T.C.

MĐLLÎ EĞĐTĐM BAKALIĞI

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı

ORTAÖĞRETĐM 12. SIIF KĐMYA DERSĐ

ÖĞRETĐM PROGRAMI

AKARA
2009
 ORTAÖĞRETĐM 12. SIIF KĐMYA DERSĐ
ÖĞRETĐM PROGRAMIDA GÖREV ALALAR

KOMĐSYO ÜYELERĐ

Prof. Dr. Hamza YILMAZ

Prof. Dr. Đzzet TOR
Prof. Dr. Bahri ÜLKÜSEVEN
Dr. Merih EGE
Zerrin GÖRGÜN
Orhan ERCAN

Program Geliştirme Uzmanı : Hayriye ARGUN

Ölçme Değerlendirme Uzmanı : Seher ULUTAŞ

2
 Đçindekiler
A. PROGRAMI TEMELLERĐ………………………………...…………………….4
1. AMAÇLAR ……………………………………………………………………...5
1.1 Türk Millî Eğitiminin Amaçları………...……………………………….5
1.2 Kimya Dersinin Genel Amaçları………..……………….........................5

2. KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMIA GĐRĐŞ....……………….………6

2.1 Ülkemizde Kimya Programlarının Tarihçesi…......…….……………….6
2.2 Denenmiş Programlar Üzerine Bir Değerlendirme...……...……............7
2.3 Kimya Dersi Öğretim Programının Gerekçeleri…...……………............8

3. KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMII VĐZYOU……………....……9

4. KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMII TEMEL YAPISI……......…10

4.1. Programın Tasnif Anlayışı…………………………...………................10
4.2. Programın Organizasyonu………………...…………………….……...10
4.3. Program Uygulayıcılarına Önemli otlar……...………………...……11

5. PROGRAMI ÖGÖRDÜĞÜ EĞĐTĐM/ÖĞRETĐM KAZAIMLARI…...12

5.1.Bilimsel Süreç Becerileri (BSB)…………...……………....………….….12
5.2.Kimya-Teknoloji-Toplum-Çevre Kazanımları (KTTÇ)......………..….13
5.3.Đletişim, Tutum ve Değer Kazanımları (ĐTD)……………………...…...13

6. PROGRAMI ÖLÇME ve DEĞERLEDĐRMEYE BAKIŞI…....…………14

7. SEÇĐLMĐŞ KAYAKLAR.……………..………………...……….…………. 18

B. ÜĐTELER………………………………….…………………………………….…19
ZAMA AALĐZĐ ………………………………………………………..….….…20
KĐTAP FORMA SAYILARI ………..……………………………………………..20
1. ÜĐTE:ELEMETLER KĐMYASI ..….………..............................21
2. ÜĐTE:ORGAĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ………………………........45
3. ÜĐTE: ORGAĐK REAKSĐYOLAR…………………..………58
4. ÜĐTE: ORGAĐK BĐLEŞĐK SIIFLARI …………….…………66

3
KĐMYA DERSĐ
ÖĞRETĐM
PROGRAMI
Ortaöğretim 12. Sınıf

A. PROGRAMI
TEMELLERĐ

4
1. AMAÇLAR

1.1. TÜRK MĐLLÎ EĞĐTĐMĐĐ AMAÇLARI

1739 Sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’na göre Türk Millî Eğitiminin Genel
Amaçları:

Madde 2.
Türk Millî Eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini;
1. Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine
bağlı; Türk milletinin millî, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen,
koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan;
insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik; laik ve
sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını
bilen ve bunları davranış hâline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek;

2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir
kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip,
insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan;
yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek;

3. Đlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek, gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş

görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu
kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını
sağlamak;

Böylece, bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu

artırmak; öte yandan millî birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı
desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı,
seçkin bir ortağı yapmaktır.

1.2. KĐMYA DERSĐĐ GEEL AMAÇLARI

Bu öğretim programı, ortaöğretim sürecinde Türk vatandaşlarında,

1. Madde ve maddeler arası etkileşimler ile ilgili temel kavramlar hakkında bilgi
ve kavrayış edinme, bu kavramların tarihsel gelişimi, bireysel, sosyal,
ekonomik ve teknolojik dünyaya etkileri ve çevre ile ilişkileri ekseninde bir
bilinç geliştirmeyi;
2. Belli bir konuya özgü veri ve bilgilerden kavram ve modellere ulaşma yetisi;
bu kavram ve modellerin açıklanmasında kimya terimlerini kullanma becerisi;
gözlem, deney, veri toplama gibi basit becerilerden problem çözmeye geçiş
mahareti ve üst düzey iletişim ilişkilerine uyum sağlamayı;
3. Maddeyi ve maddeler arası ilişkileri inceleme-kavrama arzusu, kendine,
çevresine, topluma ve başkalarının görüşlerine saygı itiyadı, kimyanın çeşitli
alanlarında farklı görüşleri eleştirel bir gözle karşılaştırma alışkanlığı
kazandırmayı;
amaçlar.

5
2. KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMIA GĐRĐŞ

2.1. Ülkemizde Kimya Programlarının Tarihçesi

Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinin başlıca başarılarından biri, temel eğitimi

yaygınlaştırmak ve ülkemiz insanının okur-yazarlık oranını yükseltmek olmuştur. Okuma-
yazma ve aritmetik alanında bilgi ve becerilerin yer aldığı eğitim öğretim süreçlerinin,
cumhuriyet döneminin ilk çeyrek yüzyılı içinde başarıyla organize edildiği, genel kabul gören
bir gerçektir.

Ortaöğretim derslerinin eğitim/öğretim programları için, ilk ciddi adımlar 1930’larda

atılmıştır. 1930’da yürürlüğe giren ortaokul 2 ve 3. sınıf kimya programlarında yer verilen
konu başlıklarına bakıldığında, zamanımıza göre çok daha içerikli ve ağır bir bilgi/beceri
bütününün öngörüldüğü anlaşılmaktadır(1). 1938’de yürürlüğe giren lise kimya
programlarında da bir yandan o zamanların kimyası kuş bakışı taranmakta, bir yandan da
zamanın şartları öyle gerektirdiği için, kimyasal savaşta kullanılan maddelerin tanıtımı ve
bunlardan korunma yolları ayrıntılı ele alınmaktadır(2). Her iki programda da bugünkü
programcılık anlayışı ile bakıldığında eksik olan, içeriklerde yer alan odak konuların işlenişi
hakkında ipuçlarının bulunmaması ve bir zaman analizinin yer almamasıdır. Bu eksiklerin,
devlet öncülüğü ile yazılan ders kitapları tarafından kısmen de olsa kapatıldığı düşünülebilir.
Bu dönem programlarının, zamanımızdaki karşılıklarına göre daha “dolu” ve “ağır” bir
görüntü vermesi dikkat çekicidir.

1956’da yürürlüğe giren lise kimya programlarında, önemli ölçüde içerik değişimine
gidildiği görülmektedir(3). Örneğin, kimyasal savaş maddeleri ile ilgili bölüm programdan
çıkarılmış, ülkemizdeki kimya endüstrisini ve kimyanın günlük hayata yansıyan ünlerini
tanıtıcı metinlere yer verilmiştir. Bunda, Đkinci Dünya Savaşının sona ermiş olması yanında,
1948 ilköğretim programının genel vizyonunun da bir etkisinin olduğu düşünülebilir. 1960’da
gözden geçirilen kimya programı da 1956 metni ile hemen hemen aynıdır(4).

1971’de, kimya ve fizik programlarında köklü bir değişikliğe gidilerek lise 1. sınıfta,
kimya ve fizik dersleri yerine, Modern Fen Bilgisi dersi konmuştur. Bu dersin içeriği, kimya
ve fizik derslerinin geleneksel zengin konu içeriğinden farklı şekilde, belli alanlarda
derinleşme ve öğrencilerin kendi gözlem ve deneylerine dayalı çıkarımlarla öğrenmesi
temeline dayandırılmıştır(5). Modern Fen Bilgisi üzerine tek yıllık bir kimya dersi olarak
düşünülen Modern Kimya programı da (1973) aynı eğitim öğretim yaklaşımı ile
hazırlanmıştır(6).

1985’te modern fen bilgisi uygulamalarından vazgeçilmiş; lise 1, 2 ve 3. sınıflar için yeni
öğretim programları hazırlanıp yürürlüğe girmiştir. Bu programlarla, 1971’de benimsenen
“sınırlı sayıda konu üzerinde derinleşme” ve “öğrencilerin kendi gözlem ve deneyimlerine
dayalı çıkarımlarla öğrenmesi” yaklaşımı kısmen terk edilmiş, 1956 programına benzeyen,
fakat içerik bakımından ona göre biraz daha sadeleştirilmiş bir müfredat yürürlüğe
konmuştur(7).

Lise 1. sınıflar için, kimya, fizik ve biyoloji konularını birleştiren Fen Bilimleri 1 ve Fen
Bilimleri 2 dersleri 1991’de ve 1993’de yeniden ihdas edilmiş(8,9), yine bu dönemde ‘kredili
sistem’ uygulaması başlatılarak Kimya 1, Kimya 2, Kimya 3, Đleri Kimya 1 ve Đleri Kimya 2

6
seçmeli dersleri için ayrı ayrı programlar yürürlüğe konmuştur(10). Bu programlarda,
1971’deki eğitim öğretime bakış açısı hâkim görünmektedir.

Ders geçme ve kredi sistemi 1996’da iptal edilerek yeniden sınıf geçme sistemine
dönülmüş, 1992’de programları hazırlanan seçmeli kimya 1, kimya 2 ve kimya 3 dersleri, fen
alanı için zorunlu dersler hâline gelmiştir(11). Liselerin 2005 yılında 4 yıla çıkarılması sonucu,
sözü geçen 3 dersin müfredatı dörde bölünmüş ve böylece 3 yılın konuları 4 yıla dağıtılmıştır.

2.2. Denenmiş Programlar Üzerine Bir Değerlendirme

Genelde fen kolu derslerinin ve bu arada kimya programlarının, zamanın şartlarından ve
gelişmiş ülkelerdeki program hareketlerinden yer yer etkilendiği anlaşılmaktadır. Örneğin,
1938 lise kimya programı, sivil nüfusu, yaklaşan Đkinci Dünya Savaşına hazırlama
gayretlerini yansıtır biçimde kimyasal savaşı önemli bir içerik olarak benimsemişken,
savaştan sonraki 1956 programında bu konu terk edilmiş, o dönemdeki endüstrileşme
atılımlarını yansıtır biçimde, kimya endüstrisi ile ilgili okuma metinleri öngörülmüştür.
1950’lerin sonunda SSCB ilk uzay aracı Soyuz 1’i yörüngeye yerleştirince, ABD’de, ülke
gençlerinin fen alanında geri kaldığı endişesi uç vermiş, buradan hareketle yeni fen
programları geliştirme ve deneme süreci başlamış, bu eğilimler zamanla ülkemize de
yansımış, 1971 Modern Fen Bilgisi programının tetikleyicisi de bu gelişme olmuştur.

Doğrudan keşif, bizzat yaparak ve yaşayarak öğrenme, ilke olarak itiraz edilmesi zor bir
slogan olmakla beraber, her bireyin, her deneyiminden doğru çıkarımlara varabileceği imasını
da taşıdığı için, zaman içinde bu yaklaşım taraftar kaybetmiş gibi görünmektedir. Kabul
etmek gerekir ki, herkesin kendi gözlem ve deneyimleri ile öğrenmesi ilkesi
genelleştirildiğinde, bir yandan, herkesin doğru çıkarımlar yapabileceği varsayılmış, bir
yandan da herkesin bilim insanı olması gerektiği anlayışı öncelik almış olacaktır. Başka bir
deyişle, deneyimle öğrenme sürecinden geçen bir birey, iyi yönlendirilmezse, bu deneyimden
bir çıkarıma gidemeyebilir veya yanlış çıkarımlar yapabilir. Bireyin bizzat ‘dokunmasının’ ve
‘yaşamasının’ öğrenme sürecine yapacağı olumlu katkı inkâr edilemez. Ancak, birçok
deneyimden sonuca giden yollar dolaylı olabilir ve bu dolayımlar öğretmence iyi
vurgulanamazsa, deneyim, bir vakit kaybına dönüşebilir.

Ülkemizde, 1970’lerde yaşanan program tecrübesi bir bakıma yukarıdaki açıdan

değerlendirilebilir. Laboratuvar ortamında gerçekleştirilen öğrenme aktiviteleri, yer yer,
çıkarımı özetleyen öz bilgi ile birleştirilemediği için, “Ne olacak şimdi?” türünden soruların
hem öğrenciler, hem de veliler tarafından yaygın sorulduğu bir dönem yaşandı. Programın
kalitesinden ziyade, programa uyumlu insan kaynaklarının yetersizliğine bağlamak gereken
bu endişeler, 1980’lerin başındaki kimya ve fizik programlarının yenilenmesi sürecini
başlatmıştır.

1980’lerdeki program geliştirme çalışmalarında da zamana ve tahmin edilebilir yakın

geleceğe çözüm olabilir yeni bir anlayış oluşturulamamış; önce 1956 program yaklaşımına
benzer bir yol izlenmiş, 1990’ların başında yeniden 1970’lerin yaklaşımı denenmiş;
1990’lardaki kısa ömürlü ardışık denemelerden sonra 1996’da, 2007 yılına kadar yürürlükte
olan programlar geçerlik kazanmıştır.

Şunu da belirtmek gerekir ki, “Lise Kimya Öğretim Programı” veya benzer adlar altında
bugüne kadar geliştirilip yürürlüğe konmuş belgelerin hepsi, konu başlıklarını zikretmekle
yetinmiş, işleniş derinliği, sınıf içi etkinlikler, zamanlama ve ölçme değerlendirme gibi
önemli program girdileri, bu programlara göre yazılan ilk kitaplara bırakılmıştır. Çoğu zaman,

7
programın yürürlüğe girişini izleyen dönemde MEB adına bir kimya kitabı hazırlanmış,
programdaki konu başlıkları, ancak bu kitabın yazılmasından sonra anlam kazanmıştır. Bu
kitaplar, aynı programa göre yazılacak başka kitapların eksiklerini ve fazlalarını belirlemede
ölçüt olarak kullanılmıştır. Đlginçtir ki, 1938 programında, konu başlıkları ile ilgili işleniş
derinliklerini belirlemek için parantez içi kısa ifadelere yer verilmişken(2), 1956 ve daha
sonraki programlarda bu kısa açıklamalar bile terk edilmiştir.

Sonuç olarak, bir öğretim programında aranan temel unsurlarla donatılmış bir kimya
programına ihtiyaç vardır. Bu program da, anılan ihtiyacı karşılamak için bir teşebbüs
sayılmalıdır.

2.3. Kimya Dersi Öğretim Programının Gerekçeleri

Lise kimya dersi öğretim programlarının geliştirilme gerekçeleri aşağıda özetlenmiştir:

• Millî Eğitim Temel Kanunu ikinci maddesinde ifadesini bulan genel amaçlarla ilintili
beceri, maharet, değer ve tutumları açıkça ifade edilmiş, içerik işleniş derinliği belirli,
zaman dağılım planlaması yapılmış, ölçme değerlendirme bakımından da ipuçları
içeren bir kimya öğretim programı hâlen mevcut değildir ve acil bir ihtiyaçtır.
• Son yarım asırda, “öğrenme”de zihinsel süreçlere dikkat çekip nasıl öğrendiğimiz
konusuna yoğunlaşan teori ve yaklaşımların kimya programlarına da olabildiğince
yansıtılması gerekmektedir.
• Gelişen teknolojinin, gündelik hayatta kullanıma sunduğu nanoteknoloji ve mikro
elektronik ürünlerinin, kimyayı ilgilendiren yönleri ile programda yer alması gereği
doğmuştur.
• MEB - Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı (EARGED) tarafından 1998
ve 2001 yıllarında kimya öğretmenleri arasında yapılmış Kimya Dersi Programı
Đhtiyaç Analizi(12) ve Fen Liseleri Kimya Dersi Đhtiyaç Belirleme Analizi(13)
raporlarında belirtilen program islah talepleri de bu programla karşılanmaktadır.
• 2004 yılında yürürlüğe giren ilköğretim “fen ve teknoloji” ve “matematik” programları
ile 2007 yılında yürürlüğe giren 9. Sınıf Kimya Programı, önemli yeni bir bilgi ve
beceri alt yapısı oluşturmaktadır. Kimya dersi programının bu alt yapıya uyarlanması
gerekmektedir. Ayrıca, 2005 yılında yürürlüğe giren lise “matematik” programı ve
2007 yılında geliştirilmesi çalışmaları başlatılan “fizik” ve “biyoloji” programları ile
kimya programı arasında bir ahenk kurulması ihtiyacı vardır.

3. KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMII VĐZYOU

Ortaöğretim kimya programları, Türk Millî Eğitiminin ana amaçları çerçevesinde, bireysel
ve toplumsal sorumluluklarının bilincinde, kendi hayatını etkileyen kimyasal kavram ve
ilkelerin farkında bireyler yetiştirmeyi hedeflemiştir. Bu hedefi gerçekleştirmek için aşağıdaki
hususlar yol gösterici olarak düşünülebilir:

• Bu program, kimyanın, biyoloji, fizik, astronomi ve jeoloji ile “fen bilimleri”

bütününü oluşturduğunu, düşünme aracı ve dil olarak da matematiği kullandığını
kabul eder. Maddenin yapısı, maddeler arası etkileşimler, madde-enerji ilişkileri,
toplumun yararına sunulmuş ürünlerin kimyasal yapı-işlev bağlantısı, teknolojiye
dönüşmüş kimyanın çevreye ve hayatımıza getirdiği olumlu/olumsuz etkiler ve bu

8
 bağlamlar ekseninde bilimsel düşünme yönteminin niteliği ve üstünlükleri ile
bireysel ve toplumsal olumlu tutum ve değerler, programın ana girdileri olacaktır.
• Ortaöğretim 10-12. Sınıf Kimya Dersi Öğretim Programları (2008- 2009), fen
bilimleri alanına yönelmiş öğrenciler için hazırlanmıştır ve bu yönüyle, 9. Sınıf
Kimya Dersi Öğretim Programından (2007) farklıdır. 9. sınıf programı, kimya ile
gündelik hayatı ilişkilendirmeyi ön planda tutup, bilimsel kavramları sadece bir
“kimya kültürü” düzeyinde ele alırken, 10-12. sınıf programları kavramsal örgüyü
ve kimyaya özgü kodlama ve sorgulama yöntemlerini esas alıp kavramların
hayatla ilişkisini bir pekiştirme ve destek aracı olarak mütalaa etmektedir.
• Ortaöğretim kimya programı, bilimi, gözlem ve deneylere dayanarak evren ve
hayat hakkında doğruya en yakın açıklamaları yapan, gözlem ve deneyler
geliştikçe de yaptığı açıklamaları değiştirebilen, durağan değil dinamik bir yol ve
anlayış olarak görür. Bilim ve onun bir bileşeni olan kimya, çok özel yetenekli
insanlara vergi olmayıp ilgilenen herkesin derinleşebileceği ve katkıda
bulunabileceği, yararlı ve zevkli bir uğraş alanıdır. Bilimsel yöntem, bilimin
tabiatı, bilim-teknoloji-çevre ilişkileri, deneyim ve uygulamalarla zaman içinde
gelişen ve oluşan kavrayışlardır. Kimya konuları işlenirken bir yandan bilgi ve
beceriler edinen öğrencilerin, bir yandan da bilimin yöntemini sezerek kavrayıp
kullanması ve yine bu süreç içinde, bilim insanlarına yakışır değerlendirme itiyadı,
tutum ve değerleri edinmesi beklenir.
• Kimya, kendine özgü ilkeleri, kavramları ve kodlama sistemi (semboller,
formüller) olan bir disiplindir. Đlke ve kavramlarının birleştirilip üst düzey
kazanımlara dönüştürülmesinde de matematiği kullanır. Bu program, kimyaya
özgü ilke, kavram ve kodlama sistemi üçlüsünü ön planda tutup matematiği bir
araç olarak görme temelinde hazırlanmıştır. Gerektiğinde matematikten
yararlanmak, matematiği hayata taşımak için yeterli bir çaba olarak düşünülmüş,
bir matematik problemi düzenlemek için kimyasal kavram ve ilkeleri araç olarak
kullanmak eğiliminden kaçınılmıştır.

9
4. KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMII TEMEL YAPISI

4.1. Programın Tasnif Anlayışı

Bu programda, 2004-2005 yıllarında yenilenen ilköğretim programlarının kullandığı tasnif

benimsenmiş ve eğitim-öğretim çıktıları genel olarak “kazanım” şeklinde ifade edilmiştir.
Kazanımlar genelde gruplar hâlinde verilmiş olup her kazanım grubu, ortak bir cümle giriş
ibaresi ile bütün bir önermeye dönüşmektedir.

Davranışçı öğrenme yaklaşımı temel alınarak hazırlanan eski programlardaki “hedef”

önermelerinin, kazanım gruplarının cümle giriş ibareleri, yine eski programlardaki
“davranış” önermelerinin de kazanımlar ile karşılandığı söylenebilir. Ancak, kazanımlardan
bazılarının, örneğin tutumlar ve değerler ile ilgili eğitim çıktılarının birer ‘davranış’ olarak
nitelendirilmesi tartışmaya açık bir konudur. Bu tereddüt, kimya programında da benimsenen
“yapılandırmacı (inşacı, oluşturmacı, constructivist)” öğrenme yaklaşımı ile “davranışçı”
yaklaşımın aynı konuya farklı vurgular koymasından kaynaklanmaktadır. Bu iki yaklaşımın
benzer ve farklı yönleri çeşitli kaynaklarda bulunabilir(14, 15, 16, 17, 18, 19 ).

4.2. Programın Organizasyonu

Ortaöğretim kimya programında kimya eğitiminden umulan çıktılar dört ana grupta
mütalaa edilmiştir:
• Kimya Đçerik Kazanımları, işlenen odak konu ekseninde, o konudan ve doğrudan
edinilmesi beklenen, bilgi, kavrama, bilgiyi uygulama, analiz ve sentez düzeyinde
kazanımlardır. Bu kazanımlar, kimya dersi içeriğini belirleyen, ana yol göstericiler
gibi düşünülmelidir. Kazanım içeriğinin çok farklı derinliklerde düşünülebileceği
hâllerde, o kazanımla ilgili açıklama ve sınırlamalar da kazanımlar çizelgesinde yer
almaktadır. Kazanım metninde adı geçmeyen bir kavram, kazanımın açık ve anlaşılır
düzeyde işlenmesi için gerekli ise, o kavram veya bilgi de kazanımın bir parçası olarak
düşünülebilir. Ancak, bu esneklik, herkesin kendi açısından önemli gördüğü konuları
kimya öğretiminin merkezine koyması anlamına gelecek tarzda algılanmamalı, ders
işleme senaryolarında ve kitaplarda, belli konularda aşırı zaman kaybı ve ayrıntıdan
kaçınılmalıdır.
Kimya içerik kazanımları, genel olarak, yazılı ve sözlü sınavlarla ölçülebilir
kazanımlardır. Özellikle ülke çapında yapılan seçme sınavlarının, içerik kazanımları
temelinde hazırlanacağı varsayılmıştır. Aynı kazanım için, farklı öğretmen veya kitap
yazarı tarafından ortaya konulacak işleniş tarz ve derinliğinin, içerik kazanımları
temelinde düzenlenmiş sınavlar için bir sorun olmayacağı düşünülmüştür.
• Bilimsel Süreç Becerileri (BSB), kimya biliminin kavram, ilke, betim ve problem
çözme örgüsü içinde, tek tek örnekler üzerinden öğrencilerin, kendi zihinsel ve
psikomotor koordinasyonlarıyla oluşturmaları beklenen düşünme, gözlemleme,
kestirme (sınırlı veriye ve/veya işleme dayalı tahmin), ölçme, yorumlama, sunma ve
irdeleme yetilerini ifade eden önermelerdir. Bu kazanımlar, kimya eğitiminin bütünü
içinde gelişecek kazanımlar olup sınıf içi her bir etkinlikle bunlar arasında bire bir
ilişki mümkün değildir. Başka bir deyişle, kimya içerik kazanımlarının her biri,
bilimsel süreç becerilerine az veya çok katkıda bulunur. Sonuç olarak, içerik
kazanımlarıyla bilimsel süreç becerileri arasında tekil ilişkiler kurmak veya aramak
gereksizdir.
• Kimya-Teknoloji-Toplum-Çevre Đlişkisi Kazanımları (KTTÇ), kimya eğitiminin
farklı yönlerinin birleşerek ortaya çıkaracağı varsayılan, kimyanın hayata, hayatın da

10
 kimyaya etkisi, kimyasal faaliyetler sonucu çevrede ortaya çıkan etkiler, bu etkilerin
yine kimya kullanılarak azaltımı, gündelik hayata girmiş kimyasalların kullanım ve
işlev bilinci gibi hususlara ilişkin, çoğu zaman dolaylı, odak konular işlenirken özel
olarak vurgulanmayıp genel kimya kültürü ile ortaya çıkması öngörülen
kazanımlardır. Bu kazanımların her biri için, işlenen konular içinde belli bir yer
bulunamayabilir; fakat öğrencinin edineceği genel kimya kültürünün, bu kazanımları
da getireceği düşünülmelidir.
• Đletişim, Tutum ve Değer Becerileri (ĐTD), tek başına kimya eğitimi ile ilgili
olmayıp, bütün alanlardaki eğitim gayretlerinin ortak ürünleri olması beklenen, öz
güven, tolerans, saygı, aile/millet/vatan sevgisi gibi sosyal tutum ve değerlerle kendini
ifade, birlikte yaşama iradesi, düşünce ve hislerini paylaşma arzusu gibi iletişime
gönüllülük anlamı taşıyan olumlu eğilimlerdir.

