Q { } e
internerareve, kjo bashkesi mund te jete vlere kostoje ose vlere distance etj.
Levizja neper Graf, sipas logjikes me minimumin e levizjes, rezolton kjo kapje
e bashkesise se Nyjeve, ne bashkesine Q te Intinerareve me 2 elemente, ose
me intenerare, te cilat konkretisht jane
Intinerari i pare 1-4
Intinerari i dyte 1-2-3-5-6
Me poshte po japim grafikisht grafin e dimensionuar, te trajtuar me siper, se
bashku me logjiken e kapjeve te nyjeve

figura qe tregon menyren e ndertimit te vektoreve

8

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

Disa karakterristika te grafeve

Ne nje graf do ta quajme Rruge kalimi ose intenerare, nje lidhje te harqeve ne
te cilin nyja fundore e harkut, cilido, koincidon me nyjen fillestare te harkut
ndjekes ose pasues. P.sh. ne grafin e mesiper

lidhja (5,1);(1,4);(4,3);(3,5)

eshte nje intenerar.

Nje ruge kalimi quhet e mbyllur me lak n.q. se nyja finale e rruges
se kalimit perputhet me ate fillestare.
Nje rrugekalim quhet me mungese laku n.q.se asnje pjese e tij nuk
perben lak, d.m. thene se nje nyje, nuk eshte njeheresh fillim dhe
fund i nje harku.
P.sh.ne figuren tone kemi :
Intenerari (5,1);(1,4);(4,3);(3,5) eshte nje lak
Intenerari (2,1);(1,4);(4,3);(3,5) ka mungese laku
Ne te ardhme edhe pa e perdorur termin, do te referohemi gjithnje intenerarit
te privuar nga harqet Lak. (keto jane pothuaise te perhershme ne projektet e
transportit, per efekt eficenses ekonomike.)
Nje graf, ne te cilin cdo nyje eshte e lidhur me anen e nje harku, me
sejcilen nyje, quhet komplet i lidhur. Keto grafe, jane grafet qe perdoren
per te perfaqesuar sistemet e transportit ajror ose detar. Ne nje hapsire te
caktuar gjeografike. Ne kete rast nyjet jane aeroportet, ose portet dhe
harqet jane lidhjet ajrore, ose detare, midis tyre.
Nje graf quhet i lidhur n.q.se ne cdo nyje eshte origjina e te pakten e nje
intenerari qe ka si ekstrem nje nyje cfardo te grafit.
Grafet qe perdoren per paraqitjen e sistemeve te transportit jane shpesh jo
komplet te lidhur.
Nje graf (ne te cilin nuk eshte prezent asnje lak) ne te cilin ekziston nje
intenerare i vetem, qe lidh nje nyje (i) me cdo nyje tjeter quhet pema me
rrenje i
Nje peme e siper treguar, eshte shembulli i grafeve jo te lidhur. N.q.se ne nje
graf eleminojme ndonje nyje dhe harqet e te cileve iu perkasin keto nyje,
atehere perfitohet nje nengraf i grafit te dhene.
Ne nje graf ku shenojme, pemet, duke pasur si origjine nyje te ndryshme, do
te perfitonim shembuj grafesh te pjeseshem. P.sh. duke iu referuar grafit ne

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

figuren e mesiperme, grafet e ndertuara nga harqet (2,1);(1,4);(2,5);(5,3), te

perfituar nga grafi fillestar, si dhe duke hequr te gjithe harqet e tjere, eshte
nje graf i pjeseshem, qe krijon nje peme me rrenje 2
Numuri i intenerareve (pa leqe) qe mund te dallojme ne nje graf, eshte i
fundem.
Ne rrjetat e transportit jane vene ne dukje vetem rruget e kalimit, qe lidhin
cifte nyjesh, te cilet fillojne e mbarojne zhvendosjet. Nyje te tilla, sic do te
shohim me vone, do te quajme qendra. Per nje graf te dhene, me nje numur
te caktuar nyjesh qender, eshte e mundur te numurohen te gjithe rruget e
kalimit te mundeshme pa leqe, duke pasur nyje qendre, si nyje fillestare dhe
fundore.
N.se i dhe j jane dy qendra, mund te percaktojme bashkesine e rrugeve te
kalimit te lidhura (i) e (j), bashkesia e rrugeve te kalimit I

ij

, duke patur (i) si

nyje fillestare dhe (j) si nyje fundore.

