E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V I I I

EYÜPSULTAN’DA
‹LK fiEYHÜL‹SLÂM TÜRBES‹

Prof. Dr. Semavi Eyice

1923’de ‹stanbul’da do¤du. ‹lkö¤renimini Saint Louis ve Saint Joseph Frans›z okullar›nda,
ortaö¤renimini Galatasaray Lisesi’nde tamamlad›. Almanya’da arkeoloji ve sanat tarihi
okudu. ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi. “‹stanbul Minareleri” tezi ile
lisans›n› tamamlad›. Sanat Tarihi Enstitüsü’ndeki asistanl›¤› 1952’ye kadar sürdü.
Yurtiçinde yap›lan baz› kaz›lara kat›ld›. “Side’nin Bizans Dönemine Ait Yap›lar›” konulu
tezi ile doktoras›n› verdi. Doçentli¤ini “‹stanbul’da Son Devir Bizans Mimarl›¤›” tezi ile
verdi. 1963 y›l›nda Edebiyat Fakültesi’nde Bizans Sanat› Tarihi Kürsüsü’nü kurdu. “‹lk
Osmanl› Devri’nin Dini ‹çtimai Bir Müessesesi Zaviyeler” tezi ile profesör oldu. Yurt içi
ve yurt d›fl›nda mesleki birçok araflt›rmalar yapt›. Ulusal ve uluslararas› birçok bilimsel
toplant›da tebli¤ sundu. Türkçe ve yabanc› dillerde olmak üzere 1000’i aflk›n kitapta,
makale, ansiklopedi maddesi ve araflt›rmas› bas›ld›. An›tlar Yüksek Kurul Üyeli¤i yapt›.
Baz› enstitülere olan üyeli¤i ise halen devam etmektedir. Fransa Lég›on d’Honneur
niflan›na sahiptir. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümü baflkanl›¤› ve
ö¤retim üyeli¤inden 1990’da emekli oldu. Evli olan Eyice 2 k›z çocu¤u babas›d›r.
Frans›zca, Almanca ve ‹ngilizce bilmektedir.

12
 E Y Ü P S U L T A N
‹stanbul’un tarihinde özel bir yeri olan
Eyüpsultan semti burada yatt›¤›na inan›lan
Eyyûb el- Ensârî’nin ruhaniyeti dolay›s›yla
ona yak›n bir yerde ebedî uykular›n› uyu-
mak isteyenlerin tercih ettikleri bir yer ol-
mufltur. Bu bak›mdan Eyüp semtindeki kab-
ristan bütün Osmanl› dönemi boyunca gün-
den güne genifllemifl ve pek çok ünlü kiflinin
ebedî istirahat yeri olarak tan›nm›flt›r. Bun-
lar aras›nda Devlet’in en yüksek makamla-
r›nda bulunan kiflilerin mezar veya türbele-
rine yer verildi¤i gibi genellikle fleyhülis-
lâmlar da buray› tercih etmifllerdir. Dev-
let’in baflta gelen makamlar›ndan biri olan
fleyhülislâml›k 15. yüzy›l›n ilk yar›s› içlerin-
de ilk defa olarak kurulmufl (1) ve ilk olarak
bu makamda bulunan kifliler vefatlar›nda
Edirne’de gömülmüfllerdir.
‹stanbul 1453’te fethedildi¤inde fleyhü-
lislâml›k makam›nda ikinci olarak bulunan
Molla Fahrüddinü’l-Acemî Efendi idi.
1431’den itibaren bu önemli makam› iflgal
eden Molla Fahrüddinü’l-Acemî Efendi
1460’da vefat›nda Edirne’ye defnedilmifltir.
Fetihten sonra ilk, Osmanl› devrinin üçüncü
fleyhülislâm› olan Molla Hüsrev Muham-
med Efendi 1480’de vefat›nda Bursa’da gö-
mülmüfl. Fetihten sonra ikinci fleyhülislâm
olan ve Osmanl› tarihinin dördüncü bu ma-
kam› iflgal eden kiflisi ise Molla Gürânî Ah-
med fiemsüddin Efendi olup, 1488’de vefat
etmifltir. Kabri tespit edilememifltir. Fetihten
sonra üçüncü fleyhülislâm Molla Abdülke-
rim Efendi ise 1495’de vefat ederek Edir-
ne’de gömülmüfltür. Osmanl› devrinin alt›n-
c›, fetihten itibaren de dördüncü fleyhülislâ-
m› olan Çelebi Alaüddin el-Arabî Efendi de
bu makamda öncekilerin aksine çok k›sa bir
süre kalabilmifl ve 1496’da vefat etmifltir.
