Áo Dài

Trҧi qua năm tháng, áo dài đã dҫn trӣ thành mӝt thӭ trang phөc đһc biӋt cӫa riêng ngưӡi ViӋt.
ĐiӇm qua mӝt sӕ thӡi kǤ đưӧc coi là "dҩu ҩn" trong quá trình hình thành và phát triӇn chiӃc áo
dài.

p



[ giҧ thuyӃt cho rҵng áo dài ViӋt Nam xuҩt xӭ tӯ phương Bҳc. Nhưng áo dài là loҥi trang phөc
riêng cӫa ngưӡi ViӋt vì nhӳng khi lӉ lҥt, ngưӡi xưa phҧi khoác ra ngoài áo dài mӝt cái áo lӉ, thí
dө như áo tҩc, áo dҩu, áo tràng ngoài dân gian; hoһc áo bào, áo mӋnh phө trong triӅu. [hӍ c
các lӉ phөc này mӟi mang ҧnh hưӣng cӫa phương Bҳc.

Trong khi đ , tӯ đҫu đӃn cuӕi quyӇn sách Trung Quӕc Phөc Trang Sӱ nәi tiӃng, viӃt và minh hӑa
vӅ y phөc Trung Hoa tӯ đӡi Xuân Thu cho đӃn nhӳng năm đҫu Dân Quӕc (1920), không thҩy đҧ
đӝng gì đӃn bì bào (áo mһc sát vào da). Loҥi bì bào đӝc nhҩt ӣ Trung Quӕc, thưӡng gӑi là
xưӡng xám, c nghĩa là áo dài, chӍ xuҩt hiӋn tӯ Trùng Khánh và Thưӧng Hҧi trong thұp niên
1930.

Trong sách "Relation de la Nouvelle Mission des Péres de la [ompagnie de Jesus au Royaume
de la [ochinchine", xuҩt bҧn tҥi Lille năm 1631, giáo sĩ Borri đã tҧ rõ vӅ cách ăn mһc cӫa ngưӡi
ViӋt ӣ đҫu thӃ kӹ 17: "Ngưӡi ta mһc năm sáu cái áo dài, áo nӑ phӫ lên áo kia, mӛi cái mӝt màu...
Phҫn dưӟi thҳt lưng cӫa mҩy lӟp áo ngoài đưӧc cҳt thành nhӳng dҧi dài. Khi đi lҥi, các dҧi này
quyӋn vào nhau trông đҽp mҳt... Đàn ông cũng mһc năm, sáu lӟp áo dài lөa... đӇ t c dài và vҩn
khăn như đàn bà".

[ lӁ giáo sĩ Borri đã hiӇu lҫm vӅ sӕ lӟp áo đưӧc ngưӡi ViӋt cә xưa mһc mӛi khi ra ngoài. Thұt
ra mҩy lӟp áo bên ngoài bӏ cҳt thành các dҧi dài bên dưӟi thҳt lưng mà giáo sĩ Borri nhҳc đӃn chӍ
là cái xiêm cánh sen, hoһc c nơi gӑi là quҫy bơi chèo, mà ngưӡi xưa mһc trưӟc ngӵc hay dưӟi
thҳt lưng bên ngoài áo dài. Xiêm này c ba hoһc bӕn lӟp dҧi lөa may chӗng lên nhau. Lӟp dҧi
trong cùng dài nhҩt, rӗi các lӟp bên ngoài ngҳn dҫn. Bӭc tưӧng Ngӑc Nӳ tҥc tӯ thӃ kӹ 17 ӣ chùa
Dâu, Thuұn Thành, Bҳc Ninh, là minh chӭng rõ nhҩt cho cҧ áo dài, các giҧi cánh sen, lүn cách
vҩn khăn mà giáo sĩ Borri đã mөc diӋn tӯ bӕn thӃ kӹ trưӟc đây.

p 

Năm 1819, cách ăn mһc cӫa ngưӡi dân vүn giӕng như giáo sĩ Borri đã thҩy ӣ Thuұn Quҧng tӯ
hơn hai thӃ kӹ trưӟc đ vӟi quҫn lөa đen và áo may sát ngưӡi dài đӃn mҳt cá chân.

[ho đӃn đҫu thӃ kӹ 20, phҫn đông áo dài phө nӳ thành thӏ đӅu may theo thӇ năm thân, hay năm
tà. Mӛi thân áo trưӟc và sau đӅu c hai tà, khâu lҥi vӟi nhau dӑc theo sӕng áo. Thêm vào đ là
tà thӭ năm ӣ bên phҧi, trong thân trưӟc. Tay áo may nӕi phía dưӟi khuӹu tay vì các loҥi vҧi ngày
xưa chӍ dӋt đưӧc rӝng nhҩt là 40cm. [ә, tay và thân trên áo thưӡng ôm sát ngưӡi, rӗi tà áo may
rӝng ra tӯ sưӡn đӃn gҩu và không chít eo. Gҩu áo may võng, vҥt rҩt rӝng, trung bình là 80cm.
[ә áo chӍ cao khoҧng 2 - 3cm.

