I

SPOLJNOPOLITIKA ORIJENTACIJA MILANA

STOJADINOVIA. VOJNI KRUGOVI I PITANJE ODBRANE

UGOVOR O VECNOM

PRIJATELJSTVU

BUGARSKOM
24. januara 1937.

lan p r v i .
P o s t o j a e nenaruiv m i r i i s k r e n o i v e n o
K r a l j e v i n e J u g o s l a v i j e i K r a l j e v i n e B u g a r s k e . . -1

prijateljstvo izmeu

Ministarstvo inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije, Zbirka meunarodnih ugovora, godina 1937, Meunarodni ugovori Kraljevine Jugoslavije, Sv. 1, za 1937, 23.
P O L I T I K I SPORAZUM IZMEU ITALIJE I JUGOSLAVIJE
25. marta 1937.
lan p r v i .
V i s o k e strane u g o v o r n i c e o b a v e z u j u se da e p o t o v a t i s v o j e zaj e d n i k e granice, kao i p o m o r s k e g r a n i c e o b e j u D r a v a u Jadranu; i u
s l u a j u d a j e d n a o d n j i h b u d e p r e d m e t n e i z a z v a n o g napada o d strane
j e d n e ili vie Sila, druga Strana se o b a v e z u j e da se uzdri od svake akc i j e k o j a b i m o g l a biti o d koristi napadau.
lan 2.
U s l u a j u m e u n a r o d n i h k o m p l i k a c i j a , i a k o se V i s o k e Strane ugov o r n i c e s p o r a z u m e j u da su n j i h o v i z a j e d n i k i interesi ugroeni, ili da
e m o i b i t i ugroeni, o n e se o b a v e z u j u da se d o g o v o r e o m e r a m a k o j e
e p r e d u z e t i da bi ih ouvale.
lan 3.
V i s o k e Strane u g o v o r n i c e p o n o v o p o t v r u j u s v o j u v o l j u d a u svoj i m m e u s o b n i m o d n o s i m a n e p r i b e g a v a j u ratu k a o instrumentu s v o j e
nacionalne p o l i t i k e i da sve s p o r o v e i sukobe, k o j i bi m o g l i iskrsnuti
izmeu njih, reavaju m i r n i m sredstvima.
lan 4.
V i s o k e S t r a n e u g o v o r n i c e o b a v e z u j u se da ne t r p e na s v o j i m odn o s n i m t e r i t o r i j a m a , niti d a p o m a u , m a n a k o j i nain, m a k a k v u aktivnost k o j a b i bila u p e r e n a p r o t i v t e r i t o r i j a l n o g integriteta ili postoj e e g p o r e t k a one d r u g e Strane u g o v o r n i c e ili k o j a b i bila t a k v e prirode da bi kodila p r i j a t e l j s k i m odnosima izmeu o b e j u zemalja.
1 Pakt sa Bugarskom o nerazruivom prijateljstvu Stojadinovi je zakljuio
pod uticajem Britanaca. Ovim paktom Stojadinovi je onemoguio da Bugarska
javno iznosi pretenzije prema delovima Jugoslavije, pre svega srezovima koji su
se posle prvog svetskog rata nali u sastavu Kraljevine Jugoslavije i Makedoniji,
na koju je bugarska buroazija zaraena ovinizmom i balkanskom suprematijom u duhu sanstefanske velike Bugarske gledala kao na svoju zemlju a na
Makedonce kao Bugare. Nezavisno od zakljuenog pakta, propaganda u tom duhu
je tajno nastavljena.

