Revista Global Challenge Nr.11 (Nëntor 2014) PDF

ISSN 2227-8540
ISSN 2312-5748 (Online)
AKADEMIA DIPLOMATIKE
SHQIPTARE
Numri 11 Nntor 2014
Prof. Dr. Lisen Bashkurti
Albanofobia sipas
vendeve dhe popujve
fqinj t Shqipris
/Faqe 06
PhD Kandidat, Alban Prmeti
Politikat fqinjsore
t Politiks s Jashtme
t Qeveris Shqiptare, 1992-1997
/Faqe 24
Nr. 11 / 2014 1
AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE
QENDRA PR STUDIME NDRKOMBTARE DHE DIPLOMATIKE

ADRESA: Rr. Rexhep Jella Selit e Vogl
Tiran - SHQIPRI
Cel: +355 67 29 36 585
Website: www.albdiploacademy.com
E-mail: permetialban@albdiploacademy.com
REVIST SHKENCORE PERIODIKE
Numri 11
Tiran, Nntor 2014
ADSH Press
ISSN 2227-8540
REVIST SHKENCORE PERIODIKE

Botim i Akademis Diplomatike Shqiptare
Drejtor

lbashkurti@albdiploacademy.com
Kryeredaktor

permetialban@albdiploacademy.com
Redaktor Shkencor
Doc. Dr. Astrit Memia

amemia@albdiploacademy.com
Msc. Margarita Muho

mmuho@albdiploacademy.com
Kshilli Shkencor

Prof. Dr. Bashkim Rama
Prof. Dr. Aleksandr Biberaj
Prof. Dr. Joseph Mifsud
Prof. Dr. Nabil Ayad
Dr. Mlladen Andrlic
Dr. Ilir Kulla
Prof. Dr. Arben Puto
Prof. Dr. Vasillaq Kureta
Dr. (PhD Uni Graz) Endri Papajorgji
Dr. Rovena Vata
Kopertina
Olti Prmeti
Korrektor
Majlinda Bashkurti
Margarita Muho
Faqosje
Olti Prmeti
ISSN 2227-8540
Prmbajtja
1 Prof. Dr. Lisen Bashkurti

Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinj t Shqipris
2 PhD Kandidat, Alban Prmeti

Politikat fqinjsore t Politiks s Jashtme t Qeveris Shqiptare, 1992-1997
24
3 Dr. Endri Papajorgji

Koncesioni n Shqipri dhe Kosov - nj qasje n t drejtn e krahasuar
33
4 PhD Candidate, Denald Prifti

Jews in Albania: a history of fraternity
39
5 Dr. Rovena Vata

Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli
52
6 PhD Kandidat, Arjan Zurbo

Aspekte vlerash artistiko estetike n kostumet popullore gjirokastrite
61
7 Msc. Elsa Mulaj Mai

Trebeshina si romancier
70
8 PhD Kandidat, Fejzi Lila

Pashallar t shquar shqiptar t shekullit t XVIII e XIX-t, - Ali Pash Tepelena dhe
Karaman Pasha -
78
9 Dr. Monika Hodaj

Komunikimi n trajnim si nj nga elementt m t rndsishm n arsimimin
e t rriturve
84
10 MA. sc. Nexhmedin Bardhi

Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj n gjeopolitikn shqiptare
91
11 PhD Kandidate, Arbjola Halimi

Mirqenia emocionale n Shqiprin komuniste dhe post-komuniste
99
12 PhD Kandidat, Man Poga

Beteja e Fush-Kosovs, piknisje e mitit serb mbi Kosovn!
107
13 PhD Kandidate, Adriana Thomollari

Kuptimi mbi tekstin dhe elementt kryesor t realizimit t tij
114
14 PhD Kandidat, Ndriim iroka

Disa faktor t rndsishm q do t prmirsonin personalitetin e lidershipit diplomatik
shqiptar
121
Nr. 11 / 2014 5
Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinj t Shqipris | Prof. Dr. Lisen Bashkurti
Albanofobia sipas vendeve

dhe popujve fqinj t
Shqipris
Albanofobia sht nj ndjenj antishqiptare q mbart n vetvete diskriminim ose

paragjykimin pr shqiptart, si grup etno-kulturor, i cili ndodhet n gjendje komunitetesh t
mdha emigrantsh shqiptar npr vende t ndryshme t bots, si jan Italia dhe Greqia, ose
si komunitet etno-kulturor pakic n shtetet fqinj t Shqipris, si jan Maqedonia, Mali i
Zi dhe Serbia. Krahas tipareve t prgjithshme q karakterizojn edhe ksenofobit e tjera n
bot, albanofobia ka specifikat e saj, q lidhen me kushtet dhe rrethanat e marrdhnieve t
shqiptarve dhe shtetit t tyre kryesisht me fqinjt. Nga pikpamja e prcaktimit shkencor,
albanofobia sht e njsuar me anti-shqiptarizmin n mjaft studime kombtare dhe ndrkombtare, pasi dallimet midis ktyre dy prcaktimeve jan t paprfillshme.
Vshtruar nga perspektiva historike, prcaktimi mbi albanofobin sht prdorur
pr her t par n botime shkencore nga studiuesi i shquar shqiptar, Arshi Pipa, i cili lindi n
Shqipri, por u largua pr n Shtetet e Bashkuara t Ameriks mbas Lufts s Dyt Botrore.
Arshi Pipa prdor termin albanofobi n vitin 1982, n The South Slav Journal, Volumi 8 1.
Studiues t tjer, Mai nga Italia dhe Ana Triandafillidhu nga Greqia i jan referuar gjithashtu
definicionit albanofobi n studimet e tyre n vitet 2002 n raportin analitik Racizmi dhe
Diversiteti Kulturor n Mass Media 2.
1
A. Pipa: The South Slav journal, Volume 8, 1982, page 21

Anna Triandafyllidou: Racism and Cultural Diversity In the Mass Media, Robert Schuman Centre, European
University Institute, pp. 149
6 GLOBAL CHALLENGE
Stereotipet e para albanofobe ose antishqiptare kan nisur t lindin m qartsisht me krijimin e shtetit t pavarur shqiptar, me mbetjen jasht kufijve politik t nj
pjese t madhe t popullsis autoktone shqiptare n trojet e tyre si dhe me valt e mdha
t emigracionit t shkaktuara mbas rnies s komunizmit n Shqipri n vitet 90-t.
Stereotipe t forta albanofobie shkaktoi edhe kriza e madhe e Kosovs, valt e largimeve
masive pas spastrimeve etnike t shqiptarve nga Milloshevii n vitet 80-90.
Ka studiues q prpiqen t shquajn dallimet midis stereotipeve albanofobe t
shqiptarve nga Shqipria politike dhe t shqiptarve nga Kosova. Mirpo kto dallime
jan thjesht t karakterit krahinor dhe aspak t karakterit etno-kulturor kombtar. E
vshtruar n plane t gjra, albanofobia klasifikohet n dy dimensione t mdha: albanofobia ose ksenofobia q i referohet stereotipeve antishqiptare n vendet ku ka nj
numr t madh emigrantsh shqiptar, si jan Greqia, Italia, Turqia, Zvicra dhe Franca;
dhe albanofobia ose ksenofobia q i referohet stereotipeve n vendet ku ka prplasje me
komunitetet etnike shqiptare, si jan ato n Maqedoni, Mal t Zi dhe Serbi.
Albanofobia n Greqi
Albanofobia sht nj ndjenj antishqiptare me rrnj historike t hershme n
Greqi. N revolucionin Grek pr pavarsi shqiptart, t njohur si arvanitas dhan kontributin kryesor. Shumica e studiuesve t Revolucionit Grek thon s arvanitasit i hoqn
frikn grekve, bn luft t jashtzakonshme anti-osmane dhe derdhn gjakun lum pr
shtetin e pavarur Grek. Ndonse arvanitasit u dhan grekve lirin, grekt e shndrruan
mirnjohjen n fobi ndaj tyre. Mbas Revolucionit Grek u duk se u ringjalln fobi qysh
nga antikiteti.
Kshtu mbas konsolidimit t shtetit t tyre, Grekt iu drejtuan shum shpejt
arvanitasve n Greqin e Veriut. Target i lufts albanofobe u b Epiri. Grekt bn t
gjitha prpjekjet pr t shkatrruar fortesat e Jugut t Shqipris, q quhej Epir. N
vitin 1854 gjenerali Grivas kaloi kufijt grek, i shoqruar nga nj band t madhe t
rekrutuar n Greqi, duke br krime monstruoze me qllimin e vetm pr ti detyruar t
krishtert shqiptar t bashkoheshin me to. Kto tentativa banditeske u prsritn srish
n vitin 1866, por t gjitha dshtuan. Asnj ast qeverit greke t mbas revolucionit nuk
kan reshtur pr t pushtuar Epirin dhe pr t greqizuar popullin shqiptar. Kulmim kjo
strategji e arriti mbas Krizs Lindore dhe Traktatit t Shn Stefanit (1878) si dhe gjat
e mbas Kongresit t Berlinit (1878) 3.
N ofensivn antishqiptare deri n nj far periudhe qeverit greke prdornin
bandit t organizuar, duke i mbajtur me shpenzimet e tyre prkundr Epirit 4. Kur
betejat e fragmentuara u thyen nga arvanitasit trima, qeveria greke organizoi n trevat e
Epirit dhe t Thesalis t banuara me shqiptar, mysliman e t krishter, disa komitete
revolucionare q u shprndanin banorve grek arm dhe i prfshinin ato n veprimet e
bandave t tyre t financuara dhe armatosura nga qeveria greke, q tanim drejtoheshin
nga ushtarak profesionist t lart grek. Por sikundr shkruhet n Memorandumin e
Lidhjes Shqiptare t drejtuar Fuqive firmtare t Traktatit t Berlinit n vitin 1878...
...n vitin 1878, gjat ngjarjes s Lkursit (Kala n Sarandn e sotme, shnim i
autorit L. B), ndodhi ky fakt tepr kuptimplot, t krishtert e Epirit, ishin t part q prapsn
agresort me arm n dor...
3
Memorandum i Lidhjes Shqiptare drejtuar Fuqive nnshkruese t Traktatit t Berlinit, Paris Berlin, Vjen, 3,19,29
Maj 1879
4
Maj 1879. ibiden
Nr. 11 / 2014 7
Qeveria greke, duke par edhe kt her pafuqin e saj pr t tronditur besnikrin dhe
devotshmrin e banorve, filloi q ather t zbatoj nj taktik tjetr... ajo prpiqet tia arrij
qllimit me rrug diplomatike 5.
Mbas shpalljes s pavarsis s Shqipris n vitin 1912, Greqia iu prvesh
prpjekjeve t saj pr realizimin e doktrins s Venizellosit, Vorio-Epiri. Kjo doktrin
paraqiste strategjin Ballkanike Greke, e cila kishte pikrisht n fokus pretendimet territoriale kundr shqiptarve. Venizellosi prdori disa rrug: s pari, spastrimet etnike t
dhunshme kundr shqiptarve autokton n Greqi; s dyti, shkmbimet e shqiptarve
mysliman nn epitetimin osman me greko-ortodoks nga Perandoria Osmane. Kto
ardhacak helen vendoseshin n trojet dhe pasurit e shqiptarve mysliman, t cilt
prziheshin forcrisht nga qeveria Greke. N mnyr t sofistikuar, qeveria greke prfitoi
nga dobsimi i Perandoris Osmane dhe u dakordua me t pr kto shkmbime popullsie kundr shqiptarve autokton n Greqin e Veriut.
Nj val e dyt e fuqishme antishqiptare shprtheu gjat Lufts s Dyt
Botrore. Ishte periudha kur kapitulloi Italia fashiste (shtator 1943) dhe n rajonet e ish
pushtuara t saj u futn trupat ushtarake naziste gjermane. Nazizmi, ashtu sikundr edhe
fashizmi lanuan kudo iden e shteteve t pastra etnike, pra shtrirjen e kufijve politik
deri ku shtriheshin pakicat etnike. Me kt taktike, fashistt dhe nazistt dshironin q
ti kundrviheshin Versajs me vendimet e saj dhe t inkurajonin forcat nacionaliste t
paknaqura kudo n Evrop.
Shqiptart ishin t paknaqur me zgjidhjet e Versajs. Projekti i Shqipris
londineze q u vulos n Versaj kishte qen shum tragjik pr popullin shqiptar dhe territoret e tij. Nazizmi donte t shfrytzonte kt paknaqsi. Mjaft nacionalist shqiptar
t ndershm dhe patriot u joshn nga kjo politik naziste. Por, n trsi, populli shqiptar
dhe prfaqsuesit e tij kryesor gjat Lufts s Dyt Botror iu kundrvun me arm
fashizmit dhe nazizmit. Shqiptart kudo n Ballkan u renditn si antifashist.
Edhe n Greqi shqiptart u inkuadruan n forcat antifashiste. Vetm nj grup
shum i vogl dhe i paprfillshm nacionalistsh mbshtetn nazistt n Greqi. Dukuria
e kolaboracionizmit preku tr Evropn, nga Franca e Vishis deri te Horthi i Hungaris, nga pant Polak e deri te nazistt Kroat. Por, kto raste nuk njsuan si kolaborator mbar popujt e Evrops. Mirpo n Greqi, qeveria Greke ngarkoi gjeneralin Zerva
me trupa speciale n Krahinn shqiptare t amris me qllim q nn epitetimin e tyre
nazist t realizonin masakrn dhe spastrimin etnik t shqiptarve nga krahina pr n
Shqipri. N nj far periudhe Zerva pati mirkuptimin edhe t misioneve diplomatike
Britanike. Por, kur Zerva kaloi masn e qndrimeve t tij trsisht raciste, kriminale
dhe gjenocideske, misioni diplomatik Britanik krkoi ndalimin e ktyre veprimeve. Por,
ather ishte shum pak dhe shum von. Tragjedia mbi amrin dhe popullsin e saj
u realizua. Kjo ngjarje tragjike u shoqrua me nj albanofobi t skajshme greke. Pikrisht
nn kt antishqiptarizm mbas Lufts s Dyt Botrore, Greqia ndrmori provokacione ushtarake kundr Shtetit Shqiptar n Juglindje (1949). Kto veprime n terrenin
konkret Greqia i shtriu edhe n qarqet diplomatike ndrkombtare deri n Kombet e
Bashkuara. Shqipria dhe shqiptart e paguan shum shtrenjt dhe shum gjat albanofobin greke gjat tr Lufts s Ftoht.
Tentativat diplomatike greke kan vijuar deri n koht moderne, me t njjtin
qllim q t shtrinin hapsirat territoriale dhe detare, n thellsi t Ngushtics s Korfuzit, pran brigjeve shqiptare t Sarands. Kjo tentativ u duk edhe n Marrveshjen pr
5
Maj 1879. ibiden
8 GLOBAL CHALLENGE
Kufirin Detar midis Shqipris dhe Greqis, q u firmos n Athin midis dy qeverive n
pranvern e vitit 2009, por q u rrzua nga Gjykata Kushtetuese e Shqipris 6.
Pretendimet greke, diplomatikisht kan vijuar t mbeten konstante edhe n
koht tona, por tanim nprmjet zrave t tyre apo organizatave greke brenda Shqipris, me qllim q n aparencn e marrdhnieve politiko-diplomatike formale t
ket nj normalitet ndrkombtarisht dhe europianisht t pranuar. Mirpo, prmes
ktyre faktorve grek ose t greqizuar apo emigrant sht pretenduar n mnyra t papranueshme shtrirja n territoret shqiptare dhe dalja n brigjet e Himars, manipulimit
korruptiv t regjistrimit t popullsis shqiptare, me qllim kryesor q ortodokst shqiptar, vllaht shqiptar dhe t tjer emigrant mjeran ekonomikisht t regjistroheshin si
minoritar grek, duk ndryshuar kshtu artificialisht sasin dhe shtrirjen gjeografike t
pakicave greke n Shqipri. Edhe kto tentativa deri n koht tona kan dshtuar. Kjo
nuk do t thot se nuk do shpiken rrug dhe forma t tjera pr cungimin e shtrirjes detare t Shqipris dhe pr t kaptuar territore t saj n Jug. Por, ne nuk paragjykojm n
studimet tona. Natyrisht nuk kan munguar edhe zrat m realist t zyrtarve n Greqi
q hedhin posht doktrinn e Vorio-Epirit. Kshtu, Kryetari i Bashkis s Selanikut i
vitit 2011 n nj intervist t dhn n Prill 2011 thekson se Nuk ekziston shtje e Epirit
t Veriut, por Shqipri e Jugut.
Nj gam stereotipesh t reja albanofobie u krijuan n shoqrin greke mbas
viteve 90-t. Ishte koha e vals s emigrantve shqiptar q shkuan n Greqi pas rnies
s komunizmit n Shqipri. Padyshim ishte prezantimi i par masiv i shqiptarve n
vendet e zhvilluara t Bashkimit Evropian. Kjo val njerzish karakterizohej nga varfria
e skajshme, nga kultura e mbyllur, nga mentaliteti i izolimit, nga dshprimi i thell dhe
pritshmrit konfuze. Ishte nj mas qindramijshe e ngarkuar me shpresa dhe iluzione
nga m t ndryshmet. Trsisht e paprgatitur pr tu prballur me nj realitet krejtsisht
t ndryshm nga ai q kishin ln pas n Atdheun e tyre. Por, edhe shoqria greke ishte
e paprgatitur pr kt fluks t jashtzakonshm emigrantsh. T dy palt, shoqria shqiptare dhe shoqria greke po prballeshin pr her t par drejtprdrejt dhe n mnyr
shum masive. Po ballafaqoheshin historit, kulturat, gjuht, traditat, mentalitetet, prvojat, nivelet ekonomike, arsimore dhe kulturore. Me fjal t tjera po ballafaqoheshin dy
bot q kishin lindur s bashku mijra vite m par, por q kishin jetuar t ndara pr m
shum se 100 vjet.
Ballafaqime t tilla jan tronditse. Asnj shoqri, sado e zhvilluar dhe tolerante nuk do t mund t adoptohej me prballje t tilla pr nj koh t caktuar. E aq m
shum, q shoqria greke, e prmasave pak a shum sa ajo shqiptare n plan Ballkanik
dhe q kishte kapacitete obserbuese relativisht t kufizuara. Pra, mund t thuhet se vendi
me kapacitetet m t kufizuara obserbuese i BE u prball me valn m t madhe t
emigrantve nga shqiptart n vitet 90-t. Kjo asimetri e rnd dhe befasuese do linte
gjurm n krijimin e disa stereotipeve albanofobe n shoqrin greke.
Prgjithsisht n fazn e par u krijuan stereotipe shum negative pr shqiptart n Greqi. N opinionin publik, politik dhe n at mediatik dominuan stereotipe, n
t cilat shqiptart identifikoheshin si kriminel dhe t degjeneruar, si njerz pa dije e kultur, q nuk respektonin ligjet dhe normat shoqrore dhe q ndiqnin rrugt e vjedhjeve,
6
Marrveshja pr Prcaktimin e Kufirit Detar midis Shqipris e Greqis. Kjo Marrveshje u firmos pas negociat
ave diplomatike midis dy palve t Ministrive t Punve t Jashtme n prani t dy Kryeministrave t t dy vendeve
n pranver 2009. Kjo marrveshje ishte sukses i diplomacis Greke dhe dshtim i diplomacis shqiptare. Parla
menti shqiptar, i vn nn presion t madh t ekspertve t ndryshm shqiptar dhe t opinionit publik nuk e kaloi
pr ratifikim at, por ia paraqiti Gjykats Kushtetuese. Kshtu, shtja shkoi n Gjykatn Kushtetuese t Republiks
s Shqipris, e cila e quajti kt Marrveshje antikushtetuese dhe pr rrjedhoj e hodhi posht at
Nr. 11 / 2014 9
plakitjeve dhe punve t pista pr tu pasuruar. Kjo situat e rnd u b objekt studimi
dhe analize nga organizmat euro-atlantik, si OSBE, konkretisht Federata Ndrkombtare e Helsinkit pr t Drejtat e Njeriut (FNHDNJ) si dhe nga Qendra Evropiane e
Monitorimit mbi Racizmin dhe Ksenofobin 7.
Kto dy qendra ndrkombtare kan vijuar t prcjellin situatn e albanofobis,
pra t antishqiptarizmit n Greqi. Sipas tyre, keqtrajtimi i shqiptarve n Greqi vazhdon
edhe n koht tona, pra mbas kaq vite adoptimi dhe natyralizimi t tyre n shoqrin
greke. N prputhje me FNHDNJ shqiptart jan grupi etnik emigrues, q m s shumti
vritet n Greqi pr shkak t ligjeve greke n fuqi 8. Prve ktij konkluzioni, EUMC
arrin n prfundimin se sidomos personat individual, pra pa familje tek shqiptart etnik
emigrues n Greqi jan target i goditjeve raciste. Dhe sidomos, emigrantt shqiptar pa
dokumente prballen...
me nj eksperienc diskriminimi serioz n papunsi, n mnyr t veant n
nivelin e pagesave dhe t kontributeve n sigurimet shoqrore 9.
Nj rol shum negativ pr damkosjen e shqiptarve dhe prodhimin e albanofobis
ka luajtur media greke. Mediat greke i kan paraqitur n nj mas t gjer dhe pr nj
koh t gjat shqiptart dhe kriminalitetin e tyre si pjes e mafies. N kt stereotip
tanim t ngulitur fort thell n shoqrin greke, media e ktij vendi mban prgjegjsin
kryesore, n kontrast prher e m t thell me opinionin publik n shoqrin greke, i
cili po bhet prher e m relaksues ndaj shqiptarve, duke dshmuar q nuk vuan as nga
ksenofobit dhe as nga racizmi 10.
Krahas medias, ndikim negativ pr provokimin e albanofobis dhe t mbajtjes
gjall t saj kan luajtur edhe disa institucione shtetrore. Kshtu, pr shembull gjat
nj parade ushtarake zyrtare t mbajtur n Athin, ushtart e reparteve ushtarake
shtetrore kndonin kngnAta jan shkupjan, ata jan shqiptar, me lkurt e tyre
do bjm lidhza kpucsh. Akoma m e rnd sht situata e trajtimit t shqiptarve t
dnuar n burgjet e Greqis. Ngjarje t rnda, t prsritura dhe t njohura publikisht
dhe ndrkombtarisht kan br xhiron e bots n median elektronike, prmes t cilave
shikohet nj keqtrajtim i veant kundrejt t burgosurve shqiptar, i cili arrin deri
n eliminime fizike prmes torturs. Kto probleme u bn objekt bisedimesh midis
Avokatit t Popullit t Republiks s Shqipris, Igli Totozani dhe Avokatit t Popullit
t Greqis n bisedimet dypalshe n korrik t vitit 2014 11. Pala greke shkel n mnyr
diskriminuese parimet dhe normat q ka vn Kshilli i Evrops pr burgjet dhe t
burgosurit n to. Pr nj koh t gjat, arsye e diskriminimit ishin edhe toponimet n
pasaportat e shqiptarve si dhe diskriminimi publik i shqiptarve nga amria, duke
prfshir edhe gazetarin e mirnjohur shqiptar, Marin Mema.
Nuk sht pa prgjegjsi edhe shteti shqiptar gjat tranzicionit, i cili sht
treguar i mefsht, i paaft dhe i pavullnetshm pr t mbrojtur n rrug bilaterale, por
edhe multilaterale t drejtat e shqiptarve emigrant, t lir dhe t burgosur n Greqi.
Problemet e eliminimit, t diskriminimit n pun, n paga, n sigurimet shoqrore dhe
n shum aspekte t tjera arsimore dhe kulturore pr nj koh t gjat nuk jan vn n
tryezat dhe as n dosjet diplomatike t shtetit shqiptar. Ndrkoh, media shqiptare dhe
7
EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n. 85

EUMC, May, 2002, 153
9
EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n. 85
10
EUMC: Diversity and equality for Europe Annual Report 2000. European Monitoring Centre of Racism and
Xenophobia, p. 38
11
Balkanweb.com:Totozani takon homologun grek: trajtoni me prparsi t drejtat e t burgosurve shqiptar,
Tiran, e Mart, 15 Korrik 2014
8
10 GLOBAL CHALLENGE
Albanofobia n Itali
opinioni publik shqiptar kan qen mjaft aktiv dhe reagues ndaj shfaqjeve t albanofobis
n shtetin dhe shoqrin greke. Ndonse situata e albanofobis nuk sht si n vitet 90
dhe dekadn e par pasuese, srish stereotipet e albanofobis n shtetin dhe shoqrin
greke vijojn t jen t pranishme dhe dmtuese n ndrtimin e marrdhnieve dhe
bashkpunimit t qndrueshm midis dy vendeve dhe popujve fqinj, shqiptarve dhe
grekve. Ndonse muret politike midis dy vendeve kan rn, muret e fobive ngelen
akoma t jen barriera t prmirsimit t marrdhnieve midis tyre.
Albanofobia sht shtrir edhe prtej Adriatikut, pra n shtetin fqinj t Italis.
Ndonse midis dy vendeve shtrihet Ngushtica e Otrantos, pr shqiptart dhe italiant
kjo ngushtic nuk ka prbr asnjher problem pr lvizje n t dy ant e detit Adriatik.
Lvizja ka qen shumdimensionale. As n lashtsin antike pagane dhe as n at antike
kristiane; as n kohn e lulzimit t Perandoris Romake dhe as n at t rnies s saj; as
n periudhn e Mesjets s errt dhe as n at t ndriimit humanist nga Perndimi dhe
sundimi Osman nga Lindja; as n periudhn e principatave shqiptare dhe as n kohn
e Mbretris s Kastriotve; as kur shtetet Italiane rivalizonin me kartat e Makiavelit
dhe as kur Italia u unitarizua n vitin 1870 - lvizjet n t dy ant e Adriatikut midis
shqiptarve dhe italianve nuk jan ndrprer. Pr shqiptart brigjet e italianve kan
qen shpresa e fundit e liris dhe porta e par drejt Perndimit. Pr italiant brigjet
shqiptare kan qen ndrra e pashuar Ballkanike dhe porta e par drejt Lindjes. Pr
shqiptart kultura italiane ishte pikprerja e kulturs shqiptare me at Evropiane. Pr
italiant kultura shqiptare ishte pikprerja e dy anve t Perandoris Romake t Lindjes
dhe t Perndimit. N fund t fundit pr shqiptart dhe italiant Ngushtica Otrantos
nuk ishte pikndarje, por piktakimi historik i dy popujve, dy vendeve dhe dy kulturave.
E pr konsekuenc Italia sht vendi dhe populli fqinj i Shqipris dhe shqiptarve q
ka m pak albanofobi se do vend dhe popull tjetr fqinj.
Situata e albanofobis n Itali gjithsesi paraqet problematikat e saj. Rrnjt i ka
kryesisht n historin e dy popujve, e cila ndan s bashku mijra vite bashkekzistenc.
Piktakimet historike shqiptaro-italiane nisin nga periudha Romake. Dinamikat politike
mbas konsolidimit t Perandoris Romake nuk kaluan pa kryqzata mbi ilirt, por edhe
pa sfida pr Romakt. Natyrisht, ilirt ishin popull i vogl prball nj perandorie t
madhe, ishin nj kultur unike prball kulturs q dominonte Romn, ishin m t varfr
prball ndriimit t pasuris s nj perandorie t tr, ishin ushtarakisht m t limituar
prball armatave gjigante t Perandoris Romake. Prandaj, n kt konfrontim IliroRomak ishte krejtsisht e kuptueshme se humbsit e mdhenj do ishin ilirt. Por, fardo
gjje q t ken humbur ilirt - ajo q ato ruajtn mrekullisht ishte t qnit ilir, t qnit t
lir, t qnit unik, autokton dhe autentik. Dhe jo vetm kaq. T mundur kuantitativisht
nga Perandoria Romake, ilirt e mundn Romn kualitativisht, pikrisht prmes
personaliteteve t tilla q kaluan caqet e Perandoris Romake dhe kuadrin kohor t
ekzistencs s saj.
sht e vrtet se romakt i mundn ilirt pas luftrash dhe kryengritjesh q
zgjatn me shekuj. Konsulli romak Paul Emili nuk mundi t nnshtroj iliriant edhe pasi
ai rrafshoi pr tok m se 70 qytete t tyre dhe drgoi n Rom si skllevr 150.000 epirot ilir, me n krye mbretin e tyre Genc. Sipas historianit romak Suetona, kryengritja e ilirve
n vitet 6 dhe 9 pas Krishtit ishte m e tmerrshmja nga t gjitha luftrat q Roma ka br
n botn e jashtme pas luftrave Punike. Roma nuk arriti ti asimiloj ilirt. Prkundrazi,
Nr. 11 / 2014 11
jan me dhjetra perandort q Iliria i dha Roms, sidomos kur Perandoria romake filloi t
bjer. Midis perandorve m t famshm le t prmendim Konstantinin e Madh, q lindi n
Kosov. Qe Konstandini i Madh ai q u rreshtua vendosmrisht n ann e kishs Kristiane me
Ediktin e Milanos t vitit 313, i cili u garantoi t krishterve nj toleranc q ishte e barabart
me njohjen e kristianizmit si fe e shtetit. Sundimi i Konstandinit t I-r shklqeu me ndrtimin
e monumenteve kristiane, prej t cilve po prmend Vatikanin. Edhe Perandori Justiniani i I-r
ishte ilir. Ai la si trashgimi t lavdishme veprn e tij legjislative Kodi i Justinianit, q ka mbetur
edhe sot e ksaj dite themeli i s drejts civile moderne. Prkthyesi i par i Bibls n gjuhn latine
ka qen iliriani Shn Hieronim. Kompozitori dhe himni kristian Laudamus me prdorim
edhe sot e ksaj dite sht vepr e kompozitorit Niket Dardani, edhe ai ilirian nga Kosova. Duhet
t pranojm se ilirt n Evrop kan qen nj nga popujt e par q u kristianizuan, kjo vrtetohet
edhe nga Bibla. Kur Shn Pavli shkoi n Iliri pr t kristianizuar ilirt, ai gjeti n Durrs nj
kish kristiane 12.
Nga shekulli i IV i Ers s Krishtit dhe deri n shekullit XIV, pr dhjet shekuj
t ndarjes s Perandoris Romake n t Lindjes dhe t Perndimit dhe t dy kishave, n
katolike romake dhe ortodokse lindore shqiptart prjetuan skizmn e madhe midis tyre.
Populli i vogl dhe i lasht shqiptar u prball me nj proces t gjat njmij vjear ndarje
midis dy anve t krishtrimit botror. Vija e Teodosit u ra shqiptarve n mes, por nuk i
ndau n asnj pikpamje dhe n asnj aspekt. Identiteti etno-kulturor i mbijetoi mrekullisht
ndarjes s Teodosit. Shqiptart nuk kishin forc q t mbanin t unifikuar Perandorin
Romake dhe as kishn krishtere. Por, as dy Perandorit e krijuara dhe as kishat krishtere t
ndara nuk patn fuqi q t pranin identitetin etno-kulturor t shqiptarve.
Mbas mesjets tragjike, shqiptart doln nga rrnojat e saj si nj qenie e gjall
vitale, e ndritur dhe trsisht autentike dhe autoktone n trojet e veta. Ky shklqim kulmoi
n shekullin e XV-t n flamurin, identitetin, kulturn, trimrin dhe lavdin e Gjergj
Kastriotit, Heroit t shqiptarve dhe Atletit t Krishtit. N epokn e ndritur t Kastriotit
lulzuan marrdhniet e shqiptarve me Mbretrin e Napolit, me Republikn e Venedikut,
me Vatikanin, me Republikn e Raguzs. Kastrioti me trupat e tij kaloi disa her Otranton
n ndihm t Mbretit t Napolit. Edhe Mbretria e Napolit ndihmoi m s shumti Gjergj
Kastriotin. Marrveshje, traktate dhe forma t ndryshme bashkpunimi u lidhn midis
shqiptarve dhe shteteve italiane, duke prfshir edhe Vatikanin.
Pushtimi otoman i shqiptarve i hapi rrugn e dhimbshme t mrgimit t tyre
jasht trojeve t veta. Toka e par ku shkeln emigrantt shqiptar ishin brigjet e Italis.
Koha provoi se nuk kishin gabuar. Italia u b toka e tyre e liris, atdheu i tyre i dyt. Vala
e par e emigrantve shqiptar q zbritn n Itali ishin elita aristokratike e princrve t
vendit, q nuk e duruan dot pushtimin otoman. Koha do t provonte se pr emigrantt
arbresh t epoks s Kastriotit Italia do t bhej streha e ngujimeve t tyre. N Itali
arbresht do t ruanin origjinale historin, kulturn, gjuhn, doket dhe zakonet, folklorin
dhe do tradit t trashgimis q morn me vete nga Shqipria. Do t ishte pikrisht
kjo mrgat arbreshe q do i printe Rilindjes Kombtare Shqiptare n gjysmn e dyt t
Shekullit t XIX-t si dhe do t mbshteste fuqishm procesin e bashkimit politik t Italis
n vitin 1870.
Kto tradita shum t vjetra t marrdhnieve shum humane midis popullit
vendas Italian dhe mrgimtarve arbresh nga Shqipria krijuan nj shtrat miqsor t
qndrueshm midis dy vendeve dhe popujve n t dy ant e Otrantos. Dukej q Otranto
ishte shum e ngusht pr t penguar lidhjet miqsore midis popujve dhe ishte shum e
gjer pr t lejuar t keqen q t kalonte nprmjet saj.
12
A. Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007
12 GLOBAL CHALLENGE
Natyrisht, ajo q nuk ndodhi n asnjrn nga periudhat e errta t historis midis
dy popujve, italian dhe shqiptar ndodhi n periudhn m t afrt t kohve moderne.
Ishte pikrisht periudha e rnies s regjimit komunist 50-vjear n Shqipri q provokoi
valn biblike t eksodit masiv shqiptar drejt brigjeve t Italis. Kjo val ishte tronditse,
e papritur, kaotike dhe e barsur me shum probleme pr shtetin dhe shoqrin italiane.
Emigrantt shqiptar t rraskapitur nga varfria, t trysnuar nga shtypja politike dhe t
verbuar nga izolimi shum i gjat performuan n mnyra relativisht t papranueshme pr
shoqrin italiane. Ishte pikrisht kjo val me kt performanc q krijoi disa perceptime
albanofobie n shoqrin Italiane, sidomos t prhapura nga media e ktij vendi. Ky
perceptim i mbajtur gjall pr shum vite nga mediat e shumta italiane krijoi stereotipe
fobie ndaj shqiptarve 13.
Krijimi i stereotipeve sht problematik, sepse ngulit n memorie dhe n
ndjenjat e njerzve frik, urrejtje dhe armiqsi, t cilat jan shum vshtir pr tu
fshir nga shpirti dhe memoria e njerzve, madje edhe kur jan zhdukur nga realiteti.
Ndjenjat dhe pikpamjet albanofobike n Itali lindn, pra, kryesisht nga valt emigruese
mbas viteve 90-t t shekullit t XX-t. N stereotipet albanofobik n Itali shqiptart
perceptoheshin si kriminel, trafikant droge, qeniesh njerzore dhe shkels t rendit
dhe t ligjit 14.
N dekadn e dyt, pra n fillimin e viteve 2000, situata filloi t qetsohej,
integrimi i emigracionit shqiptar n Itali po shoqrizohej dhe familjarizimet ndrkomunitare nisn t konsolidoheshin. Situata e albanofobis, e stereotipeve t viteve 90t dukej se kishte mbetur si pjes e historis s largt midis dy popujve. Tanim ka nj
tablo t ndryshme. Stereotipet albanofobike jan n zbehje t vazhdueshme n simetri
t plot me proceset e integrimit t emigrantve shqiptar n shtetin dhe shoqrin
italiane.
Ndikim t konsiderueshm ka sjell gjenerata e re shqiptare n Itali. Mbi 30
mij t rinj shqiptar vijojn studimet n universitete italiane nga La Sapienza deri n
Universitetin e Napolit dhe t Katanzaros. Artist shqiptar performojn n Skala t
Milanos me sukses t madh. Futbollist kuqezinj kan rrokur mijra zemra fansash n
stadiumet e klubeve italiane. Mjaft biznesmen t mesm dhe t vegjl jan br pjes
e jets ekonomike private t suksesshme n Itali. Nuk ka asnj dyshim, se krahasuar
me shum komunitetet t tjera t huaja emigruese n Itali, shqiptart po bhen nga m
t integruarit dhe t natyralizuarit. Ky sht nj proces pozitiv, q shkon pr nga ulja,
zbehja deri edhe shuarja e mjaft stereotipeve albanofobe n shoqrin italiane.
Albanofobia n Maqedoni
Gjat historis s Jugosllavis s AVNOJ-it t krijuar nga komunistt jugosllave
me Josip Broz Titon menjher mbas Lufts s Dyt Botrore (1945), Maqedonia ishte
njsi federative, q kishte shqiptar brenda saj. Komuniteti shqiptar n Maqedonin e
Federats Jugosllave ka prjetuar prgjithsisht nj trajtim t diferencuar, pak a shum
t prafrt me at t pakicave shqiptare t shprndara nga Tito n Republikn e Serbis
dhe Malit t Zi. Gjat historis s Federats Jugosllave prjashtim ka br trajtimi i
shqiptarve n Slloveni dhe Kroaci. N kto dy republika, pra n Kroaci dhe Slloveni
shqiptart ndjeheshin m t barabart, m t pa padiskriminuar dhe t mir integruar n
13
Il Giornale, February 3rd 2004; ANSA, January 18th, 2004; RAI Uno, January 13th, 2004; Corriere della Sera, Feb
ruary 11th, 2004; La Repubblica, March 19th, 2004
14
L. Bashkurti, National and European Identity of Albanian, ADSh-GEER, Tiran, faqe 226-229
Nr. 11 / 2014 13
shoqrit e dominuara nga kroato-sllovent. Kroatt dhe sllovent i konsideronin shqiptart

si mbshtets t doktrins s tyre federaliste, e cila synonte t mbante Jugosllavin e fort
mbi nj Serbi t dobt. Pr Kroatt dhe Sllovent, shqiptart ishin komuniteti etnokulturor i tret i fuqishm n Federatn Jugosllave, q ishte konsistent kundr Serbis dhe
prpjekjeve t saj pr dominim t centralizuar mbi Federatn Jugosllave 15.

Republika e Maqedonis n kuadr t Federats Jugosllave u krijua nga Tito si
nj njsi amortizimi midis pretendimeve etno-kulturore t Bullgarve (n Lindje), Shqiptarve (n Perndim), Grekve (n Jug) dhe Serbve (n Veri). N qendr t krijimit t Republiks Maqedone qndronte nj komunitet i vogl maqedonsh, me origjin dhe lidhje
me nj pakic n Bullgari. Nga historia, kultura dhe gjuha ngjasonin trsisht me bullgart.
Ishin nj komunitet pa ndonj identitet t veant historik, kulturor dhe gjuhsor. Jetesa
thuajse 50-t vjeare n kuadr t Federats Jugosllave i krijoi hapsir ktij komuniteti t
vogl maqedon pa ndonj identitet t veant, q t krijonte jetn e vet politike, institucionale, ekonomike dhe kulturore si dhe t formonte elitn e vet intelektuale. Kto baza
modeste shrbyen si themelet e krijimit t Shtetit Maqedon mbas shprbrjes s Federats
Jugosllave.
Maqedonia, fal lidhjeve t saj t shumta me Serbin u nda nga Jugosllavia pa
konflikte t armatosura, por paqsisht. Kjo ndarje i krijoi elits maqedonase ndjenjn e
supremacis politiko-diplomatike dhe shtetformuese mbi komunitetet e tjera, duke prfshir edhe shqiptart, t cilt prbnin nj komunitet shum t madh n vend. Kjo ndjenj
supremacie dhe njkohsisht nnvleftsuese ndaj shqiptarve i nxiti maqedonasit t miratonin kushtetutn e par t Shtetit t Pavarur, n t ciln Maqedonia shpallej si shtet
i maqedonasve 16. Pra qysh n kushtetut nisi diskriminimi ndaj shqiptarve. Ky diskriminim erdhi duke u thelluar n aspektet politike, institucionale, ekonomike dhe sociale,
arsimore e kulturore.
Akumulimi i gjat i diskriminimit etnik t shqiptarve nga pala maqedonase
provokoi kriz t marrdhnieve ndr-etnike shqiptaro-maqedonase n vitin 2001. Kriza
mori prmasat e konfliktit t armatosur midis UK (Ushtris lirimtare Kombtare) dhe
Armats Maqedone 17. Vendi do t shkonte drejt shprbrjes, nse nuk do t ndrhynin
fuqishm faktort ndrkombtar, ShBA, BE dhe organizata t tjera ndrkombtare. Faktort ndrkombtar nisn bisedimet intensive nga pranvera e vitit 2001 pr t dizajnuar nj
draft-marrveshje, e cila do t firmosej nga palt n konflikt, shqiptart dhe maqedonasit
si dhe nga faktort ndrkombtar, ShBA dhe BE 18.

N gusht t vitit 2001, draft-marrveshja mblodhi krert e shtetit dhe t politiks
s Maqedonis, maqedonas dhe shqiptar s bashku me ndrmjetsuesit ndrkombtar n
Ohr. Mbas pak negociatash palt firmosn Marrveshjen Kuadr t Ohrit, e cila hapi nj
faqe t re pr shtet-formimin demokratik t Maqedonis mbi baza pluraliste demokratike
dhe multietnike. Lindi nevoja e ndryshimeve kushtetuese, ligjore dhe institucionale, nprmjet t cilave faktori etnik shqiptar shpallej element konstituiv shtet-formues. Kushtetuta
e re e vitit 2001 i dha fund ambicieve nacionaliste unitariste t maqedonasve. Pr shqiptart
nisi nj etap e re.

Por, proceset reale prparojn, ndrsa historia rndon si hije n perceptimet dhe
ndjenjat e njerzve. Ksaj dukurie nuk i shptoi dot as shoqria maqedonase. Reminishencat e diskriminimit t gjat t shqiptarve nn Maqedonin Jugosllave (1945-1991),
15
L. Bashkurti, Albanian Diplomacy between the Past and the Future, ADSh-GEER, Tiran, 2004, pp. 38-42
G. Ostreni: Ushtria lirimtare Kombtare, Dibr, 2014, faqe 140-153, ISSN 978-9989-2650-6-8
17
G. Ostreni: Ushtria Clirimtare Kombtare, Dibr, 2014, faqe 161-172, ISSN 978-9989-2650-6-8
18
L. Bashkurti, Albanian Diplomacy between the Past and the Future, ADSh-GEER, Tiran, 2004, pp. 42-49
16
14 GLOBAL CHALLENGE
diferencat n zhvillimin ekonomik dhe social, arsimor dhe kulturor t shqiptarve si

qytetar t dors s dyt (1991-2000) si dhe pasojat e konfliktit ndr-etnik shqiptaromaqedonas (2000-2001) lan gjurm t thella n stereotipet albanofobe n shoqrin
maqedonase, e prej saj n jetn politike, institucionale, ekonomike dhe n fusha t tjera.

Kshtu, gjurmt m t thella n albanofobin e maqedonasve i kan ln ngjarjet e vitit 2001. Maqedonasve iu duk sikur i ra shteti, liria, pavarsia dhe gjithka
q kishin ndrruar. Kjo situat ishte thjesht fiksion. N fakt, ngjarjet e 2001 zbritn
ndrrat n realitete. Sidoqoft tensionet etnike t atij viti, ngjarjet e rnda, tragjedit
e shkaktuara prkeqsuan shum marrdhniet njerzore shqiptaro-maqedonase. Me
gjith ndryshimet e mdha pozitive q pasuan n Maqedoni mbas Marrveshjes Kuadr
t Ohrit 19 srish niveli i albanofobis nuk u fashit.
Ksaj situate i ndikuan shum pr keq jo vetm politika e dits, por edhe
intelektualt dhe shkenctart maqedonas. Intelektualt dhe shkenctart e Maqedonis,
individualisht dhe institucionalisht, prmes Akademis Maqedonase t Shkencave dhe
Arteve botuan n vitin 2009 enciklopedin e par t vendit. N kt enciklopedi, shqiptart
pasqyroheshin me definicione jo shkencore, denigruese dhe fyese. Shqiptart quheshin
nga shkenctart maqedonas n enciklopedi si primitiv, malsor e t paqytetruar.
Duke falsifikuar gjithka q shkencat shqiptare dhe Evropiane kishin zbuluar dhe
konfirmuar pr autoktonin dhe autenticitetin e shqiptarve n trojet e veta n Ballkan,
shkenctart maqedonas n kt enciklopedi shkruanin se shqiptart paskshin ardhur
n Ballkan nga shekulli i XVI-t 20. Publikimi i enciklopedis maqedonase provokoi
reagime t forta t studiuesve shqiptar n mbar Ballkanin si dhe protesta t fuqishme
qytetare. Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve u detyrua nn presion q t
trhiqte enciklopedin nga tregu.

Albanofobia n Maqedoni ka prfshir edhe sportet dhe sportdashsit. Kshtu,
n vitin 2012, tifozt e ekipit kombtar t volejbollit t Maqedonis fituan kundr
ekis n Kampionatin Evropian q u zhvillua n Serbi. Mbas fitores me ekt, tifozt
s bashku me sportistt maqedonas filluan t hidhnin slogane kundr shqiptarve.
Sikundr kemi pasur rast ta konstatojm edhe n vende dhe popuj t tjer, sporti, si nj
veprimtari shoqrore e mbarsur me shum emocione reflekton, n fakt m shum se n
mjaft aspekte t tjera at q fshihet si nnshtres e ndjenjave t popujve pr njri-tjetrin
21
. E njjta atmosfer albanofobe vijoi edhe gjat e mbas ndeshjes me Danimarkn me
22 janar 2012 22.

Nuk kan munguar edhe albanofobt n radht e klerit ortodoks maqedonas.
Me 10 mars t vitit 2012 u shkarkua nj video n YouTube nga nj grup religjioz
maqedonas i quajtur Organizata Kristiane, n t cilin jepeshin pamje duke u djegur
flamuri shqiptar dhe duke br thirrje pr bashkimin e t krishterve kundr shqiptarve
me t vetmin qllim pr ti przn ato nga vendi. Media shqiptare prestigjioze, Top
Channal e kritikoi ashpr kt shfaqje ekstreme albanofobie dhe i bri thirrje qeveris
maqedonase q t distancohej nga kto fobi q jan t rrezikshme pr vendin dhe
marrdhniet shqiptaro-maqedonase 23.
Edhe pas m shum se dhjet vitesh nga firmosja e Marrveshjes Kuadr t
Ohrit n Maqedoni incidentet albanofobe kan vijuar n vazhdimsi dhe qndrimi i
19
Ohrid Framework Agreement, August 2001

Rashidi, Nazim: Dnohet Enciklopedia maqedonase. BBC. Retrieved 28 November 2012
21
http://alsat-m.tv/lajme/vendi/110230.html
22
http://alsat-m.tv/lajme/vendi/110668.html
23
Tozaj, Arta: Macedonians burn Albanian flag, Top Channel. Retrieved 2012-03-12
20
Nr. 11 / 2014 15
Qeveris s ktyre viteve 2006-2014 (VMRO-DPMNE) nuk ka ndryshuar n kt aspekt thuajse asgj. M 12 prill 2012 nga zyrtart dhe mediat maqedonase u dha lajmi se
pes qytetar maqedonas u vran nga shqiptar etnik. Kjo ngjarje thuhej se ndodhi n
Liqenin elezarsko. Rasti u epitetua si monstra. Mbas afr dy vitesh Gjykata e Rajonit
1 t Shkupit dnoi grupin e akuzuar shqiptar me burgime t prjetshme. Avokat,
ekspert, jurist, politikan, intelektual dhe gazetar ngritn n kmb tr opinionin
publik shqiptar, duke e quajtur kt vendim gjykat trsisht politik dhe antishqiptar.
Qindra mijra shqiptar u ngritn n manifestime proteste n Shkup, Tetov, Kumanov,
Dibr, Strug. Madje manifestime u zhvilluan edhe n Shqipri, Kosov, Amerik, Angli,
Gjermani, Zvicr e kudo ku ka emigrant shqiptar n bot. Reagime erdhn edhe nga
diplomacia Perndimore, BE dhe ShBA.
N kundr-reagim grupe etnike maqedonase organizuan kundra manifestime
me parulla Vdekje Shqiptarve, shqiptar i mir sht vetm shqiptari i vdekur dhe dhoma
gazi pr shqiptart 24. Thuajse nj vit m von, me 28 shkurt 2013 dhjet fmij t vegjl
shqiptar u sulmuan fizikisht dhe u goditn me thika dhe objekte t forta nga gangster
maqedonas me maska. Fmijt u plagosn shum rnd dhe u drguan urgjentisht pr
mjekim. Sipas t dhnave q deklaruan dshmitart okular, ndonse policia u njoftua
menjher patrulla e saj erdhi n vendngjarje thuajse 40 minuta m von, duke rrezikuar
seriozisht jetn e fmijve 25.
Me incidente t mdha u shoqrua edhe emrimi i Ministrit t Mbrojtjes,
shqiptari Talat Xhaferi, nga komuniteti maqedonas mbas zgjedhjeve t parakohshme
t vitit 2014. Protestuesit maqedonas reaguan me mjete dhune, me gur dhe prleshje
kundr ktij emrimi. U plagosn tre civil dhe afro pes polic n kto manifestime t
dhunshme si dhe u bn dme t mdha mbi bizneset dhe pronat private. Gjithashtu
u plagosn edhe pes infermier t shrbimit mjeksor me origjin shqiptare. Flamuri
shqiptar u dogj n mnyr demonstrative 26.
N vazhdn e incidenteve albanofobe n Maqedoni, me 3 mars 2013 nj vajz
etnike shqiptare u qllua n Shkup nga dy burra maqedonas me maska. Gangstert
maqedonas e goditn vajzn e pafajshme shqiptare me raketa bejsbolli dhe me thik n
fytyr 27. Po n t njjtn jav, nj djal i vogl shqiptar n moshn 10 vjeare u sulmua
nga nj gangster maqedonas me mask. Huligani maqedonas e goditi rnd djalin e
vogl shqiptar sepse ky i fundit refuzoi q t puthte kryqin ortodoks maqedon. Djali i
vogl shqiptar ishte i besimit mysliman 28.
N trsi e vshtruar nga ana sasiore, Komiteti i Helsinkit n Republikn
e Maqedonis konstaton me dat 23 Korrik 2014 se n kt vend pr nj periudh
12-mujore nga viti 2013-2014 jan shtuar konfliktet ndretnike midis shqiptarve dhe
maqedonase. Komiteti i Helsinkit (KH), vetm pr nj vit ka regjistruar 175 krime t
nxitura nga urrejtja, shumica e t cilave ose 128 jan cilsuar si incidente me motive
etnike. Kto t dhna u paraqitn me rastin e Dits Evropiane t Viktimave t Krimit t
urrejtjes. Komiteti i Helsinkit kritikon shtetin pr mos regjistrimin e rasteve t nxitura
nga urrejtja etnike dhe mos dnimin e tyre me qllim parandalimi. Drejtoresha e KHs, Urania Pirovska deklaroi se incidentet e shumta me motive etnike dshmojn se n
Maqedoni toleranca mes komuniteteve mungon.Konkretisht raporti n fjal thekson:
24
http://www.top-channel.tv/english/artikull.php?id=5466; http://alsat-m.tv/lajme/vendi/127294.html
Alsat-M: Incident, sulmohen dhjetra nxns shqiptar, 28 February 2013
26
Alsat-M:Protesta e huliganve para Qeveris, digjet edhe flamuri shqiptar. 2 March 2013
27
Alsat-M: Sulmohet nxnsja n Shkup. MPB deklaratat e nxnses kontradiktore, 20 March 2013
28
Alsat-M: Sulmohet nxnsja n Shkup. MPB deklaratat e nxnses kontradiktore. 20 March 2013
25
16 GLOBAL CHALLENGE
Sot dolm me t dhna se n platformn e Komitetit t Helsinkit jan regjistruar

175 raste dhe incidente t nxitura nga urrejtja. Madje 128 prej tyre kan motive etnike.
Rastet e fundit t lidhura me rastin Monstra edhe nj her e vrtetuan se si jan marrdhniet
ndretnike n Maqedoni. Viktimat e ktyre rasteve, shumica jan pjestare t dy grupeve m
t mdha etnike, asaj maqedonase dhe shqiptare dhe n t shumtn e rasteve jan t mitur 29.
Sikundr shikohet nga pasqyra e rnd dhe e vazhdueshme e situatave, ngjarjeve
dhe incidenteve n Maqedoni, n disa raste edhe tragjike, gjendja e albanofobis n at
vend sht e rnd, e prhapur gjithandej, n mjedise, vende dhe kategori t ndryshme
t shoqris maqedone. M shqetsues sht fakti se strukturat shtetrore, qeveritare,
politike, sikundr edhe ato intelektuale, akademike e klerikale jo vetm nuk punojn pr
t zbutur kt situat, por shpesh her jan br pjes e mbajtjes gjall dhe e prkeqsimit
t saj. Maqedonia, duke qen nj shtet dhe shoqri me prbrje multietnike n t ciln
faktori shqiptar sht kushtetues dhe ekzistencial pr vet at, marrdhniet ndretnike
mbeten prcaktuese pr ruajtjen e unitetit t shtetit dhe t kohezionit social t shoqris.
N kt kuptim, n rastin Maqedoni, albanofobia sht direkt kundr interesave t vet
maqedonasve dhe shtetit q po ndrtojn.
Aktualisht n Maqedoni vijon t ket nj asimetri midis prbrjes multietnike,
me determinim shqiptaro-maqedon dhe politiks, sjelljes dhe qndrimeve zyrtare dhe
institucionale albanofobe. Prderisa kjo asimetri do vazhdoj t ekzistoj me kto prmasa
dhe shtrirje, Maqedonia do t prfshihet her pas her n kriza politike dhe ndretnike
q do t grryejn unitarizmin e shtetit, funksionimin e demokracis, bazat e ekonomis
dhe biznesit si dhe kohezionin social t mbar shoqris. Strukturat politike shqiptare n
Maqedoni, partit kryesore BDI dhe PDSh jan mjaft t konsumuara politikisht dhe t
kompromentuara me bashkqeverisjet maqedonase, saq e kan humbur shum besimin
tek shqiptart etnik. Ndrsa faktort shqiptar jasht Maqedonis politike, kryesisht
Shteti Shqiptar dhe Shteti i Kosovs kan qen aktiv, por njkohsisht edhe shum t
vetprmbajtur me qllim q t mos ndikonin n destabilitetin e mtejshm t ktij
vendi dhe t mbar Ballkanit Perndimor.
Albanofobia n Serbi

Serbia dhe populli serb kan albanofobi mjaft t thell, t prhapur dhe n
nivele dhe kategori t ndryshme. Lindja, prhapja dhe nivelet e albanofobis n Serbi
kan kaluar npr disa faza t historis s marrdhnieve shqiptaro-serbe. Qysh nga
ofensiva e dyndjeve osmane n fund t shekullit t XIV-t, shqiptart dhe serbt patn
nj qasje t prbashkt anti-osmane. Beteja n Fush-Kosov dhe ngjarjet q e pasuan
at dshmojn se t dy kto popuj prputheshin n qndrimin e tyre kundr pushtimit
Osman t Rajonit. Kjo lloj filozofie politike u ringjall edhe n fillimet e shekullit t
XIX-t, ather kur shqiptart e Pashallkut t Janins dhe Serbt nisn lvizjet kundr
Perandoris Osmane pr krijimin e shteteve t tyre t pavarura mbas rnies s Napoleon
Bonapartit dhe nisjes s Sistemit t Vjens. N fakt, t dy kto popuj, edhe shqiptart
edhe serbt tentuan prpara kohe pr t goditur Perandorin Osmane.
Sistemi i Vjens kishte firmosur status quo-n me Osmant n vitin 1815. Aristokracia Evropiane po restauronte situatn e mbas Bonapartit dhe pr kt arsye donte
pakt mirkuptimi me Osmant. Shqiptart dhe serbt vepruan kundr tendencave t
rendit t Meternikut. Prandaj t dy kto popuj u ndshkuan nga koha. Shqiptart dsh29
Urania Pirovska: Shtohen incidentet ndretnike n Maqedoni, Balkaneb.com. Komiteti i Helsinkit, 23 Korrik
2014
Nr. 11 / 2014 17
tuan n prpjekjet q nga Pashallku i Janins t hidhnin hapat drejt pavarsis 30, ndrsa
serbt u goditn deri n shpartallim qysh n hapat e par t iniciativs shtet-firmuese 31.

U desh t kalonte gjysma e par e shekullit t XIX-t, q shqiptart dhe serbt
t rikonsideronin doktrinat e tyre shtetformuese. Por, n kt periudh kishte ndodhur
nj ndryshim i madh midis tyre. Kt ndryshim e kishte kushtzuar dalja e Rusis si fuqi
botrore me pretendime direkte edhe n Ballkan. Ishte koha q Rusia po materializonte
synimin pr ta shndrruar Rusin n fuqi botrore. Kjo ambicie krkonte q Rusia t
bhej fuqi detare. Po vinte momenti pr realizimin e synimit t Car Pjetrit t madh 32.
N arenn Euro-Aziatike dalja e fuqishme e Perandoris Ruse do t fuste politikat klienteliste edhe n Ballkan. Klientelizmi Rus do mbshtetej tek raca sllave e besimit ortodoks n Gadishull. Shqiptart dhe serbt i prau politika imperiale e Rusis Cariste n
gjysmn e dyt t Shekullit t XIX-t. Ndrkoh, Fuqit Evropiane dhe akoma m pak
Perandoria Osmane nuk e parandaluan dot kt prarje ballkanike. Fuqit Evropiane
dhe Perandoria Osmane i thelluan akoma m shum politikat klienteliste n Ballkan.
Tentativa e par strategjike Ruse ishte n prpjekjen pr marrjen me dhun
t Krimes 33. Kjo provokoi luft midis Fuqive kryesore t mdha. Lufta e Krimes n
vitet 50 t shekullit t XIX-t ishte nj tentativ e pasuksesshme e Rusis, por dshtimi
i Rusis n konfrontimin me Britanikt dhe Francezt n Krime nuk do thoshte aspak
se Rusia hiqte dor nga synimet e veta. Perandoria Ruse kishte synim madhor kapjen e
hapsirave politike t Perandoris Osmane n rnie. Pr kt Rusis i duheshin aleat.
Aleatt m t afrt natyralisht t saj ishin popujt sllav t Jugut. N krye t tyre ishin
Serbia dhe serbt.
Nga momenti politik i Lufts n Krime e tutje shqiptart u ndjen gjithnj e
m t diferencuar nga Serbia dhe serbt. Ky diferencim nuk kishte ardhur nga shqiptart,
madje nuk kishte pas qen i iniciuar m hert edhe as nga vet serbt, por ishte kryesisht
i nxitur, i mbshtetur dhe i financuar nga Rusia. Serbia dhe doktrinart e saj, si ishte
Ilia Garashanini (Doktrina e Naertanies) e prdorn kt konjuktur pr synimet e veta
ekspansive n Ballkan 34. Pra, ishte Rusia q u ndrfut midis popujve t Ballkanit, q
prodhoi diferencimin ndrmjet tyre dhe mbi kt diferencim ndrtoi edhe strategjit e
aleancave dhe mbshtetjeve t saj. Perandoria Ruse e shekullit t XIX-t shkatrroi solidaritetin Ballkanik, i dha fund mbshtetjes s tyre tek njri-tjetri dhe prodhoi prplasjet
e tyre edhe pr njqind vitet q do pasonin. Ishte pikrisht doktrina gjeopolitike Ruse
q e shndrroi Ballkanin nga nj fush solidariteti anti-osman n fui Baroti kundr
njri-tjetrit.