Asl›nda Halep’li oldu¤u bilinen Çelebi
Alaüddin el-Arabî Efendi Sultan II. Bayezid
(1481-1512) döneminde 1495’den 1496’da
vefat›na kadar çok k›sa kalm›flt›r. Genellikle
verilen bilgilere göre bu zat›n 99 çocu¤u ol-
du¤u ö¤renilir. Kaynakta bir yaz›l›fl hatas›
var m›d›r? yoksa gerçekten bu zat bu kadar
çocu¤a sahip olmufl mudur? bunu ö¤renme-
miz mümkün de¤ildir (2). ‹flte Eyüp toprak-
S E M P O Z Y U M U
lar›nda ilk defnedilen fleyhülislâm bu Çelebi
Alaüddin el-Arabî Efendi’dir (3). Semtin en
gösteriflli ve en hakim manzaras› olan ve
flimdi üzerinde Pierre Loti Kahvehânesi’nin
oldu¤u tepede infla edilmiflti. Ve bu genel-
likle Osmanl› medeniyetinde önemli yat›rlar
ve velîler için yap›lan aç›k türbeler mimari-
sinde idi. Haliç’e ve uzaktan ‹stanbul’un ka-
ra taraf›ndan görülen siluetine hakim yük-
sek bir noktada kurulan türbe dört ayak üze-
rinde dört kemerin tafl›d›¤› bir kubbe ile ör-
tülü idi. Bu küçük eserde kesme tafl kullan›l-
m›fl ve Osmanl› yap› sanat›n›n klasik döne-
minde düz yüzeyleri hareketlendirmek için
kullan›lan kordon biçimindeki kabartmalar
da tafla ifllenmifltir.
Türbenin orijinal mimarisiyle ne kadar
süre boyunca yaflad›¤›n› bilmiyoruz. Ancak
19. yüzy›l›n ilk yar›s› içlerinde yay›nlanm›fl
V I I I
Resim 1; Çelebi Alaüddin el-
Arafbî Efendi Türbesinin gü-
nümüzdeki kal›nt›lar›
(1) fieyhülislâml›k makam›
hakk›nda doyurucu ve etrafl›
bir çal›flmaya rastlamad›k. Bu
konuda yay›nlanan ansiklope-
di maddesi makam›n Osmanl›
tarihindeki önemini belirtecek
kadar kapsaml› de¤ildir. Bkz.
J. H. Kramers, “fieyh-ül-‹s-
lam”, ‹slam Ansiklopedisi, XI
(1979), s. 485-489.
(2) ‹lmiyye Salnamesi: Osmanl›
‹lmiyye Teflkilat› ve fieyhülislam-
lar, ‹stanbul 1334 (1916). Ayn›
kitab›n Latin harfleri ile yeni
bask›s› için bkz. ‹lmiyye Salna-
mesi, (yay. haz. Seyit Ali Kah-
raman, Ahmed Nezih Galite-
kin, Cevdet Dadafl), ‹stanbul
1998, s. 293-295. Ayr›ca bkz.
‹smail Hami Daniflmend, ‹zah-
l› Osmanl› Tarihi Kronolojisi (2.
bsk.), V, s. 111. Abdülkadir Al-
tunsu, Osmanl› fieyhülislamlar›,
Ankara 1972, s. 11. Osmanl›
fleyhülislâmlar›n›n birço¤u-
nun ‹slâmiyet ile ilgili konu-
larda eserler b›rakm›fl olmala-
r›na karfl›l›k, Çelebi el- Alaüd-
din el-Arabî Efendi’nin hiçbir
eserine rastlanamam›flt›r.
(3) Mehmed Süreyya, Sicill-i
Osmani (yay.haz. Nuri Akba-
yar), I, s. 230-231.