24 J u g o s l a v i j a 19181988.

Clan 5.
U c i l j u d a dadu s v o j i m p o s t o j e i m t r g o v i n s k i m o d n o s i m a n o v potstrek, vie u skladu sa p r i j a t e l j s k i m o d n o s i m a u t v r e n i m i z m e u n j i h o vih dveju Zemalja, Visoke Strane ugovornice su sporazumne da pojaaju i p r o i r e s v o j e s a d a n j e t r g o v i n s k e r a z m e n e , k a o i da i s p i t u j u uslove za o b i l n i j u p r i v r e d n u s a r a d n j u . U tu svrhu, b i e u n a j k r a e m r o k u
zakljueni specijalni s p o r a z u m i . . ?
Isto, 418419.

IZJAVA PREDSEDNIKA KRALJEVSKE JUGOSLOVENSKE VLADE

EFOVIMA PARLAMENTARNIH KLUBOVA O ANLUSU
I SPOLJNOJ P O L I T I C I K R A L J E V I N E JUGOSLAVIJE
15. marta 1938.
. . . M i n i s m o p r i g o v a r a l i Anlusu r a d i p r i n c i p a nacionaliteta n a
k o j e m u i naa d r a v a p o i v a .
t o s m o m i m o g l i uiniti k a d n i v e l i k e sile nisu nita p r e d u z e l e .
Osovina R i m Berlin je jaa od osovine Pariz London . . .
Engleska n e m a i ne m o e uvesti stalnu v o j s k u , a f l o t a j o j je zastarela.
N i s a m m o g a o sklopiti v o j n i savez ni sa F r a n c u s k o m ni sa Cehos l o v a k o m , j e r t o n e b i b i l o n a korist naih n a c i o n a l n i h interesa. N i j e d n a n i druga n e b i n a m m o g l i p r i t e i u p o m o . M i b i m o r a l i p r e s v e g a
s l o m i t i o t p o r M a a r s k e za p o m o i C e h o s l o v a k o j i o b r a t n o . Ja se n i s a m
m o g a o o b a v e z a t i s a v o j n i m savezima. O t u d a n e r a s p o l o e n j e F r a n c u s k e
p r e m a m e n i . Z a t o i d a s e i k a k o o b a v e z u j e m . B o l j e j e saekati d o k topovi pripucaju pa se onda odluimo.
N i j a n i s a m o d u e v l j e n n o v i m s t a n j e m ali k a k o b i n a m b i l o d a nisam b i o u R i m u i B e r l i n u p r e Anlusa. N e b i h m o g a o spavati kada b i
danas i m a o N e m c e i I t a l i j a n e k a o n e p r i j a t e l j e . I d o b r o je to sam ranije priznao aneksiju Etiopije.
I I t a l i j a n i j e o d u e v l j e n a p o s l e d n j i m d o g a a j i m a . I o n a osea pritisak N e m a k e i M a h t a j n e gute m i n e c u m b e z e n p i l " . . .
G. Hitler je dao umiravajua obeanja Italiji i Cehoslovakoj. Meni je G. H i t l e r p o r u i o da su mu g r a n i c e J u g o s l a v i j e svete i da se N e m a k a d e z i n t e r e s u j e n a i m i r u m u n s k i m N e m c i m a , a Vi znate ta znai
g e r m a n s k a re i n j i h o v a N i b e l u n g e n t r o j e .
U S l o v e n i j i s u d e m o n s t r a c i j e . T o n i j e d o b r o . N e m o e m o m i upasti u K o r u k u niti traiti p l e b i s c i t za naih 90 h i l j a d a od k o j i h su 40
h i l j a d a o d n a r o e n i , j e r b i N e m c i traili p r e b i s c i t z a naih 400.000 N e maca.
B o l j e da na granici i m a m o N e m c e nego Habsburgovce.
2 Za razliku od kralja Aleksandra, knez Pavle je, preko Stojadinovia, privremeno uspostavio bolje odnose Jugoslavije sa Italijom, koja se od 1936. sve
vie pribliavala Nemakoj. Sporazum se zasnivao na potovanju granica, odricanju od rata kao politikog sredstva u meusobnim odnosima, i na neutralnosti
u sluaju napada na jednu ili drugu zemlju. Zbliavanjem sa Italijom Stojadinovi je blokirao reenje tzv. hrvatskog pitanja, onemoguavajui Italiju da aktivno
podri HSS. Stojadinovi je pridavao poseban znaaj ovom sporazumu i zbog odredbe o zabrani ustake aktivnosti na italijanskoj teritoriji, koja je bila uperena
protiv dravne celine Jugoslavije.