Teknika e ndertimit te nje rrjeti
Rrjeti, eshte grafi i cili harqet posedojne nje karakterikstike sasiore. Cdo hark
i nje grafi i perdorur per te prezantuar nje sistem transporti, karakterizohet
nga koha e levizjes dhe nga treguesit te tjere, qe konkretizojne perdoruesin e
sistemit te transportit, per levizjen nga nje nyje e harkut tek tjetra, te gjitha
keto marrin pjese, ne percaktimin e te ashtuquajtures Kosto e Tansportit te
harkut. Elementet qe perbejne koston e transportit jane madhesi te
karaktereve te ndryshme, pra jo homogjene p.sh. koha/ kostoja monetare/
stresi/ etj d.m. se kostoja eshte nje vektor, dhe keto elementet jane
komponente te tij. Megjithate kostoja gjithnje konsiderohet si nje madhesi
skalare, sepse ose merret ne konsiderate vetem koha e levizjes, ose te gjithe
komponentet homogjenizohen. Nga ana tjeter, ne i referohemi gjithmone
perdoruesit mesatare, keshtu qe kostoja e nje harku te grafit, merret
konstante per te gjithe perdoruesit e tjere
Vektori i kostos se harkut
Do te gjuajme nje vektor C tek i cili komponentet cij jane emertuar nga
kostoja e transportit te harkut (ij). Vektori i kostos se grafit do te kete
dimensionin (nLX1).
Numuri i perdoruesave qe perdorin sistemin e transporit, (kerkesa per
transport) ndryshon ne kohe (sic do te shohim me vone). Ne pergjithesi nje

10

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

sistem transporti studiohet duke iu referuar nje intervali kohore, me te cilin

funksioni i tij eshte konstant, qe do te thote, se shmangjet rastesore te
numurit te perdoruesave te jete konstant dhe I pranueshem. Ne kete rast
numuri

mesatar

perdoruesave,

qe

ne

intervale

te

vogla

kohe

te

njepasnjeshme, te supozuar si te njesishme, pershkruajne harkun e nje grafi,

perfaqesues te nje sistemi transporti, I cili eshte konstante. Ky numur quhet
ndryshe edhe fluksi i harkut
Fluksi gjithmone konsiderohet si nje madhesi skalare, n.q.se perdoruesit qe e
perbejne jane jo homogjene, ato homogjenizohen mesatarisht duke perdorur
koeficente te pershtatshem te transformimit.
Vektoret te fluksit te harkut
Perkufizohet vektori f me

dimesionet (n

x1), komponentet e tij (fij) jane

krijuar nga fluksi mbi harkun (ij) . Ndonjehere ne te ardhmen ai do te tregohet

me nje indeks te vetem, me te cilin eshte e mundur te shoqerohet me nje
numer per sejcilen kapje te nyjeve, d.m. se fluksi mbi harkun i do te tregohet
fi. Konceptet e kostos se transportit dhe i fluksit, mund ti referohen edhe
rruges se kalimit / intenerarit.
Do te quajme kosto e transporti te rruges se kalimit, koston (e pergjithesuar )
e mbajtur nga perdoruesi mesatar, per te kaluar nje intenerar te cktuar.
Zakonisht supozohet qe kostoja Ck e nje rruge kalimi, te pergjithshme k, jepet
nga shuma e kostove te harqeve qe e perbejne ate rruge kalimi. Duke kujtuar
perkufizimin e matrices se varesive Harqe-Rrugekalim mund te shkruajme
Ck = aki * Ci

kostojaa e harqeve (i)

Ose ne forme matricore

C= A*c

ku

eshte vektori i kostove te rrugkalimit me kompponente C k

eshte matrica e transformuar te varesise Harqe-Rruge

eshte vektori i kostove te harkut

Vektore te fluksit te rruges te kalimit

Do te quajmme vektorin F, komponentet e te cilit Fk jane krijuar nga numuri i
perdoruesave (i homogjenizuar) qe e pershkruajne intenerarin k, ne njesine e
kohes. Fluksi qe pershkruan nje hark i, eshte shuma e flukseve te rrugeve qe

