OS'\~liN; L,t 'TOFItAKLAltlNf) ~4._ :PE'I':HIO:]['J'(~N lDlruU,.

lIr\II~llUr VB'

ISK.E,NDEIt·U~'~DIA, IJ.K 'PilEIIHOL i'~:L,lETIIE, t:AlIi·~m~~\1r~L.llBI

Dirs~l~!"'\1'e:l'r. vi:' 0;:11 :IlU "Ihe :()ttomall1l T:eD'i!t(jJlr~ilil il,r.ill.) Th.!'}· F'ir..st, n~sear:~lh

"

"i~lf P,~U'ele:u:~~'t11l irl i~:ilcn;.dr.ru.1i)

If''' :Pi;...,,;;C:' .iIl._ r""_ .. ""1· .I'1Ii1t·l ',C!'_ ,M.:iIII_. __ ..... ,...._ ... Q.!1~~'II1 ~.'lu..,._.,jIlU!l:;.t ....... , - ',i, ,5II;!'Ii ,~'wml. : .. :.+'"'_ ..... 1

A. ...... -"l'."'. i. 'n' " '}Inm:l!lo .~J,~.c...",u,,~,~, . ~";;'.!l!

OSMANLI TOPRAKLARINDA PETROLUN BULUNU~U VE

iSKENDERUN'DA iLK PETROL i~LETME «';ALI~MALARI

Discovery of Oil in The Ottoman Territorial and The First Research For Petroleum in iskenderun

Yard. Do~. Dr. mats BOSTAN

oz

Osmanh Imparatorhrgu topraklarmda petrohm bulunmasi ve i§letilmesi XIX. 8SrIn sonlarma dogru gereeklestieilmistir, ilk defa 1889'da iskenderun'un Kabaev nahiyesindeki (:ingen koyunde ke§fedilen petrol, i§letilmek iizere Ahmed Necati Efendi'ye verildi. Bu petrol isletme imtiyasi daha sonra ba§ka ki~i ve §irketlere devredildi ve nihayet 26 yd sonra Birinci Diinya Sava§181raSlnda feshedildi.

ABSTRACT

The discovery of oil resources in the Ottoman territories and their operations have been realized towards the end of XIX th century. For the first time in 1889 the priviledge of operation of oil discovered in the village of ~ingen in iskenderun was granted to Ahmed Necati Efendi. However, in the course of time this oil concessions have been transferred to other persons and companies. Finally after 26 years of its discovery, during the First World War all the rights have been cancelled and operations stopped by an imperial decree (irilde).

Osmanh imparatorlugu suur-larr ieinde ilk petrol aramalari iskenderun bolgesinde gereeklestir-ilmijrir, XIX. asrm sonlarmda Haleh vilayetlerine bagll bir kaza olan iskenderun'un Kabaev nahiyesine ait (:engen koyiindel yapilan aramalarda petrole rastlanmis ve 17 Temmuz 1887'de istanbul'da kimyager Moreau tarafmdan yaprlan tahlillerde kesin sonuc ahnml~hr:Z.

Osmanh Ar§iv vesikalarmdan ogrendigimize gore, bu petrolii asked miiteahhidlerden Ahmed Necati Efendi ke~fetmi§ ve i~letmesinin kendisine verilmesi i~in mfiracaatta bulunmustur, Ahmed Necati Efendi, petrol gazl

1 ~engen KOyU'niin bugiinkii adi Kepirce olup, Iskendeeun'un Ulu9IDar (eski Arsuz) nahiyesine bagbdU'.

1 Cevat E. Ta§man, "Petroliin Turkiye'de Tarih~esr', MCulen Tefhik ve Aroma En&titUsii Mecmuasl. (Ekim 1949), Sayl 39, 8. 14.