Mbas dshtimit n Lufts s Krimes shpalosja e dyt ndrkombtare e strategjis Ruse drejt territoreve t Perandoris Osmane u b gjat Krizs Lindore (18771878). Gjat ksaj krize Rusia skicoi qartsisht aleatt e saj n Evropn Juglindore dhe
Ballkan. Serbia iu nnshtrua trsisht interesave Ruse. Madje, doktrinart serb prpiluan doktrinn e Naertanies jo aq t bazuar n Realpolitikn Ballkanike, por m shum
n hegjemonizmin Rus. E thn ndryshe, Serbia prpiloi doktrinn gjeopolitike t saj
duke u bazuar m shum n interesat Ruse n Rajon dhe pritshmrit q vinin prej saj,
sesa n realitetit gjeopolitik Ballkanik dhe n mundsit e saj t brendshme. Pr sa koh
Rusia do e mbshteste Serbin n kt doktrin, serbt do kishin sukses. N momentin
30
L. Bashkurti: Historia e Diplomacis Shqiptare, Akademia Diplomatike Shqiptare - GEER, Vllimi I, 2005, faqe
93-98
G. Castellan: Histori e Ballkanit, abej, Tiran, 1991, faqe 262-268
32
R. K. Massie: Peter the Great - His Life and World, Wings Group, New York, 1929, pp. 795-804
33
G. Castellan: Histori e Ballkanit, abej, Tiran, 1991, faqe 303-307
34
S. D. Sazonov: Kujtime, Helga & Secrets, Shtpia Botuese VLLAMASI, ISBN: 978-9928-4022-8-8, faqe. 21-24
31
18 GLOBAL CHALLENGE
kur Rusia do trhiqej nga synimet direkte n Ballkan, serbt do ndiheshin n vakum
gjeopolitik Rajonal dhe do fillonin humbjet gjeopolitike.
Rasti i gjeopolitiks Serbe na jep msimin se ndrtimi i doktrinave gjeopolitike
nacionale t shteteve nuk mund t bazohet n synime dhe interesa t shteteve t tjera,
qofshin edhe fuqi t mdha. Doktrina gjeopolitike sht ekskluzivisht e brendshme pr
do komb, ajo diktohet nga elementt e fuqis kombtare si territori, popullsia, resurset natyrore, klima, pozita gjeografike, kapaciteti ekonomik, fuqia ushtarake, efikasiteti
diplomatik, burimet njerzore, shrbimet inteligjente, informacioni, kultura, teknologjia
dhe element t tjer ndrlidhen me to n nj kuadr gjeografik dhe interesash politike
objektivisht t prcaktuara. Doktrinat gjeopolitike kombtare mund t konsiderojn elementt e jashtm vetm si mbshtets dytsor, por asesi kryesor. Doktrinart serb u
joshn nga Rusia dhe e bn kt gabim historik, i cili do rezultonte fatal pr ardhmrin
e tyre. At q doktrinart dhe politikant serb e fituan pr sa koh Rusia i mbshteti, ata
do ta humbisnin sapo Rusia t trhiqej apo t dobsohej ndrkombtarisht. Prandaj Serbia e fillimit t shekullit t XXI-t u rikthye te Pashallku i Beogradit, duke ln jasht
hap pas hapi do ekspansion q e kishte arritur me mbshtetjen prioritare t Rusis.
N nj far mnyre edhe albanofobia e lindur, ngulitur dhe prhapur n Serbi
dhe n popullin serb lidhet me ndikimin Rus. Origjina bazike e albanofobis n Serbi
dhe te serbt filloi pikrisht ather kur Serbia e mbshtetur nga Traktati i Shn Stefanit
(1878) i imponuar mbi Osmant nga Rusia shtriu territoret politike t shtetit t saj mbi
territore dhe popullsi shqiptare 35. Mbas shpalljes s pavarsis dhe njohjes ndrkombtare t saj n Kongresin e Berlinit (1878), Serbia drejtoi haptazi dhe me gjith fuqin
e saj synimet territoriale mbi shqiptart. N Luftn e Par Ballkanike n vitin 1912
akademikt, politika dhe media serbe organizuan nj propagand shum t fuqishme
kundr shqiptarve 36. Me an t saj, Serbia prgatiti pushtimin e Kosovs dhe prfshirjen e saj n hartn e vet politike pr her t par. Deri n at periudh Kosova ishte
Vilajet shqiptar m vete, n kuadr t organizimit t brendshm t Perandoris Osmane.
Pikrisht n vitin q shprtheu Lufta e Par Botrore (1914), Qeveria e Mbretris
Serbe nxori dekretin mbi tokn. Ky dekret, i cili hyri n fuqi n vitin 1919, pra mbas
Lufts s par Botrore, koh kur u themelua Mbretria Serbo-Kroato-Sllovene, parashikonte tjetrsimin e plot t toks pr popullsin fshatare shqiptare 37.
Periudha midis dy Luftrave Botrore ringriti frymn antishqiptare n qarqet
akademike dhe politike Serbe. Pikrisht n vitin 1937 Akademia Serbe e Shkencs dhe
e Arteve u angazhua pr prgatitjen e nj platforme kundr shqiptarve. N krye t ksaj
pun u vu akademiku e politikani, Dr. Vasa ubrilovi. Vasa ubrilovi kishte lindur n
vitin 1897. Sipas burimeve t ndryshme, kishte qen pikrisht ky djal q n vitin 1914
kishte qlluar mbi Princin trashgimtar t Austro-Hungaris n Sarajev, ka provokoi
shprthimin e Lufts s Par Botrore. Pr shkak t moshs fminore ubrilovii i vogl
i shptoi dnimit. Natyrisht, ky episod dshmon q Vasa ubrilovii ishte prfshir
hert n veprimtari kriminale. Me kalimin e viteve ai u shkollua dhe arsimua si dhe u
rendit ndr qarqet akademike t njohura serbe. Vepra e tij m e madhe mbetet memorandumi Prznia e Shqiptarve 38. N kt memorandum, ubrilovii jep metodat q
duhet t ndiqeshin nga politika serbe pr t przn shqiptart nga trojet e tyre etnike.
Ndr kto metoda prfshiheshin krijimi i psikozs me an t korruptimit t npunsve
35
Ivo Banac: The national question in Yugoslavia - origins, history, politics, page 293
Dimitrije Tucovi: Srbija i Arbanija, (in Izabrani spisi, book II, pp. 56) Prosveta, Beograd, 1950
37
L. Bashkurti: Pasthnie e librit t Rexhep Hoti, Gjenit dhe drama e Kosovs Europrint, Prishtin, 2011, faqe
428-429
38
R. Hoti: Gjenit dhe Drama e Kosovs, Europrint, Prishtin 2011, faqe 429-430
36
Nr. 11 / 2014 19
pr t inkurajuar shqiptart pr tu larguar nga vendi; imponimi i ligjeve detyruese pr

do dokument; rrafshimi i fshatrave t banuara nga shqiptart; aplikimi i rregullave t
ashpra policore; taksa dhe pagesa t pamshirshme pr do detyrim privat dhe publik;
risekuestrimi i t gjith tokave kullot; ndrprerja e gjith koncesioneve; trheqja e lejeve
pr ushtrimin e s drejts s banimit; heqja nga postet qeveritare; shkatrrimi i varrezave
shqiptare dhe shum e shum metoda t tjera 39.
Gjat Lufts s Dyt Botrore, udhheqja komuniste Jugosllave drgoi t
ngarkuar special serb dhe malazez pr krijimin e Partis Komuniste Shqiptare dhe i
mbajti ata edhe si t deleguar n tr procesin politik dhe ushtarak t Shqipris n
periudhn 1941-1948. Ky mision luajti rol t errt dhe shum konspirativ, sidomos pr
t penguar me do kusht mundsin e bashkimit t Shqipris me Kosovn. N dobi t
ktij qllimi strategjik serb ishte edhe organizimi i masakrs s Tivarit gjat Lufts s
Dyt Botrore, gjat s cils u vran n mnyr gjenocideske rreth katr mij shqiptar
40
. Kjo masakr u b shkak i nj memorie t rnd dhe t pazbardhur pr shum dekada
n kujtesn midis dy popujve, shqiptar dhe serb.
Gjat periudhs s Lufts s Ftoht albanofobia mbeti si nj stereotip konstant
n qarqet politike, diplomatike, akademike dhe mediatike serbe. Edhe vet Tito, i cili
ishte etnikisht kroato-slloven dhe dshironte gjat tr pushtetit t tij nj Jugosllavi
Federale t fort me nj Serbi unitariste t dobt i prdori shqiptart pr grryerjen s
brendshmi t Serbis. Tito bnte lshime ndaj shqiptarve pr ti ndrsyer kundr serbve. Shqiptart dhe Serbt e lexonin nga kndvshtrime krejt t ndryshe politikn titiste. Shqiptart e lexonin kt taktizim titist si prkrahje t tyre. Ndrsa serbt e lexonin
taktizimin titist si lshim q Tito u bnte interesave shqiptare. Realisht nuk ishte as njra
as tjetra. Thjesht Tito e prdorte faktorizimin shqiptar jo pr ti dhn atyre t drejtat
q i meritonin, por pr ti prdorur si element etnik antiserb pr dobsimin permanent
t Serbis. Kjo manovr titiste duket edhe n disa momente kur zyrtar t lart serb, si
Aleksandr Rankovi goditn fuqishm Kosovn, popullin dhe intelektualt e saj. N
kto raste Tito nuk ka reaguar asnjher n mbrojtje t shqiptarve. Prkundrazi, Tito i
ka arsyetuar ato politika antishqiptare me argumentet se jan cnuar interesat legjitime
t Serbis. Barometri mats i politikave serbe ndaj Kosovs gjat regjimit t Titos nuk
ishin raportet q ndrtonte Serbia me shqiptart, por ndikimet q kto raporte kishin n
balancat Serbe nga njra an dhe kroato-sllovene nga ana tjetr. Pr sa koh represioni
serb mbi shqiptart nuk sillte ndryshime t balancave serbo-kroato-sllovene, Tito nuk
shqetsohej pr shqiptart. Vetm kur raportet e politikave serbe ndaj shqiptarve cnonin balancat serbo-kroato-sllovene, Tito reagonte pr t dobsuar Serbin dhe fuqizuar
klanin Kroato-Slloven. Me fjala t tjera, shqiptart ishin pr Titon element taktizimi
pr t ruajtur balancat e brishta midis Serbis dhe Kroato-Sllovenve n dobi t ktyre
t fundit.
Vdekja e Titos n vitin 1980 solli ndryshime t menjhershme n jetn e popujve t Jugosllavis. Gjat kohs s Titos, sidomos mbas prishjes me BRSS popujt e Jugosllavis kishin par nj prmirsim radikal t standardit t jets s tyre. Jugosllavia
ishte br nj pik referimi zhvillimor n Evropn Lindore. Kshtu raportonte Nju Jork
Times me rastin vdekjes s Josip Broz Titos me 5 maj 1980 41.
Nga fundi i viteve 80 dhe fillimi i viteve 90, pra afro nj dekad mbas vdekjes
s Titos n disa aktivitete zyrtare t larta t Serbis n Kosov u shpalos hapur albano39
ubrilovi, Vaso: The Expulsion of the Albanians: Memorandum, 1937

F. Lila & A. Gjinaj: Lidershipi Shqiptar prmes Historis s Ushtris, ADSh-GEER, Tiran, 2012, Faqe 125-133
41
The New York Times, May 5, 1980 Reporting on Titos death
40
20 GLOBAL CHALLENGE
fobia serbe ndaj shqiptarve 42. N prgjithsi gjat sundimit t Sllobodan Millosheviit,
media nacionaliste serbe nxitn s teprmi pikpamjet dhe ndjenjat ksenofobe kundr
popujve t tjer t Jugosllavis. N kt fushat paralufte dhe gjat lufte, shqiptart karakterizoheshin masivisht dhe n mnyr permanente si kundra-revolucionar, anti-jugosllav, dhunues dhe krcnim i nacionalizmit serb 43.
Kulmi i shprthimit t antishqiptarizmit tek nacionalistt serb arriti n luftn e
Armats Serbe n Kosov gjat viteve 1998-1999. Gjat ksaj lufte forcat serbe, me dhe
pa uniform, zyrtare dhe jo zyrtare, formale dhe t zeza, policore dhe parapolicore, ushtarake e paramilitare, t hapura dhe sekrete bn diskriminim permanent q arriti deri
n krime kundr njerzimit, masakra dhe gjenocid mbi popullsin shqiptare. N akuzn
kundr Millosheviit dhe pasuesve t tij n Gjykatn Ndrkombtare t Drejtsis n
Hag thuhet:
N tr Kosovn, forcat e Federats se Republikave t Jugosllavis dhe t Serbis kan
provokuar, friksuar dhe degraduar shqiptart civil t Kosovs prmes abuzimeve fizike dhe
psikike. Polict, ushtart dhe zyrtart ushtarak kan realizuar n mnyr permanente fyerjet,
shpifjet raciale, veprimet degraduese, goditjet dhe forma t tjera t keqtrajtimin fizik bazuar n
identifikimin racial, fetar dhe politik 44.
Aktualisht, mbas afro nj dekade e gjysm mbas lufte dhe t gjasht vjet mbas
shpalljes s pavarsis s Kosovs nga Serbia, srish albanofobia vijon t mbetet nj prej
barrierave t mdha pr normalizimin e marrdhnieve shqiptaro-serbe. Nj sondazh i
ndrmarr n Serbi tregon se 40 % e popullats serbe nuk do t dshironte q shqiptart
t jetonin n Serbi, ndrsa rreth 70 % e serbve nuk do t dshironin q t martoheshin
me shqiptar 45. Edhe faktori ndrkombtar Perndimor nuk e ka konsideruar sa dhe
si duhet pranin e albanofobis n politikn dhe shoqrin serbe. M s shumti faktori
Perndimor sht munduar q t bj zgjidhje teknike, qofshin politike apo juridike,
por pa u prpjekur q t deprtoj dhe t ndikoj n rrafshin psikologjik, mental dhe
shpirtror t shoqris dhe politiks serbe.
Pa rrzuar gradualisht muret e ksenofobive q vijojn t ekzistojn n mjediset
Serbe, do t duhet shum koh e gjat q t presim ndryshimet e mdha t dshiruara
pr normalizimin e marrdhnieve shqiptaro-serbe. Zbutja deri n rrafshim i mureve t
ksenofobive q qndrojn si barriera midis shqiptarve dhe serbve krkon angazhimin e
gjith mnyrave dhe rrugve ideore, psikologjike, kulturore dhe shpirtrore relevante. N
marrdhniet ndrkombtare, si n do shkenc tjetr, eliminimi i problematikave n fusha t caktuara, n rastin konkret t ideve dhe sentimenteve ksenofobe bhet n mnyrn
m t suksesshme vetm duke prdorur rrugt, mjetet dhe ligjet adekuate. Ksenofobit
jan stereotipe pikpamjesh dhe ndjenjash t krijuara me koh dhe t karakterizuara nga
frika, urrejtja dhe armiqsia. Prandaj, mnjanimi i friks prmes siguris, eliminimi i urrejtjes prmes respektit dhe m pas dashuris, reduktimi i armiqsis prmes ndrtimit
t besimit, mirkuptimit dhe bashkpunimit jan rrugt, mjetet dhe ligjet adekuate pr
t ln pas ksenofobit dhe pr t ndrtuar marrdhnie n paqe, miqsi dhe bashkpunim midis popujve.
42
Neboja Popov & Drinka Gojkovi: The road to war in Serbia: trauma and catharsis, pp. 222
International Centre Against Censorship: Forging War: The Media in Serbia, Croatia and Bosnia-Herzegovina.
Article 19. Avon, United Kingdom: Bath Press, May 1994. pp. 55
44
ICJ on War Crimes in Former Yugosllavia: War Crimes Indictment against Milosevic and others
45
Survey in Serbia, 2013: Raste etnika distanca meu graanima Srbije
43
Nr. 11 / 2014 21
Bibliografia:
1. A. Pipa: The South Slav journal, Volume 8, 1982.

2. Anna Triandafyllidou: Racism and Cultural Diversity In the Mass Media, Robert
Schuman Centre, European University Institute.
3. Memorandum i Lidhjes Shqiptare drejtuar Fuqive nnshkruese t Traktatit t
Berlinit, Paris Berlin, Vjen, 3,19,29 Maj 1879
4. Marrveshja pr Prcaktimin e Kufirit Detar midis Shqipris e Greqis. Kjo
Marrveshje u firmos pas negociatave diplomatike midis dy palve t Ministrive
t Punve t Jashtme n prani t dy Kryeministrave t t dy vendeve n pranver
2009. Kjo marrveshje ishte sukses i diplomacis Greke dhe dshtim i diplomacis
shqiptare. Parlamenti shqiptar, i vn nn presion t madh t ekspertve t ndryshm shqiptar dhe t opinionit publik nuk e kaloi pr ratifikim at, por ia paraqiti
Gjykats Kushtetuese. Kshtu, shtja shkoi n Gjykatn Kushtetuese t Republiks
s Shqipris, e cila e quajti kt Marrveshje antikushtetuese dhe pr rrjedhoj e
hodhi posht at
5. EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n. 85
6. EUMC, May, 2002, 153
7. EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n. 85
8. EUMC: Diversity and equality for Europe Annual Report 2000. European Monitoring Centre of Racism and Xenophobia.
9. Balkanweb.com:Totozani takon homologun grek: trajtoni me prparsi t drejtat
e t burgosurve shqiptar, Tiran, e Mart, 15 Korrik 2014
10. A. Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007
11. Il Giornale, February 3rd 2004; ANSA, January 18th, 2004; RAI Uno, January 13th,
2004; Corriere della Sera, February 11th, 2004; La Repubblica, March 19th, 2004
12. L. Bashkurti, National and European Identity of Albanian, ADSh-GEER, Tiran.
13. L. Bashkurti, Albanian Diplomacy between the Past and the Future, ADSh-GEER,
Tiran, 2004.
14. G. Ostreni: Ushtria lirimtare Kombtare, Dibr, 2014, faqe 140-153, ISSN 9789989-2650-6-8
15. Ohrid Framework Agreement, August 2001
16. Rashidi, Nazim: Dnohet Enciklopedia maqedonase. BBC. Retrieved 28 November 2012
17. http://alsat-m.tv/lajme/vendi/110230.html
18. http://alsat-m.tv/lajme/vendi/110668.html
19. Tozaj, Arta: Macedonians burn Albanian flag, Top Channel. Retrieved 2012-0312
20. http://www.top-channel.tv/english/artikull.php?id=5466; http://alsat-m.tv/lajme/
vendi/127294.html
22 GLOBAL CHALLENGE
21. Alsat-M: Incident, sulmohen dhjetra nxns shqiptar, 28 February 2013

22. Alsat-M:Protesta e huliganve para Qeveris, digjet edhe flamuri shqiptar. 2
March 2013
23. Alsat-M: Sulmohet nxnsja n Shkup. MPB deklaratat e nxnses kontradiktore, 20 March 2013
24. Alsat-M: Sulmohet nxnsja n Shkup. MPB deklaratat e nxnses kontradiktore. 20 March 2013
25. Urania Pirovska: Shtohen incidentet ndretnike n Maqedoni, Balkaneb.com.
Komiteti i Helsinkit, 23 Korrik 2014
26. L. Bashkurti: Historia e Diplomacis Shqiptare, Akademia Diplomatike Shqiptare
- GEER, Vllimi I, 2005.
27. G. Castellan: Histori e Ballkanit, abej, Tiran, 1991.
28. R. K. Massie: Peter the Great - His Life and World, Wings Group, New York, 1929.
29. S. D. Sazonov: Kujtime, Helga & Secrets, Shtpia Botuese VLLAMASI, ISBN: 9789928-4022-8-8.
30. Ivo Banac: The national question in Yugoslavia - origins, history, politics.
31. Dimitrije Tucovi: Srbija i Arbanija, (in Izabrani spisi, book II, pp. 56) Prosveta,
Beograd, 1950
32. L. Bashkurti: Pasthnie e librit t Rexhep Hoti, Gjenit dhe drama e Kosovs
Europrint, Prishtin, 2011.
33. R. Hoti: Gjenit dhe Drama e Kosovs, Europrint, Prishtin 2011.
34. ubrilovi, Vaso: The Expulsion of the Albanians: Memorandum, 1937
35. F. Lila & A. Gjinaj: Lidershipi Shqiptar prmes Historis s Ushtris, ADSh-GEER,
Tiran, 2012.
36. The New York Times, May 5, 1980 Reporting on Titos death
37. Neboja Popov & Drinka Gojkovi: The road to war in Serbia: trauma and catharsis.
38. International Centre Against Censorship: Forging War: The Media in Serbia,
Croatia and Bosnia-Herzegovina. Article 19. Avon, United Kingdom: Bath Press,
May 1994.
39. ICJ on War Crimes in Former Yugosllavia: War Crimes Indictment against Milosevic and others
40. Survey in Serbia, 2013: Raste etnika distanca meu graanima Srbije
Nr. 11 / 2014 23
Politikat fqinjsore t Politiks s Jashtme t Qeveris Shqiptare, 1992-1997 | PhD Kandidat, Alban Prmeti
Politikat fqinjsore t
Politiks s Jashtme t
Qeveris Shqiptare, 1992-1997
Abstrakt
N t gjith historikun e saj Shqipria sht prpjekur t ruaj marrdhnie t
mira me fqinjt. Pas rnies s komunizmit dhe ardhjes n pushtet t Partis Demokratike, Shqipria do t gjendej prpara sfidave t mdha si brenda vendit ashtu edhe jasht
tij. Qeveria e re nuk kishte prvojn e duhur pr t adresuar shtje mjaft delikate, si
jan ato t politiks s jashtme, aq m shum q n kt periudh i gjith Rajoni i Ballkanit ishte n prag t krizs s radhs.
Shprbrja e Ish Jugosllavis do sillte n vmendjen e qeveris s par demokratike shqiptare dhe problemet e shumta t shqiptarve, t cilt do t ishin pjes e
rndsishme e shoqris, por edhe shtetformues n shtetet e reja, q do lindnin pas ksaj
shprbrje.
M s shumti mund t thuhet se efikasitet treguan zhvillimi i marrdhnieve
dypalshe t t gjitha fushave me vendet fqinje sidomos me Turqin, Italin dhe Greqin. Me t gjith kto vende pati traktate miqsie dhe bashkpunimi si dhe nj sr marrveshjesh bashkpunimi n t gjitha fushat me interes reciprok. Kto tre shtete u bn
si t thuash partnert tan strategjik real.
Italia
24 GLOBAL CHALLENGE
Fjalt kye: Kriza e Kosovs, FYROM, Greqia, Problemi am, Ligji i lufts,
Politika e Jashtme Shqiptare duhej t adresonte tek faktori ndrkombtar

shtjen e Kosovs, at t shqiptarve t Maqedonis si dhe n t njjtn koh t prpiqej pr ti dhn zgjidhje nj sr shtjeve t mbetura pezull pr nj koh t gjat
n marrdhniet shqiptaro-greke. Jo m pak t rndsishme konsideroheshin marrdhniet me Italin fqinje, marrdhnie kto t cilat nisn mir por m pas psuan nj
ngrirje n periudhn q kemi marr n analiz. Por le ti analizojm nj nga nj shtjet
t cilat ngritm m lart, pr t par paksa m n detaje strategjin q ndoqi politika
shqiptare e asaj periudhe n prballimin dhe gjetjen e zgjidhjeve t ktyre shtjeve me
mjaft rndsi pr faktorin shqiptar n Rajon.
Hyrje
Kriza e Kosovs
N korrik t 1990 gjendja n Kosov u prkeqsua n mnyr t menjhershme. Qeveria serbe ndrmori ndryshime n Kushtetutn e Serbis, duke hequr bazn
juridike ku citohej autonomia e Kosovs. Kuvendi i Kosovs u shprnda dhe Qeverisja
vendore u rikthye srish n duart e Beogradit. N shenj kundrshtimi, qytetart e
Kosovs themeluan Lidhjen Demokratike t Kosovs me qendr n Zagreb, nga ku
u morr vendim q t shkohej n referendum pr tu shprehur n lidhje me pavarsin
e krahins s Kosovs. Ibrahim Rugova u przgjodh president i Lidhjes Demokratike
t Kosovs m 24 Maj 1991 dhe n 30 Shtator qytetart e Kosovs, me referendum
vendosn shpalljen e krahins si shtet i pavarur. N tetor parlamenti shqiptar e
njohu zyrtarisht Republikn e Kosovs, si shtet i pavarur dhe sovran, duke shpresuar
se kjo iniciativ do ta shtynte komunitetin ndrkombtar q t bnte t njjtn gj.

Partia Demokratike erdhi n pushtet duke prdorur nj retorik, nga e cila
nuk munguan notat e ndjeshmris por dhe realizmit n deklaratat mbi shtjen kosovare. Si para por edhe m pas fitores s saj elektorale, demokratt u shprehn n favor
t bashkimit t Shqipris me Kosovn. Pas zgjedhjeve Berisha do t shprehej tek
mbshtetsit e PD-s, se nj nga objektivat e partis q ai drejton do t ishte prpjekja
deri n realizimin e ndrrs s tij t madhe, bashkimin e kombit shqiptar 1. Ashtu si
udhheqsit evropian, z. Berisha besonte se pas njohjes ndrkombtare t tre Republikave ish Jugosllave, ndoshta do t vinte edhe radha e Kosovs. Ky qndrim, pro bashkimit kombtar, vinte si pasoj, se PD kishte marr mbshtetje t madhe financiare
nga diaspora kosovare n Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe Evropa, gjat fushats
zgjedhore 2.
Presidenti Berisha si dhe Shqiptart e Kosovs besuan se komuniteti
ndrkombtar do ta vlersonin fitoren e PD-s, t nj rndsie t till sa dhe shtjen
shqiptare, duke shpresuar n barazvlersimin n mnyr t natyrshme t ktyre dy
shtjeve, ndihma ekonomike do t rritej progresivisht dhe problemi shqiptar do t
futej si shtje prioritare n axhendn e Fuqive t Mdha ndrkombtare, por kjo n
t vrtet nuk do t ndodhte kurr.
Gjendja ekonomike e Shqipris ishte tragjike dhe qeveria e re prballej
me krcnimin e shtrirjes s krizs jugosllave n Kosov dhe n FYROM. Shqipria natyrisht nuk ishte n gjendje t prballonte nj kriz t mundshme n Kosov.
Megjithat, n korrik t 1992, antar t qeveris shqiptare dhe prfaqsues politik
t Kosovs u takuan n Tiran pr t biseduar lidhur me shtje t prbashkta ekonomike. Qeveria shqiptare shprehu dhe njher mbshtetjen e pa lkundur sa i prket
shtjes s pavarsis s Kosovs.
1
BBC, 23 Mars 1992.

Miranda Vickers, Xhejms Petifer,Albania. From Anarchy to Balkan Identity, NYU Press; 2 edition (March 1,
2000), ISBN-13:978-0814788059, Faqe 37
Nr. 11 / 2014 25

Presidenti Berisha, duke marr parasysh kshillat e Shteteve t Bashkuara t
Ameriks dhe t Fuqive Perndimore, e shmangu retorikn nacionaliste lidhur me problemin e Kosovs. Politika e Shqipris filloi t ndryshoj dhe t bhet me e but. Kriza e
Kosovs nuk mund t zgjidhet nprmjet dhuns. Shqipria nuk do t lejoj ndryshimin e
kufijve me an t dhuns. Ide t cilat prodhojn dhun do t ligjronin agresivitetin dhe
do t na drejtonin drejt nj tragjedie t vrtet ballkanike dhe shqiptare 3. Kshtu do t
shprehej Presidenti shqiptar n at koh, n nj gazet t prditshme kosovare.
Departamenti i Shtetit u shpreh lidhur me qndrimin e Shqipris ndaj
Kosovs dhe FYROM, pr kto dy zona tepr t rrezikshme pr sigurin e Rajonit, se
qndrimi i Tirans zyrtare sht i prgjegjshm dhe jo provokues 4.

Pr sa koh zgjaste muaji i mjaltit midis Presidentit Berisha dhe Shteteve
t Bashkuara t Ameriks, kjo ishte politika zyrtare e Shqipris lidhur me shtjen e
Kosovs. Qndrimi shqiptar filloi t ashprsohet prsri n vitin 1996. Koh kur marrdhniet me Shtetet e Bashkuara t Ameriks kishin filluar t ftoheshin, pr shkak t
zgjedhjeve parlamentare tepr problematike t po atij viti. Tirana zyrtare e ndrpreu
mbshtetjen ndaj Ibrahim Rugovs dhe filluan t mbshtesnin konservatorin Adem Demai. Ndryshimi i politiks ishte nj lloj prgjigje ndaj presionit q ushtronin Shtetet e
Bashkuara t Ameriks pr ri prsritje t zgjedhjeve, gj e cila n t njjtn koh shkaktoi dhe prishjen prfundimtare t Tirans me Uashingtonin.
Marrdhniet me FYROM
Politika e Jashtme e Shqipris n periudhn e dyt, t ciln do t marrim n
shqyrtim (1992-1997), ishte e paqndrueshme dhe kundrejt fqinjit t saj juglindor, FYROM. Shqipria e njohu Ish Republikn Maqedonase t Jugosllavis n fillim t vitit
1993 si dhe i ofroi asaj dalje n portin e Durrsit n kohn e bllokads greke, po n t
njjtin vit pr t cilin po flasim, edhe pse kjo mund ti shkaktonte probleme t mdha
me fqinjin e saj perndimor, Greqin. Ndrkoh prdori influencn e saj n territoret e
banuara me shumic shqiptare n perndim t Maqedonis, me qllim destabilizimin e
vendit, duke mbshtetur krahun ekstremist, i cili n at periudh prfaqsohej nga Partia e Lidhjes s Shqiptarve, n 4 dhjetor 1993, n konferencn e Partis Shqiptare pr
Prosperitet Demokratik.
Duke prdorur mjetet shtetrore t informimit, Shqipria n mnyr t hapur mbshteste krahun konservator, t cilt krkonin t dilnin nga koalicioni i partive
q qeverisnin vendin, n mnyr q t krkonin midis t tjerash, status t veant n
Kushtetut, ku t siguroheshin t drejtat e tyre si minoritet si dhe arsim i lart n gjuhn
shqipe.
Marrdhniet e Shqipris me Maqedonin, ndikohen nga fakti i ekzistencs
s nj minoriteti t madh shqiptar n pjesn perndimore t vendit. Edhe pse, qeveria
shqiptare n kohn pr t ciln flasim kishte si synim zhvillimin e bashkpunimit dhe
prmirsimin e lidhjeve ekonomike me Maqedonin, ajo nuk mund t anashkalonte
interesat e minoritetit shqiptar n Maqedoni. Ashtu si ndodh n kto raste, qeveria e
vendit fqinj e quajti qndrimin e Shqipris si provokacion.
Marrdhniet midis dy vendeve u prkeqsuan m shum, pas themelimit t
Universitetit t Tetovs n gjuhn shqipe, i cili n at koh ishte i jashtligjshm. Qeveria
shqiptare me deklaratat e saj edhe pse e mbshteste t drejtn e arsimimit universitar
n gjuhn shqipe n at koh nuk e njohu zyrtarisht Universitetin. Marrdhniet midis
Shqipris dhe Maqedonis do t prmirsoheshin pas dorheqjes s Berishs dhe ardhjes n pushtet t socialistve.
3
Illyria, 3 shkurt 1993, Faqe 5.

Abrahams, Fred. Human Rights Watch. N artikullin Albania. Botuar n revistn Foreign Policy in Focus. Volume
2. Number 33. May 1997.
26 GLOBAL CHALLENGE
Marrdhniet me Greqin, pr kohn q po marrim n analiz, gjendeshin n pikn

m t ult t tyre pas periudhs postkomuniste t vitit 1994, kryesisht pas arrestimit t pes
minoritarve grek, nga jugu i Shqipris, antar t Organizats Omonia. Nj ndryshim u vu
re n vitin 1996 me nnshkrimin n Tiran t marrveshjes s miqsis, bashkpunimit, fqinjsis s mir dhe siguris. Megjithat marrdhniet midis t dy vendeve n vitet 1992-1997
mbetn t palvizshme, dhe shpesh her dhe armiqsore. Zhvillim i ndjeshm vihet re n vitin
1997, kur n pushtet erdhn socialistt.
Marrdhniet shqiptaro-greke sht e pamundur t relaksohen nse nuk merren
parasysh pr shqyrtim disa nga shtjet m t debatuara, t cilat shpesh her bhen objekt
prplasjesh. Nga njra an ekziston problemi i qytetarve t shprngulur nga amria, i
ashtuquajtur Problemi am 5, problem i cili pr Athinn zyrtare nuk ekziston. Nga ana tjetr
ekziston shtja e mbrojtjes s interesave t minoritetit grek n jug t Shqipris 6. S fundmi
sht shtuar dhe Marrveshja e Delimitimit t Deteve, e cila u hodh posht nga Gjykata
Kushtetuese dhe shtja e toponimeve, e cila morri nj zgjidhje koht e fundit me vullnetin e
t dyja palve n bisedime.

do zhvillim pozitiv ose negativ n marrdhniet midis dy vendeve varet nga qndrimi i Tirans dhe Athins zyrtare lidhur me kto shtje fondamentale. Si do t shohim m
posht, ekzistojn dhe probleme t tjera t cilat ndikojn shum n marrdhniet shqiptarogreke, si pr shembull, numri i madh i emigrantve shqiptar n Greqi, t cilt punojn dhe
jetojn n mnyr t ligjshme dhe t paligjshme n kt vend dhe mnyra sesi autoritetet
vendase i trajtojn kta emigrant. Problem tjetr ngelet dhe ligji i lufts midis dy vendeve si
dhe qndrimi i Athins lidhur me problemin e Kosovs.
M 23 prill t 1986-s, Papandreu ndrmori iniciativn pr t hequr at q ai e quajti
gjendje anormale t lufts me Shqiprin. Ndrsa m 28 gusht t 1987, sekretari i prgjithshm i shtypit dhe informacionit t qeveris greke, Sotiris Kostopullos, njoftoi komunikatn
e mbledhjes s Kshillit t Ministrave, sipas s cils qeveria deklaron se karakterizimi i Shqipris si shtet armik ka pushuar s ekzistuari. Po natyrshm lind pyetja a kemi vrtet t bjm
me nj abrogim t Ligjit t Lufts?
Ministria e Punve t Jashtme greke, me shkresn nr. 237/269, dat 28 korrik 1999,
shprehej se Ligji 2636 i vitit 1940 dhe ligji 4506 i vitit 1965 jan ende n fuqi. Diplomacia dhe shteti shqiptar nuk arritn t kuptonin qart ndryshimin midis ligjit dhe dekretit
mbretror. Ai q e afekton direkt Shqiprin sht dekreti mbretror, dal n t njjtn dit
me ligjin e sipr prmendur, dekret i titulluar: Mbi caktimin shtete armike, sipas kuptimit t
ligjit 2636/40, t Italis e Shqipris. Nse ky dekret nuk do ta prcaktonte Shqiprin si shtet
armik, ligji i lufts nuk do t kishte pasoja juridike.
Me nnshkrimin e Traktatit t Miqsis midis dy vendeve, pala greke pranoi ipso
facto shfuqizimin e dekretit. Pohimi i Ministris s Jashtme greke risolli n aktualitetin politik
problemin e Ligjit t Lufts q ishte menduar i mbyllur me vendimin e qeveris Papandreu, m 1987. N fakt, si u msua m von ky vendim i qeveris nuk u ratifikua kurr nga
Parlamenti. Si po vihet re edhe tani, nuk e ka anuluar efektin e ligjit n fjal as nnshkrimi i
Traktatit t Miqsis e Bashkpunimit mes Shqipris e Greqis, ratifikuar q m 22.07.1996
nga Kuvendi i Shqipris dhe shpallur direkt nga Presidenti m 02.08.1996.
Megjithat Ligji i Lufts ekziston de jure. Ky ligj nuk duhet t ekzistoj midis dy
vendeve q nnshkruajn nj traktat t Miqsis dhe Bashkpunimit. Mbajtja n fuqi e ligjit t
lufts, nuk ka efekte n marrdhniet midis dy vendeve, por efektet e tij i gjejm n politikn
e brendshme q ndjek shteti grek me minoritetin am.
Marrdhniet me Greqin
Miranda Vickers: The Cham Issue-Where to Now? Conflict Studies Research Centre. Balkan Series. 07/01. De
fense Academy of the United Kingdom. January 2007.
6
James Pettifer: The Greek Minority in Albania In the Aftermath of Communism. Conflict Studies Research Centre.
Defense Academy of the United Kingdom. July 2001.
Nr. 11 / 2014 27
Nj nga implikimet e ligjit t lufts sht mbajtja nn sekuestro e pasurive t

shtetasve shqiptar n Greqi. Prve ksaj, ligji i lufts ka t tjera efekte n marrdhniet
midis dy vendeve. Mbi t gjitha ai i lejon do qeverie greke t mbaj ndezur t ashtuquajturn shtje t Vorio-Epirit.
Mbijetesa e ligjit t lufts relativizon e kompromenton do hap real pozitiv q
sht hedhur e do t hidhet n marrdhniet shqiptaro-greke.
Sidoqoft, shtja e ligjit t lufts dhe ajo e pronave ame sht diskutuar
shpesh kto vitet e fundit, dhe tregon nj hap pozitiv t diplomacis shqiptare drejt
ndrtimit t marrdhnieve m t drejta midis dy vendeve. Aq m tepr q Shqipria ka
nj situat politike dhe ekonomike m t mir n vend krahasuar me at t shum viteve
m par. Nj situat q i jep mundsi t jet shum her m e stabilizuar n politikn e
saj t jashtme.

M 22 korrik 1992, u firmos n Athin, marrveshja pr rihapjen e Konsullats
greke n Gjirokastr, duke filluar funksionimin e saj n vjesht t t njjtit vit, dhe hapjen
e Konsullats shqiptare n Janin, duke filluar funksionimin e saj n shtator t 1995.
M 13 nntor 1993, Ministri i Jashtm i Greqis, Karolos Papulias, vizitoi Tirann dhe u takua me homologun e tij, z. Alfred Sereqi. Gjat ksaj vizite, u ra dakord t
ngriheshin grupe pune t prbashkta, t prbra nga specialist grek dhe shqiptar pr
fusha t caktuara si, bashkpunim kulturor, probleme t transportit, shtje ekonomike,
themelimin e bankave etj. Pas takimit, z. Papulias u shpreh se bisedimet dypalshe gjenden n rrug t mbar dhe e prshkroi vizitn e tij n Tiran: t nj rndsie t veant,
n nj moment delikat pr Ballkanin Perndimor, si dhe theksoi se kjo vizit prbn nj
fillim t nj epoke t re n marrdhniet shqiptaro-greke. Gjithashtu z. Papulias iu drejtua homologut t tij, z. Sereqi duke nnvizuar se: si fqinj kemi interesa t prbashkta
dhe n kt mnyr kemi jetuar s bashku pr shum shekuj, kemi luftuar shum her s
bashku dhe mendoj se kto fakte historike t t dy vendeve tona do t na ndihmojn q
ti tejkalojm pengesat ekzistuese dhe do na mundsojn t hapim nj faqe t re n bashkpunimin pr arritjen e objektivave tona t prbashkta dhe ky do jet nj kontribut
pr paqen n Gadishullin Ballkanik. Duke besuar n rezultatet e bisedimeve, z. Sereqi e
prshkroi vizitn e z. Papulias n Tiran si prov t dshirs s mir, q prbn nj pik
kye n marrdhniet shqiptaro-greke 7.

Pr paln shqiptare, nj pik e rndsishme ishte angazhimi i pals greke, pr
lshimin e karts jeshile pr emigrantt shqiptar, pr nj afat kohor prej gjasht muajsh,
me t drejt punsimi n Greqi. Paralelisht, qeveria shqiptare u angazhua pr marrjen e
masave m t rrepta mbi kontrollin e emigracionit t pa ligjshm. Asnjra nga palt nuk
i mbajti premtimet e bra.
N 1994, marrdhniet shqiptaro-greke arritn n pikn e tyre m t ult t dhjetvjearit t fundit. Dy ishin arsyet e ksaj tatpjete n marrdhniet midis dy vendeve:
E para, gjyqi i pes minoritarve n Shqiprin e Jugut, t cilt ishin antar t organizats Omonia, ku u arrestuan nn akuzn e spiunazhit t bazave ushtarake shqiptare
si dhe pr bashkpunim me shrbimin sekret grek, me kishn ortodokse greke dhe me
grupe radikale nacionaliste, me qllim prgatitjen e nj kryengritje n Jug t Shqipris.
T akuzuarit u gjykuan dhe u dnuan me shum vite burg. Kryeministri grek,
Andrea Papandreu n nj letr ku i drejtohej nj pjese t mir t liderve botror theksonte se gjyqi qe nj provokim kundr Greqis dhe nj shfaqje e shmtuar teatrale e
drejtsis. Vendimi i Shqipris pr t organizuar nj gjyq t till, t stisur sht nj
veprim armiqsor prkundrejt Greqis, theksonte Kryeministri Papandreu. Ai shtonte
se gjyqi qe kulmi i sulmeve ndaj minoritetit grek nga ana e qeveris shqiptare. Greqia,
shkruante Papandreu, ka treguar vetprmbajtje dhe ka n territorin e saj m shum se
300.000 puntor ilegal shqiptar, duke ndihmuar n kt mnyr Shqiprin. Nj pro7
Athens News Agency, Bulletin in English. 15 Nntor 1993. Shih n: http://www.hri.org/news/greek/ana/1993/9311-15.ana.txt
28 GLOBAL CHALLENGE
vokim i till nuk mund t kaloj pa nj prgjigje dhe Greqia sht e detyruar q t marri t
gjitha masat e nevojshme 8. Pozicioni i pals Greke ishte se autoritetet shqiptare kishin
nisur gjuetin e shtrigave dhe pr kt arsye, si prgjigje ushtruan veto ndaj ndihms
prej 14 milion dollar q Bashkimi Evropian i akordonte Shqipris n at koh. Pr
nj periudh kohore t shkurtr, marrdhniet midis t dy vendeve ngrin dhe Greqia
riatdhesoi prafrsisht 70.000 emigrant ilegal shqiptar 9.
Arsyeja e dyt e krizs s marrdhnieve shqiptaro-greke ishte dhe shtja e
Kryepeshkopit t Kishs Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Qeveria shqiptare n at
koh ndrmori nismn pr t ndryshuar nj ligj n kushtetut, ku parashikonte q t
gjith udhheqsit e komuniteteve fetare t vendit duhet t jen qytetar t lindur n
Shqipri. Ky ligj, automatikisht i kundrvihej Kryepeshkopit t Kishs Ortodokse Autoqefale Shqiptare, i cili ishte nnshtetas grek. Amendimi i Kushtetuts prfundimisht
nuk morri votat e duhura n referendumin e mbajtur m nntor t vitit 1994 dhe qeveria
shqiptare nuk ushtroi m presion ndaj Greqis pr kt shtje.

N shkurt t 1995-s dhe pas ndrhyrjeve t vazhdueshme t Shteteve t Bashkuara t Ameriks, Berisha u dha amnistin pes minoritarve, antar t organizats
Omonia dhe fill pas ksaj ngjarje, nj muaj m von, Ministri i Jashtm i Greqis do t
deklaronte nga Tirana, se komisioni i prbr me specialist nga t dyja palt, i cili ka si
detyr t ndjek ecurin e marrdhnieve dypalshe do t vazhdoj punn prsri.
Presidenti Berisha gjithashtu do t deklaronte, se ekziston dshira e prbashkt
pr firmosjen e marrveshjes s fqinjsis s mir midis t dy vendeve. Greqia pr t
treguar dshirn e mir pr bashkpunim, trhoqi veton pr ndihmn ekonomike ndaj
Shqipris, ndihm e cila kapte shumn e 14 milion dollarve, t akorduara nga BE.
Gjithashtu ajo dha dritn jeshile pr antarsimin e Shqipris n Kshillin e Evrops.

N vazhdim, Tirann e vizituan Ministri i Mbrojtjes si dhe Ministri i Drejtsis s Greqis, me qllim vazhdimin e bashkpunimit n fusha t caktuara. N t
njjtin vit, u takuan n Athin delegacione t Ministris s Jashtme t Greqis dhe t
Shqipris dhe n fillim t vitit 1996, Tirana zyrtare hoqi vizat pr t gjith shtetasit
grek t cilt udhtonin pr n territorin e Shqipris.

N 22 Mars t vitit 1996 Tirann e vizitoi Presidenti i Greqis, Kostis Stefanopulos, i cili qe Presidenti i par grek q vizitonte kryeqytetin shqiptar. Berisha e prshkroi kt vizit si tepr t rndsishme dhe historike, vizit kjo e cila hap nj kapitull t
ri t rndsishm n marrdhniet shqiptaro-greke 10. T dy lidert nnshkruan pr her
t par Traktatin e Miqsis, Bashkpunimit, Fqinjsis s Mir dhe Siguris. Presidenti
grek dhe homologu i tij shqiptar u shprehn se firmosja e ktij Traktati ishte historik,
duke theksuar dhe njher se kjo marrveshje n t ardhmen do t kishte vazhdimsi pr
tu zgjeruar m tej 11.
Si e shikojm marrdhniet shqiptaro-greke, n kt periudh pr t ciln
po flasim, kishin momentet e tyre t mira dhe t kqija, me ngjarjet e 1994-s t cilat
vazhdojn t stigmatizojn rrjedhn e ktyre marrdhnieve edhe n ditt e sotme. Me
nnshkrimin e Traktatit t miqsis t vitit 1996, t dyja vendet bn nj hap t madh
prpara drejt zbutjes s mosmarrveshjeve ndrmjet tyre, dhe ky sht fakt, se q nga
ky moment e m pas, vihet re se zhvillimet jan pozitive sa i prket marrdhnieve
shqiptaro-greke.
Prsri pr sa koh dy shtjet kryesore nuk jan prekur akoma kto marrdhnie nuk mund t jen kurrsesi n nivelin e krkuar. Nga njra an qndron problemi
am, ku sipas pals greke ky problem nuk ekziston por q pr do qeveri shqiptare ky
8
Athens News Agency, Bulletin in English. 16 Gusht 1994. Shih n http://www.hri.org/news/greek/ana/1994/9408-16.ana.txt

9
M. Sullivan, A Mending of Relations. Transition. Vol. 1, no. 15, 25 August 1995.
10
Athens News Agency, Bulletin in English. 22 Mars 1996. Shih n: http://www.hri.org/news/greek/ana/1996/9603-22.ana.html
11
Po aty.
Nr. 11 / 2014 29
sht nj problem i rndsis s veant i cili duhet t marr nj zgjidhje dhe nga ana
tjetr qndron krkesa e Athins pr m shum t drejta pr minoritetin grek n jug
t Shqipris, gj e cila nga ana e pals shqiptare konsiderohet si ndrhyrje n punt e
brendshme t shtetit shqiptar.

Marrdhniet me Italin
Pr periudhn q po flasim, marrdhniet e Tirans me fqinjin e tyre perndimor, Italin, ishin akoma t ftohta. Presidenti Berisha nga momenti q erdhi n
pushtet, nuk u duk se kishte dshir t vazhdonte bashkpunimin, i cili qe zhvilluar
gjat kohs q n pushtet ishte qeveria socialiste me Kryeministr z. Fatos Nano n
Shqipri dhe qeveria socialiste e Kraksit n Rom. Kur n vern e vitit 1992, Italia
propozoi shndrrimin e Misionit Pelikan, nga nj program humanitar dhe t ndihms
mjeksore, n nj program logjistik pr reformimin e forcave t armatosura shqiptare,
Presidenti i asaj kohe Berisha, me tepr delikates, e refuzoi kt propozim, duke ln
t nnkuptohej se Roma nuk ishte aleati kryesor (ushtarak dhe politik) pr Shqiprin
postkomuniste.
Megjithat, Italia ka qen dhe mbetet partneri m i rndsishm ekonomik i
Shqipris. N nivel politik marrdhniet midis dy vendeve n vitet 1992-1997 ishin pa
interes t ndrsjellt. Italia tregoi interes t pakt pr fqinjin e saj q po kalonte periudh
t vshtir ekonomike, duke prjashtuar nnshkrimin e nj marrveshje miqsie dhe
bashkpunimi n vitin 1995, nuk pati zhvillime t tjera serioze n marrdhniet Italoshqiptare. Marrveshja u nnshkrua n Itali nga Presidenti Berisha dhe nga Ministrja e
Jashtme e Italis znj. Suzana Anjeli. N at takim Berisha do t deklaronte:
ky sht nj takim, i cili hap nj faqe t re dhe m tepr perspektiv n
marrdhniet midis Roms dhe Tirans 12.
Presidenti shqiptar shoqrohej nga Ministri i Jashtm z. Alfred Sereqi,
Ministri i Ekonomis z. Dashamir Shehi dhe Ministri i Mbrojtjes z. Safet Zhulali. T
dy vendet nnshkruan katr marrveshje dhe hodhn themelet pr nj marrdhnie m
t qndrueshme.
Nga ana diplomatike marrveshja m e rndsishme ishte ajo e miqsis dhe
bashkpunimit. Marrveshja e dyt ishte nj deklarat pr bashkpunim dhe zhvillim.
Marrveshja e tret kishte t bnte me shtje t fushs s tatimeve dhe doganave dhe e
fundit ishte bashkpunim n fushn e mbrojtjes n kuadr t bashkpunimit evropianomesdhetar. Z. Berisha do t shprehej se:
Bashkpunimi yn sht prmirsuar n kto 4-5 vitet e fundit 13. Ministrja e
Jashtme e Italis, znj. Suzana Anjeli u shpreh se:
Shqipria do duhet t ket nj vmendje m t madhe nga ana e Italis, por
gjithnj duke e par n kuadr t rimkmbjes s prgjithshme t rajonit t Ballkanit 14.
Indiferenca e Italis vazhdoi deri n momentin e shprthimit t krizs s
piramidave, n pranvern e vitit 1997, kur Roma ishte e detyruar q t kthente vmendjen
nga fqinji i saj lindor dhe t merrej seriozisht me Tirann, kryesisht pr t shmangur nj
val t re emigrantsh, t cilt i drejtoheshin brigjeve italiane.
12
La Repubblica, Accordo Fra Roma e Tirana Per Frenare Limmigrazione. 14 Tetor , 1995.
Ibid
14
Ibid
13
30 GLOBAL CHALLENGE
Analiza q mund ti bhet tani, n nj distanc prej dy dekadash na shpie n

konkluzionin se shum shpejt politika e jashtme e Shqipris n katr vitet e para t
qeverisjes demokratike u karakterizua nga nj munges e theksuar ekuilibrimi dhe
drejtimi.
Realizmi ia la vendin tensioneve nacionaliste ekstremiste. Marrdhniet
me Italin mbetn t pa qndrueshme dhe fqinji yn perndimor e humbi plotsisht
interesin pr Shqiprin, t paktn derisa shprthyen ngjarjet e vitit 1997. Marrdhniet
shqiptaro-greke, kaluan disa faza dhe arritn nivelin m t ult t tyre n 18 vitet e
fundit.
Qeveria shqiptare filloi t ashprsonte pozicionin e saj pr shtjen e Kosovs
dhe t shqiptarve t Republiks s Maqedonis. N t njjtn koh kur Berisha
deklaronte se vinte n dyshim detyrimet e qeveris s tij pr t ardhmen Euro-Atlantike
t vendit, ai morri nj vendim tepr kontradiktor dhe trsisht personal kur e antarsoi
Shqiprin n Konferencn Islamike. Kjo ngjarje prkeqsoi s teprmi marrdhniet e
Shqipris me Perndimin dhe veanrisht me Shtetet e Bashkuara t Ameriks, duke
shkaktuar dyshim tek partnert e huaj si dhe reagim t ashpr nga opozita e asaj kohe.
Pavarsisht ktyre luhatjeve dhe krizave n t cilat u fut edhe politika e
brendshme edhe politika e jashtme, kjo e fundit ruajti gjithsesi m shum frymn
konsensuale. Shqipria demokratike, gjithsesi u prcaktua thuajse me konsensus t plot
politik pr nj politik t jashtme me disa prioritete q mbetn konstante gjat gjith
periudhs post-komuniste. Kto prioritete ishin: hapja e Shqipris ndaj bots, duke ln
pas trashgimin vetizolacioniste; orientimi Perndimor i gjith politikave t jashtme
dhe t atyre zhvillimore, ka sillte ndryshim trsor strategjik t vendit; normalizimi i
marrdhnieve me Fuqit e Mdha, sidomos me ato perndimore dhe antare t Kshillit
t Sigurimit t OKB; ekuilibrimi i marrdhnieve me fqinjt mbi baza t reja, thellsisht
bazuar n interesat kombtare; vendosja e shtjes s Kosovs n axhendn prioritare
deri n shpalljen e pavarsis s saj.
Konkluzione
Nr. 11 / 2014 31
Bibliografia:
1. BBC, 23 Mars 1992.

