FCKCZA \VA YCKICI-Il NI-I()\f :"-!GI IIf:~ cuu NIiAT BAl'.' :'\ gum dich: PH.\.t\!

H Cll L(11

KHUYEN HOC

•

i'Ilt\ XlJAT BA!':" TRE

NG C,.'Y[;\l rAe TlEN(~ sn 1,:1. T .

. vIlA XCrAT Rl.\r rv:W,'AMf BUl'iKO

IKMN Net IL NH BAN DOC: C(W Y r'HE BINH

:~HA XUAll>AN TRL -

1 hi h Ly Chinh Th5ng - qU\ln j - TP_ t 10 Chi 1\-111111 j)i~'n tho.ii: 'nlG211 - [l4(,S',r}, - t\4GS_)(}(> - YJ1G2g~j I ax: 1-H_ILB4 'l7'I'lO

[-nHil: nxbtf(~@h(I1l.Vllll.VII \V(>b5ite: http://WWW.11xiJtre.C()I1I.VI]

r I

FUKUZA\\·j\ YUKICI II

_N6i to! Fukuzcnou Yuhiclii, Hong /lgllal Nluit /1([0 lui hh6ng biet . Ho tuii ('E~ u/lg 11)111 mot t rong nh itng hije "lthui quo~c cong tluui" ctia 1I11ac l'llull Ban liien. dai, Iunl, cinh ClI.o cmg duac in treii d61lg tien co menh gi6 cao nhr:[t a Nluit, to 10.000 yen.

FII!wZ([W(1 Yuhichi Iii nlus tu tltCmg co dnh. huang situ r9ng nluit. dO>1 !'til xti hOi Nlui: Bein thai caii dai. Nguoi Iv'Jdit ton. riul, oug llt 'Voltaire clio lv'h(it tu«, IIlIQllg chi I'L tinh triet de' l'el tum mile ['110/ lriii [rang t u tl(onp,- ClIO Ollg, mil can l'i ciing nhu dauh nh6n uguin Pluip, Fuhueaua Yukichi cling nh/1ftg IIguai d611g chi ('lIn miul, leI n/tung nguin hliai sang tinli tluin quo'c dan IV?dJt Ban, dent lai linl: lu3n, dong luc ['a s1/ hQu thufin ttnli thdn eho cong ClI9C Duy tall dw chinli plui Minh Tri. NJII?ng ttic phtim clio, ong dlt {'irtt U( lion mot thi!" II,Y truoc, nill/ng ['(/1/

(1I(9C nglloi Nluit Btu: IIgoy uoy hf/t [hllg ngl(cmg mi), .5

Fukuzaica Yuhichi sinh nom 1834 trong mot gia dinli Vi)

si cap tluip a Nohaisu, nay thuoc tinh Oita, Kyushu, Nlui!

Btin. Cha ong ~ mOt cien cliuc tai chinli Clta tinh - melt

6

sam, khiin gia dinli lam uao cdnh. kh6n qudn. Nam. 4 tu6'i, 6ng duac gili sang nha chti rust lam con nuoi. Ngay tu thua nien thieu, ong dii cam nluiti sau sdc nbi itli nhuc do chi d{) dling cdp va nbi khd do tinli cdnh. kh6'n qudn ctla gia dinh,

"6 Nakatsu que toi, chi dQ quyen the' gia iruyen. giiia cac sf t¢c duac quy dinli nghieni ngiit. Khong chi trong ch6n cong duang ma nguyen tdc d6 con thi hien. trong cuoc so'ng hang ngay, ngay ca trong quan h~ giiia dam tre can irong lang. Con cai clla cac Vo sf ctip tluip nhu toi pluii tliua gui, U phep hhi noi cluiyeri uai con cai cua cdc Vo sf cdp cao. Nguac lai, con cai cua cac Vo sf cdp cao luon. cao giQng, khiim nhii d6i uai ioi. Sl.t ph/in. biet, chia re tren. duai, sang hen. con thi hien. trong cd luc chai dua cho» nhdy. Can cai nha quyer: thi chi chai vai con cai nlu: quyen thf/. Trong lap hoc, toi hoc gioi han. V¢t tay, toi ding hhong bao gia thua. V{jy rna luc nao cluing ciing to thai dQ kieu ding, ngao man. voi tsi. Toi bdt binli den. muc khong sao chiu. tuii." (Fukuzawa ~ Tu truyen).

Miji tai ruim 14, 15 tudi ong moi duoc di hQC a truong lang va ong thdy "h9C ufin a d/u: ciing chi loan la Han h9C". Mqc di: hoc Nho hoc, nliung Fuhuzcuoa Yukichi hlumg ldy do lam "hhuon. oang, thuac ngoc". Nguoc lai, ong ciuig nluin. thdy si: bti! cong trong xii h{Ji phong hien: "Nakatsu que toi, che' d{) phong kiin dii tip dq,t triit tu xa hQi t11 hang tram nani truac tid tuio thi nay uan the' ndy. MQi thlt CIt nhu bi nh6i chiit cung trong h¢p. Ke sinh ra trong nha qtuut gia thi sau nay ciing fro thonh. qudn. gia. Nguai sinh ra

1 I

trong gia dinli tluip cd be hong thi sau nay ciing vdn thdp cd be hong. To' lien la quyJn quy thi doi doi la quytn quy, To' tien. ngheo him thi ti: dai nay sang doi kluic vdn crt ngheo hen". (Fuhuzcuua ~ TI! truyen),

Nam 19 tut/i, ong thea nganh. Ha Lan hoc (nganh. h9C ngbn. ngii Ha Lan, nganh. nghieti cuu. y hoc va cac man khoa hoc phuang Tdy nhu totui, u(it ly, h6a h9C, sinh h9C .. qua cric sach. viit bang tieng Ha Lan) tai Nagasaki ua Osaha:

Nam 25 tutIi, Fuhuzauia Yukichi len Tokyo, ong din tluim cang Yokohama - duoc chinh quy~n Moe phil rna cho tau be phuang Tay ra uao buoti ban. Tai ady, "ch6 nao ciing gqp nguai phuang Tdy. Nlui ctia, qtuui xa moe len hluip noi. He; a d6 va buon. ban. Ttii dl/.ng tie'ng Ha Lan de' trao do'i. Ho khong hie'u. Nghe ho noi, toi ciing klunig hdu. Nliin. vao hang chit trett cac bang qututg cao, cdc ta cao thi, tiii hhong doc duoc. Kh6ng bitt d6 la tiing gi, tiing Anh hay tie'ng Pluip]". (Fukuzauia ~ Tu truyen).

Nh¢n thdy "Ha Lan hoc" dd tro nen. 19c Iuiu vai thai dai, ong quyit chi bdt tay vao hoc tiing Anh. Kh6ng co nguai dgy va noi hoc, ong dd dua uao tit die'n de' trj hoc,

Nam 1860, tinli co ong duac cu lam thOng dich uien, thea pluu. dean. cua chinh quyen. Mo»: phii sang Hoa Ky, va ong dti dqt cluin. len San Francisco va Hawaii. Hai tuim sau, tuirri 1862, 6ng 19i duac tluip tiuig pluii doan Mqc phil sang cluiu Au. Va tuim 1867, 6ng dqt chan. iai cdc tlianli pha' phia dong Hoa Ky trong chuyer: thrip tung pluii doan. ctla chinh quyih~ Mtu: phd di mua tall.

7

8

Qua ba chuyen. di tren, Fuhuztuoa Yukichi dil tiep c¢n voi thi giai van v¢t eua cde quoc gia pluit trien phuong Ttiy, d6ng thai ma ra nhz7ng huang mai trong nluin. thuc ve the' sioi va lam ong y thuc ro han vi tri Nluit Ban treti iruang qude te'. C6 the' noi ehuye'n di sang cdc nuac phuang Tay ta buoc ngor'jt mang tinli quyit dinli oai tro ctla Fuhuzauia Yuhichi ddi vai lich. sz't Nluit Ban trong th.ai ky chuye'n minli tit cudi thai Mac plui sang thili dai Minh Tri.

Trong sudt cuoc doi, Fuhuzauia Yukichi dicli stich, oiet sach. va xu/it ban nhieu itu: pluim. co tinh. huang to Ian trong vife khai sang xii h¢i Nlui! Ban. Bling true quan silc ben, ong ndm. bdt duac noi buc xue clla dan cluing, neri cae pluim. ctia ong vai cacli viet guin. di, d@ hieu, loi van tho'ng thdt, dii duac moi tang lap dfjc gia Nh/i; Ban don nluui nhu "dang hhat gr'jp nuac".

Tac ph/im. "Su tinli pliuang Tdy" 1 0 ttip, vie't tit tuim. 1866-1870 tren ca sa nhilng di@u "milt thay tai nghe" trong thai gian a phuong Tti», s6 luang pluit hanh. len tai 25 can. ban. Ttic pluim. giai thieu the' giai van v(lt, quan niem ve quyen. lai va nghia uu, che d¢ chinh tri, co cdu xii hfji, nen guio due, hoc thutit, ludt pluip, licli sri, nen. cong nghif',p, qtuui su .. , eua cdc qucc gia Au - My. Tac pluim nay duac nguai Nluit Ban coi la "cdm nang" ctia chinh phil Minh Tri trong vi¢c xay dung xii hoi Nluit Ban thea mo hinli phuong Tay.

Trang itic pha'm "Kluii luoc ue van minh" xtuit ban ruim 1875 va "Edi moi long dan" xudt ban ruim. 1879,

Fukuzawa Yukichi kluio sat vt licli sit ua nguyen nluin. phat trien. ctia cac nell. van minh. co' him dong iti», Ong dii ban ve can duorig hung thinh, suy oong eua Nluit Ban, ve cuoc s6ng cua nluin. dan. Nluit Ban khi tien len van minli trong tuong lai. Tu tuong, triet hoc, quan die'm lich. slt, quan diim quoc gia ala Fukuzawa Yukiehi duoc bdu l(j qua hai ttu: pluim. nay.

Ngoai ra, Fuhuzaioa Yuhichi con vdt nuit loot eric ttu: pluim. huang den cong chung dong dao, rna dac biet la tcing lap thanh nien. Cac tee phtim nay nluim truyen b6. nhiing tu tuctng canh tan uao xCi h9i Nhat Ban, mot dd.t nuoc dang ihuc hien. cotig cufjc Duy tan do chinh phrE Minh Tri tien. hiinh. "tit tren. xuong", nhung xii h¢i ben duai veIn con trong vong kiem tda cua nhiing quan h¢, nhiing t¢p quan, itip iuc l6i thai dii trtii qua hang ngan. ruim ctui chi a¢ phong kie'n Mac plul. Nhiing ttu: pluim. tieu bie'u trong so' d6 to,;

.:. Khuyen hoc, tuim 1872-1876.

.:. Ban v~ dan quy@n; Ban v& ti~n t?, ruim 1878.

.:. Ban v@ qu6c quyen; Ban ve qutie hoi, niim 1879. .:. Him ve kinh te tu nhiin, tuim 1880.

.:. Ban v& thai sf! the giai; Ban v& quan sf!, ruim 1882.

',' Ban ve nghia V(l quan su; Ban ve ngor;ti giao, tuim 1884.

':. Ban v~ phu nil Nluit Ban; Ban ve pluim hanh, niim -g- 1885.

.;. Ban ve each. nh/in si xa the; Han v~ giao tiep nam nu, ruim 1886.

.:- Ban vJ nam giai Nluit Ban; Ban vJ Hoang gia Nh{jt Ban, ruim. 1888.

.;. Ban vJ thai ddt; Ban vJ tiJn d6 va tri an qu{ic h{ji,

ruim. 1892.

.... Ban vJ thl/c nghiem, tuim. 1893.

.:- Fukuzawa Yukichi tuye'n t{jp, tuim. 1897-99.

-:. Ban vJ dai hoc nil. dai hoc nil mai, tuim. 1899. .:- Fukuzawa Yuhichi • Tu truy~n, nam 1899.

Nam. 1868, de' nang coo dttn. tri, dao tao thank nieti sink vi en - the' k~ giinh. uac trong trtich. xay dung m(Jt nuac Nluii Ban van mink - Fukuzawa Yukichi dii thanh. l¢p truong Keio Gijuku. (Keio Nghia thuc) - tien. than ctia truang dai h9C Keio no'i tling hif;n nay tai Tokyo. (Phan. Bsi Cluiu co de:n tluim. truang Keio Gijuhu trong thai gian a Nluit Ban. Truong Bong hinl, Nghia tliuc Lap tai Ha Nsi ruim. 1907 chinli La due treti hinh. mau ctla truong nay).

Ndm 1873, Fukueoioa Yukichi ciuig vai mot so' tri thuc Tay h9C l¢p ra h¢i Meirohusha. H¢i oien. co 10 nguoi va deu la cdc h9C gid thuoc nhieu. ngiinli nhu Mori Arinori (1847-89), Nakamura Masanao (1832-91), Kato Hiroyulii (1836-1916), Nishi Amane (1829-97), Taguchi Ukichi (1828- 1903) .. He to' cliuc vir/[ sach, dicli thtuit, to' clute ctic bu6i

10 ditn thuye't, xudt ban t¢.P san Merolu: lam dien. dan de' phd bien. va tranh liuin. dr1 moi van d@: chinli tri, giao due, ton giao, kink te', phtu: luat, oai tro phi: nii, phong iuc, Nluit ngu ...

Cac thanh. uiet: trong h(ji Meirokusha dd dicli va gun thieu. nhieu tac pluim. u@ tu tuang, chinh tri, kinh te', lU¢t phap, giao due phuang Tdy ra WIng Nluit. Cdc ide pluim. duac dich. va gioi thieu. trong thai ki nay la ctic cuifn Tlj giup minh (Self-help) cua Samuel Smiles (1812-1904), 'I'ir do luan (On Liberty), Chinh tri Kinh te' h9C (Political Economy), Chu nghia cong loi (Utilitarianism) cua J. S. Mill (1806-1873), Nam nG' binh quyen luan (Social Statics), Giao due (Education) ctla Herbert Spencer (1820-1903), Tinh than Phap luat cua Montesquieu (1689-1755), Khe'liC1C Xa hoi ciia Rousseau (1712-1778), TI,f do mau dich clla Adam Smith. Ngoai ra, thuye't tien hoa ctia Darwin va ttu: pluim. Allgemeines Staatsrecht cua J. C. Bluntschli nguai Due ciing duac dich. ua gioi ihieu.

Ntim. 1879, Vi~n H9C si Tokyo - tien. than ctia Vi~n Han lam Nh(it Ban ngay nay - ra dai. Fuhuzaioa Yuhichi duac chon. lam oien. truang.

Ntim 1882, ong sang l¢p va lam chrl but ta "Thai sr.j tan bao" de' trao d6i quan die"m v@ cae van dt trong xCi hOi Nluit Ban thai ay.

Be' dong gop huu hieu. trong vi~c khai hoc van minh, nang coo ddn tri, phai trien. XQ h¢i, Fuhuzcuoa Yuhichi clui truang cdc h9C gia pluii co ldp truang d(jc l¢p u6i chinli plui. Do do, sudt ca CU9C dai ong nluit quye't tit chdi moi loi mai tham dr.j chinh quytn, iruic di't nhieu h9C gid cung hQi ciing nlui cac man d¢ cua ong giil nhiing trong irdcli quan trong trong chink plui Minh Tri.

11

..

Ndm. 1900, ong duac nluin. gitii thuang Ut Hoang gia Nlui: Ban do cong lao dong gop cho su nghiep gitio due. Gidi thuang tri gui 50.000 yen. Ong tij,ng lai so' tien. cho truong Keio.

Ntim. 1901, tnig mat do xudt huye't ruio, tho 68 tudi.

12

Cudn. eacli rna cdc btui dang cdm treri tay Za cuon.

Khuyen hoc, duac ong vie't trong thai gian 1872-1876. [Jay khong pluii la tac pham d6 sf) va stu: stic nluit cua ong, nhung lai la tdc phdm co tinh. huang stu: rf)ng nhdt de'n cong cluing Nluii Ban. Khi mai duac in lrin dou, cuon. sach. nay co mot so' luang an ban ki luc la 3,4 trieu ban, trang hhi dan so' Nluit Ban thai d6 chi hhodng 35 trieu nguai. Chi rieng dieu d6 da cha thay day thuc slj la cuori sach. go'i ddu giuang ctia moi nguoi dan Nluit trang thai hy Duy tan. Va he' t1£ do den nay, cuon. sac]i nay da duoc tai ban lien tuc, chi tinli tit tuim. 1942 din tuim. 2000, rieng nha xudt ban Iwanami Bunlu, ciing aa tci ban din 76 ldn.

Trang cuon stich. nay, Fukuztuoa Yuhichi de ctip de'n tinh than ca ban ctia can nguai va muc dicli thuc thu cua hoc van. Vai cdc chuang vie't ve su binli dang, quyen can nguai, j neluo ctia nen. hoc vtin moi, tracli nhiem. clla nluui dan va chinh phii trong mot qu6c gia phtip tri ... cudn Khuyen hoc dii lam lay chuyf/n tam lj nguci dan Nhtit Ban duai thai Minh Tri. Vai iuyen. ngon "Troi 1~h6ng tao ra nguoi dung tren. nguai ua ciing hhong tao ra nguai dling duoi nguoi", Fllhllzawa Yllhichi dii gay kinh ngac va bang hoang

- nhu "hhong tin vew tai minh" - cho da so' nguoi dan Nluit Ban vein bi troi buoc bai ddng cap, than ph/in, quen. phuc tung, ph6 mac va e Sr;J quan quyen. s~o't hal:g =: ruim duai chinli the' phong hien Mac plul. Ong hluing dinh. mot nguai sinh ra deu binli aling va neu c6 kluic biet la do =: do hoc odn, Ve h9C van, Fukueauxi Yukichi phe pluui lot h~c "tu chuang" ua nhdn. manh. Nluit Ban pluii xay dljng njn hoc vcin dua tren "thuc hoc". N€n h9C vcin thuc hoc phdi ~dn lien oai cuoc so'ng hang ngay, pluii dua tr~n t[:[,h than khoa hoc, tinh than df)c lap, tinli thuc dung. V[~C iiep tliu van mil~h phuong Tay phdi c6 chon. loc. Va quan diem xuyen. sudt cuon. sach. ta "Lam the new de' baa V? rten. doc

I, Nhdt Ban" trong bQ'i cdnh. cdc cuang qu6c phusmg Tdy

(,!p .

dang muon bien. toiui bf) cluiu A tluinh. thu¢c dia.