Resim 2; Türbenin A. Süheyl
Ünver taraf›ndan çizilen resti-
tüsyonu
13
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V I I I

Resim 3; E. Grosvenor’un ‹s- de oldu¤u için türbenin az arkas›nda ahflap

tanbul ile ilgili kitab›nda, XIX.
Yüzy›l›n sonlar›nda türbenin
durumunu gösteren foto¤raf›
(4) Miss. Julia Pardoe, The Be-
auties of the Bosphorus, London
1839, s.12-13. Miss Pardoe’nin
kitab›ndaki gravürün bir rep-
rodüksiyonu Mesut Koman’›n
Eyüp Sultan Loti Kahvesi Çevre-
si, bafll›kl› ‹stanbul 1966 tarihli
bask›l› kitab›n›n kapa¤›nda ve
içinde resimler k›sm›nda tek-
rarlanm›flt›r. Resmin alt›nda
büyük bir hata yap›larak gra-
vürün asl›n›n Anton Ignaz
Melling’in eserinden al›nd›¤›
bildirilir ki, bu da tamamen
yanl›flt›r. Melling’in Voyage
pittoresque de Constantinople et
des rives du Bosphore, Paris 1819
bask›l› kitab›nda böyle bir gra-
vür yoktur. Ancak, Eyüp s›rt-
lar›ndan Haliç’i ve uzaktan ‹s-
tanbul’u gösteren büyük gra-
vürde sol köflede bir eski bina
belirtilmifl ise de bu, önünde
su dolduran kad›nlar bulunan
bir çeflme binas›d›r. Böylece
gravürün daha gerilerden çi-
zildi¤i ve bu türbeyi göster-
medi¤i anlafl›l›r. Melling’in bu
büyük eseri Yap› ve Kredi
Bankas›n›n yan kuruluflu olan
Do¤an Kardefl Yay›nevi tara-
f›ndan orijinalinden daha kü-
çük ölçülerde olmak üzere
olan Miss. Julia Pardoe’nun (1806-1862)(4)
ünlü kitab›n› süsleyen ve ‹ngiliz ressam Wil-
liam Henry Bartlett (1809-1854)’in çizdi¤i
gravürlerde bu türbe yar› y›k›k bir durumda
belirtilmifltir. Sultan II. Mahmud y›llar›nda
oldukça harap bir halde olan türbenin bü-
yük bir ihtimalle ‹stanbul’da çok büyük öl-
çüde eserler üzerinde tahribat b›rakan 1766
depreminde böylece yar› yar›ya y›k›lm›fl
olabilece¤i bir tahmin olarak ileri sürülebilir.
fieyhülislam Alaüddin Efendi türbesi bu
durumunu 19. yüzy›l›n sonlar›na kadar ko-
basit bir yap› halinde olan bir k›r kahvesi
kurulmufltu. Frans›z deniz subay› ve ünlü
roman yazar› Pierre Loti (1850-1923) iflte
hayran› oldu¤u ‹stanbul’u f›rsat buldu¤un-
da bu kahvehâneden seyrediyordu. fieyhü-
lislâm Çelebi Alaüddin el-Arabî Efendi’nin
yar› y›k›k türbesi de bu salafl kahvehânenin
tam önünde bulunuyordu (6).
1950’li y›llarda Eyüpsultan’dan dar bir
patikadan t›rman›lan Pierre Loti Kahvehâ-
nesi’nin etraf› mezarlarla doluydu. Hatta
buraya ç›k›fl› sa¤layan dar yaya yolunun
Haliç’e bakan taraf›nda dahi mezarlar var-
d›r. Bunlar aras›nda en ilgi çekici olan› anne-
siyle birlikte ölmüfl bir bebe¤in mezar tafl›y-
d›. Bir mermer mezar kapa¤›n›n üzerine an-
nenin süslü kitabeli flahidesi dikilmifl yan›na
da küçücük mini mini bir bebek flahidesi ko-
nulmufltu. fieyhülislâm›n türbesi o y›llarda
Grosvenor’un kitab›ndaki kadar bile de¤il-
di. Kemerleri tafl›yan payeler y›k›lm›fl ancak
türbenin temeli ve payelerden sadece bafl-
lang›c›ndaki alt k›s›mlar› gösteren baz› tafl-

rumufltur. Robert College ö¤retim üyelerin-

1966 y›l›nda ve ayn› isimle t›p-
k› bas›m olarak yay›nlanm›fl-
lar kalm›flt›. O y›llarda bu kal›nt›n›n bir fo-
t›r.
den ve Amerika’n›n ünlü National Geograp- to¤raf›n› da çekmifltik. Pierre Loti kahvesi
hic Magazine kurucular›ndan Edwin A.