2. Miranda Vickers, Xhejms Petifer,Albania. From Anarchy to Balkan Identity,
NYU Press; 2 edition (March 1, 2000), ISBN-13:978-0814788059.
3. Illyria, 3 shkurt 1993.
4. Abrahams, Fred. Human Rights Watch. N artikullin Albania. Botuar n revistn
Foreign Policy in Focus. Volume 2. Number 33. May 1997.
5. Miranda Vickers: The Cham Issue-Where to Now? Conflict Studies Research
Centre.
Balkan Series. 07/01. Defense Academy of the United Kingdom. January 2007.
6. James Pettifer: The Greek Minority in Albania In the Aftermath of Communism.
Conflict Studies Research Centre. Defense Academy of the United Kingdom. July
2001.
7. Athens News Agency, Bulletin in English. 15 Nntor 1993. Shih n
hri.org/news/greek/ana/1993/93-11-15.ana.txt
http://www.
8. Athens News Agency, Bulletin in English. 16 Gusht 1994. Shih n http://www.

hri.org/news/greek/ana/1994/94-08-16.ana.txt
9. M. Sullivan, A Mending of Relations. Transition. Vol. 1, no. 15, 25 August 1995.
10. Athens News Agency, Bulletin in English. 22 Mars 1996. Shih n: http://www.
hri.org/news/greek/ana/1996/96-03-22.ana.html
11. La Repubblica, Accordo Fra Roma e Tirana Per Frenare Limmigrazione. 14 Tetor,
1995.
32 GLOBAL CHALLENGE
Koncesioni n Shqipri
dhe Kosov - nj qasje
n t drejtn e krahasuar
Dr. Endri Papajorgji
Abstrakt
Shqipria dhe Kosova jan dy shtete me problematika t mdha n rrugn
drejt liberalizimit t ekonomis konkurruese dhe asaj t tregut t lir. Evropa sht
qllimi primar i t dy shteteve, por q krkon sakrifica t mdha. Koncesionet kan
gjetur prdorim n Shqipri pas 90-es n fushn e furnizimit me uj, hekurudhave,
transportit ajror, ndrtimit t tuneleve dhe urave, furnizimin me energji, sektorin
e telekomunikacionit, n fushn e administrimit t plehrave, si dhe n ndrtimin
e zonave industriale. Pavarsia e Kosovs m 2008, si shteti m i ri n Evrop sht
shoqruar me shum problematika n do hallk t jets ekonomike, politike, ligjore e
sociale. Koncesioni ka qen nj fush pak e eksploruar, sidomos n kuadr t sektorve
strategjik e q ka krkuar nj riorganizim t t gjith fushs ekonomike-ligjore. Pasojat
e tij kan sjell problematika n jetn sociale dhe ekonomike t vendit. N kt kuadr
objektivi kryesor i ktij punimi sht krahasimi n fushn e s drejts i procedurave t
Koncesionit, politiks s ndjekur n kt fush n kto dy shtete si dhe rekomandimeve
e mundsive pr prmirsim i legjislacionit.
Fjal kye: Konesion, ekonomi, ligj, Shqipri, Kosov.
Nr. 11 / 2014 33
Koncesioni n Shqipri dhe Kosov - nj qasje n t drejtn e krahasuar | Dr. Endri Papajorgji
Hyrje
Pas viteve 1992, ndryshimet politike dhe t politiks ekonomike q ndodhn
n Shqipri e bn t mundur dhe t domosdoshm ligjrimin dhe aplikimin e
praktiks koncesionare. N kt periudh, prvoja shqiptare n fushn e prdorimit t
koncesioneve, si nj prej formave m t prhapura t PPP-ve, rifilloi t krijohej dhe t
rritej gradualisht n aspektin sasior dhe cilsor. Veprimtaria filloi me projekte relativisht
t vogla, me baz ligjore me mangsi t konsiderueshme, me baza procedurale gjithashtu
me mangsi t konsiderueshme. Por, ajo q ishte m kryesorja, kishte nj formim modest
deri n mosdije t stafit q trajtonte problematikat e koncesioneve. Pr t kuptuar m
mir mnyrn se si funksionojn koncesionet n Republikn e Shqipris, duhet ti
krahasojm ato, ose t paktn kuadrin ligjor, me vendet e rajonit, ku prfshihet edhe
Kosova. Shqipria dhe Kosova si pjes e Jugosllavis, kan nj t kaluar historike t
njjt, e cila kalon ndr vite t gjata t sistemit komunist dhe zbatimit t s drejts
socialiste. Diferenca mes Shqipris dhe Kosovs gjat ish Jugosllavis, qndron n
tipin e ekonomis s zhvilluar nga sistemet komuniste n t dy vendet. Ndrkoh q n
Shqipri sistemi shtetzoi pronn e lir duke e shfuqizuar kt t drejt pr qytetart, n
Jugosllavi nuk ndodhi kjo situat. Pr pasoj dhe zhvillimet e mtejshme ekonomike, ku
bjn pjes dhe koncesionet ndryshojn n dy vendet 1.
Si dihet n teori, koncesioni sht nj form tjetr e Privatizimit. Dhnia e nj
Koncesioni ka pr qllim primar, q t trheq investort e huaj dhe ti ndihmoj kta
t fundit n financimin e projekteve. Ligji i ri shqiptar i Koncesionit, dat 18.12.2006 2
shfuqizoi ligjin e vitit 1995. Neni 2 pika 3 e ligjit t ri e prkufizonte Koncesionin si nj
marrveshje mes pals shtetrore t autorizuar dhe Koncesionmarrsit dhe prcaktonte
krkesat si dhe kushtet pr realizimin e aktiviteteve ekonomike. Ligji prcaktonte edhe
mbajtjen e rrezikut pr palt. Fusha e prdorimit e Koncesioneve u zgjerua me kt
ligj edhe n sektort e arsimit, shndetit, turizmit, infrastrukturn e burgjeve si dhe
furnizimin me naft. Prve ksaj, u themelua edhe Agjencia pr zbatimin, vlersimin
dhe marrveshjen e Koncesioneve 3, e cila ishte n varsi t Ministris s Ekonomis.
Rregullat mbi prmbajtjen e Kontrats nuk u ndryshuan, n krahasim me prmbajtjen
e kontrats koncesionare t vitit 1995, ndrkoh q Koncesionmarrsit, Aksionert dhe
Ortakt ishin t lir n kuadr t rregullimit t marrdhnieve t tyre juridike.
Ligji i ri shqiptar Nr 125/2013 4, dat 25.4.2013 mbi Koncesionin dhe
Partneritetin Publik-Privat, i cili sht n prputhje me Direktivn Nr 2004/18/EG t
Parlamentit dhe Kshillit Europian, i dats 31.3.2004 mbi koordinimin e procedurave
pr dhnien e prokurimeve n kuadr t ndrtimeve publike, furnizimeve dhe shrbimeve
5
shfuqizoi ligjin e 2006 dhe ndryshimet e tij si dhe prforcoi rolin e Ministris s
Financave 6.
N Partneritetin Publik-Privat shqiptar nuk ekziston nj rregull mbi mbajtjen
e rrezikut t palve. N rastet e Koncesionit rreziku i aktivitetit tregtar mbetet tek
koncesionmarrsi, prve rasteve kur pasojat negative rrjedhin si pasoj e vendimeve t
1
Papajorgji, Concessions in Albania and Macedonia in comparative law, presented in the Fourth International
Scientific Conference with the topic ICHSS 2014, organized by the University of Montenegro and Mediterranean
Center of Social and Educational Research, Rome (Italy) in Budva (2014).
2
Ligj Nr 9663 Pr Koncesionet, dat 18.2.2006 Fl Z 2006, Nr 150, 6075, Fl Z 2008, Nr 156, 156, Fl Z 2009, Nr 86,
3775, Fl Z 2010, Nr 73, 3931.
3
Ajo u themelua me VKM Nr 150 t dats 22.3.2007.
4
Ligj Nr 125/2013 Pr Koncesionin dhe partneritetin publik-privat, dat 25.4.2013, Fl Z 2013, Nr 76, 3271.
5
Direktiva 2004/18/EG, ABl L 2004/134, 114.
6
Malltezi, Koncesionet 129.
34 GLOBAL CHALLENGE
gabuara t partnerit kontraktor publik ose pushtetit publik. N kundrshtim me kt,

neni 3 i ligjit mbi prokurimin publik 7, parashikon se prokurimi publik sht nj kontrat
e detyrueshme me shprblim pr plotsimin e mallrave dhe shrbimeve mes dors
publike dhe marrsit t detyrimeve dhe kjo nnkupton se rreziku i detyrimit kontraktor
do t mbahet nga dhnsi shtetror i prokurimit. Marrsit e prokurimit prgjigjen pr
detyrimet e ndrmarra prej tyre. N Koncesione, Koncesionmarrsi sht prgjegjs pr
prgatitjen e projektit, financimi i t cilit, zbatimi si dhe plotsimi prfshin disa detyrime
kontraktore 8.
Ligji i ri parashikon 3 lloje Koncesionesh:
a. Koncesionin, nprmjet t cilit Koncesiondhnsi, jepte t drejtn e
prdorimit n fushn e t mirave materiale, psh. n fushn e furnizimit me uj, pasurive
toksore dhe minerale,
b. Koncesione pr zbatimin e punve publike dhe
c. Koncesione pr dhnien e shrbimeve publike. Sipas nenit 5, ligji mbi
Koncesionet dhe Partneritetin Publik-privat nuk gjen zbatim n Koncesionet q jan
dhn pr ndrtimin dhe administrimin e hidrocentraleve si dhe furnizimin me energji
elektrike, pr t cilat ligji i vitit 1996 gjente zbatim.
Ky sistem dualist do t shfuqizohet brenda 4 viteve nga hyrja n fuqi e ligjit t
ri t vitit 2013. Deri ather, t gjitha kontratat e shrbimit dhe koncesionare duhet t
prfundohen me ligjin e vjetr dhe ti nnshtrohen ligjit t ri t 2013-s. Kontratat e reja
duhet t nnshkruhen maksimalisht pr nj afat prej 35 vjetsh 9.
Kosova ka shpallur pavarsin e saj n vitin 2008. Ajo ka nj direktiv t qart
t politikave pr PPP-t, q nga viti 2008. Mjedisi ligjor dhe institucional q rregullon
sistemin e PPP-s n Kosov sht modern dhe n prputhje me direktivat e BE-s, dhe
me Komitetin pr PPP-t (KPPP) dhe Departamentin qendror pr PPP-t (DQPPP).
Sistemi i partneriteteve publike-private (PPP) t Kosovs sht vazhdimisht n
evoluim dhe zhvillim. Institucionet kryesore q e drejtojn kt proces t zhvillimit jan
Komiteti pr Partneritetet Publike-Private (Komiteti pr PPP), nj trup ndrministror
i prhershm q kryesohet nga Ministri i Financave me autoritet mbi transaksionet
e PPP-s dhe politikat e PPP-s n Kosov, dhe Departamenti Qendror pr PPP-t
(Departamenti pr PPP-t), i organizuar n kuadr t Ministris s Financave.10
Edhe pse procesi pr dhnien e koncesioneve ka qen i rregulluar me ligjin
e vitit 2005 mbi procedurn e dhnies s koncesioneve Nr. 02/L-44 (Ligji 2005),
legjislacioni i par i pavarur n Kosov q adreson n mnyr specifike PPP-t ishte Ligji
pr Partneritetet Publiko-Private dhe Koncesionet n infrastruktur dhe procedurat pr
dhnien e tyre, i miratuar n vitin 2009. Duke shfuqizuar ligjin e vitit 2005, Ligji i PPPs i vitit 2009 ka themeluar institucionet kye, Komitetin Ndrministror pr PPP-t
(KDNM-PPP), i kryesuar nga Ministri i Ekonomis dhe Financave, pr t siguruar
udhheqje t centralizuar t PPP-ve dhe pr ushtrim t autoritetit pr shqyrtim t
transaksioneve, dhe Njsin qendrore t PPP-s n kuadr t Ministris s Ekonomis
dhe Financave pr t siguruar mbshtetje pr KDNM-PPP dhe pr autoritetet
kontraktuese, dhe pr t luajtur rol ekzaminues n transaksionet e mundshme.11
N vitin 2011, sht miratuar ligj i ri pr PPP-t, pr t siguruar nj korniz
7
Ligj Nr 9643 Pr prokurimet publike dat 20.11.2006, Fl Z 2006, Nr 133, 133, Fl Z 2007, Nr 122, 3427, Fl Z 2007, Nr
184, 5796, Fl Z 2009, Nr 153, 6900.
9
10
Strategjia pr zhvillimin e PPP pr Republikn e Kosovs, Ministria e Financave e Republiks s Kosovs, 2013.
11
Strategjia pr zhvillimin e PPP pr Republikn e Kosovs, Ministria e Financave e Republiks s Kosovs, 2013 .
8
Nr. 11 / 2014 35
t qart rregullative, pr t sqaruar procedurat pr zbatimin e partneriteteve publikeprivate dhe pr t qen n prputhje me direktivat e BE-s si dhe dispozitat model
t UNCITRAL. Me ligjin e ri pr PPP-t KDNM-PPP dhe Njsia e PPP-s jan
shndrruar n Komitetin e sotm t PPP-s dhe Departamentin qendror t PPPs n kuadr t Ministris s Financave. Si rezultat, Komiteti pr PPP-t aprovon t
gjitha projektet e PPP-ve para tenderimit dhe nnshkrimit. Si prcaktohet nga ligji i
zbatueshm i PPP-s, partneriteti publik-privat ose PPP do t thot cilido bashkpunim
kontraktues ose institucional n mes t nj ose m shum autoriteteve publike dhe nj
ose m shum partnerve privat ku partneri privat:
- ofron nj shrbim publik apo nj infrastruktur publike n emr t autoritetit
publik;
- merr prsipr rreziqet financiare, teknike, t ndrtimit dhe operacionale, duke
prfshir rreziqet e krkess dhe/ose disponueshmris, n lidhje me ofrimin e
shrbimit publik ose t infrastrukturs publike;
- merr nj prfitim pr ofrimin e shrbimit publik ose t infrastrukturs publike
n formn e pagess s br nga autoriteti publik nga buxheti i atij autoriteti
publik;
- ngarkesave ose tarifave q do t mblidhen nga partneri privat prej prdoruesve
ose blersve t nj shrbimi publik ose infrastrukturs publike q u ofrohet
atyre; ose
- nj kombinim i atyre pagesave, dhe ngarkesave e tarifave t tilla..
Institucionet publike t prfshira n PPP-t n Kosov jan Komiteti pr
Partneritetet Publike-Private, Departamenti qendror pr PPP-t dhe autoritetet publike.
Privatizimi i ndrmarrjeve publike dhe dhnia e koncesioneve n Kosov sht
proces q sht shoqruar me problematika. PPP-te rregullohen nga Ligji Nr.03/L-090Ligji mbi Partneritetin Publiko-Privat dhe koncesionet n infrastruktur dhe procedurat
pr dhnien e tyre. Qllimi i ktij ligji sht t caktoj kornizn ligjore pr dhnien e
koncesioneve pr t ndrtuar, shfrytzuar dhe/ose eksploruar infrastrukturn publike
dhe pr t ofruar shrbime publike. Qllimi sht shum dimensional dhe prfshin fusha
t ndryshme.
Koncesioni, njsoj si n Shqipri, nnkupton dhnien e t drejts ekskluzive
investitorit privat q t operoj me ndrmarrjen publike dhe t prfitoj nga ajo pr
nj periudh t caktuar kohore n kmbim t obligimit pr t investuar dhe cilsis
s shrbimeve q ofron. Nga koncesionari pritet q t ndrtoj nj projekt nga fillimi
apo ti rindrtoj dhe modernizoj objektet ekzistuese dhe ti shfrytzoj ato pr nj
periudh t caktuar para se ato t transferohen prap n pronsi shtetrore. N rastet e
tjera koncesionari e ndrton projektin nga fillimi, e mban at n pronsi dhe operon me
t prmes licencs nga Qeveria. Pr ri-licencim duhet t aplikohet n fund t periudhs
s koncesionit. Koncesioni rregullohet nga nj kontrat afatgjat ndrmjet shtetit (apo
agjenci shtetrore apo ministri) dhe koncesionari n baz t s cils ky i fundit, operon n
mnyr ekskluzive me infrastrukturn e ndrmarrjes publike pr nj periudh t caktuar
kohore (kjo periudh mund t rinovohet), bn investimet e nevojshme q t siguroj
ofrimin e shrbimeve me cilsi t duhur (t akorduar) n kontrat, t bj furnizimin
me lnd t par me mime t arsyeshme dhe t shes produktin/shrbimin (apo nj
pjes t tij) me mime t arsyeshme q i nnshtrohen procesit rregullator bazuar n
mekanizmin e norms s kthimit apo mimit tavan q t siguroj nj kthim t ndershm
nga investimi. Kontrata mund t prcaktoj q koncesionari t kompensohet pr pjesn
e investimit q nuk amortizohet n fund t periudhs (n mnyr q t shmang nn-
36 GLOBAL CHALLENGE
investimet). N fund t afatit t kontrats, objektet i kthehen shtetit (apo agjencis) i cili
mund t krkoj ndonj koncesionar tjetr pr t zhvilluar dhe operuar ne kt sektor.
N rastet e koncesionit, Qeveria mban n pronsi tokn dhe asetet e ndrmarrjeve dhe
mbetet e angazhuar me kto shrbime prmes monitorimit t zbatimit t kontrats,
kontrollimit t tarifave, cilsis s shrbimit dhe ri-negocimit t mundshm. Prgjegjsia
pr investime dhe pr rreziqe t ndryshme (risku i puns, risku i t ardhurave, risku i
shpenzimeve dhe risku menaxherial) merren nga koncesionari. Zakonisht koncesionet
nnshkruhen pr afate nga 15 deri n 20 vjet, megjithse ekzistojn edhe koncesione
pr periudha m t gjata.
Kosova aktualisht prfiton nga koncesionet tregtare unilaterale q i lejojn t
ket qasje thuajse t lir t pakufizuar n tregun e BE-s. Nj ndr koncesionet m
t rndsishme t dhna nga Shteti i Kosovs sht ai i Aeroportit Ndrkombtar t
Prishtins si dhe vazhdimi i autostrads s Rrugs s Kombit.
Prfundime
N procesin e transformimit t ekonomis theksi vihet tek reformat shtetrore
strukturore ku nj ndr shtyllat mbshtetse sht dhe dhnia me konesion e t mirave
ose shrbimeve publike. Dhnia me konesion e tyre sht nj proces baz politik,
q ndryshon rolin e shtetit n ekonomi por dhe shoqrin n trsi dhe ky proces n
Shqipri dhe Kosove sht shoqruar dhe me pasoja sociale si: papunsi, paga m t
moderuara, pushime dhe largime nga puna, rikualifikime etj.
Nga sa m sipr dilet ne prfundimin se Koncesioni n Shqipri dhe Kosov
sht i rregulluar ne mnyr te njjt. Problematika ne te dy shtetet ka patur me sigurimin
e nj pozite te favorshme pr koncesion marrsin. N t dy shtetet dhnia me konesion
sht kuptuar si qllim n vetvete, por duhet kuptuar si nj instrument t fuqishm pr
t siguruar nj rritje ekonomike t qndrueshme nprmjet ristrukturimit e zhvillimit t
mtejshm t sektorve t rndsishm.
Shfrytzimi i potencialeve t burimeve natyrore si dhe i kapaciteteve prodhuese
duhet t jet synim i pandashm nga procesi i dhnies me konesion, me synim q i
gjith potenciali ekonomik t vihet n efienc. Njkohsisht ky proces duhet t oj n
lirimin e mjeteve buxhetore, aktualisht t drejtuara n sektor jo efient t ekonomis,
duke ndihmuar n uljen e defiitit buxhetor.
Vetm nprmjet nj procesi efektiv mund t krijohet klima e favorshme e
mjedisit q nevojitet pr trheqjen e investimeve t huaja. Strategjia duhet t zhvillohet
n afate kohore t prshtatshme dhe duhet t ndiqet nga post programe t cilat duke
ndrvepruar s bashku do t ojn n nj proces efektiv dhe n krijimin e nj klime t
favorshme pr investimet e huaja.
Stabiliteti politik n t dy shtetet duhet t rritet n mnyr q n ndrmarrjet
publike mos t mendohet vetm pr objektivat n afat t shkurtr po afatgjat. Q
rezultatet e koncesionit t ken sukses, programi i tyre duhet t prgatitet me kujdes q
n fazn e konceptimit t tij.
Krijimi i nj ambienti stabl makroekonomik sht nj tjetr faktor q nxit
investimet, sidomos ato t huaja, duke sjell prfitime q jan t rndsishme pr rritjen
ekonomike t dy shteteve.
Nr. 11 / 2014 37
Literatura
1.
Malltezi, A., Koncesionet n Shqipri, nga e drejta private n t drejtn publike

(2013).
2. Mema F. Post Privatization in Albania :sucess or failure, Konferenca Ndrkombtare

Integration and transformation in Albania, Hungary and Macedonia Bamberg,
Gjermani 5-7 July 2001.
3. Papajorgji, E. Privatizimi ne Shqiprianaliz monografike (2015).
4. Papajorgji, E. Concessions in Albania and Macedonia in comparative law,
presented in the Fourth International Scientific Conference with the topic ICHSS
2014, organized by the University of Montenegro and Mediterranean Center of
Social and Educational Research, Rome (Italy) in Budva (2014).
5. Ministria e Financave, Drejtoria e zhvillimit profesional dhe analizs, Njohuri mbi
legjislacionin
6. Evaluation report (ER)- Evaluation of PPP projects financed by the EIB, Campbell
Thomson, Judith Godwin (March 2005)
7. Ligji Nr. 9663, date 18.12.2006, Pr koncesionet dhe PPP
8. Qendra e Publikimeve Zyrtare Prmbledhje legjislacioni pr investimet e huaja,
(Tetor 2010)
9. Ligji Nr.04/L-045 Pr partneritetet publiko-privat
10. Ligji Nr. 02/L-44 Pr procedurn e dhnies s koncesioneve
11. Ligji 164-7 Pr koncesione dhe lloje t tjera t partneritetit publik privat
12. Strategjia pr zhvillimin e PPP pr Republikn e Kosovs, Ministria e Financave e
Republiks s Kosovs, 2013.
38 GLOBAL CHALLENGE
Jews in Albania: a history

of fraternity
PhD Candidate. Denald Prifti
Abstract
In Albania, the foundation of this hospitality is trust, which is a very significant
value among Albanian people, also known in the Turkish language as the Kanun and
serves as a strong bond under which the existing laws are created. The Kanun or the law
order is transmitted since the ancient time and later it was developed in a written form
known as the law codes which served as a regulator between people relation during a
period where the laws didnt existed in the Albanian state. The Kanun is found in many
regions where each of them had implemented their own laws. But in all these written
Kanuns it was common to see a significant value which is the hospitality and the respect
shown toward the guest, as important as the trust given to God. Bread, salt, heart, fire
and blanket to lay down will be ready for everyone in day and night. According to Dr.
Ana Kohen, what is a crucial characteristic for every Albanian is the element of trust.
Trust is explained in an easy way: if an Albanian gives his word, he is willing to take the
life of his son either than breaking that word. Trust is part of the Albanian blood. The
Albanian Kanun, especially the one of Lek Dukagjini, shows that the freedom to believe
in God was given to all the people and of course all the religions were respected even
during persecutions periods. So, beside hospitality, our nation that is not widely known
has another important value which is the tolerance between different religions, another
strong point to be emphasized in all international presentation between countries.
Nr. 11 / 2014 39
Jews in Albania: a history of fraternity | PhD Candidate, Denald Prifti
During the Polish invasion from the Nazis Germany a large number of states
immediately were part of the Second World War. One of them was Albania, which was
invaded from the fascist Italy since April 1939. Even why it was totally invaded from the
Italy, Albanian people still respected their own rules created with the religions community
living in her territory, respecting the freedom of their thinking & behavior because all this
has as its core the Albanian hospitality.
This hospitality part of the Albanian character very often has been taken as a
weakness from our neighbors. One of many communities that were welcomed and lived
peacefully in Albania was the Hebrew community which has found in Albania a warm
home while the rest of the world was filled with anger and hatred.
Keywords: Albania, Salvation of Jews, Besa (Albanian Kanun-Low), Second World

War, Nazi Propaganda, Regienca (Albanian government under German ocupation), Religion.
Hebrews in the first millennium in Illyria (Antic Albania)
Until the Hebrews, how they are called today, founded their own nation Israel,
they were brutally haunted for anti-Judaism and the only place where they felt as in home
was Albania.
Their first coming in the Albanian land dates since 2000 years before, when Rome
enslave their land. The legend says that a ship directed to Rome has changed its direction
due to the strong winds and the ship fully with Jude-slaves coming from Palestine was
crashed in the Ilirian shore. It is not for certain how many of these free slaves would have
lived in these parts or how many from them has been assimilated from the natives but
the Jew historian Flavius Josefus believes that a large number of slaves stayed in in Illyria.
In our modern day, the studier Mr. Sarner find the relation between the names of some
territories in Albania and hebrews names like Palas - Palestine or Orikum Jericho e
Phoinike-Finiqi. It is said that the first missioners before christianism preached before
the new communities in Hebraic languages. Taking into consideration this fact we believe
more in the statements written in the New Testament like: And after they have passed
through Amfipoli and Apotoni, they arrived in Thessaloniki (Acts of the Apostles 17:1)1.
Even in a letter of Saint Paul it is written: when i will send Artemin dhe Titikun come as
soon as possible at me in Nikopolis because I decided to pass the winter here ( the letter
written from St. Paul to Titus, chapter 3, verse 12)2. From this we can understand that both
Apolonia and Nikopolisi and the today Arta in PaleoChristianity were part of Illyricum.
This thing is testified by finding the menorahs which shows that the Hebrew
community has lived in the land of Illyricum and later on. It is true what the studier
Shaban Sinani has said: if we were searching for our past history we will find that between
Albanians and Hebrews exists a strong relation in many aspects.
Hebrews in Arberia (Medieval Albania)

Another interesting fact just as important as the first one before is the coming in
the Albanian land of Messiah, a mysterious character Sabbata Zevi, whom is remembered
as a myth fighting against the army of sultan. But unfortunately this struggle ended with
the defeat of these troops because they were not able to get together against the sultan
supremacy. The fake Messiah as it was known later for his failure and his changing
1
Bibla Sh.B.Sh 2002 Tirana, p. 148

Bibla Sh.B.Sh 2002 Tirana, p. 233
40 GLOBAL CHALLENGE
his believes in Muslim religion because the sultan forgave his life, had been the first
to practice the cabala sect which is a combination between philosophy and Hebrew
traditions. Sabbata Zevi was born in Smyrna in the 1626 and died around 1676 in
Duleigno part of an Albanian territory. He was a Spanish man until he settled in the
land occupied from the Ottoman Empire, according to the Isabellas tractate of Spain. It
is said that due to this dislocation, many Hebrews came in the Albanian lands and some
of them were located in the highland of Berat especially during the Venice-ottoman war.
A same toponym we can find even today in Skrapari area, where two villages keep the
name of Hebraic culture, as David and this serve as a study object for the historians. As
we mentioned before, Zviji was converted in a similar religion with Muslim that must
be Bektashism. It is believed that the majority of the time Sabattai Zvi has lived near
Ftera part of Vlora city and his descendant were settled there. It is said that a letter
from this fake Messiah is found around 1956 and it was about some manners that his
followers should applied during religion days. This letter was found in Thessaloniki and
according to author Sarner is part of the Israel national museum where it shown in our
days. With their dislocation from Spain, as we mentioned previously, the Romanian
Hebrews came in Albania from Thessaloniki around the end of XV century. According
to the author Harvey Sarner, it is proven that the Hebrews community had lived also
near the harbor city like Durres since the early mediaeval ages, developing especially
the trade where a Hebrew merchant has sold salt in these places around 1319. There are
also other documents showing that since 24 March 1281 the Venetian Nikolai Martini
traded with two Hebrews from Durrs, Leone and Caro Calis, or another one which
showed that in August 1366 a Hebrew from Durrs had sold salt to another merchant
from Raguza. These are some facts that show clearly that this Hebrew community was
not only habitating these lands but they were fully involved in the daily activities. The
other Hebrews who would come from Spain during the inquisition era, were settled
primary in Vlora where they built a synagogue and their cemetery. After, it is said that
they expanded in two different directions, some were directed in the Berat area and the
other part near Elbasan where they lived for more than 200 years. It is said that these
movements occurred during the Venetian-Roman war.
During that period Vlora was a city habitated from 4.000 citizens and more
than half of them were Hebrews coming from Spain while in Berat lived around 25
thousands Hebrews families where most of them were merchants.
What Albanian historians find very interesting is the fact that Vlora is
mentioned in the Jewish encyclopedia for a beautiful story that has occurred in this
city around the XVI, century. This story referred to the Hebrew community living in
Vlora who had welcomed the son of the philosopher Judah Leon, the so-called Meser
David Leon, who happened to be there due to religion obligations. According to
this encyclopedia, the area of Vlora was populated from Jewish who had come from
both Kastija, and Portugal. The Catalonians organized their meetings in the house
of Abraham Zarfatit. With the coming in Vlora of David Leonit, it was reopened a
sensitive fact which has been highly discussed between these two large groups about
whom belonged by law to be the chief of this community (Rabin). This trail ended with
a final decision, which would affect even the other Hebrew communities in different
countries, deciding that this title Rabin had the real value and its importance only if
the religion ceremonies would happened in their home Land Jerusalem and what was
happening now were only non-legal imitation. The author of this tractate was Moses ben
Jacob Albelda, whom lived around the XVI century, and through this tractate he would
Nr. 11 / 2014 41
create a strong institutional bond in the practicing the Jewish religion3. Around the end
of the XVI century, the Hebrews departed from Vlora for unknown reason, for coming
back again in the 19 century. According to the studier Harvey Sarner in the year 1507
in Vlora, existed 97 Hebrew families whose numbers growth in 609 in the year to come.
The city of Vlora has always served as an important harbour. This might be the reason
why Hebrews in that period choose to stay near this city: a strong relation with the
trade. It is said that in 1914, in Vlora there was a functional synagogue, but during the
war years the Italian army used it as an army warehouse giving its final destruction. The
last Hebrews who came in Albania were named tomaniotet, because they spoke Greek
language and came from different part of Greece. At the beginning they arrived in Vlora
in 1850. They came from Janina and Preveza. According to Hebrew encyclopedia, in
Janina lived around 1.000 Hebrew families and there were also built two synagogues,
two praying rooms for Talmud and one Hebraic school which taught both 400 boys
and 150 girls. According to the author Sarner in the year 1850, Janine and Vlora were
part of the same territory in Albania under the Ottoman Empire until 1878, and for
this reason there was a free movement between people in both cities. Immediately, with
their coming in Vlora, many Hebrews were dislocated from this city and directed in
south areas like Delvina or Gjirokastra, and only 150 Jews citizens would be placed in
the south of Vlora. It was believed that they were the last Jews who visited Albania but
many others were to come in 1894 from Russia with the idea that they will be settled
in Albania, and of course Albania welcomed them. Some (studiers) that had deal with
the migration of this community in the Hebraic encyclopedia and have stated that not
only in Vlora but even in Kora has been found a percentage of this community and
this is proved in 1927. The first registration of the Jews in Albania is made on 1930,
as it is known from the Albanian kingdom. According to the anthropologist Dr. Jakov
Milajt, the author of the book Albanian Race (1944), has gathered information that the
community of Hebrews in Albania had reached the number of 200. In this first official
registration, Hebrews are identified as religious community beside the orthodox, catholic
and Muslim communities. They are not classified as ethnical communities because the
questionnaire did not gave this possibility4.
But their story does not end here, because the arrival of the Jews in Albania
would be much higher after the visit of Herman Bernshatin, the ambassador of U.S.A
in the 30s in Albania who was by himself a Jew. His visit was considered very grateful
because he insisted in the discovery of the Sabattai Zvit grave and more facts around
him. It is believed that this person was very important for this community and had died
near Ulqini area.
Bershtein was one of the first people who had gathered information regarding
different periods the Jews had arrived in Albania. He had found archaeological sites near
Elbasan area, in the same place where previously was known as the Jewish neighborhood,
but later it was populated from the orthodox believers whom were believed to be Jew
previously, like the priest of the same church. In this city is also discovered the Star of
David which enforces the idea that this community has lived in this area.
Satisfied from what he had discovered Bernshtein, seeing the anti-Jewish
movements whom were taking place in Europe had decided to make an arrangement
with the Albanian Empire to accept some Jews who came from dangerous circumstances
and to transform Albania in an immediate asylum for this community.
3
http://www.jewishencyclopedia.com/vi_page.jsp?artid=2180&lettr=A&pid=0
AQSH, p. 392, D. 100 fl. 2.
42 GLOBAL CHALLENGE
All the events that were developing in Europe after the First World War had
an anti-Semitism nature. This would endanger especially the Jewish communities living
in states who had been affected from the racist beliefs.
The Nazi in Germany came with the theory, that somehow was attractive for
the Germans, but it resulted a continuous blood struggle within each other for a trivial
senseless national socialist cause. Hitleri, while conquesting the world, thought that he
would control the feelings of Germans making them believing a fantasy related to global
Aryan supremacy, the ending of which were very clear 5.
Even why Germany and many countries started to really believe in these
thoughts, after First World War, Albania showed that is ready to welcome his friends
in bad and good times because for Albanian people what is really important is their
hospitality for everyone. Almost a majority of Hebrews, especially Europeans, had come
in Albania to survive from the sensless attacks against them like the Nuremberg laws
in 1939. A documented proof of this is the request for work of Dr. Martin Gottilf, who
required to the royal representative and Ahmet Zogu himself in 1935 the right to stay
in Albania, because in his home country Germany, he was persecuted for being a Jewish.
Almost the same request for work would come from Mr. Atlas, whom had been exiled
from his home country Austria, still for the same reason, for being a Jewish, but he would
be welcomed from the kingdom of Albania, even why this would interfere in the foreign
affairs with Italy, which for supporting the Germans has begun applying in its country
some anti-Jewish laws.
So, as we previously said before, the first refugees coming in Albania during
recent period were mostly from Germany and Austria and they used the Albanian land
as a place to hide but also as as a station to move toward U.S.A, Africa or Turkey.
During the first months in 1939, the Albanian Konsulate was filled with European
Jewish who required entry visa for Albania. At the beginning these request came mostly
from Germany and Austria but at the end of the 1938 and the beginning of 1939, the
Albanian Consulate was filled with requests comong mostly from the Central Europe.
To take an entry visa for Albania it was not difficult because the Albanian government
was very tolerant in giving this opportunity to the people who required it, different from
other country like Greece which did not protected the Jewish population of Janina.
From 1950 Jewish people living in this area, around 1850 went in Auschwitz, and the
disappearance of the Balkan pearl, the Hebrew community of Thessaloniki. A perfect
coordination would come from the American ambassador Bernshatein who would made
possible for the Jews living in Germany and Austria to come in Albania. In February
1939, 100 Jews coming from Vienna were permitted to enter legally in the Albanian
territory where 60 of them were settled in Tirana, while the others 40, in Durrs. From
this action we can understand that Albania was not part of the anti-Jews nations but it
served as a warm and secure home for these people coming from two most anti-Jews
nations in that time. After this, toward Albania were not directed only the individual
request but also a big interest was shown from the international organization from
different countries because they were aware of the anti-Semitism danger which was
spreading very fast. In the year 1934, the Chief Officer for Refugees in the League of
Nation settled in Geneva, James MacDonald, wrote an official letter to the Ministry
of Foreign Affairs of Albania, where he requested to the Royal Albanian Government
5
Nazi solution toward Jews and Besa code
Filo, Llambro. 2004. Histori pr sistemet e qeverisjes, Tirana, Extra 2004, p. 266.
Nr. 11 / 2014 43
if it was possible to bring in Albania a large number of Jews who dispose big incomes
(jahudinj) 6. The Albanian state expresses its sympathy toward the request directed from
the League of Nation and required to open an Albanian representative office in Tel Aviv.
The peak of the Jews arrival in Albania was around January 1939, where were accepted
100 Israelites coming from Vienna. In the same year, were published in Nuremberg the
antisemite laws and the Nazis finally legalize their extinction doctrine against Jews all
over the world7. At the beginning, Albania government had to create a law for all the
foreigners who visited Albania, and all this served not be looked as a secure place for the
Jews. This would come as a result of a rising conflict between both governments which
will lead to the Albanian occupation from Italy in 1939. Only few months later after
the invasion, the fascist Italian government would apply the same anti-Semitism laws
against the Jews living in Albania. Continuing these restrictions, the Albanian state
was force to put a tax for all the Jews who enters in Albania, where at the beginning it
was 100 CHF, later it was raised to 200 CHF, and again at 250 CHF by archiving the
sum of 500 CHF where it was signed in their passport. In February, 1939, the Albanian
Consulate in Rome is notified that the coming of the Jews in Albania is net seeing as
a good thing, because this territory looked like an asylum for the Hebrews8. As we
said previously the conflict with Italy was rising day by day and in the end of April
1939, Albania would be involved in a world conflict. A great help would come from the
Hebrew Albanian community stationed in Albania for a long period which was founded
from important figures like Isak Kohen, Rafael Levi, Rafael Jakoel together with many
close friends.
Briefly you will find below the description of Johanna Jutta Neumann written
in the Sarner book where together with her parents she landed in Durrs in 1940 after
traveling from Germany to Albania. Together with us there were travelling 60 more
emigrants who were mostly europian Jewish coming from Italy. In Septermber 1940
we were located in Berat living in one rent room gaven by us from a Muslim family. The
Muslim family who gave us the room was very generous and helped us a lot especially
with food. Their hospitality was one if the thing which impressed me most during
that time. This according to studier Sarner was related with the moral codes existing
between Albanians: there is no stranger for people who come in Albania, but only
guests. And from this we can understand that Albanians has part of their pesonality
the hospitality and is not something created from the circumstances comparing with the
other European countries.
The coming and the accommodation of this community in Albania was financed
not only from the American Distribution Joint Committee but also from the Albanian
government, which would give its contribution in different ways for these emigrants.
When the Italians came in Albania, according to the author Sarner, they
immediatly declared many anti-Semitism laws in order to stop both the political and
socio-cultural movements of this community, but compared to the other countries these
measures where with a low influence among peoples because meanwhile Italians has
many conflict to deal with, like the greco-italian struggle and other group nationalities
who were against Italy. All this events would leave their impact to the relationship
between Hebrew communities the Italian conqueror. Following the events happening
in the world during that period, the fascist Italy was searching for a desperate way to
6
AQSH, p. 151, V. 1934, D. 147.

AQSH, p. 163, V. 1938, D. 214, fl. 3
8
AQSH, p. 151, V. 1939, D. 8.
7
44 GLOBAL CHALLENGE
implement the anti-Semitism models not only in Italy but also abroad. According to the
author Harvey Sarner, the conqueror Italy has imprisoned some Jewish who were living
in Albania and send them near a camp built for this purpose in Berat area. On 20, May
1940, the police chief of this area would notify the minister of Internal Affairs that:
The Hebrew men that were in this region before the war began would be sent in Berat,
while the women together with their children had two choices, to stay where they were
previously living or go in Berat. If someone is considered sick, it should be waited until
he will recover and then be sent in the camp. It is important that we fully understand
the idea of how camps were created in Albania. There were small cottages with marin
beds surrounded from barbed wires protected from italian soldier, which looked like
asylums for old men rather than Nazi concentration camps. So, in other words it was
an ugly place to be seen but not to be compared with a camp administrated from the
German Nazis like in Poland or somewhere else. The later events in Albania would
bring new behavior toward this community because after seeing what treatment was
given to the Jews all over the world, Albanian people were ready to sacrifice their own
needs in order to help them. We can find a lot of similar cases like the one of Mihal
Lakatarit from Kavaja who, together with his friend Refik Veseli a photographer, in
1942, went to the post office police department to require 50 identification cards to give
them to the Jews, saving them from the fascist laws, by giving fake nationality.
One of the users of these fake documents still today had kept his photo attached
to one of this document which according to him was one of the most precious gift he
had ever taken. The family of Refik has welcomed in house in Kruja both Jewish family
Mandil and Ben Jozefit where besides feeding them he had given also clothes used
from that region. When the Jewish had come from Germany, they hide themselves in a
cave near a house around the same region where the family of Velseve welcomed them
in their house and did not take any money in return from them, showing the good
example of the Albanian people. So, we can say that we are proud to show our best values
especially the hospitality of the people in need without having any kind of interest, a
thing that was not common between European countries that today shows a big respect
for this population. The European states has to value this brave action that Albania has
done toward Jewish people.
There is something that I havent covered during this speech but I would
mention it now. Albanian people helped the Jewish without thinking about Jewish
incomes or their investments in difference from the European states that helped the
Jews only to profit from their investments and incomes. Following this reason, we can
mention that the European people who helped the Jews had previously profited from
their investment because the Jews working in industry and banks as well had contributed
to develop the economy of that state. One question that rises in my head is what Albania
owned to this people for helping them with no reason? But with the coming of the
Germans in Albania, things would be very different for the Albanians because they had
a completely different mentality from the fascist Italian invader. Since at the beginning,
the Germans applied laws to persecute the Jews like the ones they applied in other
invaded states. But, unfortunately they were not fully applied in Albania due to Albanian
hospitality. A good luck for this community was the fact that the German propaganda
was not settled in the majority of Albanians and those who were influenced by it were
against anti-human methods against the Jews9. It can be considered a good luck even
the respect that the Germans showed for the Albanian land. May be this had come as a
9
Pogo, Elza. 2001. Baba im Mihal Zahallari. Tirana, Alb-Ass p. 79
Nr. 11 / 2014 45
result of many German Austrian researching during the XVII and XIX century. Herman
Nojenbahur, was the person who was authorized to enter in discussion with Albania and
direct the south east Europe, who had the sympathy of both the Ribentrop and the Fuhrer.
In that time, Albania had got a terrible status because it was not invaded by war but the
German Nazi had arrived there due to the Italy retrieval from the occupation. In his diary
Nojenbahuri, wrote down his thoughts regarding the Nazi politics for Albania: Ribentropi
called me in Beograd and communicate to me that the Fuhrer wanted freedom for Albania
according to her own rules. This would bring the first step for freedom between the
German Albanian relationships in the coming days10. Herman Nojenbahuri wasnt clear
about Albanian situation; according to him this situation wasnt quiet. He described it
as followed: Albania was partly in the hand of communist party who fought against the
national party who were against the fascist invasion. Some of these nationalist had gone
in the mountains but there they were not risked by us, because the enemies were Greece,
Yugoslavia and the Albanian communist party 11 .
So, this situation made more difficult for him to establish a relation with this
area and his visit in Albania as well. According to Herman Nojenbahurit, when I first
land in Albania I asked who were the personalities of this country (in order to have an
idea with whom should he settle international relationship) and they told him that the
most respected man in this country was Mehdi Bej Frashri 12. I was obliged to establish
relationship with Albania so for this reason I went to visit the honored Mehdi bej Frashri
in his home in Italy, where he was staying in house arrest because he had fight against
Italy when it invaded Albania. Mr.Frasheri proposed to me a new concept of international
affairs, the one of the secure & the relative neutrality which means, that the germans
would be treated as an army which is using the Albanian territory to pass in another state
and would interfere in the internal affair of Albanians within each-other 13.
Since at the early stages of the German settlement, they asked to the Albanian
government to provide them a list of names of Jewish that lived in Albania at the end
of 1943, but the government provides nothing to them. The same thing did also some
organization that was related to the Albanian government. Furthermore, the government
has succeeded in releasing some persons who was arrested in the Albanian territory.
According to the author Bernd Fisher, in places like Albania, the Germans did
not develop the policy of politic extinction toward Jews. May be this would come even
from the status that the Germans gave to Albania after the Wane conference 14.
A document that is attached to these facts, is the one that refers to the event
which had happened on 2 May 1944 where the prefect of Shkodra, Javer Hurshit,
notified The Internal Affairs Ministry for the arresting of four Hebrews as below: We are
informed that the Command S. D. Hausding has arrested 4 Hebrews who were residential
in Prishtina but living in this city. It is said that they have require 1000 gold coins for their
freedom.
The prefect J. Hurshit 15.
Meanwhile the Office of Internal Affairs sends this notification from Shkodra to
the Ministry of Foreign Affairs this letter: The Prefecture of Shkodra with its tel nb.191,
res, d2 informs us: (it is repeated the above request with the following text).
10
Bajrami, Hakif. 1998 Dokumente t ushtris gjermane pr historin e Shqipris 1941-44. Prishtin, Vatra f. 275
Bajrami, Hakif. 1998 Dokumente t ushtris gjermane pr historin e Shqipris 1941-44. Prishtin, Vatra f.276
12
13
14
Fisher, Bernd J. 2004. Shqipria gjat lufts, 1939-1945. Tiran, Cabej, f. 248
15
AQSH, F. 152, V. 1944, D. 223/1, f. 1067
11
46 GLOBAL CHALLENGE
So we ask from the German authorities to intervene only when the situation is
really concerned with their internal affairs and respect our internal Albanian affairs (on
behalf of the minister had signed Ejell oba)16.
As we can understand from the explanation given above, the Jews were
considered to be an internal affair of the Albania, because they were considered as guest
in the house of every Albanian and the Albanian does not betray his guest.
Following this event, the prefect of Shkodra wrote as per below: It should not
interfere in the internal affairs. The Prefect of Shkodra J. Rushiti. The order was clear
and to be applied for everyone: for the safety of the Jews in Albania contributed not only
the simple people, but even the persons part of the government, whom later on were not
recognized any of the benefit they had performed 17 .
During the spring of 1944, the Nazis asked once again officially to the
government the names of all the Jews and a place where they could be gather together, but
we believe that Mr. Xhafer Deva support the idea that the list of names were considered
as an internal affair of the Albanians and it has nothing to do with the Germans18.
Some of Jews sensed that with the coming of the Germans things would not be
so easy and one of them, Rafael Jakoel met with Mehdi Frashri, who was an important
representative. He advised them to talk with the Minister of Internal Affairs Xhafer
Deva, because he had a considerable effect on the Germans (he was also known as an
anti-semitism). Any way the members of this community took the dangerous decision to
meet with, Deva, who on the other hand became one of the most responsible person to
protect this community, by beginning firstly to require to the Germans to take back the
request for Jewish list. Even one of the most damaged personalities during communism
period, the prefect of Tirans Qazim Mulleti had sent this letter, on 9 June 1944, to the
Jail Offices and the Police Office as well where it is said:
We notify you that the commission gathered yesterday on 7 of this month,
has decided to give freedom on conditions to the persons Sallamon Tashi and Mina
Roshi from Durrs, because according to the proofs they have not been declared guilty
and because they are not considered a danger element for the society so that they can be
released. So, we please that after releasing these persons who had shown a good attitude
make sure they are accompanied near the prefecture when after the compiling of the
freedom act they will be released on condition.
The prefect of Class I
Qazim Mulleti
For your information is notified even the Political Office 19.
All these famous personalities were treated very badly and many untrue facts
would be told about them only because they belonged to another political view, but to
honor their contribution we could use an expression used from Saint Agustin: Being
good does not mean to recognize the good but to do the good or make your best so that
the friendship could not know the hatred 20. Only this expression could be the right
one to describe them better.
There are many other stories of Jews salvation in Albania written in the book of
Mr. Harvey Sarner, who speaks for the surviving jews in Albania. According to him, on
16
AQSH, F. 152, V. 1944, D. 223/1, f. 1066

AQSH, F. 25, V. 1944, D. 233/1.
18
Pogo, Elza. 2001. Baba im Mihal Zahallari. Tiran, Alb-Ass f. 85
19
AQSH, F. 152, V. 1944, D. 224/a, f. 416.
20
Agostino, Tomas. 2001. La Citta di Dio, Milano. R.C.S Bompiani. f. 237
17
Nr. 11 / 2014 47
March 1943, some Jews coming from Macedonia were sent to the death camp, named
Treblinka. But during the transportation, Marko Menahen a Macedonian Jew lost all his
family and his only salvation was Albania. Firstly, he went to Tirana, but after knowing
that the Germans were searching for him, he went in Elbasan.
There he refuge at the Nosi Famlily, who hired him in their fabric as a chemist.
Marko had false document and presented himself as a Muslim, but when he was
participating in a wedding suddenly he was arrested from the Germans. Vasil Nosi at that
time knew an important official part of the Germans when he had studied in Austria.
It is said that this official liked very much to drink and Vasili took this opportunity.
The German set free Marko only for this time and brought him back at the Nosi
family. After this, Marko was sent in the Llixha village where he was kept hidden at an
abandoned hotel until the Germans left Albania.
Through these proud stories there are even some few cases where the Albanians
had given the names of the Jews to the Germans but relating to the situation these were
very small in number. We can mention here a document from the Prefecture Of Tirana
that says that the germans had arrested in Tirana the below Jews: 1) Sollomon Salltiel;
2) Samiko Salltiel; 3) Jakov Gatenjo; 4) Haim Motollon; 5) Matilda Metollon; 6) Ester
Metallon. All these Jews came from Yugoslavia. Jakov Gatenjo had a identification letter
dating since 17.12.1943, given from the prefect of Kavaja. All these Jews were arrested
because of spy who worked in the Internal Command of Policy in Tirana, named
Kosovo, who was under the direction of the Germans like the SS forces.
The Albanian spy, for whom we are not mentioning her name due to this
shame, was doing this only to help her communist boyfriend Jemin21. If we would refer
to the document about this case we could read: this girl came to us (the Albanian
policy) and she went as well at the German official command. This case is part of an
ashamed gesture made from this person and it is inappropriate to say that this isolated
case can interfere with the good name & behavior created from the Albania toward the
Jews community22.
The fact that both the Albanian people & government did not collaborated
with the Germans did not mean that there was no danger for both Hebrews and the
Muslim & Christian who took them under their protection. During the Holocaust no
Albanian Hebrew was killed. Also, every Greek, German, Austrian or Yugoslav Hebrew
who had the luck to be in Albania during those years was not killed.
21
AQSH Nr. 266/176 Rez dat 8.5.1944

AQSH, F. 252, V. 1944, D. 225, f. 57.
22
48 GLOBAL CHALLENGE
The Albanian history is very special because the honored people who
contributed in the salvation of the Jews were Muslim, orthodox and catholic. These
people were Albanian at first before belonging to any kind of religion. The Jews in
Albania survived due to tradition, culture and the Albanian trust.
Israeli, in the years after war, had created a gratitude program for all the noble
not Jewish people who had contributed in the Jewish salvation by putting their own
life in danger during the Holocaust years. This program was directed from the Israel
government in Yad Vashem, the place where are written the names of many Albanians
together with other international noble man. This serves as a good example and it is
an honor to have such nobles people that we can tell to our future generations. The 27
January is declared The Memory Day from the Parliament of Albania by law nb.9280,
date 23 September 2004, to remember the suffering and the violence suppressed against
the Jewish community in the extinction camp. The Memory Day is considered an
honor day even for the Albanian people who contributed in the salvation of these people
by putting their lives in danger. In Yad Vashem, are honored even famous & powerful
people who made the same contribution toward the Jews. Some of them are: Albert
Gering, the brother of Herman Gering, who was marshal in the Third Reich, one of
the best friend of Hitler, the businessman Oskar Schindler, also well-known from the
movie the Schindler List and of course many others who have saved many innocent
lives23.
The Nazi has turn the world upside down, and this massive insanity made suffer
even the Germans themselves, whom after the war has ended, start to see the things in
a different realistic way. The verses used by Kamy to describe to the harsh reality were
completely true. In his writing we often find him in searching of the medicine to cure his
heart from the misery he had seen. The writer says to the Germans that they had never
understood the meaning of this world and because of this misunderstanding they have
decided by their own what is good and is what is bad. Then the author goes on by saying
that the Germans have replaced the human moral with the animal one by substituting
it with violence and cheating24. His verses describes better the terror that the world saw
and we have to be careful not to follow sick propaganda which will lead us toward lakes
filled not with water but with human blood. Some of us might think that killing could
be a nice game to play, but dont forget that the first one to be killed were elder and the
children only because they were Jewish and did not expect the requirement to work in
the extinction camps. May be there will some politician or individual who is interested
in denying this massive killing, but I can tell to him/her just to see the number of the
dead people where the majority of them were only innocent children. These kind of
people before going through analyses, have to think how precious is the life of their
children and if they really want to deny anything let them begin with the horror these
small children had pass through just because of the politics. Below we would give some
amounts of the killed Jewish people during the Second World War.
Conclusion
23
Lebor, Adam & Boyes, Roger. 2000. Surviving Hitler, Simon & Schuster Ltd. f.199
Kamy, Albert. 2002. Letra e nje miku gjerman. Tiran, Ombra G.V.G. f.65
24
Nr. 11 / 2014 49
The extinction made toward Jews in the years 1939 1945

Austri
Belgjik
ekosllovaki
Danimark
Estoni
Franc
Gjermani
Greqi
Itali
Jugosllavi
Luksemburg
Norvegji
Holand
Poloni
70.000
24.000
277.000
120
1.000
83.000
125.000
65.000
7.500
60.000
700
868
106.000
Letoni
4.565.00
Lituani dhe BS
Rumani
Hungari
264.000
300.000
To end this historic overview, I would like to present to you the verses of Irene
Grunbaun who, in her memories published in the book of Sarner, expresses the most
beautiful words I have ever heard in life. The verses below speak for their own for this
beautiful memory that the Jews had during this difficult moment in their life:
Goodbye Albania I said to myself. You have welcomed us, gave us hospitality,
food, friends and adventure. Goodbye Albania! One day I will show to the world what
brave, faithful, generous, strong man you have my dear Albania. They so brave that
neither death nor devil can harm them. If it will be necessary I would tell them how they
treated the refugees, how they protect them even by putting their own life in danger. The
gates of you, small Albania, stayed always opened. Dear Albania, your government had
closed the eyes when needed, so that they could give a chance to the endanger people to
be safe and survive from one of the most terrible wars. Albania, we survived only thanks
to your great humanism. Thank You!
50 GLOBAL CHALLENGE
1.
Bibliography:
A.Q.SH Arkivi Qndror i Shtetit (Albanian National Archives)
2. Agostino, Tomas. 2001. La Citta di Dio, Milano. R.C.S Bompiani.

3. Bajrami, Hakif. 1998 Dokumente t ushtris gjermane pr historin e Shqipris
1941-44. Prishtin, Vatra
4. Filo, Llambro. 2004. Historik pr sistemet e qeverisjes, Tiran, Extra.
5. Fisher, Bernd J. 2004. Shqipria gjat lufts, 1939-1945. Tiran, Cabej.
6. Kamy, Albert. 2002. Letra e nj miku gjerman. Tiran, Ombra G.V.G.
7. Lajmi i Mire, Bibla, Tiran, 1997.
8. Lebor, Adam & Boyes, Roger. 2000. Surviving Hitler, Simon & Schuster Ltd.
9. Pogo, Elza. 2001. Baba im Mihal Zahallari. Tiran, Alb-Ass.
10. Sarnr, Harvey 1998. Shptimi n Shqipri nje Bind pr qind e Hebrenjve n
Shqipri t shptuar nga Holoakusti. Tiran, KOHA
11. http://www.jewishencyclopedia.com/articles/13480-shabbethai-zebi-b-mordecai
12. http://www.jewishencyclopedia.com/articles/2180-avlona
13. http://www.jewishencyclopedia.com/vi_page.jsp?artid=2180&lettr=A&pid=0
14. This material is part of book: Armiku Jude Nj histori e shkurtr e propagands
antijudaike n Gjermani, denald.prifti@hotmail.com Plejad edition ISBN: 97899956-57-95-6).
Nr. 11 / 2014 51
Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli | Dr. Rovena Vata
Dr. Rovena Vata
Fantastikja tek Mitrush

Kuteli dhe Nikolaj Gogoli
Abstrakt
Bota artistike e Kutelit sht nj bot, q i ngjan sa realitetit aq dhe fantastikes.
Karakteristik e nj teksti fantastik, nuk sht prania e thjesht e dukurive ose e qenieve
t mbinatyrshme, por sht nj proes ngurrimi, q ndodh midis tij dhe lexuesit, kur atij
t fundit i duhet t perceptoj ngjarje t paraqitura.
Pr gjat historis lexuesi e pyet vetn (ndonjher kt e bn nj personazh,
madje edhe vet protagonisti), nse faktet e sjella shpalosen me an shkaqesh t
mbinatyreshme, t natyrshme nse n t (faktet), bhet fjal pr vegullim apo pr
realitete1.
Kshtu do t shprehej Todorovi n lidhje me raportin, q krijojn tekstet
fantastike me lexuesin e tyre. Ngurrimi n perceptim sipas tij lind ngaq shpesh ngjarja
e jashtzakonshme (pra potencialisht e mbinatyrshme) zhvillohet jo n nj mjedis t
mrekullushm, por n nj kontekst t prditshm, q pr ne mund t ngjaj i rndomt.

Fjalt kye: Elementi fantastik, mitikja, e mbinatyrshmja, djalli dinak, qoftlargu,
kukudhi, gjurm lugati, manteli, jeta mes dy botve (i gjalli dhe i vdekuri), bes, hn, fantazma.
1
Tzvetan Todorov, Poetika e prozs, Shtpia e librit, Tiran, 2000, f. 75-76.
52 GLOBAL CHALLENGE
Po t shohim rrfimet Nat gushti (Prtej valve t kohs), Lugetrit e fshatit

ton, Nat prilli (Kapllan Aga i Shaban Shpats), apo I vdekuri dhe i gjalli, Rin
Katerinza, Kryengritje pr lugat, I pasuri q ish i varfr fort etj, bindemi q rrfimi
fantastik i Kutelit sht, rrjedhimisht rrfim i nj perceptimi q on n mdyshje2.
Tregimi Rin Katerinza i shkon mjaft mir prshtat ktij prshkrimi t
prgjithshm t gjinis fantastike. sht pjesa m e madhe e dallimeve mes dy botve
q shkaktojn ngurrim tek t dy protagonistt e prqafuar para varrit t hapur:
Si do q ta lidhim besn, moj ftujza ime? A vjen ti n at jet, a t vij un ktun?
Pr ktu ta lidhim besn, o im zot! Dhe u ngritn edhe lidhn besn, aty n varri i sms, nden
dritn e zonjs Hn. E askush sduhej t dinte besn, e martess s tyre!3.
Dhe t Tat Tanushi kur prshkruan fytyrn e Kalijes ndodh proesi i ngurrimit:
Sepse fytyra e saj vishej n nj pah drite si drit e hens mbi uj. Po drita e hens sht
pa jet, kur se drita q mbulonte fytyrn e Kalijes ish e gjall. Ajo kish po n at koh edhe bukurin
e t vdekurit edhe t t gjallit 4.
Ngurrim kemi edhe t protagonisti i tregimit: Qysh e gjeti ago Jakupi rrugn e
zotit, po nprmjet nj gjendjeje ndrdyzashi:
Sikur nuk ishte as dit, as nat - nj gj e przjer - e sikur Ago Jakupi ngitej pr n mal, aty
nga udha e vreshtave. Ish si pat qn dje e nuk ish si dje - se tjatr drit kish bota. Ecte edhe
dgjonte ay vet apet e veta: bumb, bumb, bumb! 5.
Edhe karakteristika t tjera t tekstit, e afrojn rrfimin Kutelian me gjinin
fantastike n prgjithsi. Pr mnyrn si trajtohet materiali, fantastikja na kujton Gogolin,
tek i cili shpesh nxjerr kryet, rndom nj fantastike qesharake a tragjike njkohsisht e
prrallave, e besimeve popullore. I shpesht si figur n tekstet e Gogolit sht djalli.
Djalli i ktyre tregimeve sht edhe ky qesharak e prrallor, por ka edhe dobsi e vese
njrzore6.
Ndrkaq djalli iu afrua me ngadal hns dhe u mat ta zgjaste dorn q ta
kapte, por menjher e trhoqi sikur ti ishte djegur; ather u fryu gishtrinjve, zuri
t tunde kmbt dhe u hodh fluturimthi nga ana tjetr; pastaj prap u largua dhe e
trhoqi dorn. Por, edhe pse nuk po i shkonte mbar puna, djalli dinak nuk i la prapsit
7.
Kto tekste shfaqin nj prirje t theksuar drejt alegoris, por q nuk bhet
asnjher shum e fort, sepse ato ruajn edhe elementt q vijn nga burimet folklorike,
duke e br gjithsesi t thjesht dhe t kuptueshm tekstin.
Ka raste q n kundrvnien mes t mirs dhe t keqes, sipas Plasarit na bn
q t na lind pyetja mos kemi t bjm me tregime moralizues, si n rastet Qysh e
gjeti ago Jakupi rrugn e zotit, Nat muaji Maji, I pasuri q ish i varfr fort, por sht
pikrisht elementi fantastik q e bn tekstin letrar dhe aspak didaktik.
Edhe nga Gogoli fantastikja prdoret me mjeshtri e me nj origjinalitet t
veant dhe t rradh. Ajo nuk qndron jasht jets s prditshme, por przihet me t, aq
sa nuk e dallon ku sht e vrteta e ku nis trillimi.
Kufoma tani qndronte para tij n t njjtin vend rrethi dhe ia kishte ngulur ata sy
t vdekur, q kishin marr nj ngjyr t gjelbr. Seminaristi frglloi syt dhe i shkuan mornica
n tr trupin. Duke ulur syt prmbi libr, zuri ti lexonte lutjet m z m t lart dhe dgjoi
q kufoma prap krcellite dhmbt dhe zgjati kraht pr ta kapur8.
2
Aurel Plasari, Midis t gjallve dhe t vdekurve, Apolonia, Tiran, 1995, f. 40-43.
Mitrush Kuteli, tregimi, Rin Katerinza, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 209.
4
Mitrush Kuteli, E madhe sht gjema e mekatit, Apolonia, 1996, f. 15.
5
Mitrush Kuteli, tregimi, Qysh e gjeti ago Jakupi rrugn e zotit, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938,
f. 58.
6
Nikolaj Gogoli, Parathnja, n: Tregime dhe novela, Naim Frashri, Tiran, 1987, f. 5.
7
Nikolaj Gogoli, tregimi, Nata para Krshndellave n: Tregime dhe novela, Naim Frashri, Tiran, 1972,
f. 52 - 53.
8
Nikolaj Gogoli, tregimi, Kukudhi n: Tregime dhe novela, Naim Frashri, Tiran, 1972, f. 225.
3
Nr. 11 / 2014 53
N rrfimet e Kutelit veohen shkall-shkall fanitjet e mbinatyreshme, t

zakonshme pr tregimin fantastik: vegimi i Ago Jakupit realizohet n tri shkall t
njpasnjshme t pasuara nga tri zgjime.
Agai u zgjua pr t tretn her, po nuk u zgjua mir se ndrra vazhdoi. Sikur ecte
n nj vap t madhe, n nj rrug pa hije edhe i digjej shpirti pr nj pik uj. Edhe vuante e
gulonte si jo m keq, sikur kish kaluar mbi supe qoftlargun9 .
Edhe tek tregimi I pasuri q ishte i varfr fort protagonisti, prpara se atij ti
shfaqej vegimi fle dhe zgjohet plot tri her.
Fjeti edhe u zgjua, fjeti edhe u zgjua - tri her rrjesht - pastaj fjeti m thell, sepse
trupi i tij ish i lodhur s teprmi edhe mendja e robtuar me kamje e skamje e me sterra pr uj10.
Ndodh, q rrfimtari t jet edhe vet i pranishm brenda historis q rrfen, si
tek rrfimi Prtej valve t kohs, e cila e lehtson integrimin e lexuesit n universin e
subjektit11.
Sipas Plasarit, aludimet pr t panatyrshmn gjenden t shprndara gjith andej,
rrfime t tilla shrbejn si dekor q na paraprgatisin pr pranimin e tyre: frushullime
gjethsh, zhurmrima krojesh, znie apo fanitje t bfta t hns, klithma shpresrie,
gjurm, vaj ulliri, mjalt blete, dru qiparisi etj. T lugetrit e fshatit tim dhe Kryengritje pr
lugat Kuteli e mbart kt ghost story mbi tone s shumti humoristike, pa e zhvendosur
nga qendra elementin fantastik.
Tani askush nuk ante kokn pr t vaditur misrat vet zoti edhe njerzia rrinin t
shkujdesur n uka. Rrinin n uka duke pir duhan e duke folur ujeme jo pr nj lugat q
kish dal n Osnat, jo pr nj gur q kish rn nga qielli mbi Shmbitrin e Pevelanit e jo pr nj
gjarpr q kish dal e kish folur se iu afrua fundi bots. Gjurma e gjarprit, dukej n gjith flett

