‫﴿‪﴾29‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬

‫دوﻫﻢ ﻓﺼﻞ‬
‫ﻛﻼﺳﻴﻜﻲ او ﻧﻮي ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫د ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ډﯦﺮ ﻧﻮي ﺷﺎګﺮدان دا ﭘﻮښﺘﻨﻪ ﻛﻮي ﭼﻲ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ‬
‫څﻪ ﻛﻮو او د څﻪ ﻟﻪ ﭘﺎره دي؟ وﻟﻲ ﻳﻮازي ﺣﻘﺎﻳﻖ )ﻓﺎﻛﺘﻮﻧﻪ( ﻧﻪ راﻏﻮﻧډوو او ﻧﻪ‬
‫ﭘﺮﯦږدو ﭼﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺧﭙﻠﻪ ځﺎﻧﻮﻧﻪ د ﻳﻮ ﻣﻨﺴﺠﻢ واﺣﺪ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ ﺳﺮه ﺳﻨﺒﺎل ﻛړي‪.‬‬
‫ﺟﻮاب دا دئ ﭼﻲ دوى )ﺣﻘﺎﻳﻖ( دا ﻛﺎر ﻧﻪ ﺳﻲ ﻛﻮﻻى‪ .‬ﺑﯧﻠﻪ ﻳﻮې ﻛﻴﻠۍ او‬
‫ﻻرښﻮوﻧﻜﻲ ﻗﺎﻋﺪې څﺨﻪ د ﺣﻘﺎﻳﻘﻮ راﻏﻮﻧډول د ﺑﯥ ﻣﻌﻨﻰ ﺣﻘﺎﻳﻘﻮ ﻳﻮ ﻟﻮى‬
‫ﻛﻮﻟﻴﻜﺴﻴﻮن )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ( ﺗﺸﻜﻴﻠﻮي‪ .‬ﭘﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﺳﺮه ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﭘﺮﻟﻪ ﭘﯧﭽﻠﻰ‬
‫او ﻣﺠﺮد ﺷﻜﻞ اﺧﻴﺴﺘﻼى او ﻟﻪ واﻗﻌﻲ ژوﻧﺪ څﺨﻪ ﻟﻴﺮي ﻛﻴﺪاى ﺳﻲ‪ ،‬ﻣګﺮ ﺑﯥ ﻟﻪ‬
‫ﻳﻮ ﺗﻴﻮرﻳﻚ ﻟﻴﺪ څﺨﻪ )ﭘﺮ ﻳﻮه ﺗﻴﻮري ﺑﺎﻧﺪي ﻟﻪ وﻻړ ﻧﻈﺮ ﭘﺮﺗﻪ( ﻣﻮږ ﺣﺘﻰ ﻧﻪ‬
‫ﭘﻮﻫﯧږو ﭼﻲ ﻛﻮم ﺳﻮاﻟﻮﻧﻪ ﻣﻄﺮح ﻛړو‪ .‬ﺣﺘﻰ ﻛﻪ ﺗﺎﺳﻲ وواﻳﺎﺳﺖ ﭼﻲ ﻛﻮﻣﻪ‬
‫ﺗﻴﻮري ﻧﻪ ﻟﺮى‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ښﺎﻳﻲ ﺗﺎﺳﻲ ﻳﻮه ﻧﺎوﻳﻞ ﺳﻮې ﺗﻴﻮري وﻟﺮى‪ .‬ﻫﻐﻪ ﺳﻮاﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﭼﻲ ﺗﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﻮى او دا ﭼﻲ څﻪ وﺧﺖ ﻳﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﻮى‪ ،‬د ﺗﻴﻮرۍ ﺷﺮوع ده‪.‬‬
‫د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ‪ ،‬د دې ﻛﺘﺎب ﺟﻮړښﺖ او ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺗﻪ وګﻮرئ‪ .‬ﻣﻮږ دا ﻧﻈﺮ‪،‬‬
‫)ﭼﻲ ﻟﻪ څﻮ ﻟﺴﻴﺰو راﻫﻴﺴﻲ ﭘﻪ ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻛﻲ ﻣﺮوج دئ( ﻗﺒﻮل ﻛړى دئ‬
‫ﭼﻲ ټﻮﻟﻨﻪ د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ او ﺗﺠﺰﻳﻲ ﻟﻪ ﭘﺎره د ﭘﻴﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ ټﻜﻰ دئ‪ .‬ﻣﻮږ داﺳﻲ‬
‫ﻓﺮض ﻛړې ده ﭼﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻪ ټﻮﻟﻨﻪ ﻛﻲ وده ﻛﻮي‪ .‬ﻣﻮږ د ﺧﻠګﻮ ﭘﻪ ارزښﺘﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫روﺷﻮﻧﻮ او ﻧﻈﺮوﻧﻮ ﭘﻴﻞ ﻛﻮو او ګﻮرو ﭼﻲ دوى څﺮﻧګﻪ ﭘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮﻛﻮي‪ .‬د‬
‫ﻳﻮ ﻣﺸﻬﻮر ﺳﻮﺳﻴﻮﻟﻮﺟﺴﺖ د ﻳﻮ ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺘﺎب ﻋﻨﻮان )د ﺳﻴﺎﺳﺖ ټﻮﻟﻨﻴﺰ‬
‫اﺳﺎﺳﺎت( دئ‪ .‬د ﻛﺘﺎب ﭘﻴﻐﺎم دا دئ ﭼﻲ ﺗﺎﺳﻲ ﻟﻪ ټﻮﻟﻨﻲ څﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﻛﻮى او ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻳﻲ ﭘﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ګﻮرى‪.‬‬

‫ﻛﻼﺳﻴﻜﻲ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ‪:‬‬

‫ځﻴﻨﻲ ﻛﺴﺎن ﭘﻪ دې ﻋﻘﻴﺪه دي ﭼﻲ اﻓﻼﻃﻮن د ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ اﺳﺎس‬
‫اﻳښﻰ دئ‪ .‬د ده د ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ‪) Republic‬ﭘﻪ ﻧﻮم اﺛﺮ(‪ ،‬د ﻧﻮرو اﺛﺎرو ﺗﺮ څﻨګ‪ ،‬ﻳﻮ‬
‫﴿‪﴾30‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫اﻳډﻳﺎل ﭘﻮﻟﻴﺲ ‪ polis‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻮي‪ ،‬ﻣګﺮ ﭘﻪ ﻫﻜﻠﻪ ﻳﻲ اﺳﺘﺪﻻل ﺗﺮ ډﯦﺮه ﺣﺪه‬
‫ﭘﻮري ﺧﻴﺎﻟﻲ ﺷﻜﻞ ﻟﺮي او د ده اﻳډﻳﺎل ﺳﻴﺴټﻢ ﻳﻮ څﻪ د اوﺳﻨﻲ ﻋﺼﺮ ﻓﺎﺷﻴﺰم او‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺰم ﺗﻪ ورﺗﻪ دئ‪ .‬ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺧﻮا‪ ،‬د اﻓﻼﻃﻮن ﺷﺎګﺮد‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﺗﺠﺮﻳﺒﻲ‬
‫]‪ [empirical‬ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨټﺴﺖ و‪ .‬ﻟﻜﻪ ﭘﻪ ﺗﯧﺮ ﻓﺼﻞ ﻛﻲ ﭼﻲ ﻣﻮ وﻟﻴﺪل‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻪ د )اﺻﻠﻲ ﻋﻠﻢ( ﭘﻪ ﺳﺘﺮګﻪ ﻛﺘﻠﻪ او ﺧﭙﻞ ﺷﺎګﺮدان ﻳﻲ د ډﻳټﺎ‬
‫)ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ‪ (data‬د راټﻮﻟﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﭘﺎره د ﻳﻮﻧﺎن څﻮ درزﻧﻮ ښﺎري ‪ -‬دوﻟﺘﻮﻧﻮ ]‪city-‬‬
‫‪ [states‬ﺗﻪ وﻟﯧږل‪ .‬د دې ډﯦټﺎ ﭘﺮ اﺳﺎس‪ ،‬ده ﺧﭙﻞ ﺳﺘﺮ اﺛﺮ ﭘﻮﻟﻴټﻜﺲ ‪politics‬‬
‫وﻟﻴﻜﻰ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن او ارﺳﻄﻮ دواړو آﺗﻦ ‪ Athens‬ﻣﺦ ﭘﺮزوال ﻟﻴﺪى‪ ،‬دوى ﻫڅﻪ‬
‫ﻛﻮﻟﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ ﻋﻠﺖ ﻳﻲ ځﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻮه ﻛړي او )د زوال( د ﻣﺨﻨﻴﻮي ﻟﻪ ﭘﺎره ﻳﻲ‬
‫وړاﻧﺪﻳﺰوﻧﻪ وړاﻧﺪي ﻛړي‪ .‬ﭘﻪ دې ﺗﻮګﻪ دوى ﻳﻮه ﻋﻨﻌﻨﻪ راﭘﻴﻞ ﻛړه ﭼﻲ ﺗﺮ ﻧﻨﻲ‬
‫ورځﻲ ﭘﻮري د ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ زړه ﺗﺸﻜﻴﻠﻮي او ﻫﻐﻪ د ښﻪ او ﺑﺎﺛﺒﺎﺗﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﺳﻴﺴټﻢ د ﺳﺮﭼﻴﻨﯥ ﻟټﻮل دي‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﺗﺮ ټﻮﻟﻮ ﻏﻮره ﺳﻴﺴټﻢ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ﻋﺒﺎرت ﻛﻲ‬
‫وړاﻧﺪي ﻛﻮي‪:‬‬
‫ﺗﺮ ټﻮﻟﻮ ﻏﻮره ﺳﻴﺎﺳﻲ ټﻮﻟﻨﻪ د ﻣﻨځﻨۍ ﻃﺒﻘﯥ ﺧﻠګﻮ ﻟﻪ ﺧﻮا ﺟﻮړﯦږي‪ ،‬او ډﯦﺮ‬
‫اﻣﻜﺎن ﺳﺘﻪ ﻫﻐﻪ دوﻟﺘﻮﻧﻪ ښﻪ اداره وﻟﺮي ﭼﻲ ﺳﺘﺮه او ﭘﺮاﺧﻪ ﻣﻨځﻨۍ ﻃﺒﻘﻪ وﻟﺮي‬
‫‪ ...‬او ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﻛﻲ ﺧﻠګ د ﻣﺘﻮﺳﻂ او ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻠﻜﻴﺖ ﺧﺎوﻧﺪان وي‪ ،‬دا ځﻜﻪ ﻛﻪ‬
