ÐÅÖÅÍDz¯ 281

Duczko, Wladyslaw. Viking Rus: Studies on the Presence of Scandinavi-

ans in Eastern Europe (Leiden and Boston: Brill, 2004), XIV+290 p.

Ïðàöþ Âëàäèñëàâà Äó÷êà ïðèñâÿ÷åíî âèâ÷åííþ ïðèñóòíîñòi ñêàíäèíàâiâ íà

òåðèòîði¿ Ñõiäíî¿ ªâðîïè. Ñåðåä ñó÷àñíî¿ íàóêîâî¿ ëiòåðàòóðè öå íàéíîâiøå é
íàéïîâíiøå àðõåîëîãi÷íå äîñëiäæåííÿ ñõiäíèõ àñïåêòiâ iñòîði¿ âiêiíãiâ. Êíèæêà
ñêëàäàºòüñÿ iç âñòóïó, øåñòè ãëàâ, çàêëþ÷åííÿ, ñïîðÿäæåíà ÷èñëåíèìè iëþñòðàöi-
ÿìè (çàãàëüíèì ÷èñëîì — 78).
Ñïðàâæíº çíà÷åííÿ öiº¿ ïðàöi ùå íàëåæèòü îöiíèòè àðõåîëîãàì òà iñòîðèêàì.
Òóò ÿ ñïðîáóþ ëèøå êîðîòêî îêðåñëèòè äåÿêi ç äîñòî¿íñòâ òà õèá êíèæêè Â. Äó÷-
êà ç òðüîõ ìîæëèâèõ ïåðñïåêòèâ: àðõåîëîãi÷íî¿, iñòîðè÷íî¿, à òàêîæ ç òî÷êè çîðó
âiäíîøåííÿ äî ïîëåìiêè íîðìàíiñòiâ òà àíòèíîðìàíiñòiâ.
Ç àðõåîëîãi÷íî¿ ïåðñïåêòèâè, «Viking Rus» ÿâëÿº ñîáîþ ´ðóíòîâíó ïðàöþ, ùî
ïðîïîíóº àíàëiç çíàõiäîê, àòðèáóòîâàíèõ ñêàíäèíàâàì ó Ñõiäíié ªâðîïi.
Àðõåîëîãi÷íi çíàõiäêè îáãîâîðþþòüñÿ ó âñiõ ãëàâàõ, é ñïîñòåðåæåííÿ àâòîðà ïî-
282 ÐÅÖÅÍDz¯