11

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

perdorin kete hark. Duke perdorur matricen e varesise Hark-Rruge mund te

shkruajme:
fk= aik Fk
Ne forme matricore
f =A*F
kostoja e transportit, ne lidhje me sejcilin hark te grafit, eshte ne pergjithesi
funksion si i fluksit, qe e pershkruan kete hark, ashtu edhe i atyre qe
pershkruajne harqet e tjere te grafit, (sic do ta shohim me vone). Nje funksion
i tille skalar Ci(f), pergjithesish me shume variabla, i jepet emri funksion i
kostos

dhe eshte karakteristike sasiore qe e kthen nje graf ne nje rrjet te

transportit , pra me perkufizim.

Rrjet transporti, eshte bashkesia T e perbere nga bashkimi i bashkesive N te
nyjeve, bashkesia L e cifteve te nyjeve qe i takojne bashkesise se linjave, dhe
nga nje bashkesi Fc e funksioneve te kostos per sejcilin element te bashkesise
L
T= (N,L,Fc)
Skematizimi i nje sistemi ofertash per transport, nepermjet nje rrjeti
Teoria e rrjeteve, si dhe algoritmet qe derivojne per kete teori, formojne nje
instrument teorik adapt dhe shume efikas per projektimin e studimin e nje
sistemi transporti. Nje rrjete eshte efektivisht nje pershkrim i thjeshtezuar i
fenomenit te komplikuar, rreal. Ndertimi i nje rrjete kalon neper disa
operacione, te cilat paraprakisht duhet te grupohen sipas problematikave:
Siperfaqja e studimit/ zonifikimi i siperfaqes/ permbledhje e perafert e grafit te
realitetit

fizik/

individualizimi

pozicioneve

ne

hapsire

dhe

kohe

te

perdoruesave per sistemin rreal/ si dhe funksionet e kostos per elementet e

transportit. Sa me siper eshte e thjeshte nderttimi i nje rrjeti, kur behet fjale
per nje transport detar apo airor, ne kete rast veshtiresia eshte ne
percaktimet e mesatareve te orevonesave apo te cikleve kohore etj.
Veshtiresite e medha per ndertimin e nje rrjeti, jane kur kemi raste te
nderthurjes se llojeve te transportit, si dhe te formave te infrastruktures. Kjo
baze sherben per vleresimet sasiore dhe cilesore te nyjeve dhe harqeve,
kombinacionet e te cilave japin sistuatet, ose modelet e grafeve, dhe rrjetave
te prezantuar me siper. Ne pergjithesi, ndertimi i nje modeli rrjeti, kalon

12

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

nepermjet nje serie operacionesh, per te cilet, me poshte do te pershkruajme

kriteret e pergjitheshme.
Persa i perket nyjeve mund te dallojme per nje siperfaqe:
a)

vleresimet ne siperfaqe per nyjet qender.

Perfaqesojene nyjet, ne te cilat ipotezohen levizjet e koncentruar per hyrjet

dhe daljet ne cdo zone e trafikut (ose e intenerarit)
b)

vleresimet per nyjet reale

Perfaqessojne ato nyje te cilat fizikisht, ne terren paraqesin pozicione fikse

Persa i perket harqeve, per nje rrjet transporti, cdo njera korespondon njesise
se fluksit ne nje drejtim perdorimi, me te njejtat karakteristika, konkretisht :
harqet rreale
Pefaqesojne bashkimet e dy nyjeve reale
harqe fiktive
Perfaqesojne ose cfaqen kur basshkojne nje nyje qender te zones me nje nyje
rreale kur keto nuk ekzistojne aktualisht po e njejeta
A) Kufizimi i zones se studimit
Ne kete faze percaktohen zonat gjeografike me te cilan gjendet sistemi i
transportit ne studim,( sistemi ne projekt), ose me te cilin do te trajtohen
hollesisht, pjesa me e madhe e efekteve te nderhyrjeve te projektuara. Cfare
gjendet ne pjesen e jashteme te kordonit te supozuar, qe kufizon zonen e
studimit, perben ambjentin e jashtem te atij, ne ket rast, ne na intereson
vecanerisht, nderlidhjet me sistemin ne projekt.
Zona e studimit mund te jete I gjithe vendi ne rastin e studimeve te nje plani
nacional per transportin, por mund te jete dhe nje pjese e rrjetit rrugore, me
te cilin tentohet, nje nderhyrje ne shfrytezim.
B) Zonifikimi
Zhvendosjet qe ndikojne ne nje zone te dhene mundet ne pergjithesi te fillojne
dhe mbarojne ne ne pike cfardo te teritorit. Per trajtimin e fenomenit eshte
permbi te gjitha e nevojhme nendarja e zones se studimit (dhe eventualisht
zona e brendeshme e saj) ne zona trafiku , midis se cileve zhvillohen
zhvendosje qe I perkasin sistemit te projektimit. Zhvendosje te tilla quhen
zhvendosje nderzonave, ndersa per zhvendosje zonale zhvillohen zhvendosje
qe fillojne dhe mbarojne ne brendesi te se njejtes zone te trafikut.

