Yard. Dog. Dr. [LDRIS BOSTAN OSWANLE TOPRAKLARINDA PETROLEN BULUNUSU VE ISKENDERUN'DA ILK PETROL ISLETME CALISMALARI Discovery of Uil in The Ottoman Territorial and The First Research For Petroleum in Iskenderun Colvaiye Arsstormalar, Ct 1, Says 2Yden aynbacin ANKARA, 1990OSMANLI TOPRAKLARINDA PETROLUN BULUNUSU VE iSKENDERUN’DA iLK PETROL isLETME CALISMALARI Discovery of Oil in The Ottoman Territorial and The First Research For Pet- roleum in Iskenderun Yard. Dog. Dr. IDRIS BOSTAN 02 Osmanh imparatorlugu topraklarinda petroliin bulunmasi ve igletilmesi XIX. asrin sonlarnna dogru gerceklestirilmigtir. {lk defa 1889'da iskenderun’un Kabaev nahiyesindeki Cingen kéyiinde kesfedilen petrol, igletilmek iizere Ah- med Necati Efendi’ ye verildi. Bu petrol igletme imtiyazs daha sonra bagka ki- give girketlere devredildi ve nihayet 26 yil sonra Birinci Diinya Savagi sirasinda feshedildi. ABSTRACT The discovery of oil resources in the Ottoman territories and their opera- tions have been realized towards the end of XIX th century. For the first time in 1889 the priviledge of operation of oil discovered in the village of Gingen in Iskenderun was granted to Ahmed Necati Efendi. However, in the course of time this oil concessions have been transferred to other persons and compani- es. Finally after 26 years of its discovery, during the First World War all the rights have been cancelled and operations stopped by an imperial decree (irade). Osmanh imparatorlugu suurlari iginde ilk petrol aramalar: iskenderun bélgesinde gergeklegtirilmistir. XIX. asrin sonlarinda Haleb vildyetlerine bagh bir kaza olan iskenderun’un Kabsev nahiyesine ait Cengen kéyiinde' yapilan aramalarda petrole rastlanmig ve 17 Temmuz 1887'de istanbul'da kimyager Moreau tarafindan yapilan tablillerde kesin sonug alinmgtir?, Osmanh Argiy vesikalarindan dgrendigimize gére, bu petrolii askert mit- teahhidlerden Ahmed Necati Efendi kesfetmig ve igletmesinin kendisine ve- rilmesi igin miracaatta bulunmugtur. Ahmed Necati Efendi, petrol gazt * Gengen Kayii'niin bugiinkii adi Kepirce olup, iskenderun’un Ulugmar (eski Arsuz) nabie yesine baghdu. * Cevat E. Tagman, “Petroliin Tarkiye'de Tarihgesi”, Maden Tetkik ve drama Ensttitsi: Mec- muasi, (Ekim 1949), say: 39, 6. 14.130 ipRis BOSTAN gerekli fabrikalars inga etmek ve iskeleye taginmasim saglamak igin borular dégemek maksadiyla miisaade istenmigtir. Osmanh Dev- letinde daha énce petrol madeni igletmesi sézkonusu olmadsgt igin bu konu yetkili makamlar tarafindan etrafhea gériisiilmitg ve meveut Maadin Nizam- na@mesinin esasina uygun olarak ihile igin Orman ve Maddin idarcsince gart- nime ve mukavelename hazirlanmistr. Petrol gazimin Ahmed Necati Efendi tarafindan igletilmesi igin cagmalar siirdiriilirken devlet, bu konuya biiyiik dnem verdiginden $ara-yr Devlet, Meclis-i Alt-i Vikela gibi organlarinda gériigiilmesini istemistir. Nitekim, 21 Receb 1306 (23 Mart 1889)'da $ara-y: Devlet tarafindan kabul edilen ve onye- di maddeden olusan gartnimede® petrol gaz1 gikartilacak bélgenin simirlari- nun iyice belirlenmesi, ddenecek vergilerin mikdars, ne tiir imalat yapilacage belirlenmesi, édenecek vergilerin mikdar1, ne tiir imalat yapilacagi, maden balgesinde genel giivenligin saglanmasi, galgmalarm suyolu, bend, gegme, 30- se, demiryolu gibi yerlere 150 m. uzakta olmasi iskenderun