êëèêàíi iëþñòðóâàòè ãîëîâíó äóìêó — ïðî iñíóâàííÿ ñêàíäèíàâñüêîãî ñóñïiëü-

ñòâà ó Ñõiäíié ªâðîïi. Ó ïåðøié (ñ. 10–59) òà äðóãié (ñ. 60–114) ãëàâàõ ðîçãëÿ-
äàºòüñÿ ïî÷àòîê êîíòàêòiâ ñêàíäèíàâiâ iç ðåãiîíîì Ñõiäíî¿ Áàëòèêè, ñêàíäèíàâ-
ñüêà iíôiëüòðàöiÿ â ñåðåäîâèùå áàëòiéñüêèõ òà ôiíî-óãîðñüêèõ ïëåìåí, à òàêîæ
çàòîðêíóòî ïèòàííÿ ñëàâÿíñüêî¿ ìiãðàöi¿ íà òåðèòîðiþ Ïiâíi÷íîãî Çàõîäó ñó÷àñ-
íî¿ Ðîñi¿. Ñòîñîâíî îñòàííüî¿ ïðîáëåìè, Â. Äó÷êî ïiäòðèìóº äóìêó ïðî ïðîíèê-
íåííÿ ñëîâ’ÿí â ñåðåäîâèùå ìiñöåâîãî íàñåëåííÿ é ïðîòîìiñüêi öåíòðè íå ðàíiøå
Õ ñò. Ó äðóãié ãëàâi ïðåäñòàâëåíî îãëÿä àðõåîëîãi÷íèõ äîñëiäæåíü íàéðàíiøèõ
ïàì’ÿòîê, íà ÿêèõ çíàéäåíî ñêàíäèíàâñüêi ìàòåðiàëè (Ñòàðà Ëàäîãà, ðàéîí
ð. Âîëõîâ, Ðþðèêîâå ãîðîäèùå, ²çáîðñüê òà Ïñêîâ). Àâòîð çäiéñíþº öiêàâi ïî-
ðiâíÿííÿ êiëüêîñòi çíàõiäîê ñêàíäèíàâñüêèõ àðòåôàêòiâ ó öüîìó ðàéîíi ç òèì, ùî
çíàéäåíî â Öåíòðàëüíié Øâåöi¿, Äàíi¿, íà çàõiäíîñëîâ’ÿíñüêèõ òåðèòîðiÿõ òà
Öåíòðàëüíié ªâðîïi. Ñïèðàþ÷èñü íà ÷èñëåíèé ìàòåðiàë, àâòîð ïðèïóñêàº, ùî
êðiì âèõiäöiâ iç Øâåöi¿, ïiâíi÷íî-çàõiäíèé ðåãiîí Ñõiäíî¿ ªâðîïè öiêàâèâ òàêîæ i
äàò÷àí, ùî ìiãðóâàëè ñþäè ñïiëüíî iç ãðóïàìè áàëòiéñüêèõ ñëîâ’ÿí. Âàðòî îäíàê
çðîáèòè ïîïðàâêó äî îäíîãî iç ìiñöü ïåðøî¿ ãëàâè. Ïîñèëàþ÷èñü íà äóìêó Óîð-
ðåíà Òðåäãîëäà, Â. Äó÷êî ñõèëÿºòüñÿ äî òîãî, ùî êàðáóâàííÿ ìîíåò iìïåðàòîðîì
Ôåîôiëîì ìóñèòü îöiíþâàòèñÿ ïðèáëèçíî ó 100 ìëí. ôîëëiñiâ (ìiäíèõ ìîíåò)