Riêng ӣ miӅn Bҳc khoҧng năm , phө nӳ thích may thêm mӝt cái khuyӃt phө đӝ 3cm
bên phҧi cә áo, và cài khuy cә lӋch ra đҩy. [ә áo như thӃ sӁ hӣ ra cho quyӃn rũ hơn và cũng đӇ
khoe chuӛi hӝt trang sӭc quҩn nhiӅu vòng quanh cә.
Phҫn nhiӅu áo dài ngày xưa đӅu may kép, tӭc là may c lӟp l t. Lӟp áo trong cùng thҩm mӗ hôi,
vì thӃ đưӧc may đơn bҵng vҧi mҫu trҳng đӇ không sӧ bӏ thôi mҫu, dӉ giһt. Mӝt áo kép mһc kèm
vӟi mӝt áo l t đơn ӣ trong đã thành mӝt bӝ áo mӟ ba. Quҫn may rӝng vӯa phҧi, vӟi đũng thҩp.

Thuӣ đ , phҫn đông phө nӳ tӯ Nam ra Bҳc đӅu mһc quҫn đen vӟi áo dài, trong khi phө nӳ HuӃ
lҥi chuӝng quҫn trҳng. Đһc biӋt là giӟi thưӧng lưu ӣ HuӃ hay mһc loҥi quҫn chít ba, nghĩa là dӑc
hai bên mép ngoài quҫn đưӧc may vӟi ba lҫn gҩp, đӇ khi đi lҥi quҫn sӁ xòe rӝng thêm.
Trong các thұp niên 1930 và 1940, cách may áo dài vүn không thay đәi nhiӅu, gҩu áo dài thưӡng
đưӧc may trên mҳt cá khoҧng 20cm, thưӡng đưӧc mһc vӟi quҫn trҳng hoһc đen.
·  

Mӝt vài nhà tҥo mүu áo dài bҳt đҫu xuҩt hiӋn trong giai đoҥn này, nhưng gҫn như hӑ chӍ bӓ
đưӧc phҫn nӕi giӳa sӕng áo, vì vҧi phương Tây dӋt đưӧc khә rӝng hơn. Tay áo vүn may nӕi. Nәi
nhҩt lúc ҩy là nhà may [át Tưӡng ӣ phӕ Hàng Da, Hà Nӝi. Năm 1939 nhà tҥo mүu này tung ra
mӝt kiӇu áo dài đưӧc ông Âu h a. Áo Le Mur vүn giӳ nguyên phҫn áo dài may không nӕi sӕng
bên dưӟi. Nhưng cә áo khoét hình trái tim. [ khi áo đưӧc gҳn thêm cә bҿ và mӝt cái nơ ӣ trưӟc
cә. Vai áo may bӗng, tay nӕi ӣ vai. Khuy áo may dӑc trên vai và sưӡn bên phҧi. Nhưng kiӇu áo
này chӍ tӗn tҥi đӃn khoҧng năm .

ĐӃn khoҧng năm 

sưӡn áo dài bҳt đҫu đưӧc may c eo. [ác thӧ may lúc đ đã khôn khéo
cҳt áo lưӧn theo thân ngưӡi.
Thân áo sau rӝng hơn thân áo trưӟc, nhҩt là ӣ phҫn mông, đӇ áo ôm theo thân dáng mà không
cҫn chít eo. Vҥt áo cҳt hҽp hơn. Thân áo trong đưӧc cҳt ngҳn dҫn tӯ giai đoҥn này. [ә áo bҳt
đҫu cao lên, trong khi gҩu đưӧc hҥ thҩp xuӕng.