e trndafilit t vendit12.
T kto rrfime (po edhe t t tjera) mungesa rreth s cils na end fantazia
e rrfimtarit shndrrohet n prani. Bhet fjal vrtet pr lugetr, t cilt n rrfime
kan veorit e letrsis gojore: veprojn si personazhe t mirfillt, takojn njerz rrugve
(sidomos, natn) dhe kuvendojn me ta, i ngulin n sy bashkbisedusve dy flak boj
- boj, me nga gjasht qoshe, ndezin duhan me eshk e masat, thyejn qeramidhe,
prmbysin bute, derdhin drith e prishin qumsht; ata grvallen, thrrmojn xhama,
godasin me shukreta, hyjn n qymez e u kthejn kokn pulave, pegerin krojt e fshatit,
u vn zjarr mullarve etj.
E sa ishin mbledhur aty ne streha mbetn pa frym, si kufoma. Deshn t ngrihen e
s ngriheshin dot, deshn t thrresin e s thrrisnin dot, se kmb goj e dor bashk ua zaptoi
lugati. Flaka ndenj sa ndenj kshtu, pastaj u hepua e u ngrit lart. Nj e pa maj atis, nj
maj plepit E si iku lugait, mezi muar shpirt e u ngritn nga vendi e u kyitn htnpr spi.
E sikush gjeti atje gjurmt e lugatit: kujt Iikish derdhur butet, kujt dritht, kujt qumshtin13.
Pjesa tjetr e personazheve t ksaj galerie fantastike kalojn prseri n kt
bot nga dashuria: kirolloj vjen pr tiu prgjigjur thirrjes s nj vashe (Rin Katerinza);
Zef Shabani kthehet nga malli i Dafins (Letrat e ndajnats); edhe vasha linj bardh t
katjelit t mom, s cils rrfimtari ia ndjen mbi ball dorn e bryllt, prej nj ndjenj
t till kthehet. T gjitha kto prshkrime si prani t gjalla, me detaje q ne i dallojm
mir si, pr shembull, ndonjrit petkave u vijn era myk, fytyrn e ka t tretur, syt
t thelluar.
Sa i tretur je, o im zot. Rrobat t kan marr myk, fytyra t sht tretur edhe syt
thelluar - po je kaq i mbl e t dua kaq fort sa sdua t ndahemi kurr!14.
9
f. 59.
10
Mitrush Kuteli, tregimi, I pasuri q ish i varfr fort, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 219.
11
Aurel Plasari, Midis t gjallve dhe t vdekurve, Apolonia, Tiran, 1995, f. 45-46.
12
Mitrushe Kuteli, tregimi, Kryengritje pr lugat, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 202 -203.
13
Mitrush Kuteli, tregimi, Lugetrit e fshatit ton, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 299.
14
Mitrush Kuteli, tregimi, Rin Katerinza, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 207.
54 GLOBAL CHALLENGE
Apo nj tjetri i shkon drita tejprtej npr trup dhe bie pak si era dh e myk.
T tjert nuk e vinin fort re, se ata kishin gazin e tyre, po ky zot i dasms e rrihte
mendjen si belcat n drstil n e kish par a n se kish par kt dasmor q i shkonte drita
tejprtej npr trup e q binte pak si er dh e myk15.
Ky vetjaksim i shkrimtarit nuk mund t mos t bjer n mend formuln e
famshme (dhe rremsisht tautologjike) t Henri Xhejmsit: prania q ndodhej para
tij ishte e pranishme. Po prania e pranishme, prnjmend e tejkqyrshme nuk ka t
prgjigjur.
Prandaj tu kthehemi m mir konsideratave t Martin Camajt e t kujtojm se,
n rastin kur e pranojm q ky shkrimtar nuk i prket asnj rryme letrare plotsisht apo
mbett mik tri ditsh, vetm pr kalim, kudo t vendost mbrenda kallepit t-izmave, kjo
jo vetm nuk na pengon, por na vjen n ndihm pr t vn re se lidhjet e Kutelit me
tregimin fantastik aq t theksuara jan, sa domosdoshmrisht i bjn sfid realizmit, s
paku nj realizmi n kuptimin e tij klasik.
Po t pranojm parimin sipas t cilit mekanizmi i fsheht i llojit fantastik
qndron, n ngurrimin e shkaktuar mes nj universi (imagjinar) t mrekullueshm,
ather mund t pranojm at q shprehet Todorovi, se t letrsia fantastike duhet t
shohim nj fush t ngusht, por t previligjuar nisur prej s cils mund t nxjerrim
hipoteza q lidhen me letrsin n prgjithsi. Duke e zhvendosur ksisoj analizn n
qendr t trillimit, Todorovi e zhduk praktikisht shtjen e realizmit si kategori letrare
q specifikon nj pjes t prodhimit letrar: mund t flasim e shumta pr shkall t
ndryshme n prdorimin e disa procedimve etj.
Kuteli na paraqitet si nj krijues q e paska kuptuar qysh hert (n vitet 20),
kur jan filluar, pr shembull, I vdekuri dhe i gjalli, Rin Katerinza etj, s realizmi
t largon n letrsi nga realiteti. Ai mund t ngjasoj sikur ka kaluar npr nj prvoj
realiste, por kjo nuk i ka shrbyer vetm s pr t dshmuar, q realitetin shkrimtari
mund ta gjej vetm nprmjet rrugve t fantazis.
Tek e rilexojm prozn tregimtare t Kutelit, nj nga msimet q prej saj mund t nxm
sht s trillimi nuk sht i lir. Trillimi duket i caktuar pr t na shprfaqur realen; t
kujtojm, si shembuj, vegime q kryejn kt detyr t rrfimet: Qysh i gjeti ago Jakupi
rrugn e zotit, Prtej valve t kohs, I pasuri q ish i varfr fort16.
Zgjati pastaj dorn nj dor t that e leshtore, (dor dreqi) - edhe e kapi dreqin
dhe e flaku n zjarr e tym, sa ky lebetit me tmerr t madh. Ti n vend t m sjellsh njrez mi
merr (Ti sje pr mua, se rreh t bhesh ngjell i bardh! Edhe bjeri ti biem, sa dridhej shpella
gjith, se bashku me maokt e me buft q ishim brenda17.
Fantazia, shpalonte esteti H.K.Mariategi kur nuk na ofronte realiteti, na
shrben fort pak.
Si filozoft q prdoren koncepte t rreme pr t mbrritur tek e
vrteta, ashtu edhe shkrimtart e llojit t Kutelit e prdorin trillimin me t njjtin synim.
Fantazia nuk ka vler tjetr vese kur krijon dika reale.
Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qenies s sotme filloj t ngrihet nj lloj mbulese e
imt e endur prej valve t kohs. Kjo na i ngjante nj pelhure q u hepua e u firos n mugtir.
Ather valt e dheut e t lndinave, t derdhura mi mure e gure, se u trhoqn menjan sipas
nj urdhrate, edhe, sa t mbyllsh e sa t hapsh syt, t gjitha ndrtesat e mome u rritn
sikush n vend t vet. Tani Katjeli, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branes, mu faneps ashtu
sikundrse pat qn katr-a-pes breza m par.
Paragjykimet i s besueshms duhet cilsuar si nj nga paragjykimet q me
s shumti e kan dmtuar artin. M tregimin e tij fantastik, Kuteli renditet ndr artistt
q shfaqn haptazi kundr nj paragjykimi t till. Jeta - shkruante bashkkohsi i
shkrimtarit ton, J.Piradelo, - pr t gjitha absurditetet e paftyra, me t cilat shyqyr Zotit
15
Mitrush Kuteli, tregimi, Nat muaji Maj, n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 228.
Aurel Plasari, Midis t gjallve dhe t vdekurve, Apolonia, Tiran, 1995, f. 46.
17
Mitrush Kuteli, tregimi, I pasuri q ish i varfr fort n: Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938, f. 223.
16
Nr. 11 / 2014 55
sht plot, ka privilegjin e pamuar q t mos ia kt nvojen asaj besueshmrie s cils

arti sht i detyruar ti bindet. Absurditetet e jets kan nevoj t dukn t besueshme
ngaq jan t vrteta, n kundrshtim me ato t artit q, pr tu dukur t vrteta, kan
nevoj t jen t besueshme q nj shkrimtar si Kuteli e ka pas njohur mir nj paradoks
t till, mund t na e vrtetoj kt edhe fragmenti i mposhtm, larg t qenit nj trillm,
meton t jet nj regjistrim besnik realiteti n Testamentin q shkrimtari i la gruas s
tij: Mendjn e kam t turbullt nga pagjumsia, nga ndrrat e kqija. Sikur m ndiqnin
gjermant, q t m varnin. Iknja me vrap, hynja n gropa e puse, dilnja prap18.
Ata m ndiqnin. Ment m kapnin. Iknja prsri. N nj ast u gjende edhe ti pran
meje. Dhe iknim. Pastaj u ndam. Fundja, u gjenda i ndjekur nga njerzit tan. Prap gropa,
puse, gremina. Sikur isha n Berat, nn Kala. N nj streh t Kalas, pran Kishs. M tej n
Fier. Kisha shptuar nga ndjekjet dhe krkonja ndonj shtpi pr tu fshehur. Isha i zbathur,
i zhveshur. Dikush me thirri: Qndro, Dhimitri! T zum! M rrethuan, m zun dhe po
me shpinin t me vrisnin. Un qeshnja. Kisha qejf t m vrisnin Dhe ja, u gjenda n burg.
Shum njerz. Midis tyre Sofo omora, q ka vdekur. M shikonte m dhembje. Si u b kshtu,
o Pasko? ke br? - Se di. -Shiko ktu. Dhe m dha ca shkresa t shkruajtura bukur: nj akt
akuze dhe ca lidhje t tjera. M quanin bejtexhi. M thoshin se kisha br nj vjersh pr
glyren me rima italiane. Pash Andrean. I ardhi keq. U vendos t m vrasin. Prap u gzova.
Fundja, do vdes thash. --- Do shptoj. Do lodhem. Jeta ime ka qn shum e turbullt, e
ngartrruar, e mire dhe e keqe. Sa mir, q mbaroi19 .
Testamenti letrar i Kutelit adresuar gruas dhe fmijve sht teksti m i
dhembshm i tij q i kaprthur situatat e fundjets n nj gjendje ku meditohet pr
vdekjen, madje si n ndrr t llahtarshme prvijohen s bashku: vetmia, dhembja,
halucinacioni, ikja, vuajtja, ndjekja, tradhetia, vrasja.
Ky Testament e kuptimson poetikisht e prjetsisht kohn e dhembjes krijuese,
jetsore, ekzistenciale t shkrimtarit n astin me prfytyror t vdekjesimit.
sht nj dialogim i habitshm n raportin: ego-interego, n kacafytje t
prthell me jet- vdekjen, ku zatett emocioni dhe arsyeja prbrenda ritualit t
pagjumsis apo t ndrrave t liga, hern tjetr. Testamenti i tij sht nj alegori e fort
pr absurditetin jetsor, njerzor, shoqror, por edhe letrar n kohn kur sht shkruar.
Edhe pse e vijzon edhe t kaluarn e shkrimtarit, domthenia letrare e kritike
e tij prqndrohet n nj koh t prjetuar me aktivizimin e nj akti qllimor si porosi,
amanet pr gruan, pr fmijet, pr rrethin, edhe ather kur grshetohn faktet letrare
me t ndodhurit jetsore.
Hetimi i bots fantastike t nj shkrimtari sht posarisht i frytshm, jo
vetm pr t zbuluar parametrat sociologjike t gjinive letrare, po edhe pr t kontrolluar
pikat e takimit mes shkrimit dhe leximit. Sepse nga koncemtimi i ri, i reales i nxjerr
letrsis moderne disa prej energjive t saj me t mira; s kndejmi Kuteli ka nxjerr
pjesn ndofta me t realizuar t veprs s tij.
Ajo ka e pshtjellon letrsin nuk sht fantazia n vetvet. sht ai pezmatim
i subjektivitetit q prbn nj nga simptomat e krizs s prgjithshm t qytetrimit-dhe
t letrsis brenda tij. Tregimi fantastik i shkrimtarit ton na e vrteton edhe nj her s
gabojn ata q rrnjn e s keqs e gjejn t teprimi i trillimit, n vend q ta krkojn t
t mospasurit e nj trillimi t madh q ti shrbej asaj si yll.
Prshtypja e krijuar gjer m sot nga kritika rreth krijimtraris s Mitrush
Kutelit, ka qn ajo e nj artisti t qet, t lidhur q n embrion me mitren e folklorit,
lidhje q nuk iu nda gjat gjith jets; ajo e nj prozatori q knaqet duke thn e rithn,
si nj plakush pran vatrs, historit e fshatit t tij t paharruar, q kalimi i kohs ia
kishte veshur n fantazi me tisin laryshan t prrallave e t legjendave, ajo e nj mjeshtri
t rradh t gjuhs q t l goj hapur me pasurin e leksikut, me bollekun e frazeologjis
18
Dhimitr Pasko: Testament (1967) n: Hylli i Drits, 3 - 4 1994, f. 72-73.

Aurel Plasari, vep e cit., 51.
19
56 GLOBAL CHALLENGE
popullore, me muzikalitetin e mbl, me t cilin ishte n gjendje t pshtillte do fjal e

do fraz, t gjitha kto jan patjetr, t vrteta.
Aurel Plasari na zbulon n librin e tij nj Mitrush Kuteli tjetr, t ri, t panjohur
m par prej nesh, nj Kutel q shprthen kornizat n t cilat, me dashje e pa dashje, ne
ishim msuar ta mbyllnim deri me sot20.

Me metodn e tij struktualiste Aurel Plasari zbulon sot prpara syve tan
pikrisht kto shenja, na nje me invariablet e tij, na mson t prdorim kodet e tij dhe
t shohim modernitetin e fjals artistike t Kuteli, mendimet e tij q burojn nga nj
filozofi krejt e thjesht.
Veprat e tij ishin me t pranushme si rrfimet, E madhe sht gjama e mkatit, I
vdekuri dhe i gjalli, Rin Katerinza, Qysh e gjeti ago Jakupi rrugn e zotit, Kryengritje
pr lugat, I pasuri q ish i varfr fort. Kuteli u prpoq, t bnte t dukshmn t
padukshme.
Agai fjeti edhe pa, nj ndrr t dyt: Ecte, gjith rrugs s vreshtave edhe dgjonte
apet e veta bumb-bumb-bumb. I doli prap n t bardha me krrab n dor edhe i tha: - O
ago Jakup, o ago Jakup, bj mir e mbushe kt thes me dhe. Nisi t t mbushe thesin. Dheu ish
i fort edhe agai u lodh e nisi t guloj. Po pr t mbushur, e mbushi21.

Ai prpiqet t depertoj n misterin e jets, misterin q ndan jetn nga mosjeta,
t cilat prbejn n fund t fundit nj entitet (njesi) t vetm, realitetin e vrtet t
qenies. Aurel Plasari e shqyrton Kutelin si shkrimtar fantastik, si rrfimtar n krkim t
hyjnis.
N rrfimet m t arrira t Mitrush Kutelit, tema qndrore sht jeta e fshatit
shqiptar n t kaluarn, pozita e mjeruar e fshatarit, shtypja dhe padrejtsit q rndonin
mbi kurrizin e tij, plagt e mdha shoqrore22.
Merita kryesore e shkrimtarit qndron n faktin se duke treguar pr kt koh
t errt e t prbindshme, ai afirmon qndresn e paepur t fshatarve, si tipari zotrues
i tyre. Sipas Belinskit, gjithka q mund t kt t bukur natyra, gjithka q mund t
trheq jeta fshatarake e njerzve t thjesht, gjithka origjinale, tipike q mund t
kt nj popull, shklqen me lule t shumngjyrta n kto ndrrime t para poetike t
z.Gogol23. Populli qndron n baz t metods krijuese t tyre. Tregimet e Gogolit si
dhe t Kutelit i karakterizonj kto veori: jan t thjeshta, t zakonshme, t vrteta, t
natyrshme, origjinale, t reja.
Veantin e autorve e gjejm tek e zakonshmja, t ajo q bejn njrezit n jetn
e prditshme pa zbukurime, pa ndryshime. N vepr ska efekte, ska skena, ska stolisje
dramatike gjithka sht e thjesht dhe e kapshme. Rrethanat jan t zakonshme, ato
duken t njohura pr lexuesin e kohs s tij, por edhe pr lexuesin e kohve t tjera. Roli
i lexuesit sht i njjt si t Kuteli dhe Gogoli hapsira q i lihet lexuesit pr interprtim
sht subjektive.
Pas tre ditsh Xhaladin Ben e kallen n varr. Xhixhi hanemi mori mori e u
kthye, me karvan e suvarinj, n pashallekun e babait. ifligjet i shiti m von. Po Gurija u
b? Ku ta dish?24.
Lexuesi i sotm arrin t futet kaq mir n kt ambjent sa mund ti plotsoj
ato me tipare t tjera. Kjo do t thot se vendosin marrdhnje intime me veprn dhe
lexuesin. Tregimit Mbrmjet n nj fshat afr Dikanks jan nj tablo e tr e plot e jets
shtpiake t popullit, e gzimeve t vogla, e hidhrimeve t vogla t tij, ndr t part q u
20
Gjergj Zheji, Hylli i Drits, Kuteli i panjohur, f. 133-135.

f. 58.
22
Nasho Jorgagji, Vepr studimore dhe dokumentare, Naim Frashri, botimi 1Tiran, 1979, botimi 2, Dituria, f.
96 - 97.
23
V.G. Belinski, Artikuj kritike, Naim Frashri, Tiran, 1977, f. 67.
24
Mitrush Kuteli, tregimi, Vjeshta e Xheladin beut Mitrush Kuteli n: Tregime t zgjedhura, Naim Frashri,
Tiran, 1972, f. 177.
21
Nr. 11 / 2014 57
mrekullua prej tyre ishte Pushkini, poeti i madh i Rusis i shek 19, i cili ishte edhe ndr
t part q zbuloi talentin e Gogolit.
Ja nj gaz i vrtet, i sinqert - shkruante ai lidhur me kto tregime, - pa poza,
i shpenguar, i natyrshm..q na bri t qeshim ne, q skishim qeshur q nga koha e
Fonvizinit. Hakmarrjen e gjejm t prshkruar n dy tregime t dy autorve si sht
hakmarrja t tregimi Gjomomadh e Gjatollinj sht si nj legjende mbi trimrin
fshatare, legjend pr njrezit t fort, q e kan trimrin, si ka zogu ern e peshku ujin.
Gjonomadht e kishin trimrin, si tju them un i mjeri, gjkafsh q nuk veohet
dot nga burri, sindozot se nuk veohet mishi nga thoji. E kishin, them, t tyren, si e ka zogu
ern e peshku ujin25.
Kur luftonin Gjonomadht me Gjatollinjt, na tregon autori, dukej sikur
luftonin mbreti me mbret. Ishte nj ndeshje e madhe, e paprmbajtur, q hidhte n luft
t gjitha forcat njrezore e shkelte mbi do arsyje t shndosh. Dashuria q nis nga
fundi i rrfimit sht n t vrtet triumfi i mendimit t ri.
N vijat kryesore t rrfimit autori mban nj qndrim t shndosh, pohon
nj ide t drejt, prpiqet pr nj konceptim t jets sa m afr t vrtets, por mnyra
romantike e t shkruarit, prshkrimet vende - vende t ekzaltuara t hakmarrjes, njfare
nostalgjie q ndihet aty ktu, e bejn veprn deri diku sikur autori pa dashur prligj
trimrin e dy fiseve n luft me njri - tjetrin, ai sikur m kt do t thot se dhe kjo
trimri n kohn e vet ka bukurin e saj.
N prozn tregimtare t Kutelit gjejm t paraqitur artistikisht shum an t
bots shqiptare: jetn e gjall, psikologjin, mentalitetet, zakonet, atmosfern, deri dhe
peisazhin dhe intonacionet e t folurit. N mnyr t veant, nj pasqyrim t begat ka
gjetur Pogradeci dhe malsia e Mokrs. Fabula e rrfimeve t Kutelit zakonisht sht e
thjesht, pa koklavitje t mdha. Karakteristike pr t sht aftsia e rrall e t rrfyerit,
mnyra origjinale e tregimit26.
Me t drejt, veoria kryesore e prozs s tij sht par t gjersia e t rrfyerit.
Rrfimet e Kutelit shquhen pr nj begati t madhe leksikore dhe sintaktike27. Hakmarrja
e tmerrshme prbn tani nj ift me Taras Bulbn, dhe t dy kto tablo t mdha tregojn
se sa lart mund t ngrihet talenti i z. Gogol, thot Belinski. Gogoli merr ann e Taras
Bulbs, q nuk ngurroi t vras t birin, i cili pr hir t dashuris u bashkua me armiqt.
Un ta dhash jetn un kam t drejt t ta marr!. Por vet Tarasi nuk ligshtohet asnj
grim, kur e djegin n turren e druve. Ai sht i bindur se me flijimin e tij bn detyren
sublime, q duhet ta bej do njri i toks s vet. T tregimi Manteli i Gogolit gjat
novels ka qen grotesku i vrtet fantastik, i prcjell si loj me realitetin; ktu rrfimi
pulson n botn e fakteve e t prfytyrimeve m t zakonta, porse gjithka traktohet n
stilin e lojs me fantastikn. Ky sht nj mashtrim i ri, truk i groteskut t prkundrt:
fantaza befas hodhi syt prrotull dhe duke ndalur pyeti: do ktu? dhe tundi
nj grusht t till, q as ndr t gjallt sbn vaki. Kalimtari tha hi dhe u kthye mbrapsht.
Megjithat, fantazma q shum m shtatlart, mbante nj pal mustaqe t strmdha dhe, duke
shtrir hapat, si u pa, drejt urs s Obuhovit, humbi krejtsisht n errsir28.
Gogoli ka sugjeruar : Po kush e prfyfyronte, se ktu ende nuk jan thn t
gjitha pr Akakij Akakieviin, q qnkesh thn t jetoj bujshm edhe disa dit pas
vdekjes s tij, si t thuash, n shprblim t asaj jete t pa vn re prej askujt. Por kshtu
ka ngjar, dhe histori - zeza jon papritmas merr nj fund fantastik.
N t vrtet, ky fund nuk sht aspak me jo fantastik dhe romantik, se sa gjith
novella. P. V. Annenkov na kallzon pr t: Ai thoshte se pr suksesin e nj novele dhe
n prgjithsi t nj tregimi, mjafton q autori t prshkruaj nj dhom apo nj rrug
25
Mitrush Kuteli, tregimi, Gjonomadh e Gjatollinj, n: Tregime, Naim Frashri, Tiran, 1972, f. 55.
Po aty f. 98-99.
27
V.G. Belinsk, Artikuj kritike, Naim Frashri, Tiran, 1977, f. 55.
28
Nikolaj Gogoli, tregimi, Manteli n: Tregime dhe novela, Naim Frashri, Tiran, 1987, f. 547.
26
58 GLOBAL CHALLENGE
t njohur. N letrn drejtuar Pushkinit Gogoli shkruan: Kini mirsin, jepmeni nj far
syzheti, qoft ndonj gj qesharake apo jo qesharake, por q t jet anekdot e kulluar
ruse Kini mirsin, jepmeni nj syzhet; do t kt frymn e komedis prej pes aktesh,
dhe ju betohem, ka pr t qen me qesharake se djalli!.
Nga ana tjetr Gogoli dallohet pr nj mnyr t veant n leximin e gjrave
t tij, sikundr na dshmojn shum bashkkohas t tij. Mund t veojm dy metoda
n leximin e tij ose deklamimin patetik kngtues, ose aftsin e posame lojacke
t rrfimit mimik, pa ndrkaluar asnjher, si na rrfen I. S. Panajevit, sesi Gogoli i
mahniti gjith t pranishmit, duke kaluar drejprdrejti nga kuvendimi n loj, kshtu q
n fillim ndrhundja e tij dhe frazat personale qen paanuar si t verteta reale. Knjaz D.
A. Obolenskij ndrmend: Gogoli lexonte n mnyr mjeshtrore: nuk qen vetm fjalt
q i shqiptonte kuptueshm, por, duke ndrruar shpesh intonacionin e ligjerimit, ai i dha
larushi dhe i bri dgjuesit t prvetsonin nuancat m t imta t mendimit. I. I. Panajev
e prkufizon leximin e Gogolit kshtu: Gogoli lexonte n mnyr t paprsritshme.
Madje diktimi shndrrohej tek Gogoli n nj lloj t veant deklamimi. Kto t gjitha s
bashku dftenj se themeli i tekstit gogolian sht rrfimi.
Dinamika e vrtet, e tok me t dhe kompozicioni i veprave t tij, qndron
n ndrtimin e rrfimit, n lojn e gjuhs. Personazhet e tij kan paza t ngrira. Me
personazhet e tij kryesore t Manteli, Gogoli jep t flitet shum pak, dhe, si gjithher t
ai, ligjerata e tyre sht formsuar n nj mnyr t posame, kshtu pa i marr parasysh
dallimet individuale, kjo ligjerat asnjher nuk ngjall prshtypjen e ligjerimit jetsor.
Ligjetata e Akakij Akakijeviit ndrkallet n sistemin e prgjithshm t
ligjerimit tingullor gogolian dhe mimiks s artikulimit. E krkuar sht edhe ligjerata
personale e Gogolit - rrfimi i tij. T Manteli ky rrfim sht stilizuar sipas nj shkujdesje
t veant, nj derdllitje naive. Krejt pavullnetshm krcejn detajet e panevojshme:
n krahun e djadht qndronte kumbari, nj njeri i mrekullushm, Ivan Ivanovi
Jeroshkin q shrbente si kryetar tryeze n senat, dhe kumbara, gruaja e nj oficeri t lart, grua
virtytesh t rralla, Ariana Semjonovna Bjellobrjushkova29.
N anekdotn mbi npunsin Gogoli pati muar pikrisht kt kufijzim
fantastik, prbrjen e prmbyllet t mendimeve, ndjenjave dhe dshirave, n sinoret e
ngushta t s cils artisti sht i lir t przmadhoj detajet dhe t thyej propocionet e
zakonshme t bots.
Ktu nuk sht fjala aspak pr kotsin e Akakij Akakieviit dhe as pr
predikimin e humanizmit ndaj vllait t vogl, porse n faktin se, duke gardhuar gjith
sfern e rrfimit prej realitetit t madh, Gogoli mund t bashkoj t pabashkuarn, t
przmadhoj t vogln dhe t shkurtoj t madhn - me nj fjal, ai mund t loz me t
gjitha normat dhe ligjsit e jets reale shpirtrore. Bota e Akakij Akakijeviit nuk sht
e kotsishme, bota e tij ishte fantastikisht e prmbyllur30.
Prfundime
Duke ditur se Mitrush Kuteli qndron midis tradicionales dhe moderns m
shum anon nga modernja. Kjo pr vet faktin e formimit t tij si nj nga prozatort m
t shquar n Shqipri. Mitrush Kuteli fitoi nj dije dhe kultur t jashtzakonshme dhe
kjo vjen fal dhuntis dhe vullnetit q kishte.
Kuteli njohu jo vetm kulturen vendase, folklorin shqiptar, por i zgjeroi kto
njohje edhe m njohjen e kulturave, folklorit t vendve t ndryshme t bots. Nj
ndikim n formimin e tij kan dhn edhe mjaft prkthime t Kutelit, q tashm i kemi
njohur dhe trajtuar.
29
Po aty, f. 547.
Ejhenbaum B. Mbi prozn. Mbi poezin. - Leningrad.: Hudozh. Literatura: Punimi pr her t par sht publikuar
n prmbledhjen: Poetika. - Petrburg., 1919. f. 151-165; mandej n librin: Ejhenbaum B. M. Tejprtej letrsis. Leningrad., 1924. f. 171-175.
30
Nr. 11 / 2014 59
Formimi i tij intelektual dhe personal lidhet me nj figur t shquar t letrsis

ruse si sht edhe Nikollaj Gogoli, i cili pr Kutelin ishte nj ndr idhujt e tij dhe jo
vetm kaq, por edhe nj mesues i mir pr t.
Kuteli prktheu pothuajse t gjith krijimtarin e Gogolit duke e njohur nga
afr veprn e tij n origjinal ashtu si ka dal nga laboratori i shpirtit gjuha e vendit t tij,
duke dashur t msoj dhe t fitoj sa m shum nga kjo kok e gjinis ruse si dhe ti lr
trashgim veprn e tij n gjuhn shqipe.
Risia e Kutelit lidhet me gershtimin e reales me fantastiken duke u mbshtetur
n nj tregim jetsor. Tematika e tij prfshin dukuri jetsore q i kaprcejn kohrat.
Gjat ktij studimi jam munduar t shqyrtoj esencen e tregimeve t Kutelit n
intertekst me tregimet e Gogolit duke u ndalur tek pikat, q bijn m n sy, si sht
trajtimi i fantastiks n nj linj me Gogolin, trajtimi i elementit t vdekjs, jo si trishtim,
por si dika e natyrshme dhe e zakonshme.
Element tjetr tepr dominues pr krijimtarin e ktyre shkrimtarve jan edhe
elementet folklorik ku trajtohen fakte t mundshme dhe t pamundshme, e zakonshmja
dhe e pazakonshmja, realiteti dhe trillimi.
Si prfundim mund t them se Kuteli sht dhe do n vendin ton si dhe vepra
e tij nuk do t konsiderohet n t mbett nj nga prozatoret m t shquar asnj koh si
nj vepr arkaike, e cila i qndron kohrave.
BIBLIOGRAFIA
1. Belinski. V. G, Artikuj Kritike, Naim Frashri, Tiran, 1977.
2. Ejhenbaum Boris, Si u Krijua Manteli i Gogolit, Formalizmi Rus, Prktheu nga
origjinali Agron Tufa.
3. Gogoli Nilollaj, Tregime dhe Novela, Naim Frashri, Tiran, 1987.
4. Golgoli Nikollaj, Shpirtra t Vdekur, Onufri, Tiran, 1987.
5. Jorgaqi Nasho Poetika e Dokumentit, Studime, Artikuj, Ese, Naim Frashri, Tiran.
6. Jorgaqi Nasho, Antologjia e Mendimit Estetik Shqiptar, Dituria, Tiran, 2000.
7. Kuteli Mitrush, E Madhe sht Gjma e Mkatit, Apolonia, Tiran, 1996.
8. Kuteli Mitrush, Net Shqiptare, Naim Frashri, Tiran, 1938.
9. Kuteli Mitrush, Tregime t Mome Shqiptare, Mitrush Kuteli, Tiran, 2005.
10. Kuteli Mitrush, Tregime t Zgjedhura Naim Frashri, Tiran, 1972.
11. Kuteli Mitrush, Shnime Letrare, Grand Prind, Tiran, 2007.
12. Kuteli Mitrush, Vepra Letrale 5, Naim Frashri, Tiran.
13. Pasko Dhimitr, Testament (1968) n Hylli i Drits, 3 - 4 Tiran, 1994.
14. Plasari Aurel, Midis t Gjallve dhe t Vdekurve, Apolonia, Tiran, 1995.
15. Todorov Tzvetan, Poetika e Prozs, Shtpia e Librit, Tiran, 2000.
16. Zheji Gjergj, Hylli i Drits, Kuteli i Panjohur, Tiran.
60 GLOBAL CHALLENGE
PhD Kandidat, Arjan Zurbo
Aspekte vlerash artistiko

estetike n kostumet
popullore gjirokastrite
Abstrakt
N vlersimin artistiko-estetik t veshjeve popullore sht e rndsishme t prmendim disa mjete, q realizojn shprehjen estetike dhe artistike t zons kryesisht labe
n pjesn m t madhe, me epiqendr Gjirokastrn. Mendsia popullore si nj rrfim lakonik prmes vargjesh, kngsh pr veshjet e mrekullueshme popullore t jep argumente,
ku secili prej nesh lexon e analizon nprmjet strukturave gjuhsore at, q shprehin si
thelb idesh t vlersueshme n aspektin estetik. Pasazhi popullor bukuri ke mbi vete,
si pjes e shkputur nga vallja e knduar Lunxhri plot lezete, me Nurin etj. nnkupton prdorimin e mjeteve t shprehjes artistike t dekoracionit popullor me ngjyra e
ornamente. Natyrshm kta dy element n marrdhnie me elemente t tjer figurativ
si kompozimi, vizatimi e faktura brenda sistemeve specifike dekorative reflektojn fuqi
shprehse t shtuar. Pr t qen sa m e besueshme kjo analiz mund t prfshijm
disa kndvshtrime si: Shtrati dekorativ n veshjen popullore; Kompozimi, vizatimi dhe
koloriti n dekoracione; Faktura artistike n dekoracion (faktura teknike, faktura koloristike); Bashkveprimi i mjeteve t shprehjes estetike. Si nj z i veant do t jet:
Pleksja e veorive stilistike dhe shprehja estetike (figuracioni monumental, dinamizmi
figurativ, lakonizmi figurativ, kontrasti koloristik e grafik). Lidhja e veshjes popullore me
Nr. 11 / 2014 61
Aspekte vlerash artistiko estetike n kostumet popullore gjirokastrite | PhD Kandidat, Arjan Zurbo
patosin, ritmin dhe karakterin epik t polifonis, me karakterin monumental t baness

gjirokastrite etj., me vallen lirike dhe epike, rrit impozancn figurative t saj, vlerat
estetike e artistike. Funksioni shoqror i strukturave artistike t kostumeve popullore
gjirokastrite.
Fjal kye: vlera estetike-artistike, elemente, veshje popullore, dekoracion.

Abstract
In the artistic-esthetic evaluation of popular dressings it is important to mention some tools, which make the artistic and esthetic expression of the mainly Lab region in its majority, with Gjirokastra as the epicenter. Popular mentality as a laconic confession through lines, songs, for the amazing popular dressings, gives arguments, where
each of us reads and analyses through linguistic structures those, which are expressed as
roots for valuable ideas of the esthetic aspect. The popular passage bukuri ke mbi vete
as a piece taken from the sung dance Lunxhri plot lezete with Nurin etc. implies the
usage of the artistic expression tools of the popular decoration with colors and ornaments. Naturally these two elements in relation with other figurative elements such as
composition, drawing and invoice within specific decorative systems, reflect added expressive power. In order for this analysis to be as reliable as it can be, we can include some
points of view such as: The decorative bed in the popular dressing; Composition; Drawing and coloration in decorations; artistic invoice in decoration (technical and coloristic
invoice); Collaboration of the esthetic expression tools. As a special appearance will be:
The interweaving of stylistic features and esthetic expression (monumental figuration,
figurative design, figurative laconism, coloristic and graphic contrast). The connection of
the popular dressing with the pathos, rhythm and epic character of the polyphony, with
the monumental character of the Gjirokastra house etc., with the epic and lyric, grows
its figurative importance and its artistic and esthetic values. In the end of this paper we
will also present the bibliography.
Key words: artistic-esthetic value, elements, popular dressings, decoration.

Disa mjete q formulojn shprehjen estetike
Mjetet specifike figurative me diapazon t gjer prdorimi, evidentojn shprehjen estetike t kostumeve popullore t zons dhe qytetit t Gjirokastrs. Rrethanat
historike, kushtet ekonomike, mentaliteti i malsorve, karakteri mjeshtror i banorve
dhe natyra malore si faktor subjektiv e objektiv kan prcaktuar shpirtin estetik gjirokastrit, me nj art t zbatuar popullor specifikisht t dallueshm. Frymzimi i mjeshtreve
nga natyra madhshtore e ksaj zone jugore ndrthurur me trashgimin autoktone ka
zgjeruar hapsirn e prmbajtjes s shprehjes estetike t dekoracioneve, duke shpalosur
nj frym epiko-lirike me karakter prgjithsues. Rikthimi te menuria popullore te
pasazhi lunxhiot: bukuri ke mbi vete, Lunxhri plot lezete, na bn t ndjejm vlern
figurative n plan estetik si nj thelb idesh. Shqyrtimi i ktij pasazhi konciz, q prmend
dhe v n veprim mjete t shprehjes artistike pr veshjen dhe dekoracionin popullor,
prmes strukturs dialektikore t lidhur me kto dy momente t siprme frazash (bukuri,
lezete), hap mundsin pr analizn m t thell. N gjykimin estetik lunxhiot shprehja
bukuri ke mbi vete, prdoret n kuptimin e ngusht me karakter praktik dhe artistik
t kostumeve e tekstileve n trupin e bartsve dhe ambientet e banimit. Me Lunxhri
plot lezete n kuptimin e gjer, fusha e rrezatimit estetik shkon m tej duke prfshir
prshtatje t zbukurimit t 1 kostumeve n drejtime t tjera si: vallja, muzika, ndrtesa.
1
S. Shkurti, Veshje popullore shqiptare f. 47
62 GLOBAL CHALLENGE
Termi lezete prfshin intelektin estetik t banorve lidhur me mbulesat,

qilimat, etj. dhe me peizazhin, natyrn malore, klimn. Prqasjet e siprme konkludojn
se ngjyrat dhe ornamentet nprmjet lakonizmit estetik veprojn artistikisht npr
dekoracionet e t gjitha punimeve t dors t gruas malsore gjirokastrite. Ky pasazh
me tingllimin, me prmbajtjen e vet tepr t veant, dshmon nj vazhdimin logjik t
natyrshm t tradits n fushn e kostumeve popullore. N vazhdn e arsyetimeve prej
nur q ka kuptohet (me kto lloje ngjyrash e ornamentesh) q arsyetimeve tona u
hapet kndvshtrimi se edhe praktikisht dallojn mjaft me krahina t tjera. E gjitha kjo
duket me theks t veant, n varsi t funksionit shoqror t dekoracioneve popullore,
duke prqasur edhe marrdhnien e ngjyrave dhe ornamenteve me mjete t tjera t
shprehjes artistike si: baraspesha kompozicionale, kontrasti, harmonia, uniteti, simetria e
asimetria, theksi, qendra e interesit etj.
Filozofia e trajtimit t ngjyrave gati monokron sht n nj kontrast t
fuqishm dhe harmoni njkohsisht, ku lakonizmi estetik tregon ndjeshmrin e njeriut
ndaj ngjyrave dhe figurave. Ngjyrat dhe ornamentet t prdorura intuitivisht nga krijuesi
popull, si mjete t dukshme kombinohen me elemente dhe parime figurative nprmjet
vshtrimit t zgjeruar, q vihen n veprim me mjete t tjera si kompozimi, vizatimi,
faktura. Fuqia shprehse e veshjeve gjirokastrite nprmjet ngjyrave dhe ornamenteve
si dhe elementeve t tjer figurativ t kombinuar me to, paraqet nj nivel t lart t
mendsis gjirokastrite, rast unikal si ai i Lunxhris me jehon si nga Bizanti i largt.
Veshja e grave t Lunxhris dhe Pogonit t Siprm... sht nga m t bukurat, qoft
pr materialin q prdorej, qoft pr vlerat artistike. N kt veshje, m shum se kudo,
ndjehet ndikimi i veshjeve qytetare 2.
Fisnikria q rrezaton me bukurin e ornamenteve n dekoracionet popullore
t kostumit ka lidhje me trajtimin n shtratin dekorativ, vizatimin, koloritin dhe
kompozimin, fakturn artistike (teknike, ngjyrore) dhe bashkveprimin e mjeteve t
shprehjes estetike e artistike.
Shtrati dekorativ i kostumit popullor

Shtrati dekorativ ku vendosen dekoracionet krijohet nga struktura e
prgjithshme materiale e kostumit popullor. Kjo struktur brenda saj ka formn e
prerjes, qepjes, qndisjes pra plastikn, harmonizimin e pjesve t veanta me trsin e
kostumit dhe prpunohet nga ana estetike. N trajtimin e forms s veshjes marrin pjes
siprfaqja dekorative dhe linja, silueti ose konturi artistik q krijojn copza apo pjes t
veanta dhe plastika efekton me an t volumit dekorativ q krijon kostumi mbi trupin
e bartsit. Kur n trajtimin e forms bashkohen ngjyrat dhe dekoracionet, t gjith
elementt pjesmarrs harmonizohen m mir. Pjes me siprfaqe t mdha t trajtuara,
ndryshe nga veriu (me siprfaqe t vogla), jan t ngarkuara rnd me motive me fije ari
mbi cop shajaku t importuar si pirpiria (voskopojare), pr shtresat e pasura fshatare
ortodokse (Zagori). Jelekt t qndisur aq dendur me fije ari e argjendi, sa vshtir t
dallohej copa mbi t ciln punohej, itjane me siprfaqen e prparme dhe kmbzat me
qndisma fijesh ari, skufje apo shami e bardh anash me fije ari e xixa, kmisha si plhur
t punuara brenda ekonomis shtpiake. Kto pra i kemi t zbukuruar nga mjeshtrit
rrobaqeps pr grat myslimane (Gjirokastr, Libohov dhe Delvin).
Larmishmria dhe eleganca e veshjeve t rrethit t Gjirokastrs sht
prgjithsisht mbi cop blu t errt drejt t zezs. Kulmin e arrin harmonia e t gjitha
pjesve t kostumit Lunxhiot. Individualiteti i dy shkallzimeve: i siprmi te kyi i dors
me mngn e kmishs plot dantella, mnga e dollomas si trapez, mnga e gjer shum
e zbukuruar e mantos. Posht vjen zbukurimi i fusts me kllapodan, fermeleja e mbi t
copa. Prqendrimi i zbukurimeve n pjest e cituara m lart sht karakteristik e shtratit
2
S. Shkurti, Veshje popullore shqiptare f. 47
Nr. 11 / 2014 63
ku zbatohen dekoracionet. Pamja m interesante e veshjes lunxhiote sht nga pozicioni

gjysm profil 3, nga ku evidentohen m bukur siprfaqet e qndisura t dekoracioneve
dhe lakonizmi i ornamenteve. Edhe veshja e Dropullit (t siprm, t poshtm) me
fshatrat minoritare siprfaqet e qndisura i ka t organizuara m bukur estetikisht nga
pamja para 4.
Vizatimi, koloriti dhe kompozimi i dekoracioneve

Ornamentika realizon funksione tepr t rndsishme estetike dhe natyrisht
shoqrore n veshjet popullore, gj q sht e pamundur ta bj ndonj mjet tjetr.
Dhe pr kt vendi ku aplikohet sht prher i dukshm, ndaj dekoracionet mbeten
elementi mjaft interesant i strukturs tipologjike e artistike, t kostumeve popullore
malsore gjirokastrite. Megjithse ato jan n nj apo disa pjes t kostumit nuk mund
t cilsohen si shtojca artistike, prkundrazi ato luajn rolin e piks mbi i.
Elemente t artit figurativ si vizatimi, koloriti, kontrasti, kompozimi, harmonia
e ornamenteve luajn rolin evidentues t shprehjes artistike t dekoracioneve e tekstileve
t veshjeve popullore. Vizatimi i ornamenteve ka krkesn pr ti shrbyer besnikrisht
simboliks, synon siluet karakteristik simbolik. Vija e vazhduar e lir n dukje, por
brenda nj rregullsie t padukshme, rigoroziteti n qarkimin e forms s ornamenteve
lidhet me stilin lakonik, me ngrohtsin e linjs s lakuar. Gjithka n realizimin
e motiveve lidhet me teknikn e qndisjes ku struktura jo kndore e plot n trajtim
grshetohet me strukturn me linj lakonike. Kto forma vizatimore me stil aristokratik
t ornamenteve jan praktikuar n artin e zbatuar popullor n kostumet e tekstilet e
malsis s Lunxhris e t Pogonit t siprm, t Zagoris, Dropullit, Dervianit etj. dhe
qytetit Gjirokastr, ku secila rrethin ka edhe origjinalitetin e saj.
Ndrkoh q vizatimin e kemi si mjet prcaktues t paraqitjes s ornamenteve,
kompozimi sht mjeti 5 q prcakton paraqitjen e sistemit dekorativ. Pr ekspresivitetin
e finesn artistike njkohsisht t sistemit dekorativ, kompozimi ndikon artistikisht n
organizimin e ornamenteve dhe ngjyrave. Veshjet popullore t fshatrave t tre vargmaleve
t Gjirokastrs me larmi t shumta kompozimesh t sistemeve dekorative n themel jan
me zgjidhje simetrike, e brenda tyre asimetrike. Sistemin dekorativ t veshjes lunxhiote
dhe at dropullite n pamje t par duket q nuk i bashkon gj nga ana kompozicionale.
Dim se sistemet dekorative t veanta me zgjidhjet e lira, duke mos qen t
ngurtsuara afrohen midis tyre me natyrn ekspresive por dhe lakonike t shprehjes
artistike. Nse kostumi lunxhiot paraqet zgjidhje t vargzuara si hallkat e nj zinxhiri,
veshja dropullite ka zgjidhje t fragmentarizuara n pjesn m t madhe t dekoracioneve.
Me gjith karakterin simetrik npr to ndihen elemente t nj sistemi brenda nj sistemi
tjetr si natyr e marrdhnieve midis tyre. Larmia brenda llojit sjell unitetin ideoartistik midis veshjeve ndrkrahinore, midis fshatrave me njri-tjetrin dhe m pas me
qytetin, n vargmalet e Gjirokastrs.
Ngjyrat e dekoracioneve jan mjet i rndsishm dhe mjaft i ndjeshm pr
evidentimin e sistemeve dhe dallimin midis tyre. Ngjyrat e Lunxhiotve, t Zagoriotve,
t Rrzs s Kurveleshit, qytetit dhe fshatrave t Gjirokastrs prgjithsisht jan t
errta. Ato t Dropullit jan t elta, t qytetit po ashtu e m t ndezura e mbi kto
ngjyra krijohen e ndrtohen ornamente kontrastuese.
Kontrasti i fort mbi sfonde t errta ose t elta ndrtohet prmes intuits
artistike edhe talentit t mjeshtrve. Prpunimi dekorativ ka gjetur rrug t ndryshme
rregullash: her me harmonin kromatike t t ngrohtave me t ftohtat, her me
simetrin dhe asimetrin brenda tyre, her me ngjyra, sfonde pothuaj t prafrta tonale,
3
Dh. Mborja, Shqipria mozatku i veshjes. Tradita. Kultura. Arti. f. 61-62

Po aty
5
Po aty
4
64 GLOBAL CHALLENGE
Faktura artistike e dekoracionit

Nj interes t veant paraqesin veorit estetike, q prfiton siprfaqja e
materialit dhe efekti plastik i dekoracionit mbi t, pra faktura artistike e dekoracionit.
Si dihet lnda e par leshi apo dhe pambuku krijojn faktura t ndryshme (e ashpr,
e but). Kjo faktur si material baz varet nga teknika e punimit (thurje, endje, punim
me grep, me shtiza, qndisje etj.), nga lloji dhe trashsia e fillit t punimit (fije ari, fill
leshi, pe pambuku) dhe nga ngjeshja e materialit gjat punimit. Materiali i ashpr me
leshin si lnd e par e prgatitjes s kostumeve na jep fakturn e till, q nuk lejon
loj lineare as n miniatur dhe imponon dekoracion t ngjeshur me trajt relievi mbi
vendin e zbukuruar.
Roli i fakturs sht shum vlersues edhe n pjes t leshta pa dekoracion
apo t pambukta t realizuara n avlmend. Porse krahas tyre prdorimi i cohs prej
shajaku nga importi me ngjyrat e errta, tingllimin e plot grafik, rolin vlersues
t gjith sistemeve dekorative, t ornamenteve me fije ari e ka pr magjin solemne
lunxhiote e gjirokastrite n prgjithsi. Nse faktura artistike sht e shfaqur n
formn e fakturs reliev, teknike, e ngjyrore, mbizotruese n veshjet e Gjirokastrs
mbetet faktura reliev. Jeleku i shkurtr deri pak nn gjoks qndisej aq shum me
fije ari dhe argjendi, sa ishte vshtir t dallohej copa prej t cils ishte prgatitur 6.
Paraqitja estetike lidhet me rolin jo vetm funksional te trupi i bartsit, por edhe me
dukjen mir 7.
Paraqitja artistike plotsohet edhe nga efekti artistik q bjn qndisjet me
fijet e arit mbi materialin e veshjes, n formn e nj relievi t leht. Ky dekoracion
linear prmes qndisjes krijon thyerje plastike t siprfaqes s cohs, ndrsa sistemi
dekorativ i ngjeshur te jelekt e Malsis gjirokastrite merr trajtim n gjith siprfaqen
e tyre. Finesa sht prezente te linjat e fijeve grshetuar me gajtan t prpunuar
me ngarkes motivore, kmishat e bardha me mngt e qndisura me fije t bardh
(faktur ngjyrore ); me pjes tantelle punuar me grep n veshje e tekstile, orape
t leshta (faktura teknike: endje, thurje). N prgjithsi dhe n veshjet gjirokastrite
prdoret faktura ngjyrore si kudo n Shqipri duke krijuar paraqitje serioze t
ornamenteve.
Si dora e strvitur e nj mjeshtri n piktur q luan gati n monokron pr
t ruajtur n ekuilibr detajin me t prgjithshmen, kontrastin me harmonin, t
natyrshmen me t madhrishmen, ashtu mjeshtret e Jugut gjirokastrit intuitivisht kan
edhe ndjenj t prmass dekorative. Siprfaqet e zna dhe ato t pa zna nga sistemet
dekorative jan t ekuilibruara duke shrbyer gjat kompozimit si mas harmonizuese
te forma, dekoracioni, plastika, koloriti. Figurativisht duke u materializuar ndjejm
aftsin interpretuese si thelb i fantazis, mjeshtris realizuese nga prvoja dhe
intuita brenda rregullave t pashkruara. Skemat e ndryshme dekorative n kto veshje
evidentojn n plan t par ndjeshmrin interpretuese t mjeshtreve gjirokastrite.
Pra thelbi i arritjeve t pakrahasueshme sht tipar i prgjithshm gjirokastrit,
ndonse diku m shum e diku m pak, ku harmonizimi prfshin formn, plastikn,
dekoracionin, ngjyrat e veshjes, n nj fizionomi t prgjithshme artistike.
por n t shumtn me kontrast t fort. Ngjyra si e bardha, e zeza, (bluja, jeshilja,

vishnja e errt) dhe ngjyrat e tjera m pak, jan n paletn e kostumeve, n sfondin
e sistemeve dekorative. Si konkluzion, prdorimi i ngjyrave t errta n prgjithsi,
n sfondin e dekoracioneve me kontrastin e ornamenteve prej ari n nj lakonizm
ekspresiv, sht tipar i prbashkt i sistemeve dekorative n kostume e tekstile t
Malsis s Gjirokastrs.
6
7
S, Shkurti, Veshje popullore shqiptare 1 f. 49

Po aty
Nr. 11 / 2014 65
Bashkveprimi i mjeteve t shprehjes estetike

N trsin e mjeteve t shprehjes estetike shikojm n veshje dhe tekstile
popullore, bashkveprimin si nj grusht i vetm te dekoracionet e Gjirokastrs dhe
rrethinave prreth. Natyrisht q bashkveprimi i tyre sht mes t ndryshmve dhe jo t
barabartve. Dhe roli i tyre nuk mund t merret i veuar nga njri-tjetri ashtu si gishtat
e dors q nuk mund t konceptohen larg njri tjetrit. Ato japin e marrin midis tyre
ashtu si forma e kostumeve me plastikn dhe dekoracionin e vet. Bashk funksionimi
prjashton pavarsin e ornamenteve nga ngjyra e tyre, figuracionin e pavarur artistik t
dekoracioneve nga funksioni praktik, etj. Kompleksiteti i veprimit t mjeteve t shprehjes
estetike anashkalon destinimin vetm pr nj art t zbatuar dhe realizon frontalisht
krkesat e ngjyrave, ornamenteve, forms e plastiks, kontrastit dhe fakturs, dukjen
artistike t kostumeve popullore. Vet ngjyrat dhe ornamentet jan avangarda e trsis
s mjeteve t shprehjes estetike dhe me prdorimin e simbologjis popullore i kemi
prshtatur ato mjete n krijimtari. Mjetet e shprehjes estetike t dekoracionit popullor
jan br nj trup, si mbshtetje te njra tjetra duke na dhn veori t dalluara stilistike.
Pleksja e veorive stilistike me shprehjen estetike

Prqasja e mjeteve t shprehjes estetike n vijn e par t prdorimit n veshjet
popullore pashmangshmrisht ka evidentuar an t prbashkta stilistike n dekoracionet
e kostumeve popullore t Gjirokastrs dhe rrethinave t saj. Figuracioni monumental,
lakonizmi figurativ, dinamizmi vizual, kontrasti grafik e koloristik, harmonia, baraspesha
kompozicionale, theksi, simetria dhe asimetria, uniteti i elementeve figurativ, jan pjes
e shprehjes n gjini t tjera t artit popullor gjirokastrit si vallzimi, muzika polifonike,
arkitektura etj.
Nprmjet dekoracioneve, forms, koloritit, plastiks s kostumeve si
karakteristik kemi figuracionin e zhdrvjellt dhe monumental. Ky karakter paraqet
blloqe sunduese ornamentale me pamje plot impozanc, seriozitet gati solemn ku si
nj fill i padukshm ndihet te fasadat e arkitekturs madhshtore qytetare, te interieret,
te veshjet me prezantim artistik t zons s jugut gjirokastrit. Veshja lunxhiote dhe
fustanella marr si shembull me volumet harmonike si n nj ansambl skulpturor t
mahnitin me raportet bardh e zi, me shklqimin e qndisjeve me fije ari duke i br si
nj trup grat e burrat me veshjet e tyre. Duke notuar nga nj pozicion n tjetrin mes
tendosjes s formave nga statikja n shprthim lvizjesh, kmbt e valltarit trheqin n
fluturim masat voluminoze sipas forms s tyre vertikalisht nga posht lart, shoqruar
nga valvitja e kmishs dhe jelekut mbi majn e opingave me xhufka. Vetit e kundrta
estetike t veshjeve nuk pengojn n bashkveprimin bardh e zis t konfiguracionit
kostumografik, prkundrazi ato sjellin plotsim t njra tjetrs, t fustanells s bardh
me lunxhioten me sfond t errt.
Bardhsis s fustanells voluminoze, me qylafin me ksul, kmishn e bardh
farfuritse, qetsis dhe pastrtis plastike s veshjes s burrave me silahun n mes i shton
edhe m shum dritn kontrastuese qndrimi n krah i veshjes lunxhiote t grave me
sfond t errt plot shklqim motivesh dhe gjuh lakonike. Nse n veri, n Shqiprin e
mesme por m shum n t jugut, efekti i impozancs figurative arrin kulmin, n iftin
gjirokastrit ku me gjith ndrprerjet e brezit t mesit, pjesve t ndryshme mbi kmish
kemi vertikalitet t ruajtur, me zgjuarsi.
Grshetimi me efektet koloristike kontrastuese edhe t ornamenteve, duke
pasuruar kompozimin e prgjithshm t kostumit na prshfaq madhrishm, pra n
kulminacion karakterin klasik si n lashtsi. Kompozimi i ornamenteve n pjes t
veanta vepron sipas rregullave t vogla kompozicionale gjithnj n pasurim t vlerave
artistike por brenda kompozimit t prgjithshm dhe harmonis artistike. Gjallria
artistike vjen tek ne nga kto kostume me dekoracionet me motive tradicionale dhe
66 GLOBAL CHALLENGE
prurje t reja. Forma e harkuar e motiveve mbi sfondin e errt t cohs i jep volum veshjes
dhe organikisht shikojm vlersim t njra tjetrs. Siprfaqja vertikale e dekoracioneve
n veshje tregon zhvillimin piramidal t ornamenteve, si nj imitim t rritjes s bimsis
drejt lartsis, me prpjestime ritmike elegante lineare si n krkim t drits s diellit.
Por vet trajtimi i ornamenteve me fije ari mbi copn e errt t jep ndjesin e rrezatimit
t kostumit, m tej t personit q mbart kt veshje dhe vlersimit t tij si individ q
rrezaton mirsin, fisnikrin njerzore!. Ashtu si shprehet Prof. Dr. i asocuar A. Bido:
Dekoracionet e pasurojn pamjen e kostumit popullor dhe t tekstileve tradicionale, i
japin gjallri artistike, e bjn m ngacmuese e m emocionuese 8.
Plotsimi i veshjes me ornamente na on te dinamizmi figurativ me synimin e
prshtatjes vllimore t objektit t zbukuruar. Q n vshtrimin e par vrejm figuracion
monumental, nisur nga shum elemente figurative ku raportet midis tyre jan t drejta
dhe silueti i fustanells me gunn e lesht hedhur n njrin sup e evidenton m s miri,
kt gj. Po kshtu ngarkesa figurative e veshjes lunxhiote nprmjet vertikalizmit
figurativ prshfaq monumentalitetin e saj.
Element i prgjithshm i shprehjes estetike n kostumet gjirokastrite sht edhe
lakonizmi figurativ, ku ritmi dhe ekspresiviteti finalizohen n strukturat kompozicionale
me ngjyrat e cohs dhe ornamenteve, prmes raporteve kontrastuese e harmonike. E
veanta stilistike n ornamentik npr sisteme dekorative sht pa dyshim kontrasti
grafik e koloristik. Ky kontrast i ornamenteve, i sistemeve dekorative gjirokastrite
merr vler m t madhe nga konceptimi i njkohshm i baraspeshs kompozicionale,
i simetris e asimetris brenda saj, theksit dhe rezultati sht q kjo ornamentik bhet
qendra e interesit artistik. Klima e shprehjes estetike ka krijuar nj shtrat t zhvillimit t
veorive t prbashkta stilistike jo vetm t dekoracioneve n veshje e tekstile por edhe
n gjini t tjera t artit popullor si arkitektura monumentale e baness, knga polifonike,
vallja popullore, poezia dhe proza popullore.
Gjirokastritit i ka hije pamja me fustanell sidomos kur hedh valle, kur volumet
plastike t 60 deri 400 palave (kindeve) lvizen vertikalisht e horizontalisht, duke kaluar
nga momenti impozant madhshtor n shprthimin optik t lvizjes totale trup dhe
kostum; gruaja lunxhiote q bhet pjes e plastiks s veshjes 9 fisnikruese plot poezi
figurative ornamentale. Mjeshtria gjirokastrite nuk sht kufizuar vetm tek kostumi
popullor, te ifti burr grua, por shtrihet te shpirti muzikor, kndimi polifonik n disa
variante si perl e pasuris muzikore botrore. Kjo mjeshtri shtrihet tek ansambli
arkitektural i baness monumentale t qytetit t gurt, pasuri e UNESKOS. Mjeshtria
vazhdon t shpaloset te shpirti poetik, fjalt e urta n proverbat popullore, q jehonn e
menuris e ka prcjell n t gjitha trevat shqiptare.
T gjitha kto i atribuohen gjirokastritit regjisor e aktor, arkitekt skenograf e
mjeshtr ndrtimi, muzikant (kompozitor e kngtar), koreograf e valltar, shkrues dhe
ciceron i historis dhe jets s tij. Fisnikria dhe burrria nprmjet shprehjes estetike t
veshjeve popullore fuqizohej m shum prmes toneve epike t krijimeve t rapsodve
t jugut, gzimeve, luftrave, vajeve, jets e vdekjes veanrisht gjirokastrite. Kjo frym
epiko-lirike si nj oshtim e tri vargmaleve t folklorit zagoriot, lunxhiot, dropullit,
fshatar e qytetar bhet pjes e strukturave artistike t kostumeve e tekstileve autoktone.
Ndjesia e marrdhnies ndrtes-kostum evidenton raportet dekorativitet-konstruksion
t baness, raportet dekoracion-form artistike t kostumeve n nj kndvshtrim
krkesash t njjta, harmonizimin e t prgjithshmes me detajet. Prkujdesja e lart
estetike n konturimin monumental t ndrtess dhe po ashtu t kostumit vjen nga i
njjti burim i bots emocionale krijuese gjirokastrite, sigurisht i bartsit si prfaqsues i
ksaj bashksie n funksionin shoqror e artistik.
8
Dh. Mborja, Shqipria, mozaiku i veshjes . Tradita. Kultura. Arti., f. 532.A. Bido, Arti popullor n veshje e
tekstile, f. 213
9
Dh. Mborja, Shqipria, mozaiku i veshjes . Tradita. Kultura. Arti., f. 532.A. Bido, Arti popullor n veshje e
tekstile, f. 213
Nr. 11 / 2014 67
Funksioni shoqror i sistemeve artistike dekorative t kostumeve