(ñ. 55). Äåêiëüêîìà ðÿäêàìè íèæ÷å, óñóïåðå÷ ìîâëåíîìó, àâòîð ïèøå ïðî òå, ùî
ìîíåòè Ôåîôiëà íàëåæàòü äî ðiäêiñíèõ çíàõiäîê (ñ. 56), i öå ïiñëÿ òâåðäæåííÿ, ùî
éîãî ìîíåòè çíàéäåíî, êðiì Ïiâíi÷íî-Ñõiäíî¿ Ðîñi¿, òàêîæ ó Äàíi¿ é íàâiòü íàé-
ïiâíi÷íiøèõ ðàéîíàõ Øâåöi¿ (ñ. 54–55). Õî÷à Â. Äó÷êî é ïiäòðèìóº âèñóíóòå
Äæîíàòàíîì Øåïàðäîì òâåðäæåííÿ ïðî iñíóâàííÿ áåçïîñåðåäíiõ êîíòàêòiâ ìiæ
Âiçàíòiéñüêîþ iìïåðiºþ òà äåÿêèìè ç ìîãóòíiõ âàòàæêiâ äàò÷àí1, éîãî âëàñíå
ïðèïóùåííÿ ïðî éìîâiðíèé çâ’ÿçîê ìiæ çíàõiäêîþ ïå÷àòêè Ôåîäîñiÿ Áóáóöèêà â
Äàíi¿ òà ìîíåòàìè Ôåîôiëà, çíàéäåíèìè íà Ðþðèêîâîìó ãîðîäèùi é ó Ãíüîçäîâi,
óñå æ íàäòî ãiïîòåòè÷íå2.
Ó òðåòié ãëàâi (ñ. 111–154) çíàõîäèìî öiêàâå îáãîâîðåííÿ ãðàôiòi åïîõè
âiêiíãiâ íà ñàìàíiäñüêèõ äèðõåìàõ (ñ. 133–137). Àíàëiç ñåìàíòèêè ðóí òà çíàêiâ,
íà áiëüøîñòi ç ÿêèõ çîáðàæåíî îçáðîºííÿ, äîçâîëÿº Â. Äó÷êó ñôîðìóëþâàòè äàëi,
ó øîñòié ãëàâi, äóìêó, ùî òàê çâàíi «çíàêè Ðþðèêîâè÷iâ» ÿâëÿþòü ñîáîþ ðîç-
äâîºíèé íàê³íå÷íèê ñòðiëè, çíàê, íàäçâè÷àéíî ïîøèðåíèé ñåðåä ñêàíäèíàâiâ òà
êî÷iâíèêiâ, ÿê ïðî òå ñâiä÷àòü àðõåîëîãi÷íi çíàõiäêè (ñ. 228–238).
Ãëàâè ÷åòâåðòà (ñ. 155–188), ï’ÿòà (ñ. 189–201) òà øîñòà (ñ. 202–252) ïðèñâÿ÷å-
í³ ñêàíäèíàâñüêèì çíàõiäêàì iç Ãíüîçäîâà, ðåãiîíó Âîëãè–Îêè (Òèìåðüîâî, Ïåò-
ðîâñüêå, Ìèõàéëiâñüêå, Âîëîäèìèðñüêi êóðãàíè òà Ñàðñüêå ãîðîäèùå), Êèºâà òà
×åðíiãîâà. Òóò ïðîïîíóºòüñÿ øèðîêèé îãëÿä àðõåîëîãi÷íèõ ñâiä÷åíü ïðèñóò-