130

mats BOSTAN

madeninin tasfiyesi ic;in gerekli fabr ikalarr Insa etmek ve iskeleye tasmmasnu ssglaffiak icin borular dosemek maksadiyla musaade istenmistir, Osmanh Devletinde daha once petrol madeni i§letmesi sozkonusu olmadlgt i~in bu konu yetkili makamlar tarafmdan etrafhea gorii§iilmu§ ve meveut Maidin Nizamndmesinin esasma uygun olarak ihiile i~in Orman ve Maidin idaresince §artname ve mukavelename hazar Ianmrstir,

Petrol gazmm Ahmed Necati Efendi tarafmdan i§letilmesi i~in 9ablJrnalar surdurulurken devlet, hu konuya hiiyUk ooem verdiginden ~Ora"yJ Devlet, Meclis-i A.ll-i Viikela gihi organlarmda gorii§ulmesini istemistir, Nitekim, 21 Receb 1306 (23 Mart 1889) 'da §ura-Yl Devlet tarafmdan kabul edilen ve onyedi maddeden olusan §artnamede3 petrol gasi crkartrlacak bolgenin smn-Iarrrun iyice helirlenmesi, ijdenecek vergilerin mikdarr, ne tiir imalat yapdacagl helirlenmesi, odenecek vergilerin mikdarr, ne tur imalat yaprlacagr, rnaden holgesinde genel guvenligin saglanmasl, ~ah§malarln suyolu, hend, ge§me, §O" se, demiryolu gibi yerlere 150 m, uzakta olmasi iskenderun iskelesinden ihra~ edilecek gaz i~in gerekli vergi ve giimruklerin odenmesi gibi konulara yer verilmekteydi. ~Q.ra-l Devletin Inceledigi mukavelenamedeise onhir madde .. den olusan §U hususlar bulunmaktadrr", Petroltm isletilmesi yetmi§be~ sene miiddetle Ahmed Neeati Efendi'ye ihile olunmustur, Husftsi harrtasmda goater-ildigi gihi yaprlacek hafriyat iein 7293 cerib ve 25 kesir cerib arazi tahsis edihnistir, Arazinin hududu ise kuzeyde Tuzlu Pmar'a en yakm olan noktadan baslayip iskenderun Korfezi sahilinden ge~erek Thrahim Pa§8 Pmarr'na ve ihrahim Pa§a Pmarr'ndan itibaren KiirdbagJ koyiiniin cami 018n noktasmdan ge.;erek ~ J,r-S" tepesine ve doguda OJ_r$' tepesinden ba§laYlp Akta~ iistfindeki tepe He Kaplan Sekisi bS§1 ve Saydah koyiiniin namazgiih olan noktasmdan gecerek deniz kenarmda hs§iangu; noktasi clan Tuzlu Pmar'a ulasan bir srmr ile cevr-ilmistir, Bu arazide petrol gazl madeninden baska maden kesfedifirse bunun it;in ayrrca miirfieaat gerekmektedir. Isletmeci her sene Mart ba§langl" cmda tahsis olunan arazinin her ceri hi icin on kurustan toplam 72.932~5 kurusu Maliye Hazinesine odeyecektir. Bu arazi sadece petrol madeninin i§letilmesi i4$in itibari olarak tahsis olundugundan Maden Nizamnimesinin 61, 62, 63 ve 64. maddelerinin hiikmiine gore gereken yaprlacaknr, Petrol gazl madeni YlglD halinde bulunan maden1erden saytldlgtndan gayr-i sAn haSlliitln yiizde onu vergi olarak almaeak, fakat dahili giimriik istenmeyecektir. i§let. meci, madenin ihalesini hildiren fermamn sadlr oldugu tarihten itiharen iki sene ic;inde madeni acmaya mechur olup, bu sure ge~tigi takdirde ihale fesh oluncaknr, Maden vergisinin tahsili Haleb Vilayetine ait olup, bedeli made-

3 Basbakanhk Osmanh Ar§ivi (BOA). irade-i Meclis~i Mahell8, nr, 4493, lef 4.

4 Bu mukavelenime ~(lri~Yl Devlet'te 3 Ramazan 1306 (3 MaYI! 1889) taribinde incelendi (BOA, irade.Medis-i Mohau8, Dr. 4493. Jef 3).

iSKENDERUN'DA iLK PETROL

131

nin nakli veya satl§l sirasrda odenecektir. Gecikme halinde senede yiizde dokuz nisbetinde faiz odemek gerekecektir. ihileye izin veren ferman sadrr oldugunda i§letmeci ferman harm olarak Maadin Dairesine ikiyiiz Osmanh altmi verecektir. imalatl alikadar eden hususlarda Yeni Maidin Nieamnfimesi hiikiirnlerine bagh kahnacaktrr, Isletmeci patent nizamnamesinde ait oldugu SIDIf ve dereceye gore patent resmi odeyeeektir.

