ELEKTRİK ENERJİ

SİSTEMLERİNDE
ALTYAPI GÜVENLİĞİ
Ahmet Kadir Dereli
040040081
“Dünyanın her köşesine yayılmış olan elektrik
sistemi ağları, mühendislik dalında 20.
yüzyılda gerçekleştirilmiş en büyük
başarıdır.”

- U.S. National Academy of Engineering

(A.B.D. Ulusal Mühendislik Akademisi)
• 2003 yılında Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve İtalya’da gerçekleşen
büyük enerji kesintileri ve 2001’de A.B.D.’e gerçekleştirilen terörist saldırı,
elektrik sistemleri altyapısının güvenliği, korunması ve zayıf noktalarının
belirlenmesi konularını gündeme getirmiştir.
• Elektrik enerji sistemi ağının hem maddi, hem manevi değeri önemini
arttırmaktadır. Sadece Kuzey Amerika’da 15000 generatör, 10000 elektrik
santrali ve binlerce kilometre uzunluğunda elektrik iletim hatlarının toplam
değeri 800 milyar dolar civarındadır. 2000 yılında A.B.D’deki Elektrik
Enerjisi Araştırma Enstitüsü’nden (EPRI) alınan bilgiler doğrultusunda, iletim
ve dağıtım ağlarının toplam değeri 358 milyar dolardır.
• Bu derece hayati önem taşıyan sistemlerin korunma ihtiyacı gün geçtikçe artan
tehlike sayısı ile birlikte artmakta ama malesef bunun için alınan önlemler
yetersiz kalmaktadır.
 Dünyada ve Türkiye’de Genel Durum
• Durumun bu şekilde daha kritik bir hal almasının sebebi, gitgide karışıklaşan
ve kompleks bir yapıya bürünen sistemin içerisinde binlerce transformatör, hat
reaktörleri, seri kapasitörler ve iletim hatlarının bulunmasıdır. Ülkelerin
geneline yayılmış bütün bu sistemin korunması imkansızdır. A.B.D’deki
elektrik enerjisi sisteminin içerisinde;

- Yüzbinlerce uzunlukta yüksek gerilim hattı

- Binlerce transformatör
- 6000 yüksek gerilim transformatörü (Doğu eyaletlerinde)
- Kontrol noktaları
- Enerjiyle bağıntılı olan petrol hatları
- Barajlar
- Tren hatları
- Telekomünikasyon ekipmanları (görüntüleme ve kontrol sistemleri)

bulunmaktadır.
Türkiye Dağıtım Hatlarının Uzunlukları
TÜRKİYE TOPLAMI

GERİLİMİ kV , kV , kV , kV DİĞER OG , kV TOPLAM

HAT KESİTİ TOPLAMI (AG)

477 MCM 13425. 7 637. 9 12. 3 157.9 0 . .

266, 8 MCM 4322. 5 68 51. 3 58.4 0 . .

3/ 0 AWG 53402. 1 3322. 8 54. 7 865.8 0 . .
1/ 0 AWG 32066. 7 3354. 2 37. 3 600.6 0 . .

3 AWG
SWALLOW 200538. 5 20350. 7 237. 2 3365.8 6. 4 . .

ALÜMİNYUM 548. 8 62. 4 0 141.1 0 . . .

BAKIR 375. 3 208. 3 58 9.7 0 . . .

HAVAİ HAT
TOPLAMI . . . . . . .

YERALTI
KABLOSU . . . . . . .
TOPLAM . . . . . .
 Türkiye’de Bulunan Transformatörlerin
Sayısı
TÜRKİYE TOPLAMI
SEKOND
ER GER. , kV , kV , kV DİĞER OG , kV TOPLAM

PRİMER GER. TOPLAMI (AG)