V6'i doc gia Vif_t Nam hien. nay, nliieu. tu luang clla Fukuza~a Yuhichi trong Khuyen h9C c6 le hhong con la dit u mai me gay cluin. d¢ng long nguai nhu do'i uai nguai dan Nluit Ban a thai Minh Tri. Tuy nhien, cdch d(1t vein dt clla 'ong thi van con nguyen j nghia thai slj do'i voi nhilng qu6c gia dang tren. can duang hif_n dai hoc: Ngoai ra cuon. "Cam nang" cila nguoi Nluit nay ciitig se giup cho d¢c gui Vif_t Nam hdu rii han nhilng d(1c die'm ue tinh =: va tinh than clla nguai Nluit Bdn hif_n dai, nhiing nguoi ti: than ph/itt nong no "tin nha a dau", nha co su khai sang Clla nhiing can nguai nhu Fukuzawa Yukichi rrui dii tra thanh. "quoc dan" Clla mot dat nuoc Nlui; Ban hien. dai va van minh nhu ngay nay.

36.
38.
14 38.
40.
44. ML,JC LL,JC

PHA.N MQT

TROr KHONG TAO RA NGVOI DUNG THEN NGVOI

22. Moi ngtroi sinh ra d~u blnh d<ing, neu c6 khac biet la

do hoc van .

24. Hoc nhiing men thie't thuc cho cuoc s6ng

26. TV do khong phai la chi biet c6 toi, cho rieng toi

28. H?c d& dam n6i len chinh kien va thirc hien dliy du bOn phan vdi da't mlac

31. Hoc d~ higu "trach nhiern" cua ban than

PHAN HAl

NGUOI CHlU THrtT 'ruor NHAT LA NHUNG KE VO HOC

Khong th~ c6 mierig an ngon neu chi 1a cai "Tu kien thuc"

Tai sao khong tri~t d~ van dung "binh d£ng"?

~gi "ham muon" kh6ng lam anh huang toi nguoi khac deu la thien

H9C de hieu "the' nao la lam tron cong viec cua minh" Khcng co gi dang so hem la ngu d6t

PfIAN BA

HUN DUC. xuor DuClNG CHI KHI DOC LAp RA SAO?

48. N6 luc c6 thg thay d6i duoc Thien menh

50. Thuong xuyen "t6i luyen chi khi tinh than" 1::i ra't quan tro ng

53. Lam the' nao dg hun due va gin giG' duoc chi khi Doc

lap va Tu do? ..

54. "Dan" cua Imagawa Yoshimoto va "dan" cua Napoleon d~ tam

57. N_8i h6 nhuc ella ca nhan ding la n6i h6 nhuc cua qu6c gIa

PHAN BON

THAcH NHltM CllA "NGudr DUNG TREN NGUOI"

62. Lam sao d~ Nhat Ban co ducc nen dQc lap thuc sir?

64. Van minh khong tie'n b9 neu chi dung quyen luc

65. Cai gi de ra "khi chat nhu nhuoc" cua nguoi Nha! Ban?

68. Dang bu6n la nude ta chi c6 ngiroi Nh~t rna khong c6 qu6c dan Nhat

70. Nhling thu khong co ich chac chan se c6 hai 73. Chua lam thti' rna cli ngdi phan dung sai

PHAN NAM

LONG QuA CAM CVA CON NGudl SINH RA TV DAU?

15

79. Dang hanh phiic thi cho quen se co hie phai d6i mat vci tlli nhuc

81. Tinh than, chi khi doc lap la di§m xuat phat cua moi van d§

83. Van hQi se he mo 0 nhirng noi phat huy duoc chi khi cua minh

86. Khai pha van minh la nhiern vu cua tang' lap tri th(cc trung luu

PHAN sAu

LUAT PHAr QUY GIA NHU THE NAO?

92. Qu6c dan phai lam tron b6n phan "MQt than hai vai" 95. "Trung than nghia si" duoi g6c d9 phap luat

98. "Tenchyu" - Thay trci trirng phat

100. Lua t can r5 rang, don gian nhung phai nghiern minh 102. BQ may hanh chinh vci nhirng quan chirc "dau g8"

PHAN BAY

TI0\.cH NHIEM ct"JA Quac DAN

107. Nghia vu cua quoc dan

108. Quy§n 19i cua qu6c dan

109. Phai d6ng thue

"T6 112. Danh ma't khi tiet, lam hai de'n con cai, chau chdt 114. Nhu the nao la "til' vi dao"?

116. Phai biet hi sinh than minh nhu the' nEI.O?

r

PHAN TAM

DtfNG DANH GIA NGVCH KliAc BANG SUy xET CHO gUAN c(JA MiNH

121. TV do sinh song' mien la kh6ng vuot qua b6n phan

122. Luan thuyet vo If: Phat Ba Quan Am giet nguoi

124. Nhirng lai day khong th~ chap nhan tai trimng "nli ho c"

126. Dung tin nhirng dieu n6i bay cua Chu TCr

127. Khorig' phai m91 dieu trong "Luan Ngu" deu dung

PIV\N cniu

Ml)C otcn COA lIC)C VA\i LA Gi?

132. C6 nhung nguoi cam thay thoa man chang khac gl loai sau kien

136. H9C tl'j.p, lam viec vi xa hoi

137. Duoc thira huoug "di san V1 dai" rna kh6ng biet ta On a1

140. Dung dE.\' mai mot tai nang

['HAIV uuo:

IIJ\Y S6NG vi. lIY V()NG (1 TlrUNG LA!

146. Con tre rna lai muon lira chon nhtrng cong viec an nhan 149. HQc tap phuoug Tay nhung khong duoc qua sung bai

152. Hy v911g vao tucng lai X3.l1 Ian la lieu thuoc an lii n8i bat hanh hieri thoi

155. Hay can dam len, hoi cac ban huu Nakatsu

17

PHA.rv MUe}I ,'\JOT

DANG eAp DTA vr DE RA cAe CHi sf ROM

158. Quan di@rn thuong thay (1 nhiing ngiroi dung treri

159. Vi sao cu muon quan h~ ngoai xa hoi phai nhu

h~ h . quan

!? c a con trong gia dinh?

163. "Bi@n thu, tu tui", trach nhiern cua ai?

164. Tai sao Iil chi S1 ram lai cu hoanh hoa h -' ~?

. n mat Vqy.

166. Khong th~ trorig cay vao thieu so' "nghia sf'

166. Dja vi d§.ng cap va chirc V1,l la hai viec hoan toan khac nhau

PI1Arv MUOI HAl

HAy HOC CACH DIE:"l' THUYih Co HItU QuA

171. Di~n thuyet va tranh luan nham nang cao kien thuc 174. H9c quan tri kinh doanh rna khong tinh toan diroc nie

tai . 1 U

CO'ill ~l gIa .

175. Bf quyet duy nhat eM nang cao kie'n thirc: Khong diroc

W man .

176. 'I'ieu chuan M danh gia trucng hoc

PHAN MUcfi BA

Tt HAl Nf-JAT LA THAM LAM

18

182. 184.

D1,lC vong la di~u t6t hay xau tuy theo each bi@u hien "T~arn ,1~m", d6i vdi nginri khac chinh la ngudn g6c c~a moi thoi xau

185. Ngheo kho khong phai la nguyen nhan

186. Uti than cua Khorig Til

188. Thuc trang hau cung, noi thoi tham vong hoanh hanh

189. Nhat Ban hien nay v§.n chua thoat khoi tinh chat "hau cung"

190. M~t d6i mat mdi vo Ie ...

PHAN MUG! B6N

PHAI WON XEM LAl llNH THAN CllA BAN THAN

194. Can nguoi luon gap nhtrng that bai khong ngc toi

197. Day Ia dieu quan trong nhat trong lam an

198. Cach tinh toan "cai ducc, cal mat" trong cuoc doi

200. "Cham s6c" c6 hai ve'

201. Kh6ng th@ Baa hQ neu thieu Chi dan

202. Can thiet phai c6 ca hai loai "Cham s6c" trong chinh tri

PHAN MUOI LAM

TIEP THU CO CHON LOC vAN MINH PHUONG TAy

206. Vi~c tim kiern chan 11 thucng b~t dau til su hoai nghi 208. Tin cai gi va nghi ngc cai gt?

210. Neu Nhat Ban la phirong Tay ...

216. Chi co h9C van moi nuoi ducng nang luc phan dean

PHAN MaO[ sA u

CHAY TIIEa DOC Lf,p VAT CHAT SE DANH MAT DOC LAp vE TINl I THAN

220. Doc lap ciing co hai dang

222. De gin giG' d9C l4p v~ tinh than, phai biet each tieu d6ng ti§n

224. Chi tin khi thay ket qua

224. De c6 nang luc phan dean va hanh dorig can c6 d9ng cO va banh lai

228. Phe phan ngu'ai khac thi d&

PHAN MUOI BA Y nAN vE su TiN NlIle:M

232. Noi trri tin nhiern tire 18. noi teri d9 tin cay 234. 'I'hat va gia khac nhau ra sao

236. Can n6i v@ ban than minh

237. Coi trong tie'ng m~ de

238. Khi giao tiep lucn bieu 19 net 111<',\.t tuoi tan, dirng' de nguoi ta ghet

240. Vat bo hinh thuc, hay that long, tharih that

241. Tim kiern ban moi, khong que n ban cii

20

PHAN

TROIKHONG TAORA NGVCnuUNG TRENNGVOI

____j

MQI NGUdI SINH RA BEU BINH DANG NEU co Kille BIf:!' LA DO HQC VAN'

Ngu6'i ta thuorig noi: "Troi khong tao ra nguoi dung tren ngu6'i va cling khdng tao ra nguai dung dudi nguoi." K~ til khi tao hoa lam ra con ngiroi thi tat ca sinh ra deu binh ddng, moi ngiroi deu co hi each, co dia vi nhu nhau, khong phan biet ddng cap tren dudi, giau ngheo.

Loai ngUai - chua t~ cua muon vat - bang' hoat dong' trf oc va hoa t dong' chan tay rna bien moi thli co tren the' gian thanh va t co ich cho ban than minh. Nh6' the' rna thoa man duoc nhu cau an, mac, a, s6ng tu do theo y muon va khong lam phien, lam can tra cuoc s6ng cua d6ng 10~i. Can ngimi co th§ s6ng yen bn, vui ve treri the' gian. £)0 la y Tr6'i la

niern hi vong cua 'I'roi d6i vdi can nguoi, '

Vay rna nhin rQng ra khap xa hoi, cuoc s6ng con ngimi luon co nhiing khoang each mot troi mot vue. £)0 la khoang each gifta nguci thong minh va ke dlin don; gitra nguoi giau

22 va ngiroi ngheo: giua tang lop quy tc;>c va tling lop ha dang.

Nhu the' la tai lam sao? Nguyen nhan thuc ra nit r6 rang. Cudn sach day tu than "Thuc ngft giao" co cau: "Ke vo hoc la nguci khong co tri th rrc , ke vo tri thuc la nguoi ngu

dot." Cau noi tren cling co th~ hieu: Su khac nhau giua nguci thong minh va ke dan don 13. a ch6 co hoc hay v6 hoc rna thoi,

Tren the' gian co ca vi~c kho hin viec d~. NgUO'i lam viec kho duqc coi la nguoi quan trong. NgU6'i lam viec d@ thuong' co dia vi thap, bi coi thuong. Cong viec can sir kh6 nhoc ve tinh than duce xem la viec kho , con lao dQng chan tay 13. viec d~. Vi the', hoc gid, quan chuc chinh phu, giam d6c cac cong ty len, chu trang trai slt dung nhieu nhan c6ng ... la nhiing nguoi co dia vi cao, quan trong. Va mot khi da 13. nhung nguoi co dia vi, quan trong thi duong nhien gia dlnh ho cling giau sang sung tuc den mire tang lop ha d~ng nam me cling kh6ng diroc, Tuy vay, neu suy nghi ky luang gac r~ cua van de thi chi co mot nguyen nhan, £)0 chang qua la do co chiu kho hoc hay kh6ng rna thoi, chu co nguoi nao ducc troi phil cho dau. Ngan ngft co cau: "Trci khong ban cho con nguci phu quy. Chinh can nguoi tao ra giau sang phu quy." Co nghia 18.. TrO'I nhin vao ke't qua hoat dong, lao dqng cua con nguci de ban thuong.

Nhu tci da de cap: d can ngiroi van di kh6ng co chenh lech sang hen, giau ngheo. Vi the', co th§ noi rang: ngLieri chiu kho hoc, hieu biet nhieu se tra thanh nguoi quan trong, song sung tile; ngu6'i vo h9C se tra thanh con ngu6'i thap

kern, ngheo kh6. -

23

L

HQC NHUNG MON THIET THl/C CHO CUQC SONG

24

H9C van la gt? B6 khong phai la h9C chi c6t d~ hieu cau

kh6, chu kh6; cang khong phai la viec hoc ChI" d'" .? hl

~ '" ., e gml ng la

van co, d9C tho, vinh tho. H9C nhu vay khong c6 Ich dI h

~ .." 6~ C 0

CUQC song ca.

B9C cac tac pham van hoc cling la de~? do A ng . A ? .

, .. vlen an Ul

long nguoi, nhir the' chang phai la men hoc c6 ich cho ~

A' d' . cuoc

song 0 sao? Nhirng toi khong nghi r~ng van hoc 18. mon

h9C quan trong de'n mac "phai thO' phung n6" nh~ cac th§

day Han ~ C~? ~ h" y

•. ~ van, AO van ~~ uo~g nhan manh. Trong cU9C s6ng,

t~l hau nhu khong thay thay day Han van nao c6 ducc tai san dang k~, cling nhu cac thirong gia vira gioi tho ph6 vu

thanh cong trong kinh doanh Iai cang hiem, a

, V6iA 16i h9C nhu hien nay, chi tang them sir 10 Mng trong cac .~~c phu ~huY~h, nha nang ... nhtrng nguoi he't long cham 10 Vl~C hoc t4P cua can cai: "Chung n6 cu hoc theo ki~u na eMe ~.n ngay tan gia bai san mal." IMu d6 Iii dung. ViI;; h~c nay ~~ng thirc te', khong th~ ap dung ke't qua hoc ta

vao thirc ben cuoc s6ng. . . p

V!%y thi gio day chung t~ phai h9C cai gt va hoc nhu th~'

, ? . u e

nao.

Truce he't phai h9C nhtrng mon thirc dung dn thi ~'t h

A ' •• Ie c 0

c~:c song hang ngay. Vi du: phai thuoc long bang 47 chir cal Kana. H9C each soan thao thu tir ghi h' t

. , 1 C ep nrong muc

ke' toan. Si1 dung thanh thao ban tinh. Nha each can, dong, do, de'm. Tie'p de'n la phai hoc cac man nhu Dia If d~ biet dttqc phong th6 Nhat Ban va cac nucc tren dia e§u. V!%t 11 la man hoc giup ta phan bi~t ducc tinh cha't ella moi v!%t th~ trong thien nhien, qua d6 tun ra tac dung cua n6. H9C Sli vi day la mon hoc giup ta hi~u biet c~n ke moi slj ki~n ghi tren nien bi~u lich sli, qua d6 chung ta c6 th~ nghien ciru qua khu, hien tai ella moi qu6e gia. H9C Kinh te'la mon giai dap eho chung ta moi van d~ lien quan de'n vi~c chi tieu trong m6i gia dinh cling nhu n~n tai chinh eua ca quoc gia. H9C mon Dao dire, man nay giup ta hi~u v~ hanh vi, hanh dong' cua ban than, hi~u each cu xli, each giao tie'p, each sinh hoat giua nguoi vdi nguci.

D~ hoc cac mon nay, c§n thie't phai d9C ta't ca cac quy~n sach cua chau Au da duoc dich ra tie'ng Nhat. D6i vci cac ban tre co kha nang thi toi khuyen nen doc true tie'p cac nguyen ban bang tieng Anh, Phap, Buc. Khi h9C phai niim dttqc n9i dung chu yeu cua mon h9C, tren co sa d6 phai hi~u ducc ban cha't co ban cua moi st,i vat. H9C nhu vay moi co ich cho cuoe song. Do la "Thuc h9C" ma ai cling phai h9C, la h9C van ma he't thay moi ngtteri d~u phai tu trang bi, khong phan biet dc1ng cap, khoang each giau ngheo. Chinh viec tt,i trang bi kie'n thuc nay, tirng ca nhan tren co so' lam tron chuc trach cua minh, se di~u hanh qudn If t6t

gia nghiep duoc giao.

Ca nhan co dqc lap thi gia dinh moi dqc lap. Va nhu the'

qu6c gia cling dqc lap,

TV DO KHONG PHAr LA

CHi BIET CO TOr, CHO RIENG Tor

26

Bie't dung vi tri, chB dung cua minh la nit quan trong. K~ tU khi sinh ra, con ngueri khong phai chiu su can thiep cua bit ct1 mQt ai. Nam cling nhu nti d~u co quyen W do sinh s6ng. Va dung la con nglieri co quyen W do, nhirng luc nao cling khang khang doi phai duqc lam theo y mu6n cua rieng mmh ma kh6ng bie't ro vi tri cua minh thi se trO' nen chi bie't co minh, cho rieng minh. Nhu the' Ia W minh lam hong mmh.