popullore gjirokastrite
Shumanshmria e jets malore fshatare e qytetare gjirokastrite sht e shoqruar,
e shprehur me nj vello q mbulon e poetizon aspektet reale, me monumentalitetin e
dekorativitetin e banesave dhe veshjeve popullore. Bota shpirtrore prmes strukturave
artistike, sht pasqyrim i ngjarjeve t jets. Kndvshtrimi etnografik i ngjarjeve, i
ambienteve t banimit plotsohet bashk me kostumet e tekstilet n ann emocionale
dhe mendore t bartsve n dit t hidhrimit e t gzimit. Kshtu ka ndodhur pasurimi
i jets me veshje e tekstile me strukturat artistike dhe thellsin ideo-emocionale t
dekoracioneve npr ambiente e ngjarje t ndryshme, ashtu si thot knga Lunxhri
plot lezete, bukuri ke mbi vete (me veshjet). Aftsia e malsorit gjirokastrit e gjall dhe
luftarake n gzime e hidhrime, n fest e luft shfaqet dhe n ndodhi t zakonshme.
Dihet tashm origjina gjenetike e natyrs s njjt t reagimit n raste si n veri e n
jug pr vdekje e gjma trimash. Mbijetesa gjirokastrite n vorbulln e prditshme, n
kuvende, dasma apo morte lidhur edhe me ndikimin e kurbetit, shpreh fuqishm t
gjitha kto aspekte.
N mendsin estetike popullore trinomi ngjyror e bardh, e kuqe, e zez
prfaqson linjn jetsore lindje-martes-vdekje 10. N kuvendime shikojm atmosfern
solemne ku kostumet tregojn statusin e secilit me hijeshin prkatse, me drit e kontrast,
shklqim e kolorit t prmbajtur gati monokron. N dasma shikojm atmosfern festive
ku veshjet tingllojn me t bardhat, okrat, t zezat, gajtant e qndisjet prej ari, si
dekor fisnik e i gzueshm. N mortje ambienti i zymt plotsuar me veshje t errta
dhe shoqruar me kuje klithmash e vaje t knduara t improvizuara. Lind pyetja se far
e bn ndryshimin n kto veshje. Natyrisht si kemi thn q vajza kur shkonte nuse
n shtpin e burrit me vete sillte tet lloje fustanesh t nusris, ato kishin funksione
t ndryshme pr situate t ndryshme. Kjo gj ishte edhe pr pjestart e tjer, por
ndryshimet ishin t vogla saq gjithka duket sikur kalon npr tonalitete koloristike
serioze, e cila t kujton vlersimin e elebiut pr Gjirokastrn qyteti i vajtimit.
Veshjet thjeshtoheshin, zbukurimet eliminoheshin, errsira e cops s zez
me pamje hijernd q nga shamia e zez n kok, fustani, orapet dhe kpuct e zeza
plotsonin atmosfern e hidhrimit. Dekoracioni hijernd krijonte shrbimin e caktuar
shoqror q indirekt brenda natyrs epike mbartte lirizmin n dasmat e prjetimit
kolektiv me kng humoristike polifonike, valle e lodra gzimi. Si ishte knga gazmore:
nusija e mir, e mir, dhndri si kec i shtir, nusija kallp sapun, dhndri turi majmun
dhe anasjelltas.
Prjetimi emocional nprmjet trsis s kostumeve popullore shkrihet
n ceremoniale tradicionale me an t harmonizimit me kngt polifonike trimrore
apo lirike dhe valleve n dasmn gjirokastrite. Dasma gjirokastrite, si ajo malsore
apo qytetare pr tu realizuar ka krkuar prgatitje t mdha ekonomike, shoqruar me
intensitet social maksimal. Shoqrimi i nuses me veshje popullore nga grat e tjera,
myslimane apo ortodokse prballet me veshjen e burrave m e kursyer n ngjyra midis t
bardhs, t zezs, okrs flori t dekoracioneve etj. Prdorimi i veshjeve m t specifikuara
sipas grup moshave shkon n thjeshtim t zbukurimit t veshjes n moshn e tret, drejt
bardh e zis grafike, duke krijuar nj sfond hijernd prgjithsues n shrbim t figurs
qendrore idilike plot shklqim t nuses. Kshtu t krijohet prshtypje sikur tabloja epike
mbart n qendr lirizmin e veshjeve t moshave t reja, ku kostumi popullor gjirokastrit
mbetet shenj treguese krenarie e t kaluars vizuale aristokratike shqiptare.
Sot banort e fshatrave malore t Gjirokastrs dhe Labris si shenj identifikimi
kan qylafin me ksul, ashtu si kosovart me plisin, si elemente t veanta identifikuese
krenarie. Veshjet e banorve t tre vargmaleve t Gjirokastrs me gjith koston e lart
10
A. Ui, Mitologjia-Folklori-Letrsia. Tiran, 1982, f. 221
68 GLOBAL CHALLENGE
Prmbledhje e kumtess
nuk jan konsideruar si relike por ato visheshin prdit duke i shtuar vlern ambientit ku
jetohej apo sofrs ku hanin bukn e misrit me djath e shllir. Ashtu si rrapi shekullor
i Mashkullors ku bashkjetojn degt e vjetra me degt e reja q elin dhe ku nga
puhiza e errave lkunden, ashtu veshjet tradicionale prtriten me variantshmrin
brenda rregullave t pashkruara dhe bashkjetojn n nj pasurim t vazhdueshm, nga
mendsia popullore. Vlersimi shkencor i ksaj tradite do ti ndrgjegjsonte drejtuesit e
grupeve folklorike q n ansamblin e kostumeve popullore gjirokastrite t prdoreshin e
t riprodhoheshin me rigorozitet veshjet origjinale t qytetit e t rrethinave t saj.
Kumtesa paraqiti si objekt shqyrtimin e disa aspekteve t vlerave estetikoartistike, ku sqarohen mjetet q formulojn shprehjen estetike, ku zbrthehet prbrja
e shtratit dekorativ popullor. Vizatimi, kompozimi i dekoracioneve, koloriti analizohen
nprmjet elementeve e parimeve t artit figurativ dhe shembujve konkret n terren.
N kt struktur studimi jemi ndalur te faktura artistike e dekoracionit pr funksionin
praktik n terren dhe efektin vizual artistik t kostumit popullor n krijimin e staturs
individuale. Natyrisht q bashkveprimi i mjeteve t shprehjes artistike e n veanti
ornamentet dhe ngjyrat si avangarda e ktyre mjeteve do t sjell veori t dalluara
stilistike. Veorit stilistike t pleksura me shprehjen estetike evidentojn marrdhniet
e veshjeve popullore midis tyre dhe me ambientin prreth (banesat, natyrn, atmosfern),
raportin midis t prgjithshmes dhe detajeve. Funksioni shoqror i sistemeve artistike
dekorative t kostumeve popullore gjirokastrite n aspektet e ndryshme t jets ka
amplifikuar vlerat e prgjithshme shoqrore n ato situata.
Bibliografi
1. Prof. Dr. Agim Bido: Arti popullor n veshje e tekstile 1991.
2. Prof. Dr. Spiro Shkurti, Veshje popullore shqiptare 1 1999.
3. Prof. Dr. Alfred Ui, Mitologjia-Folklori-Letrsia, Tiran, 1982.
4. Piktor Dhimitr Mborja,Shqipria mozaiku i veshjes. Tradita. Kultura. Arti.1992.
Nr. 11 / 2014 69
Trebeshina si romancier | Msc. Elsa Mulaj Mai
Msc. Elsa Mulaj Mai
Trebeshina si romancier
Abstrakt
N kt artikull, kam trajtuar problemet specifike t kohs s shkrimit e botimit
t veprave t Trebeshins si dhe ndryshimin e tyre nga veprat e Realizmit Socialist.
Trebeshina bn pjes n radht e artistve t ekskomunikuar, vepra e t cilit sot
e ksaj dite nuk ka arritur akoma t botohet e plot. Kasm Trebeshina sht nj shkrimtar, me nj mjeshtri t madhe q n kulmin e realizmit socialist krijoi vepra, t cilat nuk
shfaqin asnj nga tiparet e letrsis mbizotruese t kohs.
Kasm Trebeshina sht nga intelektualt e par q e kundrshtoi hapur vnien
e letrsis n shrbim t ideologjis n pushtet. Pr kt ai mori si shprblim dnimin e
disa hershm dhe mbi t gjitha ndalimin e botimit t veprave. Ndonse ai ishte i dnuar
me mos komunikim me lexuesit ai vazhdoi t shkruante, t lvronte, poezin, romanin,
dramn, esen etj, t cilat mbetn pr vite t tra n dorshkrim.
Nj nga llojet letrare, me t cilat mund t themi se Trebeshina ka rezultuar
shum i suksesshm, sht romani, i cili sht lvruar n shumsi formash e tipash, duke
ofruar prova t qarta q ky shkrimtar sht i aft t shkruaj sa romanin klasik aq edhe
at modern. Romanet e Trebeshins, na befasojn me larmin e formave, me aftsin pr
t rimodeluar dhe rifunksionalizuar kode t ndryshme, n nj thurje tekstuale krejtsisht
t re.
Trebeshina shkruan romanin tradicional, si sht Knga shqiptare, por
shkruan edhe romanet q ngrthejn brenda vetes edhe formn e rrfimit modernist e
postmodernist, si jan Tregtari i skeleteve dhe Odin Modvalsen.
Modernizmi n tekstet e Trebeshins, vrehet qart n teknikat e rrfimit, n
mnyrn e strukturimit gjuhsor, n lojn me kohn dhe n endjen e diskursit.
70 GLOBAL CHALLENGE
N letrsi mund t quhen dy lloj tekstesh t vshtir pr tù kuptuar: ai q sht

n dukje shum i qart dhe i thjesht n prshkrime konkrete dhe q pikrisht pr shkak
t ksaj thjeshtsie, kalon pa u kuptuar dhe i dyti, sht ai tekst q paraqitet i ndrlikuar,
alegorik, simbolik deri n vibracionet kuptimore dhe emocionuse e q pr kt arsye,
krkon nga lexuesi vmendje, por edhe kultur t lexuari. Tekstin e dyt e kemi dhurat
mahnitse nga Trebeshina1.
Romani konsiderohet zhanr n zhvillim dhe sht akoma, sipas Bakhtin,
larg ngurtsimit t skeletit t tij dhe larg krijimit t nj kanoni t zhanrit2, si i till, ofron
mundsin e t krijuarit n forma dhe mnyra t ndryshme. Aftsin pr t ndryshuar
stilin, mnyrn e kndvshtrimit t bots, pr t qen krejtsisht i ndryshm nga njra vepr
n tjetrn tek i njjti shkrimtar, e vm re, veanrisht, duke lexuar romanet e Trebeshins.
Mjafton t krahasojm romanet Knga shqiptare me Rruga e Golgots, Qezari
niset pr luft, Mekami,Dafina t thara, Tregtari i skeletve e m pas, nse prfshijm n
kt krahasim, edhe Odin Modvalsen, q nga studiuesit konsiderohet parodizim i zhanrit3
t romanit, pr t kuptuar aftsin e ktij, shkrimtari pr t krijuar lloje t ndryshme t t
njjtit zhanr.
N disa romane t Trebeshins, analogjia kohore sht elsi i zbrthimit t tyre,
si tek Odin Modvalsen ose Tregtari i skeletve, ku loja me kohn ka rndsi parsore. Te
Tregtari i skeletve krijohet iluzioni i t rrfyerit linear t udhtimit q bn Rraketakja dhe
Shuplovi, pr t arritur nj mision heroik, gjetjen e skeleteve.
Ndrsa tek Odin Modvalsen krijohet nj koh e cila, nprmjet analogjis kohore,
prgjithsohet dhe universalizohet. N rrugn e zhvillimit t tij pr dominim absolut mbi
zhanret e tjara, romani nuk l t stabilizohet cilido nga variantet e tij4, duke e ndryshuar dhe
riformsuar me element t rinj.
Edhe Trebeshina, n procesin e tij krijues ndr vite, nuk krijon nj struktur t
njjt ose t prngjashme q gjendet n romanet e tij, por i ndryshon vazhdimisht ato, nga
strukturat m klasike n at m moderne e postmoderniste.
N prozn e Trebeshins eufemia sht e vn n loj e ironizuar, shprehja e tij
sht antieufemike, t pastrn e gjen n t ndyrn, t lmuarn n t ashprn, virtytin e gjen
n vesin, mkatin, e shprfill siprfaqen pr hir t brendsis5.
N nj koh kur n letrsin ton i thureshin himne komunizmit dhe metods
s realizmit socialist, nj shkrimtar i panjohur merr guximin ta vshtroj botn nga syt
e viktimave t ktij komunizmi, t nj t burgosuri n psikiatri, duke na dhn kshtu t
parn vepr surrealiste t ltrsis son6,Odin Modvalsen7.
Kjo vepr, e botuar pr her t par n vitin 1991, nxiti interesimin e kritiks
shqipe, jo vetm pr faktin se erdhi nga nj shkrimtar i ndaluar, por mbi t gjitha pr
veantin e forms s tij. Pr mnyrn e ndrtimit t veant t subjektit, pr specifikn e
rrfimit, pr problemet e receptimit, pr lojn me kohn etj.
Subjekti i ksaj vepre, endet si ndrtim artistik i rrfimit t nj personazhi pr
veten dhe pr botn q e rrethon. Imazhi q krijohet pr personazhin, emrin e t cilit mban
vepra, ndrtohet kryesisht nprmjet vetzbulimit, nprmjet vet fjalve t tij, por edhe
prmes atyre pak veprimeve q kryen, q i lejohet t kryej.
Tek Odin Modvalsen, veprimi i jashtm sht i pakt dhe gjith vmendja sht
e prqndruar te veprimi i brendshm, Trebeshina arrin t krijoj nj subjekt dinamik8.
1
Hysen Sinani, Sfida e nj shkrimtari t madh, Trebeshina, Tiran 1998, f. 98.

Mihail Bakhtin, Epi dhe romani, shtje t romanit, Rilindja, Prishtin 1980, f. 20.
3
Aurel Plasari, Odin Modvalsen dhe fundi i utopive, Trebeshina, Tiran 1998, f. 51.
4
Anila Mullahi, Veori t poetiks n prozn romanore t Kasm Trebeshins, Tiran 2013, f. 65.
5
Sknder Bupepaj, Art q ngre krye kundr oroditjes universal, Trebeshina, Marin Barleti, Tiran 1998, f. 33.
6
Ardian Klosi, Shkrimtari q nuk foli dot me bashkkohsit, Trebeshina, Marin Barleti, Tiran 1998, f. 9.
7
Odin Modvalsen, nga disa studiues si; F. Dado, Y, iraku, B. Kuuku, quhet roman, ndrsa disa t tjer si; A.
Klosi, L. Boi, R. Musliu e quajn novel.
8
2
Nr. 11 / 2014 71
Romanin Odin Modvalsen, q n fillim, menjher pas botimit, nxituan ta

quanin nj pasqyr t diktaturs shqiptare. Ky roman, pr hir t endjes s konfliktit t
tij si struktur e hapur, merr nj karakter m t prgjithshm dhe m universal. Ai nuk
kushtzohet n kufijt e nj realiteti konkret dhe t vetm.
Ky roman u vlersua si nj roman q artistikisht arrin t shpjegoj dukurin e
totalitarizmit komunist9 n prgjithsi n t tra vendet, dshmitar i prvojs s vrazhd,
tragjike t regjimeve totalitare10 n t gjitha kohrat.
Rrfimi realizohet nga rrfimtari q sht n vetn e par, q sht gjithashtu
edhe personazhi kryesor i veprs. Rrfimtari sht i prfshir n gjithka q rrfhet.
Rrfimi i romanit, duke qen se realizohet nga protagonisti fiton nj ngarkes emocionale
t madhe.
Duke qen se rrfimtari sht personazhi kryesor ai fiton nj pavarsi t madhe,
her vetrrfen, her bisedon me t tjert, her na rrfen ndrrat, her na rrfen pr
histori q duket se s`kan t bjn me t. Duket sikur Trebeshina krkon t mishroj
n kt personazh gjith pavarsin q ai ka brenda vetes dhe dshirn pr t qen
totalisht i pavarur n strukturimin e protagonistve dhe rrfimit pr ta. Rrfimtari ka liri
t vetshprehet, t vetrrfej, t jet nj projeksion i hapur11.
N romanin Odin Modvalsen, tregimtari tregon n vetn e par, ashtu si
ndodh shpesh me kt lloj tregimtari, sht edhe protagonist. Te veprat me tregimtar
n vetn e par, kur flasin personazhet, natyrisht q prdoret edhe veta e dyt dhe e tret,
por te romani n fjal mbizotron un-i, madje edhe fjalt e personazheve t tjer, merr
prsipr ti tregoj ai vet. Realisht shpeshher merr t drejtn t tregoj edhe mendimet
e personazheve. D.m.th nj ti, ai, ajo, ata, ato-t treguara nga un12 .
Nisur nga kjo do t ishte e teprt t thuhej se portretizimet e pjesmarrsve t
tjer n tregim bhen nga tregimtari.
Drama e Odinit sht dram unazore, dram q ka ndodhur para se t rrfehet
pr t. Drama e Trebeshins i imponohet personazhit t saj, ajo ka ndodhur, ndonse
edhe gjat rrfimit ajo vazhdon, degzohet i nnshtrohet repozicionit-rrfimit q nj
her ka ndodhur dhe tashm pson ndryshime.
Odin Modvalsen u krijua n kohn e absurdit beketian, n kohn e antiromanit,
n kohn e rifrymzimeve me veprat e simbolistve dhe prozn e tingujve t Getrud
Shtajnit, themeluesve t artit abstrakt dhe action art-it13.
Pr ta paraqitur sa m mir absurdin q merrr frym n nj shtet totalitar,
Trebeshina zgjedh kakofonin e koloritit t zbeht gati t verdh, n mnyr q sa m
besnikrisht t na afroj at pamje t absurdit, dhuns, shprlarjes s trurit.

Odin Modvalseni, duke qen n gjendje t mbaj do gj, mbetet dshmitar
i prvojs s vrazhd, tragjike t regjimeve totalitare. Mirpo, mjafton ta kujtojm
heroin t shoqruar netve m at hijen e mrekullueshme, t veshur me t bardha, pr t
kuptuar faktin e dhimbshm se Odin Modvalseni, edhe n kt lloj jete, i ka astet e tij
t lumturis. Jo m kot kjo vepr, ndofta nj nga m tragjiket e autorit, nuk titullohet as
roman as novel, por nj histori dashurie14.
N romanin Odin Modvalsen e bukura bazohet n instiktet psikike pothuaj n
mnyr t pastr, ajo materializohet nga trupi dhe nga ato ndjenja q marrin shkas nga
trupi e merret vetm n sfern e ndjesive, shpirtrore t natyrs s trilleve, t fantazis
gjer n skajin e tyre q del tej mundsive njerzore e q bjn patalogji15.
9
Ramadan Mysliu, Vizioni orvellian i totalitarizmit, Trebeshina, Marin Barleti, Tiran, 1998, f. 13.
Aurel Plasari, Odin Modvalseni dhe fundi i utopive, Trebeshina, Marin Barleti, Tiran, 1998, f. 50.
11
Anila Mullahi, Veori t poetiks n prozn romanore t Kasm Trebeshins,Tiran 2013, f. 155.
12
Dhurata Shehri, Trajtat e rrfimit n romanin Odin Modvaalsen t K.Trebeshins, Trebeshina, Marin Barleti,
Tiran, 1998, f. 68.
13
Veli Karahoda, Preceptimi i absurdit me syrin e personazhit, Terbeshia,Marin Barleti, Tiran, 1998, f. 21.
14
Aurel Plasari, Odin Modvalseni dhe fundi i utopive, Terbeshia, Marin Barleti, Tiran , 1998, f. 50.
15
Sknder Bupepaj, Art q ngre krye kundr oroditjes universal, Trebeshina, Marin Barleti, Tiran ,1998, f. 32.
10
72 GLOBAL CHALLENGE
Te romani Odin Modvalsen ndrtohet nj roman antihero, i cili prballet me

dhunn e nj shteti q krkon ta tjetrsoj, pr ti shptuar ksaj, ai krijon nj identitet t
ri, q flet shum pr faktin q sht i lir.
Te romani Rruga e Golgots16, duket se autori i rikthehet kohs s lufts, rrfimi
nuk sht i njjt, sht i nj forme tjetr nga Knga shqiptare. GOLGOTA q hebraisht
do t thot Vend i Rrashtave, sht nj kodrin e vogl e Jeruzalemit, n t ciln u
kryqzua Krishti17. N kt vepr, m shum se sa ngjarjeve i jepet rndsi zbrthimit
t karaktereve n raport me njri-tjetrin. Rrfimtari duke u njtrajtsuar me nj nga
karaktaret, zbrthehet dhe paraqet zhvillimin e tij. Karakteri shfaqet me monolog
t gjat, n disa raste n dialog t krijuara me imazhe e figura, t cilat jan produkt
i prjetimeve t brendshme, duke mbizotruar tr strukturn e romanit. Te Rruga e
Golgotse rndsishme sht koha e brendshme.
N romanin Rruga e Golgots18, autori nuk na paraqet e shtjellon vuajtjen e gjat
q mbajti mbi shpin ai e gjith populli, por me mjeshtrin m t madhe t nj artisti, ai
ka krijuar Epikn e Filozofis.
Trebeshina ktu na pasqyron me ngjyra t gjalla at epok t oroditur, ku shum
njerz t mir, t drejt e t pastr n idealet e veprimet e tyre, qen lufttar e heronj t
nj kauze aq absurde, e cila pretendonte se vetm me violenc mund t ndrtohej pallati
madhshtor i drejtsis njerzore mbi tok.
Subjekti i tij prqndrohet n veprimin e brendshm kryesisht, n at q ndodh
n vetdijen e personazhit, dhe pak n veprimet e jashtme. Personazhi kryesor e kalon nj
pjes t madhe t kohs duke medituar pr jet, dashurin, luftn, t drejtn dhe vdekjen.
N qendr t tij sht prballja e fort, e brendshme e personazhit kryesor i
cili kalon n nj mdyshje t gjat. Shpeshtsia e monologut nuk sht nj element i
rastsishm, por sht teknik mbizotruese, q duket sikur kontrollon strukturn e
romanit.
Rrfimi realizohet, n prgjithsi, n vetn e tret, duke u alternuar me rrfimin
n vetn e par t personazhit kryesor. Rrfimtari sht i gjithdijshm, ai di ka ndodhur
n t shkuarn, por di edhe far po ndodh tashm n momentin e rrfimit.
Rrfimtari, i thurur si nj un personal, duket sikur futet n nj qerthull t
uditshm vetmie dhe pasigurie, ndonjher duke kaluar n nj rrfim q merr shenja t
qarta edhe t nj subjektivizmi intim.
N roman nuk ka ndonj linj veprimi t dendur, ku aksioni t trheq vmendjen
dhe prqndrimin e rrfimit. Tr romani sht nj gjendje ankthi pr at q po ndodh
dhe pr at q ka filluar heroi t kuptoj nga refleksionet e tij. Gjith drama zhvillohet n
brendsi t personazhit q ka filluar t kuptoj se gjrat nuk jan aspak ashtu si duken, por
akoma nuk kupton se si jan.
N kt roman kemi t bjm me nj form letrare, e cila ndrthur monologun
me dialogun e personazheve dhe me ligjrimin prgjithsues t rrfimtarit. N roman
realizohen shkrirje, t monologut t drejtprdrejt me monologun e dhn nprmjet
fjalve t narratorit duke krijuar nj denduri dhe shkrirje strukturash, dhe duke e br t
vshtir dallimin e tyre.
Vepra t jep iden se sht produkt i memories reale, ndaj sht e qart se kemi
t bjm me prshkrimin e nj realiteti t caktuar konkret.
Shpesh, personazhi humbet n rrjedhn e t shkuars, duke na ofruar nj
material q, n pamje t par, shkon prtej rrfimit fillestar. Nprmjet futjes s shpesht
t ndrrs, si pjes e rrfimit, si dhe prania e monologve t brendshm, e largon plotsisht
tekstin nga krijimi i nj romani t ngjarjeve si Knga shqiptare.
16
Kasm Trebeshina, Rruga e Golgots, Humanitas, Tiran, 1994.

At Zef Pllumi, Shkrimtari n rrugn e Golgots, Terbeshia, Marin Barleti, Tiran, 1998, f. 55.
18
T ciln autori nuk e ka quajtur as roman e as novel, por ka paraplqyer ta quaj Nj prrall dimri. At Zef Pllumi,
Shkrimtari n rrugn e Golgots, Terbeshia, Marin Barleti, Tiran, 1998, f. 55.
17
Nr. 11 / 2014 73
Fabula e romanit Rruga e Golgots nuk qndron n rrfimin e nj dashurie t

ndrprer nga lufta, as n paraqitjen e grindjes s disa partizanve njri me tjetrin, por
n shuarjen e saj si kristalizim nprmjet digresioneve q ndrpresin pareshtur, rrjedhn
e ngjarjeve lineare.

N kt roman rrfimi nuk ndrtohet thjesht nprmjet nj motivacioni
normal, t prditshm, t rndomt, por nprmjet strukturave sintetike, t rrudhura,
ligjsive estetike q pranohen vetm n letrsi. Vepra, her-her, duket sikur ecn sipas
nj rrjedhe kronologjike, por shpejt ajo prishet plotsisht.
Rrfimi, duke ndjekur meditimet e heroit, largohet shpesh nga ajo q po ndodh,
duke t uar tutje. E shkuara ndrfutet tek e tashmja n nj form fragmentare dhe nxit
kontradikta t brendshme te prjetimet e personazheve. Ata hulumtojn n t shkuarn
ato q kan humbur dhe ato q mund tì humbasin.
N vitin 2002, n italisht, botohet pr her t par romani Dafina t thara.
Romani i jets sime19, sipas shnimeve t autorit sht i shkruar n vitin 1988, me t
cilin sipas studiuesit A. Klosi duket se i sht kthyer edhe nj her realizmit poetik t rinis20.

Romani sht ndrtuar si ndjekje e rrjedhs jetsore t shkrimtarit pr vitet
1926-1955, por e letrarizuar dhe e dhn m tepr se nj biografi pr dik. Si nj roman
i ndrtuar n baz t kujtimeve mund ta klasifikojm at si lloji autobiografik21.

Te ky roman, rrfimtari zhvillon nj narracion retrospektiv, ai sht dominante
e atij realiteti ku vet sht protagonist.
Forma e rrfimit dhe struktura e ndrtimit sht krejtsisht e ndryshme te
romani Mekami22. N t rrfehet duke u pranvn dy realitete n nj distanc t largt
kohore, ai i afrti i viteve `60-`70 t shek. XX, dhe nj tjetr i shekullit XV.
Pr t kuptuar shum pse q kan lindur krijohet nj parabol komunikimi
npr koh t ndryshme, por duke i vendosur eksperiencat e shkuara n nj plan t par,
me ndjeshmri, ngjyrime dhe reflekse aktuale e bashkkohore. Romani fiton nj vler t
madhe simbolike, veanrisht duke ju referuar shtresimit mitik.

Vepra Mekami sht pa dyshim nj nga ballafaqimet m t ashpra t Kasm
Trebeshins me vetveten, me njeriun dhe me historin ton, pra, sht zri m dramatik
i ndrgjegjies s tij prball vetvetes, ktij njeriu dhe ksaj historie.
Prsa i prket strukturimit t tekstit poetik vepra dshmon pr nj pun me
mjaft prkushtim t Trebeshins, pr shkathtsin q t mbizotroj objektin artistik
dhe ta paraqes at me mjeshtri; t dij ka do prej veprs dhe t funksionalizoj nj
simbolik thelbsore e t krijoj nj nntekst t pasur q n art kan rndsi vendimtare.

N strategjin e rrfimit bashkgjallrojn dy shtresa: shtresa e rrfimit artistik
dhe shtresa e rrfimit q e cilsojn pohimet dhe konstatimet.
Autori ia ka dal t krijoj tablo artistikisht t plota, gjendje e kontekste
shpirtrore t fshehta e t panjohura, situata t tendosura e dramatike, ka dshmuar
nj natyrshmri e ngrohtsi rrfimi dhe veanti t komunikimit artistik nprmjet
strukturs tekstore t menduar e t shtjelluar me mjeshtri. Mekami ka nj strukturim
modern dhe si i till e pasqyron prozn ton bashkkohore.
Mekami, i prket asaj periudhe t krijimtaris q vet autori e quan realizmi
simbolik. Ai ka nj strukturim modern dhe, si i till, e pasuron prozn ton bashkkohore23,
do t shprehej A. N. Berisha pr kt vepr, kur analizon strukturat tekstore t tij.
Mekami nuk sht n nivelin artistik t romanit Oh t Anton Pashkut e
t veprs Dranja t Martin Camaj, q shtrojn fatin, fatkeqsin dhe tragjiken ton
npr koh, po sht nj vepr me vlera t mdha q mund t perceptohet n mnyra t
19
Kasm Trebeshina, Dafina t thara.Romani i jets time, ARACNE, 2002.

Ardian Klosi, Shkrimtari q nuk foli dot me bashkkohsit, Trebeshina,Marin Barleti, Tiran, 1998, f .9.
21
Anila Mullahi, Veori t poetiks n prozn romanore t Kasm Trebeshins, Tiran, 2013, f. 70.
22
Mekami, sipas shkrimtarit u shkrua n 1978, por u botua n Prishtin n vitin 1994.
23
Anton Nik Berisha, Zri dramatik i ndrgjegjies, Trebeshina, Marin Barleti, Tiran 1998, f. 58.
20
74 GLOBAL CHALLENGE
ndryshme, varsisht nga bota shpirtrore e intelektuale e atij q e lexon; nga mnyra se
si do tì qaset e do ta lexoj at, ka do t krkoj brenda shtresave kuptimore t tekstit
dhe sa do t deprtoj e si do tì perceptoj shtresat e rrafshit thelbsor t saj.

Ai q sht i prirur t lexoj para s gjithash kuptimin e pandrmjetm, do
t lexoj nj vepr m vete, ndrsa ai q prpiqet t dprtoj n shtresat e nntekstit
t saj, n rrafshin thellsor, ku kumti artistik dshmon qensin e gjallimit dhe t
funksionimit, do t lexoj nj vepr tjetr.
Romani ka aftsin pr t rikrijuar realitete letrare sugjeruese, q t japin
mundsin pr aludim, si dhe refleksione kuptimore krejtsisht t ndryshme
ndonjher njra nga tjetra. N listn e dorshkrimeve q iu morn autorit, n gjyqin
e zhvilluar n vitin 1981, prmendet edhe libri Gjeneralt e shpirtrave t vdekur,
q sipas dokumenteve ishte n anglisht, por, pr tù analizuar, u prkthye n shqip24.
Ndoshta ky dorshkrim sht fillesa, nj skelet i romanit t shkruar disa vite m von
me titullin Tregtari i skeleteve, q sipas shnimeve t tij, u shkrua n vitet1982-1986,
dhe u botua n Kosov n vitin 2006 25.
N fund t pjess s par t romanit Tregtari i skeleteve sht shkruar BurgBallsh, dhjetor 1982-1983, ndrsa n fund t pjess s dyt sht shkruar BurgZejmen-Lezh 1986, ku kuptohet se libri sht shkruar n kushtet e burgut. Sabri
Hamiti kt lloj letrsie e quan letrsi e tipit t veant t ekstremit26, pr arsye se
krijohet n kushte specifike. N kushte t tilla27, ku individit i mohohet liria.
Rrfimi realizohet n vetn e tret, nga nj rrfimtar q di gjithka para se t
filloj t na rrfej. Rrfimtari i drejtohet direkt dgjuesve-lexues t paidentifikuar, me
t cilt komonikon, por q n disa raste nuk i dgjojm, por nga reagimi i rrfimtarit
kuptojm se far kan thn ata.
Ky roman sht ndrtuar si sintez e prdorimit t teknikave t elipss dhe t
kondensimit shum t theksuar t materialit. Pr t prshkruar nj periudh t gjat
kohore, modeli tradicional do t preferonte romanin e gjat, ndrsa, modelet e prozave
moderniste, nprmjet kondensimit, gjuhs metaforike dhe figurave simbol, arrijn
t bhen gjithprfshirs dhe t kursyer. Trebeshina ka prdorur modelin e dyt n
krijimin e romanit Tregtari i skeleteve.
Tregtari i skeleteve, sht roman i ndrtuar n baz t lojs me kohn, q nga
e paprcaktuar, kthehet n e mirprcaktuar. Rrfehet pr nj udhtim n nj koh dhe
nj vend t panjohur, por shpejt do gj bhet e qart.
Romani, nprmjet analogjis, sht parodizim i plot i asaj kohe. Gjithka
sht e alegorizuar-personazhet, vendi, koha, historit q rrfejn. Ktu n kt
roman nuk kemi t bjm me anologjin kohore, n mes t nj kohe t njohur me nj
koh tjetr t njohur, por kemi t bjm me analogji mes nj kohe q ka krijuar vet
shkrimtari, duke i sajuar element krono-topik28 joreal, dhe asaj q nnkupton, nj
koh reale. Koha e vrtet pr t ciln flet shkrimtari gjendet pas kohs dhe vendeve
t sajuara.
N veprn Qezari niset pr luft29, protagonist ka zgjedhur t qndroj sipr
kohs, ai nuk e kupton do t thot kalimi i shekujve. Ai nuk e ndjen kohn, sepse
rregullimet e tij psikike kan br q ai t jetoj i liruar nga nnshtrimi q sjell ajo.
Ai jeton n nj dimension, ku nuk kan vler kufizime t tilla si koha dhe
hapsira, e shkuara, e tashmja, e ardhmja, apo ktu dhe atje. Ai n mendjen e tij ka nj
liri absolute, q e lejon at t jet andej, ktej npr koh.
24
MPB ,Dosja 12192, Fleta. 157.

Kasm Trebeshina, Tregtari i skeleteve, Buzuku, Prishtin 2006.
26
Sabri Hamiti, Poetika shqipe, 55, Tiran 2010, f. 407.
27
N kt grup futen edhe veprat e shkruara nga Adem Demi, Zef Pllumbi, Visar Zhiti, Arshi Pipa etj.
28
Kronos-koh,topos-vend.
29
Kasm Trebeshina, Qezari niset pr luft, Tiran, Z.Rinis, 1993.
25
Nr. 11 / 2014 75
N nj pjes t mir t veprave t tij, Trebeshina vendos nj t vdekur ta

rikthej n botn e t gjallve, ndrsa n kt rast, ai nuk e bn nj gj t till. Ai krijon
dik q mendon se mund ta ndryshoj botn.
Trebeshina, te ky roman, paraqet pasazhe me atmosfer absurdi, me prezenc
t vazhdueshme t pamjeve fantazmagorike, thur hapsirn metafizike-surrealiste t nj
vendi. Ai prshkruan gjendje halucionante dhe shpesh gjrat e tmerrshme t historis
me t vshtruarin nprmjet humorit sarkastik, arrijn t bjn edhe te qeshsh por edhe
t qash njkohsisht.
Trebeshina e ka strukturuar kt roman n dy pjes, n pjesn e par, t prbr
prej 15 kapitujsh, dhe n pjesn e dyt, t prbr prej 11 kapitujsh30. Kapitujt ndjekin
strukturimin normal, njri pas tjetrit, si dhe linearitetin e veprimeve t rrfyera.
Te Qezari niset pr luft, kemi t bjm me pshtjellim kohor t paracaktuar
dhe funksional. Disa koh ndrfuten te njra-tjetra pr t kuptuar dhe sqaruar seciln
prej tyre, por me qllim final, pr t kuptuar rrjedhn e historis njerzore. Ngjarjet
nuk rrjedhin objektivisht, por koha funksionalizohet dhe bhet asosacion mendor i dy
personazheve kryesor, t cilt e krijojn dhe nuk i nnshtrohen asaj.
Pshtjellimin e kohs, ose si e quan drejtprdrejt n tekst ngatrrimin
e shekujve31, Trebeshina e realizon nprmjet ngjarjeve q kan ndodhur n koh t
ndryshme, pa linearitet ndrmjet tyre, por edhe nga leksiku i prdorur, q sht tipizuese
e tyre. Lvizjet e shpeshta diakronike synojn nj paraqitje sa m t vrtet t bots, si
nj riprsritje e prhershme e ligjit t dhuns, e mbisundimit t t fortit, e historis si
nj histori pushtimesh e jo lirimesh ndonse shpesh fillojn si t tilla.
Anticipimi i ngjarjeve t njohura nga historia, dhe t paralajmruara nprmjet
personazheve, nuk ia humb interesin intrigs s rrfimit, sepse ajo kompensohet nga loja
e dendur e kohs. Personazhet kryesor nuk zhvendosen nga njra koh n tjetrn nuk
udhtojn n koh, por ato i prjetojn ato n t tashmen e tyre t prjetshme.
N nj pjes t mir t romaneve t Trebeshins, jepen informacione ose fakte
historike q na definojn n nj periudh historike t njohur dhe reale, por mnyra se si
i strukturon autori kto prurje s`sht aspak historike, madje ndonjher edhe ahistorike.

Rrjedha e historis karakterizohet nga kronologjia e ngjarjeve dhe bashkrendimi
i historive, ndrsa n romanet e tij koht grshetohen njra me tjetrn, pa ruajtur asnjren
prej tyre me qllim pr t krijuar kohn universal.
Trebeshina sht nj shkrimtar me aftsi t madhe krijuese. Zhanri i romanit i
ka krijuar mundsin t eksperimentoj, t end n forma letrare nga m t ndryshme.
Ai ka qen i aft t krijoj romanin klasik, at epope, por ka krijuar edhe romanin
modern, madje, shpesh romanet e tij jan konsideruar me ngjyresa surrealiste32.
Konkluzione
N vitet 30-40, letrsia pati nj zhvillimim t madh q u reflektua n lvrimin
e formave t ndryshme krijuese, dhe n prirjet e reja estetike.
Kur Kasm Trebeshina u paraqit n letrsin shqipe, tradita e shkrimit t prozs dhe e romanit afronte disa modele t ndryshme letrare. Letrsia e shkruar pas viteve
44 n Shqipri, e zhvilluar nn etiketimin e termit realizm socialist, nuk ishte vazhdim
i tradits, por imituese e disa modeleve q vinin kryesisht nga vendet e lindjes.
Kasm Trebeshina do t filloj t shkruaj q n vitet e para t pas Lufts s
II-t Botrore. Ai i refuzon, sistematikisht, dominancat estetike t kohs, t cilat vinin
nga sferat politike e aspak letrare, duke marr mbi vete dhe mjaft konsekuenca, q
shkuan deri n kufijt m ekstrem. Ai u kritikua pr letrsin e tij, u ndalua t botonte,
30
32
Robert Elsie, Nj fund dhe nj fillim,Vzhgime mbi letrsin dhe kulturn shqiptare, Gjon Buzuku, Prishtin 1995.
31
76 GLOBAL CHALLENGE
madje dhe u burgos. Si n tr krijimtarin edhe romanet e shumta, nga pikpamja kronologjike mbartin nj hendek mes kohs s shkrimit dhe kohs s botimit.

Trebeshina sjell nj letrsi q ruan shenjat e tradits letrare para 44-s dhe
ndikimin nga letrsia botrore, duke arritur t krijoj nj letrsi krejtsisht t mirfillt,
origjinale.

Nga studimi i br, mbi specifikat dhe vlerat q paraqet krijimtaria e autorit n
prgjithsi, mund t rezultojm n prfundimin se Kasm Trebeshina mund t konsiderohet si nj nga figurat m t shquara t letrsis shqiptare.
Bibliografia
1. Anila Mullahi, Veori t poetiks n prozn romanore t Kasm Trebeshins,

Tiran 2013.
2. Anton Nik Berisha, Zri dramatik i ndrgjegjies, Trebeshina, Marin Barleti,
Tiran 1998.
3. Ardian Klosi, Shkrimtari q nuk foli dot me bashkkohsit, Trebeshina,Marin
Barleti, Tiran, 1998.
4. Arkivi i MPB-se ,Dosja 12192, Fleta. 157.
5. At Zef Pllumi, Shkrimtari n rrugn e Golgots, Terbeshia, Marin Barleti,
Tiran, 1998.
6. Aurel Plasari, Odin Modvalseni dhe fundi i utopive, Terbeshia, Marin Barleti,
Tiran , 1998.
7. Dhurata Shehri, Trajtat e rrfimit n romanin Odin Modvaalsen t K.Trebeshins,
Trebeshina, Marin Barleti, Tiran, 1998.
8. Hysen Sinani, Sfida e nj shkrimtari t madh, Trebeshina, Tiran 1998.
9. Kasm Trebeshina, Dafina t thara.Romani i jets time,ARACNE, 2002.
10. Kasm Trebeshina, Qezari niset pr luft, Tiran, Z.Rinis, 1993.
11. Kasm Trebeshina, Rruga e Golgots, Humanitas, Tiran, 1994.
12. Kasm Trebeshina, Tregtari i skeleteve, Buzuku, Prishtin 2006
13. Mihail Bakhtin, Epi dhe romani, shtje t romanit, Rilindja, Prishtin 1980.
14. Ramadan Mysliu, Vizioni orvellian i totalitarizmit, Trebeshina, Marin Barleti,
Tiran, 1998.
15. Sabri Hamiti, Poetika shqipe, 55, Tiran 2010.
16. Sknder Bupepaj, Art q ngre krye kundr oroditjes universal, Trebeshina,
Marin Barleti, Tiran 1998.
17. Veli Karahoda, Preceptimi i absurdit me syrin e personazhit, Terbeshia,Marin
Barleti, Tiran, 1998.
Nr. 11 / 2014 77
Pashallar t shquar shqiptar t shekullit t XVIII e XIX-t, - Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha - | PhD Kndidat, Fejzi Lila
PhD Kandidat, Fejzi Lila
Pashallar t shquar
shqiptar t shekullit t XVIII
e XIX-t,
- Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha -
Abstrakt
Fundi i shekullit t XVIII-t dhe fillimi i shekullit t XIX-t u shfaqen
shenjat e rnies s Perandoris Osmane, sistemi Vestfalian po hynte n kriz, Fuqit
Evropiane po shprehnin interesim drejt Lindjes. N kt koh u formuan dy pashallqet
shqiptare, ai i Shkodrs n Veri dhe ai i Janins n Jug. Lvizjet nacionale n Ballkan
do t shkpusnin nj pas nj shtetet e pavarura t Gadishullit dhe do zbehnin ndikimin
osman n Ballkan. Perandoria Osmane duke shfrytzuar aftsit udhheqse t A.
Pash Tepelens n jug dhe K. Pash Bushatlliut n veri u mundua t ruaj ndikimin dhe
t shtyp lvizjet e popujve t tjer pr pavarsi. Ali Pashai dhe Karaman Pasha fal
aftsive e traditave udhheqse, strukturs multireligjioze, bashkjetess multifetare do
ta bnte popullin shqiptar nj prej popujve me ndikim shum pozitiv n marrdhniet
ndretnike e ndrfetare mbar rajonale. Filozofia politike e ktyre pashallarve shqiptar
pa dallime fetare e religjioze do ndryshonte nga nacionalizmat e mvonshm Ballkanik.
Kta Pashallar nuk realizuan formimin e shtetit shqiptar por krijuan pr shqiptart
mjedisin pararends t lvizjes kombtare shqiptare pr bashkimin politikisht t t gjith
vilajeteve n nj shtet kombtar shqiptar.
Fjal kye: Ali Pash Tepelena, Karaman Pasha, Perandoria Osmane, Ballkani, Vi-
lajet, kombi shqiptar.
78 GLOBAL CHALLENGE
Fundi i shek. XVI t dhe gjat shek. XVII-t, Perandorin Osmane e gjeti
t shtrir nga Azia n Evrop. Kjo perandori ishte przierje kulturash aziatike, lindore,
bizantine dhe evropiane. Ajo karakterizohet nga eklektizmi etnokulturor, por i dominuar
fuqishm nga orientalizmi islamik si kultur dhe besim. Ndrtimi i Perandoris mbi tre
parime kryesore, ndikoj n tr strukturn politike, institucionale, mentale dhe prcaktuan
dukshm marrdhniet ndrmjet popujve t saj dhe t Perandoris me shtetet e tjera.
Parimi militar, dinastis dhe islam prbn bazn konstitucionale t ndrtimit dhe t
funksionimit t Perandoris Osmane dhe shtrin si ndikim politik e kulturor, shpirtrore
e mental kudo me pushtetin e tyre 1.
Shqiptart u bn nj komunitet i plqyer dhe zinin pozicione t larta n
Perandorin Osmane pr sa koh nuk kishin filluar proceset e shekullit t XIX-t. Rreth
dymbdhjet Vezir t Lart (Kryeministra) shqiptar udhhoqn Perandorin ndr shekuj 2,
dhe gjeneral t shquar t Perandoris Otomane 3.
Figurat ushtarake eminente si Mehmet Pasha, gjenerali Fazli Ahmeti, m von
Mehmet Ali Pasha u b guvernatori m i shquar i Egjiptit, Vaso Pash Shkodrani u emrua guvernator i Libanit e kshtu me radh,4dekada t mvonshme shqiptart ishin jashtzakonisht aktiv n mbshtetje t lvizjeve nacionaliste shtetformuese an e mban Perandoris
Osmane, madje edhe mbshtets t lvizjes pr unifikimin e Italis 5.
Gjat periudhs s Pashallqeve t Mdha Osmane, fundi i shek t XVIII-t
dhe fillimi i shek t XIX-t, kur shfaqen shenjat e rnies s Perandoris Osmane, sistemi
Vestfalian po hynte n kriz t thell, Fuqit Evropiane po kthenin syt ngadal drejt
Lindjes, lvizjet nacionale n Ballkan do t shkpusnin nj pas nj shtetet e pavarura
t Gadishullit. Fundi i shek t XVIII-t dhe fillimi i shek t XIX-t u formuan dy
pashallqet shqiptare, ai i Shkodrs n Veri (1771-1831) dhe ai i Janins n Jug (17871822).
Nga gjysma e shekullit t XVIII-t, familja e Bushatllinjve i krkoi Ports s Lart q
vendi t qeverisej nga sundimtart lokal. Porta e Lart e emroi Mehmet Pash Bushatin
sundimtar t sanxhakut t Shkodrs, duke i dhn titullin Pasha n vitin 1757. Mbi kt
baz do drejtohej edhe me Bushatllinj t tjer dhe do t themelohej m von Pashallku
i Shkodrs.
Kto pashallqe pr arsye t brendshme e t jashtme nuk arritn q t bashkoheshin
(si bn Principata e Moldavis dhe ajo e Vllahis m 1859-1861) dhe t themelonin m hert
se n vendet e tjera t Ballkanit, nj shtet autonom shqiptar 6.
Ali Pasha Tepelena (Pashallku i Janins) dhe Karamahmut Pash Bushatlliu
(Pashallku i Shkodrs) ishin figura me ndikim n Perandorin Osmane, Vatikan dhe
Rom. N kt klim ndikimi t ndrsjellt, Ali Pashai kishte miqsi e bashkpunonte
me Napolon Bonapartin n Franc dhe me gjith fuqit detar t Mesdheut, nga Venediku deri n Angli. Karamahmut Pasha i Shkodrs kishte lidhje t shumta miqsore e
personale me lobet katolike t Shkodrs me qendr n Vatikan, n Rom. Figura shqiptare me influenc e pesh n marrdhniet ndrkombtare gjat sistemit Vestfalian
ishin Pape Kelmenti XI n Perndim dhe Ali Pasha i Janins, i njohur si diplomati
i shquar shqiptar n Lindje . Historiani shqiptar Aleks Buda shkruan se si rezultat i
politiks s ndjekur me kmbngulje nga Ali Pashai u formua nj shtet, formalisht bnte
pjes akoma n kuadrin e Perandoris Turke, n t vrtet ishte i pavarur 7. Shkrimtari i
madh francez, Viktor Hygo duke shkruar pr Ali Pashain do t shprehej: ...Ishte kolosi
1
L. Bashkurti: Shqiptart n Rrjedhat e Diplomacis, Tiran, Geer 2003, fq 40 - 50

L. Bashkurti: Koncerti dhe Funerali 1815-1914 Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha, Tiran, Geer 2013, fq 165
3
Aleksandr Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007
4
H. T. Norris, Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the Arab World, Faqe, 196.
5
L. Bashkurti: amria, Tiran, Geer 2012, fq 129
6
L Bashkurti: Koncerti dhe Funerali 1815-1914 Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha, Tiran, Geer 2013, fq 183
7
Aleks Buda, Studime Historike, vepr e cituar, faqe 142
2
Nr. 11 / 2014 79
i vetm q n shekullin ton mund ti kundrvihej Napoleonit 8. Islamizimi krijoi nj klim

t fsheht lehtsuese Pashallarve shqiptar pr t manovruar m lehtsisht n lidhjet
e tyre tradicionale me vendet dhe zonat Perndimore dhe Qendrore t Evrops. Sabri
Godo n studimin pr Ali Pashn pohon se: sht nj figur komplekse me prpjekjet
e tij titanike pr t krijuar nj shtet shqiptar, me bashkjetesn e popujve t tjer grek,
vlleh etj... 9.
T dy kto Pashallar t mdhenj demonstruan toleranc t admirueshme fetare
dhe hodhn farn e sloganit unik shqiptar, q do ta sintetizonte Pashko Vasa, ideolog e
politikan shqiptar, i fundit t Shekullit t XIX-tFeja e shqiptarit sht shqiptaria.
Fenomeni unik i Kripto-kristianizmit i shqiptarve dhe islamizmi tolerant syni e
bektashi, solli impakte jashtzakonisht t rndsishme n marrdhniet ndrkombtare
gjat gjith kohrave q do pasonin historin e tyre. Pashallku i tij, prej 1.5 milion
banorsh kishte edhe grek, vlleh e turq, t cilt Aliu kurr nuk i diferencoi dhe as i diskriminoi
10
. Kjo struktur multireligjioze e shqiptarve bazuar n toleranc, do ta shndrronte
Shqiprin n nj oaz paqeje e bashkjetese multifetare brenda vetes s saj si dhe do
ta bnte popullin shqiptar nj prej popujve me ndikim shum pozitiv n marrdhniet
ndretnike e ndrfetare mbar rajonale.
Por, ndryshe nga far kishte pas qen filozofia politike e Ali Pashait,
nacionalizmat e mvonshm Ballkanik do ndryshonin nga filozofia e tij. Pr Ali Pashn
nuk kishte dallime fetare e religjioze 11. Filozofia e multi-konfesionalizmit dhe multietnicitetit lindur dhe realizuar n shtetin e Ali Pashait humbi n lvizjen nacionaliste
helenike dhe serbe.
Ali Pash Tepelena shklqente si personalitet diplomatik shqiptar me dimensione ndrkombtare dhe unik n llojin e vet. Kjo taktike shum t komplikuar nga Ali
Pashai mund t konsiderohet si nj prej diplomatve m t shquar t kohs s rnies s
sistemit Vestfalian dhe fillimit t Koncertit t Evrops, sistemit t Habsburgve ose t
Meternikut.
Si diplomat i shquar gjat kohs s rnies s sistemit Vestfalian, dy ishin rrugt
q ndoqn shqiptart pr tu br ndikues politiko-diplomatikisht: ndikimi n qendrat e mdha t politiks dhe diplomacis Evropiane dhe botrore dhe ndikimi brenda
Oborrit t Lart t Perandoris Osmane ose n nivelet e larta hierarkike t saj. Ali
Pashai ngjasonte m s shumti me bizantint. Bizanti arriti t mbijetonte edhe njmij
vjet pas Roms, jo bazuar te politika e forcs, por tek forca e diplomacis 12. Ali Pashai
me aftsi t lart diplomatike, njohs i rrall i teorive dhe praktikave t Makiavelit, i
trimris s Sknderbeut, i diplomacis s Pap Klementit XI dhe i zhdrvjelltsis s
Risheljes, njohs i katr gjuhve t huaja, synoi t prdorte fuqit e shteteve kundr
njri-tjetrit, n pamundsi pr ti prballuar i vetm. Si vijues i traditave do t ruante
dhe do t zhvillonte akoma m tej sidomos lojn e ekuilibrave Adriatiko-Ballkanike
dhe at t balancimeve ndrmjet Perndimit dhe Lindjes. Popujt e Ballkanit po prpiqeshin q t gjallronin lvizjet e tyre nacionale. Serbt, Grekt e Shqiptart ishin
ndr t part popuj t Ballkanit q u prfshin n luftrat pr autonomi nga Porta e
Lart. Serbt u mbshtetn nga Rusia direkt ose nga ulje-ngritjet e saj n raport me
Turqin, Greqia pati mbshtetje m t hapur t diplomacis Angleze pr pavarsin e
saj. Shqiptart asokohe ndodheshin n nj situat t komplikuar. Vendi ishte i ndar n
katr pashallqe, ndr t cilt m me pesh ishin Pashallku i Janins, i drejtuar nga Ali Pash
Tepelena dhe pashallku i Shkodrs i drejtuar nga Karamahmut Pash Bushatlliu 13. Pozicioni
8
Viktor Hygo cituar nga A. Kola: Arvanites qe i katagogji ton Elionon Athin 1997, faqe 240, 387, 392
Sabri Godo, Gazeta Albania , 15 janar 1995
10
Lisen Bashkurti: amria, Tiran, Geer 2012, fq 126
11
F. Lico: Probleme t marrdhnieve Greko Shqiptare, Tiran, Neriada 1977, fq 102
12
L Bashkurti: amria, Tiran, Geer 2012, fq 121 - 135
13
L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vllimi I-r, Tiran, Geer 2005, fq 94
9
80 GLOBAL CHALLENGE
gjeografik si dhe gjeopolitika e ktyre dy Pashallqeve ndryshonin. Ndrsa Pashallku i Shkodrs ballafaqohej prher e me tepr me interesat malazeze pr Shkodrn,
Pashallku i Janins prjetoi nj situat m t komplikuar, n t ciln u ndrfutn
shum faktor rajonal. Qllimi kryesor i Ali Pashs ishte zgjerimi dhe forcimi i Pashallkut t Janins, aneksimi i Pashallkut t Shkodrs dhe krijimi i nj shteti t fort shqiptar q do t sundohej prej tij, me synimin pr ta shkputur at nga varsia e Perandoris
osmane 14. N mnyr t veant qeveria angleze u shpreh kundr asaj q n shtetin
ballkanik, t projektuar nga Rusia, t futej edhe Shqipria. Pr t Shqipria duhet ti
mbetej Anglis dhe jo Rusis 15. Ali Pashai duke njohur karakterin e politiks ruse,
interesat e saj strategjike n Evropn Lindore, lidhjet e afiliacionet me faktort sllav
dhe heleno-ortodoks t kohs, e shihte me ngjyra t erreta n Ballkan, sidomos pr
shqiptart. N nj letr drguar Pashait t Shkodrs,
Ali Pasha shkruante: rust
16
ishin t vetmit armiq nga t cilt duhej t ruheshin . Arma m efikase pr realizimin e
qllimeve t tij ngelej diplomacia. Ali Pashai arriti t nxiste Rusin kundr Perandoris
Osmane; t prdorte Anglin kundr synimeve t Francs pr t okupuar territoret
e Perandoris Osmane n Ballkan; t prdorte Francn kundr Anglis q kishte
zaptuar ishujt e Jonit n zotrim t hapsirave detare t ish Perandoris osmane; t
prdorte Republikn e Venedikut dhe Mbretrin e Napolit pr t siguruar lirin e
lundrimit; t prdorte Pashallkun e Shkodrs pr zgjerimin e pushtetit t tij; s fundi,
t prdorte mbar popullin si nj ushtri t vetme pr t realizuar me mjete ushtarake
qllimin final. Me kto lvizje diplomatike Ali Pasha donte q t prdorte rivalitetet, por
edhe arsenalet e Fuqive Evropiane pr t shkatrruar Perandorin Osmane dhe t siguronte
mbshtetjen e tyre pr njohjen e autonomis s Shqipris, diplomacia dhe lufta e tij patn
nj ndikim shum t madh n gjallrimin e luftrave dhe lvizjeve nacionaliste autonomiste
t popujve t Ballkanit kundr Ports s Lart 17. Gjat vitit 1920 Ali Pashai, ky njeri
i jashtzakonshm ishte afruar mjaft krijimit t nj shteti t vet t panvarur nprmjet
masakrash, grabitjesh, nj politike t jashtme t zgjuar dhe manovrimesh dinastike 18.
Kryengritjet e fuqishme t serbve dhe malazezve u ndikuan fuqishm nga
Ali Pasha madje edhe u ndihmuan prej tij n rrugn drejt pavarsis nga Osmant.
Populli grek dhe lufta e tij pr pavarsi mban n vetvete edhe ndihmn e pallogaritshme
t Ali Pashs dhe t shqiptarve prgjithsisht. Shqiptart kan dhn shum heronj t
pavarsis greke, prej t cilve po prmend Kundurjotis, Marko Boari, Kanaris, Kolokotroni,
Karaiskaqi, Bubulina q ishin n udhheqje t revolucionit grek, prej t cilve edhe disa
kryeministra t shtetit t ri t pavarur grek19. Revolucioni Grek shprtheu sepse osmant
gabimisht vendosn t nnshtronin t vetmin q mund ta kishte parandaluar at kryengritje
Ali Pashain 20. Diplomacia dhe lufta e tij solln nj kontribut t madh n procesin e
shpalljeve t pavarsis s shteteve ballkanike, dobsimin e Perandoris osmane dhe
orientimin e popullit shqiptar drejt aleatve t till si ishin Fuqit Evropiane, Anglia,
Franca dhe Italia.
Ali Pasha nuk arriti qllimet e veta pr krijimin e shtetit t pavarur, por shrbeu si ur lidhse ndrmjet Perandoris Osmane dhe shteteve kombtare q po lindnin n
gadishull gjat ksaj kohe 21. Jeta dhe vepra e Ali Pashait do t ishin pararendset e lvizjes
pr rilindjen kombtare shqiptare q do t lulzonte gjat Shekullit XIX 22.
14
A. Stipcevi: do tregim pr Ballkanin fillon me ilirt, Bota e re, Prishtin 1985

A.M.Stanislavskaja. Russko - Anglijskije atnashenja, fq 424-426
16
Ilir Ushtelenca: Diplomacia e Ali Pash Tepelens, Tiran 1996, faqe 93
17
18
M Glenny: Histori e Ballkanit, 1804-1999, Nacionalizmi, Luftrat dhe Fuqit e Mdha, Tiran, Toena 2007, fq 27
19
Aleksandr Lambert, Besa Info, 1 dhjetor 2007
20
Dennis N. Skiotis, Ali Pashas Last Gamble, Hellenik and the Greek War of Liberation (1821-1830): Continuity and
Change, ed. Diamandouros, Thessaloniki, 1976, pg 97
21
M Glenny: Histori e Ballkanit, 1804-1999, Nacionalizmi, Luftrat dhe Fuqit e Mdha, Tiran, Toena 2007, fq 5
22
15
Nr. 11 / 2014 81
Rnia e Shkodrs dhe Brahim Pashs u pasua nga Mustafa Pasha Bushatlliu.
Nn sundimin e ktij Pashai, u ndrtua Pazari i Shkodrs, u zhvillua shum tregtia,
u hap dhe u sigurua rruga pr n Kosov, cila n shumicn e rasteve rrezikohej nga
cubat hajdut e kriminel. Ky Pasha ndshkoi familje t mdha shkodrane, pr t ruajtur
loajalitetin ndaj Ports s Lart. Vilajeti i Shkodrs ishte dhe mbeti edhe qendr e
madhe diplomatike e kohs. Qysh n kohn e Perandoris Osmane, Shkodra ishte ndr
t para hapsira q prfitoi frymmarrje nga politikat e forta t Ports s Lart. Dy
dekada pas Lufts Turko-Austriake e vitit 1699, n vitin 1718 Shkodra do t kishte 7 seli
konsullatash t Fuqive t Mdha t Evrops. Tradita e trashguar e Vilajetit t Shkodrs
me kto fuqi t kohs u shfrytzua dhe i shrbeu Mustafa Pashs t kishte lidhje t
shumta miqsore e personale me lobet katolike t Shkodrs me qendr n Vatikan e
Rom. Duke synuar q t mvehtsohej nga Osmant, sipas modelit q nj dekad para
tij e kishte synuar Ali Pash Tepelena n Janin, Mustafa Pasha n vitin 1831 i shpalli
luft Ports s Lart por u thye.
I marr peng n Portn e Lart, u gjykua pr tradhti, srish ai u fal nga Sulltani
dhe u emrua Vali n Diarbekir. Mustafa Pasha vdiq atje dhe varrin e ka n Stamboll.
Mbas Mustafa Pash Bushatlliut n Shkodr erdhn vetm pashallar turq. Ky moment
shnon fundin e sundimit t Bushatllinjve n Pashallkun e Shkodrs.
Pavarsisht prpjekjeve e qllimeve t Ali Pashai dhe Karaman Pash Bushatlliut,
platforma shqiptare e unifikimit t Vilajeteve u sabotua nga koalicioni ndrkombtar
anti - shqiptar q prfshiu shtetet Ballkanike, Perandorin Osmane dhe Fuqit e Mdha
imperialiste t kohs. Kto prpjekje t vazhdueshme ndihmuan pr riprtritjen e fryms e
identitetit kombtar dhe frymzim pr kombet e tjer. sht e vrtet se gjat pushtimit
otoman shum shqiptar u kthyen n mysliman, por e vrteta sht se kryengritjet m t
shumta kundra Perandoris Otomane jan br m tepr nga shqiptart se sa nga popujt
e tjer t krishter 23. Ky mjedis aspak i favorshm pr Shqiptart, shrbeu si baz dhe
ngritje dalngadal, pararendset e lvizjes pr rilindjen kombtare shqiptare si baz pr
afirmimin, vitalitetin e popullit shqiptar, aftsin e tij pr tu bashkuar politikisht gjith
vilajetet dhe t drejtn pr t formuar shtetin e vet kombtar.
23
Aleksandr Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007
82 GLOBAL CHALLENGE
1. L Bashkurti: Shqiptart n Rrjedhat e Diplomacis, Tiran, Geer 2003, fq 40 - 50

2. L Bashkurti: Koncerti dhe Funerali 1815-1914 Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha,
Tiran, Geer 2013, fq 165
3. Aleksandr Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007
4. H. T. Norris, Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the
Arab World, Faqe, 196.
Referencat:
5. L Bashkurti: amria, Tiran, Geer 2012, fq 129

6. L Bashkurti: Koncerti dhe Funerali 1815-1914 Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha,
Tiran, Geer 2013, fq 183
7. Aleks Buda, Studime Historike, vepr e cituar, faqe 142
8. Viktor Hygo cituar nga A. Kola: Arvanites qe i katagogji ton Elionon Athin 1997,
faqe 240, 387, 392
9. Sabri Godo, Gazeta Albania , 15 janar 1995
10. Lisen Bashkurti: amria, Tiran, Geer 2012, fq 126
11. F. Lico: Probleme t marrdhnieve Greko Shqiptare, Tiran, Neriada 1977, fq 102
12. L Bashkurti: amria, Tiran, Geer 2012, fq 121 135
13. L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vllimi I-r, Tiran, Geer 2005, fq 94
14. A. Stipcevi: do tregim pr Ballkanin fillon me ilirt, Bota e re, Prishtin 1985
15. A.M.Stanislavskaja. Russko - Anglijskije atnashenja, fq 424-426
16. Ilir Ushtelenca: Diplomacia e Ali Pash Tepelens, Tiran 1996, faqe 93
18. M Glenny: Histori e Ballkanit, 1804-1999, Nacionalizmi, Luftrat dhe Fuqit e Mdha, Tiran, Toena 2007, fq 27
19. Aleksandr Lambert, Besa Info, 1 dhjetor 2007
20. Dennis N. Skiotis, Ali Pashas Last Gamble, Hellenik and the Greek War of Liberation (1821-1830): Continuity and Change, ed. Diamandouros, Thessaloniki, 1976, pg
97
21. M Glenny: Histori e Ballkanit, 1804-1999, Nacionalizmi, Luftrat dhe Fuqit e Mdha, Tiran, Toena 2007, fq 5
23. Aleksandr Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007
Nr. 11 / 2014 83
Komunikimi n trajnim si nj nga elementt m t rndsishm n arsimimin e t rriturve | Dr. Monika Hodaj
Dr. Monika Hodaj
Komunikimi n trajnim
si nj nga elementt
m t rndsishm n
arsimimin e t rriturve
Abstrakt
Ky punim hedh nj vshtrim mbi komunikimin n trajnimin e t rriturve
si element shum i rndsishm n mbarvajtjen e kursit. Shpreh disa karakteristika
specifike q lidhen ngusht me mnyrn e komunikimit. Trajtohen modele t ndryshme
komunikimi, elementt e tyre dhe strukturat. Paraqet opinione t prezantuara nga
personalitete t andragogjis n lidhje me rndsin dhe vlerat e komunikimit.

sht nj kombinim midis prfundimeve t nxjerra nga studimi i literaturs,
prvojs individuale dhe mendimeve personale rreth shtjes. Ky punim sht ndrtuar
duke przgjedhur ato element t arsimimit t t rriturve dhe karakteristikave moshore
q kan lidhje me komunikimin pr t treguar rndsin q ka komunikimi n ndrtimin
dhe t prfundimit me sukses t trajnimit.