.370

Ja n i s a m nita o b e a o N e m c i m a i I t a l i j a n i m a . O n i su od nas traili s a m o d a i m n e b u d e m o n e p r i j a t e l j i ( p o k l i : m i s l i t e d a j e t o malo).

I t a l i j a nas nee napasti. N j o j ne t r e b a na g o l i kr Dalmacija
( p o k l i : a m o r e ? ) , a a k o bi napali B o k u i m a ko e nas braniti. Na pit a n j e k o j e t a j , o d g o v a r a : n e m o g u V a m kazati ( p o k l i : d a n i j e Alb a nija?).
Mi sa R u s i j o m , z e m l j o m u k o j o j se u b i j a j u g e n e r a l i i diplomati
n e m a m o d i p l o m a t s k i h veza, ali i m a m o r a z g o v o r a i z v e s n i m kanalima.
R u s i j a bi m o g l a doi u p o m o C e h o s l o v a c i m a pa i n a m i s a m o p r e k o R U m u n i j e . T o R u m u n i j i n i j e p o u d n o , j e r b i m o r a l i p r e i p r e k o Besarab i j e i z k o j e s e n e b i v i e nikad p o v u k l i . N a o v o m p i t a n j u j e p a o G . Titulesko.
Anlus je d o b a r za nae u n u t r a n j e p r i l i k e . R a s t u r i e se komunistike o r g a n i z a c i j e , S a r k o t i e v e i ostale k o j i p r o t i v nas r a d e i bie svi
nai a n t i d r a v n i pohapeni. Anlus je d o b a r i r a d i H r v a t a , da u v i d e da
n a m p r e t i opasnost, da je p o t r e b i t a u n u t r a n j a k o n s o l i d a c i j a i sloga,
k a k o b i s m o p o m o u naih saveznika ( p o k l i : k o j i h ) o u v a l i nau zemlju.
Da ne z a b o r a v i m j o neto: Francuska je s t v o r i l a v l a d u u Madridu
i napustila j e , a E n g l e s k a je to isto skrivila p r e m a H a j i l e Selasiju. 3
Aprilski rat 1941, Zbornik dokumenata, Beograd, 1969 (u daljem tekstu:
Aprilski rat 1941), 1719.

ZVANINI

STAV

NEMAKE PREMA KRALJEVINI

POSLE ANLUSA

JUGOSLAVIJI
28. aprila 1938.

3. J U G O S L A V I J A
S a m e r o d a v n e n e m a k e strane data j e i z j a v a J u g o s l o v e n s k o j vladi
d a n e m a k a p o l i t i k a n e m a n i k a k v e c i l j e v e k o j i b i ili d a l j e o d Austrije
i da j u g o s l o v e n s k e g r a n i c e u s v a k o m s l u a j u o s t a j u nedirnute. P o s l e toga je V o a i kancelar R a j h a u s v o m g o v o r u od 3. aprila tek. g o d . u Gracu i z j a v i o : J u g o s l a v i j a i M a r a r s k a po p i t a n j u p r i s a j e d i n j e n j a Austrije
zauzele su isti stav k o j i i m a I t a l i j a . Sreni s m o to o v d e i m a m o granice
k o j e nas l i a v a j u b r i g e d a i h v o j n i k i t i t i m o " .
Vajczeker4
Aprilski rat 1941, 32.
J Mada je prilikom dolaska na vlast bio podran od Britanaca, on im je
sve vie okretao lea. Bio je u toj preorijentaciji rukovoen ideolokim razlozima,
svojim linim preokupacijama, interesima pojaane ekonomske razmene, ali i pritiscima Nemake i Italije. Oslanjanjem na Berlin i Rim spreavao je nemaku
i italijansku intervenciju u hrvatskom pitanju. Nemaka i Italija su nastojale, i
uz pomo Stojadinovia uspevale, da se ubace u konkurentski prostor Francuske
i Britanije. Otuda se sistematski smanjivao uticaj Male Antante. Raunao je da
ce moi lavirati izmeu suprotstavljenih blokova antagonistikih sila. Marta 1938.
on je prihvatio prikljuenje Austrije Nemakoj, smatrajui da izbijanjem Nemaca na Karavanke nije ugroena bezbednost Jugoslavije. Po Stojadinoviu, time je
otpadala bojazan od restauracije habsburke monarhije, to je inae opsedalo
kralja Aleksandra.
4 .Nemaka politika je podravala Stojadinovia i njegov unutranji i spoIjnopolitiki kurs. L j . Boban navodi nemaki izvetaj o odbijanju Maekove inicijative da se posredno, preko maarskog konzulata u Zagrebu posle anlusa
24