Petrol gazl madeninin i§letilmesi icin hazrr'lanan §artname ve mukavelename 28 Receb 1306 (30 Mart 1889)'da Meclis-i Viikela'da incclendi. Meclis-i Viikeli, mukavelenamede yer alan haric! ve dahili giimriilderden muifiyeti meselesine itiraz ederek petrol madeninin yurt disma ihraCl halinde giimriik resmi almmasr gerektigini Heri surdu ve mazhatayr gorii§iilmek iizere Sura-Yl Devlet'e iade ettis• SUra-YI Devlet 7 Ramazan 1306 (7 MaYls 1889}'daki toplantrsmda Meclis-i Vukela 'nm itiraZlnl uygun bularak mukavelenamenin alunci maddesini istedigi §ekilde de gi§tirdi6 • Meclis-i Viikela duzeltilmi~ §ekliyle geri gelen mazhatayr kabul ederek padisaha takdimini uygun buldu'. Sadrazam Kamil Pa§a 14 ~evvall306 (13 Haziran 1899)'da durumu krsaca ozetleyen arzmda, bu hususta cereyan eden miizakerelere temas ederek ekleriyle birlikte takdim edilen meselede padisahm gorii§unii sordu. Ertesi giin 15 ~evval 1306 (14 Haziran 1899)'da II. Abdiilhamid'in sidrr olan iride-i seniyyesi ile iskenderun'daki petrol gasi ihalesi onaylandr".

iriide-i seniyyenin ~Ikl§ tarihinden on giin sonra 24 ~evval (23 Haziran)'de mukavelenflme ve §artnamede yer alan hususlarr ozetleyen ve imtiyizln verildigini bildiren Divan-; Hiimiiyun emri vertldi".

';engen koyunde kesfedilen petrol' gazl madeninin Ahmed Necati Efendi tarafmdan i§letilmesi iein izin ~ah§malarl surerken ve Devletin c;e§itli organIarmda gorii§meler olurken Kostaki Yorgiyadis adh Osmanb tebeasi hir rnaden arastrrrcrsr ortaklarr adma Sadaret makamma hasvurarak bu i§letmenin kendisine verilmesi gerektigini bildirdi. 19 MaYls 1889 ve 6 Haziran 1889 tarihlerinde Sadrazam Kamil Pa§a'ya sundugu ma'ruaatmda iskenderun civarmda amyant ve petrol gazr madenini ilk de fa kendisinin ke§fettigini, aneak kar§lla§bklarl haz) gii~liikJer yiizunden bir sonuc alamadrgrm Hade ediyordu.

s BOA. Afeclis-i Viikeld Mm:batan, nr. 42, 28 Receh 1306 tarjhli mazbata. 6 BOA. iride-Meclia-i l\olahsu8, nr. 4493~ leC 2.

1 14 $evval 1306 tarihli mazhata: BOA, irade-Meclis-i Mah81lS. nr. 4493, lef 1. S BOA, irade-Meclis-i Mahsus, nr. 44,93.

9 BOA, imtiyaz Defteri, nr. 2, s. 140-141. AYlll donemde iskenderun'daki petrol hakkmda bilgi veren V. euinet, imtiyazm 13 MaYls IS89'da verildigini yaamaktadsr (4z Turquie d'Asie, Paris 1891, II, 204). Bu petrol madeninin i§letiLmesi i~in veeilen iainden sonra Haleh Viliyet SaLnamelerinde bir mayi gaz madeninin kepedildigi konusunda bilgiler yer alml,ur (Haleb Salndmelli, 137, s. 76; 130S, s. 80; 1310, s, 120; 1312, s, 130; 230; 1318.8. 260; 1324, s, 217; 1326, s, 275).