Dua tren dao ly rna Troi da dinh, vi trl cua mbi nguoi la 0' chd: bie't trong tinh ngimi, kh6ng lam phien hay can tra nguoi khac, bie't bao v~ quyen W do ban than,

TV do ban than kh6ng c6 nghia la muon lam gi thi lam, khong c6 nghia la lam phien hoac can trd nguci khac, Vi du nhu c6 ngudi noi: "Ti~n tci, thich uong ruou tOi uong, thich mua "hoa" toi mua. D6 la quyen W do cua toi, chii dong' cham gt Wi ai." Suy nghi nhu v4y la sai. Ham me tau sl'ic him anh huang tai ngiroi khac, lai l6i keo ban be, lam hai nen giao due xii hoi. eli cho la ti~n toi t6i xai, nhung khong vi the' rna co th~ bO qua nhiing hanh vi tQi 16i gay ra cho xii hoi.

TI,i do va dQc l;%p kh6ng chi lien quan toi tUng ca nhan rna can la van d~ cua quec gia nfta.

Nhat Ban cluing ta la mdt qu6c dao nho nam 0' phia Dong chau A, each xa dai luc, lau nay khong giao thunng vdi ngoai

qu6c, be' quan toa cang, W cung W cap. Mai de'n thoi Gia Vinh (1848-1854), khi ham dQi My keo de'n gay ap 11,fC, Nhat Ban mdi bitt ddu rna elta giao thirong vdi nude ngoai. The' rna ngay ca khi dii illO' caa, trong nuac vrl.n chua he't tranh cai 6n ao xung quanh viec tie'p tuc d6ng clia hay rna cira, tie'p tuc len an nginri ngoai quoc la Iii man di moi tc.: Nhiing cuoc tranh cai nhu vay th~t la vo b6, c6 khac nao "Ech ngbi day gieng coi troi bing vung".

Thir nghi xem, chang' phai la nguoi Nhat chung ta cling nhu nguoi dan cac nude plurong 'I'ay cling 0' tren mot qua da't, huang chung anh mat trci, anh trang, thO' cling mot kh6ng khi, huang cling mQt dai duong, va d~u la con nguoi cii d6 sao. Chung ta thira san vat thi chia bat cho ngirci ta; nguoi ta thua san vat thi chia lai cho minh, cling h9C hoi Ian nhau, kh6ng ai W cao W dai, khong lam nhau h6 then. Dan Nhat ta cling nhu dan ho d§u cung mong phat tri~n, cling mong h'il-nhphuc d6 sao?

Chung ta phai t;%n tam lam he't sue minh trong quan he quoc te' sao cho dung y Troi, hop long nginri. Neu dung dao ly thi cdn phai chuoc 16i vdi nguoi Phi chau cling phai lam. Can d~ bao v~ lap tnrong chinh nghia thi du la phao ham Anh hay My, chung ta cling khong sq. Khi qu6c gia chiu nbi nhuc mit mroc thi moi ngtloi dan Nhat, khong tru mot

ai, d@u sgn sang xa than d~ bao v~ thanh danh ella T5 quoc. 27

Nhu vay, da't nude mci tl,i do, qu6c gia mdi dqc lap,

The' nhung tren the' gian nay, vrl.n c6 quoc gia W phong cho minh la trung tam cua vii tru, H9 nghi la ngoai da't

nude ho ra kh6ng co quoc gia nELO tan tai cit H~ eu nhin thay ngu'ai ngoai qu6c thi mi~t thi nhu loai thti hoang, g9i ho la man di moi rg. Ke't cue la qu6c gia do h,i chuoc la'y su cam ghet cua cac mrdc khac. Do la m9t ki4u "chi bie't cai toi" a Mm quoc gia, d6 1a each ngoai giao khong bie't minh bie't nguoi, kh6ng nam ra y nghia cua til Tl,f do.

HQC mE DAM NOI LEN CHiNH KIEN

vA THVC HIF;N DAy m} BON PHAN Val BAT NU(JC

Kg tlt khi thiet lap che dQ quan chu (11, llt~n chinh tri Nhat Ban da c6 nhung thay d6i manh me. Ve dO'i ngoai, chinh phu da bang giao voi ngoai quoc tren co SO cong' phap qu6c teo Ve d6i noi, chinh phu da mang lai tinh than "tv do, d9C l~p" cho dan chung. Ngu'Cii dan chung ta dB. dligc phep mang d~y dil ho va ten; dugc phep cuai ngua, .. Do la su thay d6'i to Ion kg tl1 thud l~p quoo, tao co Sd" binh djng ve dia vi gifta cac thanh phan Va si (samurai), Nang, Cong, Thuong trong xa hqi (2).

1. Tuc 101 vi~c Nh~t Hoang Minh Trl len dm quye n, eh1m dut 265 nam cai rr] cii a chinh quy€n phong kie'n Mac phil d Nh~t Ban. Chinh plnl Minh Trj aa md ra md r clurong md i trong Hell 5U Nh;),t Ban voi co ng cuo c Minh rr] Duy tan, hi~n da i lio a Nha t Bd n.

2, Cho ro i thai cla d Nh~[ Ban chi co de Yo 51 (samurai) rnd i co quyen mang a~y au ho va ten. Con mo i tha nh ph~n khac trong xa hq i chi duo c ai) r te n n huug kho ng cluq c p he P ma ng hQ. Nho 5l! thay a6'i nay, ngu'oi dan Nh<Jt Ban moi hi{t <luCje dong hQ, gia pld eua minh, Cl1ng nhu v~y, ngoai ring lap Yo 51 ra, khong mqt al dllCjC phep cLiOl ngl!a - 1::1. plllidng ti~n dl chuytfn duy nhS't thCli {fy,

Che do djng cap - dia vi cua mqt nguoi duqc quy dinh trudc ca 'khi nguoi do ra doi - dil hoan toan hi xoa b6 (3).

Tit nay tro di dia vi xil hqi cua ca nhan se diroc quyet dinh tuy thea tai nang, pham each va vai tro cua mlii ngiroi. Quan chuc chinh quyen duoc h6 nhiern thea tai nang va nhan each va la nguci thuc thi lu~t phap cho chung tao Chung ta kinh trong ho thea Ie d6, chu khong phai chung ta kinh trong chirc vu va thanh phan xuat than cua ho. Chung ta khong phai twin theo con ngiroi ho, Chung ta chi twin thu Luat phap (Qu6c phap) rna ho dang thira hanh,

Duoi thai chinh quyen phang kien Mac phu, nguoi dan chung ta luon phai khiep sq, ne tranh, cui rap minh trudc

3. Tic'ng Nh~t gqi ta mibun seido, chtnh sac h do che' dq phong k,ie'n Ma« phu Tokugawa clf tao Chinh sa ch na y pha n chia xii hQI t1:act~l; 4 loa t: Vo SI (samurai), N6ng, C6ng, Thuong hay con duoc gql 13 III giai 'va ea'm khd rig eho Ttl gioi clu'Qc rhav cl6'i nghl nghiep. ,Clw la Yo 51 thi con eu ng su6't cloi 13 Vo 51, cha Iii 111 rUQng hay la 111 thq thi con cha u cu vinh vl~n phai rheo ngh6 a1y .. , La i c{fm khang eho ngllCli dan duc c tha v d6'i ch6 0, ru do di cu, ai ° nang tho n cu pld.~ d nang tho n, ai d rha nh [hi eu ph~l d t lia n h thj. Lu~t [~c~a ch~ clq Mgc phil eljc kY nghiem tlg~t, ngllol dan,nao vi ~ar ~y Iy dO}~l lila tl! aCing di ell, bit duoc thl c:l ng nqe kha,o tra, ~la '', co ,clliQC da ~l gi:il v~ nguyen ell' t lil cil ng 05 kh~c khll gan c h e r VI rOI,vQt. V~ chinh sa eli nay nha m chu y€u va o ring lci p no n g dan, buqc hq c~ ph:ii d nang r ho n dy rUQng ete' cun? e1p thoc IU,a ch~ M~F_ph;!, nCi i co c111Qe baa nhie u rhoc hi a gij: t ve t h] eli ng pha 1 ,eh~i Yo ~l at'11 Ia'y lhue' Ga, ph~n con la i m~i aUQc ph~p xay.an va, lall:.vo~l ch~ vu tdi. Nitu nhu k ho ng G!i s6 r h o c lhue guy djnh till pha I b~n v~ d~'c~n di af clong ky dJ lhoc thu~. Nang dan rho! M<'!c phu ("her d6i lien mien hdi che clq ct~ng ca'p na y. (NMt Ban ttt tu'dng su, t;ip 2, trang 131. NgUY~Il Van T~n djclt.)

29

30

cac Tu'ang quan (4). Ngay ca. IG ngua cua cac Tudng quan cfing lam cluing ta hoang so khong dam di chung dirong' vdi chung; bay chim d.t dung nhii' mdi khi cac Tllang quan di san ban, cling lam chiing ta khiep dam, phai cui lay phai phu phuc cho de'n khi IG chim bay khuat mdi dam ng§ng d§.u dang len di tiep. Ngiroi ta da budc chung ta phai quen, phai so nhtrng tha du'gc coi Ia "lu~t W', "t~p quan" ha kh§:c fiy. Gid day nghf 11,1.i ai ai cling cam thfiy kinh tam.

Nhtrng thll' "luat W', "tc%p quan" d~t ra mqt each vo ca do, khong phdi la lu~t phap hay quoc phap d€ chring ta phdi twin thll. Chung la nhung thu da cudp doat moi quyen t1! do ciia chung tao Chung la nhtrng th([ ducc d~t ra d€ gieo rae n6i sg hai trong chung ta trudc uy quyen ciia che' dq phong kien Mac phu va nham d€ che d~y ban chat lQng hanh, khong minh bach cua chinh che'dq do.

Gid day, toan bq cai che'dQ va luat l~ ngu xuc1n ay da bi xoa s6. Vi the', khong Ie gi chung ta cll' phai so bong sg via cac cap chinh quyen do maio

Neu co gi bit man voi chinh quyen hien tai, chung ta phai khang nghi, tranh luan mqt each duong dirong' chinh chinh. Tai sao chung ta chi dam noi x§u, keu ca sau lung ho rna khong dam chi mat vach ten.

Nhung khang nghi hop long dan, dung dao Troi, du co phai d6i ca tinh mang cluing ta cung phai tranh dau, Day

4. Tie' ng Nh~ t 1a SOgllH, chi nguo i CD clnic vi va thuc quy~ n cao nha't trong ch in h quy~n Ma c phil.

Ia b6n phan rna m6i ngiroi dan cluing ta phai thuc hien d6i voi dat nuoc.

HQC DIE HlEU "TRACH NHlttM" CUA BAN THAN

Nhu toi da noi a tren kia, "dQc l~p va t1! do" dua tren dao ly cua Trai da tra thanh nguyen t§:c trong tung nguci cung nhu cua ca qu6c gia chung tao Ne'u nhu co ke gay phuong hai de'n nguyen t~c nay thi du c6 phai bien ca the' gioi thanh ke thu, chung ta cling khong so, huong h6 chiing ta 11,1.i phai so mQt s6 quan chirc chinh phu lqng quyen?

Gid day, chung ta da X8.C l~p ducc tinh thlln co ban: moi ngtidi dan d~u binh d&ng, vi the' chung ta hay yen tam phat huy he't moi kha nang sue luc va tri tu~ cua minh.

M6i nguoi deu co m6i b6n phan, do d6 phai b,i vun d~p tai nang, ren luyen nhan each sao cho xirng' dang vci b6n phan d6. Be lam ducc di~u nay, ai ai ciing phai h9C chir, h9C ngon ngfi. Co chir, bie't ng6n ngfi se Iy giai dllqc moi dao ly cua su vat.

Noi de'n day chao cac ban se hieu giup toi ding: H9C van la van d~ cap bach bie't nhurng nao.

Hien nay, tang lap thucng dan ciing da sanh vai ngang hang vci tang lap Va S1 (samurai), cho nen can duorig duoc lira chon vao cac chirc vu trong chinh quyen ciing rna ra cho cluing ta neu cluing ta co tai,

Chung ta phai tlj giac triroc b6n phan cua ban than, kh6ng chay thea nhtrng hanh dQng ro dai, phai celn trong,

31

32

Toi chac rang kh6ng ai dang thuong hai han Ia nhi1ng ngliai v6 tri thirc, nhtrng nguci kh6ng hi~u Ie phai, va ciing kh6ng ai kho giao tie'p hon nhtrng ngliai {{yo Vi khong c6 tri thrrc, khong co nang luc W tlnrc tinh nen ho cam ghet min gian nhtrng nguoi giau c6 chinh dang, doi khi ho t4.P hop thanh b§.u doan di danh cuop.

Ban than ho d11qc luat phap bao v~, nhirng h~ cu cam th{{y b{{t lei cho minh thi ho lai than nhien vi pham, ngang nhien pha luat.

Lai c6 kh6ng it ngiroi, co duoc chut it tal san, ti@n bac thi chi 10 tich tri1, c{{t giau, khong bao gia suy nghi dau tu eho con chau hoc hanh, Vi the' con chau ho chi biet an choi

. .,

leu 15ng, d6t nat va cu the' tieu pha tan pha tai san cua ong cha mlnh.

D6i vdi nhi1ng nguri nhu vay, khong th~ mang dao ly ra d~ giang giai rna chi c6 each la dung uy luc de doa chu kh6ng c6 each nao khac, Am chi dieu nay, ngiroi phuong Tay co cau tuc ngft: "Dan ngu W chuoc My chinh sach bao tan." Nguoi dan tii te' nghiem ttic thi chfnh phil cling buoc phai til W nghiern tuc.

Nuoc Nhat chung ta co dan, tren dan co chinh phil. Pham each cua dan rrri VaG vong ngu t6i, v6 hoc thi lu4 t pha p cua chinh phu cung tra nen ha khac. Nhung neu quoc dan c6 chi hoc hanh, tiep thu van minh thl khong' co each nao khac, chinh phu cling se phai quang dai, nhan dao.

Luat nude ha khac hay quang dai hoan toan tuy thucc vao thai dQ, pham each cua qu6c dan.

Co nguoi dan nao lai mong muon mQt che dQ chinh tr] tan bao?

C6 ngliai dan nao lai mong cho d{{t nude kern phat tri~n? Co nglieri dan nao lai mong cho nuoc mlnh bi ngoai bang khinh miet?

Kh6ng va kh6ng th4 c6. D6 la tinh can nglieri trong moi chung tao

Ne'u nhu ai ai cling mQt lang mQt da bao dap cho T5 quoc, noi minh sinh thanh thi chung ta kh6ng baa gia phai 10 nghi hay belt an de'n tuong lai, de'n ti@n d6 ciia Nhat Ban. Muc dich cua chung ta chi co mot: gii1 gin hoa binh cho delt mroc.

Do vay, digu quan trong han belt ky di~u gi khac la moi nginri chung ta ai ai cung phai hoc hanh, rna mang tri thirc, mai giiia tai nang, nhan each sao cho xirng' vdi b6n phan cua minh.

Nguoc lai, chinh phu phai co trach nhiem soan thao va thong bao de'n moi nguci dan nhung chmh sach d~ hi~u. Muc tieu duy nhat cua ehinh phu la phai mang lai cuoc sang elm no, yen 6n cho dan.

Nhi1ng lai v@ h9C van rna tOi khuyen nhu cac ban cling chi nham tai dieu nay.

Nhan dip khai truong "Keio Nghia thuc" tai que toi, huyen Nakatsu tinh Oita, toi chap but vie't chuong nay dua eho ban be, d6ng huang xem. Nhieu ban htru, sau khi d9C xong, noi vrri toi ding: Bai vie't nay khong chi cho ban be

33

d6ng huang tham khao rna nen glii Wi ban doc gftn xa ntra, nhu v~y se c6 hieu qua han, nen tei dii cho in thanh nhieu ban d~ cac ban cung d9C.

Thang 2 ndm Minh Tri thrl ndm (trlc ndm 1871)

34

PHAN HAl

NGu01CHIU THIEr THOI NHAT LA NHO'NGKE VOHOC

•

KH6NG THE co MIENG AN NGON NEU CHi LA cAr "TU KIEN THUC"

T a h9C win co nghia rlit rqng, vira tnru tirong vita C1,l th~. Tinh triru tucng (va hinh) trong h9C vlin th~ hien qua cac man Dao drrc, Theln h9C, Trie't h9C ... Con cac man nhu Thien van h9C, Dia ly h9C, Hoa h9C ... la h9C van mang tinh C1,l th~ (hiru hinh). Nhung du co triru tugng hay C1,l th~ thi muc dich cua h9C van la lam cho con ngufYi mer mang kien thuc, bie't quan sat, tang nghe, ly gidi dugc dao ly cua su vat, lam cho can nguoi W giac v~ trach nhiem cua ban than.

D~ mer mang kien thuc, d~ quan sat tie'p thu Wt thi phai tang nghe y kien nhiing ngiroi xung quanh, phai dao sau suy nghi, phai d9C nhieu, Vi the', M c6 h9C van dn phai biet chilo Nhung "chi cdn bie't chfl la co h9C van" nhu ngiroi xua thuong nghi la sai him 16"n. "Bie't chii" moi chi la cdng C1,l tren con dirong' h9C van, ciing giong' nhu cai due, cai cua - nhiing cong C1,l khong thg thieu d~ ca't nha, Ne'u chi bie't goi dung ten nhtrng thu do, khong co tu duy, khong bie't

36 each dong ban, ghe', giuong' til ... thi khong thg goi la tho mee ducc. Ciing nhu vay, ngUoi bie't chu khong th~ goi la nguoi co h9C van neu nguoi do khcng bie't ly giai, khong higu bie't dciy du dao ly cua su v:%t.

'I'uc ngi1 co cau: "D9C Luan Ngi1 rna khong bie't luan ngir" (khong bie't y nghia cua lei Ie, ngon W). Tuc hl du co nhdi nhet dely tri thuc trong delu, nhung khong th~ iing dung vao hanh dqng thuc te'thi cling va nghia.

Du co thuoc lau lau truyen xua tich cfi nhung khong bie't gia mqt ky g~o, mot rna rau la bao nhieu.

Du co higu bie't can ke kinh dign Trung Hoa nhung kh6ng bie't lam thuong mai, khong bie't giao dich lam an.