Áo dài đưӧc thay đәi nhiӅu nhҩt trong thұp kӹ !. Vì nӏt ngӵc ngày càng phә biӃn hơn, nên áo
dài bҳt đҫu đưӧc may chít eo, nhiӅu khi rҩt chұt, đӇ tôn ngӵc. Eo áo cҳt cao lên hӣ cҥp quҫn.
Gҩu áo lúc này cҳt thҷng ngang và may dài gҫn đӃn mҳt cá chân. Năm 1960, vì muӕn thҩy cә
phө nӳ dài thêm, bà Trҫn LӋ Xuân đһt ra loҥi áo dài cә thuyӅn.
NhiӅu ngưӡi sau đ còn may áo dài vӟi cә khoét tròn. ĐӃn gҫn cuӕi thұp kӹ 60, áo dài mini trӣ
thành thӡi thưӧng. Vҥt áo may hҽp và ngҳn, c khi đӃn đҫu gӕi. áo may rӝng hơn, không chít eo
nӳa, nhưng vүn giӳ đưӡng lưӧn theo thân thӇ. [ә áo thҩp xuӕng còn 3cm. Tay áo cũng đưӧc
may rӝng ra. Đһc biӋt trong khoҧng thӡi gian này, vai áo dài bҳt đҫu đưӧc cҳt lӕi raglan đӇ ngӵc
và tay áo ôm hơn, nhăn ít, mà lҥi đӥ tӕn vҧi. Tay áo đưӧc nӕi vӟi thân tӯ chéo vai. Quҫn may rҩt
dài vӟi gҩu rӝng đӃn 60cm và nhiӅu khi đưӧc l t hai ba lӟp.
Năm 1975, đҩt nưӟc thӕng nhҩt, điӅu kiӋn vұt chҩt còn nhiӅu kh khăn nên áo dài c phҫn đơn
giҧn hơn. Nhưng đӃn nhӳng năm 90, áo dài đã trӣ lҥi, cҫu kǤ hơn, thanh nhã hơn và bҳt đҫu
đưӧc bҥn bè quӕc tӃ nghĩ tӟi như là mӝt biӇu tưӧng cӫa ngưӡi phө nӳ ViӋt Nam. Năm 1989,
báo Phө Nӳ tә chӭc cuӝc thi Hoa Hұu Áo dài đҫu tiên. Sáu năm sau, tà áo dài xanh thưӟt tha đã
đưa ViӋt Nam tӟi danh hiӋu "Trang phөc truyӅn thӕng đҽp nhҩt" tҥi Tokyo, Nhұt Bҧn.
[ác nhà thiӃt kӃ đương đҥi thưӡng "thí nghiӋm" vӟi các loҥi vҧi mӟi , các motif lҥ mҳt, các hoa
văn cӫa ngưӡi dân tӝc thiӇu sӕ hoһc thay đәi đưӡng may nét cҳt bҵng cách mӣ rӝng cә, bӟt tay
áo hoһc thay tà trưӟc bҵng nhӳng chҩt liӋu mӅm mҥi hơn. [hiӃc quҫn trҳng ngày nào là mӕt giӡ
đã nhưӡng chӛ cho quҫn đӗng màu hoһc ngưӧc hҷn vӟi áo.
Ngày nay, áo dài vӯa là đӗng phөc duyên dáng cӫa nӳ sinh cҩp 3:
Là hình ҧnh cӫa ngưӡi tiӃp viên hàng không Vietnam Airlines, lҥi vӯa là trang phөc lӉ TӃt, hӝi hè:

·
u n  t̹o m̓u áo cưͳ
có xu ưͳng k͗t  g
 áo cưͳ

n đ̹
vͳ
c
͗c áo d
dân tͱc.
Vӟi hai chҩt liӋu tơ tҵm và voan, chiӃc áo dài cưӟi dân tӝc đưӧc cách điӋu vӯa tҥo nét duyên
dáng cho cô dâu vӯa tҥo vҿ mӅm mҥi, mӓng manh. [ách điӋu lӟn nhҩt cӫa chiӃc áo dài cưӟi
đưӧc thӇ hiӋn ӣ vҥt áo (vҥt mӓng, mӅm hơn) và nơi cә áo. Nhìn chung kiӇu dáng chính cӫa
chiӃc áo dài cưӟi là chiӃc áo dài dân tӝc nhҽ nhàng nhưng cҫu kǤ hơn mӝt chút nơi tà áo, cә áo
và gҩu quҫn.

Thi hoa hұu, thi ngưӡi đҽp không thӇ thiӃu áo dài:

Năm 2007, Hoa hұu Trái đҩt đӃn tӯ [hile, Hoa hұu Phillippines và Singapore rҥng rӥ khoe sҳc
vӟi tà áo dài, chiӃc n n lá ViӋt tҥi TP.Hӗ [hí Minh. [ác ngưӡi đҽp mang đӃn thông điӋp vӅ mӝt
môi trưӡng sӕng xanh, sҥch và bӅn vӳng.
 M
Ert H

Hermndez g
 co nón
á v̓y c o k án g
 âm mͱ.

B o u đ͗n t΃ b nưͳc
m duyên trưͳc ͩng kín vͳ
áo d
v nón
á V
t ·m.
 M
S
ngore v M
P




ne
m duyên vͳ
nón
á V
t ·m.

[ho dù bӏ ҧnh hưӣng cӫa nhiӅu nӅn văn h a tӯ phương Đông đӃn phương Tây, áo dài vүn
mang nét riêng cӫa mình đӇ không thӇ bӏ lүn lӝn vӟi kiӇu dáng khác.
 ThӃ giӟi chӍ tӯng biӃt ViӋt Nam qua chiӃn tranh. Nhưng khi hàng triӋu ngưӡi ViӋt rӡi quê hương
đӇ đӏnh cư tҥi khҳp bӕn phương đã mang theo di sҧn văn h a ViӋt tӯ ҭm thӵc đӃn đҥo lý phong
tөc tұp quán và trong đ c chiӃc áo dài truyӅn thӕng. Trên khҳp thӃ giӟi, áo dài "tung bay tà áo
quê hương" là không thӇ thiӃu trong các lӉ hӝi cӫa ngưӡi ViӋt như TӃt, Quӕc Khánh, 8-3 và càng
đưӧc phә biӃn rӝng hơn khi các nhà tҥo mүu biӃn chiӃc áo hai tà thành thӡi trang.

Tҧn mҥn vӅ truyӅn thӕng " khăn đóng áo dài "

 Thҫy giáo "khăn đóng áo dài"
(Kho ҧnh trưӡng VĐBCP)

ChӍ cҫn nhìn bҵng con mҳt cӫa mӝt ngưӡi có trình đӝ văn hoá bình thưӡng, cũng đӫ nhұn
thҩy sӵ lӛi thӡi cӫa cái mӕt "khăn đóng áo dài" cӫa đàn ông ViӋt Nam, nhҩt là ӣ thӡi đҥi
ngày nay. Sӵ lӛi thӡi đó nҵm ӣ trên cҧ hai mһt : mӻ thuұt và ý nghĩa biӇu trưng.