1 Shepard J. ‘The Rhos guests of Louis the Pious: Whence and Wherefore?’ Early Medieval Europe 4
(1996). 41–60.
2 ³äíîñíî êîíòàêò³â Ðóñ³ ç ³çàíò³ºþ çà ÷àñ³â Ôåîô³ëà äèâ. òàêîæ: Mango C. ‘Eudocia Ingerina,
the Normans and the Macedonian Dynasty,’ Çáîðíèê Ðàäîâà Âèçàíòîëîøêîã Èíñòèòóòà 14–15
(1973). 17–27.
 ÐÅÖÅÍDz¯ 283

íîñòi ñêàíäèíàâiâ, iç ïîñèëàííÿì äî ñó÷àñíèõ ¿ì çíàõiäîê iç Ñêàíäèíàâi¿, Àíãëi¿

òà çàõiäíîñëîâ’ÿíñüêèõ òåðèòîðié. Â. Äó÷êî äîâîäèòü áåçñóìíiâíî ïðîâiäíó ðîëü
âèõiäöiâ iç Ñêàíäèíàâi¿ ó ìiñöåâèõ ñóñïiëüñòâàõ Ñõiäíî¿ ªâðîïè. Íàòîìiñòü çíà÷-
íî ìåíøå óâàãè ïðèäiëåíî òié îáñòàâèíi, ùî ñêàíäèíàâè ïðèéøëè íà âæå iñíóþ÷i
ïîñåëåííÿ áàëòñüêèõ òà ôiíî-óãîðñüêèõ ïëåìåí. Ó ðÿäi âèïàäêiâ àâòîð ïåðåãëÿ-
äຠïèòàííÿ õðîíîëîãi¿ ñõiäíî-ñëîâ’ÿíñüêèõ ïîñåëåíü íà òåðèòîði¿ Ãíüîçäîâà,
Ëàäîãè òà Âîëãî-Îêñüêîãî ðåãiîíó.
Ãîëîâíà ìåòà êíèæêè — íàäàòè íåñïðîñòîâíi ñâiä÷åííÿ ñêàíäèíàâñüêèõ âèòîêiâ
äàâíüîðóñüêîãî ñóñïiëüñòâà ðàííüîãî ÷àñó é, çîêðåìà, çâ’ÿçîê iç ñêàíäèíàâàìè
íèçêè ïðîòîìiñüêèõ ïîñåëåíü. Ó ïðàãíåííi çàïåðå÷èòè àðãóìåíòè àðõåîëîãiâ òà
iñòîðèêiâ ðàäÿíñüêî¿ øêîëè ïðî äðóãîðÿäíó ðîëü ñêàíäèíàâiâ (ùî ÷àñòêîâî çáå-
ðiãëè ñâié âïëèâ é ó ïîñòðàäÿíñüêi ÷àñè), Â. Äó÷êî çàìîâ÷óº äåùî ç ðåçóëüòàòiâ àð-
õåîëîãi÷íèõ äîñëiäæåíü, àáè ìàòè ìîæëèâiñòü âiëüíiøå îá´ðóíòîâóâàòè ïðîâiäíó
ðîëü ñêàíäèíàâiâ ó ñòâîðåííi ìåðåæi òîðãiâåëüíèõ çâ’ÿçêiâ ó Ñõiäíié ªâðîïi. Òà-
êèé âèïàäîê ñåðåäíüî¿ òå÷i¿ Âîëãè òà Îêè, äå âèíèêëà äåðæàâà âîëçüêèõ áóëãàð. Äî
÷àñó, ùî ïåðåäóº ïðîíèêíåííþ ñêàíäèíàâiâ, òóò âiäíîñÿòü ÷èñëåíi ñêàðáè, ùî
ìiñòÿòü ïðåñòèæíi ïðåäìåòè iðàíñüêîãî òà âiçàíòiéñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ùî
ñâiä÷èòü ïðî, ïðèíàéìíi, íàÿâíiñòü êîíòàêòiâ ïðàâëÿ÷èõ åëiò (ôiíî-óãðiâ?) Ñåðåä-
íüîãî Ïîâîëææÿ ç áàñåéíîì Êàñïiéñüêîãî ìîðÿ òà Öåíòðàëüíîþ Àçiºþ3. Òðåáà ãà-
äàòè, ñêàíäèíàâè ëèøå ðîçøèðèëè òîðãiâåëüíèé îáìií ìiæ ðiçíèìè ÷àñòèíàìi
Ñõiäíî¿ ªâðîïè é Áàëòiéñüêîãî ðåãiîíó, âèêîðèñòîâóþ÷è äàâíî âñòàíîâëåíi çâ’ÿç-
êè é âèêîíóþ÷è â òîðãiâëi ðîëü ïîñåðåäíèêiâ, ÿê ïðî òå ñâiä÷èòü ²áí-Õîðäàäáåõ.
Ïîïðè öi çàóâàæåííÿ, ïðàöÿ Â. Äó÷êà ÿâëÿº ñîáîþ âàæëèâèé âíåñîê ó äîñëiäæåííÿ
òåìè, àäæå àâòîð º ÷óäîâèì ñïåöiàëiñòîì â äiëÿíöi àðõåîëîãi¿ åïîõè âiêiíãiâ.
Â. Äó÷êî ïðîïîíóº òàêîæ iñòîðè÷íó ðåêîíñòðóêöiþ, íà æàëü, íå çàâæäè ïåðå-
êîíëèâó, óòâîðåííÿ Äàâíüîðóñüêî¿ äåðæàâè é ðîëi, êîòðó ó öüîìó ïðîöåñi çiãðàëè
ñêàíäèíàâè. Íà âèñíîâêàõ àâòîðà ïîçíà÷àºòüñÿ íåïîâíîòà çàëó÷åíèõ ïèñåìíèõ
ñâiä÷åíü òà iñòîðiîãðàôi¿. Àâòîðó ëèøèëèñÿ íåâiäîìèìè ÷èìàëî äæåðåë (ó âèãëÿ-
äi îðèãiíàëüíèõ âiçàíòiéñüêèõ òåêñòiâ ÷è â ïåðåêëàäàõ íà ºâðîïåéñüêi ìîâè), òàê
ñàìî, ÿê i êîìåíòàði äîñëiäíèêiâ äî öèõ òåêñòiâ. Ñåðåä íèõ, íàïðèêëàä,
ðîñiéñüêèé êîìåíòîâàíèé ïåðåêëàä De admenistrando imperii4; ²ñòîðiÿ Ëåâà Äèÿ-
êîíà â îðèãiíàëi àáî æ ó íiìåöüêîìó ÷è ðîñiéñüêîìó ïåðåêëàäàõ5; çâiò ²áí-Ôàäëà-