Ma't nhieu nam gian kh6 den sach, tieu Mn baa nhieu ti~n bac M h9C hanh, trang bi du loai kien thirc Au Tay, nhung kiern mieng an chi nuoi mieng minh cling khong n6i.

Nhtrng nguci liy chi la "cai tu kien thuc" suong. D6i vdi chinh mieng com cua ban than, d6i vdi lei ich cua dit nude

. ,

d6i voi n~n kinh te' cua qu6c gia, ho hoan toan vo dung, ho chi la hang nguoi "dai lung t6n vdi, an no lai nam",

Kiem ke' sinh nhai cling la h9C van. Lap s6 sach thu chi trong buon ban cling la h9C yin. Nam bdt thai cuoc ding la h9C van. Ne'u chi don thuan doc nao la sach 'I'ay, sach Tau, sach Nhat thi khong th~ coi la co h9C van.

Tua d~ cua cu6n sach nay la Khuye'n h9C, nhimg khong co nghia la toi khuyen cac ban chi co d9C sach.

D~ cap Wi tinh than CCI ban ella con nguoi, d~ c~p Wi muc dich thuc thu cua h9C van la chu dich chinh rna tOi

37

muon n6i voi cac ban.

...........--

TAl SAO KHONG TRIIJ;T Dlf VAN DljNG "B1NH DANG"?

N hung dong dau tien trong Phc1n Mqt, wi da noi tai vin d@ binh d:1ng giiia ng11ai va nguci. Kg tir khi duqc sinh ra, ai ai ciing duoc quyen tv do sinh song, khong phan biet tren dudi.

Toi muon ban rong' hC1Il y nghia: "M9i ngirci d@u binh ddng".

Can nguoi sinh ra la do y muon ciia Trai, chir kh6ng phai la do y muon cua can nguoi. Can nguoi von cung rnQt loai, cung sinh so'ng i1 trong troi da't, vi the' yeu thuong nhau, ton trong nhau, minh lam tron b6n phan cua mmh, nguoi ta lam tron Mn phan cua nguoi ta, kh6ng ai can tri1 ai. Trang gia dinh, anh em hoa thuan, giup do nhirong nhin nhau ding do dira thea dao If co ban la ducc sinh ra cung rnQt nha, duoc nuoi duong cung mot cha me.

MQI "HAM MUON" KHONG LAM ANH HUONG WI NGUOI KHAc DEU LA THI/tN.

38

Bay gia hay mang gia tri ella can ngiroi ra so sanh thli xem? Chang phai 1a tit d d@u binh d§.ng do sao? Nhirng "blnh dling" i1 day, khong c6 nghia 13. nguoi nao ciing phai co dieu kien song ngang nhau. M3. "binh dtlng" i1 day co nghia 13. ai ai ciing d~u co quyen lei ngang nhau, vi chung ta d~u la can nguoi ca.

Neu noi v§ di@u kien scng tht co nglidi giau, ngiroi nghso; ke manh, ke ye'u, nguoi thong minh, ngiroi dan don. Co ngt1di sinh ra thuoc tc1ng lap lanh chua, quy tQC, ?J trong lau dai, biet thu, an ngon mac dep, tht cling co ng11ai sinh ra phai di lam thue lam muon, so'ng trong hang cung ng5 hem, hang ngay chi du vlit miii bO mieng.

Bang tai nang, co ngiroi tra thanh chinh khach, thanh doanh nhan tc1m C(1 co the xoay chuyen the' gian, thi cling c6 nglieri chi co tri tu~ vua phai, bucn ban l~t vat, de'n dau hay do. Co lire sI, do vat Sumo Iuc luang thi cling co cdng ti't bQt, thie'u nu lieu ye'u dao to. M6i nguci m6i ve , nhung quye n lei co ban va-i tu each la can nglieri thl ai cling nhu ai, hoan toan ngang nhau.

V~y thi the' nao la quyen lei clla can ngiroi? Bo chinh la quyen coi trong sinh mang, quyen baa v~ tai san, quyeri ton trong nhan each va danh du,

Ke tU khi sinh ra con ngiroi tren the' gici nay, Trai da truyen cho can ngliai nang luong the xac va tinh than, da quy dinh r5 ai cling co quyen song. Khong ke nao duoc phep xam pham quyen lei do. Sinh mang ella lanh chua cling' quy gia nhu sinh mang cua nguoi lam thue. Y thuc baa v~ dang gia tai khong 16 cua cac nha tu ban ke'ch su cling khong khac gi y thirc baa v~ dong' van it oi clla nhirng nguoi buon ban l~t vat.

Ngtteri xua co cau: "Tre can rna khoc thl ai cling phai chao thua." Lai con co cau: "Cha me co n6i sai thi can cai v~n phai cho Ia phai. Ong chu baa gi ngtteri lam cling phai da thea." Ngu y la can nguoi khong the co chuyen ngang nhau

39

....

v~ quyen loi. Del'y chinh la vi du "vt: dlia ca niirn", vi du di~n htnh cho viec khong bie't phan bi~t dau Ia "dieu kieri s6ng", dau la "quyen lei cua con ngimi",

Dan cay c6 th~ khac vdi dia chu ve dieu kien s6ng nhirng khong khac ve quyen 19'i. Gi~rn phai gai, ngttdi dan keu dau, khong Ie cling gidm phai gai rna dia chu bao khong dau. An cua ngon, chu dat khen ngon, kh6ng Ie cung an cua ngon rna dan lam thus cu6c muon lai che dd.

Da la con ng11di tht ai cling mu6n an ngon rn~c dep, c6 nha cao cita r(lOg va chang' c6 ai lai mu6n kh6 ca. Au cling la Ie thuong.

Nguci nam quyen luc vira co tien vira co the', nguoi nang dan tht lai vira ngheo vira yeu the'. Phdi thira nhan ding a tren coi ddi co ngtfdi manh ngtfdi ye'u, nguci giau ngiroi ngheo, co su khac biet trong dieu ki~n s6ng.

Nhung viec c~y the' vi c6 tien, co quyen, 19'i dung su han kern trong dieu kien sinh hoat de chen ep nguci ngheo yeu, chinh la hanh vi xam pham de'n quyen lei cua nguoi khac,

Ke ye'u c6 each cua ke ye'u, ho se tI,f b6 khuye't cho ho.

Kh6ng c6 s1,1' chen ep nao ~ hai hen viec sil' dung quyen the de uc hie'p nhtrng nguoi ngheo ye'u.

40

HQC DE HIEU

"THE NAo LA LAM TRON eONG vtec eVA MINH"

Du6"i thai Mac phu, gina tang' lap Va SI va tang lap thuong dan c6 s1,1' phan bi~t sau sac, Va 81 ra sue lqng quyen, coi

nang dan va thi dan nhu nhung ke 0i pham. Chung con d~t ra lu~t "chern truoc, xli sau", Theo luat nay, ngttai dan chi can co bi~u hien trai y Va SI la lap tuc bi hanh quye't tai chb. Tinh mang cua dan kh6ng khac sau bo, cho s6ng thi du9'c s6ng, bao che't la phai chet,

Ngircc lai, nang dan va thi dan hie nao cimg phdi cui lay, nhuong 16i tranh cho cho Vb 8Y du chang c6 quan h~, duyen no gt. Ngira mlnh nuoi nhung bi cam cuai. Th~t dang dim gian.

M6i quan h~ gina Va si va thuong dan la quan h~ "gina ca nhan vdi ca nhan" rna da bat cong de'n nhu vay, thli hoi quan h~ giua chinh phu va nhan dan la quan h~ gina "t$p the va t~p th~" se nhir the nao? Cac ban hay cung tai xern xet,

C6 th~ n6i: Moi quan h~ gina chinh phil va nhan dan con t~ hai hen nhieu, Khong chi chinh quyen trung uong Mac phil, rna tai cac dia phuong, cac lanh chua deu lap ra chinh phil con tren lanh dia minh cai quan, mac suc ha hiep boc 19t dan chung, moi quyen can nguci cua nguoi dan deu khong duoc thua nhan. Thi thoang Mm, cac Ianh chua ra ve til bi dua ra mqt vai chinh sach tli te (thuc ra chi khi bi cac lanh chua vung khac am moo then tinh lanh dia cua minh thi ho mci lam the') , nhung cling chi nham mi dan nhat thai rna thoi.

Quan h~ gif1a chinh phil va nhan dan, nhutoi noi a doan tren, chi khac nhau a tinh trang giau ngheo, manh yell. Con quyen loi thi hoan toan ngang nhau.

41

· '

42

Nguoi nang dan lam ra thoc gao, nuoi song can ngu'oi; nguoi thi dan buon ban, luu thong hang hoa mang lai s1,1 ti~n 19i trong cUQc sang. Do la cong vi~c cua ban than ho.

M~t khac, chinh phil dat ra lu~t l~, tran ap ke bat luong, baa v~ dan lanh. Do la cong viec phai lam cua chinh phil.

D~ lam viec nay, chinh phil dn nhieu ti~n. Nhirng chinh phil lai khong tI,r mlnh lam ra dugc hia gao, khong co ti~n nang. VI the' nang dan va thi dan nQp thue', nQp thee, tao ra ngudn ngan sach cho chinh phil.

Hai phia, dan va chinh phil ban bac cimg nhau thoa thuan v@ nghia vu va trach nhiem cua mdi ben nhu neu tren, Quan h~ giiia nhan dan va chtnh phil la quan h~ nhu vay.

NQp thee, dong thue, lam thea phap luat la nghia vu va trach nhiem cua dan.

Thu du thoc, du thue, si'i dung dung va cong khai nguon tai chinh, baa v~ dan la nghia vu va trach nhiem cua chinh phu.

Ne'u d. hai phia d~u thuc hien dung nghia vu va trach nhiern cua mbi ben nhu tren day thi chang co gi de ma noi. VI hai ben, ben nao ben nay cling d~u lam dung ben phan cua mmh, chinh phu kh6ng lam phien dan va dan ciing khong lam phien chinh phu.

Kh6ng con canh bi "cum chan, cum tay' ve tinh th:in va v~t chat.

Trang xa hoi Mac phu Tokugawa, nguci ta da ton chinh quyen thanh "Dang b~ tren", Mbi khi "Bang M tren" vi

hanh thi tien nha tro ciing kh6ng tra, tien db qua song ciing kh6ng thanh toan, tien cong ngUoi phuc dich cung kh6ng trao, nguqc lai con doi hoi cac noi phai chi tien ruou che. 'I'hat la he't chb noi. Cac lanh chua, quan chirc chinh quyen nghi ra dii tro d€ tieu xai, lam can kiet nguon tai ehinh. Va M tiep tuc co tien tieu xai, ho lien d~t ra dii loai s.lc thue b.lt chet dan, buoc dan phai dong gop. Dan chung keu ca, ho nguy bien rang' do la 81,1 "d~n on, baa dap dat nuoc".

Cai rna ho goi la "den <111, bao dap da't nude" la gi? Chac la ho muon noi r~ng nho co chinh quyen nay rna dan chung mci ducc s6ng thanh binh, yen en lam an, khong phai 10 sq ke xau. The' nhung lap ra luat phap, baa v~ dan chung giu gin an ninh ... la cong viec, la nghla vu dU<111g nhien cua chtnh quyen. Khong th~ coi do la s1,1 ban en, khong th~ coi do la long tOt M rbi bdt dan phai ham an hay bao dap lai chinh quyen. Ne'u nhu chinh quyen nghi nhu vay thi ngucc lai nguoi dan se n6i rang: Chinh quyen phai ham <111 dan va baa dap cho dan mdi phai, vi chinh quyen song b~ng tien thue, tien th6c Iua do dan dong, co sao lai c6 chuyen ngiroc doi nhu the' diroc?

Th1,1e ra ben nao ciing nhan "an" cua ben kia. D6 la su co di, co lai.

Khong' co dao Iy nao buoc dan phai ham an chinh quyen

rna chinh quyen lai khong can phai ham an dan ca. 43

Vi sao t~p quan xau nay vein di§n ra trong cuoc silng hang ngay? Do la vi chinh quyen mieng noi binh d~ng nhung khong hieu binh d~ng, lei dung chenh lech giau ngheo,

-

manh ye'u, sil' dung quyen 11,1C chen ep quyen 19i cua dan lanh,

Dii la can ngllai thi phai thirong xuyen nhd r~ng: moi ngllai sinh ra d~u binh dcing v~ tu each va quyen 19i. Day la di~u quan trong nha't. d chau Au, ngiroi ta goi la reciprocity, tUc la quan h~ co di co lai, tac dQng 1<1n nhau, 19i Ich song phuong,

Trang Phdn MQt, wi vie't ta't ca moi ngl1ai sinh ra d~u binh dAng, co cung dia vi cung tu each co nghia la v~y.

KHONG co Gl DANG sq HaN LA NGU D6T

44

Do~n tren, dung tren goc dQ cua ngl1ai dan, toi dii ban luan v~ "quyen lei" thea nhu s1,1 suy nghi cua toi.

The nhung dung tren goc dQ chfnh quyan d~ nhm nhan, truong hop dung nguoi thi phai tha'y duoc s1,1 khac nhau Ct m6i nguci, phai suy xet ky khi ap dung lu~t phap.

Ngl1ai nay duoc coi la nhan dan, ngliai kia duoc coi la quan chirc chinh quyen, nhung dung Ct vi tri nEW ciing d~u la nguoi Nhat, Va ngttai Nhat phan chia cong vise l§n nhau, lap ra chinh phil dai dien cho nhan dan. Nhan dan va chmh phu thod thuan vrii nhau M chfnh phu soan thao, ban hanh cac dao luat, nhan dan dua tren cac dao luat do lam an sinh s6ng.

Hien nay, ngliai dan cua thai Minh Trj dii ky thea uac voi chinh phu tuan theo cac luat phap hien hanh. Qu6c phap

dat ra co th~ khong lam hai long ta't cd moi ca nhan, nhung khong vi the rna chung ta lai hanh dQng tuy ti~n, rna hay kien nhdn trong viec sii'a d6i n6. Nghia V1,l cua ngiroi dan la thuc hien th:%t dung luat, tOn trong va bao v~ luat,

Nhirng thii' nhin lai xem, khong it ngtlai trong nhan dan duai thai Minh Tri vo hoc, mu chit, cai thien, cai ac khong phan bi~t n6i, chi bie't an xong rdi lai ngti, "vo cong r6i nghe". Kh6ng nhirng the', thuong da ngu d6t lai hay tham vong, tim moi each lira ddo, ludn lach luat phap, khong c~n hi~u y nghla cua Iuat phap, kh6ng dn bie't de'n nghia VI,I cua ban than, chi biet de cho th~t nhieu con nhung lai khong h~ cham s6c, day d6 chung,

Nhtrng ke ngu d6t do khong bie't xau h6 va con cai cua ho khi Ian len cling chang co ich gt cho da't msrc, trai lai chi la ganh nang, n6i khiS cho xa hqi. Xii hqi rna toan la nhung con ngiroi nhu vay thi co dem dao ly ra giang giai cling vo ich, chi con each buoc phai lam la dung sue manh d4 ran de, d~ tnl'n ap nhung hanh dqng bao 11,1c, hanh vi quay pha, pha r6i rna thai. Va do cling la If do khien cho cac chfnh phu chuyen che, chinh phil dqc tai dugc th~ t8n tai tren the' gici.

Chinh quyen Mac phu a mroc ta dii vay, cac chinh quyen a mqt so' nude chau A cling .co khac Ia bao.

Co th~ n6i, nen chinh tri ha khiic khong chi la tqi do 45

mQt bao chua hay nhtrng ke nam quyen 11,1C gay ra, rna con

la 16i 0- chinh nginri dan chung ta, do vo hoc do ngu d6t nen

moi d§n tai tham hoa cho chinh minh.

Dam thue chem muon, gie't ngttai cuop cua, keo be keo canh t~ h9P n6i loan, cha dap len ID9i luat phap ... Kh6ng mQt VI,l vi~c nao trong sO' nhung hien tucng' tren day lai duoc coi la hanh dQng eua can ngttCti ca. V~y ma chung dang 1a hinh anh hi~n theti cua xii hQi Minh Tri chiing tao Trong xii hQi toan la "gi~c dan" nhu the' nay d§.u co voi toi Dac Pha t hay Kh5ng Ttl thl hai ngai co Ie cung danh phai b6 tay. D€ cai tri chac phai dung Wi che' dQ chinh tri tan bao chuyen che. Nhung Wi tin rAng khong ngtteti dan nao lai muon diroc cai tri bang' che' dQ chinh tri ha khac ca.

Ngay bay gia chung ta phai h9C, mai giiia tai nang va nhan each, phai co th\ic lire d~ dung viing tren dia vi va tu each binh dllng, M tranh da'u vai nhung sai trai ciia chinh quy~n.

Day ding chinh la muc dich cua h9C va'n t6i mu6n khuyen cac ban.

Theing 11 ndm Minh Tr] thd uiu (tde ndm 1872)

PHAN SA

HUN DUC, NUOIDUONG CRIKHI DOC LAp

• •

RASAO?

L

N6 utc e6 THE THAY B6r BU(Je THIEN Mf;NH

Da la con ngtroi thi du la ng11ai giau hay ngliai nghso, ke manh M.n ke yeu, nhan dan hay chinh phu, t3't ca d~u binh dling v~ quydn lei. T6i da vie't ra a Phan Hai v@ van d~ nay.

Chtr Quy~n loi, tuong rrng' vdi chu "Right" trong tieng Anh.

Bay gic, t6i thli luan tU nay rqng ra, a goo dq qu6c gia vci qu6c gia xem sao.