Kimya içerik kazanımları, metinler, sınıf içi etkinlikler ve eğitim araç-gereçleri için
belirleyici olan, bir bakıma programın özü sayılabilir kazanımlardır. Ortaöğretim 10-12. Sınıf
Kimya Programında, kimya içerik kazanımları ünite başlıkları (Sayfa-19, B- ÜNĐTELER )
altında organize edilmiştir:

Bu ünitelerden her biri için, konu başlıkları önerilmiş, “Kimya Đçerik Kazanımları”
yanında, her kazanımın içerik belirleyiciliğini netleştiren “Konunun Đşleniş Derinliği/Etkinlik
Örnekleri” ve “Açıklamalar” sütunlarıyla eğitim öğretime nelerin dâhil edileceği ve nelerin
dışarıda tutulacağı belirtilmiştir.

4.3. Program Uygulayıcılarına Önemli otlar

1. Programda öngörülen ünite adları, içerik kazanımları, işleniş derinliği ve

açıklamalar sütununda verilen sınırlama ve uyarılar bağlayıcıdır. Ünitelerin işleniş
sırası da, ülke çapında değerlendirme sınavlarında paralellik gereği,
değiştirilmemelidir. Ünitelerde kazanımların işleniş sırası belirlenirken, hem
eğitim öğretim kolaylığı hem de kimyanın sistematik akışı gözetilmeye
çalışılmıştır. Bu sıra ve üniteyle ilgili konu başlıkları ile sınıf- okul içi etkinlikler,
sadece birer öneri olup takdir hakkı kitap yazarına ve dersi işleyen öğretmene
aittir. Aynı ünite içinde yeniden kazanım organizasyonu yapılması hâlinde, ünite
bir bütün olarak düşünülmeli, kazanımların üniteler arasında yer değiştirmesinden
kaçınılmalıdır.

2. BSB, KTTÇ ve ĐTD kazanımları, kimya içerik kazanımları yanında ikincil çıktılar
gibi düşünülmemelidir. Bu kazanımlar, gerçekte içerik kazanımlarından daha
karmaşık, hiyerarşik açıdan onlara göre daha yüksek ve onlardan daha önemli
kazanımlardır. Ancak, bu kazanım türleri, nitelikleri gereği, sözle veya vurgu ile
tek hamlede edinilebilir eğitim çıktıları olmayıp içerik kazanımlarının bütünü ile
oluşan kimya kültürü temelinde diğer derslerin içerik kazanımlarıyla da birleşerek-
edinilecek becerilerdir. Dolayısıyla, kitap metinlerinde ve sınıf ortamında ders
işlenirken, söz gelişi, “Bir veri çizelgesinden nasıl bilgi çıkarımı yapılır?”, “Deney
sonuçları nasıl yorumlanır?”, “Kimyanın çevreye olumsuz etkileri nelerdir?”,
“Uygarlığın gelişmesi kimyanın gelişmesini nasıl etkiler?”,
“Ailemizi/milletimizi/vatanımızı nasıl severiz?” gibi konular üzerinde yazılı veya
sözlü vurguların bu kazanımlara hissedilir bir katkı yapacağı düşünülmemelidir.
Başka bir deyişle, kimya içerik kazanımları gerçekleşmişse, BSB, KTTÇ ve ĐTD
kazanımları da dolaylı yoldan gerçekleşmiş olacaktır. Gerçekte, ortaöğretim kimya

11
 eğitimi, hatta ortaöğretimin bütünü, BSB, KTTÇ ve ĐTD kazanımı olarak verilen
arzulanır insan tipi niteliklerinin tamamlanmasını sağlamaz. Bu kazanımlarla
öngörülen nitelikler, daha sonraki öğrenim, hayat deneyimleri ve insan ilişkileriyle
ömür boyu gelişecek kalitelerdir.

3. Đçerik kazanımı olarak verilen önermeler, söz konusu ünite işlendikten sonra
öğrencilerin edinmiş olması beklenen kazanımlar olup söz gelişi, “Öğrenci bir
molekülün polar olup olmadığını kestirir.” önermesi, sınıf içi ders işleme
sürecinden sonra öğrencinin bu beceriyi edinmiş olacağını kasteder. Bu sebeple,
içerik kazanımı olarak verilen her önerme, ders kitabı metninde ve ders işleniş
sürecinde yeterli kavram, ilke ve gerekiyorsa gündelik hayatla ilişkilendirme
içerecek şekilde irdelenmeli, açıklanmalıdır.

4. Đçerik önermelerinin aynı giriş ibaresiyle başlayan gruplarının topluca işlenmesi ve

gereken yerlerde aynı gözlem, deney, araç-gereç, görsel öge veya etkinlikle birden
çok kazanımın gerçekleşmesi doğaldır. Böyle kazanım gruplarının çoğu zaman
ortak bir başlık altında işlenmesi beklenir. Kitaplarda ve sınıf içi ders işleme
süreçlerinde, önce bu kazanım grubuyla ilgili öğrenci ön bilgilerinin yoklanması
için, görsel öge veya bir güncel olay/durum hatırlatması ile hem bir motivasyon ve
ilgi odaklama yoluna gidilmeli, hem de bu süreçte, öğrencilerin konuyla ilgili zihin
alt yapılarına göre konuya başlama düzeyi belirlenip yeni kavram, ilişki ve
ilkelerin, bu zihin alt yapısı üzerine inşa edilmesi sağlanmalıdır.

5. PROGRAMI ÖGÖRDÜĞÜ EĞĐTĐM/ÖĞRETĐM KAZAIMLARI

5.1. Bilimsel Süreç Becerileri (BSB)

1. Kimyada kullanılan kodlama sistemini tanır; bu sistemi ve kimyasal terimleri

iletişimde kullanır.
2. Gözlem ve deneyin evreni doğru yorumlamadaki önemini kavrar.
3. Ölçülebilir büyüklükleri uygun birimlerle ifade eder.
4. Gözlem ve deneyde kullanılan araç-gereç, alet ve cihazları tanır.
5. Deney yapabilme becerisi kazanır; hazır deney verilerini yorumlayarak genellemelere
ulaşır.
6. Gözlem, deney ve araştırma ile ulaştığı sonuçları matematiksel ve sözel olarak ifade
eder.
7. Teori ve modelleri, fiziksel olayları betimlemede ve tahmin etmede kullanır.
8. Deney sonuçlarını çizelge ve grafikle ifade eder; çizelge ve grafikleri yorumlar.
9. Bilimsel bilgiler arasında nitel ve nicel ayırımı yapar ve ikisi arasındaki farkın
önemini kavrar.
10. Deneysel çalışma sırasında güvenlik kurallarına uyar.
11. Doğa olaylarını yorumlarken kimya temelinde neden-sonuç ilişkisi kurar.

12
5.2. Kimya-Teknoloji-Toplum-Çevre Kazanımları (KTTÇ)

1. Kimya dersinde öğrendiklerini günlük yaşamında karşılaştığı sorunları çözmede

kullanır.
2. Kimyanın sosyal, ekonomik ve teknolojik etkilerinin farkına varır.
3. Bilim ve teknolojideki gelişmelerin insanlar ve doğa üzerine olumsuz etkilerine
örnekler verir.
4. Bilim ve teknoloji üzerine çalışma yapmanın önemini sorgular.
5. Kimyanın sosyal ve ekonomik alanlara uygulanabilirliğini irdeler.
6. Toplumsal yaşamında kimyanın uygulamalarını fark eder.
7. Kimyadaki gelişmelerin ekonomik, sosyal, politik ve moral değerlere etkisini
yorumlar.
8. Dünyayı yorumlamada bilimsel yaklaşımın ve sorgulayıcı düşünmenin önemini
kavrar.
9. Bilimsel gelişmelerin toplumsal ve sosyal maliyetini irdeler.
10. Kimya ile ilgili problemlerin çözümünde ve fiziksel olayları açıklamada
öğrendiklerini kullanır.

5.3. Đletişim, Tutum ve Değer Kazanımları (ĐTD)

1. Đş birliği yaparak çalışmaya gönüllüdür.

2. Sükûnetle dinler, kendini ifade eder, genel kabul görür temellere dayanarak talep ve
iddia öne sürer.
3. Evreni ve hayatı anlamada bilimin yol göstericiliğini özümser; bilimin öncelik aldığı
durumları, demokrasinin öncelik aldığı durumlardan ayırt eder.
4. Öğrenmek için ödül beklemez; öğrenmenin kendisini bir ödül sayar ve ömür boyu
öğrenmeye isteklidir.
5. Çevre sorunlarına karşı duyarlıdır.
6. Bilmediği maddelerle iştigal ederken dikkatlidir.
7. Bilime ve onun bir parçası olan kimyaya ilgi duyar.

13
 6. PROGRAMI ÖLÇME ve DEĞERLEDĐRMEYE BAKIŞI

Ölçme ve değerlendirme, öğrenme-öğretme sürecinde öğrencilerin başarılarını

saptamak, eksikliklerini belirlemek, öğrencinin süreç içerisindeki gelişimine ilişkin geri
bildirim sağlamak amacıyla yapılır. Bu program, ölçme/değerlendirme çalışmalarıyla,
öğrencilerin öğrenme süreçlerini izlemeyi ve bu süreçte kazandıkları bilgi ve becerileri
değerlendirerek gerektiğinde kullanılan öğrenme etkinliklerini değiştirmeyi öngörür.
Yapılacak olan değerlendirme çalışmaları dersin amaçları ve kazanımlarına uygun olarak,
olabildiğince, öğretim etkinlikleri ile eş zamanlı yürütülmelidir. Yani eğitim öğretim süreci
yürürken, değerlendirme süreci de amaçlar çerçevesinde devam etmelidir. Kimya dersinde
yapılacak değerlendirmede, öğrencilerin günlük hayatta karşılaştığı sorunlara, eğitim öğretim
sürecinde edindiği bilgi ve becerileriyle uygun çözüm yolları üretebilme, yani kimya
kazanımlarını gerçek yaşama aktarabilme yetileri yoklanır.
Bireysel farklılıklarına göre bazı öğrenciler tartışmada, bazıları sözlü sunumda,
bazıları da yazarak kendilerini daha iyi ifade ederler. Bu nedenle, öğrencilerin başarısını
değerlendirmede farklı araç ve yöntemlerin birlikte kullanılması önemlidir. Öğretmenler,
kimya dersinde öğrencilerin bilgi, beceri ve tutumlarıyla ilgili değerlendirme yaparken
geleneksel ölçme değerlendirme yöntemleri; kısa cevaplı, uzun cevaplı, çoktan seçmeli,
doğru-yanlış tipi, eşleştirmeli vb. soruları içeren testler yanında performans değerlendirme
amaçlı gözlem-takip formu, poster, görüşme, proje, performans görevi gibi araçları da
kullanırlar.
Bu derste yapılacak ölçme ve değerlendirme etkinlikleriyle öğrencilerin üst düzey
becerileri de (okuduğunu anlama, eleştirme, yorumlama; bilgi toplama, analiz etme ve bir
sonuca ulaşma; gözlem yapma, gözlemlerden sonuca ulaşma; günlük hayatta karşılaşılan
problemleri çözme; araştırma yapma; sorgulama yapma; tablo, grafik ve diyagram hazırlama
ve yorumlama; öğrendikleri ile günlük yaşam arasında ilişki kurma; kendini ve arkadaşlarını
değerlendirme gibi) değerlendirilmeye çalışılır. Bu tür becerilerin yalnızca geleneksel ölçme
araç ve yöntemleriyle değerlendirilmesi zordur. Bu araçların yanında performans
değerlendirme temelli araç ve yöntemler de kullanılır
Performans değerlendirme, öğrencilerin bilgi ve becerilerini ortaya koyarak
oluşturdukları çalışma, ürün ya da etkinliklerin değerlendirilmesi süreci olarak ifade edilebilir.
Öğrencilerin akademik bilgiyi gerçek-yaşam problemlerine uyarlama yetisi, bunu problem
çözerken bizzat gösterebilmesi performans değerlendirmesi anlayışının özüdür. Öğretmenler
performans değerlendirmede oluşturacakları durumlar/verecekleri görevler ile öğrencilerin
yaptıkları analizleri, problem çözmelerini, yaptıkları deneyleri, verdikleri kararları,
arkadaşları ile iş birliği içindeki çalışmalarını, sözel sunumlarını ve bir ürünü oluşturmalarını
doğrudan gözlemleyebilir ve onlara not verebilirler. Performans değerlendirme süreci,
öğrencinin bilgiyi bizzat yapılandırmasını sağlamak bakımından bir fırsattır.
Öğrencilerin performansını ölçmek için performans görevleri, projeler verilebilir;
poster, broşür vb. hazırlatılabilir. Performans görevi olarak, örneğin, bir deney yapma, bir
yöredeki kimyasal kirlenmeye dikkati çekecek bir broşür hazırlama, bir gazeteye kimyanın
günlük hayatımızdaki yerini örneklerle açıklayan bir makale yazma, bir tip grafiği başka bir
tipe dönüştürme vb. düşünülebilir. Bu görevlerin değerlendirilmesi için öğretmenler
değerlendirme ölçütlerini önceden hazırlar ve öğrencilere görev verirken bu ölçütleri de
onlarla paylaşırlar. Öğrencilerin yaptığı görevin, çalışmanın, ya da etkinliğin çeşitli
aşamalarını ve/veya niteliklerini ve her bir aşamanın/niteliğin puan değerini belirten listeler
dereceli puanlama anahtarlarıdır. Dereceli puanlama anahtarları ile, öğretmenin öğrencilerden
beklentileri somut ve anlaşılır hâle gelir. Böylece öğrenciler, kendilerinden beklenenin ne
olduğunu bilirler ve kabul edilebilir bir performans görevinin hangi ölçütleri karşılaması
gerektiğini anlarlar. Öğrencinin performansı değerlendirilirken her bir ölçüt için ayrı bir puan

14
 takdir edilir ve buna göre toplam puan elde edilir. Aşağıda kimya dersinde yaptırılabilecek bir
araştırma veya çalışma için kullanılabilecek bir dereceli puanlama anahtarı örneği verilmiştir.
Öğretmen isterse, bu dereceli puanlama anahtarındaki ölçütleri, çalışmanın amacına göre
değiştirebilir, sayısını artırabilir ya da azaltabilir. Ölçme ve değerlendirmede geleneksel ve
yeni yaklaşımların bu programla da ilişkilendirilen özellikleri çeşitli kaynaklarda
bulunabilir(20, 21, 22, 23).
Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı örneği öğrencinin bir konuda araştırma
yaparken göstermiş olduğu performansa ilişkin gözlemlerin kaydedilmesi için hazırlanmıştır.
Mevcut ölçütleri okuduktan sonra, bu ölçütlere ilişkin açıklamalardan hangisinin öğrencinin
performansını tam olarak yansıttığı düşünülüyorsa, o açıklamaya ilişkin rakam, puan sütununa
yazılır.

DERECELĐ PUALAMA AAHTARI

Performans Düzeyleri

Puan
4 3 2 1
Ölçütler

Araştırma öncesinde Araştırma öncesinde Araştırma sürecine Araştırma süreci

araştırma sürecini etkili
şekilde planladı ve planını
öğretmeniyle paylaştı.
1. Plan Yapmış olduğu plana tam
oluşturma ve anlamıyla uydu. Araştırma
uygulama raporunu tam zamanında
teslim etti.
Konuya ilişkin çok fazla ve
çeşitli kaynaklar kullandı.
Topladığı kaynakları verimli
2. Kaynak kullanarak edindiği bilgileri
Araştırma Süreci
araştırma sürecine ilişkin planlama yaptı, öncesinde bir plan
ilişkin plan yaptı. ancak plana tam yapmadı. Araştırma
Yapmış olduğu plana anlamıyla uymadı.
raporunu çok geç
çoğunlukla uydu. Araştırma raporunu
Araştırma raporunu teslim tarihinden epey teslim etti.
makul zamanda teslim sonra teslim etti.
etti.
Konuya ilişkin yeterli Konuya ilişkin kaynak Konuyla ilgili olarak
sayıda kaynak kullandı. kullandı, ancak yeteri kadar kaynak
Kaynakların çoğunluğu kaynaklardan bir kısmı kullanmadı. Kullandığı
konuyla ilişkiliydi. konuyla tam anlamıyla
kaynaklar ders kitabı

kullanma organize etti. Kullandığı
kaynaklar konuyla doğrudan
ilişkiliydi.
Araştırma sürecinde ihtiyaç
duydukça öğretmeninden,
arkadaşlarından ve
etrafındaki diğer kişilerden
yardım istedi. Gerekli
3. Đş birliği olduğunda arkadaşlarıyla iş
yapma birliği yaptı. Arkadaşlarını
kendi araştırmaları
konusunda teşvik etti.
4.……………
1. Kavrama Konuya ilişkin kavram, olgu
ve prensipleri doğru ve
yerinde kullandı. Konuya
kendi yorumlarını da kattı.
2. Kanıt Kaynaklardaki bilgileri doğru
kullanma bir şekilde sundu. Yapmış
olduğu yorumları ve
Araştırma Raporu
Bilgileri oldukça iyi ilişkili değildi. Farklı
sıraladı. kaynaklardan edinilen ile sınırlıydı. Farklı
bilgileri organize etme kaynaklardan elde
problemi yaşadı. edilmiş bilgileri
organize etme gayreti
hiç olmadı.
Araştırma sürecinde Araştırma sürecinde Araştırma sürecinde
ihtiyaç duydukça sadece bir iki kez hiç kimseden yardım
öğretmeninden yardım öğretmeninden yardım istemedi ve kimi
istedi. Gerekli istedi. Arkadaşlarıyla
zaman gerekmesine
durumlarda pek fazla iş birliği
arkadaşlarıyla iş birliği yapmadı. rağmen, arkadaşlarıyla
yaptı. iş birliğinde
bulunmadı.
Konuya ilişkin kavram, Konuya ilişkin kavram, Konuya ilişkin
olgu ve prensipleri olgu ve prensipleri kavram, olgu ve
doğru şekilde kullandı. kullanırken bazı hatalar prensipleri kullanırken
Bazı yerlerde kendi yaptı.
ciddi hatalar yaptı.
yorumlarını kattı.
Tamamen kitaptan
aldıklarını aktardı.
Kaynaklardaki bilgileri Kaynaklardaki bilgileri Kaynaklardan edindiği
doğru şekilde kullandı. aktarırken bazı hatalar bilgileri hiçbir yorum
Yorumlarının bazılarını yaptı. Ancak, raporda katmadan olduğu gibi

çıkarımları uygun uygun kanıtlarla daha çok kaynaktaki

kaynaklardaki kanıtlarla
destekledi.
3. Dil kullanımı Dil ve yazım kurallarını
doğru ve tam olarak kullandı.
4. …………
aktardı.
destekledi. bilgilere bağlı kaldı.
Dil ve yazım kurallarını Dil ve yazım kurallarını Ciddi ve çok sayıda dil
kullanırken az sayıda kullanırken bazı ciddi ve yazım kuralı hatası
önemsiz hata yaptı. hatalar yaptı. yaptı.

15
 Öğrencilerin performanslarını değerlendirirken kontrol listeleri de kullanılabilir.
Kontrol listelerinde, öğrencinin bir görev veya proje esnasında sırasıyla yapması gereken iş ve
işlem basamakları listelenmiş olup her iş veya işlem için var veya yok, evet veya hayır
anlamına gelen bir işaret veya ifade ile o işlem basamağının gerçekleşip gerçekleşmediği not
edilir. Puanlama ise kümülatif yapılır. Örneğin; deney yapma gibi bir dizi hareketi gerektiren
davranışlar, kontrol listesinde açıkça belirtilip sıralanabilir.

KOTROL LĐSTESĐ
Gözlenen Davranışlar Evet Hayır
Deneyle ilgili bilgi altyapısı yeterlidir.
Deney için uygun malzemeleri seçti.

Seçtiği malzemelerin ve çalıştığı

mekânın temizliğini kontrol etti.
Deney için uygun düzeneği kurdu.

Çalışırken kendisinin ve
arkadaşlarının güvenliğine dikkat etti.
Deney sonunda çalıştığı mekânı temiz
bıraktı.
Deney sonuçlarını usulüne uygun
kaydetti ve yorumladı.
…
…
…
Düşünceler Örnek düşünceler:
• Öğrencinin deneydeki dikkati ve kavrayışı çok
iyiydi.
• Öğrencinin bu etkinliği tekrarlaması gerekiyor.
• Öğrencinin bilgi altyapısı yetersiz olduğu için
deneyi bilinçsizce yaptı.

Öğretmenlerin, ölçme ve değerlendirme yaparken aşağıdaki noktalara dikkat etmeleri,

daha geçerli ve güvenilir değerlendirme yapmalarına katkı sağlayacaktır:
1. Seçilen ölçme ve değerlendirme yöntem ve teknikleri ders programında hedeflenen
kazanımlara uygun olmalıdır. Ölçme ve değerlendirme araçları ile değerlendirme ölçütlerinin
programın temel amaçlarına hizmet eder nitelikte olmasına ve programda kazandırılması
hedeflenen becerileri kapsamasına dikkat edilmelidir.

2. Öğretim programında sunulan ölçme ve değerlendirme araçlarına ilişkin formlar örnek

olarak sunulmuştur. Bu formların aynı şekilde kullanılması zorunlu değildir. Formlar ve
formlarda yer alan ölçütler, sınıf mevcudu, çevre ve sınıf imkânları, dersin işleniş yöntemi,
süre vb. faktörler göz önünde bulundurularak yeniden yapılandırılabilir.
3. Öğretmenlerin geleneksel değerlendirme araçları (çoktan seçmeli, doğru/ yanlış,
eşleştirme, kısa yanıtlı sorular vb.) ile performansa dayalı değerlendirme araçlarını birlikte ve
dengeli kullanması öğrenci kazanımlarının daha etkili değerlendirilmesini sağlayacaktır.

16
 4. Performansa dayalı değerlendirme yapmak için verilen performans görevlerinde
öğrencilerin performansının, daha önceden hazırlanmış ölçütlerden oluşan değerlendirme
araçlarından (dereceli puanlama anahtarı, derecelendirme ölçeği vb) biri ile değerlendirilmesi
ve puanlanması gerekmektedir.
5. Verilen yıllık ödevler veya performans görevlerinde öğrencilerin bir kaynaktan
bilgileri aynen aktarmaları yerine; elde ettikleri bilgileri, yorumlamaları, transfer etmeleri,
çıkarımda bulunmaları, analiz etmeleri, değerlendirme yapmaları, tablo veya grafiğe
dönüştürmeleri vb. sağlanmalıdır. Öğrencilerin performansına ilişkin değerlendirme sonuçları
mümkün olduğunca kısa sürede öğrencilere bildirilmelidir.
6. Sınıfta yapılan her türlü etkinliğin değerlendirilerek bir puanlama yapılması zorunlu
değildir.
7. Öğrencilerin öğrenmelerine destek sağlamak ve performanslarını değerlendirmek için
yapılacak grup çalışmalarında iki yol izlenebilir. Birincisinde, verilen görev veya proje,
gruptaki öğrenci sayısı kadar alt bölüme ayrılarak her öğrenciye bir alt görev yüklenir.
Đkincisinde ise söz konusu görev veya proje grubun tamamına verilir; grup iş bölümünü
kendisi yapar; her grup üyesinin görev takibi de gruba ait bir iştir. Birinci tip grup çalışmaları
değerlendirilirken, görev ve proje sunum aşamalarında her öğrenci kendi hazırladığı
bölümden sorumludur ve her öğrencinin performansı ayrı değerlendirilir. Đkinci tip grup
çalışmalarında ise her öğrenciye eşit puan takdir edilir. Başka bir deyişle, bir grubun tüm
üyeleri aynı puanı alır.