ADET 487 219 432 48 249458
GÜÇ
kV (MVA) .
39538 3530.1 3247.7 172. 8 . 63877. 6
ADET 0 0 7 3 30310
GÜÇ
, kV (MVA) 0 0 19. 5 3.3 . 8612 .
ADET 0 1 0 8045
GÜÇ
, kV (MVA) 0 3 0 6627.8 .
ADET 0 5 7639
GÜÇ
, kV (MVA) 0 136. 7 . 3511.3
ADET 9 213
GÜÇ
DİĞER (MVA) 97.6 . 31. 6 .
ADET
GÜÇ
TOPLAM (MVA) . . . . . . .
Elektrikten Elde Edilen Cironun Yatırım
Olarak Dönme Oranları
Yıllara Oranla Yıpranma ve Yapım
Harcalamaları Grafiği
A.B.D.’de 1991-2000 Yılları Arası
Gerçekleşen Kesintilerin Analizi
• NERC‘den (North American
Electric Reliability Council -
Kuzey Amerika Elektrik
Güvenilirliği Konseyi) alınan
bilgilere ve EPRI’nin
araştırmalarına göre 1984-2008
yılları arasında Amerika’da
yıllık ortalama 700.000 kişi
elektrik kesintilerinden
etkilenmiştir. Küçük kesintiler
daha sık bir şekilde oluşurken
onbinlerce kullanıcıyı ayda 1-2
kere elektrikten mahrum
bırakmaktadır. Büyük
kesintiler ise 7 milyon civarı
insanı etkilerken, gerçekleşme
sıklığı ortalama 10 yılda 1-2
keredir.
1991-2000 Yılları Arası Gerçekleşen
Kesintilerinin Analizi
 Tehlikeler
Elektrik enerji sistemlerinde
karşılaşılabilecek tehlikeler ikiye
ayrılmaktadır. Bunlar:

1. Fiziksel Tehlikeler
2. Elektriksel Tehlikeler
 1. Fiziksel Tehlikeler
1. Kitlesel imha silahlarına sahip olan ve teröre destek veren ülkeler : Bu
ülkelerin hedefleri arasında çok önemli güç dağıtım sistemlerine zarar vermek
bulunmaktadır. Bu zararı ise; koordine şekilde yapılan sabotajlarla, nükleer patlama
sonucu oluşan elektromanyetik darbelerle, stratejik nükleer saldırılarla ve
silahlanmayı arttırarak vermeye çalışmaktadırlar. Yapılan araştırmalar sonucu teröre
destek veren bu ülkelerin kıtalararası nükleer enerji dağıtım sistemlerine sahip
oldukları, dolayısıyla nükleer saldırılarda da bulunabilecekleri görülmektedir.
2. Güç sistemlerine karşı her türlü sabotaj girişiminde bulunabilecek
uluslararası teröristler : Bu girişimler bireysel olarak ya da bazı ülkelerin desteği
ile yapılmaktadır. Ülkesinde yetişmiş ya da başka yerlerde yetiştirilmiş, kötü niyetli
bu saldırıları yapan teröristler, önemli noktalardaki güç sistemlerini yok ederek hem
ülkenin elektrik sistemlerine zarar vermekte, hem bu sistemlerin beslediği korumanın
güvenliğini sağladığı askeri alanları güçsüz bırakmakta, hem de ekonomiye darbe
vurulmasını amaçlamaktadır.
3. Doğal Afetler : Doğal afetlere karşı önlem alınamadığı için, yapılabilecekler sadece
sistemi fiziksel olarak geliştirmekle (sağlamlaştırmakla) sınırlanmaktadır.
 Tıkama Noktaları

Tıkama noktaları, bir ülkenin enerjisini sağlandığı kaynakların veya bu

ülkede tüketilen enerjinin evlere kadar iletiminde bulunan önemli
noktaların sıklaştığı, ülke savunması açısından önemli noktalardır.
Askeri açıdan da stratejik önemi bulunan bu noktaların savunulması,
karşılaşılabilecek terörist eylemlerin etkisini azaltmak, ülke
ekonomisini korumak açısından da çok önemlidir.

Enerji sistemlerinde prensip olarak 4 tıkama noktası vardır. Bunlar:

1. Generatörler
2. Yükseltici Transformatörler
3. Alçaltıcı Transformatörler
4. Sistem Kontrol Merkezi’dir.
 Tıkama Noktalarının Saldırı Kolaylığı
Açısından İncelenmesi
• Üretim (Generatörler) : Önceden eğitilmiş ve görevlendirilmiş yerel koruma güçleri
ile üretim istasyonlarını veya sistemlerini korumak en kolay yoldur. Yeterli koruma gücü
ve önceden hazırlanılmış acil durum planları, nükleer enerji istasyonları dışında kalan
enerji istasyonlarında pek olmadığı için bu noktalar tehdite açık durumdadır. İçeri sızma
planlarına karşı alınan herhangi bir önlem yoktur. Dışarıdan yapılacak saldırılara oranla
ne kadar zor olsa da, merkeze sızacak bir teröristin bütün sistemi çökertebileceği de
aşikardır.
• Gerilim ayarı yapan noktalar : Mevcut enerji sistemleri içerisinde, bu noktalar
saldırılar için en ideal noktalar olarak ön plana çıkar. Bu noktalar genellikle uzak yerlere
yapılandırılmış ve sadece 7 saniyede kendisini çevreleyen teli keserek rahatlıkla içine
girilebilecek yerlerdir. Bu alanlarda parça tedarik süresi çok uzun olan, aşırı yüksek
gerilim transformatörleri ve büyük sistem anahtarları bulunmaktadır. Bu noktalar,
saldıracak teröristler için bütün elektrik sistemlerinde öncelikli hedef olduğu ve en az
riske atılması gereken bölgeler olduğu için birincil tıkama noktası olarak belirlenmelidir.
Buraya yapılacak içeriden veya dışarıdan saldırıların vereceği zarar hemen hemen
aynıdır.
• Sistem Kontrol Merkezleri : Eğer sadece bu noktalara saldırılar yapılsaydı, sistemin
yönetimi başka merkezlerden de gerçekleştirilebilecek şekilde dizayn edilebilirdi, fakat
böyle bir durum olmayacağı için merkezileşme kaçınılmazdır. Buna rağmen “3K” olarak
anılan “kumanda”, “kontrol” ve “komünikasyon” işlemlerinin merkezileştirilmesi her ne
kadar diğer noktalara başarıyla dağıtıldıysa da, merkeze sızabilecek bir kişinin sabotajı
sonucu bahsedilen 3 işlemin uygulamaları zarar görebilir ve sistemin diğer noktalarına
dışarıdan yapılacak saldırılara karşı korumalar yine bu merkezden iptal edilebilir.
Gerçekleşen Doğal Afetlerin Elektrik Enerjisi
Ekonomisi Üzerindeki Etkisi
 Önlemler
Genel güvenlik önlemlerinin alınabilmesi için birden çok noktaya dikkat
edilmesi gerekmedir. Bunlar:

• Elektrik şebekeleri art arda ilerleyen zararlardan korunmalıdır

• Çevreden gelebilecek saldırılara karşı, geçiş yolları kapatılmalıdır
• Saldırı gelebilecek kanalların (boruların, nakil hatlarının) görüntülenmesi,
mühürlenmesi ve atak durumlarında bölgelere ayrılması gerekmektedir.
• İletişim cihazlarında, bilgisayar korsanlarına ve teröristlere karşı korumanın
yapılması, bu kişilerin sisteme girişinin engellenmesi gerekmektedir.
• Saldırılarda uyumun ve elastikiyetin sağlanabilmesi için, elektrik şebekelerine
otomatik tekrar düzenleme yapan “akıllı sistemlerin” entegre edilmesi
gerekmektedir.
• Enerji endüstrisinin sağlam kalabilmesi için, sistemdeki değişen zayıflıkların
önüne geçen bir güvenlik değerlendirmesi ve ardından uygulamalar
yapılmalıdır. Güvenlik değerlendirmesi kapsamında sistemi tehdit eden
potansiyel saldırıların senoryolarını çıkartılıp, en kötüye göre durum
değerlendirilmesi yapılmalıdır.
 Akıllı Elektrik Şebekeleri’nin
Yetenekleri
Sistemlerin öncelikli 3 hedefi
• Genel performansın optimize edilmesi ve
enerji iletiminin esnekliğinin arttırılması
• Etkilerin azaltılması için bozucu etkilere
karşı verilen tepkilerin hızlandırılması
• Sistemin bozucu bir etki sonrası onarılması
 2. Elektriksel Tehlikeler
Kasım 2001’de EPRI’nin yapmış olduğu çalışmalar sonucu elektrik sistemleri
altyapısına gelebilecek potansiyel tehditler üçe ayrılmıştır :

1. Elektrik enerjisi sistemine yapılan saldırılar : Enerji sistemlerinden birine

yapılacak saldırı sonucu elektrik kesintisi gerçekleşirse, oluşacak dalgalanma etkisinin
kullanıcılara vereceği zarar sebebiyle, elektrik altyapıları hedef olarak ilk sırada
gözükmektedir

2. Elektrik enerjisi sistemi kullanılarak yapılan saldırılar : Bu durumda,

enerji sisteminin parçaları kullanılarak saldırılmak istenen asıl hedef kullanıcı kitledir.