3 Frey R. N. “Byzantine and Sasanian Trade Relations with Northeastern Russia,” Dumbarton Oaks
Papers 26 (1972), 263–269.
4 Êîíñòàíòèí Áàãðÿíîðîäíûé. Îá óïðàâëåíèè èìïåðèåé. Ì., 1989.
5 Leonis Diaconi Caloensis Historiae libri decem. Rec. C. B. Hasii (Bonnae; 1828); Nikephoros
Phokas «Der bleiche Tod der Sarazenen» und Johannes Tzimiiskes. Die Zeit von 959 bis 976 in der
Darstellung des Leo Diakonos (Graz — Wien — Koeln, 1961); Ëåâ Äèàêîí, Èñòîðèÿ. Ì., 1988.
ßêáè Â. Äó÷êî (ñ. 215) âðàõóâàâ õî÷à á îäíó ³ç ñòàòåé ðîñ³éñüêèõ â÷åíèõ ïðî Ëåâà Äèÿêîíà, â³í
áè ïîì³òèâ, ùî Ëåâ áóâ çàíàäòî þíèì, ùîá áðàòè ó÷àñòü ó êàìïàí³¿ ïðîòè Ñâÿòîñëàâà 971 ð.,
àëå âèêîðèñòîâóâàâ ñâ³ä÷åííÿ ïðî ö³ ïî䳿, ìîäèô³êóâàâøè ¿õ òàê, ùîá âîíè áóëè ñõîæèìè íà
ñâ³ä÷åííÿ Àãàô³ÿ.
284 ÐÅÖÅÍDz¯

íà ó àíãëiéñüêîìó ÷è ðîñiéñüêîìó ïåðåêëàäàõ6; Historia simptomos ²îàííà Ñêiëè-

öè7; êîðïóñ àðàáñüêèõ äæåðåë, âèäàíèé Á. Çàõîäåðîì8. Ïðèéìàþ÷è äóìêó
Î. Â. Íàçàðåíêà ïðî äàòó âiçèòó êíÿãèíi Îëüãè äî Êîíñòàíòèíîïîëÿ9, Â. Äó÷êî íå
ïîäຠíàâiòü êîðîòêîãî îãëÿäó äèñêóñi¿ Î. Â. Íàçàðåíêà iç Ã. Ã. Ëiòàâðèíèì, ùî
çàòîðêóº íå òiëüêè ïèòàííÿ õðîíîëîãi¿, àëå é ðîçóìiííÿ ïîëiòèêè Ðóñi ñåðåäèíè
Õ ñò. âöiëîìó10. Âèêëèêຠïîäèâ, ùî óâàãó àâòîðà íå ïðèâåðíóëè ñòàòòi ç Les
centres proto-urbains russes entre Scandinavie, Byzance et Orient, çáiðíèêà çà ìàòåði-
àëàìè ïàðèçüêî¿ êîíôåðåíöi¿11, âiäîìîãî àâòîðó çà ðåöåíçiºþ12 é îïóáëiêîâàíîãî
çà ÷îòèðè ðîêè äî âèõîäó â ñâiò êíèæêè Â. Äó÷êà. Äåÿêi iíøi îçíàêè ïîñïiõó çíà-
õîäèìî ó ñïèñêó ëiòåðàòóðè (íàïð., Lowianski çàìiñòü Lowmianski òîùî).
Ç òî÷êè çîðó äàâíüîãî ïðîòèñòîÿííÿ íîðìàíiñòiâ òà àíòèíîðìàíiñòiâ, ïðàöÿ
Â. Äó÷êà, âñóïåðå÷ öiêàâîìó òà áàãàòîìó àðõåîëîãi÷íîìó ìàòåðiàëîâi, ó ñâî¿é
iñòîðè÷íié ÷àñòèíi, éìîâiðíî, áóäå çà÷èñëåíà ó ðîçðÿä «íîðìàíiñòñüêèõ».
Àâòîðó òàê i íå âäàëîñÿ ïîÿñíèòè, ÿêèì ÷èíîì ìiñöåâå íàñåëåííÿ çàëó÷àëîñÿ äî
ïðîöåñó óòâîðåííÿ Äàâíüîðóñüêî¿ äåðæàâè. Ïî÷èíàþ÷è ç 1980-õ ðð., ó ðàäÿí-
ñüêié, à çãîäîì ðîñiéñüêié òà óêðà¿íñüêié iñòîðiîãðàôiÿõ ïðîâiäíà ðîëü ñêàíäè-
íàâiâ ÿê çàñíîâíèêiâ äåðæàâíîñòi íà Ðóñi áóëà ÷àñòêîâî âèçíàíà. Àëå é ïåðåä òèì,
â ðåçóëüòàòi äîñëiäæåíü ç ðàííüî¿ äàâíüîðóñüêî¿ àðõåîëîãi¿ ïóáëiêóâàëèñÿ ÷èñ-
ëåííi ñêàíäèíàâñüêi çíàõiäêè. Ñàìå çàâäÿêè öié êîïiòêié ïðàöi Â. Äó÷êî îäåðæàâ
ìîæëèâiñòü çìàëþâàòè òàêó ÿñêðàâó êàðòèíó ïîøèðåííÿ ñêàíäèíàâiâ íà ñõiäíèõ
òåðèòîðiÿõ. Âèíèêຠïîáîþâàííÿ, ùî âñóïåðå÷ ñâî¿ì áåçóìîâíèì íàóêîâèì äîñòî-
¿íñòâàì, ïðàöÿ Â. Äó÷êà, â ðàçi, êîëè áóäå ïåðåêëàäåíà îäíiºþ iç ñõiäíîñëîâ’ÿí-
ñüêèõ ìîâ, ìîæå çàïàëèòè âåðñi¿ àíòèíîðìàíiçìó, ùî æåâðiþòü íà ïîãðàíè÷÷i íàó-
êè òà ìiôîëîãi¿. Íà ùàñòÿ, ìè æèâåìî â ÷àñè, êîëè îêðiì âiäãîìîíó ó íàöiîíà-
ëiñòè÷íèõ êîëàõ, «Viking Rus» çäàòíà ñòèìóëþâàòè ðîñiéñüêèõ, áiëîðóñüêèõ òà
óêðà¿íñüêèõ â÷åíèõ äî íîâèõ iíòåðïðåòàöié òà ôîðìóâàííÿ âëàñíîãî ïîãëÿäó íà
ñïiðíi ïðîáëåìè.