17
SEÇĐLMĐŞ KAYAKLAR

1. Orta Mektep Müfredatı (1930), TC Maarif Vekâleti, Devlet Matbaası Đstanbul, 1930.
2. Lise Programı (1938), TC Kültür Bakanlığı, Devlet Basımevi, Đstanbul, 1938.
3. Lise Müfredat Programı (1956), TC Maarif Vekâleti, Maarif Basımevi, Ankara, 1956.
4. Lise Müfredat Programı(1960), TC Maarif Vekâleti, Maarif Basımevi, Ankara, 1960.
5. Ortaöğretim Đkinci Devre 1. Sınıf Fen Bilgisi (Fizik, Kimya) Taslak Programı,
Tebliğler Dergisi, Ankara, 1971.
6. Modern Kimya Programı Amaçları ve Açıklamalar, Tebliğler Dergisi, Ankara, 1973.
7. Lise Kimya Programları, Tebliğler Dergisi, Ankara, 1985.
8. Fen Bilimleri 1 Programı, Tebliğler Dergisi, Ankara, 1991.
9. Fen Bilimleri 2 Programı, Tebliğler Dergisi, Ankara, 1993.
10. Seçmeli Kimya 1, 2, 3 Programları, Tebliğler Dergisi, Ankara, 1992.
11. MEB.Ortaöğretim Kurumları Sınıf Geçme Yönetmeliğini Uygulayan Ortaöğretim
Kurumlarının 9,10,11 ve 12. Sınıflarına Ait Haftalık Ders Dağıtım Çizelgeleri,
Tebliğler Dergisi, Ankara, 1996.
12. Kimya Dersi Programı Đhtiyaç Analiz Raporu, MEB-EARGED, Ankara, 1998.
13. Fen Liseleri Kimya Dersi Đhtiyaç Belirleme Analizi, MEB-EARGED, Ankara, 2001.
14. Ahmet Saban, Öğrenme-Öğretme Süreci: Yeni Teori Ve Yaklaşımlar, Nobel Yayınları,
Ankara, 2002.
15. Ausebel, D. P., Novak, J. D. & Hanesian, H., Educational Psychology – A Cognitive
View (2. Baskı). New York, NY: Holt, Rinehart and Winston, 1978.
16. Bloom, B. S. (Editör). “Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of
Educational Goals: Handbook I, Cognitive Domain.” David McKay Inc., New York,
1956.
17. Von Glasersfeld, E. “Why Constructivism Must Be Radical?”, in “Constructivism and
Education”, by Larochelle, M. & Bednarz, N. & Garrison, J. Cambridge University
Press, Cambridge, UK, 1998., 23-29.
18. Brooks, J. G. & Brooks, M. J., “In Search of Understanding: The Case for
Constructivist Classrooms” Association for Supervision and Curriculum
Development, New York, USA, 1999.
19. Steffe, L.P. and Gale, J., “Constructivism in Education”, Lawrence Erlbaum, New
Jersey, 1995.
20. Popham, J. W., Modern Educational Measurement. Needham: Allyn & Bacon, 2000.
21. Airasian, P. W., Classroom Assessment. Second Edition. New York: McGraw Hill,
1994.
22. Turgut, F., Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Metotları. 5. Baskı. Saydam
Matbaacılık, Ankara, 1987.
23. Kubiszyn, T., Borich, G., Educational testing and measurement: Classroom
application and practic. John Wiley & Sons, Inc. USA, 2003.

18
KĐMYA DERSĐ
ÖĞRETĐM
PROGRAMI
Ortaöğretim 12. sınıf

B. ÜĐTELER

19
ZAMA AALĐZĐ

ORTAÖĞRETĐM KĐMYA DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMI

12. SIIF ÜĐTELERĐ VE ÖERĐLE SÜRELER

ÜĐTE KAZAIM SÜRE/DERS YÜZDE ORA

ÜĐTE ĐSMĐ
UMARASI SAYISI SAATĐ* (zaman bakımından)
1 ELEMENTLER KĐMYASI 59 30 27,8
2 ORGANĐK KĐMYAYA
23 24 22,2
GĐRĐŞ
3 ORGANĐK
19 24 22,2
REAKSĐYONLAR
4 ORGANĐK BĐLEŞĐK
50 30 27,8
SINIFLARI
151 108 100
Toplam

* Üniteler için verilen ders saatleri öğretmen tarafından şartlara göre ±%20 oranında
değiştirilerek uygulanabilir.

KĐTAP FORMA SAYILARI

• Ortaöğretim 12. sınıf kimya ders kitabının hacmi, A4 boyutlu kâğıda, 18-20 forma, B5
boyutlu kâğıda ise 22-24 forma olarak öngörülmüştür.
• Her üniteye tahsis edilecek sayfa sayısı, zaman tahsis çizelgesinde belirlenmiş yüzde
zaman oranlarına uygun olmalıdır. Ancak, bu oranlar esas alınarak bulunan sayfa
sayılarında, gerekli görüldüğü hâllerde ±%20 artırma/eksiltme yapılabilir.
.

20
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. Ünite : ELEMETLER KĐMYASI

Önerilen Süre : 30 Ders Saati

A. Ünitenin Amacı

Bu ünitede, elementlerin ve yer kabuğunda yüksek oranda bulunan bileşiklerin

oluşumu evrenin ve yer kabuğunun kozmik geçmişi ile açıklanacak, elementlerin elde ediliş
yöntemleri denklemleri üzerinden irdelenecektir. Alaşım hazırlamanın gereği element
özelliklerinin ıslahı temelinde işlenecek, alaşımlar sınıflandırılıp yaygın alaşımların özellikleri
kullanım alanları ile ilişkilendirilecektir.
Hidrojen elementinden başlanarak alkali ve toprak alkali metalleri, 3A- 6A grubu
(13- 16. grup) elementleri, halojenler ve önemli geçiş elementleri kimyasal ve fiziksel
özellikleri, elde ediliş yöntemleri, bileşikleri, kullanım alanları ve çevreye etkileri
vurgulanarak ele alınacaktır. Ayrıca azot oksitlerin, fosfatlı gübre ve deterjanların çevreye
etkileri irdelenecek, atmosferdeki ozonun çevre açısından önemi açıklanacaktır.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Evrende ve Dünyada Elementler

2. Elementler Nasıl Elde Edilir?
3. Alaşımlar
4. Hidrojen
5. Alkaliler ve Toprak Alkaliler
6. Toprak Grubu Elementleri
7. 4A Grubu Elementleri
8. 5A Grubu Elementleri
9. Kalkojenler
10. Halojenler
11. Geçiş Elementleri

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Büyük patlama
• Hafif element
• Ağır element
• Elementlerin bolluk oranı
• Mineral
• Cevher
• Zenginleştirme
• Kavurma
• Karbon ile indirgeme
• Hidrojen ile indirgeme

21
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

• Aktif metal ile Đndirgeme

• Elektroliz
• Heterojen alaşım
• Homojen alaşım
• Yer değiştirme tipi alaşım
• Örgü boşluğu tipi alaşım
• Metaller arası bileşik tipi alaşım
• Alkali metal
• Toprak alkali metal
• Allotrop
• Nanoteknoloji
• Nanotüp
• Doplama
• Diyot
• Transistör
• Yarı iletken
• Asit anhidriti
• Gübre
• Ligand
• Oksit
• Peroksit
• Süperoksit
• Asidik oksit
• Bazik oksit
• Nötral oksit
• Amfoter oksit
• Kontak yöntemi
• Petrol rafinasyonu
• Halojen
• Bessemer yöntemi
• Mordan etkisi

22
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR

 1.1 Büyük patlama öncesinde maddenin ve enerjinin

1. Evrende elementler ile ilgili
bir “varlık” olarak nasıl bir şey olduğu konusuna
olarak öğrenciler; girilmeyecek, madde ve enerjinin birlikte, çok dar bir
↸ Evrende mevcut bütün maddenin ve enerjinin büyük patlama öncesinde
1.1. Hafif elementlerin tek bir nokta halinde toplandığına işaret eden bulgular (gök adaların uzama hapsedilmiş halde olduğu varsayımı ile
oluşumunu, evrenin sürekli uzaklaşması, merkezden daha uzak gök adaların uzaklaşma yetinilecektir.
başlangıcı sayılan “büyük hızlarının daha yüksek olması, uzayın görünürde boş bölgelerinden
1.1 Kuarklar, leptonlar ve standart model, 11. sınıf
patlama” teorisi ile açıklar. mikrodalga ışınlarının yayılıyor olması, uzayın her doğrultusunda birim kimya dersi 5. ünite (Çekirdek Kimyası) ile
hacim içine düşen kütle yoğunluğunun yaklaşık aynı kalması) kısaca ilişkilendirilir.
1.2. Evrendeki elementlerin
 1.1 Temel maddesel parçacıklar ile ilgili standart
bolluk oranlarını, büyük özetlendikten sonra büyük patlama ile temel parçacıkların oluşumu ve
bunu izleyen çok kısa süre içinde hidrojen, helyum ve lityum model, 11. sınıf kimya dersinde işlenmiş olup burada o
patlama teorisi ve yıldızlarda konuya girilmeyecek, elementlerin oluşumu konusu esas
ELEMETLER KĐMYASI

ağır element oluşumu ile çekirdeklerinin meydana gelmesi olabildiğince basit düzeyde irdelenir.
alınacaktır.
ilişkilendirir. Bu irdelemenin sonunda, büyük patlama sonrasında ilk oluşan atomların ??? 1.1; 1.2 Kozmolojik anlamda “boşluk”, “uzay” ve
1.3. Yer kabuğundaki element neden hafif atomlar olduğu tartışılır (1.1; 1.2). “uzam” kavramları arasındaki ince anlam farkları aşağıda
bolluk oranları ile dünyanın Daha ağır çekirdeklerin oluşması için gerekli şartlar irdelenir. Kendi özetlenmiştir.
kozmik geçmişi arasında enerjisini üreten gök cisimlerinin (yıldızların) bu enerjiyi üretirken Boşluk: Hiçbir maddenin ve enerjinin bulunmadığı,
ilişki kurar. uğradığı nükleer dönüşümler irdelenip yıldızın yaşı ile o yıldızdaki içinde evrenin genişlediği sonsuz, varsayımsal mekân.
element bolluk oranları arasındaki ilişki vurgulanır. Bu bağlamda, evrenin Uzay: Gök cisimleri arasında yer alan madde ve enerji
1.4. Yer kabuğunda yüksek bakımından seyreltik bölge.
oranda bulunan bileşiklerin ve dünyanın element bileşimlerinin farklı olması, elementlerin oluşum
süreci ile ilişkilendirilir. Uzam: Sınırları belli uzay parçası.
oluşumunu elementlerin
bolluk oranları ile Yer kabuğunda oksijen, silisyum, alüminyum ve demir elementlerinin  1.1 - 1.4 Uzay bilimleri kapsamındaki gök cismi,
ilişkilendirir. çok bol olması ile bu elementlere ait izotop çekirdeklerinin göreceli yıldız, gök ada (galaksi), karanlık madde gibi kavramlar,
kararlılıkları ve daha ileri füzyona çok yatkın olmayışları arasındaki ilişki 11. sınıf fizik dersi ile ilişkilendirilir.
irdelenir (1.2; 1.3). [!] 1.2; 1.3 Đzotop çekirdekleri ağırlaştıkça kaynaşmanın
↸ Yer kabuğunda bolluk oranı yüksek elementlerin yine bolluk oranı zorlaşması, izotop bollukları ile ilişkilendirilir.
yüksek bileşikler oluşturacağı açıklanır. Yer kabuğunda silikat, oksit ve [!] 1.3; 1.4 Nükleer füzyon hatırlatıldıktan sonra, füzyon
alüminosilikat tipi kayaçların çok bol olması ile, oksijen, silisyum ve şartlarının ancak yıldız büyüklüğünde gök cisimlerinin
alüminyumun doğal bollukları arasında ilişki kurulur (1.4). merkezlerinde gerçekleşmesinin nedeni açıklanacaktır.
Yer kabuğundaki elementlerin bolluk oranları ile
geçmişte gerçekleşmiş olması gereken füzyon olayı
ilişkilendirilecek, buradan, dünyanın bir yıldızdan
kopmuş olması gerektiği çıkarımına gidilecektir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar
: Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme

23
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR
2. Elementlerin elde ediliş yöntemleri ile
ilgili olarak öğrenciler;
2.1. Mineral ve cevher kavramlarını
karşılaştırır.
2.2. Kömürle indirgeyerek metal elde
etme yöntemini tepkimeleriyle
örneklendirir.
2.3. Hidrojenle indirgeme yönteminin
tercih edildiği durumlara örnekler
ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ
↸ Çeşitli mineral ve cevher örnekleri tanıtılır. Yaygın metal
cevherlerinin (demir, bakır, çinko, krom, mangan filizleri) kimyasal
formülleri tanıtıldıktan sonra, bu cevherlerden metal elde etmek
için uygulanan süreçler ve ayrıca, sülfür tipi cevherlerin kavrulup
oksite dönüştürülme nedeni irdelenir (2.1).
↸ Demir, krom, kurşun, bakır gibi element oksitlerinin karbon ile;
AÇIKLAMALAR

 2.1 Cevherlerden metal elde etme sürecinde işlem
basamakları olarak, kırma-öğütme, zenginleştirme,
kavurma ve indirgeme kısaca anlatılır; işlemlerin
ayrıntısına girilmez.

2.1 Yüzdürme (flotasyon) konusu, 9. sınıf kimya dersi
4. Ünite (Karışımlar) ile ilişkilendirilir.
[!] 2.1; 2.2 Kömürle ve hidrojenle indirgeme yöntemlerinin
endüstriyel örnekleri üzerinden, elde edilecek elementin
birim değeri, saflığı ve çevresel etki boyutu ölçütleri
ELEMETLER KĐMYASI

verir. temelinde indirgen seçimini açıklayan, örneğin indirgen

molibden ve volfram oksitlerinin de hidrojen ile indirgenmesine
2.4. Aktif bir metal kullanarak ilişkin denklemler denkleştirilip yükseltgenen ve indirgenen
indirgeme yöntemiyle başka bir maddeler belirlenir. Karbon ve hidrojenin bu denklemlerdeki
metal üretiminin hangi durumlarda işlevlerinin benzerliği tespit edildikten sonra, hangi durumda hangi
gerekli olduğunu açıklar. indirgenin kullanılacağı konusunda yönlendirilmiş bir tartışma
açılır.
2.5. Elektroliz ile metal üretimine
örnekler verir. Đndirgenme potansiyelinin çok düşük olması hasebiyle, karbon
veya hidrojen ile indirgenemeyen potasyum gibi elementlerin daha
ucuz olan başka bir element (örneğin sodyum) ile indirgenmesine
ilişkin denklemler tartışılır (2.2-2.4).
↸ Hiçbir indirgen ile element hâline dönüştürülemeyen metal ve
hiçbir yükseltgen ile yükseltgenemeyen ametal olup olamayacağı
tartışılır. Alkali metallerin, florun ve klorun elektroliz ile elde
edilişi, bu tartışma ile ilişkilendirilir. Örnek elektroliz olaylarının
denklemleri yazılır (2.5).
olarak linyit kullanmanın sakıncalarını irdeleyen bir okuma
metni verilir. Bu metinde kimyagerlik ve kimya
mühendisliği meslekleri hakkında kariyer bilinci
oluşturmaya yardımcı bilgiler de yer alabilir.


2.2 Katı hâldeki cevherlerin kömürle indirgenmesi
sürecine ilişkin olarak, metal oksitlerinin indirgenmesi
toplam tepkime denklemi üzerinden verilecektir. Yüksek
fırındaki tepkimeler, bu ünitedeki 11.1 kazanımı
kapsamında işlenecektir.
??? 2.2- 2.4 “Karbon ile indirgeme”, “hidrojen ile
indirgeme”, “aktif metal ile indirgeme” gibi ifadelerin
karşılığı olarak yazılan tepkimeler gerçekte birer redoks
tepkimesidir. Bu tepkimeler adlandırılırken elde edilecek
metal esas alınmış; metal katyonu indirgendiği için de
tepkime, “indirgeme” şeklinde adlandırılmıştır. Yazılan
tepkimenin tamamının bir indirgenme tepkimesi olmadığı,
gereği halinde vurgulanmalıdır. Benzer şekilde, elektroliz
süreçlerinde de, katottaki indirgeme ile birlikte yürüyen bir
anot reaksiyonunun (yükseltgenme) var olduğu denklemi
ile belirtilmelidir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Ders Đçi Đlişkilendirme
: Sınırlamalar

24
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR
3. Alaşımlar ile ilgili olarak öğrenciler;
3.1. Element özelliklerinin
alaşım temelinde açıklar.
ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ
↸ Đkili, üçlü, dörtlü,… alaşım örnekleri üzerinden ‘alaşım’ kavramı
tanımlanır. Bu alaşımların özelliklerini (sertlik, esneklik, erime
noktası ve korozyon dayanımı), yapılarına katılan saf elementlerin
özellikleri ile karşılaştırmak üzere çizelgeler düzenlenip incelenir.
Buradan alaşım hazırlamanın gereği ve yararı için genellemeye
gidilir (3.1).
ıslahını ↸ Parlatılmış homojen ve heterojen alaşım yüzeylerinin
AÇIKLAMALAR

 3.2 Metaller arası bileşikler için, NaTl, Na2Tl ve
NaSi gibi basit iyonik yapılar ve Nb3Sn gibi birkaç süper
iletken alaşımı örnek vermek yeterlidir.
??? 3.2 Belli ve sabit bir stokiyometriye sahip
alaşımların hepsinin “metaller arası bileşik” sayılması bir
kavram yanılgısıdır. Bu yanılgı, bazı örgü boşluğu
alaşımlarının da stokiyometrilerinin sabitliği (Fe3C gibi)
örnek verilerek düzeltilmelidir. NaTl (sodyum talyumür)
bir bileşiktir; çünkü, Na+ katyonu ve (Tl)44- anyonu
ELEMETLER KĐMYASI
3.2. Alaşımları sınıflandırıp örnekler
verir.
3.3. Yaygın alaşımların özelliklerini
bileşimleri ve kullanım alanları ile
ilişkilendirir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı
mikroskobik, elektron mikroskobik ve AFM (Atomic Force
Microscopy) fotoğrafları incelenir. ‘Heterojenlik’ ile görünüm
arasında ilişki kurulur.
Heterojen alaşım tipinde çeliklerin yapıları işlenir. Çeliğe su
verme işleminin yapı ve özelliklerle ilişkisi irdelenir (3.2).
↸ Homojen karışım (çözelti) türünden, ‘yer değiştirme’, ‘örgü
boşluğu’ ve ‘metaller arası bileşik’ tipi alaşımlar şemalarla gösterilir.
Yer değiştirme alaşımlarına Cu - Zn ve Au- Ag karışımları, örgü
boşluğu tipi alaşımlara karbonlu ve borlu çelikler, metaller arası
bileşik tipi alaşımlara da Na-Tl , Na2Tl, süper iletken alaşımlar gibi
örnekler verilip kullanım alanları, alaşımların özellikleri ile
ilişkilendirilir.
Çelik, lehim, amalgamlar, ayarlı altın, pirinç, tunç (bronz),
duralümin, nikrom, konstantan, matbaa alaşımı gibi yaygın
alaşımların bileşim aralıkları ve özellikleri bir çizelge üzerinde
incelenir. Çeliğin, ayarlı altının ve pirincin özellikleri kullanım
alanları ile ilişkilendirilir (3.3).
[!]: Uyarı
: Sınırlamalar
25
üzerinden oluşur. Fe3C alaşımında ise Fe ve C atomları,
Fe örgüsündeki boşluklar içine C atomlarının yerleşmesi
dışında hiçbir değişikliğe uğramamışlardır.
??? 3.2; 3.3 Alaşımlar başlığı altında “metaller arası
bileşik” sınıfından söz etmek, ilk bakışta bir kavram
kargaşası getiriyor gibi düşünülebilir. Ancak, alaşım ve
bileşik kavramlarının birbirinden çok keskin sınırlarla
ayrılamayacağı, her iki madde sınıfının özelliklerini
kısmen taşıyan maddelerin de bulunabileceği fikri
işlenerek bu kargaşa giderilebilir.
[!] 3.3 Çeşitli çeliklerin bileşimleri ve kullanım alanları
ile ilgili bir çizelge incelemek yararlıdır; fakat bu
çizelgedeki rakamlar, temel bilgi gibi algılanmamalıdır.
Asıl olan, çelikteki her katkının çeliğe verdiği yeni
özellikler ve bu özelliklerin kullanım alanı ile ilişkisidir.
[!] 3.3 Metaller arası bileşik tipinde alaşımların yüksek
teknolojide kullanımı ile ilgili bir okuma metni
verilebilir.
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
4. Hidrojen elementi ile ilgili olarak
öğrenciler;
4.1. Laboratuvarda ve endüstride
 4.1 Laboratuvarda hidrojen üretimi için kullanılan
hidrojen elde etme metal hidrürlerinin (NaBH4 dahil) elde ediliş
yöntemlerini karşılaştırır. yöntemlerine girilmeyecektir.

 4.1 Laboratuvarda hidrojen üretim tekniklerinden,
4.2. Hidrojen izotoplarını tanır ve alkali/ toprak alkali metallerin ve hidrürlerin suya etkisi,
kullanım alanlarına örnekler ↸ EK.1.1’de verilen etkinlik yapılarak laboratuvarda hidrojen elde edilir. aktif metallere asitlerin etkisi, NaBH4 tuzunun su ile
verir. Doğuş halindeki hidrojenin normal hidrojen gazına göre daha etkin muamelesi ve suyun elektrolizi; endüstriyel üretim
indirgen olması, henüz H· atomları halinde bulunması ile ilişkilendirilir. tekniklerinden de su gazı süreci, hidrokarbonların
4.3. Hidrojenin kimyasal ve
fiziksel özellikleriyle katalizör ve/ veya su buharı yanında bozunması, hurda
Laboratuvarda H2 elde etmede kullanılabilir diğer yöntemler
demirin sıcak buharla reaksiyonu ve suyun elektrolizi
ELEMETLER KĐMYASI
kullanım alanlarını
ilişkilendirir.
4.4. Đkincil enerji kaynağı olarak
hidrojenin önemini, maliyet
ve sağlıklı çevre bakımından
irdeler.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı
denklemleri ile açıklanır. Hoffmann voltametresi ile hidrojen ve oksijen
üretimi yapılıp çıkan gazların yanma/ yakma özellikleri sınanır. Endüstride
hidrojen elde etme yöntemleri işlendikten sonra, bu yöntemlerin
laboratuvar yöntemlerinden farklı oluşunun nedenleri irdelenir (4.1).
↸ Doğal hidrojenin izotop bolluk oranlarını gösteren bir çizelge
incelenerek döteryum (D) ve trityum (T) izotoplarının özellikleri yaygın
izotop olan hidrojen (H) ile karşılaştırılır (4.2).
↸ Hidrojenin yanma/ patlama özelliği dışında zararlı ve tehlikeli bir
yönünün olmayışı, yoğunluğu, düşük mol kütlesi, ve yanınca sadece su
buharı oluşturması gerçeklerinden hareketle bu gazın yakıt olarak
kullanımı çevre açısından tartışılır. Bir indirgen olarak üstün yönleri
irdelenir .
Hidrojen gazının doğal bir zenginlik sayılıp sayılamayacağı irdelenir.
Bu gazın yakıt olarak kullanılması halinde neden “ikincil enerji kaynağı”
sayılması gerektiği tartışılır (4.3; 4.4).
[!]: Uyarı
: Sınırlamalar
26
işlenecektir.

 4.2 Kütle numarası 3’ten daha büyük olan hidrojen
izotoplarına girilmeyecektir.

 4.2 Döteryum ve bileşiklerinin kullanım alanlarına,
döteryum lambaları, nükleer reaktörlerdeki soğutma/
nötron yavaşlatma sistemleri ve bilimsel araştırmalar;
trityumun kullanım alanlarına da kendinden ışıldayan
yazı ve işaretler (saat kolları ve rakamları gibi) ve
nükleer füzyon sistemleri örnek verilecektir.