Mnyra e komunikimit e shoqruar me shprehit dhe shkathtsit komunikative
t trajnerit jan element tepr t rndsishm n trajnimin e t rriturve pr arsye t vet
specifikave t moshs, formimit, dhe interesave q paraqesin t rriturit.
Fjalt kye: Komunikim, trajnim, t rritur, arsim, literatur, klas
84 GLOBAL CHALLENGE
Ky punim merret me hulumtimin e problemit n literaturn e rekomanduar

dhe jep mendime individuale t nxjerra nga prvoja.

Mnyra e komunikimit e shoqruar me shprehit dhe shkathtsit komunikative
t trajnerit jan element tepr t rndsishm n trajnimin e t rriturve pr arsye t vet
specifikave t moshs, formimit, dhe interesave q paraqesin t rriturit. T msuarit t t
rriturve sht relativisht nj zon e re studimi. Fusha e t msuarit t t rriturve u nis nga
Malkom Knoules 1.

Pr t kuptuar m sakt rndsin e komunikimit n trajnim duhet t hedhim
nj vshtrim mbi vet trajnimin. sht trajnimi? T ndihmosh t tjert, ti japsh
mundsi dikaje t ndodh, t ndihmosh t tjert t jen m shum efektiv n fusha t
caktuara n prshtatje me qllimin e kursit dhe me interesat e personave pjesmarrs 2.

Metodologji
Hyrje

Komunikimi me t rriturit krkon nj kujdes dhe strategji t studiuar mir
lidhur me veorit se si mson, reagon dhe reflekton kjo mosh. Kurset e trajnimit kan
n prbrje t tyre persona t rritur dhe t prgjegjshm pr detyrn e rolin q luajn
n to. Ata jan njerz me eksperienc t madhe, ku disa reflektojn ndaj eksperiencs s
tyre duke msuar prej saj dhe t tjer jo. Disa e kan ndryshuar sjelljen pa reflektuar ndaj
eksperiencs, fjalve dhe veprimeve t tyre.
Trajnimet efektive e konsiderojn eksperiencn e transmetuar nprmjet
komunikimit si nj burim kryesor pr t msuar. Duke respektuar dhe dgjuar mendimin
e t tjerve trajnimet efektive bjn q njerzit t shndrrojn eksperiencn e tyre n
msim.
Komunikimi me t rriturit duhet t jet i kujdesshm edhe sepse t rriturit kan
nj sasi t madhe krenarie. Megjithse disa jan t varur nga t tjert t gjith plqejn
t mendojn si t pavarur. Trajnimet mund t prdoren pr t shkatrruar pavarsin e
tyre dhe t krijojn njerz q binden.
T rriturit kan zhvilluar refleksin e autoritetit. Disa e ngren at, t tjer
prkulen, disa lidhen me t si nj burim, t tjer e ln t kaloj. Me an t komunikimit
t prshtatshm trajnimet e prdorin autoritetin n mnyre efektive.

T rriturit krijojn t tilla sjellje e komunikim n grup q jan n prputhje me
nevojat e tyre. Disa sjellje jan konfliktuale, disa mbshtetse, disa jan agresive e disa
pasive, disa jan t mbyllur e t tjer t hapur. Ata zgjedhin at sjellje q u duket se sht
m e sakta pr t plotsuar nevojat e tyre n nj situat t caktuar. T gjith synojn t
plotsojn kto nevoja nga grupi, t gjith jan t suksesshm n at shkall q u lejon
grupi. Sjelljet jan reciproke, ato mund ta ndihmojn grupin, t tjera e pengojn at.
Trajnimet efektive synojn t plotsojn disa nevoja q jan t vlefshme pr
grupin. Ato jan nj kombinim i disa lloje sjelljesh dhe veprimesh.
T rriturit kan t prcaktuar nj korniz emocionale q konsiston n vlera
qndrime dhe tendenca q mund dhe duhet t kalojn prmes nj komunikimi t
frytshm pr ti nxjerr ato n pah e pr ti shfrytzuar pr mbarvajtjen e kursit. Retorika
dhe argumentet nuk prodhojn ndryshime n kornizn emocionale, por ndikimi i
eksperiencave t reja mundet.

Vlerat jan ato q ndryshojn me m shum vshtirsi. Ndryshimet emocionale
nuk prodhojn gjithmon edhe ndryshime t sjelljes, ndryshimet n sjellje nuk krkojn
gjithmon edhe ndryshimet n qndrime.
1
Malcolm Shepherd Knowles . (1913 - 1997) ishte nj figur
qendrore n arsimin e t rriturve amerikan n gjysmn

e dyt t shekullit t njzet. N vitet 1950 ai ishte Drejtor Ekzekutiv i Shoqats Arsimimi i t Rriturve t Shteteve t
Bashkuara t Ameriks.
2
Adult Education nga Annette Williams Jaffee (Prill 2000) fq. 75-164
Nr. 11 / 2014 85

Trajnimet i ndihmojn t rriturit t bhen m kompetent, t bjn ndryshime
n sjellje, t bjn ndryshime n kornizn emocionale kur ka nj shkall t lart sigurie,
angazhimi t ndrsjellta dhe zgjidhje.
Pr arsye t treguesve q u prmenden dhe t objektivave t trajnimit sht e
nevojshme t krijohet nj komunikim i prshtatshm midis trajnerit dhe studentve pr
t pasur ndikim direkt mbi cilsin e trajnimit.

N literatur gjejm disa nga kriteret q duhet t prmbush nj trajner 3
pr t qen i till. Lidhja midis trajnerit dhe grupit pr nj realizim t suksesshm
t objektivave m tepr se kudo tjetr e gjen suksesin tek mnyra e transmetimit t
informacionit dhe e komunikimit t drejtuar nga trajneri.
Trajneri duhet t ket nj dshir t madhe pr t ndihmuar t tjert, duhet t
jet entuziast, konstruktiv dhe fleksibl, ai duhet t jet i prirur q me siguri t drejtoj
dhe mbshtes njerzit q msojn, miqsor, t nnvizoj m tepr sukseset se gabimet,
t respektoj individt, dhe mbi t gjitha t jet prdorues i nj gjuhe t qart dhe t
kuptueshme

Disa nga sjelljet e trajnerit jan; puna me njerzit n dobi t tyre, kontaktet
personale pr t dhn dhe marr informacion, i ndjeshm, i sheh shtjet nga nj tjetr
kndvshtrim, tolerues dhe n ndryshim t vazhdueshm, fols pr nj audience.

Pr komunikim t suksesshm mund t ndiqen rrug ose metoda t ndryshme.

S pari pr t pasur nj mjedis efektiv duhet t kemi nj mjedis t prshtatshm
ose nj mjedis t sigurt msimi 4 q shoqrohet me disa karakteristika, t cilat kan
lidhje direkte me mnyrn e komunikimit.
N klas duhet t krijohet nj klim q transmeton tek studentet: besim,
miratim, mbshtetje, harmoni, kurajim, konfidenc, ndershmri, sinqeritet, respekt,
disiplin.
Thyerja e akullit pr njohje sht hapi i par i komunikimit q mund t
realizohet n forma nga m t ndryshmet, t cilat do t bnin t mundur q nj grup
t njoh grupin tjetr, jo vetm emrat por edhe m gjer, zakonisht ndahet grupi n dy
nngrupe dhe palt flasin me njri-tjetrin pr pak koh dhe m pas i japin t dhnat
pr njri-tjetrin nj pjestari tjetr t grupit pr personin q kemi intervistuar dhe ky
i fundit prezanton para grupit shkurt cv-in e personit. Kjo metod prfshin t gjith
grupin dhe bn m t bukur njohjen, mbahet m mir mend nga t pranishmit. sht
mir q kur koha e lejon t zhvillohen ushtrime q prfshijn t gjith studentt pr t
folur me njri-tjetrin, me qllim formimin e grupit. sht e rndsishme q studentet
t ndihen sa m familjar me mjediset rreth tyre, ndonse kjo n fillim mund t duket
e parndsishme, por ka impakt pozitiv n ecurin e trajnimit.
Harmonia n klas sht krijimi i nj ambienti t sigurt pr t msuar q
realizohet nprmjet bisedimeve e t rregullave baz q do t zbatohen gjat kursit, t
cilat duhet t jen t negociueshme midis palve do tu jap studentve nj opinion pr
ka po ndodh rreth tyre. Kto rregulla baz prmblidhen n nj qndrim informal, t
hapur pr tu rishikuar dhe prmirsuar duke diskutuar n grup.
Disa shtje si individuale apo t grupit, pr nevoja organizative nuk jan t
negociueshme sepse do t ken impakt n qndrimin n klas. Kjo mund t prfshij
futjen e disa parametrave dhe t limitoj ato pika q sht rn dakord pr tu prdorur,
p.sh. kohzgjatja e puns, ndrprerja e puns dhe pushimi, puna n mbrmje, veshja, etj.

shtje t panegociueshme jan ato qndrime, q jan n konflikt me interesat
e trajnimit, t qllimit ose t objektivave t trajnimit, t institucionit apo me krijimin e
formimin e grupit p.sh n nj trajnim t fushs s arsimit nuk mund t shkelen parimet
profesionale n arsim.
3
Candy PC (1991) Vet-drejtimi pr msuarit gjat gjith jets. Nj udhzues gjithprfshirs pr teori dhe praktik,
San Francisco: Jossey-Bass.
4
David C. McClelland (20 maj 1917 - 27 mars 1998) ishte nj teoricien psikologjie amerikan U dallua pr punn e tij n
motivimin pr arritje, ai ka publikuar nj numr t veprave nga vitet 1950 deri n 1990 .
86 GLOBAL CHALLENGE
Nj trajner nuk mund t lejoj munges prgjegjsie dhe disipline n klas. Kur
sht biseduar dhe rn dakord n nj marrveshje, ato shkruhen dhe afishohen n klas,
krkohet zbatimi i tyre nga t gjith pjesmarrsit.
Gjat puns me grupin konstatohet se tipari i prbashkt pr pjestart e
tij sht shkalla e individualitetit t tyre, kjo duhet t kihet parasysh n ndrtimin e
komunikimit gjat kursit. Ve marrveshjes s arritur pr klasn, shnimeve pr nevojat e
studentve, shqetsimeve e t tjer, duhet t pasqyrohen edhe n materiale t prodhuara
nga vet studentt, si plotsim i materialeve t krijuara nga trajneri apo institucioni. Kjo
form i familjarizon m shpejt me trajnimin dhe i bn pjesmarrs aktiv n t.
Aftsit e komunikimit kan t bjn me nj sr treguesish si;

Aftsia pr t pyetur. Aftsia pr t pyetur shpesh sht dhurat, por ajo mund
t prmirsohet me disa njohuri t teoris dhe t tekniks, t shoqruara dhe t ndjekura
nga veprimet praktike. Kjo ka t bj me teknikat e paraqitjes s pyetsorve. Prdorimi
i pyetjeve t hapura si; kush?; kur?; ku?; far dhe pse? marrin m shum prgjigje
se pyetjet e mbyllura, por prgjigjet jan jo t plota. sht e nevojshme t bhet nj
kombinim midis pyetjeve t hapura dhe t mbyllura me qllim q t merren sa m shum
prgjigje. N fokus t shtjes trajneri duhet q n fillim tu paraqes studenteve temn
pr t ciln do t prgatiten pyetjet, pastaj me nj seri pyetjesh, t tregoj alternativat
deri n nxjerrjen e prfundimeve t sakta.
sht e rndsishme t theksojm se trajneri duhet t dalloj ndryshimin midis
synimit dhe ndikimit. Kjo vjen si rezultat i komunikimit t tij, far ai synon, apo e
marrsit t ktij komunikimi, q mund t reagoj n nj mnyr t ndryshme nga ajo
q ai pret. Kjo varet nga komunikimi, si dhe far komunikohet, dhe nse do t jet
influencuar nga qndrimi i studentve, toni i zrit, vshtrimi ngultas, t kuptuarit e
statusit dhe faktor t tjer.
Trajneri duhet t jet mjeshtr i komunikimit verbal dhe joverbal pr t zgjuar
interesin e studentve dhe pr t trhequr mendimet e tyre pr situata t ndryshme. Kur
komunikimi nuk funksionon duhet t identifikohet arsyeja dhe t ekzaminohet pse ka
ndodhur, cila ishte sjellja specifike q sht shkaktuar tek dgjuesi, mesazhi tek trajneri
dhe tek studentt.

Disa nga rekomandimet pr t shmangur konfliktin do t ishin; respekt reciprok,
bashkpunim n vend t gars, mbshtetje n vend t gjykimit, besim reciprok, kontakt
personal i kufizuar, trajtimi i pjesmarrsve n mnyr pasive, besimi nga ana e trajnerit
se klasa do t aplikoj, far msoi dhe t mos bezdis me shembuj t panevojshm dhe
qenia i vmendshm pr kritika.
Stili krijues i trajnerit. Nj trajner i suksesshm nuk duhet t harroj se do
individ i rritur preferon t jet origjinal, pra t mos trajtohen t gjith njlloj. Metodat e
msimdhnies dhe stilet 5 duhet t jen sa m t larmishme n prshtatje me prbrjen e
grupit. Trajnert duhet t jen sa m fleksibl, krijues dhe t dallojn ndryshimet midis
mnyrs se si mson gjithsecili antar i grupit.
Element tjetr i rndsishm i komunikimit sht aftsia e t dgjuarit, e cila
sht e ndryshme n individ t ndryshm. Ajo varet nga nj sr faktorsh midis t
cilve sht interesi pr t dgjuar folsin. Lidhur me veorit e t msuarit tek t rriturit
sht e nevojshme q trajneri t trheq vmendjen maksimale t dgjuesve pr nj
qllim t caktuar dhe kjo mund t realizohet me paraqitjen e nj situate t prekshme,
ku auditori sht i ndjeshm ose t pyetjeve q ngjallin interes direkt mbi auditorin
p. sh. Nj trajner i fushs s matematiks e filloi trajnimin duke paraqitur dy modele
msuesish lidhur me opinionin e prindrve dhe drejtoi pyetjet: N cilin model do ta
vendosnit veten? Po si prindr cilin model do t vlersonit?

Auditori u prfshi natyrshm dhe trsisht n debat pr arsyen e thjesht se
trajneri diti t ngacmoi interesin si prind dhe ndjeshmrin e vlersimit t profesionit. I
McClelland, David C.Human Motivation(1987), pp. 56-71
Nr. 11 / 2014 87
gjith trajnimi u shtri suksesshm brenda ktij debati. T dgjuarit mund t paraqitet me
cilsit prkatse pr trajnerin dhe pr studentt.

T dgjuarit me vmendje si nj aktivitet aktiv dhe jo pasiv q realizohet edhe
me mundim. Pr t dgjuarit efektiv bashkbiseduesit duhet t prgatisin veten. P.sh.
reagimi pr disa lajme t reja dhe t rndsishme shoqrohet me marrjen e pozicionit
drejt t trupit, me vshtrim t folsit n sy dhe me qndrim n heshtje. Ky komunikim
jo verbal, pozitiv i siguron folsit nj tregues q sht duke u ndjekur ose dgjuar me
vmendje.

T dgjuarit pr t kuptuar se far po prpiqet folsi tju thot, far po thot,
apo nse sht e mundur q t thot dika, pasi mund t ekzistoj mundsia pr t
kuptuar dika tjetr.

T dgjuarit me ndjeshmri pr t kuptuar pikpamjet e t tjerve dhe se si
ndihet folsi. Trajneri duhet t formoj nj marrdhnie me dgjuesit para msimit dhe
t punoj duke qen i ndjeshm me ata sepse vetm kshtu kuptohet e vrteta mbi far
ai dgjon t lidhet me fjalt e folsit.

T dgjuarit me mendje t hapur pr t dgjuar edhe at q nuk ia plqen
pikpamjet, apo q nuk t trheq n mnyr t veant, gj q nuk do t thot se far ai
flet nuk sht e rndsishme apo prfitimet prej tij nuk jan t dobishme. do pikpamje
duhet t dgjohet.

T dgjuarit n mnyr kritike pr t analizuar dhe pr tu vlersuar. Trajnert
duhet t vlersojn mendimin kritik t t tjerve, edhe kur ajo q ata mendojn sht
kundr me at q dgjojn nga studentt e tyre.

T sjellurit me pasion sht i mundur kur individt apo i gjith grupi merr pjes
plotsisht n procesin e zhvillimit t msimit. Trajneri duhet t jet i informuar pr
tendencn e njerzve, t cilt duan t jen entuziast, n.q.s ata krcnohen nga nevoja e
zhvillimit t ksaj sjelljeje. Trajneri duhet t jet i ndjeshm pr t prcaktuar kur dhe si
sjellja entuziaste mund t ndryshoj 6.

T sjellurit me pasion duhet t ndryshohet n nj moment ky t msimit, n t
kundrt ka mundsi t humbas rndsia e zhvillimit t msimit. Ai duhet t vendosi kur
dhe si sjellja entuziaste mund t ndryshohet dhe t mos ndihet si z i vetmuar. T sjellurit
me pasion duhet t prdoret n nj moment ky t msimit, n t kundrt ka mundsi
t humbas rndsia e zhvillimit t msimit. Kjo sht nj form e sjelljes n grup apo
individuale m e theksuar pr tu kuptuar n praktik se n teori.
Humori tregues tjetr q ka nevoj pr prdorim t kujdesshm. Ata q e
zgjedhin humorin n mnyre negative, apo si sjellje entuziaste ose qesharake mund t
ken nj efekt jo t mir n ambientin e t msuarit. Humori mund t jet veanrisht i
vshtir pr tu prballuar. Prgjigjet Un vetm po bj shaka apo nuk mund t bj nj
shaka, q kur sht e prirur t bhet sfid pr dik, duket se sht pa humor.
Nj trajner duhet t jet i ndjeshm n abuzimin me humorin dhe t jet i
prgatitur t sfidoj kdo kur bn prdorimin negativ t tij. Nj tjetr aspekt i prdorimit
t humorit sht prdorimi i shakas prej trajnerit. Eksperienca ka treguar se sht e
pranuar, kur te kjo sht trajtuar me kujdes prej trajnerit.
Komunikimi joverbal ose gjuha e trupit sht nj tjetr mjet i rndsishm kur
prdoret n mnyr korrekte nga trajneri n kontekst me far flet. sht e rndsishme
dhe duhet t kihet parasysh nga trajneri prdorimi korrekt i shikimit, lvizja e duarve,
trupit, etj, pr t mos qen fals apo i keqkuptuar n gjestikulacionet q ai bn n klas 7.

Shikimi pa interes. Njerzit n koh t ndryshme kan reagime specifike. Ata
mund t shikojn drejt e n sy kur; 30% kan dika pr t fshehur, 30%-40% kan
mundsi t jen neutral, 60% jan shum t interesuar pr at q po thuhet. Njerzit
shohin me shum kur dgjojn se sa kur flasin. Ata heqin vshtrimin kur u krkohet t
6
Brookfield, S. D. The Adult Learning Iceberg, 1981

Lois Borland Hart, Training Methods That Work: A Handbook for Trainers, fq. 9
88 GLOBAL CHALLENGE
bjn dika, e cila i bn t mos ndihen rehat. Shprehjet e fytyrs m shum se do gj

tjetr tregojn mrzitjen ose humorin apo hutimin 8. Shprehjet mund t ken kuptime
t ndryshme n varsi t nivelit kulturor t njerzve.

Sinjalet e sinqerta apo ndershmria q karakterizohen nga disa tregues si; duart
ose kraht e hapur dukshm nga trupi, moskryqzimi i kmbve, zbrthimi ose heqja e
xhakets, reduktimi i hapsirs personale pr t rregulluar t tjert duken si element
tepr t imt por q nj trajneri t prgatitur nuk mund ti kalojn pa i vn re pr
t kontrolluar gjendjen emocionale q shfaqet si reagim ndaj situatave t ndryshme t
krijuara.

Sinjalet mbrojtse q prbhen nga disa tregues si; kraht e mbledhur, shtrngimi
i grushteve, varje tek kmbt ose kraht e karriges, kryqzimi i kmbve, ulja n karrige
mbrapsht, heqja, ilustrimi, tregimi dhe kafshimi i syzeve, prtypja e fundit t cigares apo
lapsit.
Mrzitja, zhgnjimi kan si tregues; heqjen e kmbve zvarr n dysheme,
kruajtja me thonj e qafs apo kurrizit, lshimi i pshertimave, brja e tingujve t veant,
kafshimi i buzs s poshtme.
Konfidenca ka disa tregues t tjer si; me m gjat dhe m shum vshtrim
vizual t shpejte, pozicion i drejt, ulur n karrige, duke mbajtur majat e gishtave t
bashkuar, duart e kryqzuara para koke dhe mjekrn t shtyr para dhe lart, vendosja e
kmbve n tavolin apo n karrige, kmbt e kryqzuara me duart e mbrthyera mbas
koke.

Nervozizmi si tregues i gjendjes emocionale t acaruar shfaqet me; duke mbajtur
hapsir dhe distanc, lvizje t shpejta e t thata, paaftsi pr t pushuar, kryqzim i
krahve, lpirja e majave t thonjve, lvizje t fshehta, pastrimi i fytit para se t flas, rritja
e prdorimit t pshertimave, t dridhurit e duarve, shkulja e veshve, mbulimi i gojs,
prekja e ballit me duar apo djersitja e tij.
Vlersimi i t tjerve 9 shoqrohet me kta tregues; duart nn mjekr, gishtrinjt
para fytyrs, koka drejt, mbajtja apo prkdhelja e mjekrs, luajtja me syzet, kapja e anve
t hunds, vshtrime t gjata me pak bashkbisedim.

Dyshimi dhe fshehtsia kan kta tregues; mbulimi i gojs me duar, pozicion
ski para t tjerve, vshtrim ski ose frkim afr syve apo, veshve, frkim me gishta te
hunda.

Jo i gatshm (jo agresiv) shoqrohet me; duart mbi hije, kmbt n pozicion
hapur, tendenca pr tu uar nga karrigia menjher gjat debatit, shtrirja e duarve,
mbajtja e trupit n pozicion t shtrnguar n drras dhe n tavolin.

Dobsia ose nevoja pr t ringjallur besimin ka disa element tregues si; duart
e mbledhura, gishtrinjt e mdhenj frkojn njri-tjetrin, pickimi i duarve, kafshimi i
thonjve, prekja e fytit ose dikaje t veshur afr tij.

Mrzitja si element i rndsishm pr trajnerin q duhet identifikuar, shfaqet
me; trokitje t gishtit ose t stilolapsit mbi tavolin, me prekje t gishtit, duke trokitur
takn apo lvizur kmbt prreth, me varje t syve, prekje t koks me dor, me
shkarravitje, me ngulitje t syve jasht dritares ose n mure, me vshtrimin n maj t
katedrs pr nj periudh t zgjatur kohe.

Sjellja me konfliktin. do bashkveprim n mes njerzve duket si nj element
konflikti apo mosprputhjeje personaliteti q mund t prsritet. Trajneri duhet q
kto konflikte ti identifikoj sa m shpejt t jet e mundur dhe t ndrmarr veprime,
pr t eliminuar efektet negative q ky konflikt mund t ket n zhvillimin e individve
t prekur apo t t gjith grupit. Opsionet e hapura pr nj trajner mund t jen; t
shmangesh, t ulesh t diskutosh, t prballosh q mund t realizohet n dy forma; 1- me
fuqi (fiton ose humbet), 2- negocim (fiton dhe vetm fiton).
8
Lois Borland Hart, Training Methods That Work: A Handbook for Trainers
Buckley R., Caple J. One to one training and coaching skills
Nr. 11 / 2014 89
Konkluzione
Trajneri i suksesshm duhet t jet n gjendje t kontrolloj, vzhgoj, dhe t

marr n konsiderat do tregues t reagimit pr t matur ecurin e puns n grup. Kjo
duhet t shrbej dhe si prvoj pr t ndrtuar punn n mnyr t suksesshme me
grupe t ndryshme.
Meqense t rriturit prdorin logjikn dhe argumentet logjik, dgjojn,
peshojn, balancojn pranojn arsyen, pyesin pr faktet dhe opinionet, jan pa
emocione, t dedikuar, japin lvdata t prshtatshme, nuk merren me siprfaqen e
shtjeve do reagim i tyre mund t shrbej si mats i puns ose aftsive drejtuese t
trajnerit.
Nj trajnim i ndrtuar mbi komunikim t kujdesshm n prputhje me veorit
me t cilat msojn t rriturit, me objektivat e trajnimit dhe me prbrjen konkrete t
grupit sht nj rrug e suksesshme pr arsimimin e t rriturve.
Bibliografi
1. Adult Education and the Postmodern Challenge: Learning Beyond the Limits nga
Ian Bryant (12 Shkurt 1997)
2. Grup autorsh, Manual trajnimi pr prgatitjen e trajnerve, Tiran 2005
3. Adult Education nga Annette Williams Jaffee (Prill 2000)
4. Freire, P. (1973). Pedagogy of the oppressed. New York: Seabury Press.
5. Glaser, R. (1984). Education and thinking: The role of knowledge. American Psychologist.
6. Knowles, M. (1980). The adult learner: A neglected species. Houston: Gulf.
7. Buckley R., Caple J. One to one training and coaching skills
8. Adult Education nga Annette Williams Jaffee (Prill 2000) fq. 75-164
90 GLOBAL CHALLENGE
MA. sc. Nexhmedin Bardhi
Lidhja Shqiptare e
Prizrenit dhe ndikimi
i saj n gjeopolitikn
shqiptare
Abstrakti
Zhvillimet politike dhe acarimi i raporteve n mes Fuqive t Mdha pr shkak
t interesave t kundrta ndikuan n akumulimin dhe shprthimin e mospajtimeve,
q uan n shfaqjen e nj krize t raporteve ndrkombtare q historia i njeh si Kriza
Lindore.
Traktati i Shn Stefanit solli nj konfigurim t ri gjeopolitik n Ballkan.
Ndryshimet territoriale t krkuara nga ky traktat ishin n prputhje me interesat
ruse ku mimin m t dhimbshm do ta paguante populli autokton i ktyre trojeve
shqiptart. Rrethanat e reja gjeopolitike n Ballkan imponuan nj prgjigje gjeopolitike
t shqiptarve, e cila rezultoi me formimin e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit.
Organizimi i Lidhjes s Prizrenit 1878-1881, me synim mbrojtjen e gjeohapsirs
s trojeve shqiptare dhe krijimit t autonomis politike dhe territoriale n nivel kombtar
ua bri me dije t gjithve se shtja shqiptare nuk mund t trajtohet si pre e lir, q
mund ti knaqte orekset e fqinjve.
Ndikimi i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit n gjeopolitikn dhe gjeostrategjin
shqiptare luajti nj rol t rndsishm prkundr qndrimeve t Fuqive t Mdha.

mdha
Fjalt kye: Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Ballkani, Trojet shqiptare, Fuqit e
Nr. 11 / 2014 91
Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj n gjeopolitikn shqiptare | MA. Sc. Nexhmedin Bardhi
Hyrje
N hyrje t ktij punimi argumentoj se shtrirja gjeografike sht faktori m i
rndsishm pr zhvillimin e shteteve. Mbi prkufizimin e gjeopolitiks ka mendime
t ndryshme. N qerthullin e dijeve bashkkohore ajo mund t vshtrohet si nj nndeg e gjeografis politike,1 si nj prej disiplinave t politologjis ose edhe si nj dije n
kufijt e gjeografis, historis, shkencs politike etj., q mbulon marrdhniet e fakteve
gjeografike me politikn. Gjeopolitika paraqitet si nj kombinim teorish prej shkollash
t ndryshme: kryesisht britanike, gjermane, amerikane dhe s fundi, edhe italiane. Ka
ekzistuar edhe nj variant japonez i gjeopolitiks: doktrina e sfers s prosperitetit reciprok.
Megjithat, pranohet se, sidomos pr disa rajone t globit, faktori gjeografik e
tejkalon peshn e do faktori tjetr dhe madje mund t shndrrohet n faktor determinues t proceseve t tyre historike dhe t specifikave t tyre politike.
Sot gjeopolitika quhet nj instrument i domosdoshm n duart e politikanve,
strategve ushtarak dhe diplomatve. Si nj koncept i prafrt me t mbahet edhe gjeostrategjia. Ajo mund t prkufizohet si zbatim i gjeopolitiks n planifikimin ushtarak
t nivelit t lart pr siguri dhe si nj prdorim sa m i mir i mbrojtjes kombtare e i
burimeve luftarake.
Me gjeostrategji tani kuptohet zbatimi i gjeopolitiks n planifikimin ushtarak
t nivelit t lart, me fjal tjera: prdorimi sa m i efektshm i mbrojtjes kombtare dhe
i resurseve luftarake.
N ditt tona gjeopolitika po konsiderohet gjithnj e m shum si analizimi i
historis, gjeografis, kulturs s nj shteti (apo rajoni) dhe marrdhnia e ktyre aspekteve me politikn.
Vetm pak dekada m par situata e sotme gjeopolitike n Ballkan ishte e parealizueshme pr m skeptikt dhe e largt pr m optimistt 2. Pr shum vite rajoni
i Ballkanit ka qen i ndar mes faktit t t ekzistuarit vetm si pjes fizike periferike e
harts s Evrops, (pra n Evrop, por jo pjes e saj) dhe vokacionit t saj pr t qen
pjes integrale e entitetit historik, kulturor, gjeografik, t cilit i prkiste gjithmon, por
q si pasoj e s shkuars s dhimbshme t shnuar nga pushtime t shumta e t gjata,
luftra, sakrifica, e prpjekje pr t mbijetuar, pse jo edhe rrethanave gjeografike ka prjetuar nj realitet t ndryshm.
I shtrir n pjesn juglindore t Evrops, Ballkani sht njohur si vendi ku
kulturat e ndryshme kryqzohen. Ballkani ka qen pika lidhse e trupave Latine dhe
Greke, destinacioni i fluksit masiv t Sllavve pagan, vendi ku Kristianizmi Ortodoks
dhe ai Katolik u takuan, si dhe vend-takimi i Islamit me Kristianizmin. sht vendi ku
kalojn rrugt toksore q lidhin Evropn Perndimore me Azin jug-perndimore. Por
sht gjithashtu toka e luftrave, prplasjeve dhe konflikteve. Kufiri natyror, vargmalet
Ballkanike q shtrihen n Bullgari kan qen shpesh kufiri i perandorive, besimeve
dhe civilizimeve, e gjithashtu edhe kufiri q n veriperndim bashkohen me Alpet
n gadishullin e vogl t Istrias, dhe q n lindje zhduket tej n Detin e Zi. Nga ky
prshkrim duket sikur ky kufi natyror ka qen barriera q e ndante Ballkanin nga pjesa
tjetr e Evrops; pra t ishte n Evrop por n t njjtn koh jo pjes e saj. Vendet e
Ballkanit n shekullin e XXI-t kan interesa gjeostrategjike t prbashkta, q jan t
lidhura ngusht me proceset e tyre integruese.
1
Haxhi, Ferati, Gjeopolitika dhe Gjeostrategjia, SHB ILAR, 2013, f. 16

http://albanovaonline.unishk-history.com/index.php?option konsulltuar 05.01.2014
92 GLOBAL CHALLENGE
Traktati i Shn Stefanit solli nj konfigurim t ri gjeopolitik n Ballkan.

Ndryshimet territoriale t krkuara nga ky traktat ishin n prputhje me interesat ruse
q krkonin me ngulm zgjerimin e ndikimit sllav n Ballkan. Natyrshm nga krkesat
e Shn-Stefanit mimin m t dhimbshm do ta paguante populli autokton i ktyre
trojeve, shqiptart 3.
Traktati i Shn Stefanit ishte krejtsisht n favor t Rusis dhe t shteteve
sllave t Ballkanit. Me kt traktat, Rusia i mori Turqis Besarabin dhe disa qytete n
Kaukaz. Serbia, Mali i Zi dhe Rumania, deri ather shtete autonome nn suzernitetin
e sulltanit, fituan pavarsin e plot. Kufijt e tyre zgjeroheshin. Bullgaria, deri ather
krejtsisht e shtypur, fitonte autonomin, me kufij shum t gjer, q shtriheshin prej
lumit Danub deri n Detin Egje, prej Detit t Zi deri n Drinin e Zi dhe n malet e
Voskopojs.
Traktati i Shn Stefanit nuk e zinte fare n goj Shqiprin dhe t drejtat e
saj ndrkombtare. Ajo do t mbetej, si edhe m par, nn sundimin osman, pa asnj t
drejt. Pr m tepr, pjes t konsiderueshme t territoreve shqiptare, do t shkputeshin
dhe do t aneksoheshin nga shtetet e huaja. Mali i Zi do t merrte ndr t tjera, Ulqinin,
Hotin, Grudn, Plavn, Gucin. Serbia do t aneksonte disa vise shqiptare nga sanxhaku
i Prishtins. Bullgaria do t prfshinte krahinat shqiptare t Kors, Pogradecit, Strugs,
Dibrs, Gostivarit, Tetovs, Kumanovs etj. Pra trojet shqiptare do t coptoheshin
midis katr shteteve: Turqis, Bullgaris, Serbis, Malit t Zi 4.
Qllimi i Perandoris Ruse kishte t bnte q prmes ktij traktati, t
zgjeroheshin territoret e shteteve sllave n Ballkan, pr t siguruar nj pozit gjeografike
n favor t tyre dhe politiks Ruse duke shtrir ndikimin e saj n kto shtete sllave dhe
pr t siguruar pozita strategjike, q prfshiheshin n gjeografin e ktyre hapsirave t
okupuara. Kjo fitore do ti siguronte Rusis nj dominim t plot si fuqi me prfitime
kolosale n sfern e ekonomis dhe politikn e tyre.
Traktati i Shn Stefanit shkaktoi nj zemrim t prgjithshm n Shqipri.
Shqiptart mbar protestuan kundr coptimit t trojeve t tyre. Nga t katr ant e
vendit, u hartuan protesta me shkrim drejtuar Fuqive t Mdha, me an t t cilave u
shpreh vendosmria pr t kundrshtuar me arm zbatimin e Traktatit t Shn Stefanit.
Mirpo ky traktat, cnoi rnd interesat e fuqive t tjera evropiane si ishte
Austro-Hungaria, Italia, Britania etj. Kto fuqi, nuk dshironin nj shtet t fort sllav
me kufij t zgjeruar n Ballkan si dhe kundrshtonin vendosjen e ndikimit t Rusis n
kt hapsir gjeografike, sepse kjo ndrhyrje nga ana e Rusis grshetonte dhe cnonte
drejtprdrejt interesat dhe sigurin e Austro-Hungaris, Italis dhe Britanis. Po ashtu
kto fuqi kundrshtuan fuqishm pr dominimin e pozitave gjeografike e strategjike nga
ana e Rusis, pr shkak se pastaj do ta kishin t vshtir ndrhyrjen e tyre n Ballkan.
Ndrkoh Londra dhe Vjena, t shqetsuara nga rritja e teprme e ndikimit rus n
Gadishullin Ballkanik, krkuan t rishikoheshin kushtet e Traktatit nga nj Kongres i
Fuqive t Mdha 5.
N kt mnyr, me iniciativn e Qeveris austro-hungareze dhe me prkrahjen
e Gjermanis, e sidomos t Britanis s Madhe, u thirr Kongresi i Fuqive t Mdha, q
duhej t mblidhej n Berlin me 13 qershor 1878, me t vetmin qllim pr ti br revizion
Ngjarjet q i paraprin Lidhjes Shqiptare t Prizrenit
Haxhi, Ferati, Gjeopolitika dhe Gjeostrategjia, SHB ILAR Tiran, 2013, f. 339
Kristo Frashri, Historia e Qytetrimit Shqiptar, SHB Grand Print,Tiran, f. 197.
5
Kristo Frashri, Historia e Qytetrimit Shqiptar, SHB Grand Print,Tiran, f. 197.
4
Nr. 11 / 2014 93
Traktatit t Shn Stefanit dhe pr t prpiluar hartn e re t Ballkanit. Perandoria ruse

ishte e detyruar t pranonte mbajtjen e ktij kongresi pr arsye s e dinte s forca e saj ishte
e dobt n krahasim me kto tri Fuqi t Mdha q ishin: Britania e Madhe, Gjermania
dhe Austro-Hungaria 6.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit

Pezullimi i traktatit t Shn Stefanit deri n mbajtjen e Kongresit t Berlinit,
nga fuqit e mdha, krijoi kushte t favorshme pr qarqet politike dhe patriotike t
shqiptarve pr tu organizuar dhe konsoliduar n ruajtjen e trsis s tyre territoriale
dhe pr t shpallur nj platform politike pr autonomi nn sovranitetin e Sulltanit, duke
uar kshtu n krijimin e nj shteti Sovran t Shqiptarve me kufijt e tyre natyror. Kjo
prpjekje e shqiptarve kishte t bnte me ruajtjen dhe mbrojtjen e hapsirs gjeografike,
politike, strategjike dhe ekonomike t Kombit shqiptar n Ballkan si dhe u jepte
patriotve shqiptar nj koh shum t mueshme pr ta organizuar m mir qndresn
politike e ushtarake dhe pr tu prgatitur q ti bnin ball rrezikut t coptimit t
atdheut. Situata e re krkonte mobilizimin e t gjith forcave njerzore dhe materiale, si
dhe krijimin brenda vendit t nj qendre t vetme drejtuese 7.
N rrethanat e krijuara ndr shqiptar u prhap ideja pr t formuar nj lidhje
t prgjithshme kombtare, n t ciln do t prfshiheshin t gjith shqiptart, pavarsisht
nga krahina, feja dhe gjendja e tyre shoqrore. Me kt ide bashkoheshin edhe dy rrymat
politike q ekzistonin ather n Lvizjen Kombtare, megjithse ato kishin ndryshime
ndrmjet tyre pr mnyrn se si duheshin siguruar krkesat kombtare: rryma radikale
ishte pr realizimin e tyre edhe n luft, kurse rryma e moderuar vetm me plqimin e
sulltanit 8.
Kto ngjarje q u zhvilluan n kt periudh, i dhan hov t madh organizimit
politik t shqiptarve dhe unifikimit t tyre prmes mbajtjes s lidhjes t Prizrenit, duke
nxjerr platformn e saj politike nga prfaqsuesit e t gjitha trevave shqiptare, t cilt
u bn thirrje fuqive t mdha pr t mbshtetur platformn e tyre duke mos i dmtuar
kufijt e tyre natyror n dobi t shteteve fqinje, t cilt kishin pr qllim shtrirjen e
territoreve t tyre n dm t tokave t krahinave shqiptare. Kjo lidhje paraqiti qndrime
t forta dhe t vendosura duke themeluar nj qeveri t prkohshme shqiptare dhe krijimin
e nj formacioni ushtarak pr mbrojtjen e tokave n krahinat shqiptare, n rast se ato do
t cenoheshin nga Konferenca e Berlinit n dobi t shteteve fqinje, ku edhe ashtu ndodhi.
Konferenca e Berlinit prfundoi punimet duke nxjerr si rezultat vendimet pr
zgjerimin e territoreve t shteteve sllave si ishte Serbia, Mali i Zi, n dm t tokave t
vilajetit t Kosovs. Kto vendime kishin goditur rnd interesat e Kombit Shqiptar
n prgjithsi e n veanti t Kosovs, e cila ishte preh e ktyre vendimeve t padrejta
q doln nga konferenca e Berlinit. Me kt rast, qeveria e prkohshme e Lidhjes s
Prizrenit, kundrshtoi fuqishm kto vendime t cilat aneksuan disa qytete t mdha t
Kosovs, n dobi t Serbis dhe Malit t Zi, duke reaguar me forc prmes prdorimit t
formacioneve ushtarake q kishte krijuar kjo lidhje. Formacionet ushtarake t Qeveris s
Prkohshme u vendosn npr qytetet e aneksuara pr t mbrojtur me forc nga aneksimi
i shteteve fqinje, t cilt kishin pretendime t vazhdueshme n rrmbimin e tokave
shqiptare.
6
Gazmend Rizaj, Shqipria e Siprme, 1800-1913, f. 129.

Historia e Popullit Shqiptar, vll. II (Tiran, 2007), fq. 125.
8
Po aty.
7
94 GLOBAL CHALLENGE
Patriott shqiptar, dhe veanrisht Komiteti i Stambollit, fillimisht u prpoqn

ta bindnin Portn e Lart q ta lejonte formimin e nj lidhjeje shqiptare, por ajo nuk
pranoi. Meqense nuk qe n gjendje t ndalonte mbajtjen e kuvendit shqiptar, ajo u
prpoq me ann e agjentve dhe t prkrahsve t saj q kuvendi t formonte jo nj lidhje
shqiptare, por nj lidhje islamike pro osmane, e cila do t vepronte sipas orientimeve
dhe interesave t sulltanit. N kt lidhje duhej t merrnin pjes t gjith popullsit
myslimane t Gadishullit ballkanik, pavarsisht nga kombsia e tyre, pra shqiptar, turq,
boshnjak etj.
Rrethanat e reja gjeopolitike n Ballkan imponuan nj prgjigje gjeopolitike
t shqiptarve. Kshtu u formua Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Punimet e Kuvendit
t Prgjithshm u hapn m 10 qershor 1878. Pr shkak t kohs s shkurtr dhe t
vshtirsive q nxorn autoritetet osmane, n Prizren nuk kishin arritur t gjith
delegatt e krahinave shqiptare. Delegatt e vilajetit t Shkodrs, p.sh. nuk ishin nisur
sepse pengoheshin nga valiu, Hysen Pasha9.
Nj nga vendimet me rndsi t Lidhjes s Prizrenit sht edhe paraqitja e
projekt programit q u paraqit nga delegatt turkoman, i njohur me emrin Kararname
(turqisht libri i vendimeve) u konsiderua i miratuar ndonse nuk mori shumicn e
votave. Me gjith ndryshimet q u bn, Kararnameja shprehte besnikrin ndaj sulltanit
dhe prshkohej nga fryma islamike 10.
Formimi i Lidhjes s Prizrenit pati jehon pozitive dhe ngjalli shpresa n t
katr ant e vendit. Por Kararnameja u prit ftoht nga pjesa m e madhe e shqiptarve. N
kto rrethana, kur arritn delegatt e pothuajse t gjitha krahinave shqiptare, u mblodh
rishtas n Prizren, m 1 korrik 1878, Kuvendi i Prgjithshm, i cili m 2 korrik miratoi
Kanunin e Ri. N t thuhej shprehimisht se Lidhja Shqiptare, e formuar n Prizren, do
t shtrihej vetm n trojet shqiptare. Prve ksaj, Kanuni i Ri i jepte t drejt Lidhjes t
kishte degt e saj n qendrat e ndryshme t Shqipris, t shpallte mobilizimin ushtarak
t t gjith burrave t aft pr arm, t mblidhte pr nevojat e veta buxhetore nj sr
taksash t ndryshme, t kishte gjyqe t veanta etj. Me kto t drejta q prcaktonte
Kanuni i Ri, Lidhja e Prizrenit fitonte funksione pushtetrore t veanta nga ato t
shtetit osman dhe t krijohej mundsia pr t ngritur shkall-shkall nj shtet autonom
shqiptar. Miratimi i Kanunit t Ri tregonte se n Lidhje kishte triumfuar platforma
kombtare 11, prkundr prpjekjeve t bra nga Lidhja e Prizrenit, ndryshimet e synuara
n favor t nj ngritjeje t fuqis gjeopolitike t gjeohapsirs shqiptare n mnyr t
mirfillt i kemi n fillim t shekullit t XX-t 12.
Lufta e Lidhjes s Prizrenit pr mbrojtjen e trsis territoriale t Shqipris

dhe imponimet gjeopolitike t Fuqive t Mdha
Problemi i ruajtjes s trsis territorial t Shqipris u b shum i mpreht dhe
u vu n rend t dits, si nj problem qensor n procesin e zhvillimit historik t popullit
shqiptar, n vitet e Krizs Lindore 1875-1878, gjat lufts ruso-turke t viteve 18771878 dhe veanrisht gjat viteve t stuhishme t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit 18781881, e cila si objektiva kryesore pati ruajtjen e paprekshmris dhe t trsis s trojeve
kombtare shqiptare, e bashk me kt njohjen e kombit shqiptar si nj t pandar,
9
Historia e Popullit Shqiptar, vll. II (Tiran, 2007), fq. 167- 168.

11
12
Po aty,
10
Nr. 11 / 2014 95
si dhe bashkimin e tokave t Shqipris n nj njsi t vetme kombtare, mbi bazn e

s cils do t hidheshin themelet e ngrehins s shtetit kombtar shqiptar 13. Shqipria,
si atdheu i shqiptarve, n dokumentet programatike t Lidhjes, n memorandumet,
protestat e krkesat e tjera t shumta, shikohet si nj madhsi unike, e pandar, si nga
pikpamja historike e gjeografike, ashtu edhe etnike e kombtare. Prparimi i vendit lidhet
para s gjithash dhe mbi gjithka me ruajtjen e sigurimin e trsis kombtare e t unitetit
kombtar 14.
Qysh n dokumentet e para t Lidhjes shqiptare koncepti territorit shqiptar i
ruajts dhe sigurimit t trsis s trojeve shqiptare lidhet ngusht me at t kombsis si
dy madhsi t pandara, si dy an t s njjts medalje 15.
Asnjher koncepti i territorit shqiptar nuk shikohet nga interesa t ngushta ekonomike lokale, si nj madhsi m vete, por gjithmon i lidhur me interesa mbar shqiptare,
i lidhur ngusht me parimin e kombsis 16. Kombi parafytyrohet si nj madhsi reale q
shtrihet n nj territor t caktuar, n trojet shqiptare, prandaj do cungim i trojeve shqiptare shikohej me t drejt si nj dhunim i t drejtave kombtare t popullit shqiptar 17.
Forcat e Lidhjes n mbrojtje t gjeohapsirs n Plav dhe Guci, - Pas ngjarjeve n
Gjakov, porta e lart vazhdonte prpjekjet e saj pr zbatimin e vendimeve t konferencs
s Berlinit, e cila kishte t bnte me shtrirjen e administrats Serbe dhe Malazeze n
tokat shqiptare, q ishin aneksuar, si rezultat i marrveshjeve t dala nga kjo Konferenc, e
kishte t vshtir t ndrhynte n Shqipri, pr ti dorzuar Malit t zi krahinat e caktuara
nga Kongresi i Berlinit 18. Megjithat Knjaz Nikolla krkonte vazhdimisht nga Fuqit
e Mdha q ta detyronte Perandorin Osmane ta zbatonte vendimin e tyre. Kshtu n
shkurt 1879, Porta e Lart u shtrngua t trhiqte ushtrit e saja nga Podgorica, Shpuza
dhe Zhablaku, t cilat i morn forcat malazeze. Lidhja e Prizrenit nuk e pengoi lshimin
e tyre, sepse ato banoheshin kryesisht nga popullsia sllave. Por ajo kishte vendosur t
mbronte me luft t armatosur Plavn dhe Gucin, t cilat banoheshin n mas drmuese
nga popullsia shqiptare. N mbrojtjen e Plavs dhe Gucis u mobilizuan mijra vullnetar
(janar 1880), t udhhequr nga shtabi i Lidhjes. Pas shum tentimesh kemi dshtimin e
sulmeve pushtuese t Malit t Zi, i cili krkoi prsri mbshtetjen e Fuqive t Mdha.
Mbrojtja e Hotit dhe Gruds, - Pas shum bisedimesh n prill 1880, Fuqit
e Mdha vendosn q n vend t Plavs dhe Gucis, ti jepnin Malit t Zi krahinat e
Hotit dhe Gruds s bashku me nj pjes t Kelmendit, t cilat gjithashtu banoheshin nga
popullsia shqiptare. Ato menduan meqense popullsia e ktyre krahinave ishte katolike
dhe jo myslimane, nuk do ta kundrshtonte bashkimin me Malin e Zi, ku kt vendim e
pranoi edhe porta e Lart. Parashikohej q kto krahina ti dorzoheshin Mali t Zi m 22
Prill 1880.
Vendimi i Fuqive t Mdha ishte po aq i padrejt sa edhe pr Plavn dhe Gucin.
Prandaj kudo u shpreh zemrimi dhe vendosmria pr ti mbrojtur krahinat e rrezikuara.
Protesta t reja ju drejtuan Fuqive t Mdha dhe Ports s larte. Lidhja Shqiptare filloi
prgatitjet pr luftn mbrojtse. M 19 prill 1880 n Shkodr u organizua nj miting
i madh popullor n mbrojtje t Hotit dhe Gruds. Mobilizimi i shqiptarve bri q
prkundr luftrave t ashpra t thyenin ushtrin malazeze, e menjher pas disfats
Knjaz Nikolla protestoi pran Fuqive t Mdha.
13
ASHAK, Konferenca shkencore e 100 vjetorit t LSHP, Prishtin, 1981, f. 53

Po aty, f. 53
15
Akte t Rilindjs Kombtare (1878-1912), prgaditur nga Stefanaq Pollo e Selami Puhala. Tiran, 1978, f. 39
16
Po aty. f. 40
17
Po aty. f. 40
18
Historia e Popullit Shqiptar, vll. II, Tiran, 2002, fq . 170
14
96 GLOBAL CHALLENGE
Aspiratat gjeopolitike t Fuqive t Mdha evropiane n rastin e Ulqinit, - Edhe

pse n nenin XXVIII t vendimeve t Kongresit t Berlinit ishte vendos q Ulqini t mbetej
n kuadr t Perandoris Osmane - Shqipris. Pra u vendos n mnyr t jashtzakonshme
sipas oreksit t fuqive t mdha, t cilat haptazi krcnuan Perandorin Osmane se, nse nuk
bhet dorzimi i Ulqinit, flota e kombinuar do t pushtonte si peng Izmirin. N nj situat
t till porta e lart e kishte me leht ta sakrifikonte Ulqinin. Nga nj qndrim i till shihet
qart se n planet gjeopolitike t Fuqive t Mdha trojet shqiptare u bn plak tregu pr
t knaqur lakmit e pushtuesve t shteteve fqinje dhe pr t vendosur ekuilibrin ndrmjet
Fuqive t Mdha t prishura nga lufta ruso-turke dhe Traktati i Shn Stefanit, 1878. Pr
zhvillimet e ksaj periudhe, ekzistojn dokumente e materiale t ndryshme arkivore, njhersh
jan prjetsuar edhe n epikn tone historike, q dshmon se Lidhja Shqiptare e Prizrenit
ishte interpretuesja m e devotshme e vullnetit politik t popullit shqiptar.
Nj veprim i till arbitrar i Fuqive t Mdha n lidhje me Ulqinin, i cili ishte n
qendr t diplomacis ndrkombtare si asnj qytet tjetr ishte nj paralajmrim ogurzi pr
shqiptart, se n kt mnyr do t veprohej edhe m pas, kur jan n pikpyetje interesat e tyre
pr dominim gjeopolitik n kt pjes t Evrops. Dhe nj fat t till tragjik shqiptart do ta
prjetonin edhe m pas, n zhvillimet e luftrave ballkanike dhe me vendimet e Konferencs
s Ambasadorve, n Londr 1912/13, kur u caktuan kufijt e Shqipris, n t ciln u morn
vendime shum t ashpra, sepse jasht shtetit shqiptar mbetn gjysma e territoreve dhe e
popullsis shqiptare. Fuqit t Mdha, vendeve t Ballkanit u imponuan nj konfigurim
gjeopolitik sipas interesave t tyre.
Konkluzionet
Nga ky punim arrijm t nxjerrim kt konkluzion, se kjo faz sht shum e
rndsishme pr historin ton shqiptare n prgjithsi, ashtu edhe n aspektin gjeopolitik
n veanti.
Zhvillimet politike dhe acarimi i raporteve n mes Fuqive t Mdha, pr shkak t
interesave t kundrta ndikuan n akumulimin dhe shprthimin e mospajtimeve, q uan
n shfaqjen e nj krize t raporteve ndrkombtare. Pr shqiptart kjo kriz ishte mjaft
e ndrlikuar dhe e rnd pr arsye s kryengritjet e shteteve sllave t Ballkanit dhe lufta e
Rusis kundr Perandoris Osmane nuk kishte t bnte vetm me lirimin e popujve sllav
t Ballkanit, por edhe me tokat q aktualisht zotronte Perandoria Osmane se kush do ti
trashgonte kto toka, q ishin n rend t par t shqiptarve. Ndrsa shtetet ballkanike si
Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia e kishin prkrahjen dhe ndihmn e Rusis dhe t disa
Fuqive tjera evropiane. Synimi i Rusis ishte shembja e Perandoris Osmane dhe coptimi i
trojeve shqiptare n mes t ktyre katr shteteve ballkanike. Kjo edhe u pa qart pas fitores
q korri ushtria ruse kundr Ports s Lart, ku me 3 mars 1878 nnshkroi Traktatin e Shn
Stefanit, ku shum krahina shqiptare i morn shtetet sllave t Ballkanit.
Prball ksaj gjendjeje t rnd dhe skajshmrisht t trazuar, shqiptart zgjodhn
rrugn e rezistencs dhe t mosnnshtrimit. Organizimi i Lidhjes s Prizrenit 1878-1881,
me qllim t mbrojtjes s gjeohapsirs s tyre (trsis territoriale t vendit) dhe krijimit t
autonomis politike e territoriale n nivel kombtar ua bri me dije t gjithve se shtja
shqiptare nuk mund t trajtohet si pre e lir, q mund ti knaqte orekset e Serbis, Malit t Zi,
Bullgaris, dhe Greqis.
Kshtu nga t gjitha zhvillimet e n vigjilje t shembjes s Perandoris Osmane,
Kongresi Berlinit, i vitit 1878, do t kishte nj ndikim t jashtzakonshm n gjeopolitikn
e sigurin Ballkanike t asaj periudhe dhe n gjeopolitikn dhe gjeohapsirn shqiptare.
Nr. 11 / 2014 97
E n kt kontekst edhe ndikimi i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit n

gjeopolitikn dhe gjeostrategjin shqiptare luajti nj rol t rndsishm, pasi q aty jan
vu bazamentet apo themelet e shtetit shqiptar, i cili do krijohet dhe kurorzohet me
shpalljen e pavarsis s shtetit t par shqiptar, prkundr qndrimeve t Fuqive t
Mdha, q vendeve t Ballkanit u imponuan, nj konfigurim gjeopolitik sipas interesave
t tyre e n dm t shqiptarve ku pasojat po i vuajm edhe n ditt e sotme.
Bibliografia
1. Pollo S. e Puhala S. (1978): Akte t Rilindjes Kombtare 1878-1912, Tiran.

2. ASHAK, (1981): Konferenca shkencore e 100 vjetorit t LSHP, Prishtin.
3. Bollvora, Sh. (1968): Lidhja e Prizrenit dhe shtja e autonomis s Shqipris, n:
Studime Historike, Tiran.
4. Buda, A. (1962): shtja shqiptare dhe marrdhniet ndrkombtare n vitet 18781881, Buletini i Universitetit t Tirans, Seria Shkencat Shoqrore, Tiran.
5. Brestovci, S. (1978): Kararnameja, programi i par i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit,
n: Gjurmime Albanologjike, Prishtin.
6. Histori e Shqipris, (1965): vll. II, Tiran, Kapitulli XII, fq. 112-200.
7. Histori e Shqipris, (2007): vll. II, Toena, Tiran.
8. Haxhi, F. (2013): Gjeopolitika dhe Gjeostrategjia, SHB ILAR. Tiran.
9. Kristo, F. ( 2008): Historia e Qytetrimit Shqiptar, Shtypur n shtypshkronjn
Grand Print Tiran.
10. Rizaj, S. (1977): Memorandumi i shqiptarve drejtuar kundr paqes s Shn Stefanit
(1878), n: Gjurmime Albanologjike, Prishtin.
11. Rizaj, G. (2011): Shqipria e Siprme, 1800-1913, Prishtin.
12. Rizaj, S. (1979): Synimet e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit (1878-1881), n: Gjurmime
Albanologjike, Prishtin.
98 GLOBAL CHALLENGE
PhD Kandidate, Arbjola Halimi
Mirqenia emocionale
n Shqiprin komuniste
dhe post-komuniste
Abstract
This article is an attempt to clarify some issues about emotional or psychological wellbeing of Albanian people during the transition period and before. It tends also to
make comparison between mental health during communist period and after this. It is
assumed that it is a difficult challenge to do so because data we gain are always mist up
in the communist period by the savagery of the regime and in the transition period by
infuctionality of institution which are presumed to collect and save the data. Regardless
to this some of the data shows us that there are important differences in emotional wellbeing not only expressed by the nature of a disorder but also intensity and their history
of beginning. The bad news is that our aspiration to democracy and civil rights has not
decreased but increased our mental health problems after the communism.
Key words: mental health, communism, transition, social factor.

Abstrakt
Ky artikull sht nj prpjekje pr t qartsuar disa shtje n lidhje me
mirqenien psikologjike tek shqiptart gjat periudhs s tranzicionit dhe asaj t
mparshme. Artikulli ka pr qllim gjithashtu t bj krahasime midis shndetit
mendor gjat periudhs komuniste dhe asaj m pas. Supozohet s kjo sht nj sfid e
vshtir sepse t dhnat e prftuara pr periudhn komuniste jan t lidhura me egrsin
Nr. 11 / 2014 99
Mirqenia emocionale n Shqiprin komuniste dhe post-komuniste | PhD Kandidate, Arbjola Halimi
e regjimit, i cili klasifikonte si t smur edhe individ t shndetshm kurse ato t

tranzicionit pr shkak t mosfunksionalitetit t institucioneve pr t grumbulluar t
dhnat jan t paplota. Pavarsisht ksaj disa nga gjetjet na tregojn se ka diferenca t
rndsishme n mirqenien emocionale e shprehur kjo jo vetm nga natyra e ndryshme
e rregullimeve gjat dy periudhave, por edhe nga intensiteti dhe historia e tyre e fillimit.
Lajmi i keq sht se aspirata jon pr demokraci dhe t drejtat humane nuk i ka ulur por
i ka rritur problemet e shndetit mendor pas rnies komunizmit.
Fjalt kye: shndet mendor, komunizm, tranzicion, faktor social.