n t

MILAN

STOJADINOVI

STAVU JUGOSLAVIJE

PREMA ANLUSU
11. avgusta 1938.

P i t a n j e anlusa A u s t r i j e N e m a k o j n i j e p i t a n j e n e m a k o - j u g o s l o v e n s k o n e g o j e t o b i l o p i t a n j e cele E v r o p e , n a p r v o m m e s t u v e l i k i h sila: I t a l i j e , Francuske i E n g l e s k e . N i j e d n a o d n j i h m e u t i m n i j e pokazala n i k a k v u v o l j u da b r a n i p o s t o j a n j e A u s t r i j e . Pa i sama e h o s l o v a ka b i l a je m e u p r v i m a da prizna svreni in. P r e m a t o m e i stav Jug o s l a v i j e b i o j e t i m o k o l n o s t i m a v e u n a p r e d o d r e e n . t o s e tie spec i j a l n o g m i l j e n j a J u g o s l a v i j e , ona u anlusu g l e d a : 1) p r i m e n u principa nacionalnosti, na k o m e p r i n c i p u i sama J u g o s l a v i j a p o i v a , i to v a i
za nju ne m o e ona osporavati drugim dravama; i 2) dokle bi postojala
A u s t r i j a , u v e k bi se isticale i d v e s o l u c i j e za r e e n j e n j e n o g p r o b l e m a :
anlus ili r e s t a u r a c i j a H a b s b u r g a . P o cenu rata J u g o s l a v i j a n e b i m o g l a
da p r i m i r e s t a u r a c i j u i k a d bi i m a l a da b i r a i z m e u anlusa i restaur a c i j e , o n a bi se sigurno u v e k r a d i j e o p r e d e l i l a za anlus. 5
Aprilski rat 1941, 4142.