‫ځﻴﻨﻲ ډﻳﺮ څﻪ او ځﻴﻨﻲ ﺑﻴﺎ ﻫﻴڅ وﻧﻠﺮي ﻧﻮ ﺑﻪ اﻓﺮاﻃﻲ ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳﻲ او ﻳﺎ ﺧﺎﻟﺼﻪ‬
‫اوﻟﻴګﺎرﺷﻲ او ﻳﺎ ﻫﻢ ښﺎﻳﻲ اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻨځﺘﻪ راﺳﻲ ‪ ...‬ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺗﺮ‬
‫اوﻟﻴګﺎرﺷۍ ﻣﺤﻔﻮظ ﺗﺮه او دوام داره وي‪ ،‬ځﻜﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﻛﻲ ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﺧﻠګ ډﯦﺮ وي او ﭘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻲ ﻳﻲ ﺑﺮﺧﻪ زﻳﺎﺗﻪ وي‪ .‬ﻛﻪ ﭼﯧﺮي ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫وﺟﻮد وﻧﻪ ﻟﺮي او ﻏﺮﻳﺒﺎن ﭘﻪ ﺷﻤﯧﺮ ډﯦﺮ زﻳﺎت وي‪ ،‬ﻧﺎﻛﺮاري او ﻧﺎاراﻣﻲ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راځﻲ او دوﻟﺖ ډﯦﺮ ژر ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪.‬‬
‫ﻛﻪ څﻪ ﻫﻢ ﭘﻮﻟﻴټﻜﺲ ﺗﺮ ﻣﻴﻼد ﻣﺨﻜﻲ ﭘﻪ څﻠﺮﻣﻪ ﭘﯧړۍ ﻛﻲ ﻟﻴﻜﻞ ﺳﻮى‬
‫دئ‪ ،‬داﺳﻲ ښﻜﺎري ﻟﻜﻪ ارﺳﻄﻮ ﭼﻲ ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ ﻋﺼﺮﻛﻲ د ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳۍ د‬
‫ﺑﺮﻳﺎﻟﻴﺘﻮب او ﻳﺎ ﻧﺎﻛﺎﻣۍ ﭘﻪ ﻫﻜﻠﻪ ﺧﺒﺮي ﻛﻮي ﻳﻌﻨﻲ دا ﭼﻲ ډﯦﺮ څﻪ د ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ‬
‫ﻃﺒﻘﯥ ﭘﻪ ﭘﺮاﺧﻮاﻟﻲ او ډﯦﺮواﻟﻲ ﭘﻮري اړه ﻟﺮي او دا ټﻜﻰ د اوﺳﻨﻴﻮ څﯧړﻧﻮ ﻟﻪ ﻻري‬
‫ﻫﻢ ﺛﺒﻮت ﺳﻮى دئ‪ .‬د ارﺳﻄﻮ څﯧړﻧﻲ ﻫﻢ ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ‪ descriptive‬او ﻫﻢ ﻣﻌﻴﺎري‬
‫‪ normative‬وې‪) .‬ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﻳﻌﻨﻲ د ﻳﻮ ﺷﻲ ﻟﻜﻪ څﻨګﻪ ﭼﻲ دئ‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻮل او‬
‫ﻣﻌﻴﺎري ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻮ ﺷﻲ ﻟﻜﻪ څﻨګﻪ ﭼﻲ ﺑﺎﻳﺪ وي‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻮل( ده د ﻫﻐﻮ ﺣﻘﺎﻳﻘﻮ ﭘﻪ‬
‫﴿‪﴾31‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫روڼﺎ ﻛﻲ ﭼﻲ ده او ﺷﺎګﺮداﻧﻮ ﻳﯥ راﻏﻮﻧډ ﻛړي وه د ﻣﻄﻠﻮﺑﻮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﻮ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ او ﺗﺠﻮﻳﺰ وړاﻧﺪي ﻛړ‪ .‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ وﺧﺖ راﻫﻴﺴﻲ ﺑﻴﺎ ﺗﺮ ﻧﻨﻲ ورځﻲ ﭘﻮري‬
‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨټﺴﺘﺎن ﻫﻤﺪا ﻛﺎر ﻛﻮي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﻮﺗﺸﺮﻳﺢ او‬
‫ﻫﻢ ﻳﻲ ﺗﺠﻮﻳﺰ وړاﻧﺪي ﻛﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ اروﭘﺎ ﻛﻲ د ﻣﻨځﻨﻴﻮ ﭘﯧړﻳﻮ او رﻧﺴﺎﻧﺲ د وﺧﺘﻮﻧﻮ ډﯦﺮو ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﻔﻜﺮﻳﻨﻮ‬
‫د دوﻟﺖ او ﺳﻴﺎﺳﺖ د ﻣﻄﺎﻟﻌﯥ او ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻛﻲ د ﻳﻮ ډول ﻣﺬﻫﺒﻲ روش‬
‫څﺨﻪ ﻛﺎر اﺧﻴﺴﺖ‪ .‬دوى ﭘﻪ ډﯦﺮه ﺟﺪي ﺗﻮګﻪ ﻣﻌﻴﺎري ]‪ [normative‬وه او ډﯦﺮه‬
‫ﻫڅﻪ ﻳﻲ دا وه ﭼﻲ )ﺑﺎﻳﺪواﻟﻰ( وﭘﻠټﻲ او د واﻗﻌﻲ ژوﻧﺪ )ﺳﺘﻪ واﻟﻲ( ﺗﻪ ﻳﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻟږ‬
‫وه )ﻳﻌﻨﻲ دا ﻳﻲ ﭘﻠټﻞ ﭼﻲ ﺷﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ څﺮﻧګﻪ وي ﻧﻪ دا ﭼﻲ څﺮﻧګﻪ دي(‪ .‬دوى د‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﻲ او ﻓﻠﺴﻔﻲ ارزښﺘﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴټ ﻛﻮښښ ﻛﺎوه دا ﻳﻘﻴﻨﻲ او ﺛﺎﺑﺘﻪ‬
‫ﻛړي ﭼﻲ څﻪ ډول دوﻟﺘﻲ ﺳﻴﺴټﻢ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﻫﻐﻪ څﻪ ﺗﻪ ﻧﮋدې ﻛﻮي ﭼﻲ د ﺧﺪاى‬
‫رﺿﺎ وي‪.‬‬
‫د ﺷﭙﺎړﺳﻤﻲ ﭘﯧړۍ ﭘﻪ ﻟﻮﻣړﻳﻮ ﻛﻠﻮﻧﻮ ﻛﻲ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻮﻟﻮ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ‪Niccolo‬‬
‫‪ Machiavelli‬د اوﺳﻨﻲ ﻋﺼﺮ ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ د ﻗﺪرت ﻣﺴﺌﻠﻪ راداﺧﻠﻪ ﻛړه‬
‫ﭼﻲ )دا ﻣﺴﺌﻠﻪ( د ځﻴﻨﻮ ﭘﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻳﻮه ﭘﺮﻟﻪ ﭘﯧﭽﻠﯥ ﻣﻌﻤﺎ ده‪ .‬د ده ﺳﺘﺮ اﺛﺮ ټﻮﻟﻮاك‬
‫)ﺷﻬﺰاده( ‪ the prince‬د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺪرت د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ او اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻪ ﺑﺎب دئ‪.‬‬
‫ډﯦﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻟﻮﻣړﻧﻰ ﻣﻮډرن )د اوﺳﻨﻲ ﻋﺼﺮ( ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻮﻟﻲ‪ ،‬دا ځﻜﻪ‬
‫ﭼﻲ د ده اﻧګﯧﺰې او ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻟﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺳﺮه ﻫﻴڅ اړه ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‬
‫ﻫﻐﻮﻣﺮه ﻧﺎوړه ﺳړى ﻧﻪ و ﻟﻜﻪ ځﻴﻨﻲ ﺧﻠګ ﭼﻲ واﻳﻲ ‪ .‬دى ﻳﻮ رﻳﺎﻟﺴﺖ و او وﻳﻞ ﻳﻲ‬
‫ﭼﻲ د ﻫﺮ ښﻪ ﺷﻲ )ﻟﻜﻪ د اﻳټﺎﻟﻴﯥ ﺑﻴﺎ ﻳﻮواﻟﻰ او د ﻫﻐﻮ ﺧﺎرﺟﻴﺎﻧﻮ ﺷړل ﭼﻲ اﻳټﺎﻟﻴﻪ‬
‫ﻳﻲ وراﻧﻪ ﻛړه( د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ ﻟﻪ ﭘﺎره ټﻮﻟﻮاك ﺑﺎﻳﺪ د ﻗﺪرت د اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﻛﻲ ﻣﻌﻘﻮل او ﺳﺨﺖ ګﻴﺮه واوﺳﻲ‪.‬‬
‫ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼﻲ د اﻣﺮﻳﻜﯥ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﻔﻜﺮﻳﻨﻮ ﭘﻪ ﺑﯥ اﻫﻤﻴﺘﻪ ﺳﺘﺮګﻪ ورﺗﻪ‬
‫ﻛﺘﻞ او د )ﻗﺪرت( څﺨﻪ ﻳﻲ د ﻳﻮه ﭼټﻞ ﺷﻲ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ ځﺎن ګﻮښﻪ ﻛﺎوه‪ ،‬دې روش‬