 4.3 Hidrojenin endüstrideki kullanım alanlarından,
metalürjide indirgenlik işlevi, amonyak sentezi, yağların
hidrojenlenmesi ve hidrojen hamlaçları ele alınacaktır.
[!] 4.3 Hidrojen yakıtlı otomobiller dâhil, diğer hidrojen
kullanım alanları ile ilgili bir okuma metni verilir.
??? 4.4 Çevre dostu bir yakıt olması nedeni ile,
hidrojenin, petrol, kömür ve yenilenebilir enerji
kaynaklarına bir alternatif olabileceği yanılgısı; doğada
hazır hidrojen bulmanın çok zor olduğu, H2 yakıtını elde
etmek için önce nükleer enerji gibi ucuz bir enerji
kaynağından elde edilmiş elektrik enerjisi harcamak veya
bir fosil yakıt feda etmek gerektiği vurgusu ile
düzeltilmelidir.
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR
5. Alkali ve toprak alkali metalleri
ile ilgili olarak öğrenciler;
5.1. Alkali ve toprak alkali
ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Bir periyodik tablo üzerinde alkali ve toprak alkali metallerin
yeri ve yukarıdan aşağıya inildikçe özelliklerinin değişimi ile ilgili
kısa bir hatırlatma girişinden sonra bu elementlerin “alkali” ve
“toprak alkali” adını almalarının sebebi irdelenir. Bunun için, her
iki grup elementlerinin oksit ve/veya hidroksit örneklerinin sudaki [!] 5.1 Alkali ve toprak alkali metallerin doğal kaynaklarına
çözeltilerinin/ süspansiyonlarının pH’ ları, pH kâğıdı ve/ veya pH aşağıdaki örnekler verilecektir:
metre ile ölçülüp yorumlanır. Topraktaki ve alkali topraklardaki
başlıca mineraller (feldspat, kil, kireç taşı, dolomit, oksitler) Li: Magmatik kayalar (pegmatit)
tanıtıldıktan sonra elementlerin veya bileşiklerinin elde edilmesinde $a: 2aCl (kaya tuzu ve deniz/ göl suyu), feldspat
K: Feldspat, göl/ deniz suyu, güherçile
ELEMETLER KĐMYASI

kullanılan başlıca doğal mineraller/ karışımlar gözden geçirilir

metallerin doğal kaynaklarını (5.1). Rb ve Cs: Diğer alkali metal bileşiklerinde safsızlık
sıralar. olarak bulunur.
↸ Alkali ve toprak alkali metallerin başlıca kimyasal özellikleri Be: Zümrüt ve kedi gözü gibi süs taşları
5.2. Alkali ve toprak alkali denklemleri ile irdelenir; bu özellikler, elektron dizilimleri ile
metallerin kimyasal Mg: Magnezit (MgCO3)
ilişkilendirilir. Ca: Kireç taşı/ kalsit (CaCO3)
özelliklerini açıklar. Bu elementlerin halojenür bileşikleri ile hazırlanmış çözeltilerin Sr: Stronsiyonit( SrCO3)
5.3. Alkali ve toprak alkali indirgen alevde verdikleri renkler, bir gösteri deneyi ile Ba: Barit (BaSO4), Viterit (BaCO3)
metallerin genel elde ediliş gözlemlenir. Alev renklerinin nasıl oluştuğu irdelenir (5.2).
yöntemlerini örneklerle [!] 5.2 Her iki gruptaki metallerin yüksek aktiviteleri nedeni ile
açıklar. ↸ Alkali ve toprak alkali metallerin kömür ve hidrojen gibi yaygın hep bileşikleri halinde bulunma, aynı yükte katyonlar oluşturma
indirgenlerle elde edilmesinin neden mümkün olmadığı anılan ve ayrıca suya ve havaya etki etme yanında tuz oluşturma
özelliklerle ilişkilendirilir. Bu elementlerin elde ediliş yöntemleri özelliklerine yer verilecektir.
örnekleri ile açıklanır. Elektroliz için sulu çözelti yerine erimiş saf
tuzların kullanılması gereği, yarı hücre indirgenme potansiyelleri [!]
 5.3 Alkali metallerin, elektrolizle üretimine lityum ve
hesaba katılarak tartışılır. sodyum üretimi örnek verilecek; sodyum metali kullanarak
Metalik sodyumun susuz ortamda KCl tuzundaki K+ katyonunu potasyum üretimi ayrıca irdelenecektir. 2A grubu metallerden
indirgemesinin nasıl mümkün olduğu, yarı hücre potansiyelleri ve magnezyum üretimi denklemleri ile işlenecektir.
Le Chatelier ilkesi bağlamında irdelenir (5.3).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

27
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Lityum, berilyum ve magnezyumun alaşım oluşturması ve bu

alaşımların özellikleri, metallerin özellikleri ile ilişkilendirilir. [!] 5.4 Lityum, sodyum, potasyum, berilyum ve
Alaşımların kullanım alanları ile özellikleri arasında ilişki kurulur. magnezyum elementlerinin kullanım alanları
ELEMETLER KĐMYASI
5.4. Alkali ve toprak alkali metallerin
kullanım alanlarına örnekler verir.
5.5. Alkali ve toprak alkali metallerin
önemli bileşiklerinin, ad, formül ve
kullanım alanlarını listeler.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar
Sodyum ve potasyumun, iyi iletkenlik ve suya karşı yüksek aktivite özellikleri ile ilişkilendirilecektir.
özelliklerinden yararlanan kullanım alanları irdelenir (5.4).
[!]
 5.5 Berilyum bileşiklerinin zehirli olduğu
↸ Alkali ve toprak alkali metallerin başlıca bileşiklerinin piyasada
belirtilecek; lityum bileşiklerinin tıptaki
kullanılan yaygın adlarını, sistematik adlarını ve kullanım alanlarını
kullanımlarına işaret edilecektir. Bu kazanım
özetleyen iki ayrı çizelge incelenir. Bu bileşiklerden laboratuvarda
kapsamında ayrıca aşağıdaki bileşiklerin varsa
bulunması kolay olanlar sınıf ortamında incelenerek kullanımlarına esas
piyasa adları, sistematik adları ve başlıca kullanım
olan özellikleri gözlemlenir.
alanları işlenecektir.
Örneğin; Na2CO3 çözeltisinin bazik olması, NaHCO3’ın ısıtılınca Na2CO3, NaHCO3, NaOH, NaCl, Na2SO4.10H2O,
veya çözeltisi asitlerle etkileşince gaz oluşturması, KNO3’ın yükseltgen KNO3, KCl, KOH, KCN; CaCO3, CaO, Ca(OH)2,
olması, KCN’ ün kompleks oluşturma yetisi, susuz CaSO4’ın su ile CaSO4.2H2O, MgCO3, MgO, MgSO4.7H2O
hamur yapılınca zamanla sertleşmesi vb laboratuvar ortamında
denenebilir (5.5).
28
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR
6. 3A grubu (13. grup) elementleri ile
ilgili olarak öğrenciler;
6.1. 3A grubu elementlerinin ortak
özelliklerini, atomlarının elektron
dizilimleri ile ilişkilendirir.
6.2. Bor elementinin doğal
minerallerini tanır.
6.3. Bor ve alaşımlarının elde edilişini
açıklar ve özellikleri ile kullanım
ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Toprak metallerinin (bor dâhil) elektron dizilimleri ile kimyasal
özellikleri ilişkilendirilir. Bu özelliklerin grup içinde değişimi irdelenir.
Ülkemizde de bol bulunan başlıca bor mineralleri (kolemanit, pandermit,
boraks) formülleri ile tanıtılır. Örneğin; kolemanitten borik asit, ondan da
bor trioksit üretimi irdelendikten sonra, teknik saflıkta borun nasıl elde
edildiği incelenir. Bor alaşımlı çeliklerin özellikleri ve uygulamaları
ilişkilendirilir. [!] 6.4 Ülkemizde bor madenciliğinin ve bor
Yüksek saflıkta borun üretim yöntemleri kısaca gözden geçirildikten bileşikleri endüstrisinin gelişimi ile ilgili bir
sonra, teknik ve yüksek saflıkta borun kullanım alanları kısaca açıklanır. okuma metni verilir.
ELEMETLER KĐMYASI
alanları arasında ilişki kurar.
6.4. Bor bileşiklerinin özelliklerini,
kullanım alanlarını ve Türkiye
için önemini açıklar.
6.5. Alüminyumun üretim
yöntemlerini irdeler; metalin ve
alaşımlarının özellikleri ile
kullanım alanlarını ilişkilendirir.
6.6. Yaygın alüminyum bileşiklerini
ve kullanım alanlarını betimler.
6.7. 3A grubundaki diğer metallerin
ve bunların bileşiklerinin endüstri
açısından önemini irdeler.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
Borik asit, boraks, sodyum perborat, sodyum borohidrür ve sodyum
metaboratın yapıları, özellikleri ve kullanım alanları arasında ilişki kurulur.
Basit boranların yapıları incelenerek bu bileşiklerin uzay araştırmalarındaki
stratejik önemi vurgulanır. Bu bileşiklerin ülkemiz ekonomisi açısından
önemi vurgulanır (6.1- 6.4).
↸ Alüminyumun doğada kil ve boksit minerallerinin bileşiminde bulunduğu
örneklerle açıklanır. Boksit mineralinden alüminyum üretimi kısaca gözden
geçirilir. Alüminyum metalinin ve başlıca alüminyum alaşımlarının
(Duralümin, Magnoks, Silumin, Titanal) bileşimleri, özellikleri ve kullanım
alanları bir çizelge halinde incelenir.
Alüminyum oksitin doğal formlarının (korundum, rubi taşları ve safir)
özellikleri ve kullanım alanları kısaca özetlenir. Endüstri açısından önemli
diğer alüminyum bileşiklerinin (kil, alüminyum klorür, alüminyum sülfat ve
şap) özellikleri ile kullanım alanları arasında ilişki kurulur (6.5; 6.6).
↸ Đleri teknolojide giderek artan ölçekte önem kazanan galyum, indiyum ve
talyum metallerinin ve bunların önemli bileşiklerinin özellikleri ile kullanım
alanları arasında ilişki kurulur. Suda ve asitte çözünür talyum bileşiklerinin
şiddetli zehir özellikleri belirtilir (6.7).
29
[!] 6.4 Sodyum borohidrür bileşiğinin oto
endüstrisi açısından önemi açıklanır.

 6.5 Killerden kaolin ve lüle taşının bileşim
formülleri verilecek, killerin çok çeşitli
olabileceği belirtilecek, birçok kilin katyon
değiştirme özelliği vurgulanacaktır.
[!] 6.5 Atık su arıtımında zeolit gibi
alüminosilikatların kullanımlarına ilişkin bir
okuma parçası verilebilir.
[!] 6.7 Galyum, indiyum ve talyumun yarı iletken
bileşikleri ve bunların LCD ve LED
teknolojilerinde kullanımına değinilecektir.
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Karbonun doğal formları kısaca gözden geçirildikten sonra, grafit, elmas
7. 4A grubu (14. grup) elementleri ile ilgili ve fulleren (C60) allotroplarında karbon atomlarının bağlanma farkları
olarak öğrenciler; irdelenir. Genel anlamda allotropi kavramı işlenir. Karbonun doğal
7.1. Karbon allotroplarınının bağ yapılarını formlarının özellikleri karşılaştırıldıktan sonra bu özellik farkları ve
karşılaştırır; kullanım alanlarına allotropların kullanım alanları bağ yapıları ile ilişkilendirilir (7.1).
örnekler verir. ↸ Yapay bir karbon allotropu olan fullerenlerin bir alt grubu olan
7.2. Nanoteknolojide önemli olan karbon nanotüplerin yapısı şemalar kullanılarak incelenir. Nanotüplerin ve nanotüp
nanotüplerinin malzeme bilimi esaslı malzemelerin üstün özellikleri irdelenip geleceğin teknolojisi açısından
önemleri tartışılır (7.2). .
açısından önemini, yapısı ile
ilişkilendirir. ↸ Karbon bileşiklerinin, organik kimya alanının temelini oluşturduğu [!] 7.2 Nanotüp esaslı malzemelerin
ELEMETLER KĐMYASI
7.3. Karbon oksitlerinin, karbonik asitin ve
karbonatların özellikleri ile doğadaki
ve hayattaki işlevlerini açıklar.
7.4. Silisyumun doğal bileşiklerinin
yapılarını, özellikleri ve kullanım
alanları ile ilişkilendirir.
7.5. Yarı iletkenliği metalik iletkenlik ile
karşılaştırır.
7.6. Silisyumun ileri teknoloji açısından
önemini irdeler.
7.7. Yarı iletkenlerde doplama (doping)
kavramını ve doplamanın diyot,
transistör gibi temel elektronik
bileşenlerin çalışmasındaki önemini
açıklar.
7.8. 4A grubundaki diğer metallerin ve
bileşiklerinin kullanım alanlarına
örnekler verir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar
belirtildikten sonra, organik bileşik sınıfına girmeyen başlıca karbon gelecekte kullanımına ilişkin tasarımlar
bileşiklerinin (CO, CO2, H2CO3) elde edilişleri ve sağlık açısından önemli hakkında bir okuma metni verilir.
yönleri gözden geçirilir (7.3).
 7.5- 7.7 Yarı iletkenlik ve doplama
↸ Kuvarsın ve silikatların (feldspat, kaolen, mika gibi) yaygınlığına ve doğal açıklanırken bant teorisine girilmeyecektir.
bolluğuna işaret edildikten sonra silisyum elementinin teknik saflıkta (kuvars [!] 7.7 Elektronik saflıkta silisyum üretimi
kumundan) ve yüksek saflıkta (uçucu bileşiklerinden ve süblimleştirme ile) ve saf silisyumun doplanması, p- ve n- tipi
üretimi kısaca gözden geçirilip bu elementin elektrik iletkenlik özellikleri, yarı iletkenler ile ilgili bir okuma metni
metaller ve yalıtkanlarla karşılaştırılır. Yarı iletkenlerin iletkenlik verilir.
özelliklerinin sıcaklıkla ve çok düşük oranda katkılarla değişimi irdelenir.
Silisyum esaslı yarı iletkenlerin elektronik endüstrisi açısından önemi [!] 7.8 Kurşun bileşiklerinin genel olarak
açıklanır. zehirli olduğu belirtilecektir.
Doplama işleminin anlamı ve yarı iletkenlik açısından önemi irdelenir (7.4- [!] 7.8 Lehimin temel özelliği ve kullanım
7.7). alanları bu konu kapsamındadır.
↸ 4A grubunun ağır elementlerinin (germanyum, kalay ve kurşun) temel
özellikleri listelenip karşılaştırıldıktan sonra bu metallerin kullanım alanları
özellikleri ile ilişkilendirilir. Kalay dioksitin (cam ve seramik endüstrisinde),
kurşun oksitlerinin (yağlı boyalarda, camlarda ve seramiklerde) ve kurşun
sülfatın (akülerde, camda, seramikte ve yağlı boyalarda) kullanımı, bu
bileşiklerin özellikleri ile ilişkilendirilerek işlenir (7.8).
30
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Laboratuvarda (amonyum nitritten) azot üretimine ilişkin denklem
irdelenerek kendi kendine redoks (disproporsiyonasyon) açıklanır.
Havadan azot üretimi kısaca gözden geçirilir. Azotun yüksek
elektronegatifliğine rağmen N2 moleküllerinin inert karakteri, molekülün
 8.1 Havanın sıvılaştırılması ve sıvı havanın
Lewis yapısı temelinde açıklanır. Hava oksijeninden olumsuz etkilenen damıtılması sürecinde kullanılan Linde
gıda ve ilaç gibi ürünlerin azot atmosferinde saklanması, azot gazının makinesinin işleyiş ilkesi kapsam dışındadır.
8. 5A grubu (15. grup) elementleri ile
fiziksel ve kimyasal özellikleri ile ilişkilendirilir (8.1; 8.2).
ilgili olarak öğrenciler; [!] 8.3 Otomobillerin hava yastıklarında
8.1. Havadan azot elde etme yöntemini ↸ NH3, H2NNH2, NH2OH, HN3 (hidrazoik asit; azotik asit), N2, N2O, NO, kullanılan azotür tuzlarının üretimi ve özellikleri
ELEMETLER KĐMYASI

açıklar. N2O3, NO2 ve N2O5 bileşiklerinde azotun yükseltgenme basamağı ile ilgili bir okuma metni verilebilir.
hesaplanarak azot elementinin çok değişik yükseltgenme basamaklarında
 8.5 NH3 gazından çıkarak hidrazin, azot
8.2. Azot molekülünün yapısını
bulunabilmesinin nedeni irdelenir (8.3). oksitleri, üre, HNO3 ve amonyum tuzları üretimi
özellikleri ve kullanım alanları ile
ilişkilendirir. açıklanacaktır.
↸ Doğada azot bileşiklerinin çok az olması N2 molekülünün düşük
8.3. Azotun farklı yükseltgenme reaksiyon yatkınlığı ile ilişkilendirilir. Azotlu bileşiklerin başlıca kaynağı [!] 8.5 Üre elde etmek için,
basamaklarında bulunduğu olan NH3 gazının elde ediliş yöntemi açıklanır. Diğer azot bileşiklerinin 2 NH3 + CO2 → H2N-COONH4
bileşiklerine örnekler verir. elde edilişlerine örnekler verilir. N2O, NO, N2O3, NO2 ve N2O5
bileşiklerinin suda çözünürlük, radikal karakter gereği zehirlilik, asit (Amonyum karbamat)
8.4. Azot oksitlerinin oluşumunu ve çevre
oluşturma esasına dayalı tahriş ve yükseltgenliğe bağlı tahrip özellikleri H2N-COONH4 → (NH2)2CO + H2O
için zararlı etkilerini tartışır.
kısaca irdelenir. Bu gazların hangi süreçlerde oluştuğu, atmosfere olumsuz
denklemleri ile özetlenen tepkime; hidrazin
8.5. Başlıca azot bileşiklerinin elde ediliş etkileri ve alınabilir önlemler özetlenir.
üretimi için de,
yöntemlerini ve kullanım alanlarını HNO2 (nitröz asit; nitrit asidi) ve HNO3 (nitrik asit; nitrat asidi)
açıklar. bileşiklerinin formülleri ile onları oluşturan oksitlerin formülleri 2NH3 + H2O2 → 2H2O + H2N-NH2
karşılaştırılır. “Asit anhidriti” kavramı açıklanır.
Nitritlerin ve nitratların genel üretim yöntemleri örnek denklemlerle tepkimesi esas alınacaktır.
açıklanır. Nitrat ve nitrit tuzlarının kullanım alanlarına örnekler verilir.
 8.5 Azotlu gübrelerin yer altı sularında yol
Azotlu gübre olarak kullanılan amonyum sülfat, amonyum nitrat ve üre açtığı çevresel sorunlar, fosfatlı gübrelerle
bileşiklerinin elde ediliş yöntemleri özetlenir (8.4; 8.5). birlikte işlenecektir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

31
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Fosfor elementinin doğal allotroplarının molekül yapıları karşılaştırılır.
Beyaz fosforun diğer allotroplara göre daha reaktif olması, molekülünün
uçuculuğu ve bağların gerginliği ile ilişkilendirilir. Fosfor elementinin üretim
 8.7 Fosfatlı gübrelerdeki başlıca fosfor
yöntemine ilişkin; kaynaklarının doğal Ca3(PO4)2 (fosfat
kayası), (NH4)2HPO4 (DAP),
2Ca3(PO4)2+ 6SiO2 → 6CaSiO3 + 2P2O5 “Ca(H2PO4)2.2CaSO4” (süper fosfat) ve
2P2O5 + 10C → P4 + 10CO Ca(H2PO4)2 (üç-kat süper fosfat)
-------------------------- ------------------- olabileceği belirtilecek, ticari gübrelerin
2Ca3(PO4)2 + 10C + 6SiO2 → 6CaSiO3 + P4 + 10CO içeriği (formülasyonları) konusuna
8.6. Fosfor elementinin elde ediliş girilmeyecektir.
yöntemini ve allotroplarının denkleminde yer alan C ve SiO2 maddelerinin işlevleri irdelenir (8.6).
ELEMETLER KĐMYASI

özelliklerini açıklar. [!] 8.7 Polifosfatların ağır metal

↸ H3PO4 (ortofosforik asit; ortofosfat asidi; fosforik asit; fosfat asidi) fosfat komplekslerinin anyonik özelliği formülle
8.7. Fosforik asitlerin ve tuzlarının açıklanıp iyonların suda çözünme
kullanım alanlarını özellikleri ile kayasından üretimine ilişkin denklem irdelenir. Bu asidin, kondensasyon
yoluyla zincir yapılı di-, tri-,…, poli- fosforik asit oluşturma özelliği, yapı ile özelliğinden, sert suların fosfatlarla
ilişkilendirir. yumuşatılması, şematik olarak
ilişkilendirilir. Ayrıca, kondensasyonun halkalı trimetafosforik-,
8.8. Fosfatlı gübreler ve deterjanlardan tetrametafosforik-,…, polimetafosforik asit oluşumuna yol açmasının mümkün açıklanacaktır.
kaynaklanan çevre sorunlarını olup olmadığı irdelenir. [!] 8.8 Yapay gübrelerin tipleri, besleyici
sorgular. Fosfatlı gübrelerin yaygın olanları, içerikleri ile incelenir. Polifosfat tuzlarının element içeriklerinin ifadesi ve toprak
deterjan katkı maddesi olarak işlevi, katyon kompleksleştirme (ligandlık) cinsine bağlı kullanım alanları ile ilgili bir
8.9. 5A grubundaki diğer elementlerin ve
özelliği ile ilişkilendirilir (8.7). okuma metni verilir.
bileşiklerinin kullanım alanlarına
örnekler verir.
 8.9 Arsenik bileşiklerinden, zehir
↸ Gübrelerdeki ortofosfatların ve deterjanlardaki polifosfatların, bitki
tarafından kullanılmayan kısmının doğadaki döngüsü üzerine bir tartışma açılır. olarak kullanılan As2O3 ve ahşap koruyucu
Fosfatların birikimi sonucu çevrenin göreceği zarar değerlendirilir. Uzun olarak kullanılan krom sülfat katılmış
vadede yer altı ve yer üstü suların fosfatlar (ve nitratlar) bakımından aşırı Cu3(AsO4)2; antimon için donarken
zenginleşmemesi için alınabilir önlemler irdelenir (8.8). genleşen alaşımları ve kurşunsuz lehim
alaşımları; bizmut için, radyoopak madde
↸ As, Sb ve Bi elementlerinin doğada bulunuşları kısaca gözden geçirildikten olarak kullanılan Bi2(CO3)O2 ve çok
sonra bu elementlerin ve önemli bileşiklerinin kullanım alanları incelenir (8.9). kuvvetli yükseltgen olan BiF5 ile NaBiO3
işlenir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

32
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ

↸ KClO3’ dan oksijen elde edilerek yanan maddelerde alevin

9. 6A grubu (16. grup)
parlaması üzerinden elementin yakma (oksitleme) özelliğini
elementleri ile ilgili olarak
vurgulayan bir gösteri deneyi yapılır. Havanın sıvılaştırılıp sonra
öğrenciler;
damıtılması ile ilgili, azot üretimine gönderme yapılarak

 9.3 Açık havada lityumun sadece oksit, sodyumun peroksit,
9.1. Laboratuvarda ve endüstride endüstriyel ölçekte oksijen üretimi gözden geçirilir. Dünya
potasyum ve daha ağır alkali metallerin ise başlıca süper oksit
ELEMETLER KĐMYASI

oksijen üretim yöntemlerini çapında en çok üretilen kimyasal olan oksijenin başlıca kullanım
oluşturdukları belirtilir; bunun sebebine girilmez.
açıklar. alanları listelenir (9.1; 9.2).
↸ Alkali metallerin açık havada yanması sonucu oksit, peroksit
9.2. Oksijen elementinin [!] 9.3 Asidik oksitler, SO3, CO2, Cl2O7, CrO3, Mn2O7 örnekleri
ve süper oksit oluşturmasına örnekler verilir. Peroksit ve
kullanım alanlarına örnekler üzerinde açıklanabilir. Bazik oksitlere tipik örnekler olarak Li2O,
süperoksit iyonlarının Lewis yapıları özellikleri ve kullanım
verir. MgO, CaO, BaO alınabilir. Başlıca amfoter oksit örnekleri, BeO,
alanları ile ilişkilendirilir.
Al2O3, ZnO, Cr2O3 dir.
9.3. Oksit tiplerini ve Asidik, bazik, nötral ve amfoter oksit kavramları karşılaştırılıp
sınıflandırma esaslarını her sınıfın özellikleri örnekler üzerinde açıklanır (9.3).

 [!] 9.4 Ozon moleküllerinin açısallığı nedeni ile simetrik
açıklar. ↸ Allotrop kavramı hatırlatıldıktan sonra ozonun Lewis yapısı ve
olmayışı, buna bağlı olarak, kızıl ötesi ışın soğurabilmesi konusu
O2 moleküllerine dönüşüm dengesi, yükseltgeme gücü ile
9.4. Ozonun molekül yapısı ile işlenir; kloroflorohidrokarbonların (CFC) atmosferde oksijen-
ilişkilendirilir. Ozon elde etme yöntemi kısaca açıklanır. Su
özellikleri ve kullanım ozon dengesini bozma mekanizması ile ilgili varsayımsal
arıtımında ozon kullanmanın olumlu ve olumsuz yönleri irdelenir.
alanları arasında ilişki kurar. tepkimelere girilmez.
Atmosferin üst katmanlarındaki çok seyreltik ozon gazının
9.5. Atmosferdeki ozonun işlevi ve ozon azalımına yol açtığından şüphelenilen başlıca
oluşumunu ve çevre kirleticilerin kullanımlarının azaltımı ile ilgili bir tartışma yapılır
açısından önemini açıklar. (9.4; 9.5).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

33
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ

 9.6 Artık terk edilme durumunda olan Frash Yöntemi’ne ve

doğal yataklardan çıkarılan ham kükürdün süblimleştirilmesine
girilmez.