GLAVNI GENERALTAB 0 NESPREMNOSTI ORUANIH SNAGA I 0

POTREBI DA SE DODELE NOVA MATERIJALNA SREDSTVA
ZA PRIPREMU ZEMLJE ZA RAT
20. novembra 1938.
Jo i p r e i z v r e n o g A n l u s a " , v o j n o - p o l i t i k i p o l o a j nae K r a l j e vine n i j e b i o p o v o l j a n , j e r s m o s k o r o s a s v i j u strana b i l i o k r u e n i nepr i j a t e l j s k i r a s p o l o e n i m susedima, o d k o j i h j e I t a l i j a p r e d s t a v l j a l a n a j veu opasnost, raspolaui b r o j n o z n a t n o n a d m o n i j o m i s a v r e m e n o
z n a t n o b o l j e o p r e m l j e n o m v o j s k o m . I p a k j e tada na p o l o a j b i o olakan s j e d n e strane s l a b o m v o j n o m s n a g o m naih ostalih suseda: Austrij e , M a a r s k e , B u g a r s k e i A l b a n i j e , a s d r u g e strane p o s t o j a n j e m v o j n i k o g saveza i z m e u lanica M a l e Antante.
V o j n o - p o l i t i k i p o l o a j nae K r a l j e v i n e p o s t a o j e tei p o s l e izvrenog A n l u s a " , a kada se na n a o j s e v e r o - z a p a d n o j g r a n i c i p o j a v i l a
Nemaka, sa b r o j n o jo j a o m i savremenim ratnim sretstvima j o
bolje opremljenom vojskom.
P o s l e r e e n j a e h o s l o v a k e k r i z e " na v o j n o - p o l i t i k i p o l o a j postao je j o tei, j e r je N e m a k a u stvari izbila du c e l o g naeg s e v e r n o g
f r o n t a , p o t o M a a r s k a sada p r e d s t a v l j a u stvari n e m a k u p r e t h o d n i c u
i bazu za n e m a k o d a l j e p r o d i r a n j e u p r a v c u jugo-istoka.
P o l o a j nae K r a l j e v i n e j o vie je otean i time, to su M a a r s k a
i Bugarska, o s l o b o e n e o b a v e z a m i r o v n i h u g o v o r a , sa n a j v e o m grozniavou pristupile o p r e m a n j u s v o j i h v o j s a k a n a j s a v r e m e n i j i m borben i m sredstvima, k o r i s t e i s e p o v o l j n i m u s l o v i m a s a v r e m e n o organizovane nemake ratne industrije.
hrvatska politika ukljui u osovinu BerlinRim. Nemaki konzul u Zagrebu
Frojnd je izriit, javljajui svojoj centrali u Berlinu da je Nemcima stalo da na
(naoj) novoj granici Rajha imamo snanog, prema nama prijateljski raspoloenog jugoslovenskog susjeda".
5 Stojadinovi, kao i drugi jugoslovenski politiari na elu ranijih vlada, istie princip nacionalnosti" u meunarodnim odnosima, ali je ovo naelo negirano u meunacionalnim odnosima u Kraljevini Jugoslaviji.

.372

I t a k o se sada s t i c a j e m s p o l j n o - p o l i t i k i h prilika, naa z e m l j a nala u j e d n o m v r l o t e k o m v o j n o - p o l i t i k o m p o l o a j u , okruena sa s v i j u

strana n e p r i j a t e l j i m a , v o j n i k i n a j s a v r e m e n i j e o p r e m l j e n i m , o d k o j i h
N e m a k a i I t a l i j a , p o r e d s a v r e m e n o s t i v o j n i k e o p r e m e , raspolau j o
i sa n e s r a v n j e n o j a o m b r o j n o m n a d m o n o u u o d n o s u na nau v o j s k u .
P r e d o v a k o o p r e m l j e n i m susedima, ne m o e se ni misliti da bi naa v o j s k a m o g l a sa u s p e h o m da se b o r i , a k o se i sama s a v r e m e n o ne
opremi. 6
Aprilski rat 1941, 6869.