Qu6c gia la noi ngtlai dan x(r SO' do a. Nhat Ban la noi dan Nhat a. Anh qu6e la noi dan Anh a. Nguoi Nhat cling nhu nguoi Anh, d~u la con nguoi, duqc tao h6a sinh ra trong cung troi da't. Nsn kh6ng co dao Iy nao cho phep dan hai nuO'c cha dap len quyen loi cua nhau. Kh6ng mqt dao Iy nao cho phep nguoi nay lam hai nguoi kia. Cling kh6ng co IS Ie nao dung thu cho vi~c mqt nh6m nguoi nay xam pham quyen 19i cua mqt nh6m ngtlai kia. Dao Iy d6 dung voi moi truong' hop, kh6ng phu thudc vao da so' hay thieu so'. K& cii co la mot trieu nguai hay mqt tram trieu nguai cling vay,

Tren the' gidi hien nay, c6 qu6c gia giau manh, van minh tie'n bq, giao due phat tri&n, quoc phong vUng manh thi ciing co quoc gia con ngheo kh6, man rq hoang so, giao due lac hau, quoc phong ye'u kern. Nhin chung thi chau Au, chau

My giau manh can chau A, chau Phi nghso ye'u. The' nhung, su giau, nghso, manh, ye'u a mdi qu6c gia la do th1JC trang cua tUng quoc gia va do di~u kien cua mdi nuO'e nen mci co sir khac nhau. Nhirng se ra sao, ne'u co qu6c gia vien cO' giup da cac nude nho ye'u phat triEin giau manh nhu uttac minh d& ap d~t nhirng dieu v6 Iy len cac nude d6. Lam nhu vay c6 khac nao mqt d6 v<'j.t Sumo I1JC luang c(r doi vat nhau vdi mqt ngliC1i dau 6m leo khoeo. Cho du ho bien minh cho hanh dQug cua minh la vi quyen lei qu6c gia, nhung d6 la nhi1ng hanh dQng bao nguoc kh6ng th& dung thir.

Nuoc Nhat Ban chung ta hien nay ye'u kern, hoan toan khong th& sanh vai vO'i cac wang qu6'c Au My giau manh, Nhirng v@ quyen lei, vci tu each 18.. mqt qu6c gia, tht chung ta hoan toan ngang hang voi ho. Truong hop neu cac cuang quoc phurrng Tay di nguoc lai dao IS qu6c te', xam pham de'n lanh th6 cua chung ta thi cho du co phai bien ca the' gioi nay thanh ke thu, chung ta cfing quye't khong sq. Nhu Wi da n6i a Ph~n Mqt, khi d3't nuO'c bi lam 6 nhuc thi ta't c8. ngiroi Nhat Ban chung ta san sang xa than d& bao v~ de'n cung thanh danh cua To quoc,

Nhirng, can tlnh trang giau, nghso, manh, ye'u ddt khoat khong phai Ia do m~nh TrC1i hoac la do y TrC1i rna ta danh phai cam chiu, Ma d6 la do con ngiroi co n6 luc hay kh6ng chiu n6 Iuc rna th6i. Nho n6 I1Jc nhu the', kh6ng biet chang mci h6m qua con la ke ngu ddt, nhtmg ngay mai da tn1 thanh ngLieri tai gioi; moi h6m qua can tv v6 nguc giau manh, nhung ngay mai tra nen hen kern. Til xa xua, lich stt da nhieu l~n minh chirng cho di~u nay.

Qu6c dan Nhat Ban cluing ta phai x~n tay ngay vao hoc t!%p, hun due chi khi, Truck het m6i ca nhan, tang con ngtfai hiiy kien quyet ttj chu, d9C l!%p. Co nhu vay, da't nuoc mdi giau manh. Co nhu v!%y chung ta moi het m~c cam, het so hai trt1ac cac the lire phuong Tay.

Noi tom lai, nllac Nhat Ban chi co m9t con dllang la phai rna r9ng quan h~ ngoai giao vci cac qu6c gia ton trong d;;10 nghia. Con d6i vci cac nude khong ton trong d;;10 nghia chi mu6n dung sue manh thi cluing ta phai can dam tranh da'u M xoa bO cac cU(?C thircng lucng ba't binh dAng.

M6i nguoi ttj chu, d9C lap thi da't nude se ttj chu, d9C lap, nghia la v~y.

THUONG XUYEN "TOI LUYjf;N CHi KHi TINH THAN" LA RAT QUAN TRQNG

50

Nhll Wi dii trmh bay, quan h~ giita quoc gia vdi qu6c gia la rii6i quan h~ binh dAng. Nhung ngiroi dan nude do thieu tinh thdn ttj chu, thieu chi khi dqc 14p thi kho co th~ tranh da'u vci the gioi d~ binh dAng v~ quyen lei vdi tu each la mnt qu6c gia d9C 14p.

Do la do ba ly do dirci day.

'I'hu nhat, Qu6c dan kh6ng co tinh each d9C l$p thi long yeu nude cling ham h6, nong can, vo trach nhiem.

'I'inh each d9C lap la gi? La tinh each kh6ng dua dam hay y lai vao nguoi khac. Viec cua minh, minh phai W 10

giai quyet. Nguoi co tinh each d9C lap la nguri khong bi chi phoi hoac chiu dnh huang cua ngimi khac, W minh biet phan biet s\i th~ dung sai, phai trai, khong pharn sai lam trong hanh dong. Nguoi dqc l~p v~ kinh te la nguai co th~ s6ng rna khong can dua vao su vien tro cua nguri khac,

Neu nhu toan th~ qu6c dan, ai na'y d~u chi tim each dua dam hay y lai vao nguci khac, khong co tinh d9C lap thi khi ra xii h9i cling se lai tra thanh nhung ke chuyen an bam due khoet ti~n cua cua da't mroc, cua cac t6 chirc xa h9i. Giil'a ca nhan vdi ca nhan co Ie cling chang con ai s<1n long giup da ai. Tit cii d~u dil'ng dung vci nhau, co nhln thiy ngiroi mil loa qua duong' cling khong mot ai chia tay ra giup da.

C6 nhan co cau: "Dan thi phdi tuan theo su cai trio Con cai tri the nao thi dan kh6ng dn phai biet." Cau nay co nghia la CJ tren doi, nhiing ngtfai hiEiu duoc dao ly khong nhieu, Chi bling thi~u sO' nguci do len nam chinh tri, cai tri nhan dan, bat dan phai tuan theo chinh sach vach ra la diroc. Kh6ng can phai thong bao hay giai thich gi ca. Nhu the t6t han la viec cai gi cling phai giai thich, phai cat nghia, rna co giai thich xong, c:it nghia xong thi dau lai vao da'y clf nhu nude dB dau vit vay.

Day la loi ran d9.Y cua KhBng Ti1. Nhirng lei ran nay that phi ly, hoan toan xa rei thuc teo

Ng11ai co nang lire M co th~ cai tri dircc dan cluing th~t ra rit it oi. Trong cii ngan ngiroi may ra moi co duoc mot nguoi. Gia du, dan sO' cua mqt qu6c gia no 13. mqt trieu ngiroi.

Trong sO' d6 chi c6 mQt nghin ng1lai c6 tri thirc, Chin tram chin muoi nghin nguoi con lai la nhtrng ke met chfl can doi cling chiu. CU cho r~ng mQt nghin ng1lai c6 trf tu~ d6, cai tri sO' dan ngu b~ng ta"t ca long yeu thuong, cham bam ho nhu cham bam bay diu. Va chin tram chin muoi nghln ngiroi ma chu nay ciing mQt muc tuan theo lei ran day ciia "cha me dan", s6ng trong canh ngu si huang thai binh. Cu nhu the', din din quan h~ giua ng1lai cai tri va nhan dan se tra thanh quan h~ chu nhan va khach an nha cr dau. Ma da la phan khach an nho cr dau thi nhan dan (khach) cu chi bie't dua vao chinh phil (chu nhan). Ngiroi dan dau can mang 16i viec nude, cang khong chut may may 10 M.ng tal van menh qu6c gia. Vi~c quoc gia dai su da co chu nhan 10 rai.

Va cling gia du, qu6c gia nay bi nude ngoai gay han, chien tranh bung n6. Va cu gia thli la khong c6 mqt nginri dan nao phan bqi, ban minh cho nllac ngoai, V~y thl su th~ se ra sao?

Tit trllac 16i nay, dan chung nhu bay diu ngoan ngoan nghe thea chinh phf va ho ciing chang c6 di~u gi phai phan nan v~ chinh phu ca, nhung khi bao ho phai hy sinh tinh mang d~ bao v~ da't nuoc thi dung tl1Ctng ding ho ciing se met mire tuan theo. Toi chac ding phan Ian se tim each thoai thac, tim each bO trdn. Tuc la khi co viec dai st! nhu hie da't nude lam nguy thi ngimi dan chi bie't 10 cho su an toan ciia ban than, khong co long yeu nude. Va nhu the' kh6 rna giu duoc su dQc l~p cho da't ntnic.

LAM THE NAo Dff HUN Due vA GIN GIU DUqC CHI xni DQC w.p vA TTj DO

D~ bdo v~ dQc lap cho da't nude trllac hi~m hoa ngoai bang, toan th~ qucc dan phai y thirc ducc tinh thin Dqc l~p va Tl,f do, tren dllai mqt long, eoi van menh ella T6 quo'e nhu v~n menh ella ban than, dem he't tinh thin va trach nhiem vdi tu each la nguoi Nhat Ban ra phuc vu,

Nglieri Anh coi nucc Anh la T6' quoc thi ngliai Nhat cluing ta cung phai coi Nhat Ban la T6' qu6c. Da't dai cua T6' qu6c la ddt dai cua minh, phai gin giu n6 nhir gin giu nha minh vay, san sang dang hien tinh mang va tai san. Nhu the' mdi la dai nghia d~ bao dap eho da't mrdc.

Duong nhien, chinh tri la ccng' vi~c ciia chinh phu, nhan dan s6ng trong n~n chinh tri dy. Nhimg chinh phil hay nhan dan, chang qua la su phan chia vai tro, phan chia vi tri d€ mtSi ben ganh vac, chi khac nhau trong cong viec ma thoi.

Khong co dao If nao cho phep chung ta vci tir each la con nglieri lai khoanh tay ngdi nhin, b6 mac hay ph6 thac cho chinh phll giai quyet van menh da't nude trudc nguy co trong dai lien quan tai su Mn vong cua T6' quoc,

Ten, ho ella chung ta la "ngliesi Nhat Ban". Chirc trach cua chung ta 18. "chuc trach cua ngliesi Nhat Ban". Vai tu each d6, chung ta mang tren minh b6'n phan cua quo'c dan - quoc dan Nhat Ban. Hem the niia, chiing ta dang duoc quyen W do sinh song, W do hanh dQng tai Nhat Ban. V~y thi, di doi vdi quyen lei d6, dllcrng nhien chung ta phai e6 nghia V1f va trach nhiem.

53

"nAN" CUA IMAGAWA YOSHIMOTO vA HDAN" CUA NAPOLEON Dlt TAM

Vao thoi Chien quoc (1), Imagawa Yoshimoto, lanh chua cua vung Suruga (2) thO'ng linh mQt dQi quan len tai hang van ngLidi tien danh Nobunaga Oda, Ianh chua vung Aichi. Nobunaga da t6 chirc mai phuc tai khe nui Oke tinh Aichi, rai ba:t nger t;%p kich danh thang' vao dai ban doanh va chem d§u Imagawa. Quan S1 cua Imagawa mat chu tuong, hoang loan bO chay nhu "ong vet t6". StJ nghiep lung My mQt thdi cua Imagawa Mng choc tan thanh may kh6i.

Trai lai, trong cuoc chien tranh Phap - Ph6 (1870-1871) xdy ra each day vai nam, Iuc d§u quan Phap thua tran, Napoleon d~ tam bi quan Ph6 b~t lam tu binh, The nhirng quoc dan Phap khong vi the rna tuy~t vong. H9 tiep tuc chien dau vai long qua cam, hi thu baa v~ Paris bAng ID9i gia, cuO'i cung budc quan Ph5 phdi chap nhan ky Hoa ttac. Nho the rna nude Phap giu duoc lanh th6 toan ven, khong bi mat vao tay ngimi Ph6.

Qua la khap khi@ng neu so sanh tinh th§n binh S1 cua Imagawa vdi binh si cua Napoleon. Bdi ngiroi dan xli Suruga chi nhu nhiing ke an nhd 0 dau, moi viec d~u y lai, trong cay vao mot minh chii tuang Imagawa Yoshimoto. Khong mqt ai trong sO' ho , coi xlt SO Suruga 18. noi "chon nhau c~ t

1. Thai Chien qurfc: Day 1.1 thai da i loa n ta i NMt Ban, bit u;iu tu nam 1507 u€n rna i na m 1615 md i cha'm diir.

2. Nga y nay 1.1 tinh Sizuoka, Nha t Ba n.

r6'n" cua minh. H9 suy nghi nang can va tin tuong rAng XU Suruga co lam sao thi da c6 tuong Imagawa 10 ral.

Trang khi do 0 Phap, c6 nhieu quoc dan mang trong minh tinh thdn bao dap cho T5 quoc. H9 coi nguy co cua dat nuoc cung Ia nguy co ciia chinh minh, vi vay ho slin sang xa than chien dau vi T6 quoc, Nho tinh than xa than cua nhan dan nen da cuu dl1qc nude Phap,

StJ khac nhau din ban cua hai nude la vay,

Tu thirc te tren, d~ bao v~ nttac minh truac hoa xam lang, long yeu nttac cua nhan dan se tang len khi trong can nguoi ho co tinh than, co chi khi dqc lap manh me. N6i den day chac cac ban se hi~u nhu toi rAng: ngLidi Nhat chung ta, neu thieu chi khi dqc lap thi long yeu nude cfing ham ha, nong can,

Ly do thir hai la ttJ ban than khong giac ngq v~ tinh doc l~p, thi khi thuong hrong vdi ngoai bang cling khong th~ tranh dau cho quyen Ioi ciia minh ducc.

NgLieri khong c6 tinh dqc lap thi tlunmg phai dua dam vao ke khac. Ngiroi dua dam vao ke khac thi hie nao cling phai tham do y tU, trong VaG thai dq cua ngiroi tao N gLieri hie nao cling phai do y do tu, trong vao thai dq cua ngLieri khac thi nhat dinh phai tim each lay long ngimi d6. Luon phai lay long thanh ra chiu an, Iau dan se trd nen xu ninh va ludn cui ng1idi minh dua dam. Chang' may choc, tinh xu ninh, ludn cui tra thanh th6i quen. Mqt khi da quen xu ninh, quen ludn cui thi m~t phai "tro" ra va "day than kinh" xau h5 cung mat. Di~u muon noi khong dam n6i, g~p ai

ciing phai xun xoe, khum na khum num. Va cu6i cimg th6i quen xu ninh, th6i ludn cui tra thanh ban chat, tinh each. Nsn ngimi xua moi c6 diu "Th6i hu thanh tat" ciing la vay. Ba la t~t, la ban chat, la tinh each thi kh6 sira.

Hi~n nay, a mlC1c Nha t chung ta, thuO'ng dan da duqc phep mang ho, ducc phep cucri ngua (3). Toa an ciing da thay d6i. Vi~c xet xl1 cong b~ng hen, chinh true han. Va nhat la lu~t phap it ra cung da quy dinh thircng dan ngang hang vdi 81 tQc. Tuy vay, dg thay d6i 1& th6i cfi, t~p quan cii cling c~n phai c6 thai gian, khong th4 mqt sam mqt chieu rna gqt bo he't duoc. Y thuc cua nguci dan chung ta vein nhu xua, Vang h;IC khi n6i, b6 ba khi an, nhu nhuoc trong thai dq, g~p cap tren thl run so, baa dUng tht dung, baa ng6i thi ng6i,bao mua ciing phai mua, Cll y nhu lti ch6 nuoi mai rna ctr om nhom, chi bie't xun xoe truC1c mat chilo Th~t la khi hrc kh6ng c6, h6 then ciing khong,

Neu la xii hqi phong kie'n Mac phil - mqt xii hqi hoan toan mat W do - trong thai ky ''be' quan tod cang" thi ngl1ai dan cang mat sinh khi lai cang t6t cho chinh quyen. Vi hlng lap cai tri khi d6 chi muon dan ngu d~ d@ M day bao.

Nhirng thai the' giO' day da d6i khac, ell keo dai mai tinh trang nay thi chi mang lai t6n hai cho quoc gia trong thai bu6i phai giao thuong vci ngoai quec.

56

3. Duo i rho i phong kie'n Ma c phd, chi co ca c dng lop d~e quy~n tu Yo sl (samurai) trd le n mdi duo c quy~n el1Bi ngua, va eo quy~n mang dtl ho va t~n.

NO! H6 NHl}e eVA eA NIlAN CaNG LA NO! HO NHr;C eVA Qu6c GIA

Gia du, c6 mqt so' thirong nhan dia phuong mu6n kiem lai b~ng each buon ban vci nguoi ngoai qu6c, ben khan g6i len duCtng Wi nhung d~c khu ngoai ki€d4) nhu Yokohama chang han. Lan d§.u tien trong dai di g~p "ong Tay" M tinh chuyen lam an. Vira thiy cai dang to len lung lUng eila ho thi thuong nhan ta da hdn xieu phach lac. Lai cang khiep via khi thay trong ca-tap ciia "Tay" hang xap gia'y bac. Ducc "I'ay' dua vao van phong bong 19n n~m trong nhirng toa nha lqng My thi thuong nhan ta lai cang lung tung, khong bie't dtrng ng6i cr dau, chan tay cu long nga long ngong, khong biet dg dau di).t dau, "Tay" moi len tau hoi nude chay m9t yang bi4u di@n, thirong nhan ta eu chong he't mat may vi con "quai vat" den xi nay chay nhanh qua. Va the la ngay tli dau, cai "gan" lam an cua thuong nhan ta teo he't ea lai.