[!] 9.6 Kükürt elementinin molekül formları ve allotropları ile

ilgili bir okuma metni verilebilir.
↸ Petrol rafinasyonunda yan ürün olarak ele geçen H2S gazının
petrolde bulunuş nedeni irdelenir. Bu gazın SO2 ile tepkimesinden [!] 9.7 Kükürt trioksit ve sülfürik asit üretimi için “kontak
ELEMETLER KĐMYASI
9.6. Kükürdün üretimini ve
kullanım alanlarını
tepkimeleriyle açıklar.
9.7. Başlıca kükürt bileşiklerinin
üretimini ve kullanımını
çevre kirliliği ile de
ilişkilendirerek irdeler.
kükürt oluşumu tepkimesi açıklanır (9.6).
↸ H2S bileşiğinin elde edilişi, molekül yapısı, suya benzer ve
farklı yönleri ve önemi işlenir. Laboratuvar şartları uygunsa H2S
bileşiğinin laboratuvarda üretimine ilişkin EK-1.2’de verilen
etkinlik yapılıp CdS, SnS, PbS, CuS gibi renkli sülfürler
çöktürülerek bu bileşiklerin oluşumuna ilişkin denklemler
irdelenir.
Kükürt oksitleri, sülfürik asit, hidrojen sülfür, sodyum sülfür,
demir (II) sülfür için üretim yöntemleri ve bunların kullanım
alanları (özelliklerle de ilişkilendirilerek) incelenir. Bu
bileşiklerden ciddi ölçekte çevre kirliliğine yol açanların zararlı
etkileri açıklanır (9.7).
yöntemi” esas alınır. Sodyum sülfat hariç (göl sularından doğal
yollar ile elde edildiği için) sülfat tuzlarının elde edilişi örneklerle
açıklanır; hidrojen sülfürün kaynağı ve özellikleri özetlenir;
sodyum sülfür için üretim yöntemi (sodyum sülfattan) ve
kullanım alanı kısaca verilir. Demir (II) sülfür’den laboratuvarda
H2S üretimine ilişkin tepkime incelenir.

 9.7 Kükürt bileşiklerinin kullanım alanları için aşağıdaki
anahtar esas alınır:
H2S : Sülfür tuzlarının üretimi
SO2 : H2SO4 üretimi; kayısı, üzüm, incir vb. kuru meyvalarda
ağartıcı ve koruyucu olarak; kâğıt endüstrisinde renk ağartıcı
olarak
H2SO4 : Kimya endüstrisinde çok amaçlı
a2S : Deri endüstrisinde kıl dökücü
FeS : H2S üretiminde

 9.7 Çevre için zararlı kükürt bileşikleri bağlamında SO2, SO3,

H2S, H2SO4 ve Na2SO3 ele alınacaktır.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

34
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ
[!] 10.1 Yaygın, doğal halojen bileşikleri:
• F: CaF2, Na3AlF6
• Cl: NaCl, (deniz suyunda ve ayrıca kaya tuzu
yataklarında
• Br: Deniz suyunda (yaklaşık 10-3 M); yer altı tuz
yataklarında
• I: Deniz suyunda (< 10-6 M ), yosunlarda; şili
güherçilesinde
↸ Halojenlerin doğada yaygın olan başlıca bileşikleri,
bulunabilen örnekleri ile tanıtılır. Flor ve klorun, gereği
 10.3 Esas alınacak özellikler:
ELEMETLER KĐMYASI
10. Halojenler ile ilgili olarak öğrenciler;
10.1. Halojenlerin başlıca doğal bileşiklerinin
ad ve formüllerini eşleştirir.
10.2. Halojenlerin elde ediliş yöntemlerini ve
kullanım alanlarını açıklar.
halinde endüstride elde edilişleri için birer yöntem verilir.
Laboratuvar ortamında MnO2 ve HCl kullanılarak Cl2 gazı
üretmek üzere bir gösteri deneyi yapılabilir. Brom ve iyodun
laboratuvar ortamında üretimlerine ilişkin denklemler
incelenir.
Halojenlerin kullanım alanları ile ilgili hazır bir çizelge
• HF, cam dâhil pek çok malzemeyi aşındırır.
• Florürler, diş çürümelerini önler.
• Teflon, yanmaz; yüksek sıcaklığa dayanıklıdır.
• Freon, oda şartlarında sıkıştırılarak kolayca
sıvılaştırılabilir.
incelenir (10.1; 10. 2). • Klorürler (aCl ve CaCl2), buzun erime
10.3. Önemli halojen bileşiklerinin özellikleri noktasını düşürürler.
ile kullanım alanları arasında ilişki kurar. ↸ Florürler, teflon, florokarbon, klorürler, hidroklorik asit, • HCl, kuvvetli bir asittir.
hipokloröz asit, hipokloritler, polivinil klorür (PVC),
sodyum ve potasyum bromür, sodyum ve potasyum
iyodürler için temel özellikleri ve kullanım alanlarını içeren
bir çizelge incelenir (10.3).
• HClO ve aClO, renk ağartıcı ve mikrop
öldürücüdür.
• PVC, berklik özelliği olan ve kolay yanmayan bir
plastiktir.
• KBr, sinir sistemini sakinleştiricidir.
• KI ve aI, guatr hastalığı açısından önemlidir.

 10.3 Klorun kimyasal silah olarak kullanımına

girilmez.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

35
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

1. ÜĐTE: ELEMETLER KĐMYASI

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Hematit (Fe2O3), manyetit (Fe3O4) ve limonit [FeO(OH)]

minerallerinin yapıları karşılaştırılır. Her cevherdeki teorik demir
oranları irdelenir. Bu cevherlerden ham demir üretimine ilişkin [!] 11.1 Yüksek fırında demir üretimi anlatılırken,
yüksek fırının çalışma ilkesi şekil üzerinde açıklanır. Ham demirin fırının alttan hava (oksijen) giriş bölgesinde koktan
11. Önemli geçiş elementleri ile ilgili bileşimi ve özellikleri, bu haliyle kullanım alanının sınırlı olması ile CO oluştuğu, asıl indirgen maddenin bu gaz olduğu,
olarak öğrenciler; ilişkilendirilir (11.1) indirgeme sürecinde oluşan CO2 gazının kızgın kokla
karşılaşarak yeniden CO’e dönüştüğü ve fırın içinde
11.1. Önemli demir cevherlerini ve
ELEMETLER KĐMYASI
bunlardan ham demir üretim yöntemini
açıklar.
11.2. Çelik üretiminde oksijenin ve katkı
metallerinin rollerini irdeler.
11.3. Önemli demir bileşiklerinin kullanım
alanları ile bileşiğin özellikleri
arasındaki ilişkiyi irdeler.
11.4. Önemli geçiş elementlerinin başlıca
cevherlerini, yer kabuğundaki bolluk
oranlarını, üretim yöntemlerini ve
önemli kullanım alanlarını listeler.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Ders Đçi Đlişkilendirme
↸ Bessemer (Besemer) yöntemi ile çelik üretimi süreci kısaca
özetlenir. Oksijen üfleme aşamasında ham demirdeki safsızlıkların
tepkimeleri incelenir. Çeliğe katılan başlıca alaşım maddelerinin
(karbon, krom, mangan, bor, kobalt, nikel, titan, niyobyum,
zirkonyum) alaşıma kazandırdığı özel nitelikler liste halinde
incelenir (11.2).
↸ FeSO4.6H2O, Fe2(SO4)3.12H2O ve (NH4)2Fe2(SO4)3.24H2O
tuzlarının tekstil boya banyolarındaki işlevleri (mordan etkileri)
kompleksleşme temelinde açıklanır (11.3).
↸ Ti, Cr, Mn, Ni, Cu, Zn, Pd, Ag, Sn, Pt, Au, Hg, Pb metallerinin
varsa başlıca doğal cevherleri, yer kabuğundaki bağıl bollukları,
elde ediliş yöntemleri ve önemli kullanım alanlarını içeren bir
çizelge incelenir (11.4).

: Sınırlamalar
36
bu döngünün art arda çok kez tekrarlanabileceği
verilir.

 11.4 Demir dışı geçiş metallerinin bileşiklerinin
kimyasına girilmez.

11.3 Demir tuzlarının mordan etkisi alüminyum
tuzlarınınki ile ilişkilendirilir.
[!] 11.4 Biyolojik önemi olduğu bilinen geçiş
metallerinin (demir, bakır, çinko, molibden, mangan,
kobalt) biyokimyası ve/ veya krom, nikel, mangan,
çinko ve kadmiyumun elektrolitik kaplamada
kullanımı ile ilgili bir okuma metni verilebilir.
[!] 11.4 Siyanürle altın üretim yönteminin teknolojik
ve çevresel önemini vurgulayan bir okuma metni
verilir.
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.1

Aşağıda birbiri ile bağlantılı Doğru / Yanlış tipinde ifadeler içeren tanılayıcı dallanmış ağaç
tekniğinde bir soru verilmiştir. A’daki ifadeden başlayarak her “Doğru” ya da “Yanlış” cevabınıza
göre çıkışlardan sadece birisini işaretleyiniz.

Örneğin: A’daki ifade için Doğru /Yanlış seçimi yapılır. Doğru ise B’ deki ifadeye, yanlış ise
C’ deki ifadeye ulaşılır. Yapılan seçimin B olduğu varsayılırsa, burada da tekrar Doğru /Yanlış seçimi
yapılıp D veya E ifadelerinden birine ulaşılır. Sözgelişi D seçilmiş ise burada yapılacak son seçim ile 1
veya 2 çıkışlarından birine ulaşılır. Dolayısıyla doğru çıkışa ulaşmak, üç ayrı isabetli seçim gerektirir.

37
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

DEĞERLEDĐRME:

• Öğrenci 2. çıkışa ulaştı ise; A’ daki ifadeye (D) diyerek, yanlış; B’ deki ifadeye (D)
diyerek, doğru, D’ deki ifadeye (Y) diyerek, yanlış yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin
1 doğru yanıtı vardır ve 1 puan almıştır.

• Öğrenci 5. çıkışa ulaştı ise; A’ daki ifadeye (Y) diyerek, doğru yanıt vermiş ve C’ deki
ifadeye ulaşmıştır. C’ deki ifadeye (D) diyerek yine doğru yanıt vermiş ve F’ deki ifadeye
ulaşmıştır. F’ deki ifadeye de (D) diyerek üçüncü doğru yanıtı vermiştir. Bu durumda
öğrencinin 3 doğru yanıtı vardır ve 3 puan almıştır.

• Öğrenci 1, 3, 4, 6, 7 veya 8. çıkışlara ulaşmışsa her basamaktaki doğru veya yanlış yargıları
değerlendirilerek yukarıdaki örneklere göre puan hesaplanır.

38
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :2
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1-2.4

a b c ç

Cevher Piroluzit Demir Hidrojen

d e f g

Kömür Çinko blend Elektroliz Magnetit

ğ h ı i

Çinko Kalkopirit Đndirgeme Bakır

j k l m

Krom Kromit Mangan Feldspat

Aşağıdaki soruları, yukarıdaki çizelgedeki kutucukların kodlarına ve o kutucuktaki

kavrama göre cevaplayınız.

1. Alüminyum/boksit çiftindeki ilişkilere benzer bir ilişki, c/g çiftinde de vardır. Böyle
ilişkilere benzeyen diğer terim çiftlerini eşleştiriniz.
……………………………………………………………………………
2. Mineral sınıfına dâhil edilebilir olanlar hangileridir?
………………………………………………………………………………
3. Hangileri ekonomik değere sahip metalleri elde etmede kullanılır?
………………………………………………………………………………
4. Hangileri cevher değildir?
………………………………………………………………………………
5. Hangi madde mineral olduğu hâlde filiz sayılmaz?
………………………………………………………………………………

39
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

EK-1.1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1

RADĐKAL HĐDROJE

Amaç :

Sulu çözeltilerde seyreltik asitlerin metallere etkisi ile elde edilen hidrojen gazının
(H2) radikal hidrojen oluşumu ile gerçekleştiğinin gösterilmesi.

Araç-Gereç:

• Deney tüpü; 4 adet, (2 cm x 20 cm)

• Beher; 1 adet, 100 mL
• Damlalık; 1 adet
• U boru; 1 adet (5-10-15 cm)
• Çinko; granül hâlinde
• HCl çözeltisi; 0,1M 25 mL
• Đyot çözeltisi

Deneyin Đlkesi:

Oluşum hâlindeki hidrojenin iyot elementini indirgeme hızı, özdeş şartlarda, hazır
hidrojen gazının indirgeme hızı ile karşılaştırılarak aktif metallerin hidrojene etkisi ile H2
oluşumunun mekanizması hakkında yorum yapmak.

Deneyin Yapılışı:

• Tüplerden birinde iyot çözeltisi çinko ile karıştırılır.

[(I) numaralı tüp]
• Deney tüplerinden ikincisine granül çinko ve üzerine seyreltik HCl çözeltisi ilave
edilir.
• Tüpte gaz çıkışı gözlenir.
• Gaz çıkışı devam ederken karışıma iyot çözeltisi damlatılır.

[(II) numaralı tüp]
• Üçüncü tüpe, seyreltik HCl çözeltisi ve çinko granülleri ilave edilir.

[(III) numaralı tüp ]
• Çıkan gaz; aşağıdaki düzenekte gösterildiği gibi, mantar geçirilmiş bir U boru yardımı
ile içinde iyot çözeltisi bulunan dördüncü tüpe gönderilir.

[(IV) numaralı tüp ]
• I ve IV numaralı tüplerde 10-15 dakikalık süre içinde iyodun rengi açılmazken II
numaralı tüpte iyot renginin kaybolduğu gözlemlenir.

40
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Iyod çözeltisi

Zn + HCl Zn + HCl Iyod çözeltisi

(I) (II)

Tartışma - Değerlendirme

“Đyodun renginin açılmasının sebebi ne olabilir?” sorusu sorulup H2O, HCl, Zn ve H2

seçeneklerinin neden doğru cevap olamayacağı irdelenir. Sonuçta, iyodun indirgenmesinin
Zn, H2O, HCl ve H2’nin birlikte var olduğu bir ortamda gerçekleştiği gerçeğine ulaşılıp böyle
bir ortamda farkına varamadığımız kısa ömürlü bir türün bulunup bulunamayacağı sorgulanır.
Aşağıdaki mekanizmada 1 numara ile gösterilen toplu reaksiyonun hangi basamakların
toplamı olduğu açıklanır. 2 basamağında oluşan radikal hidrojenin iyodu indirgemesine ilişkin
4 tepkimesi irdelenir.

1-) Zn(k) + 2 HCl(çöz) ZnCl2(çöz) + H2(g)

e H + :Cl
H:Cl 2+ ZnCl2 + H2
2-) Zn e Zn +
H + :Cl
H:Cl

3-) H + H H:H

e
4-) H
I:I 2 I- + 2 H+
H e

41
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

 Bu reaksiyonun ilerleyiş basamaklarında (mekanizmasında); asit metalle etkileşerek önce

radikal hidrojen (atomal hidrojen, doğum halinde hidrojen) oluşturur. (2)
 Radikal hidrojen tek elektronlu olduğundan kararsız bir yapıya sahiptir. Hemen hidrojen
molekülü oluşturur. (3)
 Kararsız yapıda olan bu radikal hidrojen kuvvetli indirgendir. Đyot çözeltisinin renginin
kaybolması, I2 moleküllerinin radikal hidrojen tarafından indirgendiğini gösterir. (4)
 Diğer tüplerde (I ve IV nolu tüpler) iyot çözeltisinin renginin değişmemesi iyodun
yeterince hızlı indirgenmediğini gösterir. Çünkü radikal hidrojenler boru üzerinden
çözeltiye ulaşamadan moleküler hidrojene dönüşür. H2 gazının iyodu indirgeme hızı, bu
deney sırasında net bir sonuç vermeyecek kadar yavaştır.

42
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

EK-1.2
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 9.7

HĐDROJE SÜLFÜR*

* Hidrojen sülfür gazı çok pis kokulu ve zehirli olup elde edilirken olabildiğince az
oluşmasına ve koklanırken deney tüpüne yanaşmamaya dikkat edilmelidir.

Amaç :

Hidrojen sülfür gazının laboratuvar ortamında nasıl üretildiğini ve metallerin

tanınması açısından önemini incelemek.

Araç-Gereç:

• Tüplük
• Deney tüpü; 5 adet, (1 cm x 10 cm)
• Damlalıklı şişe; 5 adet; 100 mL
• Damıtık su; 500 mL
• Beher; 250 mL
• Cam baget
• Elektronik terazi; 0,01 grama duyarlı
• Na2S çözeltisi; 0,1 M; 50 mL
• HCl çözeltisi; %5’lik; 50 mL
• Cd(NO3)2 çözeltisi; 0,1 M; 50 mL
• Cu(NO3)2 çözeltisi; 0,1 M; 50 mL
• FeSO4 çözeltisi; 0,1 M; 50 mL
• SnCl2 çözeltisi; 0,1 M 50 mL; (%5’lik 2 mL HCl katılmış)

Deneyin Yapılışı:

I. Deney tüpleri 1’den 5’e kadar numaralanır. Tüplerin her birine 10’ar damla (0,5 mL)
Na2S çözeltisi damlatılır.
II. Tüplere, aşağıdaki çizelgede belirtildiği gibi çözeltiler ilave edilir ve iyice karıştırılır.

Tüp No
Eklenecek 1 2 3 4 5
Çözelti
%5’lik HCl 5 mL
0,1 M Cu(NO3)2 5 mL
0,1 M Cd(NO3)2 5 mL
0,1 M FeSO4 5 mL
0,1 M SnCl2 5 mL

III. Tüplerdeki karışımların renkleri ve kokuları kontrol edilir. Oluşan sülfür tuzlarının
renkleri karşılaştırılır.
IV. Renkli çökeltilerin oluştuğu 2, 3, 4 ve 5 tüplerine 5’er mL, %5’lik HCl eklenip

43
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

karıştırılır. Sülfür tuzlarından çözünen ve çözünmeyenler not edilir.

V. Her tüpte meydana gelen reaksiyonların denklemleri yazılıp aşağıdaki çizelgeye
işlenir.
VI. Sülfür tuzlarının metal katyonlarını tanımada yararlı olup olmayacağı irdelenir.

Tüp Basamak II’ de meydana gelen tepkime Basamak IV’ te meydana gelen tepkime
No
1
2
3
4
5

Deneyin Açıklaması ve Yorumlar

• Na2S tuzu suda bol çözünür karakterde olup kolayca iyonlarına ayrışır:
Na2S(k) → 2Na+(aq) + S2-(aq)
Bu çözeltideki sülfür iyonları, kuvvetli asitlerle kolayca protonlanır; çünkü sülfür, çok zayıf
bir asit olan HS- türünden oluşmuş olup bir Bronsted bazıdır.
S2-(aq) + 2H+(aq) → H2S(aq)**
Basamak II’de 1. tüpte meydana gelen reaksiyonun denklemi böyle yazılabilir.

• Aynı basamakta 2-5 tüplerinde, katyonların sülfür tuzları oluşmuştur.

M2+(aq) + S2-(aq) → MS(k)
oluşan metal sülfürlerin renklerinin farklı olması (CuS: siyah; CdS: kanarya sarısı; FeS:
kahverengi-siyah; SnS: turuncu-sarı), o metalin katyonunu tanımada yardımcı olabilir.

• Basamak IV’te, önceden çöktürülmüş metal sülfürleri üzerine asit ilave edilmektedir.
Çözünürlük çarpımları çok küçük (çözünürlükleri çok az) olduğu için bakır (II), kadmiyum ve
kalay (II) sülfürler çözünmeden kalırken demir (II) sülfür, aşağıdaki denkleme uygun şekilde
tepkimeye girer.
FeS(k) + 2H+(aq) → Fe2+(aq) + H2S(aq)**

** H2S gazı suda yaklaşık 0,1 M kadar çözünür. Dolayısıyla oluşan H2S gazının fiziksel hâlini
sulu çözelti (aq) olarak göstermek uygundur. Ancak çözünmüş H2S’in az da olsa bir kesrinin
buhar fazına geçmesi ve gazın karakteristik kokusunu vermesi doğaldır. Basamak II’de 1 nolu
tüpte oluşan H2S bileşiğinin gaz fazında gösterilmiş olması, önemli bir kısmının gaz fazına
geçtiğine işaret etmekte olup bu gazın suda çözünmediği anlamı çıkarılmamalıdır.

44
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ünite : ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Önerilen Süre : 24 Ders Saati

A. Ünitenin Amacı
Öğrenciler, organik ve anorganik bileşikleri ayırt etmeyi, bazı organik bileşiklerin
adlarını 9. sınıf kimya dersinde öğrendiler. Ayrıca basit iyonik bileşiklerin yapılarını Lewis
formüllerini yazarak incelediler.

Bu ünitede, organik bileşiklerin, element yüzdelerinden en basit formüller, en basit

formül ve mol kütlesi kullanılarak molekül formülü bulunacak, karbon elementinin çok sayıda
bileşik yapmasının nedeni, karbon elementinin bağ yapma özellikleri, rezonans ve tautomeri
kavramları moleküllerin Lewis formülleri kullanılarak irdelenecektir. Hibrit orbitallerinin
oluşma süreci örneklerle açıklanacak, değerlik katmanı elektron çiftleri itme kuramı (VSEPR)
ile basit moleküllerin geometrileri tahmin edilecek, merkez atomunun hibritleşme tipi ile
molekül geometrisi arasında ilişki kurulacaktır. Organik bileşik grup adları yaygın
fonksiyonel gruplarla ilişkilendirilecek, zincir ve halka yapılı basit organik bileşikler
numaralama sistemi ile adlandırılacaktır. Yapısal izomerlik, üç boyut izomerliği
(stereoizomerlik) ve optik izomerlik tipleri örnekleriyle açıklanarak izomerlerin fiziksel
özellikleriyle yapıları arasında ilişki kurulacaktır.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Organik Bileşikler
2. Organik Bileşiklerin Formülleri
3. Hibritleşme ve Molekül Geometrisi
4. Organik Bileşiklerde Fonksiyonel Gruplar ve Adlandırma
5. Organik Bileşiklerde Đzomerlik

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Organik
• Anorganik
• Organik madde
• Anorganik madde
• En basit formül
• Kapalı molekül formülü
• Kalitatif element analizi
• Kantitatif element analizi
• Düz zincirli doymuş hidrokarbon
• Halkalı doymuş hidrokarbon
• Rezonans

45
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

• Tautomeri
• Bağlı atom sayısı
• Ortaklaşılmamış elektron çifti sayısı
• Radikalik elektron sayısı
• Molekül geometrisi
• Değerlik katmanı elektron çiftleri itme kuramı (VSEPR)
• Hibrit orbitalleri
• Hibritleşme
• Sigma bağı
• Pi bağı
• Fonksiyonel grup
• Basit iskelet formülü
• Yapısal izomerlik
• Üç boyut izomerliği (Stereoizomerlik)
• Optik izomerlik

46
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ü ĐTE: ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

1.1 9. sınıf kimya dersi 2. ünite (Bileşikler) ile

↸ “Organik” ve “anorganik” nitelemelerinin tarihsel arka planı
gözden geçirilir. Anorganik maddelerden çıkılarak organik
madde sentezine ilk örnekler incelenir. “Organik madde” nin
tarihsel anlamı ile modern anlamı karşılaştırılıp bu sınıfa
1. Organik bileşikler ile ilgili olarak girmeyen karbon bileşikleri sıralanır (1.1).
öğrenciler;
1.1. Organik bileşik kavramının tarihsel ↸ Çeşitli organik bileşiklerin en basit formülleri ve kapalı
kökenini açıklar. molekül formülleri incelenerek iki kavram arasındaki fark
1.2. En basit formül ve molekül formülü tartışılır. Bileşiklerin elementel analizlerinden çıkarak en basit
kavramlarını ayırt eder. formüllerin bulunmasına ilişkin örnek hesaplamalar yapılır.
ORGA
ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ
ilişkilendirilir.
[!] 1.2- 1.4 Organik bileşikleri oluşturan elementlerin
belirlenmesi (nitel analiz), element yüzdelerinin
bulunması (gravimetrik yöntem) ve mol kütlelerinin
belirlenmesi (koligatif özellikler, Raoult Kanunu, kütle
spektrometrisi) konularını işleyen bir okuma metni
verilir.