VOJNI K R U G O V I K R A L J E V I N E JUGOSLAVIJE 0 POLOAJU ZEMLJE

20. decembra 1938.
P r o m e n e , k o j e s u i m a l e r e p e r k u s i j a n a v o j n o - p o l i t i k u situaciju
nae z e m l j e u p o s l e d n j e v r e m e , s a s t o j e se u o v i m i n j e n i c a m a :
1 O b n o v a v o j n i h snaga p o b e e n i h d r a v a u S v e t s k o m ratu: N e m a k e , M a d a r s k e i B u g a r s k e , a k o j e su m i r o v n i m u g o v o r i m a b i l e v o j niki razoruane, pa su z b o g toga sve do p o s l e d n j e g v r e m e n a pretstavIjale o s l a b l j e n e v o j n i k e f a k t o r e .
2 G r u p i s a n j e n o v i h snaga j a k o o j a a n i h u v o j n i k o m smislu na
o s o v i n i B e r l i n R i m , k o j a j e r a z d v o j i l a E v r o p u n a z a p a d n e v e l i k e sile i na b a l k a n s k e i istone m a n j e d r a v e i unela n o v e e l e m e n t e u polit i k o j situaciji s r e d n j e e v r o p s k i h i i s t o n o e v r o p s k i h drava.
3 I z v r e n j e anlusa, k o j i m se na n a o j s e v e r o z a p a d n o j granici
p o j a v l j u j e m o n a i ekspanzivna N e m a k a , sa o g r o m n i m b r o j n i m i ma-,
terijalnim sredstvima jedne vrlo homogene i dobro opremljene vojske . .
Aprilski rat 1941, 100.

NEMCI O

STOJADINOVICU
Jula 1939.

V e l i k a j e zasluga S t o j a d i n o v i a to j e p r v i sagledao veliku budunost N e m a k e i to je s p o l j n o p o l i t i k o k o r m i l o J u g o s l a v i j e sa besprim e r n o m h r a b r o u i spretnou z a o k r e n u o za 180. Duni s m o da mu

,
t^M&iV 2
Vojni vrhovi su bili svesni, ve sa prvom krizom oko anlusa, da je Jugoslavija vojno nespremna da se suprotstavi moderno naoruanoj Nemakoj. Ratna industrija se nalazila tek u razvoju. Konstatovalo se da je i jedina ratna
komunikacijska veza sa inostranstvom (preko Soluna) vie nego osetljiva, jer je
mogla biti prekinuta. Jugoslavija je raspolagala sa svega 12 tekih baterija, to se
ocenjivalo kao manje nego najpotrebniji minimum. Automobilski park se nalazio
u alosnom stanju". Naroiti nedostatak se oseao u bombarderskoj i lovakoj
avijaciji. Vazduna odbrana nije mogla da izvri zadatke u buduem ratu. Vojno
jaanje se postavljalo kao neodlona potreba.
' Vojni faktori Kraljevine Jugoslavije uoavali su strategijske promene u
Evropi do kojih je dolo agresivnom politikom faistikih sila. Vlada Milana Stojadinovia nije imala oslonac u vojsci, to nije promicalo u analizama nemakih
vojnopolitikih i diplomatskih strunjaka. Iako se vojska deklarativno izjanjavala kao snaga koja ostaje van politike, ostaje injenica da je ona bila kima
politikog sistema Kraljevine Jugoslavije.
6

.373

to nikada ne z a b o r a v i m o , pa i onda a k o bi n j e g o v a uloga bila o d i g r a n a

z a dugi p e r i o d . S t o j a d i n o v i j e e l e o J u g o s l a v i j u k o j o m b i s e s a naslon o m na O s o v i n u snano i a u t o r i t a t i v n o v l a d a l o , s t i m to bi se eventualn o i B u g a r s k a u k l j u i l a . Sudbina g a j e p r e k o n o i napustila, j e r n i j e
z n a o da sebi u kui p r i b a v i n e o s p o r n u vlast. A t a k v a bi b i l a s a m o armija.8
Aprilski rat 1941, 267.

8 Stojadinovi je zaista zauvek potonuo u politici. Jedno vreme je bio konliniran u Jugoslaviji, a uoi aprilskog rata je predat Britancima koji su ga drali
u zatoenju na ostrvu Mauricijus, odakle je slao poruke Jugoslovenskoj vladi u
izbeglitvu nudei svoju pomo i usluge. U okupiranoj Srbiji njegovi privrenici,
pre svega Milan Aimovi, koji se maja 1941. naao na elu kvislinkog Komesarijata, raunali su na Stojadinovia kao mogueg guvernera Srbije. Posle rata
Stojadinovi je iveo u Argentini, gde je i umro.

.374