iskelesinden ih- rag edilecek gaz icin gerekli vergi ve giimriiklerin Sdenmesi gibi konulara yer verilmekteydi. $ra-t Devletin inceledigi mukavelendmede ise onbir madde- den olugan gu hususlar bulunmaktadir‘, Petroliin igletilmesi yetmighes sene miiddetle Ahmed Necati Efendi’ye ihale olunmustur. Hustsi haritasinda gis- terildigi gibi yapilacak hafriyat igin 7293 cerib ve 25 kesir cerib arazi tahsis edilmigtir. Arazinin hududu ise kuzeyde Tuzlu Pinar’a en yakin olan nokta- dan baslay:p iskenderun Kérfezi sahilinden gecerek Ibrahim Paga Pmar’na ve ibrahim Paga Pinari’ndan itibaren Kiirdbagi kéyiiniin cami olan noktasin- dan gecerck +5 tepesine ve doguda >, tepesinden baslay:p Aktag iistiindeki tepe ile Kaplan Sekisi bast ve Saydal kéyiiniin namazgah olan noktasindan gecerek deniz kenarmda baslangic noktas: olan Tuztu Pinar’a ulagan bir simr ile cevrilmigtir. Bu arazide petrol gaz madeninden baska maden kesfedilirse bunun igin ayrica miracaat gerekmektedir. igletmeci her sene Mart baslangi- cinda tahsis olunan arazinin her cer? bi igin on kurugtan toplam 72.932,5 ku- rugu Maliye Hazinesine ddeyecektir. Bu arazi sadece petrol madeninin igletilmesi igin itibar? olarak tahsis olundugundan Maden Nizamnfmesinin 61, 62, 63 ve 64. maddelerinin hiikmiine gére gereken yapilacakurr. Petrol gaz madeni yxgim halinde bulunan madenlerden sayildijindan gayr-1 efi hasilatin yiizde onu very vak, fukat dahilt giimriik istenmeyecektir. iglet- meci, madenin ihalesini bildiren fermammn sddir oldugu tarihten itibaren iki sene iginde madeni agmaya mecbur olup, bu siire gegtigi takdirde ihale fesh oluncaktur. Maden vergisinin tahsili Haleb Vilayetine ait olup, bedeli made- rak alu ? Bagbakanlik Osmanh Arsivi (BOA), iréde-i Meclis-i MahsGs, nr, 4493, lef 4. + Bu mukavelendime $6ré-y1 Devlet'te 3 Ramazan 1306 (3 Mayis 1889) taribinde incelendi (BOA, irdde-Meclis-i Mahsds, nr. 4493, lef 3).ISKENDERUN'DA ILK PETROL 131 nin nakli veya satigt strasida édenecektir. Gecikme halinde senede yizde do- kuz nisbetinde faiz édemek gerekecektir. ihdleye izin veren ferman sadir oldugunda igletmeci ferman hare: olarak Maddin Dairesine ikiyiiz Osmanh alt verecektir. imalat: alakadar eden hususlarda Yeni Mafdin Nizamndme- si hiikitmlerine baglt kahnacakur, Isletmeci patent nizamndmesinde ait oldu- gu simf ve dereceye gore patent resmi ddeyecektir. Petrol gazt madeninin igletilmesi igin hazirlanan gartname ve mukavele- name 28 Receb 1306 (30 Mart 1889)"da Meclis-i Viikela’da incelendi. Meclis-i Viikela, mukavelenamede yer alan hariet ve dahil gimriklerden muafiyeti meselesine itiraz ederek petrol madeninin yurt digma ibract halinde gimriik resmi alinmast gerektigini ileri siirdii ve mazbatay: gériigiilmek tizere Sara-y1 Devlet’e ide etti’. Sara-ys Devlet 7 Ramazan 1306 (7 Mayis 1889)'daki top- lantisinda Meelis-i Vakela’nm itirazimt uygun bularak mukavelenamenin al- tune: maddesini istedigi gekilde degistirdi®. Meclis-i Viikeld diizeltilmis gekliyle geri gelen mazbatay: kabul ederek padigaha takdimini uygun buldu’. Sadra- zam Kamil Paga 14 Sevval 1306 (13 Haziran 1899)’da durumu kisaca ézetleyen arzinda, bu hususta cereyan eden miizakerelere temas ederek ekleriyle bir- likte takdim edilen meselede padigahin gériigiinii sordu. Ertesi gin 15 $evval 1306 (14 Haziran 1899)’da II. Abdiilhamid’in sadir olan irdde-i