3. Enerji sistemleri boyunca yapılan saldırılar : Bu saldırı çeşidinde de hedef

sivil altyapıdır. Ağ sistemleri dahilinde olan hatlar, yer altı hatları ve tüneller hedef için
kullanılan araçlardır. Örnek olarak, yapılan elektromanyetik bir darbe sonucu
telekomünikasyon araçları, bilgisayarlar zarar görür.
Güvenlik ve Kalite İhtiyaçları İkilemi

• Kontrolün merkezleştirilmesi/merkezden
uzaklaştırılması
• Komplikeliğin arttırılması
• İnternet iletişimine bağlılık
• Erişilebilirlik ve hassasiyet
Güvenliği Arttırıcı Teknolojiler
• Enerji Yönetim Sistemleri (EMS)
• SCADA (Supervisory control and data acquisition -
Kapsamlı ve Entegre Veri Tabanlı Kontrol ve Gözetleme
Sistemi) sistemleri
• RTU (Remote Terminal Units)
• PLC (Programmable Logic Controllers - Programlanabilir
Lojik Konrolörler)
• Koruyucu anahtarlama sistemleri
• Otomatikleştirilmiş ölçme sistemleri
• DCS’ler (Plant Distributed Control Systems)
• Field Devices
 Geniş Teknik Sorunları Engelleyici
Sistemler
Bahsedilen tüm zorluklara karşı kullanılabilecek bazı teknolojiler,
diğer sistem elemanlarıyla uyumlu şekilde çalıştırılırsa, sistemin
yararlı olabilme kapasitesinin artmasına yardımcı olur.
• Esnek AC iletim sistemleri (FACTS - Flexible AC transmission
systems) aletleri
• Hata Akımı sınırlayıcılar (Fault current limiters)
• Geniş alanda ölçüm sistemleri (Wide-area measurement systems)
(WAMS)
• Malzeme biliminde yapılan buluşlardan biri olan yüksek ısılı
süperiletken kablolar, (high-temperature superconducting) (HTS) yine
yeraltında kullanılan oksit enerji HTS kablolar, geliştirilmiş silikon
aletler ve yüksek elektronikte kullanılan yarıiletkenler
• Görüntüleme ve IT’nin kullanımı
• Bilgi sistemleri ve online bilgi işlem araçları
 İstatiksel Risk Değerlendirmesi

• Son yıllarda İstatistiksel

Sorun Hasa
Risk Degerlendirmesi Normal
Kontrol r
(Hata
(İRD); mantıksal, )
Sistemleri

sistemetik, kompleks
Tesis
sistemlerin ve tesislerin
güvenliğini, verimliliğini
Acil Durum
ve başarısını olumsuz Güvenlik
Sistemleri
etkileyen zayıf ve hassas
Fiziksel
noktaları etraflıca Kapsamlar

değerlendiren bir teknik

Saha içi, Saha dışı
disiplin olarak gelişmiştir. Acil Durum
Tedbirleri
Risk Çalışması Tekniklerinin Özeti
ve Karşılaştırılması
 ALTYAPI SİSTEMİNİN
GELİŞTİRİLMESİ
• Elektrik enerjisi kontrol sistemlerinde, günümüzde
kullanılmakta olan Elektro-Mekanik sistemlerin tamamen
dijital kontrol sistemleri ile yer değiştirmesi,
• İletişimin sağlanabilmesi ve dinamik, interaktif bir enerji
sisteminin gerçekleştirilebilmesi için, sistemlere ileri
komünikasyon teknolojilerinin getirilmesi,
• Artan müşteri ihtiyaçlarını karşılayabilmek için dağıtım
sisteminin otomatikleştirilmesi gerekmektedir.
• Sisteme dahil edilecek yeni enerji dağıtım sistemi, yerel
olarak konuşlandırılan ve dağıtılan güç üretiminin, güç
sistemi bileşenleri olarak pürüzsüz entegrasyonunu
sağlayacaktır.
• Yararlılığın hızlandırılması gerekmektedir.
 SONUÇ
• Yapılması gereken bu konunun üzerine daha fazla eğilip,
elektrik enerjisi altyapı sistemlerinin güvenliğini
sağlayacak tedbirlerin alınmasını sağlamaktır. Dünyada ve
yoğun olarak Türkiye’de çok fazla önemsenmeyen bu
sorun, ilerleyen yıllarda bütün toplumu daha büyük bir
tehdit altında bırakacak ve geri dönülemez bir noktaya
vardıktan sonra bazı zararların gerçekleşmesi kaçınılmaz
olacaktır. Yüksek enerji talebini karşılamak için
düşünülmeden yapılan her eklenti bu korumaya daha
büyük zarar vermektedir. Bu yüzden ülkelerin yapması
gereken daha fazla para kazanmak için her yere elektrik
götürmekten önce altyapılarının güvenliğini sağlayıp
elindekinin gitmesini engellemek olmalıdır.