132

tnms BOSfAN

Kostaki Yorgiyadis'in bu mtiracaatmm nasrl bir muameleye tahi oldugu teshit edilememekle beraber, muhtevasmda yer alan iddia ve isteklerin kaale ahnmadlgl anlasilmaktadrr 10.

Petrol gazr imtiyasmm verilmesinden yedibueuk ay sonra imtiyaz sahihi Ahmet Necati Efendi'nin bu hakknu tiiccar Hasan Tahsin Efendi'ye devretti-

gi goriilmektedir. Maliye Nezireti'nin 4 Cemaziyelahlr 1307 (26 Ocak 1890) tarihli tezkiresinden devir i§lemlerinin tamamlandigr anla§llmaktadtr11• Bundan yakla§lk birbueuk sene sonra da Hasan Tahsin Efendi, uhdesindeki petrol i§letmesini yeni kurulan Anonim ~irkete devretmek istedi. Nitekirn 25 Sevval 1308 (3 Haziran 1891) tarihli Maliye Nizlrl Nazi! Pasa'nm Sadrazama gonderdigi yazasmda Hasan Tahsin Efendi ile Anonim ~irketin temsilcisi Mosyo • Frans arasmda devir-teslimin yapddl~nl hildirtliyordu'",

Kesin hilgimiz olmamakla beraber, hir Alman-ingiliz firmasr tarafmdan yapilan sondajlarda baai sonuclar- almnussa da a9uan kuyulardan istenilen elde edilemediginden faaliyet durdurulmustur ",

iskenderun halgesinde ke§fedilen ve i§letilmesi i~in ~ab§malar yapdan hu petrol imtiyaa; yirmi alb yil sonra 9 Rebiiilevvel1334 (15 Oeak 1916) 'de feshedilmigtir, Feshedildigi srrada Iskenderun Petrol Sirketi'nin uhdesinde olan imtiyaz, ~QrA-YI Devlet kararryla kaldlrllml§ttr14,

ilk imtiyaam verildigi 1889'dan 1916'ya kadar petrol i§letmesi bakmnndan ne gibi geli§meler oldugu tesbit edilmemekle beraher, bugiin dahi iskenderun Korfezinde petrol arama 9ah§malanmn siirmesi bolgede petrol buluruna ihtimalini gostermektedir, Bu inceleme ile tarih arastrrmalarmm pekcok konuda oldugu gibi maden aramalarmda ve dolayisryla iktisadi Cografya bakinundan da ne derece onemli yol gosterici bir kaynak oldugu anlagilmaktadir,

Baleh Vilayeti dihilinde iskenderun civarmda olup Deviir-i aaker-iyemiz leV8.Z1IDl miiteahhidlerinden Ahmed Necati Efendi tarafmdan ke~fedilmi§ olan petrol gaai madeninin §eriit-i mukarrere ve yetmi§he§ sene miiddet-i imtiyaziye ile muma-ileyhe ih8.lesi hakkmda Orman ve Maidin idiresinden tanzim

.0 BOA, iriide-Meclis~i Mah8ih~ nr, 4493, Jef 5-6). II BOA. imtiya: Defteri., nr. 2, 8. 140.

U Aynt. defter, B. 220.

13 T8§man, bu Imtiyazm 1 MayL8 1913'te re8hedildi~iniD 17 May18 1913'te }eune 'lUre gazetesinde 'ilkan ilandan anlal}aldl~Dl yazmaktadlr (Aym. makale, 8. 15). Tatman aynea 0 gtinlere ait 80ndaj malzemesi ile huhar kasamnm hurda halinde <;engeD koyunde bulundugunu belirtmektedir.