Hyrje
Mirqenia emocionale konsiderohet si nj gjendje, e cila prcakton n mnyr
t rndsishme shndetin mendor t njeriut. Ky i fundit sht edhe nj tregues i saj. Kjo
mirqenie prcaktohet nga nj kontekst social kulturor 1 me zhvillime t shumta politike
e sociale. Kto zhvillime sikurse shum teoricien t personalitetit dhe t shndetit
mendor citojn japin ndikimet e tyre n kt drejtim (n kontrast me Freud, i cili e
sheh njeriun dhe sjelljen e tij m shum si produkt t ndikimeve t brendshme se t
jashtme) ndaj cilsia e ktyre zhvillimeve meriton vmendje. Shpesh her ato mund t
jen t forta, t shpejta dhe brutale, revolucione, prmbysje t mdha duke mos i ln
koh njeriut t zgjedh apo t prshtatet n nj mnyr t shndetshme. Her t tjera
ato mund t jen t ngadalta por prmbajtja e tyre mund t jet shtypse dhe vrasse
n kuptimin psikologjik pr njeriun. Shqipria si nj vend ish komunist ka prjetuar
realitetet e hidhura t komunizmit por edhe ato t periudhs post-komuniste pasi
tranzicioni i saj sht mjaft i zgjatur. N kt pik duhet t ket nj prqendrim m t
madh n analizat q kan t bjn me njeriun, d.m.th n pasojat psikologjike q kto
periudha shfaqn apo shkaktuan. Pr kt nevojitet nj njohje dhe hulumtim i mir
i ktyre periudhave n t gjitha fushat dhe sferat e jets, por sigurisht m shum n
trajtimin q i bjn ato njeriut dhe far shkaktojn tek ai.
Gjat komunizmit njeriu trajtohej n nj mnyr tejet mekanike. Prof. Dr.
Hamit Beqja 2 shkruan: Indoktrinimi monist edhe pse jo shum i kualifikuar, ishte i
zellshm sipas tij dhe me nj trysni t pandrprer prepotente n shkoll, n familje
dhe n t gjitha mjetet e propagands, t informacionit social e komunikimit masiv dhe
n kt truall fjalt pr pavarsi gjykimi, frym debate kan mbetur slogane dhe nj
demagogji e pastr. Sipas tij ky indoktrinim ushqen subjektivizmin fanatik dhe nxit t
menduarin kallp (standard) duke e i dhn qenies njerzore nj karakter pasiv sidomos
atyre veorive t personalitetit q lidhen me pamjen intelektuale dhe at morale (e
evidentuar n procesin e shkollimit dhe formimit t brezave).
Shtypja dhe shfrytzimi i njeriut, veanrisht n shoqrit totalitare e on
njeriun drejt depersonalizimit, tjetrsimit. N mnyr t kundrt me kt afirmimi i
personalitetit njerzor sht baraz me prpjekjen pr t identifikuar vetveten, pr tu
njehsuar me vetveten. Njeriu synon dhe ka nevoj t shoh, t ndjej se sht i njjt me
vetveten, t materializohet n jet si i till. Problemi i identitetit t njeriut, i t qnit i
njjt me vetveten, me at ka prfaqson personaliteti i tij. Materializimi i ktij identiteti
sht pikrisht procesi i identifikimit t vetvetes, i vrtetimit pr veten, far e cili je. S
bashku me kt sht edhe nevoja q kt identitet ta shohin e ta ndjejn edhe t tjert.
Nse ka probleme/pengesa zhvillohen kriza n identitet, thyerje n personalitetin, kthesa
t rnda, situata t rnda, t vshtira, t cilat mund t marrin karakter traumatik por q
mund t hapin edhe shtigje t reja psikike n jet.
1
N referim t qasjeve psikologjike kulturorore dhe sistemike

Hamit Beqja (2000) fq. 31
100 GLOBAL CHALLENGE
Indoktrinimi monist pengon lirin e mendimit, fjals, ideve, qndrimeve dhe kjo
konkretizohet m s shumti n shkollimin dhe edukimin n vendet totalitare. Nj brumosje
psikologjike, shpirtrore, mendore dhe emocionale (marksizm-leninizm). Imponimi
nprmjet nj sistemi t tr prpunimi informacioni e propagande. Krijohen ato q ai i
quan oroditje psikologjike n disa sfera, intelektuale, emocionale, e tr personalitetin.
Sipas Carl Ratner 3 psikologjia e shtypjes sht nj efekt psikologjik i shtypjes
sociale si dhe trsia e mekanizmave psikologjik q ruajn apo mbajn kt shtypje. Me
pak fjal shtypja sociale 4 prfshin nj plotsues psikologjik tek viktima q kontribuon n
nnshtrimin e tij. Ky konstrukt mund t ndihmoj pr t kuptuar debilitetet psikologjike
si nj produkt i shtypjes sociale duke i par ato si nj indeks i ksaj t fundit. Trullosja
psikologjike sipas tij.
Psikologjia e shtypjes 1), pengon realizimin e potencialit individual t njeriut,
2), pengon realizimin e potencialit t asaj se si apo far ky njeri mund t jet si/dhe
qenie sociale, 3), pengon apo frenon aftsin e njeriut pr t kuptuar, t zotroj dhe t
kontrolloj shoqrin e tij, ka sht e nevojshme pr t kuptuar dhe prmbushur vetveten
(funksioni i saj primar). Ai thekson se shtypja sociale on drejt psikologjis s shtypjes
dhe se kjo jo gjithmon sht e dukshme.
Nj nga funksionet primare t psikologjis s shtypjes sht paaftsimi i
individve pr t kuptuar dhe prmbushur vetveten por se sht shtypja sociale ajo q
prbn bazn, funksionin dhe karakterin e asgjsimit, trullosjes psikologjike t cilat
shihen si probleme sociale (trullosja personale dhe psikologjike). Ratner thekson se kjo
lloj psikologjie nuk kufizohet n psikopatologjin morbide pasi shtypja mund t prish
edhe fenomenet normale psikologjike.
Psikologjia e shtypjes prfshin si psikologjin normale edhe at anormale pasi
shoqria normale shtypse i paaftson qytetart e saj n mnyr q ti prshtaten shtypjes.
N kt kuptim ajo ka nevoj q njerzit t jen funksionalisht patologjik apo t paaft
(t paaft dhe patologjik pr t funksionuar kshtu n kushte shtrnguese/shtypse).
Shoqria shtypse ndan nj fije t holl midis gjenerimit t patologjis funksionale dhe
paaftsimit pasi kta njerz t shtypur nuk jan t till deri n at mas sa patologjit e
tyre dhe paaftsia t jet disfunksionale dhe ti bj ata t paaft pr t suportuar sistemin
shtyps.
M. Klicperova 5 n artikujt e saj sugjeron pr nj sindrom psikologjike postkomuniste t zhvilluar n shumicn e vendeve me histori totalitare. Kjo sindrom sht
m s shumti psikologjike n karakterin e saj pasi prfshin m s shumti simptoma
individuale t lidhura me kondicionet, qndrimet dhe sjelljet e njerzve t zhvilluar gjat
periudhave t totalitarizmit komunist.
Nj nga hipotezat e saj qendrore sht se shoqrit totalitare prodhojn mendje
totalitare, t cilat sigurojn m pas nj trashgimi totalitare t shoqris edhe n postkomunizm. Kjo trashgimi totalitare sipas saj mund t quhet edhe si nj sindrom
post-komuniste, e cila prfshin funksione t shumfishta psikologjike (defekte konjitive,
afektivitet negativ, emocione negative, handikape t lidhura me pasivitetin n t
ndihmuar (dhnien e ndihms), ka jan dhe simptomat e saj tipike, apo n t kundrt
shkathtsi mendjempreht e kombinuar me qndrime anormale, t cilat manifestojn
veten n t gjitha nivelet sociale (me nj handikap specifik n nivelin e qytetaris dhe
shoqris civile). Ankthi sht gjithkund i pranishm n saj t spastrimeve t prsritura
politike n t gjitha sferat (punn, shkolln, kulturn). Mbikqyrja e vazhdueshme nga
policia sekrete shkaktonte frikn e raportimit/ spiunimit ka rezultonte n nj mosbesim
dhe dyshim masiv.
3
Carl Ratner (2013)

Ai i referohet shtypjes kapitaliste sociale por ktu teoria sht prdorur pr t prshkruar edhe periudhn komu
niste
5
Martina Klicperova (1999) fq. 6, fq. 3
4
Nr. 11 / 2014 101
N kombinim me frustrimin, si pasoj e mungess s t mirave t konsumit, ky

dyshim kontribuonte n nj atmosfer zemrimi dhe zilie t prgjithshme, po aq sa dhe
n nj rnie n civilizimin 6.
Terapistt strukturor dhe sistemik7 sugjerojn se sjellja e individit, problemet
emocionale dhe mentale t tij duhen par dhe adresuar brenda kontekstit t familjes dhe
familja duhet par si pjes e sistemeve t tjera si shkolla, puna t cilat kan impaktin e
tyre n shndetin emocional t familjes dhe antarve t saj.
Metodologjia
Punimi ka n qendr intervista t hapura 8 t zhvilluara me mjek psikiatr, t
cilt kan pasur prvoj t gjat n punn e tyre, mbi 23 vjet. Jan prdorur gjithashtu
tregues statistikor mbi shndetin psiko-emocional n Shqipri midis dhe gjat dy
periudhave, por duhet t theksojm se ekzistojn kufizime t qensishme n lidhje
me saktsin e tyre pasi vet periudha komuniste sht e till q mund t prfundonin
n shrbimet psikiatrike edhe individ t shndetshm. Nga ana tjetr gjat viteve t
tranzicionit konfuzioni dhe problematika t tjera t funksionimit institucional e m gjer
ka krijuar boshllqe dhe mungesa n evidentimin dhe regjistrimin e plot t rasteve per
rrjedhoj n krijimin e nj database t sakt e t plot.
T dhnat empirike
T intervistuarit u pyetn s pari nse vitet 90 solln ose jo ndryshime n
problematikat mendore n lidhje me shfaqjen e tyre, llojin, gravitetin, shpeshtsin e
tyre pas rnies s komunizmit dhe shprndarjen. S dyti atyre iu krkua t prshkruanin
nse kishte ose jo nj historik tipik t zhvillimit t problematikave t ndryshme midis
dy periudhave. S treti ata u pyetn pr t prcaktuar periudhat kohore me nivelin m t
lart t vizitave. S katrti u pyetn mbi shkaqet e problematikave psiko-emocionale para
dhe pas vitit 1990 pr t evidentuar nse ka ndryshime. S fundi atyre iu krkua t jepnin
nj opinion mbi mnyrn se si ata e kan par dhe e shohin mirqenien emocionale sot
dhe midis dy periudhave, kur sht krcnuar ajo m shum tek shqiptart dhe pse. Ktu
jan przgjedhur t prshkruhen 5 intervistat m tipike nga 30 t realizuara gjithsej.
Intervista nr. 1. 23 vjet pun n spital psikiatrik
N intervistn e par n lidhje me natyrn m t shpesht t rregullimeve pas
vitit 1990 theksohen rregullimet afektive, depresioni dhe skizofrenia. Me ndryshimin e
sistemit m pak t smur se m par si pasoj e ndrgjegjsimit t familjes dhe shoqris
pr ti integruar, informimi i shoqris. Fenomen i ri: prdorimi i substancave drog dhe
alkool, t cilat shkaktojn rregullime depresive, t personalitetit dhe neurale (demenca).
Viti m i lart fund viti 1996, 1997-1998. M i ult 2001-2002. Diagnozat nga m
t ndryshmet. Mungesa e informacionit para viteve 90 ndikonte n agresivitetin e t
smurve. Shkaqet n mnyr t renditur t prcaktuar nga vet i intervistuari: emigrimi,
dhuna n familje, droga, alkooli, papunsia, varfria.
Sipas shkaqeve t prcaktuara n intervist jan przgjedhur n mnyr t
renditur: trashgimia, aksidente, faktor psikoreaktiv t nxitur nga situata frustruese,
penguese apo paduruese jetsore, trauma emocionale, prvoja lnduese gjat jets, humbje
t mdha (njerz, para, shtpi), faktor jetsor situacional negativ, t till si problemet
e papunsis, problemet ekonomike, agresiviteti i ushtruar prej t tjerve, padrejtsit,
6
Cituar nga. Shipler, 1984, Klicperova 1996, fq. 3

Clinical Psychology (2003). Cultural and systems theories
8
Intervistat jan zhvilluar n vitet 2012, 2013
7
Intervista nr. 2. 21 vjet pun n spital psikiatrik
jeta n emigrim, braktisja dhe t jetuarit vetm, dshtimet e njpasnjshme, etj. Fillimi
i smundjes i lidhur ngusht me jetn sociale q ka kaluar pacienti dhe vshtirsit e
hasura. Mbas viti 1990 frenim i teprt i rinis, biznesi, tregtia, emigracioni.
Mirqenia emocionale e ndikuar dukshm. Arsyet kryesore pr kt shihen n
etjen e shqiptarve pr t ndrtuar shpejt jetn, t qnit euforik n kt drejtim. Pr
shkak t ktyre nxitimeve ndodh q nuk arrihej ajo q pritej ndaj pr rrjedhoj rnie n
pesimizm ka prforcohej dhe prforcohet nga periudhat e vshtira ekonomike para
dhe gjat tranzicionit
rregullimet m t shpeshta: rregullimet depresive, psikozat maniakale,

rregullimet afektive. Pas vitit 1990 u shtuan shum rastet depresive dhe rregullimet
afektive si pasoj e prdorimit t drogs dhe alkoolit. Piku i rasteve n vitet 19971998 dhe gjysma e vitit 1999 (vitet m t larta t smundshmris mendore. Shkaqet
t renditura sipas prcaktimit t br nga i intervistuari: papunsia, emigrimi, varfria,
divorci, dhuna n familje. Mosha tipike 30-45 vje. Periudha m e vshtir fundviti 1996
deri n fund t vitit 1998. Mirqenia emocionale sht prmirsuar. Kultura e pacientit
prmendet si nj faktor me ndikim.
Intervista nr. 3. 23 vjet pun psikiatr n qendr shndetsore
Gjendja e pashpres e kohs, braktisja e vendit pr nj jet m t mir pati
ndikime n jetn emocionale dhe psikike. Rritje e leht e problemeve mendore. Fundviti
i 1996, 1997, deri n mesin e vitit 1998. Periudha m e vshtir vitet 1990-1992 dhe
m lart. M t shpeshta gjat periudhs post-komuniste rregullimet depresive afektive,
psikoza maniakale dhe skizofrenia. Shkaqet sipas renditjes: varfria, papunsia, divorci,
problemet e biznesit dhe tregtis, abuzimi me drogn dhe alkoolin, emigracioni.
Intervista nr. 4. 34 vjet pun psikiatr n spital psikiatrik
Prvoja n pun 34 vjet. Po fillimi i viteve 90 solli ndryshime. M t shpeshta
pr vitet pas 1990 u bn rregullimet e ankthit, stresi, paniku, personalitetit, deri n
ato psikotike emocionale. M t shpeshta n grupmoshn 15-25 vje. Graviteti dhe
shpeshtsia sipas komentit lidhej me ndjeshmrin e ksaj moshe ndaj faktorve riskant
t kohs. Srish sht prdorur termi kultura e pacientit.
Sipas ksaj interviste problematikat u bn m t mprehta dhe rregullimet e
ankthit, humorit e psikotiket ishin ndr m t shpeshtat. T shprndara m shum n
zonat urbane sidomos ato portuale dhe kufitare. Simptomat e para: rregullime gjumi,
problem me oreksin, mbyllje n vetvete, rregullime t shprehura t sjelljes (me tendenc
rebelimi). N pyetjen katr mbi diferencat n natyr dhe n trajtim cilsohet n prgjigje
se familja, shkolla, shoqria dhe shoqatat u sensibilizuan pr problematikat sociale, t
cilat ndikojn shndetin dhe mirqenien emocionale t njerzve dhe u erdhn m shum
n ndihm grupmoshs s rriskuar, e cila edhe njher prsritet se ishin t rinjt.
N pyetjen mbi ndonj historik tipik prmenden: prindrit pr shkak t
emigrimit t fmijve t tyre, trafikimi i qenieve njerzore duke ln t nnkuptohet se
disa prej pacientve kan qen individ t trafikuar, niveli ekonomik, lufta e vitit 1997,
e cila ka shkaktuar trauma tek disa dhe skemat piramidale si nj gangren e kohs pr
shndetin mendor dhe emocional, fmij t trafikuar, SIDA, prdorimi i drogs dhe
i alkoolit, emigrimi i dshtuar. Baza e piramids n shfaqjen e problematikave dhe
shqetsimeve psiko-emocionale prcaktohen vitet 1997-2000 dhe maja e piramids viti
2010.
Nr. 11 / 2014 103
Shum prej rasteve mundoheshin t mos identifikoheshin duke mos br vizita,

por duke shkuar n marrjen e medikamenteve n farmaci pa recet mjeksore. Kto raste
shkonin m keq n lidhje me rikuperimin. Ndikim kishte kultura dhe niveli ekonomik i
pacientit. Problematikat sociale doln menjher, njerzit t paprgatitur. M t shpeshta
pas vitit 1990 rregullimet e ankthit, paniku, emocionale, psikotike dhe personaliteti. M
t shpeshta para vitit 1990 Skizofrenia, Depresioni, rregullimet bipolare, rregullimet
psikotike dhe rregullime personaliteti me baz epilepsie ose nga prdorimi i alkoolit,
neurozat kryesisht fobike, ankthioze, hipokondriake. Grupmosha 30-55-60 vje. Trajtimi
para viteve 90 kryesisht me medikamente. Para viteve 90 vmendja ishte tek gjenetika e
rregullimit, prdorimi i alkoolit dhe marrdhniet familjare.
Shkaqet kryesore sipas rendit t prgjigjeve n intervist: problemet
marrdhnore, pasoj e nj jete t mundimshme dhe t vshtir n vazhdimsi, abuzimet,
faktor jetsor situacional negativ t till si problemet e papunsis, ekonomike,
agresiviteti i ushtruar prej t tjerve, padrejtsit, jeta n emigrim, braktisja dhe t jetuarit
vetm. Mosha tipike gjat ktyre 22 viteve 20-40 vje. Shkak kryesor ndryshimi i sistemit
dhe faktort riskant q e shoqruan at. N pyetjen mbi nj histori tipike t fillimit
t smundjes n t dy periudhat renditen droga, alkoli, rrmbimi, trafikimi, humbje
t mdha njerzore apo para, tradhti bashkshortore, rrnimi ekonomik (cilsohet n
intervist se n disa raste sht br shkak t dal n pah edhe predispozicioni/trashgimia
pr rregullime mendore). Problematikat m t rnda cilsohet n vitin 1997-2000.
N pyetjen nse ndryshimet e vitit 1990 solln pasoja n mirqenien emocionale tek
shqiptart citohet se emocionet jan traumatizuar shum.
Qndrimet n spital u shtuan pr shkak t vetmis nga emigrimet dhe si pasoj
e qndrimeve t zgjatura shum jan prkeqsuar. Shumica jan braktisur pr shkak t
shprbrjes s themelit familjar dhe nivelit ekonomik e kulturor sidomos n zonat rurale.
N pyetjen e fundit: Shqiptart nuk e vlersojn drejt mirqenien emocionale
ose e kufizojn at. Niveli i njjt ekonomik para vitit 1990, kulturor, opinioni dhe ngjyre
politike bnte q njerzit t dukeshin ndryshe, n paqe. Pas viti 1990 me ndryshimin e
t gjitha sa m sipr u krijuan shtresat shoqrore mirqenie-skamje, t majt-t djatht,
u thye paqja dhe u shtuan faktort stresant 9.
Mirqenia emocionale shpesh nga shqiptart prmblidhet n t ushqyerin mir,
t vishesh shtrenjt dhe t bsh pushime jasht vendit ndrkoh q ajo gjendet n jetn e
prditshme, n komunikimet mes njerzve, n marrdhniet mes tyre familjare e sociale.
Intervista nr. 5. 28 vite pune, psikiatr n spital psikiatrik
Po, ndryshimet n vitin 1990 solln ndryshime n mentalitetin e mendimet
e njerzve si dhe nj shtim t shqetsimeve nga stresi, neurozat dhe depresionet.
Ndryshimi i prons nga shtetrore n private ndikoi mnyrn e jetess, marrdhniet
shoqrore dhe ato familjare. Ndryshimet u ndjen n t gjitha moshat por sidomos
tek brezi i ri. U vun n dukje fenomene t tilla si : stresi, neurozat apo depresionet,
prdorimi i pijeve si alkooli apo duhani, drogat sidomos tek t rinjt. Ra interesi i rinis
pr shkolln pasi humbn perspektivn pr t ardhmen. Shprndarja e rregullimeve
m tepr n popullsin qytetare. Shpjegimi pr kt jepet n lvizjen e lir e cila bri
q shum njerz t vijn n qytete. Kjo lvizje solli edhe papunsi, emigracion t cilat
ndikuan marrdhniet familjare e shoqrore. Shum njerz me sistem t dobt filluan
t shfaqin rregullime fillimisht n trajt stresi m pas depresioni dhe smundje t tjera.
Llojet dhe graviteti t ndryshme. Shfaqjet e smundjeve para vitit 1990 kan qen m
t pakta pasi njerzit kishin disa prparsi si puna, arsimimi i detyruar, angazhimi n
nj varg aktivitetesh social-kulturore (mbushnin kohn). U paksua vjedhja, droga,
prdorimi i duhanit dhe i alkoolit. Pas vitit 1990 pushuan s ekzistuara frontet e puns
9
Ky sht prshkrimi i prgjigjes n intervist jo qndrimi i autorit.
dhe shumica e aktiviteteve u mbylln duke u zhvilluar papunsia, humbja e perspektivs

pr t ardhmen. Kto u bn edhe burimi i shfaqjeve t smundjeve neuropsikike.
Ktyre dukurive iu shtuan edhe eksodet/emigrimi. Ata q mbetn zgjodhn mnyra t
ndryshme pr t mbijetuar si firmat piramidale, lojrat e fatit duke u varfruar kshtu
edhe m shum. Kjo ndikoi n shfaqjen e situatave stresante e prhapjen e shum
vulnerabiliteteve psikike e emocionale. N lidhje me pyetjen nr. 5 pas vitit 1990 renditen
papunsia, prdorimi i drogs, vjedhjet e shtuara, u shtuan konfliktet dhe prishjet
familjare, u lkundn themelet e shum familjeve, konflikte e ndarje n shum familje.
Kjo ndikoi n psikikn e njerzve dhe shndetin emocional s bashku me probleme t
tjera si prostitucioni, tradhtia bashkshortore, lypja, dhuna n familje. Piku i shfaqjes
s shqetsimeve vitet 1997-1998. Ngjarjet politike ndikuan sidomos tek t rinjt dhe
n vitet q pasuan pati nj rritje t ndjeshme t smundjeve edhe n vitet e tanishme.
Periudha e pas vitit 1990 disa nga shkaqet renditen: shtimi i traumave, aksidente me
arm (dmtim dhe invalidizim i shum njerzve). Kjo ndikoi psikologjikisht ata dhe
familjart e tyre duke shtuar problemet psiko-emocionale. Prona prmendet si nj shkak
pr shkak t problemeve dhe konflikteve me t. Mos gjetja e zgjidhjeve t duhura n
lidhje me pronn solli konflikte dhe trauma psikike e sociale. N lidhje me trajtimin
theksohet jo n lartsin e duhur pr shkak t bashkpunimit t pakt mjek-pacient, i
smur-familjar.
Dukurit m t shpeshta pas vitit 1990 neurozat, depresionet, psikozat e
ndryshme, rregullime mendore t shkaktuara nga duhani, alkooli dhe droga. Theksohet
pr nj shtim t problematikave si pasoj e dukurive sociale. Grupmosha m e prekur
20-35 vje dhe kryesisht femrat. Kjo pasi ato kan qen subjekt i shum abuzimeve
dhe keqtrajtimeve me to si dhuna fizike, psikike, trafikimi, prdorimi i alkoolit nga
bashkshortt pr pasoj edhe i dhuns, pjesmarrja e bashkshortve n lojrat e fatit.
rregullimet m t shpeshta depresion, rregullime afektive apo t humorit. Zgjidhja e
situats stresante lidhet s teprmi me rregullimin. Shkaqe m t shpeshta prmenden
papunsia, dhuna n familje, traumat fizike e psikike, prdorimi i alkoolit, drogs, lojrave
t fatit (tek meshkujt). Vlersohet se kjo lidhet dhe me ndikimin e ambientit social dhe
nivelin kulturor.
Disa shkaqe t przgjedhura nga ato t renditura n pyetsor: trashgimia,
faktort social-kulturor, dhuna n familje, papunsia, emigracioni, traumat fizike
e psikike, lkundjet e themeleve t shum familjeve shqiptare. T gjitha cilsohen t
shpeshta. Grupmosha m n risk pr shkak t ekspozimit ndaj faktorve social dhe
kulturor 25-40 vje. N pyetjen mbi ndonj rast me histori tipike jepen dy shembuj; ai
i nj gruaje e cila psoi depresion si pasoj e dhuns sistematike nga bashkshorti dhe
ai i nj fmije 15 vjear i cili i pranishm n nj familje t dhunshme (babai njherazi i
dhunshm dhe konsumues alkooli) psoi nj tronditje psikike e cila iu shfaq me gjendje
ankthi. Cilsohet se duhet nj kombinim me zgjidhjen e situatave stresante. Periudhat
m t vshtira viti 1997, 1998 dhe dy vitet e fundit. Prmendet srish polarizimi i
shoqris n dy grupe t pasur- t varfr, dhuna n familje, droga dhe prostitucioni.
Konkluzione dhe Diskutime

Duke fokusuar vmendjen n prgjigjet e t intervistuarve ka disa t dhna
q kan nevoj pr prshkrim dhe analiz. S pari disa nga fjalt m t cituara jan
ndryshimi i sistemit, dhuna n familje, papunsia, problemet ekonomike, emigrimi,
droga dhe alkooli, kultura e pacientit, shpejtsia e ndryshimeve, ndrprerjet familjare apo
copzimi i familjes, problemet me pasurin, lvizjet emigruese t fmijve dhe pasojat
tek prindrit e tyre, etj.
S dyti e gjitha kjo na tregon dy gjra: e para q problemet emocionale dhe
shndeti mendor jan t lidhura fort n perceptimin e tyre me faktort social t till
si puna, familja dhe t tjert dhe, e dyta, se pavarsisht se psikiatrit u pyetn pr t
Nr. 11 / 2014 105
br krahasimin dhe evidentimin e dy periudhave (para dhe pas ndryshimeve t vitit

1990) vmendja e tyre n prgjigjet e dhna ishte m shum n periudhn e dyt. Nj
nga supozimet q mund t ngrihet sht se ata jan prgjigjur n kt mnyr pasi
kndvshtrimi gjenetik me t cilin shiheshin rregullimet gjat periudhs totalitare i
bnte ata t paaft pr t njohur apo marr n konsiderat dimensionin e faktorve
social gjat kohs shpesh t lidhura me kontekstin politiko-social 10.
Reference:
1. Beqja H. (2000). Democratic Transition and Psychology of Today Albanians. Albanian Academy of Science. Tirana. Albania. Pp. 31
2. Bronfenbrenner U. (1979) The Ecology of Human Development, experiment by
nature and design. Harvard University Press, fq 3-349.
3. Irving B. Weiner, George Stricker, Thomas A. Wideger. (2003) Handbook of Psychology, Clinical Psychology. Volume 8. H. Mirsalimi, S. H. Perlerberg, E.L. Stovall,
N. I. Kaslow. Family Psychotherapy chapter 15, pp 368.
4. Klicperova M. (1999). Post-Communist Syndrome. Research Support Scheme
Electronic, Library http://e-lib.rss.c2, Praha, Czech Republic. Published by Higher
Education Support
5. Ratner C. (2013). The psychology of oppression. The encyclopedia of Critical Psychology. Springer, pg 1. Online http://www.sonc.net/~cr2
6. Program of the Open Society Institute, Budapest, Hungary. Pg 6
7. Ministry of Health. Albania (2012).
10
Makro dhe mikrosistemet sipas U. Bronfenbrenner
Beteja e Fush-Kosovs,
piknisje e mitit serb mbi
Kosovn!
PhD Kandidat, Man Poga
Abstrakt
Nprmjet ktij punimi kemi trajtuar mitin q historiografia serbe ka ngritur
mbi Kosovn si pjes t Serbis, duke u kapur pas nj beteje t shek XIV, i sjell si
argument historik pr t legjitimuar sundimin mbi t. N vitin 1389, mes aleances
Ballkanike (krishtere) dhe Perandoris Osmane, u b nj ballafaqim i ashpr ushtarak,
q u regjistrua n kronikat e kohs si beteja e Fush-Kosovs, bazuar n emrvendin ku
u mbajt beteja.
Kjo betej, pr nga ngarkesa historike q mbart, mbetet edhe sot nj nga
ngjarjet m t diskutuara nga historiografia ballkanike dhe jo vetm. Prvese jan
botuar me qindra libra, artikuj, studime, jan ndrtuar monumente duke e sendrtuar
deri n mitizim kt ngjarje. Serbt, e nxorn nga arkivi historik pr ta interpretuar
von rreth shek XIX, prej nga gatuan tezn historike se: shqiptart erdhn n Kosov
pikrisht n kt betej si aleat t Osmanve. Pikrisht pr kt arsye, me shkatrrimin
e Perandoris Osmane gjat shekullit t XIX-XX, dhe krijimit t shtetkombeve t reja,
Serbia ngriti pretendimin se kto territore duhej ti ktheheshin asaj, me argumentin se
shqiptart jan t ardhur.
Kjo tez rimerret sa her diskutohet shtja e Kosovs, duke spekuluar mjaft
me prkatsin etnike t popullsis s Kosovs, sidomos me etiketn serbe q tentohet
ti vishet territorit ku banojn aktualisht qytetart e Kosovs. Ndrsa shum studiues
Nr. 11 / 2014 107
Beteja e Fush-Kosovs, piknisje e mitit serb mbi Kosovn! | PhD Kandidat, Man Poga
serb e emrtojn territorin e Kosovs si Serbi duke sjell n ndim betejn e vitin 1389 n
Fush-Kosov; disa t tjer spekulojn edhe m, dhe e quajn Turqi, duke sjell n vmendje
fen islame. Ndrkoh, faktet historike dshmojn krejt t kundrtn.
Fjalt kye: Miti Serb i Kosovs, Beteja e Fush-Kosovs, viti 1389, Kosova, Serbia,
Perandoria Osmane
Dobsimi dhe shthurja e Perandoris Serbe para betejs s Fush-Kosovs

Duke prfituar nga lufta e gjat civile brenda Perandoris Bizantine, Car Dushani
i kurorzuar mbret m 1331, futi n dor shum territore, duke u zgjeruar s teprmi edhe
n Ballkanin jugor, sundimi i tij edhe pse i shkurtr (1331-1355) i dha Serbis mesjetare nj
lulzim. Ai ngriti nj Perandori shumgjuhshe q shtrihej q nga Danubi deri n gjirin e
Korinthit. Pushtimet e mdha ai i arriti m 1340, ndrsa Perandoria filloi t shthurej fill pas
vdekjes s tij, m 1355 1.
Me vdekjen e sunduesit Car Dushani shprthyen mospajtimet e brendshme. Shthurja
e Perandoris Serbe ishte afr, ajo ndodhi me shpejtsi nn sundimin e t birit t Dushanit, Car
Uroshit. Pas vdjekjes s t atit, Car Uroshi, u detyrua q mjaft territore ti ndante me fisnikt
si Llazar Hrebelanoviqin, dhe Vukashin, nj nga administratort e tij t lart, t cilit i dha me
von titullin kral.
Ndrkoh, t favorizuar nga situata e nder politike ushtarake, menjher n palcn
shqiptare ngritn krye fisnik shqiptar, t cilt duke nuhatur dobsimin e serbis nuk nguruan
pr tu hedhur n sulm, ata rifituan shum territore t cilat i kishin humbur m par. Konkretisht
n Zet e n Shqiprin e eprme u fuqizuan s teprmi Balshajt, n verilindje e n Shqiprin
e mesme Dukagjint dhe Kastriott. N jug aleanca shqiptare e krijuar nga Karl Topia e Gjin
Bue Shpata korrn nj fitore t lavdishme n luginn e Ahelout n vitin 1358, kundr Niqofor
Angjelos(dhnder i Stefan Dushanit),i cili n ket betej kishte si aleat serbt, t udhhequr
nga prijsi serb Th. Preljubovi. Pas ksaj fitore Princatshqiptar zotruan Etolin, Akarnanin
dhe periferin e Arts.
N kt klim intensive zhvillimesh politike, po gjat gjysms s dyt t shekullit XIV
n horizontin ballkanik u shfaq jo pa pretendime, nj Perandori n ngritje, rreziku Osman.
Deprtimet osmane n thellsi t Gadishullit sa vinin e bheshin nj krcnim real pr t gjith.
Historiografia Serbe si pik kthese shnjon betejn e 1389-ts si fatalitetin e saj kombtar e
historik kundrejt prballjes me Perandorin Osmane.
Prpara se t vijm tek beteja e famshme e Fush-Kosovs, e 1389-ts, do trajtojm
dy ngjarja mjaft t rndsishme t cilat prshpejtuan rnien e shtetit serb, para se t vij beteja
e 1389-ts. E para sht beteja e vitit 1371: ku nj ushtri Serbe nn komandn e Vukashit dhe
vllait t tij, u asgjsua nga forcat osmane n lumin Maric n Bullgari, kurse car Uroshi vdiq.
Ngjarja e dyt q lidhet me fundin e Dinastis s Nemanjidve, (Uroshi nuk kishte djal), ishte
pushtimi i pjess jugperndimore t Kosovs nga Balshajt, prfshir Pejn dhe Prizerenin2. Pra,
situata gjeopolitike n Ballkan kishte ndryshuar me koh, Perandoria Serbe ishte dobsuar
shum, 17 vjet para betejs s Fush-Kosov, serbt ishin thyer keqas nga osmant. Nga ana
tjetr, shum fisnik shqiptar ishin forcuar, kishin zgjeruar principatat e tyre dhe po jetonin
kohn e tyre, e cila nuk sht se zgjati shum. Mirpo, si do shohim, nj dekad m von nj
fuqi e madhe ushtarake do i krcnonte t gjith, serb, bullgar, shqiptar, vlleh etj. Si rrjedhoj,
t gjith Princat e Ballkanit e pan veten njsoj t rrezikuar para egos n rritje t Perandoris
Osmane.
Pak a shum fati politik i gjith ksaj hapsire t gjr, n rrethana t reja gjeopolitike
do t merrte nj kah krejt tjetr me fitoren e osmanve prball aleancs s krishtere, n
fushen e mllenjave.
1
Malcom, N. Kosova nj Histori e shkurtr, Koha, Prishtin, 2011, fq. 90.

Vepr e cituar, fq. 91-92.
Si zoti dy t tretave t Azis se Vogl, Sulltan Murati iu kthye me t shpejt

prqendrimit pr zgjerim n Ballkan sepse pritejfushata e programuar prej tij. I nisur
nga Filipi, ai nuk shkoi drejt Sofies as drejt Nishit, ku e prisnin Llazari dhe Tvrokja, por
drejt Velbuzhdit (Kjustendil), prej ku mbrriti n fushn e Kosovs Kosovo polje, n
afrsi t qytetit t sotem te Prishtins. E sigurt shte se n kt betejushtria e Muratit
ishte e prforcuar me kontigjentt e vasalve t tij t krishter: Kostandini, princi bullgar
i Velbuzhdit, serbi Marko Kraljevic, armik i Llazarit, ndr to mungonte basileusi Jovan
V, q sishte n gjendje t mobilizonte trupa 3.
Prball ishin rreshtuar ushtrit e princit Llazar dhe t mbretit Tvrtko t cilt
ishin prforcuar me kontigjente Vllahe t Vojvods Mircea dhe nga Shqiptart e Gjergj
Balshs dhe t Dhimitr Jonims. U fol pr 10.000 vet nga njra an dhe pr 60.000 vet
nga tjetra duke i kthyer shifrat sipas burimeve osmane ose kristiane 4.Beteja prfundoi
me pasoja pr aleancn ballkanike ata u thyen bashk me shpresn pr t ushtruar m
gjat e n mnyr sovrane pushtetin e tyre mbi territoret e principateve.
Ve t tjerash, kjo ngjarje perceptohej mes serbve dhe shqiptareve n mnyrn
e gjithsecilit edhe nga pikpamja folklorike. Rapsodt kishin nisur ndrkaq fillimet e
kngve t tyre secili n gjuhn e vet. Ato ngjanin me kngt e hershme, madje dhe fjalt
ishin po ato. Pleqt serb kndonin: O po bhen gati t na msyjn shqiptart, dhe
po ashtu lahutart shqiptar:Ngrehuni burra, se po ia bhin shkjet 5.N kto kng epike
lahutare, bie n sy lartsimi i dy figurave kryesore q prkojn me ngjarjen.
N epikn Shqiptare, lartsohet fort, eprsia, dukja dhe trimria e heroit te
lufts Milosh Kopiliqit, nprmjet s cils ngrihet lart akti i tij historik, ai i vrasjes s
sulltan Muratit n adrn e tij pak pas mbarimit t betejs. Ndrsa n epikn serbe
ngrihet lart figura e mbretit Lazar, q shkon deri n legjend. Ai u kthye n hero dhe
shenjtor,ksisoj si e donin rregullat edhe jeta e tij, filloi t prshkruhej n frymn e
vuajtjeve t Krishtit. Megjithse t trheq vemendjen fakti se tradita popullore serbe pr
Milosh Kopiliqin sht fare e varfr. Kjo heshtje prcilletme shekuj. Pr t do t flitet
vetm n dy shekujt e fundit ather kur nis t krijohet miti serb i Kosovs 6. Serbt
pretendojn edhe ktu mbi prkatsin etnike t ktij heroi.
N lidhje me prmbajtjen dhe origjinalitetin e epiks serbe, ngelet shum pr t
dyshuar duke marr parasysh edhe vendin apo periferin ku jan mbledhur kto kng.
Vuk Karaxhiqi 7thot se dhjet nga njmbdhjt kngt e betejs s Fush-Kosovs,
i ka mbledhur n nj lokalitet t veriut n Srem, ndrsa t njmbdhjetn n Karlovac
t Kroacis. Pr kundr, kngt shqiptare jan regjistruar n vatrn e ngjarjeve, ose n
rrethina t afrta me ato, ku organisht bashk m kngt jetojn edhe shqiptart sot e
asaj dite si: nFush-Kosov,Drenic,Prishtin,Pej , Rugov, Ferizaj,Has, etj 8.
N Serbi u krijua nj epos q n Evropn perendimore arriti t fitoj edhe
admirimin e vet Gtes. Ktyre kngve iu mungonte edhe baza tjetr historike, heroi
kryesor Marko Krajlevi, q n t vrtet ishte nj bashkpuntor i deklaruar i osmanve,
e q n betejn e Fush-Kosovs ishte prkrah tyre, megjithat u vazhdua t besohej n
historit e pasqyruara n kng deri n ditt e sotme.
Nprmjet ktyre kngve epike u krijua nj mitologji n ndihm t ideologjis
q Serbt rrekn t argumentojn se pikrisht n kt vit, n kt betej daton fataliteti
i mbretris se tyre, kjo sipas tyre pr faj t shqiptarve t cilt ishin prkrah Turqve.
Beteja e vitit 1389-t n Fush-Kosov dhe ndrtimi i nj miti n shek. XIX
Castellan, G, Histori e Ballkanit, Cabej, Tiran, 1991, fq. 66.

Castellan, G. Vepr e cituar, fq. 67.
5
Kadare. I, Tri Kng Zie PrKosovn, Onufri, Tiran, 2005, fq. 22
6
Prof. Dr. Qamil Haxhihasani, Beteja e Fush-Kosovs(1389) N Epikn Popullore Shqiptare. Botim nga
Akademia E Shkencave E Shqipris, Beteja E Kosovs 1389 (prmbledhje studimesh), fq. 160
7
Mbledhs, studiues i epiks folkloristike populloreSerbe
8
Prof. Dr. Qamil Haxhihasani, Beteja e Fush-Kosovs(1389), N Epikn Popullore Shqiptare. Fq. 155
4
Nr. 11 / 2014 109
Nprmjet ksaj serbt i mshojn ides s shqiptart jan t ardhur pikrisht n

kt koh, dhe nuk kan luftuar kundr pushtuesve turq,por ata kan ndihmuar kt
perandori duke shrbyer n t 9.N fakt n do perandori, pr vet natyrn e tyre, do
popull shrben n administratn e saj, sikurse do popull lufton pastaj pr pavarsin e
tij. Shqiptart e dshmuan me luftra t prgjakshme edhe kundrshtin ndaj pushtimit
Osman, vet periudha e lavdishme e Gjergj Kastriotit e dshmon kt.
E gjith kjo ideologji q ushqehet tek data 28 Qeshor 1389, do t marr
trajta vrtet historike, patetike e nacionaliste gjat shek. XIX. Kulmi i s cils arrihet me
hartimin e programit t njohur t Ilia Garashanit, Nacertania, 184410.
Ky dokument, u hartua n momentin m t favorshm historik pr serbt, i cili
vjen si shprehje e projektit pan-serb pr tu zgjeruar nn parimin e s drejts s shenjt
historike. Ktu kemi referimin e drejtprdrejt n historin serbe t shek. XIV, prej nga
ushqehet aspirata e krijimit t nj shteti t madh nprmjet zgjerimit n toka t banuara
nga popullsi t tjera si, kroat, bullgar, maqedonas, shqiptar, malazez, boshnjak,
hungarez, pikrisht n momentin kur po shikohej rnia e Perandoris Osmane. Pra,
duhej gjetur nje ideologji vetprcaktimi nacional pr t aneksuar trojet e tjera, ndr
to dhe shqiptare q gjendeshin brenda Perandorise Osmane. Me synimin e shtrirjes s
kufijve t Serbis n kufijt e dikurshm t Perandoris s Stefan Dushanit.
Dhe me s miri ishte ideologjia serbe e shekullit XIX ajo q krijoi kultin e
Betejs mesjetare t Kosovs, si nj lloj ngjarje historike e vetprcaktimit nacional dhe
shpirtror 11.
Gj q kaloi jo pa sukses, t gjitha vendimet gjat dhe mbas prfundimit t Lufts
Ruso-Turke, ishin n disfavor t shqiparve. Si Traktati i prkohshm i Shn-Stefanit
(1877), ashtu dhe Kongresi i Berlinit i mbajtur me 13 Qeshor - 13 Korrik 1878, rnduan
s teprmi pozitat e shqiptarve, duke i par si qytetar dhe territore t Perandoris
Osmane. Kongresi i Berlinit u mbajt n nj koh kur ishte paraprir hershm nga
lvizje pan-nacionaliste, si ishin pan-sllavizmi, pan-gjermanizmi, pan-italianizmi. T
gjith kishin n thelb shtete nacionale, me etnicitetet e tyre brenda dhe me zgjerime
t mundshme territoriale 12. Berlini nuk adresoi fare se far do t bhej me tutje me
Perandorin Osmane, si do proedonin popujt Ballkanik dhe as q u mor fare me
eshtjen madhore shqiptare, e cila, pikrisht pr kt gabim t Kongresit, do t bhej
nyje e krizs s ardhshme Ballkanike 13
Prkatsia fetare dhe etniteti i popullsis s Kosovs n Perandorin

Osmane
Gjat sundimit nga Perandoria Osmane, sidomos n gjysmn e dyt t shek.
XVI dhe n shek. XVII, nj pjes e konsideruar e popullsis shqiptare islamizohet, dhe
si rrjedhim, nj pjes e antroponimis s saj shndrrohet n antroponimi t sfers fetare
islamike.
Bazuar n kt fenomen, ngrihet pretendimi nga studiues Serb, dhe jo vetm,
se banort e sotm t Kosovs jan Turq. Sepse n identitetin Kombtar Serb, feja sht
e pandashme me etnicitetin. Mbshtetur n teorin e panizmit fetar, si prfaqsim
gjeopolitik i bazuar n nj rend t prbashkt q fton n kt rast: n bashkimin nn t
njjtin besim fetar dhe funksionon mbi logjikn imperiale, duke nisur nga nj apo disa
9
Jasminka Udoviki & James Ridgeway , Yugoslavias Ethnic Nightmare, fq. 28;
Naertanije, in Delo, Beograd, 1906 (prkthim shqip nga H. Bajrami n, Ilia Garashanini dhe politika e tij
shtetrore 1844-1874, Vjetar-Godisnjak, XXIV/88, Prishtin, 1988.
11
Malcolm, N, Kosova nj Histori e Shkurtr , Revista Koha , nr 11, dat 15 maj 1999, faqe 41.
12
Glenny, Misha. The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, 1804-1999. Viking, 2000, fq, 120-127.
marr nga Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali 1815-1914: Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha, Tiran 2013,
fq. 221.
13
Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali 1815-1914: Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha, Tiran 2013, fq. 210-222.
10
qendra lvizse, pra, nga nj ose disa Shtete t cilat ushqejn ambicie hegjemoniste 14.
Kisha ortodokse gjat pushtimit Osman u b baza e rezistencs serbe dhe ka ndikuar n
krijimin e identitetit t popujve sllav. Pr pasoj, identiteti serb lidhet ngusht me fen
ortodokse. Shumica e shqiptarve, boshnjakve, vllehve dhe bullgarve q kaluan n
fen islame jan par nga serbt drejtprdrejt si besnik t konvertuar, ose funksionar
besnik t Sulltanit15, pra, t njsuar me Perandorin Osmane.
Ndryshe nga serbt, identiteti kombtar shqiptar u ruajt fort dhe vjen deri
sot, pavarsisht pushtuesve me prkatsi t ndryshme fetare (Katolike, Ortodokse,
Muslimane), sepse nuk prfaqsohet, unisohet, aq m pak t identifikohet etnikisht me
nj fe prkatse sikurse fqinjt, (Serbt dhe Grekt- M.P) por thell me identitetin
shqiptar lidhen tipare krejt t veanta t cilat nuk diktohen nga prkatsia fetare, por nga
gjuha e veant dhe e lasht, historia, trashgimia kulturore.
Prania e popullsis shqiptare n kt koh prbn n vetvete nj dshmi t
pakundrshtueshme, q provon se ajo ekzistonte aty edhe n periudhn e sundimit
mesjetar rasian-serb, se ishte autoktone dhe vazhduese e popullsis s dikurshme ilire,
se nj pjes e madhe e saj i kishte br ball procesit t vshtir t sllavizimit gjat
shekujve XII-XIV. Dshmi pr prezencn shqiptare n Kosov dhe viset veriore, na
japin regjistrimet e para t popullsis nga Perandoria Osmane menjher pas pushtimit
t Kosovs. Deftrt e mbajtur pr rregjistrimin e popullsis dhe pasuris n shek. XIVXV dhe XVI, jan prkthyer nga gjuha Osmane dhe botuar nga studiuesi i mirnjohur
Selami Pulaha16
N islamizimin e popullsis shqiptare vepruan edhe faktor t tjer ekonomik
e social-politik. Ku shum faktor ekzistencial dhe jetsor lidheshin me pasjen e fes
myslimane, si p.sh, mbajtja e arms, shtimi, mbajtja, trashgimi i prons, si dhe karriera
ushtarake vareshin nga prqafimi ose jo i fes myslimane. Megjithat si theksojn
studiuesit disa parime jan te kristianizmi si themel, ndrsa disa jan te muslimanizmi si
superstruktur mendimi dhe sjellje.
T parat vlejn si tradit dhe edukat historike, t dytat si form konkrete t
prshtatjes n rrethana t reja historiko-konkrete ku imponimi i islamizmit ka n themel
tezn e konvertimit 17.N kt periudh kohore, ku populli shqiptar qndroi pothuajse
pr 500 vjet nn pushtimin Osman u shnuan shum ngjarje e rrethana historike t cilat
pasqyrojn rniet dhe ngritjet gjat ktyre shekujve.
Trojet shqiptare u ndan n katr vilajete, ku mes t tjerash me ndarjen
administrative osmane n 1871, u krijua edhevilajeti i Kosovs me qendr ne Shkup.
Sipas regjistrave e statistikave zyrtare osman kyVilajetkishte 840.000 banor 18.Nj
vilajet ky mjaft i gjr pr nga shtrirja por edhe pr nga popullsia, kupjesa drrmuese
ishte Shqiptare.
N trsin e ksaj pjese administrative s bashku me Sanxhakun e Nishit,
Vilajeti i Kosovs prfshinte n gjirin e vet troje t tjeraetnike shqiptare. Kt e pohojn,
midis t tjerve, tre vezhgues t huaj, t cilt disa dekada prpara Kongresit t Berlinit,
i vizituan kto troje.Q t tre kta vzhgues, njohs t mir t Gadishullit Ballkanik,
studjuesi erodit frng, Ami Boue m 1810, analisti i mpreht britanik E. Spenser m
1847 dhe shkenctari i njohur austriak J. Hahn m 1853, kishin dhn n mnyr t
prafrt edhe konturet e trojeve ku shqiptart ishin t pranishm n kohn e tyre.
14
Chauprade A Geopalitique: Costantes et changements dans Ihistoire:, 3 edion revue et qugmentee, Paris,
Ellpses, fq. 448; Marr nga Aliraj Rovena, Identiteti kombtar serb, shkrim i botuar n revisten Marrdhnie
Ndrkombtare nr. 6, fq. 32.
15
Aliraj Rovena, Identiteti kombtar serb, shkrim i botuar n revisten Marrdhnie Ndrkombtarenr, 6, fq.
32-34.
16
Pr m gjr shih: Selami Pulaha, Defteri i Regjistrimit t Sanxhakut t Shkodrs, i viti 1485, Tiran, 1974;
Popullsia shqiptare e Kosovs gjat shek. XV-XVI, Tiran, 1984.
17
Kabo, Prparim, Autoritarizm N Tranzicion, Plejad, Tiran, 2006, fq. 48.
18
Akademia e Shkencave, vepr e cituar, fq. 84.
Nr. 11 / 2014 111
Sipas tyre, shqiptart ishin t pranishm n Veri deri n Nish, Leskofc dhe
Vranj, n Lindje deri n Kumanov, Prelep dhe Manastir, n Jug deri n Konic, Janin
dhe Prevez, pa qen nevoja t prsritet se n periferi t ksaj treve kishte przirje etnish,
ku shqiptart formonin diku pakicn prball etnive tjera 19.T dhnat q na japin kto
vzhgues t mpreht, jan mjaft t rndsishme n pasqyrim real t panorams etnike t
popullsis q jetonte n Kosov gjat Perandoris Osmane prpara se kto territore t
bhen pre e pazareve pr coptim nga fuqit e mdha. Popullsia drmuese q jetonte n
katr vilajetet, aq m tepr ajo e vilajetit t Kosovs, ishte n shumic thjesht shqiptare,
pavarsisht prkatsis fetare, musliman, katolik apo ortodoks.
Prfundime
Kur Perandoria Osmane po tronditej thell n rrnjt e veta, Serbt nxorn nga
antropopsikikja e tyre mitin pr Kosovn. Por ksaj rradhe me nj program t detajuar e
me ideator shtetar e akademik. Nj platform t till themeloi Ilia Garashani Ministr
i Brendshm i Serbis n vitin 1844, e q njihet platforma e par politike e detajuar e
qarqeve drejtuese t Beogratit, njehersh dhe baza ideologjike e programit shovinisht t
Serbis s Madhe 20.Si synim kryesor i autorit ishte plotesimi i detyrave t prcaktuara
nga car Stefan Dushani t cilat qen nderprer nga beteja e Kosovs e vitit 1389.N kt
mnyr rikrijimi i Perandoris Serbe arsytohej si e drejt historike, t ciln ngelej pr
ta prfunduar sundimtaret e shekullit XIX. E gjith kjo deviz politike u mbshtet e u
propogandua n baza mitike, folklorike e aspak shkencore. N ndihm te saj u mobilizuan
nj grup i tre akademiksh gjat dy shekujve pr t ushqyer, argumentuar e mbshtjellur
me t ashtquajturn argument shkencor ekspasionin e Serbis mbi Kosovn si t drejt
historike.
Por, si thekson edhe S. Pulaha kjo shkenc nuk ka pasur pr baz normat dhe
moralin shkencor, t vrtetn shkencore, por vetm interesat e politiks s dits, politiks
anti-shqiptare. Shkenctart e till prpiqen q me do kusht ta mohojn prejardhjen
ilire t shqiptarve. Ata kishin vetm nj qllim t caktuar - mohimin e s kaluars
historike etnike t shqiptarve, falsifikimin e historis dhe t autoktonis s tyre 21.
Ky mit pati prhapje t madhe nga ana serbe, ndrsa nga ana shqiptare u trajtuar
vone, pr shkak t mungess s shtetit, zri i shqiptarve ishte i zbeht n kancelarit
europiane. Por sot, jemi n rrethana krejt t tjera, vet zhvillimet e fundit n t mir t
krijimit dhe njohjes s shtetit t dyt shqiptar n Ballkan dshmon se Bota Perendimore
sht njohur mir me faktet historike dhe ka marr n konsiderat t vrtetat, jo mitet.
19
Prof. Dr. Kristo Frashri, Kosova historike dhe Kosova e sotme, Konfrenenca e Bujanit, ASH e RSH dhe IH n
Tiran, Sesion Shkencor kushtuar 55 vjetorit t Konferencs s Bujanit, mbajtur n Tiran, m 20 janar 1999.
Cituar ngaDr. Jusuf Osmani, Kolonizimi Serb i Kosovs, fq. 10.
20
Naertanije, in Delo, Beograd, 1906, prkthim shqip nga H. Bajrami n, Ilia Garashanini dhe politika e
tij shtetrore 1844-1874, Vjetar-Godisnjak, XXIV/88, Prishtin, 1988, fq, 127-137. Shih: M. Verli, Kosova sfida
shqiptare n Historine e nj Shekulli, Tiran 2007, fq, 19.
21
Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovs gjat shekujve XV-XVI, Tiran, 1984, fq. 4.
1. Malcom, N. Kosova nj Histori e shkurtr, Koha, Prishtin, 2011.

2. Castellan, G, Histori e Ballkanit, abej, Tiran, 1991.
3. Kadare,I, Tri Kng Zie PrKosovn, Onufri, Tiran, 2005.
4. Prof. Dr. Qamil Haxhihasani, Beteja E Fush-Kosovs(1389) N Epikn Popullore
Shqiptare. Botim nga Akademia E Shkencave E Shqipris.
5. Jasminka Udoviki & James Ridgeway , Yugoslavias Ethnic Nightmare.
Bibliografia:
6. Naertanije, in Delo, Beograd, 1906 (prkthim shqip nga H. Bajrami n, Ilia

Garashanini dhe politika e tij shtetrore 1844-1874, Vjetar-Godisnjak, XXIV/88,
Prishtin, 1988.
7. Malcolm, N, Kosova nj Histori e Shkurtr , Revista Koha , nr 11, dat 15 maj 1999.
8. Glenny, Misha. The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, 18041999. Viking, 2000, marr nga Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali 1815-1914:
Shqiptart-Ballkani-Fuqit e Mdha, Tiran 2013.
9. Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali 1815-1914: Shqiptart-Ballkani-Fuqit e
Mdha, Tiran 2013.
10. Chauprade A Geopalitique: Costantes et changements dans Ihistoire:, 3 edion
revue et qugmentee, Paris, Ellpses, Marr nga Aliraj Rovena,Identiteti kombtar
serb, shkrim i botuar n revisten Marredhnie Ndrkombtare nr. 6.
11. Aliraj Rovena,Identiteti kombtar serb, shkrim i botuar n revisten
Marredhnie Ndrkombtare, nr, 6.
12. Pulaha, Selami Defteri i Regjistrimit t Sanxhakut t Shkodrs , i viti 1485,
Tiran, 1974; Popullsia shqiptare e Kosovs gjat shek. XV-XVI, Tiran, 1984.
13. Kabo Prparim, Autoritarizm N Tranzicion, Plejad, Tiran, 2006.
14. Prof. Dr. Kristo Frashri, Kosova historike dhe Kosova e sotme, Konfrenenca e
Bujanit, ASH e RSH dhe IH n Tiran, Sesion Shkencor kushtuar 55 vjetorit t
Konferencs s Bujanit, mbajtur n Tiran, m 20 janar 1999. Cituar ngaDr. Jusuf
Osmani, Kolonizimi Serb i Kosovs.
15. Pulaha, SelamiPopullsia shqiptare e Kosovs gjat shekujve XV-XVI, Tiran,
1984.
Nr. 11 / 2014 113
Kuptimi mbi tekstin dhe elementt kryesor t realizimit t tij | PhD Kandidate, Adriana Thomollari
PhD Kandidate, Adriana Thomollari
Kuptimi mbi tekstin dhe

elementt kryesor t
realizimit t tij
Abstrakt
Konceptet mbi tekstin dhe elementet prbrse t realizimit t tij, jan
mbshtetur kryesisht n mnyra t ndryshme t formulimit t nocionit tekst t cilat
variojn n rrafshin horizontal dhe vertikal, duke e prshkruar tekstin, her si nj fjal
e vetme e shkruar me domethnien e nj ideje t shprehur n nj mnyr jo verbale,
her si nj njsi mbifrazore dhe her si nj hierarki fjalish t unifikuara nga pikpamja
koherente dhe kohezive.
Gjuhtar t njohur si Adam, Brenclart, Charaudeau, Chartrand, Beugrande
dhe Dressler, Harold Weinrich, Klaus Winker, Sorinne M. Ardeleami, Gilles Sianffi
dhe Dirk van Raemdanck, Harris, Kock, K. Dilero, N. Vasfi, Sh. Rrokaj, J. Thomai,
Rexhep Isajli, Xh. Lloshi, Hasan Mujaj, kan dhn kontribut me vler n prkufizimin
e konceptit tekst. Veanrisht t rndsishme konsiderohen mendimet e shprehura nga
autort gjerman.

N kt punim i kushtohet rndsi edhe shkrimeve t autorve shqiptar Nonda
Varfi, Klodeta Dibra, Shezai Rrokaj, t cilt na ofrojn mundsin pr t arritur nj nivel
m t lart kuptueshmrie mbi prkufizimin e tekstit dhe elementeve q mundsojn
realizimin e nj teksti t shkruar. Natyrisht, studimet dhe prkufizimet e autorve
gjerman si Beugrande dhe Dressler, zn vendin m t madh n gjuhsin e tekstit
duke na ofruar burime t rndsishme informacioni mbi tekstin si njsi komunikimi
Fjalt kye: Tekst, Element, Standart, Raport teknik.
dhe elementet prbrse t realizimit t nj teksti. Duke i renditur kta element

nga kndvshtrimi i standarteve t tekstualitetit, autort Beugrande dhe Dressler si
dhe studiues t njohur si M. Reitbauer, analizojn dhe shpjegojn prkatsisht secilin
prej elementve duke i emrtuar ato prkatsisht si: koherenca, kohezioni, qllimi,
pritshmria, funksioni informues, konteksti situativ dhe ndrlidhja.

Nj vend tjetr n kt punim i sht kushtuar edhe implikimeve praktike pr
ilustrimin e konceptit mbi tekstin dhe mnyrn se si ndrthuren elementet prbrs pr
t realizuar nj tekst t shkruar gjat msimit t anglishtes pr qllime specifike.
N lindjen dhe konsolidimin e gjuhsis s tekstit si shkenc m vete kan

ndikuar rryma t ndryshme si ajo gjermane, anglosaksone, frankofone, por konceptet
e gjuhsis gjermane dhe asaj angleze kan pasur peshn m t madhe n hedhjen e
themeleve t ksaj shkence.1
Si periudh e lindjes s gjuhsis s tekstit njihet fillimi i viteve 60, e cila
prkonte me kohn kur gramatika gjenerativo - transformuese po lulzonte n Europ.
Si referenc baz merret libri i autorit gjerman Hareg Pronomia und Textkonstitution
(1968), por nevoja pr t tejkaluar kufijt strukturor t fjalis ishte prmendur qysh n
1964 nga Herald Eenrich n variantin e tij t par Tempus.