 1.3; 1.4 Organik bileşiklerde element yüzdelerini
ve mol kütlelerini bulmada kullanılan denel yöntemlerle

1.3. Element yüzdelerinden çıkarak en basit
formülleri bulur.
1.4. En basit formülü ve mol kütlesini
kullanarak molekül formülünü belirler.
1.5. Doymuş hidrokarbonların ad ve
formüllerini eşleştirir.
Kalitatif ve kantitatif element analizlerinin (karbon, hidrojen,
azot) nasıl yapıldığı, görsel ögeler de kullanılarak açıklanır.
Örneğin, 4 elementten oluşan bir bileşikte (C, H, N, O) 3
elementin % oranını bilince 4. element için analizin neden
gereksiz olduğu tartışılır. En basit formüllerin molekül
formülleri olmayabileceği örneklerle gösterilir.
En basit formüller ve bilinen mol kütleleri kullanılarak
molekül formüllerinin hesaplanmasına ilişkin örnekler çözülür
(1.2- 1.4).
↸ Düz zincirli ve halkalı doymuş hidrokarbonların 20
karbonluya kadar olanlarının sistematik adları irdelenir. Tek tek
formüllerden genel formüller türetilir.
ilgili, ham verilerden sonuç hesaplama konusuna
girilmez.
[!] 1.5 Halkalı doymuş hidrokarbonlarda tek halkalılar
için genel formülün CnH2n olduğu, halka sayısı arttıkça,
her halkaya karşılık H sayısının 2 eksileceği konusu
işlenir.
??? 1.5 Bütün alkanların genel formüllerinin CnH2n+2
kalıbına uyduğu yanılgısı oldukça yaygındır. Halkalı
alkanların, halka sayısının iki katı kadar eksik sayıda H
içereceği, formüller üzerindeki sezgilerden de
yararlanılarak vurgulanmalıdır.

 1.5 20’nin üzerindeki Latince sayılar ve sistematik

adlandırmalar kapsam dışıdır.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

47
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ü ĐTE: ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Karbon bileşiklerinin sayıca sınırsız olması, sonsuz sayıda
karbon atomunun birbirine bağlanarak zincirler ve halkalar
oluşturabilmesi ve ayrıca, kovalent bağ sayısının dört olması,
dolayısıyla dallanma imkânları ile ilişkilendirilir.
Diğer elementlerin zincir oluşturma özelliklerinin sınırlı olduğu,
2. Organik bileşiklerin formülleri ile ilgili Si4, P4, O3, S8, B4 tipi moleküllerin kararlılıkları, karbon
olarak öğrenciler; bileşiklerininki ile karşılaştırılarak açıklanır (2.1; 2.2).
2.1. Karbon elementinin çok sayıda bileşik
↸ Metan, eten, etin, propen, propin, formaldehit, asetaldehit,
ORGA
ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ
[!] 2.1 Sonsuz sayıda karbon atomu birbirine
bağlanıp zincir, halka veya örgü oluşturabildiği hâlde,
periyodik sistemde karbona en yakın elementler olan
silisyum (en çok 11’li zincir) ve azot (3’lü zincir)
atomlarının bağlanıp zincir oluşturma yetileri çok
daha sınırlıdır. Fosfor ve kükürdün çok sayıda
atomunun birbirine bağlanması, Si ve N’a göre daha
yaygın olmakla birlikte, karbonla

yapmasının nedenini irdeler. karşılaştırılamayacak kadar seyrek bir olaydır.

2.2. Karbon atomunun bağ yapma formik asit, asetik asit gibi basit organik moleküllerin Lewis
özelliklerini diğer elementlerle formülleri yazılır; her bileşikte karbon, hidrojen, azot ve oksijenin
2.1; 2.3 9. sınıf kimya dersi 2. ünite (Bileşikler)
karşılaştırır. katıldıkları bağlar sayılır. Elementlerin bağ sayıları ile periyodik ve 10. sınıf kimya dersi 3. ünite (Kimyasal Türler
sistemdeki grup numaraları arasında ilişki kurulur. Bir istisna Arası Etkileşimler ) ile ilişkilendirilir.
2.3. Moleküllerin Lewis formüllerini çizer. olarak, kuaterner amonyum bileşiklerinde azotun 4 bağ (biri
2.4. Rezonans ve tautomeri kavramlarını koordinasyon bağı) yapması sonucunda bir katyon oluştuğu
 2.1- 2.4 Lewis yapıları, rezonans ve tautomeri
örnekler üzerinde açıklar. vurgulanır. işlenirken organik moleküllere öncelik verilecektir.
Format, asetat gibi iyonların ve formik asit, asetik asit gibi
moleküllerin Lewis formülleri üzerinde rezonans ve tautomeri
açıklanır (2.3; 2.4).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

48
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ü ĐTE: ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Basit organik moleküllerin Lewis formüllerinde, merkez atomu çevresindeki

doğrultular (bağlı atom sayısı + ortaklaşılmamış elektron çifti sayısı + radikalik
3.1 9. sınıf kimya dersi 2. Ünite
3. Hibritleşme ve molekül elektron sayısı) sayılıp bu doğrultulardan her birinin, moleküldeki merkez atomunun (Bileşikler) ile ilişkilendirilir.
geometrisi ile ilgili olarak en dış elektron katmanında bir orbitale karşılık geldiği vurgulanır. Doğrultu sayısı
öğrenciler; kadar orbitalin valens katmanındaki atom orbitallerinden türemiş olması gerektiği [!] 3.1 Lewis formülleri yazılırken aşağıdaki
çıkarımından sonra, s ve p orbitallerinden başlanarak, doğrultu sayısı kadar orbitalin işlem basamakları esas alınır:
3.1. Moleküllerin Lewis
formüllerinden, merkez atomu sayımına geçilir. Böylece, sp, sp2, sp3 hibritleşme tiplerinin mantığı açıklanır. • Moleküldeki toplam değerlik
orbitallerinin hibritleşme elektronu sayısı bulunur.
Hibrit orbitallerin özdeş olması ve 3 boyutlu mekânda birbirinden olabildiğince
tipini tahmin eder. • Merkez atomu belirlenir; bağlı
uzak durması ilkelerinden yararlanılarak, sp3, sp2 ve sp hibrit orbitallerin görünümleri
atomlar tekli bağlarla merkez
3.2. Değerlik katmanı elektron irdelenir. A, merkez atomunu, E, elektron çiftini, X, bağlı bir atomu göstermek üzere,
atomuna bağlanır.
ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

çiftleri itme kuramını
(VSEPR) kullanarak basit
moleküllerin geometrilerini
tahmin eder.
3.3. Merkez atomunun bağımsız
orbitallerinden hibrit
orbitallerin oluşması sürecini
örnekler üzerinde açıklar.
3.4. Karbonun çoklu bağ yaptığı
bileşiklerde bağ tiplerini hibrit
orbitallerle ilişkilendirir.
3.5. Moleküllerde merkez
atomunun hibritleşme tipi ile
molekül geometrisi arasında
ilişki kurar.
AX4, AX3E(NH3), AX2E2(H2O) , AX3(CH2O, C2H4) ve AX(C2H2) tipi yapılarda
• Bağlı atomların oktetleri
merkez atomu çevresindeki en yakın atomların oluşturduğu geometri irdelenir (3.1;
tamamlanır. Artan elektron çiftleri
3.2).
varsa merkez atomuna bağlanır.
↸ Hibrit orbitallerin merkez atomundaki bağımsız atom orbitallerinden hangilerinin • Merkez atomun okteti
birbirine karışması sonucu oluştuğu, örnek moleküller üzerinde açıklanır. tamamlanmamışsa, bağlı atomlarla
CH2O, C2H4, C2H2 gibi moleküllerde hibritleşmeye katılan ve katılmayan atom çoklu bağ olanağı aranır.
orbitalleri irdelenir. Elektron bulunduran orbitallerden hibritleşmeye katılmayanların [!] 3.1 Örnek moleküller: CH4, NH3, H2O,
orbital eksenlerinin paralelliği ve eksen çakışık/ eksen- paralel örtüşme imkânları C2H4, C2H2, CH2O
şekil üzerinde irdelenir. Sigma- (σ-) ve pi- (π-) bağı arasındaki farklar irdelenir (3.3;
3.4). ??? 3.2; 3.5 Hibritleşme tipleri aynı olan
↸ Çeşitli moleküller üzerinde, molekül geometrisi kavramının anlamı hibritleşme moleküllerin geometrilerinin de aynı olacağı,
tipinin geometriyi belirleyici olduğu; ancak hibritleşme tipi aynı moleküllerin farklı oldukça yaygın bir yanılgıdır. Molekül
geometrilere sahip olabilecekleri; veya farklı hibritleşme tiplerinden benzer geometrisinin anlamı, aynı hibritleşme
geometriler ortaya çıkabileceği gösterilir (3.5). tipinde fakat geometrileri farklı moleküller
üzerinde açıklanarak bu yanılgı
giderilmelidir.

 3.4 Delta bağlarına girilmeyecektir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

49
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ü ĐTE: ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Hidrokarbonlardan bir hidrojen atomu ayrılması ile oluşan alkil, aril ve

alkenil gruplarının başlıcaları, formülleri, türedikleri hidrokarbonun adı ve
grup adları arasında ilişkiler kurularak irdelenir. Böyle grupların birbirine
bağlanması sonucunda oluşacak bileşik tipi tartışılır.
Alkil gruplarının dallanmış olmaları halinde nasıl adlandırılacağı
tartışılır. Alkil adlarının önüne gelen iso-, sec- (s-) ve ter- (t-) ön eklerinin
anlamı ile ilgili alıştırmalar yapılır.
Alkil gruplarına halojen, hidroksil, formil (CHO), karboksil (COOH)
ORGA
ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ
[!] 4.1 Alkillerden, 12 karbonluya kadar olanlar
ve ayrıca setil (C14H29), palmitil (C16H33) ve
stearil (C18H37); arillerden fenil (C6H5) ve naftil
(C10H7) , aril alkillerden benzil (H2C-C6H5),
alkenillerden vinil (HC=CH2) ve propenil
(HC=HC-CH3) dışında kalanların sadece genel
formülleri verilir.

gibi heteroatom içeren grupların bağlanması ile oluşacak yeni bileşiklerin,

4. Organik bileşiklerde fonksiyonel
gruplar ve adlandırma ile ilgili olarak
öğrenciler;
4.1. Yaygın fonksiyonel grupların ad ve
formüllerini eşleştirir.
4.2. Organik bileşik grup adlarını
fonksiyonel gruplarla ilişkilendirir.
4.3. Tek bir fonksiyonel grup taşıyan
zincir ve halka yapılı basit organik
bileşiklerde numaralama sistemi ile
H2 • Li-CH3 bileşiğinde metil grubunu anyon gibi
adlandırma yapar.
O2 (nitro-nitro alkan), RC
(nitril-açilo nitril), düşünmek en iyisidir.
H2 (amid), X(CO)R (açil-açil • CH3-F bileşiğinde metil grubunu katyon veya
[!] 4.1-4.3 Fonksiyonel gruplar, aksi
hem fiziksel hem de kimyasal özelliklerinin hidrokarbonlardan farklı
belirtilmedikçe birer radikal gibi düşünülür.
olmasının nedeni tartışmaya açılır.
Örneğin metil grubu, çoğu zaman metil radikali
Aşağıda listesi verilen fonksiyonel gruplar ad ve formülleri ile tanıtılarak olup formülünü, ⋅CH3 şeklinde yazmak daha
bu gruplardan yalnızca birini içeren bileşik sınıflarının genel adları, doğrudur. Ancak çoğu zaman bu gösterimdeki
fonksiyonel grup ile ilişkilendirilir. nokta ihmal edilir.
Aşağıdaki bileşikler ve bunların benzerleri üzerinde fonksiyonel gruplar Fonksiyonel grupların reaksiyonda üstlendikleri
tanıtılır*: role göre katyon veya anyon olabilmelerine,
aşağıdaki örnekler verilebilir:
H-R veya R`-R (alkil-alkan), R2R1C=CR3R4 (alkenil-alken), R1C≡ ≡CR2
(alkinil-alkin), RC6H5 (fenil, Ph-alkil benzen), RX (halojen-alkil • H3C-CO-Cl bileşiğindeki asetil grubuna
halojenür), ROH (hidroksi-alkol), R`OR (alkoksi-eter), RCHO (aldehit), katyon gözüyle bakmak daha uygundur.
RR`CO (karbonil-keton), RCOOH (karboksil-karboksilik asit), R
(amino-amin), R
RCOOR`(karboalkoksi-ester), R(CO)
halojenür) radikal gibi düşünmek mümkündür; katyon
* Bu örneklerdeki koyu yazılmış molekül parçaları fonksiyonel grubu saymak daha uygundur.
gösterir. Açık renkli R ile gösterilen grup ise çoğu zaman alkil grubu olup Reaksiyon mekanizmalarının anlaşılmasında
bazı özel hâllerde hidrojen de olabilir. çok önemli olan bu konu, yeterli örnekler
üzerinde irdelenmelidir.
Reaksiyondaki işlevine göre, bu gruplardan her birinin, radikal olabileceği
gibi, anyon ya da katyon da olabileceği örnekleriyle açıklanır (4.1-4.3).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı

50
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ü ĐTE: ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

4.4. Birden çok fonksiyonel grup içeren

↸ Birden çok fonksiyonel grup içeren bileşiklerin basit bileşik sınıflarından
ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

bileşikleri adlandırır.
birine dâhil edilemeyişi açıklandıktan sonra bu tür bileşik örnekleri, sistematik
adlandırma ile adlandırılır; verilen adlara uygun formül üretilir.
4.5. Organik moleküllerin basit iskelet
Organik moleküllerin açık formüllerinde, karbona bağlı bütün H atomlarını
formüllerini açık yapıları ile
atarak yazılan aşağıdakilere benzer iskelet formülleri, açık formüllerle
ilişkilendirir.
 4.5 Dörtten fazla karbon içeren
eşleştirilerek, her köşenin bir karbon sayılacağı ve her karbon atomunun eksik
bağlarının yeterince H atomu bağlanarak doyurulacağı vurgulanır. alkillerin ve fenil haricindeki aromatik
grupların kısaltmaları verilmez.

n-Pentan iso-pentan neo-pentan etil asetat asetofenon

Böyle formüllerde kullanılan Me (metil), Et (etil), n-Pr (propil), iso-Pr (iso-
propil), s-Bu (sekonder bütil), t-Bu (tersiyer bütil), Ph (fenil) kısaltmalarının
anlamları ve sağladıkları kolaylıklar irdelenir (4.4-4.5).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Sınırlamalar

51
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

2. Ü ĐTE: ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR
5. Organik bileşiklerde izomerlik ile ilgili ↸ Kapalı formülleri aynı, açık formülleri farklı madde çiftlerinin
olarak öğrenciler; fiziksel ve kimyasal özelliklerinin aynı mı, farklı mı olacağı
5.1. Kapalı molekül formülleri aynı tartışılır. Bu tartışma sırasında, tek bağlar (C-C, C-N, C-O bağları)
özellikleri çok farklı olan bileşiklere etrafında dönmenin serbest olması nedeniyle, örneğin aşağıdaki
örnekler verir. molekül çiftlerinin her bakımdan özdeş moleküller olup olmayacağı
irdelenir. [!] 5.2 Konum izomerliğinin özel bir hali olan
ORGA ĐK KĐMYAYA GĐRĐŞ

5.2. Yapısal izomerlik tiplerini örnekleriyle aromatik halkadaki orto-, meta- ve para- izomerliği
açıklar. de işlenecektir.
5.3. Üç boyut izomerliği (stereoizomerlik)
tiplerini örnekleriyle açıklar. [!]
 5.3 Asimetrik merkezi tek olan optik
5.4. Optik izomerleri adlandırmada izomerlerin D/L, (+)/(-) ve R/S ön sembolleriyle
Đkisi aynı Đkisi farklı gösterimi aminoasitler ve laktik asit örnekleri
kullanılan yaygın gösterimlerin
anlamlarını açıklar. Pentan için üç ayrı zincir (dallanma) izomeri incelenir. Akla üzerinde açıklanacak; birden çok asimetrik merkez
gelebilir diğer formüllerin bu üç yapıdan biri ile özdeş olacağını içeren moleküllere girilmeyecektir.
gösteren alıştırmalar yapılır.
[!] 5.3-5.4 Cis-, trans- izomeri örnekleri olarak eten
türevleri ve siklohegzan türevleri kullanılabilir.
Konum izomerliğine ve fonksiyonel grup izomerliğine örnekler Enantiyomer örnekleri olarak da aldohegzozlar
verilir (5.1; 5.2). (glukoz ve galaktoz gibi) alınır.
↸ Geometrik izomerliğe örnek olarak, çift bağlı ve halkalı
bileşiklerde cis- / trans- izomerliği ve asimetrik moleküllerde
enantiyomerlik incelenir. Enantiyomerler ile optik izomerler
(rotamerler) arasındaki fark irdelenir (5.3; 5.4).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

52
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2; 1.3; 1.4; 2.3; 2.4; 5.1; 5.2

1. Kütlece % 83,33 karbon ve % 16,66 hidrojen içeren bir hidrokarbonun mol kütlesi
72’dir. Buna göre;
a. Bu hidrokarbonun en basit formülünü bulunuz.
b. Molekül formülünü tahmin ediniz.
c. Mümkün olan 3 izomerini yazınız.
(Atom kütleleri: C: 12 Da; H: 1 Da)

2. 24 g karbon, 4 g hidrojen ve 32 g oksijenden ibaret bir organik bileşiğin molekül

kütlesi 60 g olduğuna göre bu bileşiğin en basit formülünü ve molekül formülünü
bulunuz. (Atom kütleleri: O: 16 Da; C: 12 Da; H: 1 Da)
3. Formaldehit (CH2O) için Lewis yapısını yazarak rezonansı gösteriniz.
4. Kapalı formülü C5H12O olan alkolün mümkün izomerlerini yazınız.

53
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :2
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 3.4; 3.5

Aşağıda verilen bileşikler için;

a. Hibritleşme türünü
b. Bağların türünü (σ veya π)
c. Molekülün geometrisini
tahmin ediniz.
d. Tahminlerinizi nedenleri ile açıklayınız.

Bileşiğin Adı Bileşiğin Yapı Formülü

Etan

Eten

Etin

54
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :3
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 3.4; 3.5

I. Aşağıda verilen kutucukların içine belirtilen bileşiklerin Lewis sembollerini çiziniz.

C2H6 (Etan) C2H4 (Eten) C2H2 (Etin)

II. Yukarıda çizdiğiniz Lewis sembollerini temel alarak aşağıdaki soruları cevaplandırınız.
a) C2H6 molekülünde H-C-C ve H-C-H bağ açılarının yaklaşık değeri nedir?
b) C2H2 molekülünün geometrisini tahmin ediniz.
c) C2H4 molekülü oluşurken bağımsız karbon atomu orbitallerinden hibrit orbitallere
geçiş sürecini ve π bağının nasıl oluştuğunu gösteriniz.

55
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :4
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1; 4.2; 4.3; 4.4; 4.5

Aşağıda yapı formülleri verilen bileşiklerin IUPAC adını, IUPAC adı verilen
bileşiklerin yapı formüllerini, bileşiklerin “zikzak” çizgilerle gösterilişini, “zikzak” çizgilerle
gösterilen bileşiklerin IUPAC adını ve bileşiklerin içerdiği fonksiyonel grup/ grupları
belirleyerek tabloda ayrılan bölümlere kaydediniz.

Bileşiğin Yapı IUPAC adı Bileşiğin Zikzak Bileşikte Bulunan

Formülü Gösterimi Fonksiyonel Grup

Bütan-2-al

Metil propanoat

2- kloro bütan

56
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Bileşiğin Yapı IUPAC Bileşiğin Zikzak Fonksiyonel Grup

Formülü Gösterimi

Pentan-2-ol

1,2 dihidroksi propan

1,3 dibromo penten

2- amino etanoik asit

57
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

3. Ünite : ORGA ĐK REAKSĐYO LAR

Önerilen Süre : 24 Ders Saati
A. Ünitenin Amacı
Bu ünitede öğrenciler, organik bileşiklerde karbon atomunun yükseltgenme basamağını
belirledikten sonra, Wurtz tipi tepkimeleri ve ayrıca alkollerin ve aldehitlerin yükseltgenmelerine
ilişkin örnek tepkimeleri denkleştirecektir.
Nükleofilik ve elektrofilik yer değiştirme (sübstitüsyon) tepkimelerini irdeleyecek,
radikaller üzerinden yürüyen yer değiştirme tepkimelerine örnekler verecektir. Hangi tip organik
bileşiklerde katılma tepkimesi olabileceğini belirledikten sonra elektrofilik, nükleofilik ve
radikaller üzerinden yürüyen katılma tepkimelerinin örneklerini inceleyecektir.
Alkil halojenürlerden HX, alkollerden H2O, alkan ve alkenlerden H2 ayrılması yoluyla
yürüyen ayrılma (eliminasyon) ve ayrıca eter, ester, peptit bağı ve halka oluşumu ile sonuçlanan
kondenzasyon tepkimelerini reaksiyon mekanizmaları ile açıklayacaktır.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Organik Redoks Tepkimeleri
2. Yer Değiştirme (Sübstitüsyon) Tepkimeleri
3. Katılma Tepkimeleri
4. Ayrılma (Eliminasyon) Tepkimeleri
5. Kondenzasyon Tepkimeleri

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Wurtz tepkimeleri
• Yer değiştirme (Sübstitüsyon)
• Nükleofil grup
• Elektrofil grup
• Elektrofilik sübstitüsyon
• Nükleofilik sübstitüsyon
• Radikal
• Đndüksiyon etkisi
• Rezonans etkisi
• Orto- yönlendirici grup
• Meta- yönlendirici grup
• Para- yönlendirici grup
• Katılma
• Elektrofilik katılma
• Nükleofilik katılma

58
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

• Markovnikov kuralı
• Grignard reaktifi
• Ayrılma (Eliminasyon)
• Zaitsev kuralı
• Tepkime mekanizması
• Kondenzasyon
• Peptit bağı

59
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

3. Ü ĐTE: ORGA ĐK REAKSĐYO LAR

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

1.1- 1.4 Redoksa ilişkin kavramlar, 11. sınıf kimya
↸ CH3OH, C2H5OH, CH2O, CH3CHO, CH3COOH, CO, CO2,
dersi 4. ünite (Elektrokimya) ile ilişkilendirilir.
CCl4, CHCl3 gibi heteroatom bulunduran bileşiklerde, her karbon
1. Organik redoks tepkimeleri ile ilgili atomunun yükseltgenme sayısı, elektronegatiflikler kullanılarak ve
olarak öğrenciler; daha elektronegatif olan atomun bağ elektronlarının tamamına [!] 1.1 Birden çok karbon atomu bulunan
sahip olduğu varsayılarak belirlenir. bileşiklerde, her karbon atomunun yükseltgenme
sayısının farklı olması doğaldır. Bu tür bileşikler
1.1. Organik bileşiklerde karbon atomlarının Alkil halojenürlerden, metalik sodyum ile indirgeme yapılarak redoks tepkimesine girerken, yükseltgenme
yükseltgenme basamağını belirler. alkan elde etme tepkimelerinin birer redoks tepkimesi olup basamağı değişen karbon, çoğu zaman bir tanedir ve
ORGA ĐK REAKSĐYO TĐPLERĐ

1.2. Wurtz tipi tepkimeleri denkleştirir.
1.3. Alkollerin ve aldehitlerin
yükseltgenmelerine örnekler verir.
1.4. Organik bileşiklerin yanma özelliklerini,
karbonun yükseltgenme sayısı temelinde
açıklar.
olmadığı irdelenir. Bu tepkimeler sınıflandırılırken, organik
bileşiğin uğradığı değişim tipinin esas alındığı vurgulanır (Wurtz
tepkimeleri, organik moleküller için birer indirgenme
tepkimesi’dir.). Bu tip tepkime örnekleri denkleştirilir (1.1; 1.2).
↸ Alkollerin (primer alkoller) ve aldehitlerin, KMnO4, K2Cr2O7
gibi yükseltgenlerle verdiği ürünlerde, karbon atomlarının
yükseltgenme sayıları irdelenir. Bu olaylarda organik molekülün
uğradığı değişimin nasıl bir tepkime sayılması gerektiği tartışılır.
Hidrokarbonların ve oksijenli bileşiklerin yanma tepkimelerinin
de birer redoks tepkimesi olduğu sonucuna götürecek bir
değerlendirme yapılır. “Yanma” ile “laboratuvar şartlarında
yükseltgenme”, tepkime hızı temelinde karşılaştırılır. Yanma
olaylarında ürünlerin genel olarak CO2 ve H2O olmasına karşılık
ılımlı yükseltgenmelerde ürünün giren maddeye göre değiştiği
vurgulanır.
CCl4, CF4 gibi moleküllerin yükseltgenemeyeceği, karbonun
yükseltgenme sayısı bulunarak açıklanır. Bu tür bileşiklerin yanma
özelliği taşımaması, “yeterince yükseltgenmiş olma” temelinde
açıklanır (1.3; 1.4).
böyle hallerde, sadece değişime uğrayan karbon
atomu üzerinden işlem yapmak uygun olur.
[!] 1.4 Birden çok karbon atomu bulunan bileşiklerin
yanma tepkimelerinde, ürünler sadece CO2 ve H2O
olduğu için, denklemi denkleştirmek için redoks
düşünmek çoğu zaman gereksizdir. Böyle bir
tepkimde redoks kuralları uygulanmak istenirse, her
karbon ayrı ayrı yükseltgeneceği için, tek tek
karbonların uğradığı değişime bakmak yerine,
tepkimeye giren moleküldeki karbon atomlarının
ortalama yükseltgenme sayısını bulmak ve verilen
elektron sayısını buna göre hesaplamak daha
pratiktir.