Đӭng vӅ mһt mӻ thuұt, tôi chưa tӯng thҩy mӝt dân tӝc nào có mӝt bӝ y phөc đàn ông
nào, đưӧc coi gҫn như là "quӕc phөc", mà trông lҥi xҩu đӃn thӃ ! Nó gҫn vӟi mӝt bӝ
"đӗng phөc", hơn là mӝt bӝ y phөc thông thưӡng, bӣi nó gӗm bӕn bӝ phұn gҫn như "bҩt
di bҩt dӏch", không thӇ thay đәi đưӧc, đó là : O
O
(màu và vұt liӋu có thӇ thay đәi
tuǤ theo trưӡng hӧp, nhưng cũng chӍ giӟi hҥn ӣ ba màu chính : đen (thâm), trҳng, và xanh
lam ; còn vұt liӋu có thӇ là : vҧi, lөa, the, nhiӉu , hay gҩm) ; O
O
 (thưӡng
thưӡng là màu đen, có thӇ đưӧc thay thӃ bҵng chiӃc khăn quҩn bҵng nhiӉu) ; O
O 

 bҵng vҧi, hay lөa trҳng ; cuӕi cùng, là 



bҵng da láng màu đen. Tuy
thӵc chҩt chӍ là mӝt bӝ "thưӡng phөc", nhưng nó lҥi hay đưӧc sӱ dөng trong nhӳng dӏp lӉ
lҥc, hay giao tiӃp long trӑng, bӣi hҫu hӃt các tҫng lӟp trong xã hӝi, tӯ các vӏ chӭc sҳc cho
đӃn ngưӡi dân thưӡng ; tӯ ông thҫy đӗ làng cho đӃn các cұu hӑc trò nhӓ tuәi. Thұm chí,
các "liӅn anh" Quan Hӑ cũng đã bӏ cái mӕt này chinh phөc. Đӭng bên cҥnh chiӃc áo tӭ
thân cӫa các "liӅn chӏ", trông các "liӅn anh" quҧ là cӭng nhҳc, không tӵ nhiên chút nào.
Ngay cҧ mҩy ông vua cuӕi cùng cӫa triӅu NguyӉn, tӯ Hàm Nghi đӃn Bҧo Đҥi cũng đã
tӯng có lúc "khăn đóng áo dài".
 Vua Hàm Nghi
(Trung tâm lưu trӳ ҧnh
Aix-en-Provence)

Ông đӗ viӃt câu đӕi ngày TӃt

(Ҧnh trưӡng VĐBCP)

Trong cuӕn sách " Hu͇, Cité impériale du Viet Nam" cӫa Ann Helen Unger và Walter
Unger, NXB Abbeville, Paris, 1995), có hình ông Bҧo Đҥi trong bӝ y phөc này trên mӝt
tҩm ҧnh gia đình chөp cùng vӟi bà Tӯ Cung, mҽ ông, và vӧ con ông. Ông Bҧo Đҥi mһc
mӝt chiӃc áo dài trông như thӇ bҵng nhung, khăn xӃp chҳc cũng bҵng nhung, bà Tӯ
Cung, bà Nam Phương và đӭa con nhӓ thì mһc áo dài gҩm thêu, rҩt là lӝng lүy. Nhìn tҩm
ҧnh, trưӟc hӃt ngưӡi ta không khӓi nhұn xét thҩy mӝt sӵ thiӃu hài hoà rõ ràng. Không còn
nghi ngӡ gì nӳa : đây đúng là mӝt cái mӕt "truyӅn thӕng" đã đưӧc ngay cҧ hoàng gia tôn
sùng và áp dөng, dù cho có thҩy hay không thҩy rҵng nó rҩt xҩu. Ngay cҧ mӝt ông vua
nhӓ tuәi (vua Duy Tân lúc vӯa bӏ chính quyӅn bҧo hӝ đһt lên ngôi, lúc lên 8 tuәi) cũng
cùng vӟi hai em cӫa mình "khăn đóng áo dài", như nhӳng đӭa trҿ con nhà thưӡng dân
(Sđd). ĐiӅu đó có ý nghĩa gì ?

Vua Bҧo Đҥi

"khăn đóng áo dài" (sđd)

Phҧi chăng, bӝ đӗng phөc "khăn đóng áo dài" tưӧng trưng cho sӵ tôn trӑng cái bӅ ngoài
ngăn nҳp cӫa mӝt xã hӝi phong kiӃn, cái tính cách nghiêm cҭn ngoài mһt cӫa mӝt cá
nhân, có giá trӏ đӕi vӟi tҩt cҧ mӑi ngưӡi ? Bӝ đӗng phөc ҩy, không nhӳng vӯa che kín
đưӧc thân xác, mà đӗng thӡi lҥi vӯa che lҩp đi đưӧc phҫn nào nhӳng khác biӋt vӅ mһt
đҷng cҩp giӳa các cá nhân trong xã hӝi ? Phҧi chăng, đó cũng là mӝt cách mӏ dân ? Có lӁ
cũng vì thӃ mà trong mӝt thӡi gian dài, ít nhҩt vài ba thӃ kӹ, nó đã đưӧc sӱ dөng mӝt
cách phә biӃn tӯ nông thôn đӃn thành thӏ, tӯ trong giӟi các nhà nho, các chӭc sҳc, đӃn
nhӳng ngưӡi dân bình thưӡng.Vô hình trung, ngưӡi ta đã coi nó như mӝt bӝ "quӕc phөc".