13

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

Zonat mundt te jene te ndertuar nga i gjithe qyteti, ose grupe qytetesh, ne
planin nacional, deri ne zona te vogla, ne planin e trafikut urban. Perderisa
objektivi i zonifikimit eshte te perofroje te gjitha pikat e fillimit dhe te
mbarimit te zhvendosjeve zonale ne nje pike te vetme (qendra e zones).
Kriteri teorike qe do te ndiqet per zonifikimin eshte, individualizimi i pjeseve
te tilla te zones se studimit, per te cilat koncentrime te tilla paraqesin
hipoteza te pranueshme. Nga pikpamja praktike, si ato, te nohjes se zones se
studimit, egzistojne mundesi te ndryshme zonifikimi per te nejtin problem,
nendarja e zones se studimit ne nje numer te madh zonash, zakonisht con ne
nje prezantim me te sakt te fenomenit real, por edhe nje ngarkese te madhe
per skematizimin e simulimeve te sistemeve te transportit. Kriteret praktike,
per arritjen e nje kompromisi te mire, midis nevojave te ndryshme, varen
akoma edhe nje here nga tipi i vecante i planit. Edhe ambjenti i jashtem i
zones se studimit, zakonisht ndahet ne zona me te gjera, ( medha ) se sa ato
te brendeshme, te zones vete. Zonat e jashme, na interesojne vecanerisht si
zona me te cilat fillojne e mbarojne zhvendosja, qe zhvillohen (te pakten
pjeserisht) , ne brendesi te zones se studimit. Zonofikimi konsiston ne
nendarjen e zones se studimit, ne zona te trafikut, ne menyre qe origjinat dhe
destinacionet e zhvendosjeve e sejciless zone, te hipotezohen te koncentruara
ne jne pike te vetme te quajtur qender e zones ose qendra e brendeshme.
Edhe per origjinat dhe destinacionet e zhvendosjeve jashte zones se studimit,
hipotezohen te perqendruara ne qendra te jashteme
C) Nxjerrja e grafit
Nyjet e nje grafi te perdorur per prezantimin e nje sistemi transporti tregojne
pozicione ne kuptimin me hapsiren e ne kohe me te cilin mund te vijme e te
gjejme nje perdorues te sistemei te transportit . Keshtu dy nyjet te lidhura
nga nje hark, mund te tregojne dy pika te teritorit te bashkuara nga nje
rruge . Ata kane koordinata te ndryshme gjeografike dhe

kohore

perdrisa

egziston koha e zhvendosjes nga nje nyje ne nje tjeter. Dy nyje te lidhura nga
nje hak, mund te kene edhe te njejtat koordinata gjeografike dhe ndryshojne
vetem nga ato kohore, sic ndodh kur dy nyjet tregojne situata te ndryshme ne
te cilen gjendjet nje perdorues i sistemit te transporti, ne castin me te cilin ai
arrin nje pike te caktuar (p.sh. nje terminali i transportit puplik) dhe atehere
me te cilin ai largohet. Si rrjedhim harqet mund te tregojne realitete fizike te