14 Petrol i,letmesi imtiyazlnln feshedHdigi 13 Hebiulevvel 1334 (19 Ocak 1916)'de Tiearet ve Ziraat Nezireti'ne hildirilmi,tir (BOA, BAblsli Evrak Odasl, nr. 329518).

isKENDERUN'DA iLK PETROL

133

o lunup ~ftra-yl Devlet Tanzimit Diiresinde ve Meelis-i Mamus-I Viikeli-Yl fihimda tedkik ve miitilaa olunan ve icah eden mahalleri tadil ve tashih krhnan mukavelensme ve §artnime ucebinee icrii-Yl iktizasl tesyir olunarak keyfiyet ba-masbata-i miizeyyele taraf-i e~ref-i padi§ahiine arz ile istizan edilmis ve mezkftr mukavelenamede vilayet-i mezldlre dihilinde iskenderun kazaSIna muziif Kabaev nahiyesinde <;ingan koyiinde ve arizi-i hiliye-i emiriyede efendi-i mftma-ileyh tarafmdan kesf olunmus olan petrol gazl madeni emr-i iili§amm tarihinden itiharen yetmi§be§ sene miiddet-i imtiyaziye ve §eriit-i atiye He mfrmd-ileyh uhdesine ihile ve ilZ8m olunmusdur, Harita-i mahsusasmda gosterildigi vechile maden-i mezkiirun hafr ve imali i~iin yedi bin ikiyiiz doksanii~ cerib ve yirmihes kesrcerib arazi tahsis olunmagla i§bu arazinin hududu §imiilen sahil-i bahirde viiki Tuzlupmara en yakm olan noktadan hed' ile iskenderun Korfezi sahilinde bi'l-miirur vaki ihrahim Pasa PIDarID8 en yakin olan noktadan bed' He iskenderun Korfesi sahilinde hi'l-miirur viiki ihrahim Pa~a Pmarmaen yakm olan nokta beynindeki hatt-l mimhani ve garben sihil-i bahirde viki ibrahim Pa§a Pmarma kezilik en yakm olan noktadan bed' ile Karadag Tepesi heynhinde vaki hatt-i miistakim ve cenflhen mezkfir Karadag Tepesinden bed" ile Kiird Bagl koyiiniin cami olan noktasmdan hi'lmurur Tepesi bey-ninde vaki hatt-i miinkesir ve §arken0)J5.... 'Iepesinden bed' He Akta§ iistiindeki tepesi ve Kaplan sekisi ba§l ve Saydah koyiiniin oamazgih olan noktasmdan hi'l-miiriir sihil-i bahirde mebde-i hndud olan Tuzlu Pmarm en yaknu bulunan noktaya mfintehi hatt-r milnkesir He mahdiiddur. i§hu hudud ile tahdid olunan arazi dahilinde mezkfir petrol gazi madeninden mfida zuhfir edecek olao Bair cins madenler bu ihaleye dahlI olmadrgmdan anlar i~iin gerek multezim-i mftmii-ileyhvegerek siirleri tarafmdan taleh ve istida vukubuldugu halde Maadin Nizamname-i Cedidinin otuzbesinei maddesi htikmime tatbiken muamele-i muktaziye ieri kilmacaktdrr, Zikr olanun petrol gazl madeni i~iin her veeh-i muharrer tahsis kilman yedi hin iki yiiz doksaniic cerib e yirmibes kesr cerih arazinin MaRdin Nizimname-i eedidinin kirkikinci maddesi mficehince heher ceribi i~iin resm-Lmukarrer olmak iizere onar guru§ hesabryla Osmanb altunu yiiz guru§ olarak senevi yetmisikibin dokuzyiiz otuziki bucuk giru§ miiltezim-i morna-Heyh tarafmdan he her sene Mart ihtidaslllda Miliye hazinemize tediye krlmacaknr, Maden-i mezktinm hudud ihilesi dahilinde hulunan arazi yalmz madenin isletilmesi ictin itibari olarak tahsfs oldugundan Maidin Niziimnameainin altnusbir ve altml§ iki ve altml§ii~ ve altml§dordiincii maddeleri hiikmiine iktiza eden [s, 1415 muiimelit ifi kalmacakdrr, Mezktir petrol gaza madeni ylg..n halinde bulunao mevadd-i medeniyye aksimmdan addolundugu eihetle hisllit-l gayr-i safiyesinden yuzde on riistlm-l nisbiyenin maden-i mezkardan ihric olunaeak petrol gazl madeninden Hazine-i maliyemize itial mukarrer olmasryla rfisum-r mezkiire Maiidin idaresinin karart ve Um6.r-l Maliye NezaretimiziD tensihi iizerine aynen ya-