Co thuong nhan danh li~u giao dich thi'i thi trong bung than phuc sao "Tay" cai gi ciing thong thao, nhung cung lai sO' sq vi thay ho th~t lAm thu doan, thinrng thao hie cuong hie nhu that kh6 luang. Cu6i cung hi ep ky hop d6ng, du hie't 18 thi~t rna vdn phai nham mAt di).t but ky, vi run

4. Khu ki€u dan: Theo hi~p l10c ky vd i cac el1dng qudc phuong Tay, 57

ehinh quy~n phong kiln Ma c phd phd i de' c ho ca c nud c phuong

Tay thi€t hlP ca c khu djnh ell eho nguc i nude ngoa i tre n lanh rh6'

NMt Ban. Ngl10i phuong Tay dl1qc quy~n tlj trj, quve n ell tnt vinh

vi~n va quy€n tlj do bu6n ban vdi de thucng nha n Nh~t Ba n trong

khu vile ell ngu do.

sg tn.t6'c thai dQ hung hang xa'n x6 cua "Tay", Ke't cUQc Ia phai nhan phan thua thiet v~ minh,

Vi du tren day cho tha'y khong chi ngiroi thuong nhan ay thiet hai rna phai xem d6 la thiet hai cua cd quoc gia va kh6ng chi ngliai thuong nhan d6 chiu si nhuc rna phdi coi d6 la su si nhuc cua ca quoc gia.

Xet cho cung, c6 Ie ta bao dci nay, hlng lap 'I'hi dan'" luon song khom lung Iudn cui, kh6ng c6 tinh dqc I~p nsn muc ru6ng tlr trong rUQt muc ra. Trong xa h9i Nhat Ban, 'I'hi dan bi Samurai chen ep day doa. Tai cac phien toa ho cling luon bi xii ep, xii oan nen phan hdn cua ho kh6 ma vue lai ducc. Ba kh6ng vue duoc ca phan xac lfin phan hdn thi cling dang mong giao dich, quan h~ bmh d~ng v6'i nude ngoa i.

N6i t6m lai ban than m6i ngLfai chung ta khong c6 tinh dqc Iap tht cling kh6ng th~ gianh dircc d(k lap vci niroc ngoai.

Ly do thtr ba la ngliai kh6ng c6 tinh than dQc 14p la ngliai dua d§.m VaG quyen hrc cua ngiroi khac, chay theo cai xa'u.

Duoi thai phong kien Mac phu, co mQt ki~u tin dung ducc goi la "tin dung mugu danh chua". Bay la hinh thirc nha giau dang ten lanh chua cho yay Ia'y Iai. Khi con no cham tra, chu no loi dung "cai 6" quyen uy cua lanh chua M khieu

5. Thl dan: titng Nhl)t gqi la chonin, chi hai tha nh ph<in dan huon ban va tilt! till! cang so'ng d cac thi tra'n hinh thanh va o thoi C~n

da i d Nh;f[ Ban. Ol1oi tho i phong kitn Ma c phil vd i ehinh sa c h

"rro ng no ng, iic rhuong ", hai rha nh ph<i n nil y luo n b] k hinh mi~ t.'

kien va bao gia cling duoc toa xii cho thang kieri kern theo nhtrng di~u kien bat bi con no. Vi so lanh chua, nen can no ciing phai tim each trd truce cho chu nc neu kh6ng muon bi nlY ra, Day la each lam de tien, Le ra, ngiroi yay chua tra dinrc thi nguci cho yay phai ki~n len chinh phu nho chinh phu can thiep doi giup. DAng nay ho lai cli muon oai cua lanh chua de doa ngtroi yay. BU<1ng nhien chac cling bieu xen h6i 19 cho lanh chua. Th4t la qua quilt.

Bay gia khong can nghe noi v~ ki§u tin dung ay nira, nhung bie't dau day yin c6 nha giau cau ke't val ngoai quoc c6 quyen the', muon danh ho d~ cho yay va bilt chet dan.

Nhtrng th6i quen xau, t~p quan xau nhu vay yin can t6n tai, Sau nay, nguoi phuong Tay duqc quyen W do cu tru ngoai khu vue ki€u dan thi cac tap quan d6 g~p thai chac lai n6i len luc nao khong hay. Cli nhu the' thi quoc gia se chiu nhieu t8n that. Cac t~p quan d6 cling co th~ coi la hanh vi ban nude. Lei dung, c~y the' nguoi c6 quy€n luc lam bay la nhu vay,

Toi phai n6i nhu tren, vi xuat pha t tlr thuc te' la nguoi Nhat Ban cluing ta kh6ng c6 tinh than dQc lap nen moi sinh ra du thu xau xa. Hien nay, vdi tu each IS. nginri Nhat Ban, neu c6 long yeu nude tht moi nguoi chung ta d§u phai suy nghi truce he't v~ dqc I~p cho ban than minh, roi hay giup dO' nguoi khac cung dqc lap. Cha me phai khuyen day cho con cai, thay giao phai khuyen day cho h9C tro v~ tinh than dQc lap, Toan thg nhan dan cung phai gill gin d9C lap, phai bao ve dat nude,

59

---- -

Cac chinh tri gia, thay vi troi buoc nhan dan, chi bie't W minh kh6 tam dqng nao 10 chuyen qu6c su, chi bang bie't ket g:1n nhan dan thanh mqt kh6i, mang lai t1j do cho nhan dan, dua vao dan, sudng kh6 cung dan, c6 nhu v~y mci mong vuot qua dttgc nguy co cho cii dan tqc.

Thane 2 nam Minh Tr; thll ,au (tlle nam 1873)

.._

PHAN BON

TRAcHNHIEM

? •

CUA

"NGUm DUNG TREN NGUm"

LAM SAO Dlf NH/iT BAN

CO DU(jC NEN DQC LJp THrjC srj?

Gtin day, nhirng ngiroi co h9C thuc thuong ban rieng vci nhau v~ tuctng lai cua Nh;%t Ban. G~ng hoi mai, ngtlai ta moi cho wi hay v~ nhung gi ho duong ban luan. Danh rang khong ai bie't trudc duoc tirong lai cua nude ta se ra sao, va di~u nay cung khong d~ dang rna dl,! doan ducc. Lieu sau nay Nhat Ban giu duoc n~n dqc l<%p hay khong? Noi 10 mdt nudc clf canh canh trong long chung tao Neu tinh trang nhu the' nay rna eu keo dai thi ciing khong ai darn chile la nude Nhat cluing ta eo th~ tra thanh mqt qucc gia van minh giau manh. Con co giu duqc dqc l~p hay khong, chac phai hai ba mUC1i nam sau mdi co duoc cau tra lei chinh xac, Nhtrng nguo! ngoai qu6c - von khinh rni~t Nh<%t Ban - lai cang ban tin ban nghi, ho cho rling Nhat Ban lam sao rna giu nBi d9C lap,

Khong phai vi nhung lai ban ra tan vao nhu vay rna cluing ta qua bi quan. Nhung ro rang la chang ai tin Nha t

62 Ban se giu vling ducc stj d9c lap tntdc phuong Tay. Khong phai bbng dung rna cluing ta ban bac, 10 lilng cho van menh cua ddt mrdc, neu tarcng lai xan Ian dang cho don chung ta thi cluing ta ban tan d~ lam gi.

Neu co ai d6 hoi nguoi Anh: "Nay, lieu cac ang co gin dtiqc dQc 14 p cho ntidc Anh kheng?" thi nglloi Anh chac chdn se cuoi VaG miii ngttoi d6 rna kh6ng them tra 101. Vi co ai dam nghi ngo mroc Anh, nuac Anh rna khong dQc l~p thi con nuac nao dQc 14p?

Bay gio, hay nhin lai nude ta, trmh dQ van minh cua cluing ta ra sao? Cho du da co tie'n bq nhung v~n chua het su hoai nghi. Ban than toi, vci tu each la nguai Nhat Ban, cling cam tha'y khong dtigc an tam v~ sl,! tien b9 nay.

Chung ta la nguoi Nhat, sinh ra va Ion len a day. Da vay, m6i ngtiai d~u phdi tl,! giac va n6 hre d6i vdi b6n phan cua minh. Di~u hanh da't mroc dirong nhien la ceng viec cua chinh phil. Nhung co nhieu llnh vue trong dan sinh, ehinh phil khcng th~ biet va can thiep het duoc. Vi the, d§ duy tri n~n dge lap cua da't mrcc, thi chung ta - nhung ngttai dan - phai lam tron nghia vu cua minh, nghia vu cua ccng dan trong mQt nunc, va chinh phil phai lam tron trach nhiem cua minh, trach nhiem cua ngttai di~u ha~h da't nuoc. Quoc dan chung ta phdi hop tac voi chinh phu thi mci rnong thanh cong trong viec phat trign qu6c gia rn9t each toan dien, d6ng b9.

Lire co can bang thi mci duy tri dtigc moi vat. Didu do ciing giong' nhu duy tri CC1 th~ con nguci. Dg giG' cho ca thg

~oe manh thi moi thli nhu an u6ng, khong khi, anh sang 63 deu phai d§.y duo Co nhu v~y co thg mci tv d~ khang, tu

dieu chinh tnrcc moi tac dQng den til ben ngoai nhu khi

nong, khi lanh, hie dau, hie ngua. Con neu khong bi kich

thich, khong quen thich ang vdi moi tnterng, chi trcng cay vao sac s6ng v6n c6 a C<1 th~ thi con ngiroi khong th€ duy tri sac khOEL Duy trt mQt ddt nude cling gi6ng nhu duy tri su'c khoe cua con nguoi.

N6i tai chinh tri 18. n6i tai hoat dQng ciia qudc gia. B€ giu vilng n~n di)c l:%p, d€ v:%n hanh qu6c gia trcn tru, thl dn phai e6 dil va can bAng ea hai ye'u to' "trong" va "ngoai", "Trong' a day la khd nang di~u hanh dat nude (lam chinh tri) cua chinh phil va "ngoai" i!J day toi muon n6i tdi suc d~n. ca tam coi chinh phu la "suc song v6n co" cua qudc gia va sac dan 18. "moi truCrng kieh thfch ttt ben ngoai". Khong co su kich thieh tUc khong co sac dan rna chi trong c:%y vao chinh phu thi dQe l!%p dan tqc khong the duy tri du chi mqt ngay.

V AN MINH KHONO TIEN BQ NEU CHi DUNG QUYEN utc

T rong tinh hinh hien nay ciia nude ta, phai cong nhan ding h9C thuat, kinh te, h~ thong luat phap la ha diem yeu kern so vci phircng Tay. Van minh cua rni)t xa hQi phu thuoc sau siic vao ha maf fly. Di@u hien nhien la neu ba mat nay cua mot qudc gia chua phat trien sau rong thi qu6c gia d6 kho rna co duoc dQc lap. V:%y thi, c1 nude ta khi n@n hoc thuat, n@n kinh te, h~ thong luat phap mdi trong thoi ky "ph6i thai" chua thanh hinh hai thi dat van d~ doc l!%p voi phurrng Tay chi la ao tUc1ng.

Sau khi chinh phu Minh 'I'ri ra doi, nhin vao cac thanh vien trong nQi cac, toi phdi cong nhan tai can, nang luc va su tan tuy cua ho, The' nhung vi sao su nghiep khai hoa van minh cho dflt nude lai chua dat duqc ket qua nhu mong doi? Nguyen nhan chfnh la dau? Cau tra loi cua toi la: nhan dan ta qua ngu dot, vo h9C. Chinh phfi Minh Tri da t~n tuy thuc thi nhieu chinh sach nhu keu goi khuyen khich dan ta hoc van h6a, h9C khoa h9C ky thuat, han hanh cac dao luat, huang dein chi dao each lam kinh te, thirong mai.; V!%y rna vein khong sao vue xii hQi phat trien len duco.

Duai rniit tOi, viec di~u hanh ddt mrdc khong mang lai ke't qua cling co nghia la trinh dQ cua chfnh phii Minh Tri dai M ciing chi nhu trinh dQ cua chinh quyen phong kien chuyen che rna cluing ta dii l~t d6. Nhan dan ta vl1n con trong vong' u me nhu xua, cling c6 nghia la ngu'eri dan dudi thoi Minh Tri cting vl1n chi la nguoi dan dirci theri Mac phil, kh6ng han khong kern. Hay thli so sanh cong lao, sac luc, tien cua rna chinh phu dii bo ra vci ket qua dat duoc thi mdi thdy it 6i bie't nhinrng nao.

Qua d6 Wi muon khang dinh voi moi ngiroi r~ng, nen van minh cua quoc gia kh6ng the tie'n hi) neu chi b~ng quyen luc cua chinh phu.

CAl oj DE RA "KHi CHAT NHU NHUqC" CUA NOUOl NHAT BAN?

Hi~n nay, co nhieu nguci dira ra ly Ie: "Lanh dao cai Iii dan ngu nay phai co ke' sach mdi duoc. Chinh phu dinh

lam viec gi cu th€ rna lam, khong c§n th6ng baa, giai thich hay chc doi gi ca. Con khi nao dan cluing co tri thirc, dao due thi dira ho de'n voi van minh ciing chua muon." Nhirng thea t6i, ne'u thuc hien thea each noi tren thi se tha't bai ngay ta d§u. Vl sao v$y?

B§. bao nam, nhan dan phai chiu nhieu kh6 dau dttai che' dQ chinh tri chuyen che. Bi@u nghi trong long kh6ng dam noi ra mieng, hay siin sang n6i lao mi~n sao khdi mang va vao than, lira ddo cling dttqc cho qua. Gian d6i, nguy' tao tro thanh each s6ng. Kh6ng thanh th$t tro thanh th6i quen hang ngay. Lam sai khong dam nhan, lai con tim each d6 16i cho ngiroi khac. Kh6ng con ai bie't h6 then, bie't tUc gian, chi bie't suy bi ti nanh, ghen an tuc a. Con viec niroc, viec quoc gia la viec "chua", hoi dau rna 10 nghi.

Chinh phu da dung nhieu bien phap nham thay d6i nhfing t$p quan xau noi tren, hie khuyen nhii, khi ran de, doi khi dung ca quyen luc cttang che' dan chung .. , Nhung cac bien phap hau nhu d~u phan tac dung, duang nhu chi cang lam cho ngiroi dan them ma't long tin noi chinh phu. Tren xa lanh dttai, dirci chang' muon g§n tren, Theo thai gian cai su xa Ianh a'y tao ra cho m6i Mng lap trong xii h(ii mot khi chat khac nhau. Va nguoi ta goi chung la ''khi chat Vo si", "khi cha't Thi dan", Khi eha't nay, neu chi nhin vao

66 tang ca nhan hay nhin phien dien thi kh6 thay, Nhirng neu nhin vao t6ng hop cac hien tuong' xa hQi thi chung ta se higu ro thirc trang cua n6.

Phai e6ng nhan la trong cac quan chirc chinh phu hien

nay c6 ra't nhieu nguoi t6t, c6 tarn long nhan h$u. Ban than toi, khi nhin vao cac quan chirc d6 cling phai thira nhan ho khong co di~m gl dang phan nan ca, nguoc lai 0 ho co nhieu digm ra't dang h9C hoi. Nhung khi ho t$p hop trong chinh phii thi khong hieu sao cong viec cu roi nhu to vo. Chinh phu d§. vay, con dan chung thl sao? Trong nhan dan, . co kh6ng it ngirci trung thuc, chinh true, Nhung kh6ng higu sao, m6i khi quan h~ vci chinh quyen thi nhan each lai thay d6i, tra nen d6i tra, nguy bien, tro trao, Ilia doi ca chinh quyen. Quan chuc va dan chung trong mot nude rna cu nhu la hai cai d§u tren mot cai c6 vay,

Tren cuong vi ca nhan thi nguoi nao cling to ra thong thai. Nhung h§ tra thanh quan chirc chinh quyen thi su thong thai thuong thay lai bien di dau ma't. Khi dung mot minh thi ai ding n6i hay ca. Nhung khi t$p hop nhau trong mQt tap th~ thi cai canh tr6ng danh xu6i ken th6i nguoc thucng xuyen xay ra.

'I'oi buoc phai noi rang chinh phu Nhat Ban hien nay la m(it t6 chuc cua nhieu nginri co tri thirc, tap hop nhau lai dg lam m(it viec h6 d6. Co Ie ho d§. khong thg phat huy ducc ca tinh vi bi tr6i buoc bdi ne'p nghi theo kigu "chii nghia binh yen va su",

Chinh sach cua chinh phu kh6ng hieu qua cung do vay, Bang m(it so ke' sach nhu dung nhirng lai Ie hoa my mi dan, dung quyen luc, ap d$.t van minh ... chinh phu co thg gi$t day duoc dan chung. Nhung nhu the' ciing chi 13. nha't thai rna th6i. Chinh phu trj dan bang uy quyen thi dan se dap

67

lai bAng su gid viJ cha' p hanh. Chfnh phu Ilia d6i dan thi dan cung se tao ra vo b9C hflu hieu, Ma ca nhu vay thi khong theg chi dua VaG quyen II,fC d@ thuc d§y van minh xii hoi,

DANG BUON LA NUOC TA CHi CO NGUaI N~T MA KHONG CO Qu6e DAN NHAT

68

V 1%y phai lam each nao d~ khai h6a van minh tai nuoc ta? Truce het phdi quet sach "cai khi chit" dii tham sau trong long nguoi. Dung bi~n phap hanh chfnh menh l~nh cua chfnh phu cling kh6. Thuyet gidng cho tUng ngiroi chac chan se thit bai, Can phai c6 nhirng nguoi gay dung duoc sl,f nghiep rna moi ngtfiJi dan d~u W giac tham gia, phai d~t ra ducc muc tieu ro rang d@ nhan dan tin cay.

The' thi ai se la nguci lam ducc viec nay? Trong gidi Nong, Thuong ro rang chang c6 ai. Trong gioi h9C gia Qu6c h9C hoac Nho h9C ding kh6ng thiy guong mat nao. Xem ra chi c6 nhung ngliiJi trong nhom Tay h9C la c6 th@ ganh vac dliqc nhiern vu do. Gan day, nhirng nha 'I'ay h9C tang len dang kg. H<;I d9C sach dich, nghien ctru van minh chau Au. Tuy vay, khong phai ai trong so' ho cling d~u hieu dliqc can ke v~ van minh phuong Tay. Ngucc Iai c6 nhieu nguoi hi@u duoc, Iy giai dliqc, ciit nghia duqc nhung lai kh6ng sao bien chung thanh hien thuc, H9 n6i dliqc nhung kh6ng lam dliqc dieu minh nci.