‫ﭘﻪ اروﭘﺎ ﻛﻲ رﻳښﯥ وځﻐﻠﻮﻟﯥ او د ﻣﻮﺳﻜﺎ ‪ ،Mosca‬ﭘﺎرﻳﺘﻮ ‪ Pareto‬او ﻣﺎﻳﻜﻞ‬
‫‪ Michels‬ﭘﻪ ﺳﺘﺮو څﯧړﻧﻮ ﻛﻲ اﺳﺘﻔﺎده ځﻨﻲ ﺳﻮې ده‪ .‬اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﺎن د ﻗﺪرت ﻟﻪ‬
‫روش ﺳﺮه د ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ رواﺑﻄﻮ د ﻳﻮه ﻣﻬﺎﺟﺮ اﻟﻤﺎﻧﻲ ﭘﻮه ﻫﺎﻧﺰ‪ .‬ﺟﯥ ﻣﻮرګﻴﻦ‬
‫ﺗﺎو ‪ Hans J. Morgenthau‬د ﻟﻴﻜﻨﻮ ﻟﻪ ﻻري اﺷﻨﺎ ﺳﻮل‪ .‬ده ﻋﻘﻴﺪه درﻟﻮده ﭼﻲ‬
‫)ﺳﻴﺎﺳﺖ د ﻗﺪرت ﻟﻪ ﭘﺎره ﻣﺒﺎرزه ده(‪.‬‬
‫﴿‪﴾32‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫ﻗﺮاردادﻳﻮن )د ﻗﺮارداد د ﺗﻴﻮرۍ ﭘﻠﻮﻳﺎن(‪:‬‬
‫ﺗﺮ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ ﻟږ راوروﺳﺘﻪ‪) ،‬ﻗﺮارداد ﻳﻮن( ﻟﻜﻪ ﻫﺎﺑﺲ ‪ ،Hobbes‬ﻻك‬
‫‪ Locke‬او روﺳﻮ ‪ ،Rousseau‬دا ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛړه ﭼﻲ اﺻﻼً ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻴﺴټﻤﻮﻧﻪ وﻟﻲ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ وﺟﻮد وﻟﺮي‪ .‬دوى ﭘﺮ ډﯦﺮو ټﻜﻮ اﺧﺘﻼف ﺳﺮه درﻟﻮدى‪ ،‬ﻣګﺮ ﭘﺮ دې ټﻜﻲ‬
‫ﺳﺮه ﺟﻮړ وه ﭼﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د روﺳﻮ ﭘﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﻪ ﻳﻮه ټﻮﻟﻨﻴﺰ ﺗړون ‪social‬‬
‫‪ contract‬ﻛﻲ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﻻﺳﻮﻧﻪ ﺳﺮه ورﻛړل او اوس ﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ وﻣﻨﻲ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻣﺲ ﻫﺎﺑﺲ ﭘﻪ اووﻟﺴﻤﻪ ﭘﯧړۍ ﻛﻲ د اﻧګﻠﺴﺘﺎن د داﺧﻠﻲ ﺟﻨګ ﭘﻪ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬
‫ﺗﺤﻮﻻﺗﻮ ﻛﻲ‪ ،‬ﭼﻲ دى ورﺳﺮه ﭘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻲ و‪ ،‬ژوﻧﺪ ﻛﺎوه‪.‬دى ځﻜﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ و‪،‬‬
‫ﭼﻲ دې ﺗﺤﻮﻻﺗﻮ ﺧﻠګ ﻟﻪ ﺑﯧﺮي او ﺑﻲ اﻣﻨۍ ﺳﺮه ﻣﺨﺎﻣﺦ ﻛړي وه‪ .‬د ده ﭘﻪ ﺗﺼﻮر‪،‬‬
‫د ﻣﺪﻧﻲ ټﻮﻟﻨﻲ ‪ civil society‬ﺗﺮ ﻣﻨځﺘﻪ راﺗﻠﻮ ﻣﺨﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د )ﻃﺒﻴﻌﻴﺖ ﭘﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻲ ‪ (state of nature‬وﺣﺸﺘﻨﺎﻛﻪ ژوﻧﺪ درﻟﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﺳړى ﺑﻪ د ﺑﻞ ﻫﺮ ﺳړي‬
‫دښﻤﻦ و‪ ،‬د )ﻫﺮ ﻳﻮه ﺳړي ﺟﻨګ د ټﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﻲ( ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ و‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺑﻪ ﭘﻪ‬
‫وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ اﺳﻜﯧﺮﻟﺘﻮب او ﺧﻮارۍ ﻛﻲ ژوﻧﺪﻛﺎوه ﭼﻲ )ﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ و‪ ،‬ﻧﻪ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬او ﻧﻪ‬
‫ﻫﻢ ټﻮﻟﻨﻪ( او ﺗﺮ ټﻮﻟﻮ ﻧﺎوړه دا وه ﭼﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﺑﻪ د داﻳﻤﻲ وﯦﺮي او ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻣړﻳﻨﻲ ﻟﻪ ﺧﻄﺮ ﺳﺮه ﻣﺨﺎﻣﺦ وه‪ ،‬او د اﻧﺴﺎن ژوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﻏﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻧﺎوﻟﻰ‪ ،‬وﺣﺸﻲ‬
‫او ﻟﻨډ و‪.‬ﻟﻪ دې ډار او وﺣﺸﺖ څﺨﻪ د ځﺎن د ژﻏﻮرﻧﻲ ﻟﻪ ﭘﺎره ﺑﻪ )د ﺧﭙﻠﻮ ځﺎﻧﻲ‬
‫ګټﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ( ﻣﻌﻘﻮﻟﻪ دا وه ﭼﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﺳﺮه ﻳﻮ ځﺎى او ﻣﺪﻧﻲ ټﻮﻟﻨﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻠﻪ ﻛړي‪ .‬ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ ټﻮﻟﻨﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻮګﻪ ﻟﻪ ﺑﯧﺮي څﺨﻪ راﭘﻴﺪا ﺳﻮې‬
‫ده‪ .‬ﺧﻠګ ﻫﻤﺪا رﻧګﻪ ﭘﻪ ﺧﻮښۍ ﺳﺮه ﭘﺎﭼﺎ‪ ،‬ﺣﺘﻰ ﺑﺪ ﭘﺎﭼﺎ ﺗﻪ ﻏﺎړه اﻳږدي‪ ،‬ځﻜﻪ‬
‫ﭼﻲ ﭘﺎﭼﺎ د اﻧﺎرﺷۍ ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﭘﺎم وﻛړئ ﭼﻲ څﺮﻧګﻪ د ﻫﺎﺑﺲ ﺗﻴﻮري‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دا‬
‫ﭼﻲ ټﻮﻟﻨﻪ ﭘﺮ ﻣﻌﻘﻮل ځﺎﻧﻲ ﻣﻨﻔﻌﺖ وﻻړه ده‪ ،‬د ارﺳﻄﻮﻟﻪ ﺗﻴﻮرۍ ﺳﺮه ﭼﻲ واﻳﻲ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺎن ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ډول )ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت( دي‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻳﻮ ﺑﻞ اﻧګﺮﯦﺰ‪ ،‬ﺟﺎن ﻻك‪ ،‬ﻫﻢ د اووﻟﺴﻤﻲ ﭘﯧړۍ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺗﺤﻮﻻت وﻟﻴﺪل‪،‬‬
‫ﻣګﺮ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻧﺮﻣﻮ ﻧﺘﺎﻳﺠﻮ ﺗﻪ ورﺳﯧﺪى‪ .‬د ﻻك ﺗﻴﻮري دا وه ﭼﻲ ﻟﻮﻣړﻧﻰ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ‪ state of nature‬دوﻣﺮه ﻫﻢ ﺑﺪ ﻧﻪ و‪ ،‬ﺧﻠګﻮ ﭘﻪ ﻣﺴﺎوات او ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﭘﻪ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻲ ژوﻧﺪ ﺳﺮه ﻛﺎوه‪ .‬ﻣګﺮ د ﺧﭙﻞ ﻣﻠﻜﻴﺖ ﺳﺎﺗﻨﻪ ﻳﻲ ﻧﻪ ﺳﻮاى ﻛﻮﻻى‪:‬‬
‫ﭘﻴﺴﯥ‪ ،‬ﻗﺒﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻧﻪ وه‪ ،‬ځﻜﻪ ﻧﻮ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻪ و‪ .‬د دې ﺳﺘﻮﻧﺰي‬
‫د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻟﻪ ﭘﺎره‪ ،‬دوى ﭘﻪ ﻗﺮاردادي ﺗﻮګﻪ ﻣﺪﻧﻲ ټﻮﻟﻨﻲ ﺗﺸﻜﻴﻠﻲ ﻛړې او ﭘﻪ‬
‫دې ﻛﺎر ﺳﺮه ﻳﻲ )ژوﻧﺪ‪ ،‬ازادي او ﻣﻠﻜﻴﺖ( ﺧﻮﻧﺪي ﻛړل‪ .‬ﻻك ﺗﻪ د ﻣﻠﻜﻴﺖ‬