seniyyesi ile iskenderun’daki petrol gazt ihilesi onayland:*. irade-i seniyyenin gikis tarihinden on giin sonra 24 Sevval (23 Haziran)’de mukavelendme ve gartnamede yer alan hususlar: dzetleyen ve imtiyazin veril- digini bildiren Divan-1 Hamayun emri verildi’. Cengen kéyiinde kesfedilen petrot gaz: madeninin Ahmed Necati Efendi tarafindan igletilmesi igin izin galigmalar: siirerken ve Devletin gegitli organ- larinda gériigmeler olurken Kostaki Yorgiyadis adkt Osmanh tebeas: bir ma- den aragtiricist ortaklari adina Sadaret makamuna basvurarak bu igletmenin kendisine verilmesi gerektigini bildirdi. 19 Mayis 1889 ve 6 Haziran 1889 ta- rihlerinde Sadrazam Kamil Pasa’ya sundugu ma’ruzatinda Iskenderun civa- rida amyant ve petrol gazi madenini ilk defa kendisinin kegfettigini, ancak kargilagtiklars baz: giiglikler yiiziinden bir sonug alamadigim ifade ediyordu. * BOA, Meclis-i Vitkelé Maxbatasi, nr. 42, 28 Receb 1306 tarihli mazbata. © BOA, irfde-Meclis-i Mabsds, nr. 4493, lef 2. * 14 Sevval 1306 tarihli mazbata: BOA, iréde-Meclis-i Mahsds, nr. 4493, lef 1. * BOA, irade-Meclis-i Mahstis, nr. 4493. ° BOA, imtiyaz Defteri, nr. 2, s. 140-141. Ayn: dénemde Iskenderun'daki petrol hakkinda bilgi veren V. Cuinet, imtiyazin 13 Mayis 1889'da verildigini yazmaktacir (La Turquie d'Asie, Paris 1891, II, 204). Bu petrol madeninin igletilmesi icin verilen izinden sonra Haleb Vilayet Silnamelerinde bir mayi gaz madeninin kesfedildigi konusunda bilgiler yer almigtwr (Haleb Sal- ndmesi, 137, s. 76; 1308, s. 80; 1310, s. 120; 1312, s, 1303 230; 1318, +, 260; 1324, s. 2175 1326, 5. 275).132 tpRis BOSTAN Kostaki Yorgiyadis'in bu miiracaatinin nasil bir muameleye tabi oldugu tesbit edilememekle beraber, muhtevasinda yer alan iddia ve isteklerin kaale alnmadifi anlagilmaktadir"”. Petrol gaz imtiyazinin verilmesinden yedibuguk ay sonra imtiyaz sahibi Ahmet Necati Efendi’nin bu hakkim tiicear Hasan Tahsin Efendi’ye devretti- Bi gorilmektedir. Maliye Nezareti’nin 4 Cemaziyelalur 1307 (26 Ocak 1890) tarihli tezkiresinden devir islemlerinin tamamlandig anlagilmaktadie"’, Bundan yaklagik birbuguk sene sonra da Hasan Tahsin Efendi, uhdesindeki petrol ig- letmesini yeni kurulan Anonim Sirkete devretmek istedi. Nitekim 25 Sevval 1308 (3 Haziran 1891) tarihli Maliye Naziri Nazif Ps in Sadrazama gén- i Sirketin temsilcisi Mésyé Kesin bilgimiz olmamakla beraber, bir Alman-ingiliz firmam tarafindan yapilan sondajlarda baz: sonuclar almumigsa da acilan kuyulardan istenilen elde edilemediginden faaliyet durdurulmugtur’®. iskenderun bélgesinde kegfedilen ve igletilmesi igin galigmalar yapilan bu petrol imtiyaza yirmi alts yil sonra 9 Rebiiilevvel 1334 (15 Ocak 1916)'de feshe- dilmigtir, Feshedildigi sirada iskenderun Petrol Sirketi’nin uhdesinde olan im- tiyaz, Sard-y: Devlet kararryla kaldseilmigtir' ilk imtiyazm verildigi 1889’dan 1916’ya kadar petrol igletmesi bakamin- dan ne gibi geligmeler oldugu tesbit edilmemekle beraber, bugiin dahi isken- derun Kérfezinde petrol arama caligmatarmn siirmesi bélgede petrol bulunma ihtimalini géstermektedir, Bu inceleme ile tarih aragtrmalarmin pekcok ko- nuda oldugu gibi maden aramalarinda ve dolayisiyla iktisadi Cografya baki- mundan da ne derece énemli yol gésterici bir kaynak oldugu anlagilmaktadi. Haleb Vilayeti dahilinde iskenderun civarmda olup Devair-i askeriyemiz levizim miiteahhidlerinden Ahmed Necati Efendi tarafindan kegfedilmig olan petrol gazi madeninin gerait-i mukarrere ve yetmighes sene miiddet-i imtiya- ziye ile mOmé-ileyhe ihalesi hakkinda Orman ve Maddin idaresinden tanzim 1 BOA, irade-Meclis-i Mahsts, nr. 4493, lef 5-6). ™ BOA, imtiyaz Defieri, nr. 2, 5. 