Hien nay, thuc te cho thay hau het cac nha Tay hoc trong x§. h(>i ta d~u chi mo den m(>t chirc vu cao trong chinh phu,

ho kh6ng mang lam trong khu virc tu nhan. Nhan thuc cua ho chang' khac la bao so vdi cac nha Nho h9C trli6"c day, h9C d@ ra lam quan. Bung da hu nho d(>i 16t 'I'ay Au, dung y nhu cau noi cua ngirci xua: Binh mci nrou cfi, Duong nhien, trong so' cac nha Tay h9C dang lam quan chirc chinh phu, khong phai 1£t ca d~u hao danh, tham lam b6ng l(>c. Suy cho cung, n6 la ket qua cua quan niem giao due co' hfru a nude ta: "Lam quan la each tie'n than t6t nhat trong ID9i each tien than". Trong su6t hang ngan nam qua, quan niern d6 da tham sau VaG mall thit, da thanh nep trong suy nghi cua con ngtroi. Chinh vi the' rna til doi nay qua doi khac, ngimi ta chi h9C d~ lam quan chu c6 ai muon h9C d@ lam dan dau. Lam quan da tra thanh cai dich trong cu(>c doi. Ngay ca cac bac tien sinh danh gia cling khong thoat khoi anh hliang d6. Tuy nhien, xu hudng "lam quan" ding la di~u d~ hi@u vi khi chit xa hQi d§. khien nguoi ta phai nhu vay. Cu the, trao 1t1U "quyen luc la chia kh6a van nang" nhiem sau vao long nglliJi. Nen dan ta ai ciing chi mu6n lam trong cong sa chinh quyen, rbi tim each leo len hang quan chirc chinh phil d@ co quyen hanh va b6ng lqc. Thf du: gan day tren cac tiJ bao hiern thiy bai viet nao c6 y kien nguoc lai vrii y kien cua chinh phil. Lau lau chinh phil dua ra duoc m(>t vai chinh sach cai each nho nho, urc thi nhfing bai viet tan duong tang boc chinh phil xuit hien day dy tren mat bao. Nhi1ng bai viet nhu vay co khac nao thai dq phinh ninh kheo leo cua cac co gai lang choi d@ liy long khach mua hoa dau. Te hai han mra, nhimg nglliJi viet bai d6 lai chinh la nhung thanh vien trong nh6m Tay h9C. Th<% t kh6

69

co th.§ chap nhan. HI? dau co phai la "gai lang choi" va lai cang khong phai la nhtrng ke tam th~n hay thisu hi~u bie't.

Thai dq xu ninh va suy nghI co hqi dang ddy rl1y trong xii hoi Nhat Ban nhu hien nay la do dau? VI chua co mqt minh chtrng thuc ti nao chimg to co tlj do dan quyen trong xa hoi, vi nguoi Nhat Ban da nhiem qua nang ban tinh nhu nhucc, khong con nhin ra ban s:lc van co cua minh.

Tom lai, hi~n nay Nh$.t Ban co chinh phil, co d dan.

Nhung c6 Ie chung ta mci chi co dan IDa chua co "quoc dan Nhat Ban". l:)i~u nay co nghia la d§ thay ddi dugc khi cha't trong dan, d§ tien hanh IDa mang van minh thanh cong thi cac nha Tay h9C hien tai cling chang giiip ich duoc gt.

NHUNG THU KH6NG co iCH CHAC cHAN sIt co HN

Lu~n thuyet neu tren neu dung, thi viec khai hoa van minh d nude ta M bao toan dQc l$.p cho da't nude, khong phdi chi co chinh phil moi lam diroc. Va cling khcng thE1 trong cho VaG cae h9C gia Tay h9C. Neu vay thi trong cay VaG ai? Con ai khac vao day ne"u do khong phdi la nhorn Fukuzawa chiing tao Toi va cac dang chi chung ta phai thuc hien nhiem vu nay. Tlj cluing ta se phai di tien phong trong

70 nhan dan, gay dung su nghisp khai hoa van minh, d6i d~u true dien vrri thach thuc, md ra trign vong cho Nhat Ban.

Co th.§ noi thang, toi va cac dang chi thuoc tang lop trung luu, h9C thirc cua toi va cac dang chi tuy con nang can,

nhung cluing ta tim hi@u nghien ctru Au - My cling dii lau, Moi tang lap xa hdi ding da thira nhan va goi chung ta la nhting nha cal each, vi nhtmg nam qua chung ta khi ra m~t trong cac cuoc cai each xa hoi, khi am tham Idng lang' giup dO' cai each. Chung ta c6 th@ tv hao vi nhan dan da nhin nhan su nghisp khai pha van minh IDa cluing ta dang thea dudi nhu su nghiep cua minh. Va da nhu vay thi nguoi lanh nhiern vu di dau trong nhan dan, tri§n khai su nghiep fiy khong ai khac, do chinh la chung tao

Khai hoa van minh b:lt ddu tu viec tu mlnh b:lt tay VaG lam va chung minh bang thuc te' cu th4, cho moi nguoi t;%n mat thay viec thuc. Lam truce noi sau. Chu khong thE1 d~ nhu tinh trang nude ta hien nay, h~ dinh lam cai gi cu phai h9P ban, giai thich, thao luan dai dong va b6. Chinh phil c6 quyen ban b6 chi thi, menh lenh. Nhung hi§u va bien chung thanh hien thue phai la nhan dan, la khu vue tu nhan. Chinh vi the, song song val viec IDd truong' ttl thuc, chung ta quyet dinh thuc hien su nghiep khai sang cho dan chung bang' each gidng day h9C thuat, lam thirong nghiep, nghien ciru ludt phap, xua't ban sach, phat hanh bao, vdi ttl each cua ID9t ngiroi thuoc khu vue tu nhan, kh6ng nam trong chinh phil. Chung ta lam viec nay trong pham vi, Mll phan cua mqt quoc dan lam thea luat phap, kh6ng so lam ma't mat chinh phu. Ne'u chinh phu di nguoc lai loi ich cua nhan dan, vdi b6n phan cua minh, chung ta se duong dirong chinh chinh khang nghi, tranh luan vci chinh phil cho de"n khi chinh phil tinh ngQ, gianh lai cho dan "Tt,i do dan quyen",

--

Tren day chinh la nhiem V1,l cap bach cua chung tao

SlJ nghiep khai h6a van minh ra't da dang, nhi1ng ngt.tai tham gia VEtO cong cUQc nay nam trong nhung linh vue, nhirng chuyen men khac nhau. C6 nhisu viec chung ta chua th€ ganh vac duqc vi trong nhom chung ta con qua it cac hoc gia. Nhirng muc dich cua chung ta la a ehb: truyen dat cho moi nguoi dan bie't con duerng van minh rna chung ta nham toi, do la can duerng van minh do nguoi dan thuc hien, chtr khong phdi M khoe khoang mlnh lam hay, lam t6t hon chinh phii. f)i~u tam niem hang d~u cua chung ta d6 la: mQt minh chang bang' thuc te' nhat dinh hen hlin ca tram tha If thuyet.

Khai hoa van minh cho con nguoi khong th€ la sir nghiep dQc quyen cua chinh phu, H9C gia truac sau cling la h9C gia, phai a trong khu vue tu nhan d€ nghien CUll. Thi dan trudc sau cling la thi dan, phdi a trong khu vue tu nhan d€ san xuat, buon ban lam an. Chinh phu la chinh phu cua Nhat Ban thi nhan dan cling la nhan dan cua Nh~t Ban. Neu nhu v~y thi nhan dan phai tiep can chfnh phu, than thie't voi chinh phil, khong phai so chinh phu, hay nghi nger chinh phu. Lam cho dan hiJu ro di~u nay la nhiern V1,l cap bach cua chung tao

C6 nhu vay, cai khi chat nhu nhuoc co' hiiu mdi bie'n khoi

72 nhan dan. Va khi do ngiroi dan mdi thuc su la quoc dan Nhat Ban chan chfnh. Qu6c dan la li~u thuoc kich thich chinh phu. H9C thuat, kinh te', luat phap cling hoan thien, Quy~n hrc chinh phu va sire dan co can bang, chung ta mdi duy tri duoc d(lc l~p truce phuoug Tay.

Tom lai, tai da d~ cap den van d~: Triroc ap luc cua phirong Tay, dJ bao v~ nen d(lc l<%p cua dan t(lc, vi tri cua cac tri thuc Nhat Ban la a chb nao? a trong chinh phu tra thanh quan chirc, nb luc lam viec thi tot han hay nam ngoai chinh phil lam trong khu vue tu nhan thi tot hon. Va tai cling dua ra ke't luan: d ngoai chinh phil thl hen.

Neu suy nghi cho that thau dao, thi moi su v<%t neu kh6ng c6 tac dung the nao cling c6 hai. Neu lam mQt viec nao d6 kh6ng co ke't qua thi the nao cling la do nginri lam co khiern khuyet, clur khong th§ c6 str v<%t nao 1l11a loi 111la hai ca. Vi the' toi kh6ng chu truong noi tot cho "khu vue tu nhan" bang sir V1,l lei, tinh toano Toi chi d~ cap tai nhirng gl toi thirong suy nghr. Neu co ai do dua ra diroc bang chimg xac dang, noi r~ng su nghiep dQc lap theo ki§u "dan lap" la bat loi, hay khong th€ lam duoc, dJ phan bac hoan toan Iuan thuyet cua t6i thi t6i se vui long nghe va s£n sang lam theo ngiroi do, chu toi se kh6ng tra thanh cai gai gay hai cho ban dan thien ha dau,

CHUA LAM THU

MA cO NCOI PHAN DUNG SAl

N glieri ta chat van toi nhu sau:

Hoi: Trang cong CU9C khai hoa van minh, nett dua uao chinh phd rna lam ihi c6 lei han khong, vi chinh phd co quy€n luc?

Dap: B~ khai hoa van minh, kh6ng th~ dua vao chinh phil dllqc. Nhu wi da noi de'n trong bai nay, tren thuc te' nhtrng gi ma chinh phil dang lam chua co hieu qua. Cung khong' chile tu nhan lam lai co ke't qua, nhung v~ If luan neu co kha nang lam ducc thi clin thiet phai lam thu, Chua lam thii rna ell ngdi 10 thanh cong hay tha't bai thi kh6ng th~ goi 18. dung cam.

Hoi: Chinh phIl it nluui tai. Ed thi ong lai khuyen nluui tai lai rei b6 chinh phil de' lam uiec trong hhu vl/c tIL nluui tlii e ding vi¢c dd u hanh. ddt nuac se bi dinh tr~?

Dap: Kh6ng phai nhu vay, chinh phu hien thai e6 qua nhieu nhan tai. Va'n d~ la can tinh gian bq may, giam bat nguoi thi cong viec se troi chay. Nhimg nguoi du ra co th~ hoat dong' trong khu vue tu nhan. Nhu the' "ban mQt phat trung hai dieh". Va lai, roi khoi chuc Vl,l chu c6 phai rai b6 Nhat Ban d~ ra nude ngoai sinh s6ng dau rna 10. H9 van a Nh4t Ban va him viec tai Nh~t Ban co rna. La lang nhu vay la thira,

Hoi: Vi~c t¢p hap cdc nluin. tai irong khu vl/c tIL nluui ngoai chinh phil nhu 6ng keu goi, co hhac nao lai thanh. l(ip them m(Jt chinh plui tlui hai. Niu thi thi chinh phii hien. tai se ra sao?

Dap: B6 la each suy nghi hep hoi. Chinh quyen va nhung nguoi nam ngoai chinh quyen d~u la "tap th~" ngiroi Nhat Ban cluing ta ca. Neu c6 khac thi chi khac vt1 dia vi rna thai, khong phai Ia ke thu ella nhau rna la su hop tac cua

cac "t4p th~" vci nhau, Neu tll nhan vi pham lu~t thi ehinh phil co quyen trirng phat ho.

Hoi: Ra khdi chinh plul, thi cuoc stfng cila ho khfmg duoc bda dam, guii quyit vtin dt nay nhu thi new?

Dap: Noi nhu vay thl khong xling dang la chi S1. Val nhi1ng ngttai ngay dem 11u tu, 10 lang' eho van menh da't nude, nhat lai la cac tri thiic, thl khong ai e6 suy nghi t§.m thuong nhu vay, Nhtrng ngttai eo nang life thi khong ly gi lai khong' th~ kiern song diroc. Lam quan chirc hay lam tu nhan d~u giong nhau. Cung mot cong slic bO ra, nhung quan chirc se diroc ehia phan nhieu han, neu nghi nhu v~y thi do chi IS. thli suy nghi cua nhirng ke If,l.ID dung cong' quy mot each ba't chinh. Thu doan chiem doat, an bat ella cong khong the IS. ban cua "Nghia thuc" cluing toi.

Thang Wing nam Minh Tri thu bay (tuc nam 1874)

PHAN NAM

LONG

? ?

QUA CAM

?

eOA

CONNGUOI SINHRA TUDAu?

-

78

Khi viet "Khuyen hoc", toi v6n c6 y dinh la cung cap "sach nhap mon" hoac "sach giao khoa bac ti~u hoc" cho doc gia, Cho nen tli Phan Mqt de'n Ph<in Ba, OOi chu tam dung nhieu tuc ngiJ, khau ngi1 va Call van ciing g:ing vie't sao cho dqc gia d~ doc, d~ hieu,

Tu Phan B6n trd di, toi thay dbi doi chiit each hanh van, co doi ch6 sil dung nhung ta ngi1 hoi kh6 han.

Rieng Phan Nam nay - ghi lai bai n6i cua toi trong bUeSi hop mat cua Hqi Keio, nhan dip ngay d<iu nam, mdng Mqt thang Gieng nam Minh Tri thu bay - mang van phong gi6ng nhu Phan B6n. Va toi e rang S8 kho hieu hon d6i voi ban d9C.

VI Phan B6n va Phan Nam nay Wi muon nham tdi d6i tuong la sinh vien va muon luan dam vrri ho.

Trong xa hqi, sinh vien n6i chung xern ra c6 ve ue oai, thieu sinh lire. Nhirng ho co nang luc d9C ra't t6t. D6i vdi ho, van d~ cang kh6 cang mu6n tim hieu. Vi vay, ca hai Ph<in B6n va Nam nay, toi kh6ng ngan ngai dua ra van d~ kh6 va nci dung bai vie't ding diroc nang len mqt each W nhien. Toi cung thanh that ta Wi voi cac him mci h9C, vi da lam sai chu y ban dau cua "Khuyen h9C".

Tu Phau Sau, toi S8 tro- v~ vci y tuo-ng muc tieu ban dau, vie't sao cho d~ hieu, kien quye't loai bO cac ta kho, cau kho, nghia kho. Mong ban d9C thong cam cho y tai 0- hai Phan B6"n va Phan Nam nay, chu dung vi the rna danh gia toan b9 cu6n sach rna toi da va dang vie't se kho hieu, xa rai vdi trinh dq nguoi h9C, nguoi doc.

DANG H~NH PHOc THI CHO QUIEN

sF: CO LUC PHA! £J6r M~T Val TLJI NHl/C

"Hom nay, mdng M9t thang Gieng nam Minh Tri thu bay, chung ta hop m~ t tai day - truorig tu thuc Keio, de don chao nam maio Nien hieu Minh Tri la nien hieu D9C l~p cua mroc tao Va trtiang tu thuc nay ciing la truong Dqc lap trong xa hoi tao Sum h9P 0- tnrong' D9c lap, don nam mci DQC lap, cluing ta that vui sudng. Nhirng khi dang han hoan s6ng trong niem vui sucng, chung ta cung kh6ng duoc phep quen rang, S8 c6 hie phdi d6i mat vdi tui nhuc, buon kh6'.

Tu xa xua, mtac ta da bao Ian hEft lam VaG canh hoan nan, qua thanh binh, r6i lai loan lac. Chinh quyen cai tri tren da't nuac ta cling bie't bao Ian hung thinh, suy vong. Nhimg chung ta chua bao gio cam thay mgt d9C lap, ma't nuac. VI qu6c dan chiing ta da quen voi tap quan, phong tuc cua mqt dat nude "be' quan toa cang", dat nude dong clta voi nude ngoai,

Dong cira val nude ngoai su6t bao doi nay nen da't nude ta chua tang dung trudc nguy W bi nude ngoai xam lang,

79

80

chua tirng' roi VaG nguy co bi chien tranh xam luoc. Va mQt khi da. dt dlit moi quan h~ voi the' gioi ben ngoai thi viec loan lac hay thanh binh chi la van d~ trong nha gifta ngiroi dan ta vdi nhau ma thai.

Dan tQc ta dil tirng kinh qua bie't bao cuoc chien tranh, nhirng d6 chi la nQi chien gifta cac the' lire trong nucc voi nhau. Chinh quy~n c6 thay d6i cling chi la thay d6i ttl the lire nay qua the' luc khac, va win la the' lire Nhat Ban. Chinh vi the' rna chung ta chua tung mit nude, mit dQc lap dan tQc. Di~u nay ding gibng nhu nhtrng dua tn~ sinh ra va duoc nuoi nang, cham b&m trong vong tay bdo v~ chat che cua moi nguoi trong dong ho, nhi1ng dua tre d6 chua tirng rnQt Ian va vap vdi cuoc song' ben ngoai gia dinh. Nhung dua tre nhu vay chac hAn se ye'u at khi buoc ra ngoai xa hoi,

Hien nay, viec giao thuong vdi phirong Tay ngay rnQt rna rong. Moi mbi bang giao quoc te d~u anh hUdng true tiep tai ta't ca cac lanh vue trong nude. Chung ta dang d trong tinh the' ta't ca moi thu d~u phai xU' ly tren CO so' tinh toan han thief vdi phuong Tay. Trinh dQ cua nen van minh hien co a nuoc ta la ke't qua cua bao doi ong cha chiing ta tIf luc lam nen, nhung neu dem so voi phuong Tay thi ro rang "minh mci buoc ducc mQt budc thi nguoi ta da nhay ba biroc". Ba cham han phuong Tay thi duong nhien phai hoc, d~ng nay trong chung ta lai nay sinh tir tuang chi hie't ngdi bi quan than tho: vi ho chay nhanh nhu vay, ta co co'miy ciing chang lam sao ma bang duoc phuong 'I'ay.