Song, xã hӝi ViӋt Nam đã có nhiӅu thay đәi, kӇ tӯ Cách mҥng tháng Tám. Cái ý nghĩa
ưӟc lӋ xưa kia cӫa bӝ đӗng phөc "khăn đóng áo dài" lӁ ra cũng phҧi mҩt đi, nhưng trên
thӵc tӃ nó đã tӗn tҥi dai dҷng cho đӃn ngày hôm nay. Ӣ mӝt sӕ nơi, trong nưӟc cũng như
ngoài nưӟc, có nhӳng ngưӡi vүn coi đây là mӝt bӝ y phөc "truyӅn thӕng", và cӭ vào các
dӏp lӉ lҥc trong nhà, hay ngoài chӛ công cӝng, ngay cҧ trên sân khҩu, hoһc trên đài truyӅn
hình, là lҥi lҩy ra mһc và coi như thӃ là đúng khuôn phép đҥo đӭc. Ngưӡi ta không cҫn
xét đӃn khía cҥnh thiӃu thҭm mӻ cӫa nó. Bҵng chӭng là nhân dӏp tә chӭc Hӝi nghӏ
thưӧng đӍnh các nguyên thӫ quӕc gia ӣ Hà Nӝi, ngưӡi ta đã đem cái bӝ đӗng phөc "khăn
đóng áo dài" đó ra đӇ cho các nguyên thӫ các nưӟc mһc. Không nhӳng thӃ, lҥi còn áp
dөng cҧ nhӳng ưӟc lӋ có tӯ thӃ kӹ XVIII vӅ ý nghĩa tưӧng trưng cӫa mӛi màu áo : màu
vàng là dành cho nhà vua, v.v.

ChiӃc áo dài nӳ
ӣ đҫu thӃ kӹ XIX

ĐӇ thҩy đưӧc đâu là nhӳng khuyӃt điӇm cӫa cái mӕt "khăn đóng áo dài", chúng tôi thҩy
cҫn phҧi phân tích cҧ bӕn bӝ phұn cӫa nó : cái áo dài, cái khăn xӃp, cái quҫn ta, và đôi
giҫy Gia Đӏnh. Tuy nhiên, hai bӝ phұn đҫu mӟi là chính, hai bӝ phұn sau chӍ là phө, vì
nҵm khuҩt hơn, ít đưӧc nhìn thҩy hơn.

·
OOO
O

Ngưӡi ta thưӡng tӵ hӓi nguӗn gӕc cӫa chiӃc áo dài tӯ đâu mà ra. Ӣ đây, ta hãy tҥm thӡi
không phân biӋt chiӃc áo dài nӳ vӟi chiӃc áo dài nam, ít ra vӅ mһt hình dҥng, chӭ chưa
xét đӃn chҩt liӋu vӝi, bӣi trên thӵc tӃ, ӣ khoҧng cuӕi thӃ kӹ XIX đҫu thӃ kӹ XX, chiӃc áo
dài cӫa phө nӳ thành thӏ vүn chưa đưӧc chiӃt eo, và hình dҥng không khác gì chiӃc áo dài
đàn ông. Có khác chăng, là chӍ vӅ mһt chҩt liӋu. Áo dài đàn ông thưӡng bҵng vҧi, lөa,
the, hay, gҩm, và thưӡng đưӧc gӑi là : áo dài ta, áo the, hay áo gҩm. Màu sҳc cӫa chiӃc áo
dài đàn ông, trӯ áo gҩm, cũng chӍ giӟi hҥn ӣ các màu : đen, trҳng, xanh lam. Còn áo dài
phө nӳ có thӇ may bҵng nhiӅu thӭ vұt liӋu, tӯ vҧi, lөa, nhiӉu, nhung, đӃn len, gҩm, v.v.,
vӟi nhiӅu màu sҳc, và nhiӅu chҩt liӋu trang trí.

Y phөc cӫa hai ngӑc nӳ ӣ chùa Dâu,

Hà Bҳc (thӃ kӹ VI-XIV)

Nhìn nhӳng bӭc tranh Tӕ Nӳ, hay tranh thӡ đҥo Mүu, cӫa dòng tranh Hàng Trӕng, ta
thҩy các cô Tӕ Nӳ và Cô Ba, mӝt thҫn linh cӫa đҥo Mүu, đӅu mһc áo dài thuҫn tuý ViӋt
Nam. Xem như vұy, mүu hình cӫa chiӃc áo dài cә điӇn này phҧi có ít nhҩt tӯ khi có các
tranh Tӕ Nӳ và tranh thӡ Cô Ba ӣ Hàng Trӕng, nghĩa là ít ra cũng phҧi tӯ thӃ kӹ XVIII,
khi đҥo Mүu đã phát triӇn mҥnh, ít ra ӣ vùng đҩt Thăng Long.
 Cô Ba trong đҥo Mүu
(tranh Hàng Trӕng)