Ìèõàië Ðàºâ

6 Montgomery J. E., “Ibn Fadlân Among the Rûsiyyah,” Journal of Arabic and Islamic Studies 3
(2000), 1–25; â èíòåðíåò-âåðñèè: http://www.uib.no/jais; Êîâàëåâñêèé À. Ï. Êíèãà Àõìåäà
èáí-Ôàäëàíà î åãî ïóòåøåñòâèå íà Âîëãó â 921–922 ãã. Õàðüêîâ, 1956.
7 Ioannis Scylitzae, Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn (Berolini — Novi Eboraci, 1973).
8 Çàõîäåð Á. Í. Êàñïèéñêèé ñâîä ñâåäåíèé î Âîñòî÷íîé Åâðîïå, 2. Ì., 1967.
9 Íàçàðåíêî À Â. Äðåâíÿÿ Ðóñü íà ìåæäóíàðîäíûõ ïóòÿõ. Ì., 2001. Ñ. 219–310.
10 Ëèòàâðèí Ã. Ã. Âèçàíòèÿ, Áîëãàðèÿ è Äðåâíÿÿ Ðóñü (IX — íà÷àëî XII â.). ÑÏá., 2000. Ñ. 154–213.
11 Les centres proto-urbains russes entre Scandinavie, Byzance et Orient, ed. M. Kazanski, A. Nerces-
sian et C. Zuckerman (Paris, 2000).
12 Êóëàêîâ Â. Êîëîêâèóì «Ïðîòî-ãîðîäñêèå öåíòðû Ðóñè ìåæäó Ñêàíäèíàâèåé, Âèçàíòèåé è
Âîñòîêîì (VII–X ââ)» (Ïàðèæ; 1997). Ðóññêàÿ àðõåîëîãèÿ. 1998. ¹ 4. Ñ. 239–241.