14

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

ndryshme, nje infrastrukture (rrugore ose hekurudhore) qe lidh dy nyje,

ekzistenca e nje sherbimi e ofruar nga nje mjet i pershtatshem i transportit ,
por jo ajo e nje infrastrukture lidhese, dy gjendje te njepasnjeshme me te cilin,
ne te njejten vend gjeometrik, por ne kohe te ndryshme, mund te vijne e te
gjejne perdorues (p.sh. ardhja ne je modelim te autobuzit dhe ngjitja ne
makine pas nje kohe te caktuaar pritjeje )
Mbi bazen e karakteristikave te ndryshme eshte e mundur qe te bejme
ndarjen e bashkesise se nyjeve N dhe te harqeve L ne nenbasshkesi:
Per sa thame me siper problemi I skematizimit te nje sistem transporti
nepermjet nje grafi ose, sic mund te themi, nxjerrja e grafit,

nga rrealiteti

fizike, konsiston ne thelb ne percaktimin e ketyre pozicioneve hapsire/kohe

perdoruesave qe ndalojne qellimisht ne menyre te detajuar ne analizen e
sistemeve te transportit real dhe harqeve qe I lidhin.
Ky operacion ka gradee te ndryshme teveshtiresise ne pershtatje me sistemin
ne projektim. Ne vazhdim do te jepen disa shembuj te ndryshem ne lidhje me
nxjerrjen e grafit per sisteme transporti te caktuar.
Skematizimi eshte ne pergjithesi mjaft I thjeshte kur flitet per nje sistem
transporti detar ose ajrore qe sherben ne nje zone te caaktuar, nyjet jane
portet ose aeroportet dhe harqet jane udhet qe lidhen midis tyre . N.q. se
marrim ne konsiderate kohen e pritjes ne porte ose aeroporte te ndryshme
dhe se keto kohe nuk jane te paperfillshme krahasuar me kohen e udhetimit ,
porti ose aerroporti do te percaktohen nepermjet dy nyjeve qe paraqesin te
njejten pike fizike por karakterizohen nga kohe te ndryshme, ajo e mbritjes
dhe ajo e nisjes. Ne hakun qe I lidh do te vendoset kostoja e pritjes. Eshte
shume e thjeshte te perfitosh nje graf qe paraqet nje sistem transporti
tokesore, kur ky eshte I perbere nga nje menyre e vetme transporti, p.sh.
mjeti hekurudhore. Ne kete rast, nyjet jane pikat me te cilat flukset emetohen
ose dalin nga sistemi I infrastruktures (stacionet hekurudhore, qe mund te
jene qendra edhe si qendra)
intersektohen

me

njera

tjetren,

dhe atyre ne te cilet infrastrukturet I

dhe

harqet

jane

deget

ndryshme

hekurudhash qe lidhin
Skematizimi I jne sistemi transporti rezulton shume kompleks kur ehste
perbere nga shume menyra transporti

(p.sh. hekurudha tramvaj, autobuza

etj) si dhe nga infrastruktura te niveleve te ndryshme cilesie sic ndodh ne

pergjithesi ne zonat urbane dhe metropolitane.

15

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

Ne rastin e sistemeve urbane dhe metropolitane eshte e mundur te ndertosh

nje graf shume te detajuar te sistemit te transportit ne nje zonim shume te
imet deri ne izolimin e nje elementi te vetem, ose duke marre ne konsiderate ,
paraqitjet me te komplikuara (agregate) me zona me te medha dhe ne nje
graf me me pak harqe.
Ne pergjithesi ne nxjerrjen e nje grafi merren ne konsiderate pikat e
zhvendosjes nga nje menyre transporti ne nje tjeter , keto pergjithesisht ,
paraqiten nga shume nyje qe percaktojne te njejten vend fizik por
karakterizohen nga kohe te ndryshme ajo e arritjes ne kete vend

me nje

menyer transporti dhe ajo e nisjes ne menyre pasqrdhese dhe eventualisht

nga cmimi I perdorimit te menyres se daljes. \shembuj tipike te kesaj menyre
paraqitje jane ndalesat e autobuzave urbane ku e ka fundin nje rruge
kembesore dhe fillimin nje rruge me menyren e transportit publik dhe kur mbi
harkun qe I lidh dy nyjet vendoset koha e pritjes ne ndalese dhe kostoja e
biletes, ose stacionit hekurudhore ku pranohet kembimi midis mjeteve
peersonale dhe hekurudhore.
Jo gjithmone ne nxjerrjen e grafit eshte e nevojshme I njejti nivel drejtimi , sic
u tha dhe me siper menyra me te cilen grafi do te nxiret nga nje realitet
teritorial (ne vecanti urban) varet nga objektivi I studimit. Nje przantim I
detajuar

eshte

I nevojshem kur I referohemi nje realiteti teritorial te

dimensioneve modeste, d.m. thene kur p.sh. duhet te projektohet nje plan I
ushtrimit te autobuzave ne nje lagje urbane . Ose kur I referohemi ne nje zone
te tere urbane nje skematizem shume I detajuari sistemit te transportit nuk
duhet te perdoret per dy arsye :
1)