134

iDRISBOSTAN

hud rayic-i vakte gore Maadin Nisamnjlme-i cedidinin kIrkii~iincii ve krrkbe§inci maddeleri hiikmiine tatbiken bi'l-hesah mezkiir riistlm-l nisbiye istifi ohmaekadrr, Ve fakat mtiltezim-i mfrmaileyh mezkiir petrol gasr madeninin tasfiyesi ermmnda muktazi olan fabrikalarm insa ve ahval-i mevkiiye ve iciibat-l fenniye miisaid oldugu halde teshil-i nakliyit i'fiin mahallinden iskeleye kadar borular fer, edecek ve ihrac edecegi gazlar dihili: giimriik resminden muif tutulacakdir, Madell-i mezkfirun ihfile-i fermdn-i iili§amm tarihinden itibaren iki seneye kadar kiiljad ve ihmiline miiltezim-i mumaileyh mecbur olup bu miiddet zarfmdan kU§ad oluumadagr takdirde Maadin Nizamname-i eedldinin elliikinci maddesi mucebince mudmele-i nizfimiye bi'l-icri mezkiir madenin ihalesi fesh ve ilga olunacakdir, Maden-i mezkfn-un rusum-J nisbiyesinin tahsili Haleb Viliyetine aid oldugundan isbu riisum-l nisbiye Osmanh altunu yiiz guru§ olarak hisIllit-1 madeniyenin nakl ve imrar veya fiiruht olundugu anda ita ve tediye olunacak ve olunmadigr halde eyyam-l miiteahlure i.;iin senevi yiizde dokuz hesabryla icah eden £iizi dahi multeaim-i milmii-ileyh ayrrca ita ve tediye etmeye mechfrr hulunacakdrr, Zikr olunan madenin imali zrmmnda ihile emr-i ali§immm itislnda maidin nizamname-i cedidinin krrkmci maddesine tevfikan hir def'a olarak ferman harei olmak iizere miiltezim-i muma-ileyh tarafmdan Maiidin idiresi veznesine Ikiyiiz aded Osmanh altunu ita krlmacakdir, Maden-i mezkurun imaliitma miiteferri' kaffe-i husiisatda Maadin Nizamname-i cedidinin ahkam-i miindericesine tebeiyyet ve·tathik-i hareket eyleyecegi misillu ihiile-i emr .. i ali~aDlma zeyl olarak tehati olunan §artnameye dahl tamamiyle mutdvaat ve muvifakat eyleyecegini ve nizamat-I haliye ve miistakbele-i Devlet-i aliyyeme hi-tamamihii inluyad ile hareket ve mufimele edecegini taahhiid eder, Miiltezim-i mumii-ileyh Patent Nizamnamesi mtleehince kangi smrf ve derecede hulunur ise 0 srmfa aid olarak patent resmini baskaca itaya mecbfirdur deyii muharrer bulunmus oldugundan mezkiir madenin her minal-i muharrer yetmi§be§ sene muddet-i imtiyaziye ve §erait~i mukarrere He mftma-ileyhe ihiUesi husflsuna irade~i seniyye-i ,ehriyiiranem miitealbk ve §eref-sudur olmusdur, Hukm-i miinifi Divan-; Hiimayunum kaleminden musaddak ve mahtfrm olarak sfiretleri rabt olunan salifn'I-beyan mukavelename ve §artnime muhteviyfitnnn tamami-i Icrflsma muallak olmak ilzere Divan-t Hiimayunumdan i§bu emr-i celtlu'f-kadrhn lsdar ve ita olundu.

Iii 24 ~evval sene 306.

Mukabele olunmusdur,

(BOA, imfiyaz Defteri, nr. 2, s. 140-141).

iSKENDERUN'DA iLK PETROL

135

----'4,;,+- -

t&VG'lt"ilil

Ek: iskenderun'un Kabaev nahiyesine bagh «;ingen koyundeki petrol madeninin i§letilmesine izin veren imtiyaz belgesi.

SKENOERUN KORFEZi

~km

!