5) Edwin A. Grosvenor, Cons-
tantinople I, Boston 1895, s. 84. son y›llarda tamamen yepyeni modern bir
(6) Pierre Loti ve Eyüp semti Grosvenor ‹stanbul’un eski eserleri hakk›n- bina olarak infla edildi. Halk aras›nda her
da yay›nlad›¤› iki kal›n ciltlik kitab›n›n bir
hakk›nda bkz. S. Eyice, “Pierre
Loti ve Aziyade bafll›kl› roma- nedense bu türbenin Sultan II. Mehmed Fa-
yerinde bu türbenin güzel bir foto¤raf›na da
n›”, Eyüpsultan Sempozyumu
IV, s. 370-399. tih’in at›n›n mezar› oldu¤u yolunda bir riva-
(7) Karacaahmet’teki aç›k tür- yer vermifltir (5). Eser, Bartlett’in çizdi¤i res- yet, bir söylenti ç›kart›lm›flt›r. Buras› bir at
me hemen hemen uygun bir halde bu foto¤-
benin bir ata de¤il bir kifliye
ait oldu¤u aç›kça bellidir. An- mezar› de¤ildir. Bilinmez nedendir Karaca-
cak Karacaahmet Mezarl›-
¤›’nda Sultan II. Osman’›n çok
rafta da görülür. Böylece gerçek nispetlerini ahmet Mezarl›¤›’nda da bir aç›k türbe yine
sevdi¤i bir at›n›n ölmesi üzeri- ve yap› tekni¤ini do¤ru olarak ö¤renmek halk taraf›ndan at mezar› olarak tan›nm›flt›r.
mümkün olmaktad›r. Haliç’i ve ‹stanbul’u
ne onun buraya gömüldü¤ü
ve üzerine kitâbeli bir tafl di- Yaln›z Karacahmet’te k›flla ah›rlar›na yak›n
uzaktan en güzel biçimiyle gösteren bir yer- bir yerde üzerinde kitâbesi de olan ve Sultan
kildi¤i bilinir. Bu hususta bkz.
H. Edhem [Eldem], “Bir at›n
mezar tafl› kitabesi”, Türk Ta-
rih Encümeni Mecmuas›, XV
II. Osman (1618-1622)’a ait k›r
(1925), say› 86, s. 196-199. Me- at›n bir mezar› vard›r (7). Fakat
üzerinde türbe biçiminde bir
sut Koman’›n Eyüp Sultan Loti
Kahvesi Çevresi bafll›kl› küçük
kitab›n›n 5. sayfas›nda (2.bsk.
s. 6) türbenin Fatih’in ‹stan-
mimari bulunmayan bu at me-
bul’u ald›¤› gün üzerine bin- zar tafl› çok y›l önce buradan ç›-
kar›larak Topkap› Saray›’nda
mifl oldu¤u at›n mezar› ol-
makla meflhur oldu¤u belirti-
lir.
saray arabalar›n›n durdu¤u ve
evvelce Hasah›r denilen me-
kanda koruma alt›na al›nm›fl-
t›r. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver
çok y›l önce bir deneme yapa-
rak fieyhülislâm Çelebi Alaüd-
Resim 4; Türbenin Miss. Par-
doe’nin kitab›nda yay›nlanan,
Bartlett taraf›ndan çizilmifl din el-Arabî Efendi’nin türbe-
gravürü

14
 E Y Ü P S U L T A N
sinin bir restitüsyonunu çizmiflti (8). Ancak
flunu belirtelim ki bu restitüsyon mimari bir
deneme olmay›p orant›lar› oldukça hatal›,
amatörce çizilmifl bir denemeden ibarettir.
Eski gravür ve foto¤raf›n yard›m›yla temel
kal›nt›s›n›n ölçüleriyle bir restitüsyonu yeni
bafltan denenebilir.