Gjithashtu parimet themelore jan trajtuar edhe nga gjuhtar t tjer si Petefi,
Van Dijk, Gulich, Hartmann, Ihee, Schmidt, Halliday e Hasan me Cohesion in English
(1976), punim i cili ka pasur jehon tek shum autor frankofon. Combettes, Charolles,
Slakto, Vigne i kan prdorur punimet e gjuhsis s tekstit pr t studiuar dukuri q
kan t bjn me msimdhnien e gjuhs dhe m saktsisht me msimdhnien dhe
msimnxnien e gjuhs amtare.
Duke u bashkangjitur emrave t msiprm edhe kontributin me shum vler t
gjuhtarve t tjer si: Bakhtin, Adam, Brenclart, Charaudeau, Chartrand, Beugrande
dhe Dressler, Harold Weinrich, Klaus Winker, Sorinne M. Ardeleami, Gilles Sianffi dhe
Dirk van Raemdanck, Harris, Kock, K. Dilero, N. Vasfi, Sh. Rrokaj, J. Thomai, Rexhep
Isajli, Xh. Lloshi, Hasan Mujaj, do t donim t ndaleshim m hollsisht n analizn
tekstore t disave prej tyre, duke iu referuar pr kt studimit t kryer nga Profesor
Nonda Varfi dhe Profesore Klodeta Dibra mbi nocionin tekst dhe evolucionin e tij n
kapitullin e dyt t librit Gjuhsi teksti , faqe 23-30, Tiran 1999.
Kshtu, Michael Halliday, (1973), n prkufizimin q jep pr tekstin, bazohet
n tre funksionet e ligjrimit: funksioni shestues, funksioni ndrpersonal dhe funksioni
tekstual; ky i fundit ka t bj me krijimin e teksit Teksti sht njsi gjuhsore
funksionale q realizon ligjrimin, ashtu si fjaliaq sht nj njsi sintaksore., dhe m
tej vazhdon Funksioni tekstual nuk kufizohet vetm me vendosjen e marrdhnieve
midis fjalive, por merret edhe me organizimin e brendshm dhe kuptimin e fjalive.
Pra Halliday e sheh tekstin n kuadrin e gjuhs, si njsi gjuhsore, duke vn n pah
njkohsisht edhe funksionin e tij si realizues i ligjrimit; d.m.th. ligjrimi yn relizohet
me ann e teksteve.2 Gjithashtu, n prkufizimin e tij Halliday prek edhe problemin
e organizimit t brendshm t tekstit, por pa nxjerr n dukje elementt q realizojn
kt organizim. Ajo ka e bn t rndsishm prkufizimin e Halliday-t sht fakti se
studiuesi e shtrin tekstin n kuadrin gjuhsor dhe nuk v n dukje shenjn e barazimit
me ligjrimin.
1
Nonda Varfi, Klodeta Dibra, Gjuhsi teksti, Tiran, 1999.

Nr. 11 / 2014 115
Studimet e mpastajme t Beaugrande, Oomen, Schmidt, Mayrdomo,

Beaugrande-Dressler, Bakhtine, Adam e t tjer, do t shprehin prkufizime m t plota
mbi tekstin.
Interes paraqet studimi i Robert de Beaugrande (1979), n t cilin ai i rikthehet
konceptit t fjalis me nj interpretim tashm m t prpunuar. Beaugrande shkruan se
dallimi themelor ndrmjet fjalis dhe tekstit sht se fjalia prkufizohet vetm brenda
nj sistemi q zakonisht n gjuhsi merr emrin gramatik dhe n semiotik sintaks ,
ndrsa teksti i referohet nj sistemi t shumfisht me t cilin sht n bashklidhje. Pra,
fjalia sht njsi e qensishme monosistemore dhe teksti njsi transistemore. Dhe m
posht vijon Vendi i njsis transistemore tekst sht n ligjrim. Nj ligjrim mund t
prfshij vetm nj tekst, si sht rasti i novels ose disa tekste, si sht bashkbisedimi.
Teksi kufizohet nga qllimet e krijuesve t tij, t cilt ofrojn reciprokisht seri elementesh
t rndsishme, dhe jo thjesht nga plotsit e veta gramatikore.
Prkufizimi i Beaugrande prcakton qart vendin dhe funksionin e tekstit. Duke
e quajtur tekstin njsi transistemore pranon karakterin kompleks (global koherent) t
tij. Gjithashtu, duke pohuar s vendi i njsis tekst sht n ligjrim v n dukje nj
karakteristik mjaft t rndsishme, se: ligjrimi yn (shkrimor apo gojor) prbhet nga
tekste, duke e prcaktuar kshtu tekstin si akt q realizon komunikimin ndrnjerzor.3
Ashtu si studiuesi Prosdocini, i cili e sheh tekstin si struktur hierarkike (nga
njsit m t vogla kalohet n njsin m t madhe), edhe studiuesi Jean Michael Adam
ndjek kt logjik arsyetimi. Duke e prkufizuar tekstin si nj struktur t prbr nga
sekuenca fjalish, Adam sqaron se njsia tekstuale sht nj rrjet marrdhniesh
hierarkike, d.m.th., sht nj madhsi e ndrtuar nga njsi m t vogla t lidhura
midis tyre, sht nj njsi relativisht e pavarur me nj organizim t brendshm, q
realizohet nga marrdhnia e varsis /jo varsis s elementeve t tij.
Studiuesit shqiptar Klodeta Dibra dhe Nonda Varfi mbrojn mendimin e
dhn prej Jean-Michel Adam, duke e prkufizuar tekstin si nj trsi strukturore, e
prbr nga nj fjali a trsi thniesh, q funksionojn brenda nj hierarkie t caktuar q
prftohet sipas nj konteksti t caktuar.4
Koncepti mbi tekstin sht pasqyruar edhe n tekstin e Gjuhsis s
Prgjithshme me autor Profesor Shezai Rrokaj, i cili krahas analizs q u bn mendimeve
t shprehura nga gjuhtar t ndryshm, paraqet edhe prkufizimin e tekstit nga
kndvshtrimi i gjuhsis s prgjithshme duke e vn theksin tek uniteti i sekuencs
s fjalive t cilat si nga pikpamja koherente dhe ajo kohezive prmbush funksionin e
tekstit si mjet i rndsishm dhe i plot i gjuhs komunikative.

N gjuhsi termi tekst n disa raste prdoret me kuptimin e nj korpusi faktesh
gjuhsore gojore a shkrimore. Tek Hjelmslevi (proesi) ai prdoret me nj kuptim t
prafrt me konce ptin ligjrim tek Sosyri. N semiotikn strukturaliste teksti shihet si
shfaqje ligjrimore e nj sistemi shenjash. N semiotikn passtrukturaliste koncepti tekst
shihet si produkt i nj akti kumtues t realizuar nga folsi, si nj proes n vazhdim, t
organizuar gramatikisht si nj trsi mbifrazore e pandashme.5

Sipas Profesor Shezai Rrokajt: Ne i prmbahemi mendimit se teksti sht nj
njsi mbifrazore n t cilin frazat prbrse kan lidhje varsie e kushtzimi t ndrsjell.
Ai sht nj vazhdimsi thniesh t njpasnjshme q realizojn gjuhsisht nj mendim
t plot n prputhje me nj prvoj t caktuar. Apo: Teksti paraqitet si nj trsi e
3
Po aty
5
Shezai Rrokaj, Hyrje n Gjuhsi t Prgjithshme, Tiran, 2007.
4
vetmjaftueshme semantikisht e gramatikisht. Ashtu si dhe tek njsit e tjera maksimale (fjalia,
thnia) edhe teksti paraqitet si nj unitet thniesh t thjeshta t cilat funksionojn brenda
nj hierarkie t caktuar. D.m.th., teksti nuk sht shum algjebrike e thnieve prbrse t
cilat kan nj status t barabart. Si njsi e ngopur nga pikpamja strukturore, kuptimore e
referuese , teksti veon n prbrje t tij thnie a elemente, t cilat prbjn brthamn rreth s
cils vrtiten si satelit njsit e tjera 6.
Si sht prmendur edhe n hyrje t ktij punimi konceptet e gjuhsis gjermane
dhe asaj angleze kan pasur peshn m t madhe n hedhjen e themeleve t shkencs s
gjuhsis s tekstit. M posht jemi prpjekur t paraqesim n mnyr t prmbledhur disa
nga mendimet e shprehura nga studiuesit gjerman
N tekstlinguistik teksti prshkruhet si nj sistem komunikimi n t cilin merret
parasysh si forma e tekstit ashtu edhe mnyra e pozicionimit t tij n kontekstin e komunikimit
ndrveprues. Autori i tekstit dhe i adresuari (dhnsi dhe marrsi) analizohen nga pikpamja
e roleve q ata kryejn pr realizimin e komunikimit n nj kontekst t caktuar (shoqror ose
institucional).
Gjuhsia e tekstit analizon gjithashtu elementt prbrs t realizimit t tekstit
si: kohezioni, koherenca, synimi i dhnsit, pritshmria nga ana e marrsit, funksionimi
informues, konteksti situativ dhe elementet e bashkveprimit brenda tekstit, t cilat jemi
prpjekur ti paraqesim shkurtimisht m posht.
Me kohezion kuptohet n prgjithsi lidhja strukturore e njsive prbrse me ann
e mjeteve gramatikore si anafora, katofora, elipsi etj, por edhe prdorimi i termave
me kuptim t prbashkt semantik. Pra, kohezioni sht edhe dukuri semantikore.
Koncepti i koherencs v n dukje aftsin ton pr t kuptuar at q lexojm apo
shikojm dhe na orienton drejt atij interpretimi q lidhet me mnyrn ton t
kuptimit t bots.
Qllimi i prodhimit t tekstit lidhet me synimin e autorit pr t prodhuar nj tekst
koherent t njsuar nga ana strukturore dhe kuptimore dhe q i shrben atij pr t
prmbushur nj qllim t caktuar.
Pritshmria nga ana e marrsit realizohet kur ai kupton qllimin e kuptimit,
ndrgjegjsohet pr lidhjen e mesazhit me t dhe pritet t reagoj ndaj tij.
Funksionimi informues i tekstit lidhet me at q sht m shum e paparashikueshme
se sa e parashikueshme nga ana e marrsit, m shum e panjohur se sa e njohur pr
t. Funksioni informues sht m i arrir nse mesazhi prmban nj informacion t
ri pr t adresuarin.
Konteksti situativ mund t prcaktohet si raporti midis ngjarjes dhe rrfimit,
bashkreferencs dhe referentit.
Ndrveprimi i elementve prbrs t tekstit lidhet me mnyrn e radhitjes s ktyre
elementve nga pikpamja logjike dhe kronologjike, ka do t thot q elementi
pasardhs sht i lidhur semantikisht dhe gramatikisht me elementin paraardhs.

Mendojm se elementi i ndrveprimit konsiderohet veanrisht i rndsishm pr
tekstet teknike dhe shkencore, por jo m pak i rndsishm edhe pr stilet e tjera t t folurit
apo t t shkruarit.

Gjuhtart gjerman Robert-Alain de Beaugrande dhe Wolfgang Ulrich Dressler
sugjerojn se prve parimeve rregulluese ekzistojn edhe parimet themelore duke i emrtuar
kto parime si: efienca, efektiviteti dhe prshtatshmria 7.
6
Shezai Rrokaj, Hyrje n Gjuhsi t Prgjithshme, Tiran, 2007, fq. 99-100.

Robert Alain de Beaugrande dhe Wolfgang Ulrich Dressler, 1981, The Standards of Textuality n Introduction to
Text Linguistics, Internet 2002
Nr. 11 / 2014 117
Implikime praktike
Problemet q lidhen me msimdhnien e shprehive t t lexuarit dhe t t

shkruarit jan t ngjashme sepse q t dyja kto aktivitete lidhen me nj tekst t shkruar
dhe jo me fjaln e folur. Prandaj sinjalet dhe treguesit q prmenden gjat diskutimit
pr leximin jan po aq t rndsishme edhe kur i referohemi t shkruarit. Prmbajtja
e nj teksti t shkruar mund t jet e njjt me prmbajtjen e nj teksti q lexojm,
por ndrsa leximi ka t bj me njohjen e aspekteve t sktrukturs s tekstit, shkrimi
ka t bj me prodhimin e tekstit. Nga kjo pikpamje leximi mund t konsiderohet si
nj parakusht i domosdoshm pr t kryer nj detyr q lidhet me t shkruarit, pasi
prpara se nj shkrimtar t prodhoj nj tekst ai duhet t njoh mir strukturn e nj tipi
t veant shkrimi. Nocioni mbi strukturn e tekstit sht i rndsishm dhe nxnsit
duhet t njihen me modele t ndryshme t tipit t shkrimit q u krkohet nse ata do t
prodhojn vet tekste koherente 8.

Por shum nxns, qofshin kta edhe folsit e gjuhs amtare, mund t shkruajn
tekste t paorganizuara n struktur dhe n prmbajtje, megjithse mund t zotrojn
mir njohurit n leksik. Studentt e anglishtes pr qllime specifike, n prgjithsi nuk
kan shum probleme me koherencn sepse aftsia pr t shkruar tekste koherente sht
e transferueshme nga gjuha amtare. Nse nj student i rritur i anglishtes, nuk do ta
zotronte kt aftsi, athere ai nuk do t ishte n gjendje t shkruante n mnyr
koherente. Msuesi duhet ti kushtoj rndsi relative t shkruarit gjat prcaktimit t
programit t anglishtes pr qllime specifike. T shkruarit, ashtu si dhe t lexuarit, bhet
me qllim t caktuar dhe i drejtohet lexuesve apo dgjuesve t njohur pr shkrimtarin.
Nxnsit e shkollave t mesme mund t mos i ken shum t qarta qllimet dhe
adresimet e nj teksti q ata lexojn ose shkruajn, por nuk mund t themi t njjtn
gj pr nxnsit e niveleve m t larta. Ata mund t jen n gjendje t kuptojn qllimin
dhe prkatsin e nj teksti t caktuar por e kan shum t vshtir t prodhojn vet nj
tekst t till pasi shpesh her u mungojn shprehit e nevojshme pr ta arritur kt.
Shkrimi i raporteve teknike

Nj form shkrimi q ndeshet shpesh n msimdhnien e anglishtes pr qllime
specifike sht shkrimi i raporteve mbi eksperimentet. Autor t njohur si Swales dhe
Fanning, 1980; Dudley-Evans, 1984, jo vetm q kan njohur rndsin e ktij shkrimi
por edhe kan shkruar nj sr librash pr trajnimin e ksaj shprehie. Pavarsisht nga
tematika q trajtojn, raportet e shkruara mbi eksperimentet zakonisht kan struktura t
ngjashme dhe prbhen nga:
a) Qllimi i eksperimentit q zakonisht parashtrohet n formn e pyetjeve.
b) Prshkrimi i aparaturave t prdorura n eksperiment t cilat jepen n
formn e nj liste objektesh ku emrtohen kto mjete por dhe n formn
e diagrameve.
c) Metoda e proedimit n eksperiment. Ktu prshkruhet se far ndodh
gjat eksperimentit dhe pr kt prdoret koha e shkruar dhe shenjuesit e
rradhs s veprimeve si: pastaj, pas ksaj, s fundi etj.
d) Rezultatet e eksperimentit. N kt pjes t raportit prshkruhet far
ndodhi n fund t eksperimentit dhe si koh gramatikore prdoret koha
8
Chris Kennedy&Rod Bolitho, English for Specific Purposes, Modern English Publications, fq. 85, 1991.
e shkruar.
e) Konkluzionet q dalin nga eksperimenti. Prmbajtja e konkluzionit sht
zakonisht e shkurtr dhe prshkruhet duke prdorur kohn e tashme.

Pr t shkruar nj raport, autori zgjedh ato detaje q kan m shum lidhje me
eksperimentin. Ka nxns q prfshijn ktu detaje t parndsishme dhe disa t tjer e
kan t vshtir ti prmbahen strukturs s prshkrimit t nj eksperimenti. Megjithse
presupozohet q nxnsi t ket t njjtin nivel me lexuesin, shpesh her ai nuk sht
i vetdijshm as pr qllimin e t shkruarit, as pr lexuesit e shkrimit t tij. Si rezultat
n raport mund t mungojn pjest m t rndsishme t eksperimentit, nuk prcaktohet qllimi dhe pajisjet dhe rrfimi prqndrohet kryesisht tek metoda dhe rezultatet e
eksperimentit pavarsisht se shpesh nuk sht i qart as dallimi midis t dyjave. Msuesi
duhet ta njoh nxnsin me modele q prdoren pr shkrimin e raporteve dhe duhet t
bj komentet e duhura n lidhje me t metat e nxnsit n raportin e shkruar prej tij.
Punimi i Hoey (1979) dhe Winter (1976) mbi shkrimin e raporteve, mund t aplikohet
edhe pr t trajtuar problemet q hasin studentt n shkrimin e punimeve n nj nivel
m formal apo n nivel akademik. Studiuesit e msiprm mendojn se tekstet e ktij
modeli, kan nj struktur t organizuar n katr pjes: situata, problemi, zgjidhja dhe
vlersimi. Kshtu nse nj biznesmen do t shkruaj nj raport pr tregtimin e nj
produkti t ri, ai mund t filloj me prshkrimin e produktit dhe pastaj ti referohet
problemit mbi tregtimin real t produktit. N pjesn e tret ai duhet t sugjeroj rrugt
e mundshme pr zgjidhjen e problemit dhe, s fundi, t vlersoj zgjidhjet e ndryshme
duke przgjedhur njrn alternativ dhe t jap arsyen pr kt zgjidhje. Biznesment
dhe prfaqsuesit e bizneseve mund t ken pr t shkruar raporte t tilla, pak m
t ndryshme por, duhet ti prmbahen nj strukture t brendshme q mundsisht t
prfundoj me nj paragraf ku jepen rekomandime t ndryshme. Analiza e msiprme
mund t ndihmoj studentt pr t prodhuar vet raporte koherente dhe nga ana tjetr
mund t shrbej si pik reference pr t filluar ushtrimet mbi kohezionin, koherencn
dhe problemet gramatikore q ndeshen n shkrimin e raporteve.

Ushtrimet mbi t shkruarit mund t prfshijn edhe aftsimin e nxnsve pr
t shkruar letra, telegrame, mesazhe, pr t prshkruar objektet, proeset apo sistemet
t cilat krkojn q nxnsit t zotrojn mir fjalt lidhse, shenjuesit e rradhs s
veprimeve si dhe funksionimin e premrave me referenca anaforike. Ushtrime t tilla
jan mjaft t vlefshme pr studentt e anglishtes pr shkenc dhe teknologji si dhe pr
studentt e anglishtes pr qllime specifike apo pr studentt e anglishtes pr qllime
akademike.
Disa veori t shprehive t shkrimit akademik
Shumica e kurseve me metodologji tradicionale mbi t shkruarit jan kryesisht

t prqndruara n msimdhnien e saktsis gramatikore. N nivelin fillestar dhe
n at mesatar vihet theksi tek gramatika e organizuar n nivelin e fjalis pastaj me
vazhdimin e kursit nxnsit msojn mjetet kohezive q shrbejn pr t lidhur fjalit
n mnyr t till q t prftohen tekste t pranueshme nga pikpamja gramatikore.
Prve saktsive gramatikore ka edhe aspekte t tjera t shprehive t t shkruarit t cilat
duhet tu msohen nxnsve dhe studentve. Studenti duhet t msoj gjithashtu si t
prdor fjalit gramatikore pr t shprehur funksionet n formn e duhur. N kontekstet
e shkrimit akademik dhe t shkrimit t anglishtes pr qllime specifike, kto funksione
mund t prfshijn prkufizimet, klasifikimet, krahasimet, kundrshtimet, prshkrimet
Nr. 11 / 2014 119
edhe shum funksione t tjera. Nxnsit duhet t zotrojn mjetet linguistike pr t

shprehur dhe shpjeguar kto funksione. Kurse n nivelin e paragrafit atij nuk i mjafton
vetm aftsia pr t shkruar tekste kohezive nga pikpamja gramatikore. Ai gjithashtu
duhet t aftsohet pr t shkruar n mnyr koherente duke prodhuar pasazhe ku fjalit
t jen t lidhura si nga ana kuptimore ashtu dhe nga ajo gramatikore. Kjo nuk sht
vetm nj shprehi gjuhsore. Ajo prfshin gjithashtu dhe aftsit organizuese, gj q nuk
e zotrojn as shum nga folsit e gjuhs amtare.

Pavarsisht se programet e plota mbi shprehit e t shkruarit do t dshironin t
mbulonin t gjitha shprehit gjuhsore q lidhen me shkrimin, pr shkak t kufizimeve n
koh, hartuesit e kurseve jan t detyruar ti kushtojn m tepr prioritet disa shprehive
t t shkruarit. N disa raste, si jan programet afatshkurtra mbi shkrimin profesional,
kjo rndsi mund ti kushtohet pikrisht saktsis gramatikore edhe koherencs. N
disa universitete msuesit e disiplinave t tjera u kushtojn m shum rndsi teksteve
koherente se sa mjeteve gramatikore q shrbejn pr ti shprehur ato 9.
Prfundime
1. Teksti mund t prshkruhet si njsi komunikimi me struktur t njehsuar
fonologjike, sintaksore dhe semantike.
2. Uniteti midis koherencs dhe kohezionit mund t renditet si elementi
baz.
3. T dhnat teorike ofrojn mundsi me vler pr realizimin n praktik t
nj teksti t shkruar.
Bibliografi
1. Chris Kennedy&Rod Bolitho, English for Specific Purposes , Modern English

Publications, 1991.
2. Klodeta Dibra dhe Nonda Varfi, Gjuhsi teksti, Tiran 1999.
3. K. Johnson, Teaching Appropriateness and Coherence in Academic Writing,
Communicative Syllabus Design and Methodology, Pergamon Press, 1982.
4. Margaret Reitbauer, Standards of Textuality, Text Linguistics, Internet, 2009.
5. Robert Alain de Beaugrande dhe Wolfgang Ulrich Dressler, 1981, The Standards
of Textuality n Introduction to Text Linguistics, Internet 2002.
6. Shezai Rrokaj, 2007, Hyrje n Gjuhsin e Prgjithshme, Tiran.
9
K. Johnson, Teaching Appropriateness and Coherence in Academic Writing, Communicative Syllabus Design and
Methodology, fq. 176, Pergamon Press, 1982.
PhD Kandidat, Ndriim iroka
Disa faktor t rndsishm q do

t prmirsonin personalitetin e
lidershipit diplomatik shqiptar
Abstrakt
Spikatjet tipologjike t lidershipit n historin e njerzimit kan qn dhe jan
evidente. Nga burrat apo krert e shteteve deri tek organizatat e vogla dallimet individuale
t drejtuesve kan qn shpesh elsi i sukseseve dhe mos sukseseve t organizatave.
Ndjeshmria q kan marrdhniet diplomatike e bn dhe m t rndsishm rolin e
personalitetit n diplomacin ndrkombtare. Diplomatt e famshm nga ato m pak
t famshem duhet ti dalloj vetm personaliteti. Dinamika e sotme e marrdhnieve
ndrkombtare, jeta publike duke pasur parasysh dinamikn mediatike e bjn rolin
e personalitetit edhe m t rndsishm, duke qn se n nj far mnyre sht m i
ekspozuar. Aftsit e lidershipit, komunikimi, aftsit ndrmjetsuese dhe njohja e mir
e marrdhnieve publike patjetr q do ndikonin n rritjen e performancs dhe cilsis
diplomatike. Pr t vlersuar dhe matur kto karakteristika individuale inventari i pes
faktorve t mdhenj t personalitetit do ishte nj mjet cilsor. Prcaktimi i 13 dimensioneve
si parakusht pr karrier diplomatike n politikn e jashtme Amerikane sht treguesi m i
mir mbi rndsin e personalitetit. Qasja e pes faktorve t mdhenj t personalitetit dhe
trajtimi i komponentve t aftsive t lidershipit, t komunikimit, menaxhimit t konfliktit
dhe marrdhnieve publike duket se jan nj sinkron i 13 dimensioneve, ka prforcon
hipotezn ton mbi rndsin e personalitetit n karriern dhe lidershipin diplomatik.
Fjal kye: diplomat, personalitet, 5 faktort e mdhenj t personalitetit.
Nr. 11 / 2014 121
Disa faktor t rndsishm q do t prmirsonin personalitetin e lidershipit diplomatik shqiptar | PhD Kandidat, Ndriim iroka
A sht ambasadori nj lider diplomatik n vendin ku prfaqson Shqiprin

Natyrshm n memorien e shqiptarve emrat dhe personalitetet diplomatike t
akredituar n Shqipri kujtohen n forma dhe ndikime t ndryshme. far i bn kto
ambasador t jen t ndryshm? Cilt faktor ndikojn, q njri ambasador t njihet
dhe ti dihet emri nga shumica e shqiptarve dhe ndoshta nj ambasadori tjetr t mos
ja din emrin as qarqe elitare, ka do t thot se ambasadort dallojn nga faktort e
personalitetit t tyre?
Pr t trajtuar kto dallime mendojm se sht e rndsishme q paraprakisht
t listojm disa nga detyrat kryesore t nj ambasadori. N radh t par detyra e do
ambasadori sht t prfaqsoj me sa m efektivitet dhe prgjegjsi interesat e shtetit q
prfaqson. Natyrisht q detyrat dhe interesat q ai duhet t prfaqsoj jan t pafundme
dhe t shumllojshme. Ambasadori i do shteti duhet t dalloj me nj personalitet
q imponon natyrshm respekt, sht nj lider i mir dhe nj menaxher i aft. Nse
prfaqson nj shtet me influenc t madhe, n shtetin ku ushtron detyrn duhet patjetr
t jet nj negociator dhe nj zgjidhs konfliktesh shum i mir dhe mundsisht me
aftsi t veanta, p.sh. zakonisht ambasadort e Shteteve t Bashkuara t Ameriks n
Shqipri shpesh negociojn hyrjen n parlament t opozits e fardo force q t jet dhe
negociojn konflikte t ndryshme politike.
T jet i vmendshm dhe intuitiv ndaj ndryshimeve dhe zhvillimeve politike
me qllim q ti raportoj shtetit t tij n koh, t ket aftsin e duhur pr t analizuar
dhe raportuar me shum objektivizm dhe saktsi ngjarjet dhe zhvillimet e atij vendi.
T jet i vmendshm ndaj ndryshimeve dhe zhvillimeve ekonomike, pasi sot
ekonomia sht nj ndr elementt m t rndsishm t diplomacis globale.
Ambasadori duhet t jet i aft t menaxhoj me eficens stafin e tij diplomatik,
t ndikoj n arritjen e detyrave t tyre, t inspiroj stafin drejt nj performance t lart
duke u dalluar me aftsi lidershipi.
Ai duhet t njoh mir marrdheniet publike duke qn influent n opinionin
publik ku ushtron misionin, t jet koherent me parametrat konjuktural q kan shteti
ku operon me shtetin e tij, n rastin konkret Shqipria, duke qn i vmendshm n
strukturat mediatike dhe linjat q ato mund t prfaqsojn.
Kto qasje do t ndikojn m mir n komunikimin publik, pr do hallk
sociale nga ato kulturore, arsimore, sportive e kshtu me radh duke ndrtuar nj
komunikim dhe bashkpunim reciprok publik.
Sot detyra e diplomatit sht zgjeruar dhe njkohsisht i sht rritur dhe
krcnimi, si rezultat i ndrlidhjeve ekonomike, lvizjeve t mdha t popullsive,
masivizimit t prdorimit t tekniks dhe elektroniks, rritjes dhe zgjerimit t mediave
vizive dhe t shkruara. T gjitha kto kushtzojn domosdoshmrin e perfeksionimit
dhe profesionalizimit t lidershipit diplomatik.
Meqnse sot Shqipria n shum shtete ka emigrant me numr t
konsiderueshm sht e rndsishme q ambasadori t jet person q krijon mbshtetje
dhe ngrohtsi pr emigrantt shqiptar duke iu mbajtur gjall ndjenjn kombtare dhe
mundsin e mbshtetjes s shtetit.
Arsyetuar nga faktort e msiprm dhe rndsia e spikatjes s personalitetit si pjes e
rndsishme dhe kontribuese n prfaqsimin diplomatik n faqen zyrtare t Shteteve t
Bashkuara t Ameriks, mbi karriern diplomatike1 listohen 13 dimensionet t cilat jan
parakusht pr kandidatin q mund t dshiroj karrier n diplomacin amerikane. Kto
dimensione jan pohimi m i mir pr rndsin e personalitetit n diplomaci.
1. Qetsia. T qndrojn t qet, t gatshm dhe efektiv n situata stresuese
apo t vshtira; t reagojn shpejt, t prshtaten shpejt ndaj situatave n
ndryshim; t ruajn vetkontrollin.
1
http://careers.state.gov/uploads/14/6e/146e2df7bea3f3b5bf5d5515200b11b0/3.0.0_FSO_13_dimensions.pdf
2. Prshtatshmria kulturore. T punojn dhe komunikojn n mnyr

efektive dhe t harmonishme me persona t kulturave t tjera, sistemet
e vlerave, besimet politike dhe rrethanat ekonomike; t njohin dhe
respektojn dallimet n mjedise t reja dhe t ndryshme kulturore.
3. Prvoja dhe Motivimi. T demonstrojn njohurit, aftsit apo atributet e
tjera t fituara nga prvoja e mparshme n lidhje me Shrbimin e Jashtm;
t artikulojn motivim t duhur pr tu bashkuar me Shrbimin e Jashtm.
4. Integrimi dhe Analiza e Informacioneve. T absorbojn informacionet
e ndrlikuara t marra nga nj shumllojshmri e burimeve; tw hartojn
konkluzione t arsyeshme nga analiza dhe sinteza e informacioneve
n dispozicion; t vlersojn rndsin, besueshmrin, dhe dobin e
informacioneve; t kujtojn detajet e mbledhjes ose ngjarjeve pa ndihmn
e shnimeve.
5. Iniciativa dhe Lidershipi. T njohin dhe t marrin prgjegjsi pr
punn q duhet t bhet; t kmbngulin n prfundimin e nj detyre;
t influencojn n mnyr t konsiderueshme n aktivitetin, drejtimin
apo mendimin e nj grupi; t motivojn t tjert pr t marr pjes n
aktivitetin ku sht udhheqs.
6. Gjykimi. T dallojn se far sht e prshtatshme, praktike, dhe reale n
nj situat t caktuar; t peshojn meritat relative t krkesave konkurruese.
7. Objektiviteti dhe Integriteti. T jen t drejt dhe t ndershm; t
shmangin mashtrimin, favorizimin dhe diskriminimin; ti paraqesin
shtjet sinqerisht dhe plotsisht, pa injektuar njanshmrin subjektive;
t punojn pa lejuar q njanshmrit personale t paragjykojn veprimet.
8. Komunikimi gojor. T flasin rrjedhshm n mnyr koncize, gramatikisht
korrekte, t organizuar, t sakt, dhe bindse; t prcjellin me saktsi
nuancat e kuptimit; t prdorin stilet e prshtatshme t komunikimit q i
prshtaten audiencs dhe qllimit.
9. Planifikimi dhe Organizimi. T vendosin prioritetet dhe rendin e
detyrave n mnyr efektive; t prdorin nj qasje sistematike pr t arritur
objektivat; t bjn prdorimin e prshtatshm t burimeve t kufizuara.
10. Shkathtsia. T formulojn alternativa apo zgjidhje kreative pr t zgjidhur
problemet; t tregojn fleksibilitet n prgjigje t rrethanave t papritura.
11. T punuarit me t tjert. Pr t bashkvepruar n mnyr konstruktive,
bashkpunuese, dhe harmonike; t punojn n mnyr efektive si nj lojtar
ekipi; t krijojn marrdhnie pozitive dhe t fitojn besimin e t tjerve;
t prdorin humorin sipas rastit.
12. Komunikimi i shkruar. T shkruajn nj Anglishte koncize, t mirorganizuar, gramatikisht t sakt, efektive dhe bindse n nj koh t
kufizuar.
13. Analiza sasiore. T identifikojn, hartojn, analizojn dhe t nxjerrin
konkluzione t sakta nga t dhnat prkatse; t njohin modelet apo trendet
n t dhnat numerike; t kryejn veprime t thjeshta matematikore.
Referuar Personaliteti n politikn e jashtme; Vendimi i Tony Blair n Irak
(Stephen Benedict Dyson, 2006); dallohet qart ndikimi i tij personal n t bindurit e
politiks s brendshme britanike dhe bindjen e Shteteve t Bashkuara t Ameriks pr t
ndrhyr n Irak, shtrirja dhe lvizjet e tij n at koh tregojn m s miri karakteristikat
e personalitetit si ndikim n politikn e jashtme.2 Ndoshta vlen t theksohet se sot
spikat personaliteti i kancelares gjermane Angela Merkel e cila sht e pranishme n
ndrhyrjet dhe negociatat e diplomacis ndrkombtare. Po t bazohemi tek faqja e
Foreign Policz Analysis(2006) 2,289-306
Nr. 11 / 2014 123
diplomatve t famshm3 do t dallojm disa personalitete q mbeten n histori pr

faktin dallues t personaliteteve t tyre nga paraardhsit dhe pasardhsit e tyre po n
t njjtat detyra, ka tregon se krahas politiks diplomatike t nj shteti, qeverie apo
organizate ndrkombtare, nj rol shum t rndsishm dhe q mendojm se sht i
domosdoshm t trajtohet sht personaliteti i diplomatit dhe roli n politikn e jashtme.
Studime t ndryshme kan zbuluar se pes faktort e mdhenj t personalitetit
si ekstraversioni, neurotizmi, bashkpunimi, prgjegjshmria dhe t qnurit i hapur ndaj
eksperiencave ndikojn n arritjet e liderit po ashtu dhe n performancn organizative.
Pr shtjen e prdorimit dhe rndsin e pes faktorve t mdhenj n personalitetin e
diplomatve trajtohet dhe n studimin Personality traits and foreign policy attitudes, A
comperative of the United States and the United Kingdom (Timothy B gravelle Jason
Reifler Thomas J Scotto 2014).
Pes faktort e mdhenj t personalitetit

1.
2.
3.
4.
5.
Ekstraversioni.
Bashkpunimi.
Prgjegjshmria
Neurotizmi
T qnurit i hapur.
Elementi i par: Ekstraversioni. Karakterizohet nga nj njeri social, i

shoqrueshm, miqsor, energjik, emocione pozitive, tipare q ndikojn pozitivisht n
frymn e grupit t skuadrs dhe arritjen e rezultateve, elemente q tregojne tendencn pr
nj njeri me marrdhnie t mira ndrpersonale t marra n forme grupi. Me ekstraversion
mund t kuptojm nj tendenc sinergjie ose shkall t lart ndrveprimi n organizat,
q nnkupton ndikimin n rritjen e performancs individuale dhe organizative. Nse
ktu kemi parasysh fazat e zhvillimit t grupit kuptojm q ekstraversioni ndikon n
prshpejtimin e zhvillimit t grupit.
Bashkpunimi. Karakterizohet nga nj njeri me vullnet t mir, nj lider q
sht bashkpunues, bie dakord aty ku duhet t krijoj mundsi t prodhosh dhe t
sugjerosh ide t reja, duke qen bashkpunues, stimulon kreativitetin, shmang konfliktin,
person q mund t gjesh kompromis, mund t pajtohet me mendimin e tjerve, fakt
q ndoshta nga pikpamja sociometrike dallon si individ i preferuar dhe bashkpunues
n grup, njeri sitematik, me objektiva n jet, mund t sakrifikoj pr hir t puns. E
kundrta do ishte lokusi i jashtm Julian Rotter, i cili do mossukses ja atribuon mjedisit,
pr asgj nuk bie dakord.
Prgjegjshmria. Person q merr prsipr prgjegjsit q i takojn,
kmbnguls, i disiplinuar dhe i rregullt n pun, i referohet dallimeve individuale n
organizimin dhe arritjet e puns. Individt me kto veori jan t sjellshm, duke ndikuar
pozitivisht n marrdhniet brenda organizats. Duket se shoqrohet me tendence
prgjegjsie, element q e on njeriun drejt nj performanc m t mir dhe nj klime
grupi m bashkpunues.
Neurotizmi (N). Mungesa e qndrueshmris emocionale i karakterizon
individt si neurotik. Kto individ kan tendencn pr tu shqetsuar shum leht
dhe ather kur nuk nevojitet, reagime q ngjallin gjendje t pakndshme brenda
ekipit t skuadrs dhe organizats, situat q pr tu rikthyer n gjendje normale merr
shum koh dhe energji. Reagime t tilla prodhojn stres, ankth, depresion, krcnim
brenda organizats dhe natyrshm ndikon negativisht n performancn dhe klimn
organizative. Gjat gjith kohs s funksionimit t saj organizata e ka t pashmangshme
t kaluarit n situata t papritura, n kriza, n krcnimin afatshkurtr dhe afatgjat,
3
http://www.ediplomat.com/dc/diplomats.htm
pikrisht qndrueshmria emocionale e ktij individi bn t mundur kaprcimin me sukses

t do situate. Ky fakt ndikon n uljen e performancs s grupit. Stabiliteti emocional bn t
kundrtn, krijon siguri aq m tepr nse bhet fjal pr ambasador apo drejtues diplomatik,
duke iu dhn mundsi stafit dhe kolegve t shprehin lirshm mendimet e tyre, etj.
T qnurit i hapur (O). N studimet dhe sugjerimet e fundit n lidhje me
lidershipin bhet fjal pr zhvillimin e liderve. Nse prball kemi nj individ q sht i
hapur t msoj gjra t reja, t dgjoj dhe prvetsoj eksperiencat e reja, patjetr q nj
personalitet i till do t jet oportunitet i lidershipit t krkuar, nj tendenc alternative q
stimulon shkmbimin e mendimeve dhe ideve t reja, imagjinat aktive, progres intelektual,
origjinal, artistikisht i ndjeshm, me kultur. Ndoshta duhet theksuar se jan veori t cilat
krkohen jo vetm tek prfaqsuesit diplomatik por edhe tek drejtues t niveleve normale
dhe standarte n organizatat bashkkohore.
Kto opinione sugjerojn se modeli pes-faktor mund t prparoj n thelb t t
kuptuarit ton t personalitetit dhe udhheqjes.
Le t veojm tipin ESFP tipi ambasador (Myers Briggs4) t cilt e prshkruajn
kt tip si person i ngroht, bashkbisedues, optimist, i but, i mpreht, simpatik, bujar,
spontan.
ESFP
E gjersi interesash
S mbshtetje n fakte
F ngrohtsi dhe simpati
P prshtatshmri
Elementi primar i ESFP sht ekstraversioni-ndjeshmria. Kto individ jan
n gjendje t krijojn lidhje dhe komunikim, kto individ jan vazhdimisht n krkim t
mundsive dhe prvojave t reja. Ato jan t vmendshm dhe paqsor n pun, jan t
vmendshm dhe bujar ndaj t tjerve, jan individ q jetojn t tashmen. Karriera e tyre
mund t jet e drejtuar si artist, prfaqsues shitjesh, punonjs social, shrbim konsullor,
kshilltar.
Studimi e krahason tipin me pinguinin i cili karakterizohet miqsor dhe krkon t
jet pjes e ekipit, ndjenj kolektive.
1.
2.
3.
4.
Aftsi lidershipi
Marrdheniet publike
Menaxhim konflikti
Komunikimi
Aftsi lidershipi
T fillojm me nj citim t studiueses pr personalitetin e prfaqsuesve t politikave
t jashtme (Margaret G. Hermann 1980); e cila sipas nj studimi t saj arrin n konkluzionin
se karakteristikat personale t liderit ndikojn n politikat e jashtme. Sot flitet shum pr
liderin, far e bn nj individ lider t arrir. Gjetja e nj lideri pr shum organizata publike
dhe private sot sht nj angazhim dhe shtje serioze kudo. T zbulosh nj individ q bart me
vete aftsi dhe vlera menaxhuese t mira q t arrij t drejtoj dhe oj prpara organizatn
nuk sht e leht. Cili sht lideri? Lideri sht nj individ i cili zotron aftsi dhe vizion pr
t ndikuar dhe drejtuar nj grup t caktuar njerzish n mnyr q t arrihet qllimi final.
Nj lider i mir e ndihmon ecjen prpara t njerzve prgjat ktyre rrugve, mnjanon do
barrier dhe ofron shprblime t prshtatshme, t duhura pr kryerjen e detyrs. House
1971, (Nitin Nohria: Rakesh Khurana 2011).
4
http://calpoly.edu/~cwang24/mbtimanual.pdf
Nr. 11 / 2014 125
Duke iu referuar studiuesve Nitin Nohria&Rakesh Khurana (2011), lideri

njkohsisht duhet: T tregoj/shfaq preokupim pr detyrn q konsistonte n inicimin
e strukturs, fokusimi tek puna apo orientimi ndaj detyrs si dhe preokupim pr njerzit
ku etiketonte (konsiderata, fokusimi tek punonjsit apo orientimi ndaj relacioneve).
Vrehet q aftsit q gzon titullari duhet t jen n funksion t kompanis por pa
ln mnjan faktorin m t rndsishm q sht ai i punonjsit. Po ashtu aftsia
e liderit pr t pasur ide t qarta lidhur me at se far krkohet dhe far ka nevoj
ekipi ndikon pozitivisht n rritjen e suksesit t nj performance ashtu si dhe studiuesit
(Luthans & Avolio, 2003; Avolio & Gardner, 2005; Gardner, Avolio,Luthans, maj, dhe
Walumba, 2005) ; paraqitur nga (Mariam P. Shebaya 2011), kan cituar q: Liderat duhet
t jen t impenjuar maksimalisht pr t ndihmuar pasuesit e tyre, tu ndrtojn apo tu
rikthejn atyre besimin, ti bjn ato t jen elastik, ti msojn t jen vazhdimisht
n krkim t kuptimit, t zotrojn nxitje t brendshme, t lart t vetdijes dhe t
motivimit, si dhe ti prkrahin apo ti ndihmojn ato n kaprcimin e ngjarjeve
traumatike. Teoria e kompleksitetit e prfaqsuar nga UHL-Bien & Marion, 2008, e
sheh rolin e lidershipit si: Rol thelbsor dhe t pashmangshm n strukturat komplekse
emergjente organizacionale brenda dhe jasht, n mikro dhe makro nivel. Udhheqja
prfshihet duke qen nj katalizator lehtsues, apo moderator. Kshtu kreativiteti dhe
interaktiveteti jan dinamika q vihen n lvizje. Par nga ky lloj kndvshtrimi dalim
n konkluzionin q lideri manovron n nivelet m t larta t organizats, prfshir dhe
punonjsit e saj.
Referuar (Stephen Benedict Dyson & Thomas Preston, 2006); t cilt arrijn
n konkluzionin se roli i liderit n politikn e jashtme sht shum i rndsishm dhe
deciziv n vendim-marrje kye, mund t themi se shqyrtimi i personalitetit t ambasadorit
mbetet nj nyje shum e rndsishme n studimet mbi stafin dhe liderat diplomatik.
Marrdhniet publike
Sipas ( Joe Marconi UET Press, 2010); roli i marrdhenieve publike sot
konsiston n krijimin, ruajtjen ose ndryshimin e imazhit publik, n prodhimin dhe
formsimin e ndrgjegjes si dhe n ndikimin mbi opinione dhe vendime. Po sipas ( Joe
Marconi); Termi spin mendohet rndom se ka nj konotacion negativ, por n t vrtet
sht thjesht vendosja e nj informacioni n drit t mir ose t keqe, n varsi t ans
s shtjes q prezantuesi prfaqson. Marr shkas nga ky konkluzion del qart se
ambasadori me an t marrdhnieve publike do t propagandoj, do t mbroj dhe do
t lancoj fuqishm interesat e shtetit q prfaqson.
Studiuesit Casey & Ritchey, (1997); Fshesw, Casey dhe Ricthey, (2000); Grunig,
(1992); Grunig & Huang(2000), paraqitur nga Dean Kazoleas & Jason J. Teven (2007),
n modelet e tyre t studimit paraqesin konceptin e nevojs s fort pr ekzistencn e nj
besimi t vrtet midis organizats dhe publikut pr t cilat sht lidhur.
Sipas Institutit Britanik pr marrdhniet me publikun: Marrdhniet me publikun
paraqesin nj prpjekje t menduar mir, t planifikuar dhe t vazhdueshme pr
t vendosur dhe pr t mbajtur mirkuptimin e ndrsjell ndrmjet organizats dhe
mjedisit q e rrethon at.
Asambleja Botrore e Ortakve t Marrdhnieve Publike thekson se: Marrdhniet
me publikun jan art dhe shkenc pr njohje dhe analiz t trendeve shoqrore. Ndrsa,
udhheqjes s organizats i ofrojn kshilla dhe realizim t ngjarjeve t planifikuara t
cilat jan n dobi t organizats, por jan t dobishme edhe pr publikun.
Marrdhnia me publikun sht nj komunikim dypalsh i cili duhet planifikuar,

menduar mir dhe standartizuar profesionalisht ndrmjet nj organizate me publikun e
saj t brendshm dhe t jashtm, n mnyr t till q t zhvillohen relacione pozitive
ndrmjet organizats dhe publikut gjithmon, duke qn n funksion t realizimit t
qllimeve t organizats.
Marrdhniet n nj kompani jan komplekse si brenda stafit ashtu edhe
jasht tij pasi gjrat funksionojn npr hallka t ndryshme pr t arritur tek prfundimi.
Funksionimi sa m i mir, sa m transparent, sa m korrekt dhe prmbushja e detyrimeve
me prpikmri e ktyre hallkave jo vetm e bn at nj lider t suksesshm por bn q
marrdhniet publike t kompanis t jen t mira duke ndikuar pozitivisht n zhvillimin
e saj, si jan p.sh.: marrdhniet e titullarit me kompanit me t cilat bashkpunojn,
institucionet shtetrore dhe joshtetrore si bashkit, organet tatimore, mediat, panairet e
zhvilluara nga institucionet e ndryshme, dhomat tregtare etj.5
Sot sht e qart se me an t marrdhnieve publike, opinioni publik orientohet
pro dhe kundr do shteti, organizate apo fardo prfaqsie tjetr.
Menaxhim konflikti
Dinamika e diplomacis ndrkombtare sht treguesi m i mir sot q nj
diplomat i mir patjetr duhet t jet nj menaxher konflikti dhe negociator shum i
mirkualifikuar. Qoft orienti, qoft oksidenti duke ln nj an raportin e konflikteve,
paraqesin nj nevoj shum t madhe pr t qn t prfaqsuar nga diplomat q jan
negociator dhe zgjidhs konfliktesh shum t mirkualifikuar.
Studiuesi Marjorie P. Garcia (2013), n lidhje me konfliktin n organizat citon
q: Kur njerzit punojn dhe bashkveprojn s bashku, gjrat jo gjithmon shkojn
n mnyrn se si njerzit duan q ajo t jet, ka keqkuptime dhe gjrat jo gjithmon
shkojn pa probleme. Konflikti sht nj element i pashmangshm i marrdhnieve n
organizata, sht nj dukuri q haset n t gjitha organizatat, e vogl apo e madhe qoft
ajo. Gjithashtu ai citon q :Pr t qn pjes e nj organizate ose e nj biznesi, do
t thot t jesh pjes konflikti, pasi ai sht brenda n jetn e organizats Marjorie
P. Garcia (2013). Vrehet pra, q lindja e nj konflikti n ambientin e puns sht
nj fenomen mjaft i natyrshm dhe i paevitueshm, e n fakt problemi nuk sht tek
ekzistenca e konfliktit por te menaxhimi dhe veprimet pr ta zgjidhur at. Studiuesit
Adomi dhe Anie (2005), sipas Marjorie P. Garcia (2013), e mbshtesin kt fakt duke
cituar q: Konflikti sht nj fakt prezent n jetn e nj organizate pr aq koh sa
njerzit konkurrojn pr punn, burimet, pushtetin, njohjen dhe sigurin. Studiuesi
Fuimano, (2012) ; Marjorie P. Garcia (2013), thot q: Konflikti ndodh kur dy ose
m shum njerz i shohin gjrat nga perspektiva t ndryshme, t vjelat vijn nga
arsimi, backgroundi, edukimi, njohurit q kan mbi at problem, besimi, koha, gjendja
shpirtrore e tyre. Nga kto studiues nxjerrim iden q ekzistenca e dinamikave n nj
organizate sht gjithmon e qndrueshme, duke e bre m t vshtir detyrn e liderit
apo titullarit n organizat. Studiuesi Paluku Kazimoto (2013), citon q: Udhheqsi
sht dikush q prdor ndikimin e tij/saj, pr t prmirsuar menaxhimin e konfliktit
n organizatn e tij dhe jo pr ta iniciuar at. Studiuesi OHearn Woodlti (1987), nga
Fisher (2000), thot: Grupet n nj organizat punojn s bashku drejt qllimeve t
5
Dean Kazoleas, Ph.D., APR, California State University, Fullerton, Jason J. Teven, Ed.D., California State University,
Fullerton: Public Relations and Organizational Credibility: Refining the Definition, Measurement and Assessment of
Organizational Trust.
Nr. 11 / 2014 127
tyre t prbashkta dhe lideri sht aty pr t ofruar inkurajim dhe mbshtetje, pr ti
njoftuar, shuar tensionet dhe keqkuptimet, minimizuar sjelljet prarse apo agresive.
Shikohet nga citimet e studiuesve t ndryshm t lartprmendur q shuarja dhe mbajtja
nn kontroll apo dhe dhnia rndsi zgjidhjes s konflikteve n organizat ka nj rndsi
thelbesore pr performancn e saj. Studiuesi Dodd (2003), cituar nga Ongori (2009),
paraqitur nga Marjorie P. Garcia (2013), deklaron q:
Performanca organizative nuk mund t arrihet vetm duke zbatuar strategjin apo
teknologjit e drejta por edhe duke prmirsuar klimn organizative pasi mbajtja e
klims s favorshme organizative sht puna kryesore e menaxhimit t lart.
Po ashtu studiuesi Ekong (2000), paraqitur nga studiuesi Obasan Kehinde
(2011), thot q ka nj lidhje pozitive midis stileve demokratike t menaxhimit dhe
stabilitetit organizativ. Ai vuri n dukje se strategjit demokratike promovojn prfshirjen
n vendime edhe t puntorve n angazhimet e organizats.
Studiuesit Rojw-King (2000), paraqitur nga Obasan Kehinde (2011), gjithashtu
e mbshtetn kt ide duke thn q: Prdorimi i sa m shum strategjive integruese t
menaxhimit t konfliktit ka t ngjar q t sjell angazhim m t lart t ekipeve n pun,
sesa duke i prdorur pak kto stile integruese. Udhheqsi mbshtets sjell respekt,
knaqsi n pun dhe produktivitet m t lart tek stafi i tij sesa lidert autoritar, edhe
n qoft se produktiviteti sht m i lart n afat t shkurtr ai sht i detyruar t bjer
n afat t gjat. Ajo q ne kuptojm nga pohimet e studiuesve t lartprmendur sht
q drejtuesit duhet t tregojn kujdes mbi mnyrn se si mund ti menaxhojn konfliktet
me vartsit e tyre dhe t sillen n nj mnyr t till q konflikti t zgjidhet n mnyrn
m t drejt dhe m t mir t mundshme.6
Vlen t theksohet se konflikti n diplomaci si n shum fusha t tjera sht
konflikt i brendshm dhe i jashtm, edhe pse konfliktet e brendshme rrall her bhen
publike.
Komunikimi
Aftsit komunikuese jan disa nga aftsit m t rndsishme t drejtuesit.
Fakti se sa ai sht i komunikueshm me t tjert tregon se sa e suksesshme do t jet
karriera e tij. Hulumtimet po ashtu tregojn se aftsia e komunikimit t liderit mund
t prmirsohet si rezultat i trajnimit dhe ky prmirsim ndikon pozitivisht n ecurin
e raporteve t drejtprdrejta7, shprehen studiuesit Goleman (1998) & Scandura dhe
Graen (1984), cituar nga Jacqueline & Milton Mayfield (2002). Komunikimi ndrmjet
drejtuesit dhe vartsve t tij mund t prkufizohet si mnyra me an t s cils ata arrijn
t shkmbejn ndrmjet tyre informacion prsa i prket operacioneve dhe veprimtarive
q realizohen n nj organizat dhe sht nj proces neprmjet t cilit mendimet krijohen
e m pas drgohen nga vartsit tek titullari pr t krijuar kuptueshmrin e gjrave.
Studiuesit Dennis dhe Michele paraqitur nga Jacqueline & Milton Mayfield (2002),
thon q: Komunikimi i liderit sht ur q transmeton qllimin e sjelljes pr vartsit,
n kt mnyr duke krijuar bazn pr besimin. Komunikimi shrben edhe si nj mjet i
rndsishm, me ann e t cilit organizata operon por edhe q ajo t lidhet me mjedisin
e jashtm Purcell (2003). Studiuesit Reina dhe Reina (1999), paraqitur nga Jacqueline
& Mayfield (2002), identifikuan komunikimin transparent si nj nga katr komponentt
6
Marjorie P. Garcia. Obasan Kehinde: An Organizational Conflict and Organizational Performance.

Jacqueline & Milton Mayfield: Leader communication strategies critical paths to improving employee commitment
2002.
Konkluzione dhe rekomandime

Duke iu referuar srish 13 dimensioneve si parakusht pr karrier n
diplomacin amerikane dallojm qart rndsin dhe domosdoshmrin e konsiderimit
t personalitetit n diplomacin dhe politikn e jashtme.
Dallojm qart se 13 dimensionet e lartprmendura jan nj ndrthurje dhe
grshetim i prfaqsimit t pes faktorve t mdhenj t personalitetit dhe njkohsisht
katr pikave t lidershipit (aftsive t lidershipit, marrdhnieve publike, menaxhimit
t konfliktit dhe komunikimit) si kushte pr nj ambasador t sukseshm dhe t
prgjegjshm.
Jo rrall her sht folur n diplomacin kombtare dhe ndrkombtare pr
abuzime me detyrn nga diplomat t niveleve t ndryshme.
Konsiderimi serioz dhe profesional i teorive t faktorve t personalitetit
do t minimizonte problemet dhe do rriste dukshm standartet e prfaqsimit dhe
performancs diplomatike.
Konsiderimin serioz t personalitetit n drejtim te lidrshipit diplomatik
e kushtzon dhe dinamika e ditve te sotme, duke shtuar dhe proceset integruese q
Shqipria ndodhet sot.
N shum shtete Europine gjindet nj numr i madh emigrantsh t cilt
jo vetm q krkojn shrbim dhe mbshtetje nga prfaqsuesit tan diplomatik, por
fakti q shum emigrant kan themeluar OJF organe mediatike si:(The Albanian),me
qendr n Londr mund t jet nj tregues q rrit domosdoshmrin e nj lidershipi
diplomatik bashkohor.
T gjitha sa u than me sipr tregojn rndesin e nj vmendje serioze ndaj
koncepteve t personalitetit mbi lidershipin diplomatik Shqiptar.
m t mdhenj t kulturave organizative q mishrojn tek vartsit besimin n vendin e

puns. Diplomati i par me an t komunikimit mund t rrisi urat lidhse ndrmjet asaj
ka prfaqson dhe ku prfaqson, duke ndikuar dukshm n bashkpunimin e fushave
kulturore dhe tregtare. Komunikimi i diplomatit mund t gjeneroj motivim t lart tek
struktura dhe vartsit e tij duke ndikuar dukshm n performancn e stafit.
Nr. 11 / 2014 129
REFERENCAT:
1.
Andrasik, F., Hersen, M.,Thomas, C.J.: Comprehensive Handbook Personality and

Psychopathology, volume 2, Adult Psychopathology, John Wiley & Sons, Inc, 2006.
2. Barrick, R,M., Ryan,M,A., Personality and Work, Reconsidering the Role of

Personality, Jossey-Bass, 2003.
3. Barrick, Murray,R.,Mount, Michael, K.,The Big Five Personality Dimensions and Job
Performance: A Meta-Analysis, Personnel Psychology; Spring 1991.
4. Cottam, M., Dietz-Uhler, B., Mastors, E., Preston, Th., Hyrje n Psikologji Politike,
Shtpia Botuese UFO Press, Tiran, Qershor 2009.
5. Feist, J., Feist G. J., Theories of personality, Sixth Edition, New York, 2006.
6. Nohria, N. & Khurana, R., Manual i Teoris dhe Praktiks s Lidershipit, Udhzime
dhe Referenca, Shtpia Botuese Universitare U.F.O. Press, Qershor 2011.
7. Rothmann,S.,Coetzer,P,E., The big five personality dimensions and job performance,
SA Journal of Industrial Psychology, 2003.
8.
Marjorie P. Garcia. Obasan Kehinde: An Organizational Conflict and Organizational

Performance.
9. Jacqueline & Milton Mayfield: Leader communication strategies critical paths to

improving employee commitment 2002.
10. Dean Kazoleas, Ph.D., APR, California State University, Fullerton, Jason J. Teven,
Ed.D., California State University, Fullerton: Public Relations and Organizational
Credibility: Refining the Definition, Measurement and Assessment of Organizational
Trust.
11. Foreign Policz Analysis(2006)
12. Timothy B gravelle Jason Reifler Thomas J Scotto Personality traits and foreign
policy attitudes, A comperative of the United States and the United Kingdom 2014
13. http://www.gloriastarr.com/assessment-tools/ambassador-skills
14. http://calpoly.edu/~cwang24/mbtimanual.pdf
15. http://www.ediplomat.com/dc/diplomats.htm
16. http://www.georgejamesltd.co.uk/files/78091236090862GJKB004.pdf
Nr. 11 / 2014 131
Kontribuan n kt botim
Dr, Endri Papajorgji
PhD Kandidat, Denald Prifti
Dr, Rovena Vata
PhD Kandidat, Arjan Zurbo

Msc. Elsa Mulaj Mai
PhD Kandidat, Fejzi Lila
Dr. Monika Hodaj
MA. sc. Nexhmedin Bardhi
PhD Kandidate, Arbjola Halimi

PhD Kandidat, Man Poga
PhD Kandidate, Adriana Thomollari
PhD Kandidat, Ndriim iroka
ISSN 2227-8540
mimi 400 Lek


Revista Global Challenge Nr.11 (Nëntor 2014) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Revista Global Challenge Nr.11 (Nëntor 2014) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN 2227-8540

ISSN 2312-5748 (Online)

Numri 11 Nntor 2014

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

PhD Kandidat, Alban Prmeti

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

QENDRA PR STUDIME NDRKOMBTARE DHE DIPLOMATIKE

REVIST SHKENCORE PERIODIKE

REVIST SHKENCORE PERIODIKE

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

PhD Kandidat, Alban Prmeti

Doc. Dr. Astrit Memia

Msc. Margarita Muho

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

1 Prof. Dr. Lisen Bashkurti

2 PhD Kandidat, Alban Prmeti

3 Dr. Endri Papajorgji

4 PhD Candidate, Denald Prifti

5 Dr. Rovena Vata

6 PhD Kandidat, Arjan Zurbo

7 Msc. Elsa Mulaj Mai

8 PhD Kandidat, Fejzi Lila

9 Dr. Monika Hodaj

10 MA. sc. Nexhmedin Bardhi

11 PhD Kandidate, Arbjola Halimi

12 PhD Kandidat, Man Poga

13 PhD Kandidate, Adriana Thomollari

14 PhD Kandidat, Ndriim iroka

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

Albanofobia sipas vendeve

Albanofobia sht nj ndjenj antishqiptare q mbart n vetvete diskriminim ose

A. Pipa: The South Slav journal, Volume 8, 1982, page 21

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n. 85

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

A. Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

shoqrit e dominuara nga kroato-sllovent. Kroatt dhe sllovent i konsideronin shqiptart

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

diferencat n zhvillimin ekonomik dhe social, arsimor dhe kulturor t shqiptarve si

Ohrid Framework Agreement, August 2001

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

Sot dolm me t dhna se n platformn e Komitetit t Helsinkit jan regjistruar

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

pr t inkurajuar shqiptart pr tu larguar nga vendi; imponimi i ligjeve detyruese pr

ubrilovi, Vaso: The Expulsion of the Albanians: Memorandum, 1937

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

1. A. Pipa: The South Slav journal, Volume 8, 1982.

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

21. Alsat-M: Incident, sulmohen dhjetra nxns shqiptar, 28 February 2013

PhD Kandidat, Alban Prmeti

Politika e Jashtme Shqiptare duhej t adresonte tek faktori ndrkombtar

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

BBC, 23 Mars 1992.

Illyria, 3 shkurt 1993, Faqe 5.

Marrdhniet me Greqin, pr kohn q po marrim n analiz, gjendeshin n pikn

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

Nj nga implikimet e ligjit t lufts sht mbajtja nn sekuestro e pasurive t

Athens News Agency, Bulletin in English. 15 Nntor 1993. Shih n: http://www.hri.org/news/greek/ana/1993/9311-15.ana.txt

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE

Athens News Agency, Bulletin in English. 16 Gusht 1994. Shih n http://www.hri.org/news/greek/ana/1994/9408-16.ana.txt

Analiza q mund ti bhet tani, n nj distanc prej dy dekadash na shpie n