Do te duheshin nje numer shume I madh elementesh te se njejetes

(nyje dhe harqe), edhe per zona urbane te vogla , dhe keshtu veshtiresi
te shumta te llogaritjes.

2)

Do

te duhej te rrezikohej po te futeshin analizen e sistemit te

transportit edhe gabime te medha te cilet lidhen me nje rrjet shume te

detajuar, ne vecanti per sa I perket cmimit te kerkeses per traansport .
Ne nje mjet transporti cdo hark i korespondon nje fluksi i vetem, me nje hark
kohore i perdoruesave me karakteristikat dalluese, keshtu p.sh.nje rruge dy
drejtimeshe

mbi

te

nepermjet nje qifft

cilinudhetojne
harqes

vetem

autobuza

private

paraqiten

me drejtime te kunderta. por nje rruge

njedrejtimeshe mbi te cilen udhetojne autobuza private dhe

automjete

16

PROJEKTIMI I SISTEMEVE TE TRANSPORTIT

publike paraqiten nepermjet nje harku perkates te autoveturave private dhe

nje harku per sherbimin publik ose per sejcilen vije ne varesi te nivelit te
detajizimit te perdorur. Nese ne te kundert duhet te vendosen ne kategori te
ndryshme perdoruesit qe perdorin te njejten infrastrukture p.sh. sipas shkakut
te udhetimit, ose tarifes se paguar se njejtes infrastrukture fizike, e cila i
bashkengjitet nje hark per cdo kategori perdoruesish.
Ne figure jane sjelle grafet e rrjetit rrugore dhe te transportit publik per nje
pjese te zones urbane. Po atu ne figuren e meposhteme eshte paraqitur nje
pjese e grafit shumemodulesh per gjithe vendin, per nje plan te pergjithshem
te transportit .
Nga sa thame me siper eshte e dukshme qe operacioni i trafikimit dhe i
nxjerrjes se grafit jane shume te lidhur me njera tjetren. Niveli i zonifikimit
duhet ne fakt te perputhet me nivelin e paraqitjes te sistemit real dhe e
anasjellta, per me teper ne vcanti ne zonat urbane struktura e sistemit te
transportit ekzistues dhe atij te

projektuar, do te influencoje ne mase te

konsiderueshme zonifikimin e zones se studimit.

D) Funksioni i kostos
Kostoja ( e pergjitheshme) e kalimit te nje harku ne graf te nje sistemi
transporti eshte elementi qe lejon te kalohet nga grafi, tek paraqitja me rrjet,
e nje sistemi transporti. Ne pergjithesi ne mjete e transportit private ku ne
shume raste qarkullojne edhe mjete publike kostoja e kalimit te nje harku,
eshte nje rrelacion matematikor qe jep ose perfaqeson koston mesatare te
transportit per fluksin, sigurisht qe varet nga numuri I perdoruesave qe e
perdorin harkun vete dhe harqe te tjere te rrjetit. Komponentet qe perbejne
koston e kalimit te nje harku, jane komplekse, por ne perafrojme ne nje limit
duke i konsideruar si te homogjenizuar, dhe i vetmi faktor viziv, mbetet koha,
per te cilen vleresohet si nje kohe mesatare e harkut. Ne fakt, kjo kohe,
prezantohet ne kohen e levizjes urbane dhe dhe kohen e levizjes extraurbane,
kjo e fundit perfshin nocionet e nderhyrjes me rrjetat e tjere.
Teknikat e sgjidhjes se nje rrjete te ndertuar per nje sistem transporti
Per zgjidhjen matematikore qe propozohen te kryhen mbi rrjetat e sistemeve
te transportit, ose shkurt do ti permendim rrejtat e transportit, jane Algoritmi
sipas Dijkstras;Gjenerimit te pemes etj.

17