Çelebi Alaüddin el-Arabî Efendi’nin ar-
kas›ndan Osmanl› tarihi boyunca daha pek
çok fleyhülislâm Eyüp ve çevresindeki kab-
ristanlara bazen yaln›z bazen de aile fertle-
riyle birlikte gömülmüfltür. Bunlar›n kimler
olduklar› hususunda rahmetli M. Nermi
Haskan taraf›ndan haz›rlanan ve gerçek
bir Eyüpsultan semti ansiklopedisi olan bü-
yük kitapta yeteri kadar bilgi bulunmakta-
d›r (9). Zaten flehrin surlar› içinde fleyhülis-
lâmlardan pek kimsenin mezar› bulunma-
maktad›r. Yaln›z 17. yüzy›l bafllar›nda 1599
tarihinde bu makama getirilen bir fleyhülis-
lâm›n türbesi, Bozdo¤an kemeri dibinde,
Gazanfer A¤a Medresesi ile Tezgahc›lar
Camii de denilen Hüsam Bey Mescidi’nde-
dir (10). Bu bölgeyi tahrip eden 1908 yang›-
n›nda cami ile yanan bu türbe klasik üslup-
ta kubbeli büyük bir eser olmas›na ra¤men,
y›llard›r içinde bar›nan kifliler taraf›ndan ev
olarak kullan›lmaktad›r.
Dört payeye oturan dört kemerin üzeri-
ne yerlefltirilmifl kasnakl› küçük bir kubbe-
den oluflan Çelebi Alaüddin el-Arabî Efendi
Türbesi yukarda da iflaret edildi¤i gibi erken
Osmanl› döneminde çok yayg›n olan velî
türbelerinin bir benzeri olarak yap›lm›flt›r.
Ve yine bu türden türbeler gibi de arazinin
çevreye hakim yüksek bir noktas›nda infla
edilmifltir. Osmanl› dönemi boyunca “aç›k
türbe” denilen dört ayak üzerine kubbeden
oluflan böyle mezar an›tlar› çok say›da yap›l-
m›flt›r. Bunlara Anadolu’da rastlan›ld›¤› gi-
bi, bilhassa Rumeli’de çok say›da örnekle-
riyle karfl›lafl›l›yordu. Anadoluda’ki örnek-
lerin en eskilerinden biri ‹znik’te Yeniflehir
Kap›s› d›fl›ndaki kabristanda görülen Sar›
Saltuk Türbesi’dir (11). Tafl ve tu¤lan›n bir
arada kullan›larak yap›ld›¤› bu küçük eser
gayet belirli olarak bir 14. yüzy›l yap›s›d›r.
Çok harap durumda, adeta y›k›lmaya b›ra-
k›lm›fl olmas›na ra¤men, yak›n tarihlerde
S E M P O Z Y U M U
restorasyonu yap›larak
yeniden imar edilmifltir.
Kuzey Yunanistan’da
eski ad› Kesriyye olan
Kastorya’da bütünüyle
tu¤ladan yap›lm›fl böyle
bir türbe daha görülü-
yordu (12). Üsküp’de ise
böyle bir aç›k türbe alt› payeli olarak de¤iflik
bir biçimde yap›lm›flt›r (13). Nitekim ‹stan-
bul’da Karacaahmet’te at türbesi denilen
aç›k türbe de böyle alt› payelidir. Eyüpsul-
tan mezarl›klar›nda baz› ufak türbeler de bu
mimari tipin daha iddial› örnekleri olarak
infla edilmifltir. Ayas Pafla, Defterdar Nazl›
Mahmud Çelebi Türbesi gibi (14). Konya’da
Mevlânâ Türbesi etraf›ndaki hazîrede bulu-
nan 1534-35 tarihli Mehmed Bey Türbesi de
bu gruba giren yap›lardand›r (15). 1950 y›l›
sonbahar›nda Konya Ere¤lisi’nde yapt›¤›m
bir inceleme gezisi s›ras›nda kasaban›n çok
uza¤›nda, Toroslar’a yak›n sivri bir kayan›n