‫﴿‪﴾33‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق داﺳﻲ دي ﻟﻜﻪ ﻫﺎﺑﺲ ﺗﻪ ﻟﻪ ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺮګ څﺨﻪ ﺑﯧﺮه‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻮي ﭼﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﺎن د )ﻻك( زاﻣﻦ دي‪ .‬د )ﻣﻠﻜﻴﺖ ﭘﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﺣﻖ(‬
‫ﺑﺎﻧﺪي اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﺎن ډﯦﺮﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻮي‪.‬‬
‫د ﻓﺮاﻧﺴﯥ ژان ژاك روﺳﻮ ﭘﻪ اﺗﻠﺴﻤﻪ ﭘﯧړي ﻛﻲ ژوﻧﺪ ﻛﺎوه او د ځﻴﻨﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻗﻮل‪ ،‬د ﻓﺮاﻧﺴﯥ د اﻧﻘﻼب ﻓﻠﺴﻔﯥ ﺗﻬﺪاب ﻳﻲ ﻛښﯧښﻮد‪ .‬ده د ﻫﺎﺑﺲ او ﻻك‬
‫ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ وﻣﻨﻠﯥ ﻣګﺮ ﻳﻮ ﺑﻞ ﺗﺎو ﻳﻲ ورﻛړ‪ .‬د روﺳﻮ ﺗﻴﻮري دا وه ﭼﻲ ژوﻧﺪ ﭘﻪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻲ ﺑﺎﻟﻜﻞ ښﻪ و‪ ،‬ﺧﻠګﻮ د )ﺷﺮﻳﻔﻮ وﺣﺸﻴﺎﻧﻮ( ﭘﻪ ﺷﺎن ﻟﻪ ﺣﺴﺎدت‪،‬‬
‫ﭼﺎﻟﺒﺎزۍ او دوﻛﻪ ﺑﺎزۍ ﭘﺮﺗﻪ ژوﻧﺪ ﻛﺎوه‪ .‬ﭘﺨﭙﻠﻪ اﺟﺘﻤﺎع وه ﭼﻲ‪ ،‬د روﺳﻮ ﭘﻪ ﻗﻮل‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺎن ﻳﻲ ﻓﺎﺳﺪ ﻛړل‪ .‬د ده ټﻮﻟﻨﻴﺰ ﺗړون ‪ social contract‬ﭘﻪ دې ﻣﺸﻬﻮرو‬
‫اﻟﻔﺎﻇﻮ ﭘﻴﻞ ﻛﯧږي ﭼﻲ‪" :‬اﻧﺴﺎن ازاد زﯦږﯦﺪﻟﻰ دئ ﻣګﺮ ﻫﺮ ﭼﯧﺮﺗﻪ ﭘﻪ ځﻨځﻴﺮاﻧﻮ‬
‫ﺗړﻟﻰ دئ"‪.‬‬
‫ﻣګﺮ‪ ،‬روﺳﻮ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺎوه ﭼﻲ ټﻮﻟﻨﻪ ﭘﻪ ﻣﺆﺛﺮه او ﺟﺪي ﺗﻮګﻪ د ﺑﺸﺮي‬
‫ازادۍ ﭘﺮ ﻟﻮر اﺻﻼح ﻛﯧﺪاى ﺳﻰ‪ .‬ﻳﻮه ﻋﺎدﻻﻧﻪ ټﻮﻟﻨﻪ ﺑﻪ ﻳﻮه اﺧﺘﻴﺎري ټﻮﻟﻨﻪ‬
‫)ﻛﻤﻴﻮﻧﻴټﻲ( وي ﭼﻲ ﺧﭙﻠﻪ اراده وﻟﺮي‪ ،‬او ﻋﻤﻮﻣﻲ اراده ﺑﻪ ‪ general will‬د‬
‫اﻓﺮادو او ذﻳﻌﻼﻗﻪ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺗﺮ )ﺧﺎﺻﻲ ارادې ‪ (particular will‬ﻣﺎﻓﻮق او ﻟﻮړه‬
‫وي‪) .‬ﻳﻌﻨﻲ د ﻋﻮاﻣﻮ اراده د ﺧﻮاﺻﻮ ﺗﺮ ارادې ﻟﻮړه وي( ﭘﻪ دې ﺷﺎن ټﻮﻟﻨﻮ ﻛﻲ‬
‫اﻧﺴﺎن وﻗﺎر او ازادي ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪ .‬ټﻮﻟﻨﻪ ﺧﻠګ ﺟﻮړوي‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ .‬ﻛﻪ ﺧﻠګ‬
‫ﺑﺪ دي‪ ،‬دا ﻟﻪ دې ﺳﺒﺒﻪ دي ﭼﻲ ټﻮﻟﻨﻲ دوى ﻫﻤﺪاﺳﻲ ﺟﻮړ ﻛړي دي )ﭼﻲ ﻧﻦ ورځ‬
‫ﻫﻢ ډﯦﺮ ﻛﺴﺎن ﭘﻪ دﻏﻪ ﻋﻘﻴﺪه دي(‪ .‬ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺧﻮا‪ ،‬ﭘﻪ ﻳﻮه ښﻪ ټﻮﻟﻨﻪ ﻛﻲ ﻛﻪ څﻮك‬
‫ﻧﺎوړه او ﺑﺪ ﻋﻤﻞ وﻛړي‪ ،‬ټﻮﻟﻨﻪ ﻛﻮﻻى ﺳﻲ )ﺧﻠګ ازادۍ ﺗﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﻛړي( ډﯦﺮ‬
‫ﻛﺴﺎن د ټﻮټﻠﻴﺘﺎرﻳﺎﻧﻴﺰم ‪) totalitarianism‬ﻣﻄﻠﻘﻪ او ډﻛﺘﺎﺗﻮري رژﻳﻢ( رﻳښﯥ‬
‫ﭘﻪ روﺳﻮ ﻛﻲ وﻳﻨﻲ ‪ :‬ﻟﻜﻪ ﻣﻜﻤﻠﻪ او ﺑﯥ ﻋﻴﺒﻪ ﺧﻴﺎﻟﻲ ټﻮﻟﻨﻪ‪ ،‬د ﺧﻠګﻮ اراده ﭼﻲ‬
‫ډﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﻳﻲ د ﭘﻮﻫﯧﺪﻟﻮ ادﻋﺎ ﻛﻮي او د ﻫﻐﻮ ﺧﻠګﻮ ﻣﺎﺗﻮل ﭼﻲ ﻟﻪ رژﻳﻢ ﺳﺮه‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻪ ﻛﻮي‪ .‬د اﻣﺮﻳﻜﯥ ﺑﻨﺴټ اﻳښﻮوﻧﻜﻲ ﭘﻠﺮوﻧﻪ د روﺳﻮ ﺗﺮ ﺗﺄﺛﯧﺮﻻﻧﺪي ﻧﻪ‬
‫وه راﻏﻠﻲ‪ .‬ﻣګﺮ د ﻓﺮاﻧﺴﯥ د اﻧﻘﻼب ﻻر ښﻮوﻧﻜﻮ روﺳﻮ ﺗﻪ ډﯦﺮه ﻋﻘﻴﺪه درﻟﻮده او‬
‫ښﺎﻳﻲ د ﻓﺮاﻧﺴﯥ د اﻧﻘﻼب د ﻧﺎوړه ﭘﺎي دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ دا و‪.‬‬
‫د اﻣﺮﻳﻜﯥ ﺑﻨﺴټ اﻳښﻮوﻧﻜﻮ ﭘﻠﺮوﻧﻮ‪ ،‬ﻫﺎﺑﺲ او ﻻك ډﯦﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛړې وه‪،‬‬
‫ﭼﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻳﻲ ﭘﺮ دوى ښﻜﺎره دئ‪ .‬د اﻣﺮﻳﻜﯥ اﺳﺎﺳﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯥ ﻟﻪ ﻳﻮه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﻗﺮارداده ﺑﻞ څﻪ ﻧﻪ دئ‪ .‬د ازادۍ د اﻋﻼﻣﻴﯥ ډﯦﺮه ﺑﺮﺧﻪ داﺳﻲ ښﻜﺎري ﻟﻜﻪ د‬
‫﴿‪﴾34‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫ﻻك د ﻟﻴﻜﻨﻮ څﺨﻪ ﭼﻲ رااﺧﻴﺴﺘﻞ ﺳﻮې وي او ﺟﻔﺮﺳﻦ دا ﻛﺎر ﻛړى ﻫﻢ دئ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺳﻲ داﺳﻲ ﻓﻜﺮ ﻣﻪ ﻛﻮئ ﭼﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ﺑﯥ ﺗﺄﺛﻴﺮه دي‪.‬‬

‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ‪:‬‬

‫ﻳﻮه ﺑﻠﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻴﻮري ﭼﻲ ﭘﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻳﻲ ډﯦﺮ زﻳﺎت اﻏﯧﺰ درﻟﻮدﻟﻰ دئ‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺰم دئ‪ .‬ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ ‪ Karl Marx‬ﺟﺮﻣﻨﻰ و‪ ،‬ﭘﻪ ﻟﻨﺪن ﻛﻲ‬
‫اوﺳﯧﺪى او د ﻫﻴګﻞ ﭘﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻛﻲ روزل ﺳﻮى و‪ .‬ده ﻳﻮه ډﯦﺮه ﭘﺮﻟﻪ ﭘﯧﭽﻠﯥ‬
‫ﺗﻴﻮري‪ ،‬ﭼﻲ ﻟﻪ درو ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﺳﺮه ﺗړﻟﻴﻮ ﺑﺮﺧﻮ څﺨﻪ ﺟﻮړه ﺳﻮې ده‪ ،‬راﻣﻨځﺘﻪ‬
‫ﻛړه‪ .‬ﻳﻮه ﻳﯥ د اﻗﺘﺼﺎد ﺗﻴﻮري‪ ،‬ﺑﻠﻪ د اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﺒﻘﯥ ﺗﻴﻮري او درﻳﻤﻪ ﻫﻢ د‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻴﻮري ده‪ .‬د ﻫﻴګﻞ ﭘﻪ ﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺎوه ﭼﻲ ﺷﻴﺎن ﭘﻪ‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﺗﻮګﻪ ﻧﻪ ﭘﯧښﯧږي‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﻰ ﻳﻮ ﻋﻠﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻫﻴګﻞ ادﻋﺎ درﻟﻮده ﭼﻲ د‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻪ ﻣﺦ ﭘﻪ وړاﻧﺪي ﺗګ ﻛﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﺖ ﻣﻌﻨﻮي او ﻏﻴﺮﻣﺎدي او ﭘﻪ ﺧﺎﺻﻪ‬