 1.4; 1.5 Bu bölümde asıl ilgi odağı, organik
bileşiklerin de indirgenme veya yükseltgenme
özelliklerinin olduğu gerçeğidir ve primer, sekonder,
tersiyer alkollerin yükseltgenme özelliklerinin farklı
olması, aldehitlerin ve ketonların yükseltgenme
davranışlarına bakılarak ayırt edilmesi gibi konular
burada değil, 12. sınıf 4. ünitede (Organik Bileşik
Sınıfları) işlenecektir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

60
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

3. Ü ĐTE: ORGA ĐK REAKSĐYO LAR

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Halojenlerin alkanlarla verdiği sübstitüsyon tepkimelerine

2. Yer değiştirme (sübstitüsyon) tepkimeleri örnekler verilir. Bu tepkimelerin u.v. ışın fotonları varlığında
ile ilgili olarak öğrenciler; gerçekleşmesi, radikal oluşumu ile ilişkilendirilir. Radikal oluşumu
 2.2 Elektrofilik gruplara, NO2, SO3H, RCO
dışında mekanizmalarla sübstitüsyon olup olmayacağı, olursa (açil); nükleofilik gruplara da OH¯ ve X¯ (halojen)
mümkün mekanizmalar irdelenir. Yer değiştiren reaktif grubun örnek verilecektir.
2.1. Radikaller üzerinden yürüyen “nükleofil” ve “elektrofil” olması yapısı ile ilişkilendirilir. Doymuş
ORGA ĐK REAKSĐYO TĐPLERĐ

sübstitüsyon tepkimelerine örnekler verir. hidrokarbonlarda ve aromatik halkada nükleofilik ve elektrofilik [!] 2.3 Elektrofilik Sübstitüsyon konusu işlenirken
2.2. Yer değiştiren grupların nükleofilik/ sübstitüsyon tepkimelerine örnekler verilir. deterjan aktif maddesi olan alkilbenzen sülfonatların,
elektrofilik özellliklerini yapıları ile Brom benzenden çıkarak fenol elde etmeye ilişkin bir gösteri aspirinin ve nitrogliserinin üretimi tepkimeleri
ilişkilendirir. deneyi yapılır. Bu tepkimenin elektrofilik mi, nükleofilik mi tanıtılacaktır.
2.3. Elektrofilik sübstitüsyon tepkimelerine olduğu irdelenir (2.1- 2.4).
örnekler verir.
 2.2-2.4 Nükleofilik sübstitüsyon tepkimelerinde
2.4. Nükleofilik sübstitüsyon tepkimelerine SN1, SN2 sınıflamasına girilmeyecek ancak, her iki
↸ Alkanların klorlanması için gerekli şartların, örneğin benzeni
örnekler verir. türden tepkime örnekleri kullanılacaktır.
klorlamak için uygun olmadığı, benzenin u.v. ışık altında Cl2 ile
2.5. Alifatik ve aromatik hidrokarbonlarda neden sübstitüsyon değil katılma reaksiyonu verdiği irdelenir.
[!] 2.5 Benzeni klorlamak için, Lewis asidi tipi
halojen sübstitüsyonu tepkimelerini Benzeni klorlamak için kullanılan yöntem açıklanır (2.5).
katalizör kullanımına dayalı tepkime esas
karşılaştırır. alınacaktır.
2.6. Benzen halkasında sübstitüsyonun ↸ Benzen halkasında rezonans, rezonanstan kaynaklanan yeni
konumunu halkadaki mevcut grubun türü bağlanma imkânları, halkaya önceden bağlanmış grubun elektron [!] 2.6 Benzen halkasına örneğin, brom bağlanmışsa,
ile ilişkilendirir. çekiciliği/ sunuculuğu ile ilişkilendirilir. Başlıca fonksiyonel bu grubun yerine OH¯, Cl¯ gibi nükleofillerin
gruplar, elektron çekicilik/ sunuculuk bakımından iki sınıfa sübstitüe edilmesinin kolay olduğu; bu yüzden brom
ayrılarak her sınıftan grupların yeni gelecek elektrofilik veya benzenin, örneğin fenol üretimi için bir ara ürün gibi
nükleofilik grupları hangi konumlara yönlendireceği irdelenir. düşünülebileceği konusu işlenir.
Orto-/ para- ve meta- ön ekleri ile isimlendirme örnekleri yapılır
(2.6).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

61
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

3. Ü ĐTE: ORGA ĐK REAKSĐYO LAR

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

3. Katılma tepkimeleri ile ilgili olarak öğrenciler;

ORGA ĐK REAKSĐYO TĐPLERĐ

3.1. Doymamış hidrokarbonlarda elektrofilik ↸ Alkenler ve alkinlere H2, X2, HX ve HOH katılması
katılmalara örnekler verir. tepkimeleri mekanizmaları ile açıklanır. Đki basamaklı
katılmalarda Markovnikov kuralına göre ürünlerin bolluk [!]3.1 Katılmaların nükleofilik mi yoksa elektrofilik
3.2. Doymamış hidrokarbonlarda radikaller mi olduğu tartışılırken, katılan gruba göre
oranları irdelenir. Đncelenen tepkimelerin radikalik mi yoksa
üzerinden yürüyen tepkimelere örnekler verir. değerlendirme yapılır. Örneğin, HX katılmasında
elektrofilik/ nükleofilik mi olduğu irdelenir (3.1; 3.2).
3.3. Karbonil bileşiklerinde nükleofilik katılmaya X¯ bir nükleofil, H+ ise bir elektrofildir. Buna
↸ Karbonil bileşiklerine hidrür katılarak alkol ve Grignard
örnekler verir. karşılık hidrür (M+H¯) katılmasında H¯ bir
reaktifi ile alkil katılarak karbon sayısı artırılmış alkol üretimi
nükleofildir.
tepkimeleri, nükleofilik katılma örneği olarak incelenir (3.3).
[!] 3.2 H2 ve X2 katılması tepkimelerinin radikal
mekanizması üzerinden yürümesi, bağın karakteri
ile ilişkilendirilir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı

62
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

3. Ü ĐTE: ORGA ĐK REAKSĐYO LAR

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR
ORGA ĐK REAKSĐYO TĐPLERĐ

↸ Alkil halojenürlerden HX ve alkollerden H2O ayrılması

4. Organik bileşiklerde ayrılma (eliminasyon)
tepkimeleri ile ilgili olarak öğrenciler;
4.1. Alkil halojenürlerden HX ayrılması sonucu
alken ve alkin oluşumu tepkimelerinin
mekanizmasını açıklar.
4.2. Alkollerden H2O ayrılması yolu ile alken
oluşumunun mekanizmasını açıklar.
tepkimelerinde kullanılan Lewis bazı ve kuvvetli asit tipi
katalizörlerin işlevleri de dâhil mekanizma irdelenir.
Ayrılma reaksiyonları katılma reaksiyonları ile
karşılaştırılır. Bu reaksiyonların hangi amaçla
 4.1; 4.2 Ayrılma tepkimelerinin mekanizması
kullanılabileceği tartışılır. işlenirken sadece ayrılan grupların anyon, katyon
veya radikal olarak ayrılmasına dikkat çekilecek; E1,
E2 sınıflamasına girilmeyecektir.
HX veya H2O ayrılma tepkimelerinde, ayrılacak H için
birden çok ihtimalin olduğu hallerde hangi ürünün daha
çok oluşacağı sorusu ile ilgili, Zaitsev kuralı, farklı alkil
halojenür ve alkol örnekleri üzerinde açıklanır (4.1; 4.2).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Sınırlamalar

rlık

63
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

3. Ü ĐTE: ORGA ĐK REAKSĐYO LAR

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR
[!] 5.1 Etil alkolün, H2SO4 (su çekici)
yanında, hem molekül içi ayrılma (eten
oluşumu) hem de moleküller arası
kondenzasyon reaksiyonu verebileceği, bu
iki reaksiyonun birbiri ile yarışacağı,
hangisinin baskın çıkacağının şartlara
ORGA ĐK REAKSĐYO TĐPLERĐ

(sıcaklık, katalizör tipi ve derişim) bağlı

5. Kondenzasyon tepkimeleri ile ilgili olarak
öğrenciler;
5.1. Alkolden eter eldesini reaksiyon mekanizması ile
açıklar.
5.2. Ester oluşumunu reaksiyon mekanizması
üzerinden açıklar.
5.3. Peptit bağlarının oluşumuna örnekler verir.
5.4. Kondenzasyon polimerleşmesine örnekler verir.
↸ Eter oluşum tepkimesinin mekanizması tartışılır. Bir alkole veya olduğu konusu işlenir.
iki alkolün karışımına su çekici bir madde (H2SO4) eklenince,
moleküller arası kondenzasyon sonucu hangi ürünlerin oluşabileceği
 5.1-5.2 Eterlerin ve esterlerin
irdelenir. Bir karboksilik asit ve bir alkolden ester ve iki amino asit özellikleri konusu 4. ünitede verileceği için
molekülünden de peptit oluşumuna ilişkin reaksiyonlar burada maddeler ile ilgili ayrıntılara
mekanizmaları ile incelenir. girilmeyecektir.
Ayrıca, laboratuvar ortamında ester veya eter elde etmek için bir
[!] 5.2 Ester oluşum tepkimelerinde ayrılan
gösteri deneyi yapılıp ürünlerin oluştuğu, kokuları ile gösterilebilir.
moleküle ait parçaların reaktantların
(5.1-5.3).
hangisinden koptuğu bilgisi de dâhil ester
oluşum mekanizması verilecektir.
↸ Polietilen glikol, poliester, poliamid, nylon gibi endüstriyel
ürünlerin elde ediliş tepkimelerinin kondenzasyon sınıfına dâhil edilip [!] 5.3 Proteinlerin çok çeşitli olabilmesinin
edilemeyeceği irdelenir. Kondenzasyonun bir polimerleşmeye yol nedeni, doğada yirmi kadar aminoasit
açması için çıkış maddesinin hangi niteliği taşıması gerektiği irdelenir olması ve protein moleküllerindeki
(5.4). aminoasit birimlerinin sayıca çokluğu
temelinde irdelenecektir.

5.3 Peptit oluşumu 9. sınıf kimya dersi 3.

ünite (Kimyasal Değişimler) ile
ilişkilendirilir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

64
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 1.4; 3.1; 3.3; 4.2; 5.4

Aşağıdaki tabloda verilen olayların reaksiyon denklemlerini yazarak bu tepkimelerin türünü

tabloda işaretleyiniz.

TEPKĐME Đ TÜRÜ
TEPKĐME

Kondenzasyon
Elektrofilik

ükleofilik
Organik

Ayrılma
Katılma

Katılma
Redoks
Amino asetik asit + 2-amino propanoik asit

Asetil klorür + Su

Propen + Hidrojen klorür

Büt-1- en + Su

Etil alkolden eten eldesi

65
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ünite : ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Önerilen Süre : 30 Ders Saati

A. Ünitenin Amacı
Bu ünitede, organik bileşik sınıfları olarak alkanlar, alkenler, alkinler, alkoller, eterler,
karbonil bileşikleri, karboksilik asitler, karboksilik asit türevleri, aminler, aromatik bileşikler
ve yaygın benzen türevleri ele alınarak bu bileşiklerin sistematik ve geleneksel adları, genel
elde edilişleri, fiziksel özellikleri, kimyasal reaksiyonları, kullanım alanları üzerinde
durulacaktır.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Alkanlar
2. Alkenler
3. Alkinler
4. Alkoller
5. Eterler
6. Karbonil Bileşikleri
7. Karboksilik Asitler
8. Karboksilik Asit Türevleri
9. Aminler
10. Yaygın Benzen Türevleri

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Alkan
• Alkil halojenür
• Kraking tepkimeleri
• Alken
• Haloalken
• Alkin
• Alkol
• Primer alkol
• Sekonder alkol
• Tersiyer alkol
• Polialkol
• Enantiyomer
• Eter
• Karbonil bileşikleri
• Aldehit

66
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

• Keton
• Tollens testi
• Fehling testi
• Benedict testi
• Karboksilik asit
• Zincir uzunluğu
• Polarlık
• Hidrojen köprüsü
• Asit anhidrit
• Açil klorür
• Amid
• Amin
• Monoamin
• Diamin
• Primer amin
• Sekonder amin
• Tersiyer amin
• Đzoelektrik nokta
• Şelat
• Aromatik bileşikler
• Alifatik Bileşikler

67
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Ham petroldeki alkan tipi hidrokarbonların bolluğu ve çeşitliliği

vurgulandıktan sonra bu bileşiklerin laboratuvarda elde edilmesi için, uygun
alkil halojenürlerin metalik sodyum ile indirgenmesi tepkimesi hatırlatılır.
Belli karbon sayısına sahip bir alkanı elde etmek için hangi alkil
1. Alkanlar ve alkil halojenürler ile halojenürlerin uygun olacağı tartışması açılır. Elde edilen alkanın saf olması
ilgili olarak öğrenciler; için en uygun çıkış maddelerinin neler olacağı irdelenir (1.1).
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

↸ Alkanlarda moleküller arası temel kuvvetlerin London Kuvvetleri olduğu,

1.1. Alkanların doğada bulunuşuna ve
genel elde edilişlerine örnekler
verir.
1.2. Alkanların fiziksel özelliklerini
moleküller arası çekim kuvveti
temelinde açıklar.
1.3. Alkanların kimyasal
reaksiyonlarını mekanizmaları ile
açıklar.
1.4. Alkil halojenürlere örnekler verip
bunların reaksiyonlarının önemini
açıklar.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme
kalıcı dipol karakterin genelde bulunmadığı; London Kuvvetlerinin karbon
1.1 12. sınıf 3. ünite (Organik
sayısına ve zincir özelliklerine göre değiştiği sonucuna götürecek bir sınıf içi Reaksiyonlar) ile ilişkilendirilir.
tartışma açılır. Karbon sayısı arttıkça örneğin kaynama noktasının
1.1-1.4 9. sınıf 2. ünite (Bileşikler) ile
yükselmesinin sebebi tartışılır. Petrol ürünlerinin hidrokarbon içerikleri ile ilişkilendirilir.
kaynama noktaları arasındaki ilişki, bu tartışma temelinde yeniden incelenir
(1.2). [!] 1.1 Ham petrolün oluşum teorileri, bileşimi,
rafinasyonu, petrol ürünlerinin hidrokarbon
↸ Basit alkanların halojenler ile verdiği sübstitüsyon tepkimelerinin radikalik içerikleri, safsızlıkları, çevreye etkileri ve
mi, elektrofilik mi, yoksa nükleofilik mi olacağı tartışılır. Bu tepkimeleri belli benzinlerde oktan sayısının anlam ve önemi ile
bir aşamada durdurmanın neden zor olduğu, her kademenin kinetiği temelinde ilgili bir okuma metni verilir.
tartışılır.

1.2 10. sınıf kimya dersi 3. ünite (Kimyasal
Çok karbonlu alkanların katalizörlü ortamda ve yüksek sıcaklıkta verdiği Türler Arası Etkileşimler) ile ilişkilendirilir.
kraking tepkimelerine örnekler verildikten sonra petrol işleme açısından bu
tepkimelerin önemi tartışılır. Ayrıca alkanların yanma tepkimeleri, ısı
bilançoları da hesaba katılarak incelenir. Bu maddelerin yakıt olarak değerleri,
birim kütle başına yanma enerjileri ve doğal bollukları ile ilişkilendirilir (1.3).
↸ Alkil halojenürlerin başlıcaları olan karbon tetraklorür, kloroform, dikloro
metan ve iyodoformun elde edilişi ve kullanım alanları irdelenir. Çok
karbonlu alkil halojenürlerin ara ürünler olarak önemi, verdikleri Wurtz ve
ayrılma tepkimeleri ve elde edilen ürünler temelinde açıklanır (1.4).
[!]: Uyarı

68
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Alkenlerin IUPAC sistemine göre adları ve ayrıca

2.1-2.4 9. sınıf kimya dersi 2. ünite (Bileşikler) ve 3.
geleneksel alken adları, alken formülleri ile eşleştirilir. Bir
Ünite (Kimyasal Değişimler) ile ilişkilendirilir.
tek ve birden çok çift bağ içeren zincir ve halka yapılı
bileşiklerin adlandırılmasında numaralama sistemi verilir [!] 2.3 PVC, TEFLON, doğal kauçuk ve sentetik kauçuk,
2. Alkenler ile ilgili olarak öğrenciler;
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

(2.1). özellikleri ve buna bağlı kullanım alanları ile işlenecektir.

↸ Alkollerin ve alkil halojenürlerin ayrılma tepkimesi ile
2.1. Alkenleri sistematik olarak isimlendirir. alkenlere dönüşümüne örnekler verilir. Ayrıca, Lindlar [!] 2.4 Doğal ve sentetik kauçuğun tarihçesi, özellikleri ve
2.2. Alkenlerin genel elde edilişlerine katalizörü (Pd) yanında, alkinlerin alkenlere dönüşümü kullanım alanları ile ilgili bir okuma metni verilebilir.
örnekler verir. tepkimeleri örneklendirilir (2.2).
↸ Alkenlerdeki çift bağa, H2, X2, HX ve H2O moleküllerinin ??? 2.3 Özellikle hazır su şişelerinde kullanılan PET
2.3. Alkenlerin kimyasal reaksiyonlarını katılması, üçüncü ünite ile de ilişki kurularak örneklendirilir.
mekanizmaları ile açıklar. polimerinin polietilenin (PE) kısaltması olduğu yanılgısı
Ayrıca, alkenlerin yanması ve ılımlı yükseltgenlerle oldukça yaygındır. PET, gerçekte polietilen teraftalatın
2.4. Alkenlerin ve haloalkenlerin yükseltgenmesi tepkimelerine örnekler verilir. Polialken kısaltmasıdır ve polietilen konusu işlenirken, adlardaki
polimerleşmeleri ile elde edilen oluşumu mekanizması irdelenir (2.3). benzerlikten kaynaklanan bu kargaşa giderilmelidir.
endüstriyel ürünlerin özellikleri ile ↸ Etilene benzer şekilde tetraklor eten, tetraflor eten,
kullanım alanları arasında ilişki kurar. bütadien ve 2-metil bütadien (izopren) polimerizasyonu ve

 2.4 Floroalken esaslı polimerler çok çeşitlidir ve
bu tepkimelerin ürünleri incelenir. Polimerizasyon
TEFLON haricindeki polimer türleri bu ünite kapsamı
ürünlerinin tipik özellikleri kullanım alanları ile
dışında tutulmuştur.
ilişkilendirilir (2.4).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

69
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

 3.1 Siklo alkinler ile ilgili adlandırma yapılmaz.

[!] 3.4 Asetilenin özellikleri ve bu özelliklere ilişkin

kullanım alanlarından aşağıda belirtilenler öncelikli
sayılır:
↸ Alkinlerin IUPAC sistemine göre adları ve ayrıca geleneksel
alkin adları, alkin formülleri ile eşlendirilir. Bir tek ve birden çok • Asetilen çeşitli maddelerle etkileşir ve sonuçta
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

üçlü bağ içeren bileşiklerin adlandırılmasında numaralama sistemi
3. Alkinler ile ilgili olarak öğrenciler;
verilir (3.1).
↸ Vicinal alkil halojenürlerin ve vinil halojenürlerin iki
3.1. Alkinleri sistematik olarak isimlendirir. kademede dehidrohalojenasyonu sonucu alkin üretimine örnekler
verilir. Özel olarak asetilen üretiminde kullanılan karpitin ve bu
3.2. Alkinlerin genel elde edilişlerine
örnekler verir. maddeden asetilenin üretimine ilişkin reaksiyonlar irdelenir (3.2;
3.3).
3.3. Endüstride karpit ve asetilen üretimini
↸ Genel olarak alkinlerin ve asetilenin özelliklerinin birbirine
açıklar. benzeyeceği vurgusundan sonra, asetilenin çeşitli maddelerle
3.4. Asetilenin özelliklerini kullanım oluşturduğu ürünlere örnekler verilir. Ayrıca polimerleşerek
alanları ile ilişkilendirir. poliasetilen ve benzen oluşturma tepkimeleri incelenir. Metal
katyonları ile asetilür tuzları oluşturmasına örnekler verilir. Bu
3.5. Alkinlerin kimyasal reaksiyonlarını
tepkimede yer değiştiren asetilenik CH protonunun asitlik
mekanizmaları ile açıklar.
karakteri ve hangi alkin tiplerinin böyle tuzlar oluşturacağı ve
hangilerinin oluşturmayacağı irdelenir (3.4; 3.5).
çeşitli kimyasal ürünler verir. Bu yüzden önemli bir
endüstriyel ara maddedir. (H2O katılınca asetaldehit;
CO ve H2O ile akrilik asit; CO ve ROH ile alkil
akrilat; aldehitler ile alkinil dioller gibi).
• Asetilen polimerleşerek poliasetilen (-CH=CH-)n
benzer bir tepkime ile benzen oluşturur. (Poliasetilen
iletken bir polimerdir.)
• Asetilen, yanma enerjisi çok yüksek olduğu için
sıcaklığı 3000 oC’ u aşan alevler elde etmede
kullanılır (Asetilenli hamlaçlar).
• Asetilen birçok metal katyonu ile asetilür tuzlarını
oluşturur. Gümüş ve bakır asetilür, kararsız tuzlar
olduğu için primer patlayıcılardır (asetilen gazının
sevk ve depolanma işlemlerinde bakır borular
kullanılmaz; çünkü asetilen, metalik bakıra da
etkiyip patlayıcı ürünler oluşturabilir.).