140. 4 syns defter, 6. 220. + Tagman, bu imtiyazin 1 Mayis 1913'te feshedildiginin 17 Mays 1913'te Jeune Turc gazcte- inde gikan ilandan anlagildhgmr yazmaktadir (Ayn makale, s. 15). Tagman ayriea 0 giinlere ait sondaj malzemesi ile bubar kazanimin burda halinde Cengen kéytinde bulundugunu belirt- mektedir. * Petrol igletmesi imtiyazinin feshedildigi 13 Rebitilevvel 1334 (19 Ocak 1916)'de Ticaret ve Zirast Nezareti'ne bildirilmigtir (BOA, Babsali Evrak Odas, nr, 329518).{SKENDERUN'DA ILK PETROL 133 o lunup Sfra-y1 Devlet Tanzimat Dairesinde ve Meclis-i MahsGs-1 Vikela-y1 fihamda tedkik ve miitalaa olunan ve icab eden mahalleri tadil ve tashih kilt- nan mukavelendme ve gartnéme Gcebince icré-yr iktizds tesyir olunarak key- fiyet ba-mazbata-i miizeyyele taraf-1 egref-i padigahane arz ile istizan edilmig ve mezkiir mukavelenémede vildyet-i mezk@re dahilinde iskenderun kazési- na muzéf Kabaev nahiyesinde Cingan kéyiinde ve arfizi-i haliye-i emiriyede efendi-i mamé&-ileyh tarafindan kesf olunmug olan petrol gaz1 madeni emr-i Aliganm tarihinden itibaren yetmigbes sene miiddet-i imtiyAziye ve gerait-i ile méméa-ileyh uhdesine ihale ve ilzim olunmugdur. Harit hi gésterildigi vechile maden-i mezkarun hafr ve imal igiin yedi bit saniig cerib ve yirmibes kesr cerib a du gimélen sahil-i bahirde vaki Tuzlupmara en yakin olan noktadan bed? ile iskenderun Kérfezi sahilinde bi’l-miirdr vaki Ibrahim Paga Pinarma en ya- kan olan noktadan bed? ile iskenderun Kérfeai sahilinde bi’l-mirar vaki Ib- rahim Paga Pinarina en yakm olan nokta beynindeki hatt-1 miinhani ve garben sahil-i bahirde vaki Ibrahim Paga Pinarma kezalik en yakin olan noktadan bed? ile Karadag Tepesi beynhinde vaki hatt-1 miistakim ve cendben mezkar Karadag Tepesinden bed’ ile Kid Bagi kéyiiniin cami olan noktasindan bi’l- miirr Tepesi beyninde vaki hatt-1 miinkesir ve garken. ,:S+Tepesinden bed’ ile Aktag iistiindeki tepesi ve Kaplan sekisi bagi ve Saydah kéyiiniin namazgéh olan noktasindan bi’l-miirdr sahil-i bahirde mebde-i hudad olan Tuzlu Pina- rm en yakini bulunan noktaya miintehi hatt-1 miinkesir ile mahddddur. Igbu hudéd ile tahdfd olunan arazi dahilinde mezkdr petrol gaz: madeninden ma- da zuhGr edecek olan sdir cins madenler bu ihaleye dahil olmadigindan anlar igiin gerek mitltezim-i mOmé-ileyh ve gerek sdirleri tarafindan taleb ve istida vukubuldugu halde Maadin Nizamname-i Cedidinin otuzbeginei maddesi miine tatbiken mudmele-i muktaziye icra kalinacaktdir. Zikr olanun petrol gazt madeni igiin ber vech-i muharrer tahsis kilman yedi bin iki yiiz doksaniig ee- rib ¢ yirmibes kesr cerib arazinin Maadin Nizdmname-i cedidinin kirkikin maddesi macebince beher ceribi igiin resm-i mukarrer olmak iizere onar gu- rug hesabryla Osmanh altunu yiiz gurug olarak senevi yetmigikibin dokuzyiiz otuziki bucuk girug miiltezim-i mGm4-ileyh tarafindan beher sene Mart ibti- dasinda Maliye hazinemize tediye kahnacaktir. Maden-i mezkGrun hudud ihalesi déhilinde bulunan arazi yalnz madenin igl. ‘in itibart olarak tahsis oldujundan