‫ﺗﻮګﻪ د زﻣﺎن روح ‪ zeitgeist‬دئ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻴﺎ دا اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﺖ ﭘﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﻲ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛړ‪ .‬دا درې ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻪ ﻟﻨډه ﺗﻮګﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻮو‪:‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ‪:‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﺮ )اﺿﺎﻓﻲ ارزښﺖ( ﺑﺎﻧﺪي‪ ،‬ﭼﻲ ﻣﻮږ ﻳﻲ ګټﻪ ‪ profit‬ﺑﻮﻟﻮ‪ ،‬ډﯦﺮ‬
‫ټﻴﻨګﺎر ﻛﺎوه‪ .‬ﻛﺎرګﺮان ﺷﻴﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪوي ﻣګﺮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﻮو ﺷﻴﺎﻧﻮ د ارزښﺖ ډﯦﺮه‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﺑﺮﺧﻪ دوى ﺗﻪ ورﻛﻮل ﻛﯧږي‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران ﭘﺎﺗﻪ ﺑﺮﺧﻪ‪ ،‬ﭼﻲ اﺿﺎﻓﻲ‬
‫ارزښﺖ دئ‪ ،‬ﺟﯧﺐ ﺗﻪ اﭼﻮي‪ .‬ﻛﺎرګﺮان‪ ،‬ﭼﻲ ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ ﺑﻠﻞ‪ ،‬دوﻣﺮه ﻟږ‬
‫ﻻس ﺗﻪ راوړي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﺑﺎﻧﺪي ټﻮل ﻫﻐﻪ څﻪ ﭼﻲ دوى ﻳﯥ ﭘﺨﭙﻠﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪوي‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺳﻲ راﻧﻴﻮﻻى‪ .‬ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﻲ د اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺤﺮان‬
‫ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪ .‬او ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬د ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﻪ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬دوﻣﺮه ﻟﻮى اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺤﺮان ﺑﻪ‬
‫راﻣﻨځﺘﻪ ﺳﻲ ﭼﻲ د ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ دارۍ ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ړﻧګ ﺳﻲ‪.‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﺒﻘﻪ ‪:‬‬

‫ﻫﺮه ټﻮﻟﻨﻪ ﭘﺮ دوو ﻃﺒﻘﻮ وﯦﺸﻞ ﻛﯧږي‪ :‬ﻳﻮه وړه ﻃﺒﻘﻪ ﭼﻲ د ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻻت ﭘﻪ‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻲ ﻟﺮي او ﺑﻠﻪ ﻟﻮﻳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﭼﻲ د وړې ﻃﺒﻘﯥ ﻟﻪ ﭘﺎره ﻛﺎر ﻛﻮي‪ .‬ټﻮﻟﻨﻪ د‬
‫ﻟﻮړي ﻃﺒﻘﯥ ﭘﻪ ﺣﻜﻢ ﭼﻠﯧږي ﭼﻲ ﻫﻤﺪا ﻟﻮړه ﻃﺒﻘﻪ داﺳﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨځ ﺗﻪ راوړي‬
‫﴿‪﴾35‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫ﭼﻲ دوى ﭘﺮ ﻗﺪرت وﺳﺎﺗﻲ‪ .‬ډﯦﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬د ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﻪ ﻗﻮل‪ ،‬د ﻣﻠﻜﻴﺖ ﻟﻪ ﺣﻘﻮﻗﻮ‬
‫ﺳﺮه اړه ﻟﺮي‪ .‬ﺑﻮرژوازي )ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران( د ﺧﭙﻞ ﻣﻠﻜﻴﺖ ﻟﻪ ﺧﻮﻧﺪي ﻛﻮﻟﻮ ﺳﺮه‬
‫ﻟﯧﻮﻧۍ ﻣﻴﻨﻪ ﻟﺮي ﭼﻲ ﻣﻠﻜﻴﺖ‪ ،‬د ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﻪ ﻗﻮل‪ ،‬ﺑﯥ ﻟﻪ اﺿﺎﻓﻲ ارزښﺘﻪ ﺑﻞ څﻪ ﻧﻪ‬
‫دئ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ وﻳﻞ ﻛﻪ ﻳﻮ ﻫﻴﻮاد ﭘﻪ ﺟګړه ﻻس ﭘﻮري ﻛﻮي‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻳﻲ دا ﻧﻪ دئ‬
‫ﭼﻲ ﻋﺎم ﺧﻠګ ﺟګړه ﻏﻮاړي ﺑﻠﻜﻲ ﺣﺎﻛﻤﻪ ﺑﻮرژوازي د ﺧﭙﻠﻮ اﻗﺘﺼﺎدي ګټﻮ ﻟﻪ‬
‫ﭘﺎره ﺟګړې ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ‪ ،‬ﭘﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻲ‪ ،‬وﻃﻦ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﭘﺮوﻟﺘﺎرﻳﺎ‬
‫ﻧړﻳﻮال دي او ټﻮل د ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داراﻧﻮ ﺗﺮ ﻇﻠﻢ ﻻﻧﺪي رﻧځ وړي‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪:‬‬
‫د اﻗﺘﺼﺎدي او ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﺨﻲ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﻐﻴﺮات‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛړل‪ .‬ﻛﻠﻪ ﭼﻲ د ټﻮﻟﻨﻲ ﺑﻨﻴﺎدي اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺎس )زﻳﺮﺑﻨﺎ( د ﻫﻐﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن )روﺑﻨﺎ( ﺳﺮه ﭼﻲ ﺣﺎﻛﻤﻲ ﻃﺒﻘﯥ ﺟﻮړ ﻛړى دئ )ﻟﻜﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺳﺴﺎت‪ ،‬ﺑﺰﻧﺴﻮﻧﻪ او داﺳﻲ ﻧﻮر( ﭘﻪ ټﻜﺮ ﻛﻲ راﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ﺳﻴﺴټﻢ ړﻧګﯧږي‪.‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﻪ دې ﻫﻜﻠﻪ د ﻓﺮاﻧﺴﯥ د اﻧﻘﻼب ﻣﺜﺎل راوړي‪ .‬ﺗﺮ ‪۱۷۸۹‬ع دﻣﺨﻪ‪ ،‬د‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﯥ ﺣﺎﻛﻤﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻓﻴﻮډاﻟﻲ اﺷﺮاﻓﻴﺖ و‪ .‬د دوى د ﻣﻨځﻨﻴﻮ ﭘﯧړﻳﻮ ﺳﻴﺴټﻢ د‬
‫ﻣځﻜﻲ او ﺟﺎﻳﺪاد ﭘﺮ ارﺛﻲ ﻣﻠﻜﻴﺖ‪ ،‬د ارﺛﻲ ﻣﻠﻜﻴﺖ د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﭘﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ‪ ،‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ‬
‫ﭘﻮري ﭘﺮ ﺗړﻟﻮ اﺷﺮاﻓﻲ اﻟﻘﺎﺑﻮ او ﻫﻤﺪارﻧګﻪ ﭘﺮ زړه ورﺗﻴﺎ او ﻋﺰت ﺑﺎﻧﺪي وﻻړ و‪ .‬دا‬
‫ټﻮل د ﻳﻮې ﻓﻴﻮډاﻟﻲ ټﻮﻟﻨﻲ ﻣﺘﺸﻜﻠﻪ ﺑﺮﺧﻲ وې‪ .‬ﻣګﺮ د ټﻮﻟﻨﻲ ﭘﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻨﺴټ‬
‫ﻛﻲ ﺗﻐﻴﺮ راﻏﻰ‪ .‬د ﺻﻨﻌﺖ ﻟﻪ ﭘﺮﻣﺨﺘګ ﺳﺮه‪ ،‬د ﻣځﻜﻲ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ او ﻓﻴﻮډاﻟﻲ‬
‫ارزښﺘﻮﻧﻪ ﺳﺮه ورژﯦﺪل او د ښﺎري ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داراﻧﻮ )ﻳﺎ ﺑﻮرژوازي( ﻳﻮه ﻧﻮې ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻪ ﭼﻲ د ژوﻧﺪ ﻃﺮز او اﻗﺘﺼﺎد ﻳﻲ ډﯦﺮ ﺗﻔﺎوت درﻟﻮد‪ .‬د اﺗﻠﺴﻤﻲ ﭘﯧړۍ‬