 3.4 Asetilenin katılma reaksiyonları, H2, HX ve

H2O ile sınırlı tutulur; H2O katılma ürününün yeniden
düzenlenmesi sonucu CH3CHO oluşumu açıklanır;
aldehitlere asetilen katılması iki kademede gösterilir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

70
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Alkoller, moleküldeki OH sayısına göre mono-, di-, tri-alkol
şeklinde adlandırılır. Hidroksil grubunun bağlı olduğu karbon ??? 4.1-4.2 “Alkol” genel bir bileşik grubu adı
atomundaki H sayısına bağlı olarak da primer-, sekonder- ve tersiyer- olmakla birlikte, piyasadaki en yaygın alkol olan
alkol kavramları tanıtılır. Her iki sınıflandırma göz önüne alınarak, etanol, çoğu zaman sadece alkol adı ile anılır.
uzun ve dallanmış zincirli çeşitli alkoller adlandırılır ve sınıflandırılır. Özel olarak etanol için kullanılan bu kısaltma,
Yapısında çift bağ, üçlü bağ ve amino gruplarından birini içeren sözün bağlamından anlamını çıkarmak mümkün
alkoller için adlandırma/formüllendirme örnekleri yapılır (4.1; 4.2). olsa bile, yanılgıya yol açabileceği için
kullanılmamalıdır.
4. Alkoller ile ilgili olarak öğrenciler; ↸ Genel alkol elde etme yöntemi olarak, alkil halojenürlerin bazlarla
muamelesi, aldehitlerin ve ketonların borohidrürlerle indirgenmesi,

 4.2 Alkol grubu haricinde birden çok
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

4.1. Alkolleri fonksiyonel grup sayısına,
konumuna ve bağlı olduğu iskelete göre
sınıflandırır.
4.2. Alkolleri sistematik olarak isimlendirir.
4.3. Alkollerin genel elde edilişlerine örnekler
verir.
4.4. Alkollerin fiziksel özelliklerini polarlık,
fonksiyonel grup sayısı ve zincir uzunluğu
ile ilişkilendirerek açıklar.
4.5. Alkollerin kimyasal reaksiyonlarını
mekanizmaları ile açıklar.
4.6. Polialkollerin ve yaygın gliserin
türevlerinin özellikleri ile kullanım
alanları arasında ilişki kurar.
alkenlere katalizör eşliğinde su katılması ve karbonil bileşiklerine
fonksiyonel grup içeren alkollerin adlandırılması
Grignard reaktiflerinin etkisi yöntemleri örnekleri ile açıklanır (4.3).
kapsam dışıdır. Ayrıca çift bağ, üçlü bağ ve
↸ Alkollerin fiziksel özellikleri, yapıdaki OH sayısı, alkil
amino grupları haricindeki fonksiyonel
gruplarının zincir uzunluğu ile ilişkilendirilerek açıklanır. Küçük
grupların alkol molekülüne bağlanıp
moleküllü alkoller su ile her oranda karışırken karbon sayısı arttıkça
adlandırılması yoluna da gidilmez. Çünkü,
bu özelliğin yavaş yavaş azalmasının sebebi irdelenir (4.4).
bütün fonksiyonel grupları düşünerek sonsuz
↸ Alkollerin, sübstitüsyon tepkimeleri ve ayrıca molekül içi ve
alternatifler aramak doğru olmaz. OH yanında
moleküller arası H2O ayrılması sonucu sırasıyla, alken ve eterlere
örneğin CHO grubu taşıyan bir bileşiğin hâlâ bir
dönüşümü tepkimeleri, üçüncü ünite ile de ilişkilendirilerek gözden
alkol sayılması yaygın bir gelenek değildir.
geçirilir.
Böyle bir bileşiğe, hidroksi aldehit gözüyle
Ester oluşum tepkimesi, yine üçüncü ünite ile ilişkilendirilerek
bakmak daha yaygındır.
gözden geçirilir.
Primer ve sekonder alkollerin ılımlı yükseltgenme tepkimeleri

 4.5 Alkollerin sübstitüsyon tepkimelerine,
irdelenir. Tersiyer alkolleri yükseltgemenin neden zor olduğu
sadece klor ve brom sübstitüsyonu örnek
tartışılır. Şiddetli şartlarda yanma özelliğinin, organik bileşikler için
verilecektir.
genel bir davranış olduğu örnekleriyle açıklanır (4.5).
↸ Etan diol, propan 1,2,3 triol, bütan 1,2,3,4 tetraol bileşiklerinin
[!]
 4.6 Diollerin ve poliollerin
molekül formülleri ve yaygın piyasa adları verilir. Altı karbonlu
kondenzasyon tepkimesi vererek halkalaşma ve
hegzaollerin en yaygın iki izomeri olan mannitol ve sorbitol için,
polimerleşme tepkimeleri verebileceği
sistematik adlandırmanın neden tercih edilmediği tartışılır. Bütün bu
vurgulanacak; mannitol ve sorbitolün
polialkollerin açık formülleri fiziksel özellikleri ile (hidrojen bağları
enantiyomer örnekleri olduğu belirtilecek ancak
ve polarlık temelinde) ilişkilendirilir. Bu alkollerin su çekicilik ve
diğer mümkün enantiyomerlerin yapısal
yüksek kaynama noktasına sahip olma özelliklerine bağlı kullanım
analizine girilmeyecektir.
alanları irdelenir (4.6).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

71
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

[!] 5.1 Adlandırmalar için, iso-propil, t-bütil gibi

dallanmış alkil grupları içeren eterler de örnek
olarak alınır.

↸ Simetrik ve asimetrik eter örnekleri adlandırılarak hangisinin
5.1 12. sınıf kimya dersi 3. ünite (Organik
simetrik hangisinin de asimetrik olduğu irdelenir. 12. Sınıf 3. ünitede Reaksiyonlar) ile ilişkilendirilir.
işlenen ayrılma tepkimelerine gönderme yapılarak simetrik ve
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

5. Eterler ile ilgili olarak öğrenciler;
5.1. Eterleri sistematik olarak isimlendirir.
5.2. Eterlerin genel elde edilişlerine örnekler
verir.
5.3. Eterlerin fiziksel özelliklerini ve kullanım
alanlarını molekül yapısı ile ilişkilendirir
asimetrik eterlerin elde edilmesi için çıkış maddeleri irdelenir.
Asimetrik eter sentezinde elde edilen ürünün yanında başka hangi
ürünlerin oluşacağı tartışılır (5.1; 5.2).
↸ Genel eter formüllerinde, merkezdeki oksijen atomu çevresindeki
geometri irdelenerek her eterin az çok polar olacağı çıkarımı yapılır.
En az karbon içeren eter olan dimetil eterin su ile karışma özelliği,
daha çok sayıda karbon içeren eterlerle karşılaştırılır. Yine dimetil
eterin kaynama noktası, bir fonksiyonel grup izomeri olan etil alkol
ile karşılaştırılarak eterlerin polar olmaktan çok apolar (hidrofil
olmaktan çok hidrofob) bileşikler olduğu vurgulanır. Eter sınıfından
sıvıların hangi maddeleri kolay çözeceği irdelenir (5.3).
??? 5.1 Eter bir bileşik sınıfının genel adı
olmakla birlikte, dietil eteri aynı adla anma
geleneği vardır. Sözün gelişinden maksat
anlaşılıyor olsa bile, kimya bağlamında
konuşulurken bu kavram kargaşasından
kaçınmak en iyisidir.

 5.1 Dörtten fazla karbon içeren alkil
grupları ile türeyen eterlerin adlandırılması
kapsam dışıdır.
[!] 5.3 Eterlerin, genel polarlık özelliklerine ve
genelde sıvı oluşlarına bağlı olarak ana kullanım
alanları, hidrofob maddeler için çözücülük
özellikleri ile ilgilidir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

72
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

6. Karbonil bileşikleri ile ilgili olarak

öğrenciler;
6.1. Karbonil bileşiklerini fonksiyonel
grubun konumuna ve bağlı olduğu
iskelete göre sınıflandırır.
6.2. Karbonil bileşiklerini sistematik olarak
isimlendirir.
6.3. Karbonil bileşiklerinin genel
edilişlerine örnekler verir.
6.4. Aldehitlerin ve ketonların kimyasal
özelliklerini karşılaştırır.
ORGA
ĐK BĐLEŞĐK SI
IFLARI
↸ Karbonil grubunun zincir yapılardaki konumuna (zincir ucunda veya ara
karbonlarda bulunma durumuna) göre ne zaman aldehit, ne zaman keton
olacağı irdelenir. Sadece halkada karbonil grubu içeren halkalı bileşiklerin
neden aldehit olamayacakları tartışılır. Aldehitler, IUPAC sistemine göre
adlandırılır. Yaygın olarak kullanılan ve sistematik olmayan aldehitlerin adları
ayrıca verilir. Ketonların adlandırılmaları için hem “ana zincirin ait olduğu [!] 6.2 Aldehitlerden metanal, etanal,
alkan + karbonil grubunun numarası + on” sistemi hem de “alkil gruplarının propanal ve bütanal, ketonlardan da
ayrı ayrı adları + keton” sistemleri kullanılır (6.1; 6.2). propanon için sistematik olmayan piyasa
elde adları verilecektir.
↸ Aldehitlerin elde edilişi için primer alkollerin ılımlı şartlarda tek kademe
yükseltgenmesi, ketonların elde edilişi için de sekonder alkollerin
yükseltgenmesi tepkimelerine örnekler verilir. Uygun yükseltgenler
 6.3 Karbonil bileşiklerinin, alkollerin
seçilmemesi halinde, primer alkollerin karboksilik asit basamağına kadar yükseltgenmesi haricindeki üretim
yöntemleri kapsam dışıdır.

yükseltgeneceği vurgulanır (6.3).

6.5. Aldehitleri ve ketonları kimyasal
reaksiyonlarından yararlanarak ayırt [!] 6.4 Aldehitlerin ve ketonların
↸ Đki ayrı tüpe konmuş 1’er mL asitlendirilmiş, 0,1 M K2Cr2O7 çözeltisinden
eder. birbirinden ayırt edilmesine ilişkin
birine 2- 3 damla aldehit (örneğin, benzaldehit) diğerine 2- 3 damla aseton
(veya birkaç spatül benzofenon) konur. Çalkalanarak çözeltilerin tepkimeler (dikromat testi, Tollens testi ve
renklerindeki değişim kontrol edilir. Rengin turuncudan yeşile dönüşmesi, Fehling veya Benedict testi) açıklanır.
Cr2O72- iyonunun Cr3+ haline indirgenmesi ile ilişkilendirilip aldehitlerin ve
ketonların yükseltgenme özellikleri ile ilgili çıkarıma gidilir.
6.4 12. sınıf kimya dersi 3. ünite
Aldehitlerin ılımlı şartlarda yükseltgenme tepkimesi, 3. üniteye de gönderme (Organik Reaksiyonlar) ile ilişkilendirilir.
yapılarak incelenir. Ketonların ılımlı yükseltgenmeye karşı dirençli olması
C- C bağlarının C- H bağlarından daha sağlam olması temelinde açıklanır.
Ayrıca aldehitlerin ve ketonların indirgenme reaksiyonları, ürünlerin
farklılığına vurgu yapılarak incelenir (6.4; 6.5).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

73
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Karboksildeki CO grubunun elektron çekici özelliği rezonans ile ilişkilendirilerek
bu gruba bağlı OH protonunun iyonik karakteri açıklanır. Karboksilik asitler mono-,di-,
7. Karboksilik asitler ile ilgili olarak tri-karboksilik asit şeklinde sınıflandırılır ve her sınıfa örnekler verilir.
öğrenciler; Karboksilik asitlerin IUPAC sistemine göre adlandırılması örneklendirilir. Sitrik asit
[!]
 7.2- 7.4 Bu kazanımlar
gibi bazı yapıların IUPAC sistematiğine göre adlarının uzunluğu ve karmaşıklığı
7.1. Karboksil grubunun asidik kapsamında formik, asetik, propiyonik,
nedeniyle geleneksel adların korunması nedeni tartışılır. Çok eskiden beri bilindiği için
karakterini açıklar. bütirik, valerik, laurik, miristik,
yaygın adları da halâ kullanılan karboksilik asitlerin bulunduğu başlıca doğal dokular,
palmitik, stearik, oleik, oksalik, malik,
7.2. Karboksilik asitleri fonksiyonel özellikleri ve -varsa- kullanım alanları ile ilgili bir çizelge incelenir (7.1- 7.4).
tartarik ve sitrik asitlerin doğal
grup(ların) sayısına göre ↸ Karboksilik asitlerin genel elde etme yöntemi olarak, alkollerin ve aldehitlerin
kaynakları, başlıca özellikleri ve
sınıflandırır. yükseltgenmesinden karboksilik asit üretimi tepkimesi incelenir. Ketonların
kullanım alanları listelenecektir.
yükseltgenmeye karşı dirençleri temelinde, alkolleri yükseltgeyerek elde edilemeyecek
7.3. Karboksilik asitleri sistematik [!] 7.5 Grignard yönteminin pahalı bir
karboksilik asit tipleri tartışılır.
olarak isimlendirir. yöntem olduğu, ancak çok özel asitlerin
Herhangi bir karboksilik asidi elde etmek için uygun olan “Grignard bileşiği+ CO2”
sentezi için başvurulduğu belirtilir ve
7.4. Yaygın karboksilik asitlerin yöntemi, mekanizması ile irdelenir. Ayrıca, aromatik asitler için yaygın olan
bu yöntemle α-metil propanoik asit, α-
formüllerini geleneksel adları ile hidrokarbonun doğrudan yükseltgenmesi yöntemine örnek verilir.
etil bütanoik asit sentezi örnek verilir.
eşleştirir. ↸ Karboksilik asitlerde polarlığın ve moleküller arası hidrojen bağının erime noktası,

 7.5 Karboksilik asit sentezi için,
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

7.5. Karboksilik asitlerin genel elde
edilişlerine örnekler verir.
7.6. Karboksilik asitlerin fiziksel
özelliklerini zincir uzunluğu,
polarlık ve hidrojen köprüsü ile
ilişkilendirir.
7.7. Karboksilik asitlerin asitlik
güçlerini, bağlı grupların
rezonans ve indüksiyon etkisi ile
ilişkilendirerek açıklar.
7.8. Karboksilik asitlerin kimyasal
reaksiyonlarını mekanizmaları ile
açıklar.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
kaynama noktası, suda çözünürlük gibi fiziksel özelliklere etkisi irdelenir. Karboksilik
alkol/ aldehit yükseltgeme, CO2’ye
asitteki karbon sayısı arttıkça suda çözünme özelliğinin azalması, apolar karakterin
Grignard ile alkil katma ve
artması ile ilişkilendirilir (7.6).
hidrokarbonu doğrudan yükseltgeme
↸ Asetik asidin dissosiyasyon sabiti (ayrışma sabiti), mono-, di- ve triklor asetik
yöntemleri haricindeki özel yöntemlere
asidinkilerle karşılaştırılır. Karboksil karbonuna bağlı klorun ve florun indüktif olarak
girilmez.
elektron çekmesi ile asitlik gücü ilişkilendirilir. Çeşitli türevlerin asitlik güçleri
[!] 7.6 Çeşitli bitkisel yağlardan elde
karşılaştırılır.
edilmiş sabunların özellikleri ile ilgili
Aromatik halkaya NO2 gruplarının girmesi ile benzoik asidin asitlik gücünün
bir okuma metni verilir.
yükselmesi de, NO2 gruplarının rezonans yoluyla elektron çekmesi temelinde açıklanır.

 7.8 Formik asit ve oksalik asit gibi
NO2 gruplarının sayısı arttıkça asitlik gücünün artması formüller ile örneklendirilir
bazı özel asitlerin indirgenlik özellikleri
(7.7).
genel asit özelliği olmadığı için kapsam
↸ Karboksilik asitlerin proton verici olarak davrandıkları tepkimelere, sabun oluşumu dışıdır.
ve aktif metallere etkileri, -OH grubu verici olarak davrandıkları tepkimelerine de
esterleşme, anhidrit oluşumu ve asit klorürlerinin elde edilişi örnek verilir. Açil
klorürlerin çok uygun açilleme reaktifi olduğu belirtilir (7.8).

: Sınırlamalar

74
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Asit anhidritlerin nasıl oluştuğu genel asit formülü üzerinden
açıklandıktan sonra, aset anhidritin elde edilişi incelenir. Anhidritlerin
adlandırmasına örnekler verilir. Aset anhidritin asetil katyonu ve asetat
anyonu vererek kolayca ayrışabilmesi, rezonans imkânları ile
ilişkilendirilir. Maddenin bu özelliği ile kullanım alanı arasında ilişki
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

kurulur (8.1). [!] 8.1- 8.2 Asit anhidritlerin ve açil

8. Karboksilik asit türevleri ile ilgili olarak klorürlerin tehlikeli maddeler olduğu ve
↸ Açil klorürlerin genel sentez yöntemi ve adlandırması irdelenir.
öğrenciler; şişelerini açmanın bile tehlike olabileceği
Asetil klorür ve benzoil klorürün özellikleri ve kullanım alanları kısaca
gözden geçirilir (8.2). belirtilir.
8.1. Asit anhidritlerin özelliklerini kullanım ↸ Açil klorürlerden amid eldesi tepkimesi incelenir. Amidlerin [!] 8.4 Yüksek karbonlu doğal esterler olan
alanları ile ilişkilendirir. adlandırılmasına örnekler verilir. Bu bileşiklerdeki NH2 grubunun yağlardan tripalmitin, tristearin ve triolein,
bazlık özelliğinin aminlere göre çok zayıf olması, karbonil grubunun ve ayrıca balmumu ile lanolin tanıtılır.
8.2. Açil klorürlerin elde edilişini ve kullanım
elektron çekiciliği ile ilişkilendirilir. Yaygın bir diamid (karbonik asit
alanlarını açıklar.
diamidi) olan ürenin kullanım alanları açıklanır (8.3). [!] 8.4 Meyvelerin ve çiçeklerin aromasına
8.3. Amidlerin özelliklerini yapıları ile ↸ Esterleşme tepkimesi ile ilgili 3. üniteye, ayrıca alkoller ve katkıda bulunan uçucu esterlerin adları,
ilişkilendirir. karboksilik asitler konusuna gönderme yapılır. Doğal esterler olan etil yapıları ve bulundukları doğal dokuları
asetatın ve yağların formülleri, hidrofob özellikleri ile ilişkilendirilir. özetleyen bir çizelge verilebilir.
8.4. Esterlerin yapı-fiziksel özellik ilişkilerine
Etil asetatın çözücü olarak kullanıldığı alanlara örnekler verilir.
örnekler verir.
Yağların fiziksel özellikleri, yapısındaki yağ asidinin
doymuşluğu/doymamışlığı ile ilişkilendirilir. Doğal yağların birer
karışım olması, yapıdaki yağ asidi çeşitliliği ile ilişkilendirilir. Doğal
yağlardaki başlıca yağ asitleri ile ilgili bir çizelge incelenir.
Sabunlaşma tepkimesi incelenir (8.4).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı

75
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Aminler “alkillenmiş amonyak” genel tanım ile tanıtıldıktan

sonra primer, sekonder, tersiyer amin kavramları, alkol eşdeğerleri
ile ilişkilendirilir. Çeşitli aminler için adlandırma alıştırması yapılır
(9.1; 9.2).

 9.2 Aminler sınıflandırılırken
9. Aminler ile ilgili olarak öğrenciler; ↸ Aminlerin elde edilişine ilişkin genel yöntemler gözden geçirilir. monoaminlere ve diaminlere örnekler verilir.
Bu tür bileşiklerin bazlık özellikleri, Lewis yapıları ile Daha yüksek sayıda NH2 bulunduran
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

9.1. Aminleri, fonksiyonel grup(ların) yerine,
sayısına ve bağlı olduğu iskelete göre
sınıflandırır.
9.2. Aminleri sistematik olarak isimlendirir.
9.3. Amin elde etme yöntemlerini denklemleri ile
açıklar.
ilişkilendirilir. Amonyak, metil amin, dimetil amin ve trimetil amin
serisinin buhar fazında bazlık güçleri, azotun elektron sunma yetisi
ve molekülün geometrisi ile ilişkilendirilir. Anilinin bazlık
özelliğinin alifatik aminlerden daha az olması, halkanın elektron
çekme özelliği ile ilişkilendirilir.
Bir Lewis bazı olarak aminlerin ligand özellikleri vurgulanır.
Örneğin trietil aminin bakır kompleksini elde etmek için bir gösteri
deneyi yapılır (9.3; 9.4).
bileşiklere girilmez.
[!]9.3 Amin elde etme yöntemi olarak, alkil
halojenürlerin amonyakla muamelesi, nitro
bileşiklerinin indirgenmesi ve amidlerin
indirgenmesi yöntemleri işlenecek, her
yöntemin hangi tip amin elde etmeye uygun
olduğu irdelenecektir.

9.4. Aminlerin özelliklerini yapıları ile
 9.3 Anılan yöntemler dışındaki amin
ilişkilendirir. ↸ Aminoasitlerin iç tuz oluşturma özellikleri yapıları ile açıklanır.
Bu moleküllerin anyonluk/katyonluk/nötrallik özelliklerinin neden sentez yöntemlerine girilmeyecektir.
9.5. Aminoasitlerin ve proteinlerin özelliklerini pH’a bağlı olduğu irdelenir. “Đzoelektrik nokta” tanımlanır.
yapıları ile ilişkilendirir. Proteinlerin de iç tuz oluşturma özellikleri olduğu ve bunlar için de [!] 9.4 Primer, sekonder ve tersiyer aminlerin
bir izoelektrik noktanın varlığı vurgulanır. Protein ayırmada su ortamındaki bazlık güçlerini karşılaştırmak,
9.6. Etilendiamin ve EDTA moleküllerinin şelat karmaşık bir konudur. Çünkü bazlık gücüne,
oluşturma özelliklerini yapıları ile izoelektrik noktanın önemi açıklanır (9.5).
su ortamındaki hidrasyon enerjisi de katkıda
ilişkilendirir. bulunur. Bu yüzden buhar fazında bazlık
↸ Bazik ortamda hidroksitleri halinde çöken Fe (III), Cu (II) gibi
geçiş metali katyonlarının, etilendiamin ve EDTA yanında çökelek güçlerinin karşılaştırılması tercih edilmelidir.
oluşturmadıkları, sınıf ortamında etkinlik yapılarak gösterilir. Bu
bileşiklerin ligandlık özellikleri, Lewis yapıları ile açıklanır.
EDTA’nın kullanım alanlarına örnekler verilir (9.6).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

76
 Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

4. Ü ĐTE: ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

Ü ĐTE KAZA IMLAR ĐŞLE ĐŞ DERĐ LĐĞĐ/ ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Yapısal olarak alkollere benzemekle birlikte fenolün gerçekte zayıf bir

asit olması yapısal formülü ile ilişkilendirilir. Bu bileşiğin kömür
katranından ve halobenzenlerden üretimi kısaca açıklanır. Antiseptik
olarak ve sentetik reçine üretiminde kullanımı yapısı ve özellikleri ile
ilişkilendirilir (10.1).
ORGA ĐK BĐLEŞĐK SI IFLARI

10. Yaygın benzen türevleri ile ilgili olarak

öğrenciler;
10.1. Fenol üretimini ve kullanım alanlarını
açıklar.
10.2. Anilinin ve ondan türeyen polimerlerin
özelliklerini yapıları ile ilişkilendirir.
10.3. Aromatik bileşiklerin nitrolama ve
sülfolama tepkimelerini açıklar.
10.4. Aromatik nitro ve sülfo bileşiklerinin
kullanım alanlarını yapıları ile
ilişkilendirir.
10.5. Benzoik asitin ve ftalik asitlerin yapılarını
ve kullanım alanlarını açıklar.
↸ Anilinin yapısı ve bir baz olarak çok zayıf olması açıklandıktan sonra
anilin boyaları ve iletken özellikli polianilin polimerinin elde edilişleri ve
kullanım alanları irdelenir (10.2).
↸ Benzenin nitrolanması tepkime mekanizması ile açıklanır. Nitro ve
 10.2 Anilin boyalarının ve
sülfo gruplarının neden elektrofil oldukları irdelendikten sonra, bu gruplar
polianilinin üretiminde sadece tepkime
halkaya sübstitüe olunca, yeni gelecek grupları hangi köşelere şartları ve ürünler belirtilecek, tepkime
yönlendireceği irdelenir. Benzen ve fenol üç basamaklı nitrolamaya mekanizmasına girilmeyecektir.
uğrayınca hangi ürünlerin en bol oluşacağı tartışılır. Alkil benzen
sülfonatların elde ediliş tepkimesi incelenir. Nitro ve sülfo bileşiklerinin
suda çözünme özellikleri karşılaştırılır. SO3H ve –N=N– grupları taşıyan
basit boyar madde örnekleri üzerinde bu fonksiyonel grupların işlevleri
irdelenir.
Alkil benzen sülfonatların deterjan özellikleri, yapıları ile ilişkilendirilir.
Trinitro fenol ve trinitro toluen bileşiklerinin kullanım alanları kısaca
açıklanır (10.3; 10.4).
↸ Benzoik asit ve ftalik asitler formülleri ile tanıtılır. Tereftalik asitten
terilen ve PET (polietilen tereftalat) üretimine ilişkin kondenzasyon
tepkimelerinin denklemleri incelenir (10.5).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

77
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 1.4; 2.3; 4.5; 5.2; 8.4; 9.3

1. Aşağıda verilen reaksiyonların her biri için denkleşmiş reaksiyon denklemlerini yazınız.
Reaksiyonlarda oluşan ürünleri isimlendiriniz.
a. Metil iyodürden etan eldesi

b. n- propen ve su ile eten ve hidrojen klorürden metil propanoat eldesi

2. Aşağıdaki reaksiyonları, birden çok seçenek olan durumlarda her iki seçeneği de hesaba
katarak tamamlayıp denkleştiriniz.
a. C2H5OH(s) + H2SO4(der) --------→
K2Cr2O7(H3O+)/ısı
b. CH3- CH- CH3 -------------→
|
OH

c. + CH3- OH --------→

[O]
d. CH3- CH- CH2- OH --------→
|
CH3
[O]
e. CH3- CH2- CH2- CH- CH3 --------→
|
OH

f. CH3CH2CH2Br + 2NH3 --------→

78
Kimya Dersi 12.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :2
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 2.1; 2.3; 3.1; 3.5

Aşağıda verilen bileşikleri kullanarak verilen soruların cevabı olan tepkimeleri

yazınız.

Yazdığınız her reaksiyon için tepkimeye giren maddeleri ve ürünleri isimlendiriniz.

BĐLEŞĐKLER:

CH3CH2CH2CH = CHCH3
CH3CH2CH2CH2C ≡ CH3
CH3CH2CH2CH2CH2CH2
CH3CH2CH2C ≡ CCH3

A. Verilen hangi bileşik(ler) güneş ışığında bromlu suyun rengini giderir?

B. Verilen hangi bileşik(ler) amonyaklı gümüş nitrat çözeltisi ile etkileşir?
C. Verilen hangi bileşik(ler) güneş ışığında klor gazı ile tepkime verir?
D. Verilen hangi bileşik(ler) için cis ve trans izomerler vardır? Bu izomerleri yazınız.
E. Verilen hangi bileşik(ler) doymamıştır?
F. Verilen hangi bileşik(ler) 3 veya daha fazla karbon atomunun dallanmamış zincir
hâlinde bir yapıya sahiptir?

79