tepesinde Tont Kalesi denilen bir burca gi-
derken çevresinde hiçbir yerleflim izi olma-
yan bir düzlükte görülen bir türbe temeli ka-
l›nt›s› da evvelce burada dört aya¤›n tafl›d›-
¤› kubbeden ibaret bir aç›k türbe bulundu-
¤unu belli ediyordu. Köylülerin içindeki
topra¤› kabartarak bir mezar görüntüsü ver-
dikleri bu tamamen y›k›k türbenin önünde
çal›fl›rken yan›m›za gelen bir köylü bunun
Seyyid Battal Gazi’nin türbesi oldu¤unu
söylemiflti. Çok inanarak söyledi¤i bu sözü
Seyyid Battal Gazi’nin Eskiflehir yak›n›nda
çok daha muazzam bir türbesi ve makam›
oldu¤unu ileri sürerek do¤rultmak gere¤ini
görmedik. K›sacas› Eyüpsultan’daki büyük
mezarl›klarda yatan kiflilerin adeta bir öncü-
sü olan ve fleyhülislâm kabirlerinin en bafl›n-
da gelen Çelebi Alaüddin el-Arabî Efendi
Türbesi, velî türbeleri gelene¤inin bir benze-
ri olarak infla edilmifl olmakla beraber, dik-
kate de¤er bir eser teflkil ediyordu. Bugün
art›k bu eserin ihyas› düflünülemez. Zaten
Pierre Loti Kahvehânesi’nden ‹stanbul’a aç›-
lan manzaray› engelleyece¤i de aç›kça belli-
dir, fakat baz›lar›n›n ileri sürdükleri gibi bir
at mezar› olmayan bu türbe Eyüpsultan
semtinin tarihi mezarl›klar›nda ilgi çekici bir
eser olarak yer almal›d›r.
V I I I
Resim 5; Türbenin Sabiha
Tansu¤ Han›mefendi taraf›n-
dan verilmifl olan foto¤raf›
(8) Ünver’in bu restitüsyon
resmi b›rakt›¤› çeflitli resim-
ler aras›nda Süleymaniye
Kütüphanesi’nde vard›r.
Bask›s› için bkz. ‹stanbul
Büyükflehir Belediyesi Yay›-
n›, A. Süheyl Ünver’in ‹stan-
bul’u, ‹stanbul 1996, s. 12-13
(1966 y›l›nda çizdi¤i bu iki
desende türbenin sa¤lam ve
y›k›ld›ktan sonraki hali gö-
rülür); A. Süheyl Ünver, ‹s-
tanbul’dan Bir Demet
(yay.haz. ‹smail Kara, Salih
Pulcu), ‹stanbul 1996.
((9) M. Nermi Haskan, Eyüp
Tarihi I, s. 286; Y›ld›z Demi-
riz, Eyüp’te Türbeler, Ankara
1989, s. 16.
(10) Abdülkadir Altunsu,
Osmanl› fieyhülislamlar›, An-
kara 1972, s. 51-53; ‹. Hami
Daniflmend, ‹zahl› Osmanl›
Tarihi Kronolojisi, V, s. 120;
‹lmiyye Salnamesi, (yay. Haz.
Seyit Ali Kahraman, Ah-
med Nezih Galitekin, Cev-
det Dadafl), ‹stanbul 1998, s.
349-352.
(11) S. Eyice, ‹znik Tarihçesi
ve Eski Eserleri, ‹stanbul
1988, s. 43.
(12) S. Eyice, “Yunanis-
tan’da Türk Mimari Eserle-
ri”, Türkiyat Mecmuas›, XII
(1955), s. 208.
(13) S. Eyice, “Üsküp’de
Türk Devri Eserleri”, Türk
Kültürü, say› 11 ( Eylül
1963), s. 28-30.
(14) Y›ld›z Demiriz, Eyüp’te
Türbeler, Ankara 1989, s. 16-
18; 28-29; S. Eyice, “Eyüp-
sultan Semtinde Tarih ve
Sanat Tarihi”, Eyüpsultan
sempozyumu II, s. 20.
(15) ‹. Hakk› Konyal›, Abide-
leri ve Kitabeleri ile Konya Ta-
rihi, Konya 1964, s. 628;
Mehmet Önder, Mevlana
fiehri Konya: tarihi k›lavuz,
Ankara 1971, s. 380.
15