Mһt khác, ӣ mӝt vài ngôi chùa cә nәi tiӃng, như chùa Dâu, thuӝc huyӋn Thuұn Thành,
tӍnh Hà Bҳc (đưӧc xây dӵng tӯ thӃ kӹ VI, sau đưӧc trùng tu bӣi Mҥc Đĩnh Chi ӣ thӃ kӹ
XIV), trên điӋn thӡ Bà Dâu, ngưӡi ta nhұn xét thҩy trên hai pho tưӧng ngӑc nӳ đӭng hҫu
ӣ hai bên, y phөc mang nhӳng nét rҩt ViӋt Nam, chiӃc áo dài bó lҩy ngưӡi, tuy không
thҩy rõ là có chiӃt eo hay không, nhưng có thҳt lưng có dҧi bó ngưӡi lҥi, và dáng dҩp
giӕng như chiӃc áo tӭ thân, hay áo tân thӡi cӫa đӡi nay, xiêm áo hình cánh sen chùng tӟi
gҫn gót chân. ChiӃc khăn vҩn tóc cӫa hai ngӑc nӳ này cũng rҩt đáng chú ý . Đó có thӇ là
hình tưӧng chiӃc khăn vҩn tóc truyӅn thӕng cӫa ngưӡi phө nӳ ViӋt Nam (vӟi tiӃt diӋn
tròn) còn đưӧc truyӅn mãi đӃn sau này. NӃu nhӳng pho tưӧng nói trên đã không bӏ hư
hӓng, hoһc bӏ sӱa lҥi tӯ thӡi ông Mҥc Đĩnh Chi, thì rõ ràng niên đҥi cӫa chúng phҧi ít
nhҩt tӯ thӃ kӹ XIV, nӃu không xưa hơn nӳa. Cũng như bӕn pho tưӧng ngӑc nӳ ӣ điӋn thӡ
chùa Keo (Thái Bình - đҫu thӃ kӹ XVII) đӅu đưӧc tҥc vӟi áo dài cә cao, thҳt lưng có dҧi,
và khăn vҩn tóc.
 Chi tiӃt ngӑc nӳ chùa Dâu

Nguӗn gӕc cӫa chiӃc áo dài phө nӳ, có thӇ còn xa xưa hơn nӳa, song vì thiӃu tài liӋu cө
thӇ, nên ta chưa thӇ biӃt hơn đưӧc. Nguӗn gӕc cӫa chiӃc áo dài đàn ông lҥi còn phӭc tҥp
hơn, vì không nhӳng ít tài liӋu, mà lҥi có tӟi hai, ba kiӇu áo khác nhau : có chiӃc áo dài
cә điӇn vùng đӗng bҵng mà ta quen biӃt, lҥi có kiӇu áo dài "ĐӅ Thám", có thӇ là mӝt
phong cách đӏa phương cӫa ngưӡi vùng Yên ThӃ chăng, lҥi còn có áo thөng, tay áo rӝng
và dài. Trong cuӕn sách "Hu͇, la cité impériale du Viet Nam" đã dүn ӣ trên, có bӭc chân
dung cӫa vua Gia Long mһc áo thâm cә cao, trông như áo dài ta. Như vұy truyӅn thӕng
mһc áo dài ta cӫa đàn ông có ít nhҩt tӯ cuӕi thӃ kӹ XVIII.

[
O
OO
O


Phҧi trҧi qua nhiӅu đӧt cҧi tiӃn, chiӃc
 
!mӟi có đưӧc cái diӋn mҥo bay
bưӟm, gӧi cҧm, như ngày hôm nay. Ta khӓi cҫn phҧi nhҳc lҥi nhӳng chi tiӃt cӫa các cuӝc
cҧi tiӃn này, chӍ cҫn ghi nhӟ tên cӫa ba ngưӡi đã có công trong viӋc cҧi cách này : ngưӡi
đҫu tiên là nhà thiӃt kӃ mүu Cát Tưӡng, vào khoҧng nhӳng năm 1932-1934 đã đưa ra
nhӳng mүu áo dài "tân thӡi" đҫu tiên (áo Le Mur), mang nhiӅu ҧnh hưӣng cӫa thӡi trang
Pháp. Sau đó, ӣ Hӝi chӧ Nӳ công Đà Nҹng, năm 1934, hoҥ sĩ Lê Phә đã đưa ra mӝt mүu
áo có cҧi tiӃn thêm mӝt bưӟc nӳa : vai không bӗng, cә kín, cài khuy bên phҧi, thân áo ôm
sát ngưӡi ; áo may bҵng vҧi màu, mһc vӟi quҫn trҳng, tóc búi lӓng, vҩn trҫn, hay vҩn
khăn nhung. Cuӕi cùng, cũng vào nhӳng năm cuӕi thұp niên 30 này, bà Trӏnh thӏ Thөc
Oanh, hiӋu trưӣng trưӡng Hàng Cót, đưa ra mӝt sáng kiӃn, mà tôi cho là vô cùng quan
trӑng : đó là viӋc chi͇t eo, đӇ tôn cái đҽp cӫa thân hình ngưӡi phө nӳ lên. Sau này, chiӃc
áo dài phө nӳ ngày càng đưӧc cҧi tiӃn thêm, đӇ tăng thêm tính chҩt bay bưӟm, năng
đӝng, tươi vui, cӫa nó. Tuy nhiên, chiӃc áo dài chӍ thұt sӵ đҽp, khi ngưӡi phө nӳ mһc nó
có mӝt thân hình đҽp : eo nhӓ, ngưӡi thanh, chân cao, dáng đi uyӇn chuyӇn, đӝng tác
nhanh nhҽn, v.v. Và đây cũng là mӝt điӇm son cӫa chiӃc áo dài : nó rҩt kín, mà cũng rҩt
hӣ, nhưng nó không khoan dung bҩt cӭ mӝt sӵ giҧ trá nào.