‫ﭘﻪ اواﺧﺮو ﻛﻲ ﻓﺮاﻧﺴﯥ‪ ،‬ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼﻲ ﭘﺮ ﺻﻨﻌﺖ وﻻړ اﻗﺘﺼﺎد ﻳﻲ درﻟﻮد ﻣګﺮ ﺑﻴﺎ‬
‫ﻫﻢ ﭘﺨﻮاﻧﻰ ﻓﻴﻮډاﻟﻲ اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﺑﺎﻧﺪي ﺣﺎﻛﻢ و‪ .‬د ټﻮﻟﻨﻲ ﻧﻈﻢ ﺳﺮه وﺳﻜﻮﻟﯧﺪى‬
‫ﻳﻌﻨﻲ د ټﻮﻟﻨﻲ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻨﺴټ )زﯦﺮﺑﻨﺎ( ﻣﺦ ﭘﻪ وړاﻧﺪي ﺗﻠﻠﻰ و ﻣګﺮ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ روﺑﻨﺎ‬
‫‪ superstructure‬ﺗﺮ ﺷﺎ ﭘﺎﺗﻪ وه‪ .‬ﭘﻪ ﻛﺎل ‪۱۷۸۹‬ع ﻛﻲ دا روﺑﻨﺎ ﭘﻪ ﻳﻮه ﻏړوﻣﺐ ﺳﺮه‬
‫وﻧړﯦﺪﻟﻪ او ﻗﺪرت د ﺑﻮرژوازۍ ﻻﺳﺘﻪ ورﻏﻰ ﭼﻲ ﻟﻪ ځﺎن ﺳﺮه ﻳﻲ د ازاد ﺑﺎزار‪،‬‬
‫ﻓﺮدي ګټﻮ او ﺣﻘﻮﻗﻲ )ﻣګﺮ ﻧﻪ ﻣﺎدي( ﻣﺴﺎوات ﻛﭙﻴټﺎﻟﻴﺴټﻲ )ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري( او‬
‫ﻟﻴﺒﺮال ارزښﺘﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راوړل‪.‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻫﻢ ﭘﻪ دې ﻗﺎﻧﻊ و‪ ،‬ﭼﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داراﻧﻮ ښﻪ ﻛﺎروﻧﻪ ﻫﻢ وﻛړل‪ .‬دوى‬
‫﴿‪﴾36‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫د ﻧړۍ ﭘﻪ ډﯦﺮو ﺑﺮﺧﻮﻛﻲ ﺻﻨﻌﺖ او ﻧﻮﻳﺘﻮب ]‪ [modernization‬ﻣﻨځﺘﻪ راووړ‪.‬‬
‫دوى ډﯦﺮ زﻳﺎت ﻧﻮي ﺗﻮﻟﻴﺪات او ﻛﺸﻔﻴﺎت ﻣﻨځﺘﻪ راوړل‪ .‬ﻣګﺮ ﻣﺎرﻛﺲ ﻟﻴﻜﻲ‪،‬‬
‫دوى ﻫﻢ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﺗﻠﻮﻧﻜﻲ دي‪ .‬ځﻜﻪ ﻫﺮ څﻮﻣﺮه ﭼﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داران ﭘﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﻲ‬
‫ګړﻧﺪي ﺗﻐﻴﺮات راوړي ﻫﻐﻮﻣﺮه ژر )اﻗﺘﺼﺎد( ﻟﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري روﺑﻨﺎ ﺳﺮه ﭘﻪ ټﻜﺮ‬
‫ﻛﻲ راځﻲ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺎوه‪ ،‬ﻟﻜﻪ ﭘﺨﻮاﻧۍ ﻓﻴﻮډاﻟﻲ ټﻮﻟﻨﻪ ﭼﻲ د‬
‫ﭘﺮﻣﺨﺘﻠﻮﻧﻜﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺷﺎﺗﻪ ﭘﺎﺗﻪ ﺳﻮه‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ دوﻣﺮه زﻳﺎت ﻟﻪ‬
‫ﺑﻮرژوازي ﻧﻈﻢ څﺨﻪ ﺑﯧﻞ ﺳﻲ ﭼﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻫﻢ ړﻧګ ﺳﻲ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ‬
‫ﭘﯧﺶ ﺑﯧﻨﻲ ﻛﻮﻟﻪ ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺰم ﻣﻨځﺘﻪ راﺳﻲ او ﻣﻮږ ﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ‬
‫راﺗګ ﺳﺮه ﻣﺮﺳﺘﻪ وﻛړو‪.‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺰم‪ ،‬ﻟﻜﻪ څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ ﺷﻮروي اﺗﺤﺎد او ﻧﻮرو ﻛﻤﻮﻧﺴټﻲ ﻫﻴﻮادوﻧﻮ‬
‫ﻛﻲ ﻋﻤﻠﻲ ﺳﻮ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪادي ﻧﻈﺎﻣﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راوړل او ﻟﻪ ﻧﺎﻛﺎﻣۍ ﺳﺮه ﻣﺨﺎﻣﺦ ﺳﻮ‪.‬‬
‫ﻣګﺮ د ﻳﻮه ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺳﻴﺴټﻢ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺴﻴﺰم اوس ﻫﻢ ﭘﻪ زړه ﭘﻮري او‬
‫ګټﻮردئ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﺒﻘﻪ د ﺧﻠګﻮ د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړښﺖ او ﺗﺸﻜﻞ ﻛﻲ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻟﺮي‪ ،‬ﻣګﺮ )دا ﻧﻈﺮﻳﺎت( ﻫﻴڅﻜﻠﻪ ﻳﻮ ﺷﺎن ﻧﻪ وي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ‪ ،‬د‬
‫ﻛﺎرګﺮي ﻃﺒﻘﯥ ډﯦﺮ ﺧﻠګ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎره ‪ conservative‬وي او د ﻣﻨځﻨۍ ﻃﺒﻘﯥ‬
‫ډﯦﺮ روﺷﻦ ﻓﻜﺮان ﺑﻴﺎ ﻟﻴﺒﺮال ﻳﺎ ﭼﭙﻲ ‪ leftist‬اﻓﻜﺎر ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻲ اوس ﻫﻢ‬
‫‪ interest groups‬ﭘﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ ﻣﺒﺎرزو ﻛﻲ د زﻳﺎﺗﻮ ﭘﻴﺴﻮ‬ ‫ذﻳﻨﻔﻊ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ‬
‫ﺧﺮڅﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﻻري ﺧﭙﻠﻲ ﻏﻮښﺘﻨﻲ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪ .‬ﻛﻪ څﻪ ﻫﻢ‪ ،‬دوى ﻫﺮ وﺧﺖ‬
‫ﻫﺮڅﻪ ځﻜﻪ ﻻس ﺗﻪ ﻧﻪ ﺳﻲ راوړﻻى ﭼﻲ د ﻧﻮرو ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳﺮه ﻣﺨﺎﻣﺦ‬
‫ﻛﯧږي‪ .‬ﭘﻪ ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻛﻲ‪ ،‬د ﻣﺎرﻛﺲ د ﻣﻬﻤﻮ او ﺗﻠﭙﺎﺗﻮ ﻛﺎروﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﻮ‬
‫ﻫﻢ د ﺑﺸﺮي ټﻮﻟﻨﻲ ﭘﻪ ﺑﺎب د ده درك دئ ﭼﻲ واﻳﻲ ټﻮﻟﻨﻲ ﻫﻴڅﻜﻠﻪ ﭘﻪ ﺑﺸﭙړه‬
‫ﺗﻮګﻪ ﻳﻮواﻟﻰ او ﺳﻮﻟﻪ ﻧﻪ ﺳﻲ ﻟﺮﻻي او ﻫﺮ وﺧﺖ ﻟﻪ ﺗﻀﺎدوﻧﻮ ډﻛﻪ وي‪ .‬ﺑﻞ دا ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻫﺮه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺨړه ﻛﻲ ﻣﻮږ ﺑﺎﻳﺪ دا ﭘﻮښﺘﻨﻪ وﻛړو ﭼﻲ ‪" :‬څﻮك ﻟﻪ دې ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﺷﺨړي څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ؟"‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮي ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ‪:‬‬

‫د ﻛﻼﺳﻴﻜﻲ ﻻري ځﻴﻨﻲ ﻣﺘﻔﻜﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮي ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ﺑﯥ اﻫﻤﻴﺘﻪ ګڼﻲ‬
‫او ﭘﻪ دې ﻋﻘﻴﺪه دي ﭼﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮي ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬ښﻜﺎره‪ ،‬ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬او ﻳﺎ ﻫﻢ‬
‫د ﻛﻼﺳﻴﻜﻮ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ ﺗﻜﺮاري ﺑﻴﺎن دئ‪ .‬ﻳﻮه ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺘﻰ دا ﺧﺒﺮه ﻫﻢ ﻛړې ده‬