Maddin Nizdmnamesinin altmgbir ve altmig iki ve altmagiig ve altmsdirdiineii maddeleri hiikmiine iktiz@ eden (s. 1415 mudmetat ifa kalna- cakdir. Mezkdr petrol gaz1 madeni yijin halinde bulunan mevadd-1 medeniy- ye aksimindan addolundugu cihetle hasilat-1 gayr-i sffiyesinden yiizde on riisOm-1 nisbiyenin maden-i mezkGrdan olunacak petrol gaz: madenin- den Hazine-i maliyemize itas: mukarrer olmasiyla riisum-1 mezkGre Maadin idaresinin karar: ve UmGr-1 Maliye Nezdretimizin tensibi iizerine aynen ya-134 ipRis BosTAN hud rayie-i vakte gre Maadin Nizamname-i cedidinin kirkiigiineii ve karkbe- sinci maddeleri hiikmiine tatbiken bi’l-hesab mezkdir riism-1 nisbiye i olunackadir. Ve fakat miiltezim-i mOmAileyh mezkdr petrol gazt madeninin tasfiyesi zimmmda muktazt olan fabrikalarm inga ve ahval-i mevkaiye ve icabat-1 fenniye miisaid oldugu halde teshil-i nakliyat icin mahallinden iskeleye ka- dar borular fers edecek ve ihrac edecegi gazlar dahilt giimriik resminden mu- Af tutulacakdir. Maden-i mezkérun ihale-i ferman- éligamm tarihinden itibaren iki seneye kadar kiigad ve ihméline miiltezim-i mamaileyh mecbur olup bu miiddet zarfindan kiigad olunmadig: takdirde Maadin Nizamndme-i cedidi- nin elliikinci maddesi macebince mudmele-i nizAmiye bi’l-icré mezkdr made- nin ihdlesi fesh ve ilgd olunacakdir. Maden-i mezkfirun riism-1 nisbiyesinin tahsili Haleb Vildyetine aid oldugundan igbu riisGm-1 nisbiye Osmanh altunu yiiz gurug olarak hésilat-1 madeniyenin nakl ve imrar veya firuht olundugu anda ita ve tediye olunacak ve olunmadhgr halde eyyém-1 miiteahhure igiin se- nevi yiizde dokuz hesdbryla iefab eden faizi dahi miiltezim-i mamd-ileyh ayri- ca ita ve tediye etmeye mecbir bulunacakdir. Zikr olunan madenin iméli zamnunda ihale emr-i aligammn itasinda maadin nizémname-i cedidinin kir- kaner maddesine tevfikan bir def’a olarak ferman haret olmak iizere miiltezi méamé-ileyh tarafmdan Maddin idaresi veznesine ikiyiiz aded Osmanh altunu itd kahacakdir. Maden-i mezkarun imalatina miiteferri’ kaffe-i hustisitda Ma- Adin Nizamndme-i cedidinin ahkam-1 miindericesine tebeiyyet ve-tatbik-i ha- reket eyleyecedi misillii ihdle-i emr-i aligimma zeyl olarak tebati olunan sartndmeye daht tamamiyle mutavaat ve muvafakat eyleyecegini ve nizdmat- hiliye ve miistakbele-i Devlet-i aliyyeme bi-tamamiha inkryad ile harcket ve mudmele edecegini taahhiid eder. Miiltezim-i mamé-ileyh Patent Nizamndmesi macebince kangi sinsf ve derecede bulunur ise o simifa aid olarak patent res- mini bagkaca itiya mecbardur deyit muharrer bulunmus oldugundan mezktir madenin ber mindl-i muharrer yetmighes sene miiddet-i imtiyaziye ve gerait-i mukarrere ile mami-ileyhe ihdlesi husfisuna irade-i seniyye-i gebriyaranem miltealhk ve geref-suddr olmugdur. Hiikm-i minifi Divan-1 Hiimaydnum ke- Jeminden musaddak ve mahtim olarak sdretleri rabt olunan sélifi’I-beyan mu- kaveleniime ve gartnme muhteviyatimn tamami-i icrdsina muallak olmak iizere Divan-1 HiimayGnumdan igbu emr-i celflii’l-kadrim isdar ve ita olundu. Fi 24 Sevval sene 306. Mukabele olunmugdur. (BOA, imtiyaz Defteri, nr. 2, s. 140-141).iSKENDRRUN‘DA ILK PETROL, 135 Bon cougar tre Dine bib bad. 90 Hobby apse Li elias adore en Haag Ose & Ek: iskenderun’un Kabaev nahiyesine bagh Gingen kéyiindeki petrol ma- deninin igletilmesine izin veren imtiyaz belgesi. iskenoerun