c


không chiӃt eo, và có thӇ tӯ trưӟc đӃn giӡ vүn như thӃ, tӯ chiӃc áo vҧi
thâm cӫa các ông thҫy đӗ, hay cӫa các cұu hӑc trò nhӓ ngày xưa, cho đӃn chiӃc áo cӫa
"liӅn anh" Quan Hӑ, hoһc chiӃc áo gҩm cӫa nhà quyӅn quý. ChiӃc áo dài đàn ông không
bó sát ngưӡi, nên không cho phép ngưӡi ta thҩy đưӧc hình dҥng cơ thӇ cӫa ngưӡi mһc nó.
Quҧ là nó rҩt kín ! Nhưng ngưӧc lҥi, nhҩt là khi đӝi cái khăn xӃp vào, thi nó tҥo ra mӝt
thӭ "đӗng phөc", không nhӳng che lҩp cҧ cái cơ thӇ cӫa con ngưӡi, mà còn che lҩp cҧ cái
phong cách, điӋu bӝ, dáng dҩp, cӫa ngưӡi đó, khiӃn cho ngưӡi ta không còn phân biӋt
đưӧc ai vào vӟi ai nӳa ! Tôi chӍ xin nêu mӝt hình ҧnh đӇ so sánh. Bҥn hãy tưӣng tưӧng,
trong mӝt phòng hӝi, hay mӝt phòng "salon" lӟn, mӑi ngưӡi đӅu mһc "complet smoking"
hӃt. Không ai thҩy chưӟng cҧ, mһc dҫu nó cũng là "đӗng phөc" , vì sao vұy ? Vì bӝ
"smoking", vӅ mһt thҭm mӻ, có cái kiӇu dáng riêng cӫa nó : gӑn gàng, thanh lӏch, kín
đáo, không che dҩu cơ thӇ con ngưӡi, và tӯ ít ra hơn mӝt thӃ kӹ nay đã đưӧc sӵ đӗng
thuұn cӫa nhiӅu ngưӡi, thuӝc nhiӅu nӅn văn hoá khác nhau : nó có mӝt chӭc năng rõ
ràng, và có mӝt giá trӏ thҭm mӻ đã đưӧc thӱ thách và đưӧc nhiӅu ngưӡi nhìn nhұn, tӯ hơn
mӝt thӃ kӹ nay.

VӅ mһt thҭm mӻ, không như chiӃc áo dài phө nӳ, chiӃc áo dài đàn ông không dӵa vào
đâu đӇ có thӇ đҽp đưӧc, chҳc chҳn là không dӵa đưӧc vào cái thân hình cӫa ngưӡi đàn
ông rӗi. Không lӁ bó eo lҥi, thì lҥi thành ra ҿo lҧ. ChiӃc áo dài đàn ông chӍ tiӋn là vào
mùa rét, nhҩt là ӣ miӅn bҳc và miӅn trung nưӟc ta, mһc áo dài ta ҩm hơn và có thӇ thӫ tay
dưӟi vҥt áo đưӧc ! Nó không thӇ nào "bay bưӟm" đưӧc, ngưӧc lҥi nó chӍ có thӇ khiӃn cho
ngưӡi đàn ông đi đӭng càng thêm chұm chҥp, nhҩt là vӟi đôi giҫy Gia Đӏnh lê lҽp kҽp !
 ChiӃc áo dài cӫa ông ĐӅ Thám
(Tư liӋu Trung tâm lưu trӳ Aix-en-Provence)