‫﴿‪﴾37‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫ﭼﻲ ټﻮل ﻫﻐﻪ څﻪ ﭼﻲ ده د ﻣﻌﺎﺻﺮو ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ څﺨﻪ زده ﻛړي دي ﭘﺮﻳﻮه‬
‫وړوﻛﻲ ټﻮټﻪ ﻛﺎﻏﺬ ﺑﺎﻧﺪي ﻟﻴﻜﻞ ﻛﯧﺪاى ﺳﻲ‪ .‬ﻣګﺮ ﻣﻮږ ﺗﻪ ﻧﻪ ښﺎﻳﻲ دوﻣﺮه ﺳﺨﺖ‬
‫ګﻴﺮه واوﺳﻮ‪ .‬ﻣﻌﺎﺻﺮو )ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺮ دوﻫﻤﻲ ﻧړﻳﻮاﻟﻲ ﺟګړې وروﺳﺘﻪ( ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ‬
‫ﻫﻢ څﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﻛړې ده‪ .‬ﺣﺘﻰ ﻛﻪ دا ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ﻧﺎﻛﺎﻣﻪ او ﻟﻪ ﻧﻈﺮه ﻏﻮرځﻮل‬
‫ﺳﻮي دي‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﻳﯥ ﻫﻢ ځﻴﻨﻲ ﭘﻪ زړه ﭘﻮري ﭘﻮښﺘﻨﻲ راﻣﻨځﺘﻪ ﻛړي دي‪ .‬دا ﺧﺒﺮه‬
‫ﻫﻢ رﺷﺘﻴﺎ ده ﭼﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮي ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ د ﻛﻼﺳﻴﻜﻮ ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫دوﻣﺮه زﻳﺎت وزن ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﻣﻌﺎﺻﺮو ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ ﻟﻨډﻳﺰ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دئ‪:‬‬

‫د ﺑﺸﺮي ﺳﻠﻮك ﺗﻴﻮري ‪:‬‬

‫‪BEHAVIORLISM‬‬
‫ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ او ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﻲ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮرﻳﻮ او دوﻫﻤﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟګړې ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ‬
‫ﺳﺎﻳﻨټﺴټﺎن دې ﺗﻪ اړ ﻛړل ﭘﻪ دې ﺑﺎﻧﺪي ځﺎن ﭘﻮه ﻛړي‪ ،‬ﭼﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻪ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻛﻲ څﺮﻧګﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﻮي ﻧﻪ دا ﭼﻲ څﺮﻧګﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻤﻞ وﻛړي‪ .‬ﺗﺮ دوﻫﻤﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﺟګړي راوروﺳﺘﻪ‪ ،‬د اﻣﺮﻳﻜﯥ ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨټﺴټﺎﻧﻮ د ﻓﺮاﻧﺴﯥ د ﻧﻮﻟﺴﻤﻲ ﭘﯧړۍ د‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف اګﻮﺳﺘﻲ ﻛﻮﻣﺘﻲ ‪ Auguste Comte‬د ﻣﺜﺒﺘﻴﺖ ‪ positivism‬دﻛﺘﻮرﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛړ‪ .‬د ﻣﺜﺒﺘﻴﺖ دﻛﺘﻮرﻳﻦ دا دئ ﭼﻲ د ټﻮﻟﻨﻲ ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ او څﯧړﻧﻪ ﻛﻲ د‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻟﻪ ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ څﺨﻪ ﻛﺎر اﺧﻠﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺒﺘﻴﺖ د دﻛﺘﻮرﻳﻦ ﭘﺮ ﺑﻨﺴټ‪،‬‬
‫ﻛﻠﻪ ﭼﻲ ﻣﻮږ د ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪې ﻟﻪ ﻻري ﺻﺤﻴﺢ او ﻣﻌﺘﺒﺮه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت )ډﯦﺘﺎ(‬
‫راﻏﻮﻧډ ﻛړو ﻧﻮ ﺑﻪ د ټﻮﻟﻨﻲ ﭘﻪ ﻫﻜﻠﻪ ﭘﻮﻫﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړو ﭼﻲ ورﺳﺮه ﺑﻪ ﻳﻲ ټﻮﻟﻨﻪ‬
‫ﭘﺮﻣﺨﺘګ وﻛړي‪ .‬دې روش ﺗﻪ ﺳﺎﻳﻜﺎﻟﻮﺟﺴﺘﺎﻧﻮ ډﯦﺮه ﻋﻘﻴﺪه درﻟﻮده‪ .‬د ﺑﺸﺮي‬
‫ﺳﻠﻮك د ﺗﻴﻮرۍ ﻃﺮﻓﺪاران د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ واﻗﻌﻲ ﺳﻠﻮك ﺗﻪ ډﯦﺮه ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪۱۹۵۰‬ع ﻛﻠﻮﻧﻮ ﻛﻲ‪ ،‬د ﺑﺸﺮي ﺳﻠﻮك ﻃﺮﻓﺪارو ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨټﺴﺘﺎﻧﻮ د‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻟﻪ ﻣﻴﺘﻮد څﺨﻪ ﭘﻪ اﺳﺘﻔﺎدې ﺳﺮه د اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻮ‪ ،‬د ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻏﻮښﺘﻨﻲ د ﺳﺮوې ګﺎﻧﻮ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻛﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ ﺗﻪ د راﻳﻲ ورﻛﻮﻟﻮ‪ ،‬او د ﻫﺮ‬
‫ﻫﻐﻪ څﻪ ﭘﻪ ﻫﻜﻠﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ اﻋﺪادو ﺳﺮه ﻣﺸﺨﺺ ﻛﯧﺪاى ﺳﻮاى‪ ،‬اﺣﺼﺎﺋﻴﻲ را‬
‫ﻏﻮﻧډي ﻛړې‪ .‬د ﺑﺸﺮي ﺳﻠﻮك د ﺗﻴﻮرۍ ﭘﻠﻮﻳﺎﻧﻮ د ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻟﻪ ﭘﺎره ﻳﻮ‬
‫ﺗﺠﺮﻳﺒﻮي ‪ empirical‬اﺳﺎس ﻛښﯧښﻮد‪ .‬د ﺑﺸﺮي ﺳﻠﻮك ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﻪ ﺧﺎﺻﻪ ﺗﻮګﻪ‬
‫د ﺳﻴﺎﺳﺖ د )اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻨﺴټ( او د ﻳﻮه ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺒﻌﻪ د ارزښﺘﻮﻧﻮ او ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ ﭘﻪ‬
‫څﯧړﻧﻪ ﻛﻲ ډﯦﺮه ګټﻮره وه‪ .‬د دوى ﻟﻪ ﺑﺮﻳﺎﻟﻴﺘﻮﺑﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﻮ د ﺧﻠګﻮ د راﻳﻲ ګﻴﺮۍ‬
‫﴿‪﴾38‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫د ﻣﺎډل ‪ pattern‬وړاﻧﺪي ﻛﻮل دي‪ ،‬دا ځﻜﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ دې ﺑﺮﺧﻪ ﻛﻲ دوى د زﻳﺎت‬
‫اﻋﺘﺒﺎر وړ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت راﻏﻮﻧډوﻻى ﺳﻮاى‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪۱۹۶۰‬ع ﻛﻠﻮﻧﻮﻛﻲ‪ ،‬د ﺑﺸﺮي ﺳﻠﻮك ﻣﻜﺘﺐ د ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﭘﻪ‬
‫ﺳﺎﺣﻪ ﻛﻲ ډﯦﺮ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛړ‪ .‬ﻣګﺮ د ‪ ۱۹۶۰‬ﭘﻪ وروﺳﺘﻴﻮ ﻛﻠﻮﻧﻮ ﻛﻲ دا ﻣﻜﺘﺐ‬
‫ﺗﺮ ﺳﺨﺘﻮ اﻧﺘﻘﺎدوﻧﻮ ﻻﻧﺪي راﻏﻰ‪ .‬ډﯦﺮو ځﻮاﻧﻮ ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺴټﺎﻧﻮ‪ ،‬ﭼﻲ ځﻴﻨﯥ‬
‫ﻳﻲ د وﻳټﻨﺎم د ﺟګړې ﭘﺮ ﺿﺪ د اﻓﺮاﻃﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻻﻧﺪي راﻏﻠﻲ وه‪ ،‬دا‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺎوه ﭼﻲ د ﺑﺸﺮي ﺳﻠﻮك روش ﺳﺎﻛﻦ ]‪ ،[static‬ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر او د‬
‫ﻋﺎﺟﻠﻮ ﻛﺎرو ﻟﻪ ﭘﺎره ﻏﻴﺮﻋﻤﻠﻲ دئ‪.‬‬

‫د ﺳﻴﺴټﻢ ﺗﻴﻮري‪:‬‬
‫ﺗﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟګړې وروﺳﺘﻪ ﭘﻪ ﭘﻮﻟﻴټﻴﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻛﻲ ﻳﻮه ﻧﻮې اﺧﺘﺮاع د‬
‫)ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻴﺴټﻢ( ﻣﺎډل دئ ﭼﻲ ډﯦﻮﻳډ اﻳﺴټﻦ ‪ David Easton‬را ﻣﻨځﺘﻪ ﻛړئ‪.‬‬
‫د دې ﻣﺎډل ﻟﻪ ﻣﺨﻲ ﻣﻐﻠﻘﻮ واﻗﻌﻴﺘﻮﻧﻮ ﺗﻪ د ﺑﻴﺎ ﻟﻮﺟﻴﻜﻲ ﺳﻴﺴټﻢ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ ﻛﺘﻞ‬
‫ﻛﯧږي‪ .‬ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ډﯦﺮ ﭘﺮﻟﻪ ﭘﯧﭽﻠﻲ او ﺑﺸﭙړ دي‪ .‬زړه‪ ،‬ﺳږى‪ ،‬د وﻳﻨﻮ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬د ﻫﺎﺿﻤﯥ ﺟﻬﺎز او ﻣﻐﺰ ﭘﻪ داﺳﻲ ﺗﻮګﻪ ﺧﭙﻞ وﻇﺎﻳﻒ ﺳﺮ ﺗﻪ رﺳﻮي ﭼﻲ‬
‫ژوﻧﺪى ﻣﻮﺟﻮد ژوﻧﺪى ﺳﺎﺗﻲ‪ .‬د ﺳﻴﺴټﻢ د ﺗﻴﻮرۍ اﺳﺎس ﭘﺮ دې وﻻړ دئ ﭼﻲ‬
‫ﻣﻮږ ﻧﻪ ﺳﻮﻛﻮﻻى د ﺳﻴﺴټﻢ ﻳﻮه ﺟﺰء ﺗﻪ ﺗﻐﻴﺮ ورﻛړو‪ ،‬ځﻜﻪ ﭼﻲ د ﻳﻮه ﺟﺰء ﺗﻐﻴﺮ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮرو اﺟﺰاوو ﻛﻲ ﺗﻐﻴﺮ راوﻟﻲ‪ .‬د دې ﻣﺎډل د ﭘﻠﻮﻳﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ‪ ،‬د ﻳﻮه ﻫﻴﻮاد‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ د ﺑﻴﺎﻟﻮﺟﻴﻜﻲ ﺳﻴﺴټﻢ ﭘﺮ اﺳﺎس ﻋﻤﻞ ﻛﻮي‪.‬‬

‫د ﻋﺼﺮﻳﺖ ﺗﻴﻮري ‪:‬‬

‫د ﻋﺼﺮﻳﺖ د ﺗﻴﻮرۍ‪ ،‬ﭼﻲ ﻳﻮه ډﯦﺮه ﭘﺮاﺧﻪ اﺻﻄﻼح ده‪ ،‬رﻳښﻪ ﭘﻪ ﻫﻴګﻞ‬
‫‪ Hegel‬ﻛﻲ ده‪ .‬دى دوې ﭘﯧړۍ دﻣﺨﻪ ﭘﻪ دې ﻋﻘﻴﺪه و‪ ،‬ﭼﻲ د ټﻮﻟﻨﻲ ټﻮل اړﺧﻮﻧﻪ‬
‫)اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻛﻠﺘﻮر او ﺳﻴﺎﺳﺖ( ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي ]‪ [package‬ﻛﻲ داﺳﻲ‬
‫ﺳﺮه ﺗړﻟﻲ دي ﭼﻲ ټﻮﻟﻮ ټﻮﻟﻨﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه ټﺎﻛﻠﻲ ﺟﻬﺖ ﻛﻲ ﺣﺮﻛﺖ ورﻛﻮي‪ .‬ﻫﻴګﻞ‬
‫ﻓﻜﺮ ﻛﺎوه ﭼﻲ د دې ﭘﺮوﺳﯥ اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﺖ ﻣﻌﻨﻮي ]‪ [spiritual‬دئ‪ ،‬ﻣګﺮ ﻣﺎرﻛﺲ‬
‫ﭘﻪ دې ﻋﻘﯧﺪه و‪ ،‬ﭼﻲ )د دې ﭘﺮوﺳﯥ اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﺖ( اﻗﺘﺼﺎد دئ‪":‬د ﺑﺨﺎر اﻧﺠﻦ‬
‫ﺧﭙﻞ ﻟﻪ ځﺎن ﺳﺮه ﺧﭙﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ راوړه"‪ .‬ﻣﻮږ ﻧﻪ ﺳﻮ ﻛﻮﻻى ﭘﻪ ﻓﻴﻮډاﻟﻲ ټﻮﻟﻨﻪ ﻛﻲ‬
‫ﻋﺼﺮي اﻗﺘﺼﺎد وﻟﺮو‪ .‬ﻣﺎﻛﺲ وﻳﺒﺮ ‪ Max Weber‬وﻳﻞ ﭼﻲ ﻋﻠﺖ ﻳﻲ ﻛﻠﺘﻮري‬
‫﴿‪﴾39‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻴټﻜﻞ ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﻪ ﻳﻮه ﻛﺘﻨﻪ‬
‫دئ‪ .‬ﻧﻮرو ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ ﺑﻴﺎ ښﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ‪ ،‬ﻛﻤﻴﻮﻧﻴﻜﯧﺸﻦ او د ﻣﻨځﻨۍ ﻃﺒﻘﯥ وﺟﻮد د‬
‫دې ﭘﺮوﺳﯥ اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﺖ ﺑﻠﻠﻰ دئ‪ .‬ﻣګﺮ ټﻮل ﭘﻪ دي ﺧﺒﺮه ﻛﻲ ﺳﺮه ﻣﻮاﻓﻖ دي‬
‫ﭼﻲ دا ټﻮل ﭘﻪ ﻳﻮه ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪۍ ﻛﻲ ﺳﺮه ﭘﯧښﯧږي‪.‬‬
‫د دې ﺗﻴﻮرۍ زﻳﺎت ﭘﻠﻮﻳﺎن د ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻛﯧﺪﻟﻮ ﭘﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﺳﺮه ﻣﻮاﻓﻖ دي‪.‬‬
‫ﻛﻠﻪ ﭼﻲ ﻳﻮ ﻫﻴﻮاد ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺳﻲ‪ ،‬ﭘﻪ اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻛﻠﺘﻮر‪ ،‬ﻛﻤﻮﻧﻴﻜﯧﺸﻦ او ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻲ‬
‫ﻳﻲ ﻫﻢ ﺗﻐﻴﺮ راځﻲ‪ .‬ﺳﻴﻤﻮر ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻴﭙﺰﻳﺖ ‪ Seymour Martin Lipset‬د ﺧﭙﻞ‬
‫‪۱۹۶۰‬ع ﻛﺎل د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳړي ﭘﻪ ﻧﻮم ﻛﺘﺎب ﻛﻲ‪ ،‬ﻫﻴﻮادوﻧﻪ د )ﺑﺎﺛﺒﺎﺗﻪ‬
‫ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳﻲ( او )ﺑﯥ ﺛﺒﺎﺗﻪ ډﯦﻤﻮﻛﺮاﺳﻲ او ډﻳﻜﺘﺎﺗﻮري( ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ﻛړل‪ .‬د ده د دې ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪۍ ﭘﻪ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﻛﺎﻧﺎډا او ﻧﺎروې د ﺑﺎ ﺛﺒﺎﺗﻪ ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳۍ‬
‫او ﻫﺴﭙﺎ ﻧﻴﻪ او ﻳﻮګﻮﺳﻼوﻳﻪ د ﺑﯥ ﺛﺒﺎﺗﻪ ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳۍ او ډﻳﻜﺘﺎﺗﻮرۍ ﻧﻤﻮﻧﯥ دي‪.‬‬
‫ﺑﯧﻠﻪ ﻳﻮ څﻮ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺣﺎﻻﺗﻮ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻫﻴﻮادوﻧﻪ ﭼﻲ ﺑﺎﺛﺒﺎﺗﻪ ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳۍ ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻐﻮ‬
‫ﻫﻴﻮادو ﭘﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﭼﻲ ﺑﯥ ﺛﺒﺎﺗﻪ ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳۍ ﻟﺮي‪ ،‬ډﯦﺮ ﺛﺮوت‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ‪،‬‬
‫ډاﻛټﺮان‪ ،‬ﻣﻮټﺮان او ښﺎري اوﺳﯧﺪوﻧﻜﻲ ﻟﺮي‪ .‬ﻟﻴﭙﺰﻳﺖ دا ﻣﻮﺿﻮع داﺳﻲ ﺗﺸﺮﯦﺢ‬
‫ﻛړه‪ :‬ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻫﻴﻮادوﻧﻪ ﭘﺮاﺧﻪ ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻟﺮي ﭼﻲ د ډﻳﻤﻮﻛﺮاﺳۍ اﺳﺎس‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻠﻮي‪.‬‬