Tuy nhiên, cũng có mӝt ngoҥi lӋ : chiӃc áo dài "ĐӅ Thám". Tôi tҥm gӑi như thӃ, vì vì ông
ĐӅ Thám lúc sinh thӡi chӍ mһc có chiӃc áo dài này thôi, và khi ông chít khăn thì cũng
không bao giӡ dùng khăn xӃp, mà dùng khăn quҩn, cho nên rҩt hӧp vӟi chiӃc áo dài vӕn
sҹn có đҫy nӃp cӫa ông. VӅ mһt thҭm mӻ, chiӃc áo dài "ĐӅ Thám" có dáng dҩp và phong
cách rҩt đӝc đáo. Nó giӕng như thӇ mӝt chiӃc khăn lӟn có nhӳng nӃp nhăn xӃp theo mӝt
chiӅu, tҥo nên nhӳng đưӡng nét mҥnh mӁ. Rõ ràng "chӫ nhân" cӫa nó là mӝt ngưӡi có gu,
tӯ đҫu đӃn chân ! Nhӏp điӋu cӫa nhӳng nӃp áo, tӵ chúng đã có mӝt giá trӏ thҭm mӻ rӗi.
Nhӡ đó mà chiӃc áo có mӝt vҿ đҽp sinh đӝng, phù hӧp vӟi mӝt con ngưӡi thưӡng hay
phҧi di chuyӇn như ông Hoàng Hoa Thám. Đӕi vӟi con mҳt ngưӡi ngày nay, chúng ta có
thӇ cҧm nhұn đưӧc dӉ dàng cái đҽp đó. Đó là cái đҽp cӫa nhӏp điӋu và cӫa chҩt liӋu. Ông
ĐӅ Thám dùng loҥi áo vҥt ngҳn này đӇ tiӋn cho viӋc đi lҥi, di chuyӇn, nhưng ngưӡi ta có
thӇ hình dung mӝt kiӇu áo cũng như thӃ, nhưng vӟi vҥt dài hơn, chҳc cũng không xҩu.

[
"#$O %& O'

(


'O
$
)
*
ChiӃc áo dài đàn ông không có gì là hҩp dүn cҧ. ĐiӅu đó, chúng ta đã thҩy. Nó cũng
không che đұy đưӧc cái hình dҥng thұt cӫa cơ thӇ con ngưӡi. Song, dù không có cá tính
đӃn đâu, thì cũng không phҧi vì thӃ mà toàn bӝ cái mӕt "khăn đóng áo dài" trông không
nhӳng khô khan, mà còn ngây ngô, nӃu không muӕn nói là lӕ bӏch nӳa. Vұy cái xҩu nҵm
ӣ chӛ nào, và cái lӕ bӏch nҵm ӣ chӛ nào ?

ChiӃc khăn quҩn bҵng nhiӉu

Theo tôi, đҫu mӕi là ӣ chiӃc khăn xӃp (khăn đóng). Không phҧi tӵ nhiên, mà các cө ta đã
có cái thành ngӳ rҩt chính xác và cũng rҩt là hài hưӟc : " khăn đóng áo dài ". ChӍ riêng
chӳ " đóng ", cũng đӫ gӧi lên cái hình ҧnh, nói lên cái ý nghĩa trӏnh trӑng, bó buӝc, không
thoҧi mái, cӫa toàn bӝ cách ăn mһc này (`
 khuô
, `
 khu
, `
 b͡, v.v.). ChiӃc
khăn xӃp, không như chiӃc khăn quҩn, mà mӛi ngưӡi quҩn theo mӝt cách, ngưӡi quҩn to,
ngưӡi quҩn nhӓ, ngưӡi dùng vҧi, lөa, ngưӡi dùng nhiӉu. Do đó, có thӇ nói rҵng, khăn
quҩn không cái nào giӕng cái nào, tӯ nhӳng cái nӃp khăn, cho đӃn hình dҥng chung.
ChiӃc khăn xӃp, ngưӧc lҥi, đưӧc sҧn xuҩt hàng loҥt, ngày xưa nó là hàng thӫ công nghӋ,
có cùng mӝt hình dҥng, khuôn mүu, không thӇ thay đәi đưӧc. Tôi đã tӯng đưӧc xem
ngưӡi ta làm khăn xӃp ӣ phӕ Hàng Nón ngày xưa. Khăn xӃp đӝi lên đҫu, là che lҩp hӃt
tóc ӣ đҵng trưӟc cho đӃn trán. Trông tӯ phía trưӟc, hai bên cҥnh cӫa chiӃc khăn hình trө
này là hai đưӡng thҷng song song vӟi nhau, càng làm tăng thêm vҿ khô khan cho toàn bӝ
khuôn mһt và chiӃc áo dài (hay chiӃc áo nӱa dài, nӱa thөng, ӣ Hӝi nghӏ thưӧng đӍnh
APEC 2006, chҷng hҥn). VӅ mһt thҭm mӻ, chiӃc khăn xӃp (khăn đóng) không đem lҥi
đưӧc mӝt đưӡng nét nào làm "tôn" khuôn mһt lên đưӧc, ngưӧc lҥi, nó tҥo ra mӝt hình
tưӧng khô khan, trӏnh trӑng mӝt cách giҧ tҥo, và không mҩy thanh lӏch. Cũng như thӇ
 chiӃc "vương miӋn" cӫa các bà, các cô theo mӕt bà Nhu mӝt thӡi, đưӧc đưa vào bӝ y
phөc cưӟi cӫa phө nӳ !

Quҧ là, chӍ "sai mӝt ly đi mӝt dһm". Tӯ chiӃc khăn vҩn cӫa các nàng ngӑc nӳ ӣ chùa
Dâu, đӃn cái mӕt vương miӋn cӫa bà Nhu, cũng như tӯ chiӃc khăn quҩn mӅm mҥi, thoҧi
mái, giàu cá tính, đӃn chiӃc khăn xӃp cӭng đơ, đơn điӋu, khoҧng cách thҭm mӻ quҧ là rҩt
lӟn.