Va de'n bay gio chung ta moi cam nhan dUc;tc mQt thirc t6 la nen dqc l~p cua nucc ta sao rna mong manh, ye'u at den the khi dling truCic sac manh cua phuong Tay,

TINH THAN. CHi KHi DQC LAp

LA DIEM XUAT PfiAT CUA MQI VAN DE

Khong th§ danh gia duoc cong cuoc khai hoa van minh cua mQt nude neu chi nhin vao dien mao b~ ngoai khong thai. Du chinh phu Minh 'I'ri c6 W man den miy vi da xay dung duoc rat nhieu tnrong hoc, nha may xi nghiep, xay dung luc quan hai quan, thi ta't ca nhftng tha d6 cling ehi la cai vo ben ngoai, chi la "phan xac" cua m<,?t qu6c gia van minh. DEi hoan thien hinh tlure be ngoai thi ra't don gian. Vi chi dn co tien. Co tien 18. xay duoc twang hoc, mua diroc may moe, dung dugc nha xuJng, trang bi sung o'ng tau be cho quan doi.

Nhung, co mot van d~ khong hien ra thanh hinh a day.

Van de nay milt khong nhin thiy, tai khong nghe diroc, khong thEi mua ban, khong th€ vay muon. No lien quan toi het thay nguoi Nhat Ban cluing tao No eo anh huang rit manh. Khdng co no, thi moi hinh thai cua van minh nhu nhi1ng gi rna wi da neu ra J tren deu khong thEi pha t huy duoc hieu qua trong thuc teo No la cai quan trong nhat va phdi duoc coi 13. "phan hdn" cua van minh. V~y d6 la cai gi?

Do chinh la: "Chi khi dQc l~p cua nhan dan, tinh than dQc lap ella nhan dan".

Thai gian qua, chinh phil nude ta ra sUe xay dung trucng h9C, chan hung xi nghiep nha xucng, cai each quan doi. Va h§u nhu da hoan ta't dien mao M ngoai, "phan xac" ciia mot nude van minh tren da't Nhat Ban. The' nhung, cai quan trong nha't ma chung ta thieu do la chi khi, tinh than ella nhan dan d€ dira da't nude thuc su dQc lap, thuc su binh dang vrri phuong Tay. Nhan dan ta ciing khong c6 ca chi khi tinh than quyet khong M dlit nude thua kern phuong T'ay. Va khong chi nhan dan kh6ng co chi khi do, tinh than do, rna ngay ca nhung quan chtrc chinh phu - nhung ngirci co trach nhiem phai tim hieu phirong Tay - cling the', chua tim hi€u thi ho da tac Ittoi bu6ng xuoi, vi chinh ho ciing mang tam 1:9' tv ti, mac cam trudc phuong 'I'ay, Ba tv ti va mac cam nhu vay thl con dllu oc dau M ma tinh tao n.1m b:1 t tinh hinh duoc nfia.

Vlin d@ chinh la cr ch6: Neu khong c6 chi khi dQc lap, tinh than dQc l~p thi moi hinh thai cua van minh chi con 1.1 hinh thuc, hoan toan va dung.

VAN HQr Sl~ HE MO d NHUNG NOI PHAT HUY mf(fc CHt KHi CUA MiNH

82

Ca ngan nam qua, chinh phu nam trong tay moi quyen hanh tren khap da't nude. Tu quan dQi, h9C thuat, cong thuong nghiep cho tai ca nhiing dieu nho nhat trong cuoc song hang ngay, khong cai gi rna chinh phu khong nhung tay vao. Nhan dan chi con bie't nham m:it tuan theo cac chi thi cua chinh phil. Ba't nude ta gi6ng nhu tai san rieng

cua chinh phil, con nhan dan chang' khac nao nhu nhtrng ngtiai an nho a dau vay. Ba't nude ta nhu quan dao kh6ng nginri d. Nhan dan ta mang tu tttdng nhu nhtrng ke an nho a d~u tren manh da't nay. Va the' thi quoc gia cung chi nhu Cal nha tro, M nguoi dan tarn dung chan trong cuoc do-i ho rna thoi. Vi the', d6i vdi nguoi dan, van menh qu6c gia khong dinh dang gl den mlnh ca, khong phai 1.1 noi M phat huy chi khi. Tu tttcrng nay bao trum khdp moi mien da't nude.

Tren the' gian nay, moi sir v~t neu khong tieri h9 :it se thut lui. Con neu no hrc thi khong th€ thut lui rna chac chan se tien v~ phia tnnrc. Chang c6 su v~t nao lai kh6ng lui kh6ng tie'n rna chi dam chan tai cho ca ..

Nhin VaG xil h9i nude ta hien nay, t6i c6 cam tucrng nhu hinh thai van minh dang tie'n len, nhirng "phan han" cua van minh thi ngay cang suy giam. Toi mudn noi vdi cac ban the nay: Ngay xua, duci thai phong kien Mac phil, chinh quyen chi dung sac manh cai tri dan. Nhan dan do yeu the' nen chi con co each la ngoan ngoan phuc tung chfnh quyen, nhung trong bung thi khong phuc chut nao ca. H9 so sac manh cua chinh quyen nen phai theo, va b~ ngoai phai to ra phuc tung.

Hien nay, chinh phil Minh Tri khong nhtrng c6 sac manh rna con co ca tri tue nita. Chinh phil Minh Tri dang dam

duong, xli 1:9' moi van d~ bang su m§.n cam, hEft sue nhanh 83

nhay.

Chua day 10 nam sau khi len nam quyen , chinh phil da cai each toan b9 he thong giao due, quan dQi, xay dung he

th6ng duCtng sAt, thanh l~p mang lucri buu dien, di~n tin, xay dung nhtmg cong trinh kie'n trtic bang da, xay dung' h~ th6ng cau c6ng bang sAt thep ... Tinh quye't doan, nang lire hanh dqng va nhtrng ke't qua dat dLi<;1C cua chinh phu thu hut s\f quan tam chu y cua dan chung.

Nhirng tnrong h9C la truC1ng h9C cua chinh phu, quan dQi 18. quan dQi cua chinh phu, Bucmg sAt, boo dien, dien tin, cong trinh kien true bang da, du c6ng b~ng sAt thep cling nhu vay. Ta't ca d~u cua chinh phil.

Nguoi dan suy nghI v~ nhirng viec tren nhu the' nao? Va dan chimg noi vrri nhau ra sao? H9 baa r~ng: "Chinh phil hien nay vita co siic manh vira co dau oc, nen chang ai co th~ do n6i. Chinh phu i1 tren cao tri quoc, moi thu da co chinh phu 10 nghi va lam cho roi. Con chung ta la loai dan den i1 dudi, cu co cai an d~ song la duoc. Vi~c nude la chuyen dai su, la viec cua "cac quan tren", chu dau phai la viec ella lii dan den minh rna 10."

Nhimg Wi xin phan tich the' nay: chinh quyen phong kien Mac phu trudc day, chi bie't dung quyen hrc M eai tri, con chinh phil Minh 'I'ri hien nay, dung ca sue va tri M eai trio Chinh quyen cii khong bie't thu thuat M cai tri dan, con ehinh phu mdi bay gio- thl nguoc lai. Chinh quyen eli dung moi each lam te liet, lam ra rei sue dan, cha dap toi tan

84 chan to ke toe ella dan, quy dinh cii each an mac, di dung cua moi thanh phan trong xa hoi, trimg phat nghiem khac moi su l~n IQn. Con chinh phu hien nay thi eai tri kheo leo toi mire ngLiCti dan bi lay ma't ca "hon l§.n xac'' rna cling

khong hay. Vi the' dan ta thai tnrdc SO chinh quyen nhu so rna quy, con dan ta ngay nay thi ton chinh quyen len nhu than thanh d~ tho.

Ne'u nhan dan ta khong tinh ngq, khong nhan ra su "lam ttfi1ng" ma cli the' quen dan vdi tinh trang nhu hien nay, thi chinh phu co d6 ccng d6 cua d~ hoan thi~n "cai vo" van minh nhieu de'n dau di niia cling chi t6 lam eho khi luc trong dan ngay mQt ma't di va nhir the' tinh than - phan hdn ciia van minh - cling suy ye'u theo.

LEi ra phai W hao v~ quan dC)i thLiang true ciia chinh phu la d~ bao v~ dat nude, thi nguoc lai dan chung v§.n nhin quan dqi nhu mqt cong cu d~ chinh phil de doa va dan ap. Le ra phai tl,f hao v~ trtfo-ng h9C, duong silt - la b~ng chirng tie'n bi? cua neri van minh - thi nginrc lai dan chung coi chiing nhu v$t pham duoc chinh phu ban tang. Th6i y lai van chinh phil cli the' ma gia tang.

Tinh than d9C l$p trong nhan dan kh6 heo, teo top nhu the', cai gt cling "s<;1 hai" rna trong cay van ehinh phu ella nude minh thi thli hoi bang each nao va lam the' nao ma Nhat Ban chung ta c6 th~ tranh da'u d~ van minh so vdi phuong Tay dime?

Vi the' toi nghi: Ne'u khong von dAp chi khi dqc lap trong nhan dan, ma chi 10 hoan thien cai vo M ngoai cua van

minh tren da't nude ta, thi di~u do cling la vo nghia, Nguoc 85 lai, cai vo van minh d6 chi khien cho long dan them ye'u

du6i, hoang mango

_j

KHAI PHA VAN MINH LA NHltf;M Vr; diA TANG ia» TRi THrJC TRUNG LUU

86

Van minh cua mC)t quoc gia, khong phai do ehinh phu sang tao til tren xu6ng va cung khong phai do thl1ang dan lam duoc tU dl10i dua len. Van minh cua mC)t qu6e gia phai do bing lop giua - giai ea'p trung hill - co tri thirc, kien thirc, dong nao tntac thai cuoc, suy nghI hop long dan thuc hien. C6 nhu vay mci mong thanh cong.

Lich sit cua cac qu6c gia Tay Au cho thay st,i phat trign ccng thuong nghiep a cac nude nay khong phai do chinh phu t:';10 ra, Ma ta't ca d~u la thanh qua dl1ge sinh ra tU su lao tam kh6 tu, tU qua trinh lao dC)ng tri oc e~t lire, tU qua trinh nghien cuu tim toi day gian nan va't va ella cac h9C gia thuoc giai cap trung hill.

Bau may hoi nuoc la phat minh cua Watt. Duong s<it la thanh qua cong phu cua Stevenson. Ngu'ai nghien cuu va tim ra nguyen If kinh te la Adam Smith. HI? d~u thuoc tang lap giira, khcng phdi bC) trl1ang trong n9i cac chinh phu va cling kh6ng phai la cong nhan true tiep san xuat, HI? thuoc giai cap trung 100, co tri thirc, tim toi nghien ciru, nho do ma lam thay d6i b9 m~t xa hoi,

Dg moi ca nhan co thg nghien ciru, pha t minh va irng dung ket qua rong' rai trong xa hoi, giup ich eho cuoc s6ng thi can phai t6 chirc cac cong ty, phai khdi nghiep trong khu vue tu nhan. Bao h9 va tao mci di§u kien eho cac cong ty tu nhan phat trien la nhiem vu va trach nhiem cua chfnh

phu, Khai pha van minh la cong viec cua khu vue tu nhan, baa h9 la cong viec cua chinh phu. C6 nhu the thl moi nguoi dan mdi kh6ng ditng dung, mci W hao "cong' cuoc van minh h6a" la cong cU9C cua chinh ho, chu kh6ng phai Ia v~t SO huu rieng ciia chinh phu. C6 nhu the thi nhan dan mci vui suang dbng cam vdi moi phat minh sang ehe tren da't nuae minh va cang muon ddng long hop sue sao cho mlnh khong thua kern phuong Tay. Chi c6 nhu vay van minh moi lam tang chi khi ella dan, moi tra thanh suc manh h~u thuan cho n§n d9C l~p cua Mt nuoc.

'I'hir nhin vao cong cU9C van minh dang di~n ra tren da't nude ta rna xem, toi chi e6 thg noi ding chung ta dang lam nguoc vdi quy lu~ t.

d nude Nhat chung ta hien nay, nguoi chu tnrong thuc d~y van minh, gin giG' dge l~p trudc ap luc phuong Tay la nhimg nguai thuoc tang lop giira trong xa hoi, la cac nha tri thirc va don dQe chi e6 ho. Nhirng s6 do ciing chi la thigu so' it 6i. Con da phan cac tri thirc deu thieu con mdt nhan biet thai cuoc, H9 yeu quy va 10 giu chd eho ban than hon la 10 lang, 00 tu cho dilt nuoc. D6i vdi ho, gi6 chieu nao theo chieu ily. Da so' cac tri thirc ki@u nay luon rinh rap tim kiem 19i ich tnrcc mat, san d6n co hQi leo vao hang "quan chuc", sa VaG cac st,i vu quan ly v<).t vanh, tieu phi

thai gian bang nhung viec vo b6, xa rai cong viec nghien 87 ciru, h9C thuat. :tI9 thoa man vrri quyen cao b6ng hau. T~

hai hon ntia, ho I:';1i W cao W dai: "Uyen bac nhu chiing tai

da t~p trung het trong hang ngli chinh quyen rbi, trong xa

hQi dau con ai?".

Toi buoc phai noi ding nhf1ng ngt1ai trf thuc nhu v~y la n6i ba't hanh cho ccng cuoc van minh da't mroc. LEi ra phai dam nhiem vai tro rna mang, nuoi duang van minh vci tu each cua ngiroi trf thirc, thi he lai vui dau vao viec kiem 19i cho risng ban than, ho chdng ban tam den st,t thoai hoa cua tinh than h9C van trong xa hQi, da't nude ra sao ho cling mac. Nhu the rna vlin W cho minh la tri thirc duoc sao?

Do la mQt thuc te dang h6 then.

May sao, truong tu thuc Keio cua chung ta khong co ai chay theo trao 100 dang thinh hanh n6i tren. K~ tU khi sang lap, du dem dQc nhirng truong' chung ta chua bao giC1 danh mit niern tv hao, du phai "dan thuong dQc rna" trong xii hQi hien tai, chung ta da, dang va vlin tiep h,IC vun xdi, nuoi duong tinh than dQc lap. Chung ta chi co mQt muc dich ganh vai nang do tinh than dQc lap trong nhan dan.

Chung ta Ie 10i, dang dung mui chiu sao trong can cu6ng phong, trong dong mroc xiet, chung ta dang phai g6ng minh chong choi voi ca mQt trao lttu dang lam thoai h6a xa hQi. Nhiem vu cua chung ta th~t kh6 khan. Nhirng chinh hie nay doi hoi chung ta phai co long qua cam va tinh than cuong quyet.

Dung khi cua con ngiroi khong sinh ra tit sach va. Doc sach Ia phuong tien nang cao h9C van.

H9C van la phuong phap tien tai thuc ti~n.

Chinh kinh nghiem, su tung trai san sinh ra long qua cam.

HQi Keio chung ta, ba't chap kh6 khan, ba't chap gian kh6, nguyen dem het tri thirc kien thirc co dircc, xay dilp con dUC1ng phat tri~n van minh. f)g di tdi do, chiing ta khong phan biet, khong tu nan hit ky linh vue nao, nganh h9C nao. Chung ta lam thuong nghiep, chung ta tranh luan luat phap, chan hung cong nghiep, khuyen nong, viet sach, dich sach, phat hanh bao, ta't ca nhtrng gt lien quan tdi van minh.

M6i ngiroi chung ta phdi suy nghi v~ vai tro, su d6ng g6p cua ban than, phai di tien phong trong nhan dan. Chung ta cung hop tac vdi chfnh phu,

Sue dan va sue chinh quyen co can bang' thi tiern luc quoc gia moi gia tang, n~n mong dqc lap cua quoc gia mci virng chile, e6 nhu vay nude ta moi mong dugc binh dang' voi phirong Tay.

Toi tin r§.ng, vai muoi nam sau, ciing' trong mQt dip don mung nam moi, khi nhac tdi bUbi sum h9P hom nay, cluing ta chac se cung noi vdi nhau ding: "Mdi chi c6 n~n d9C l~ p mong manh nhu h6i d6 rna chiing ta sung sUdng den vay. Bay gia da sanh vai binh ddng thuc su voi phuong Tay nhu the nay thi con sung suong den nhuong nEW?". Nhu the moi 18. niem vui thuc stJ phai khong cac ban.

Toi muon n6i voi cac ban trudc khi cho phep toi ke't thuc. Cac ban sinh vien. Cac ban hay tv quyet dinh tucng lai, chi huang ciia chinh minh theo muc dich cua truong' tu thuc chung ta ngay tU hom nay, ngay d6n nam moi nay.

89

Tluing Gieng nam Minh Tri thll bdy (tile nam 1784)

PHAN sAu

LuATPHAp

•

QUYGIA

NHUTHENAO?

Qu6e DAN PHAr LAM TRON BON PHAN "MQT THAN HAl VAl"

92

Chinh phu la nguci dai disn eho dan, lam thea y nguyen cua dan. Nhiem vu cua chinh phu la tran ap, b:it giIT ke e6 tQi, bao v~ nguoi vo tQi. Neu moi su d~u di~n ra trdi chay nhir vay thi tri an, trat ttJ trong mroc t6t dep bie't bao!

Ngirci ta thinrng' goi ke eo tQi la ac nhan, goi ngttai vo tQi la luong thien.

Gia thu e6 ke xau dinh gay nguy hai, chang han nhu chung dinh ham hai b6 me, vq eon cluing tao V~ Iy rna noi, trong truong' hop nay ngttai IUC1Ilg thien hoan toan eo quyen W v~ trudc bao luc cua ke xau, va eon eo quyen "dan eho cluing mQt tran nhir tu". Nhung kh6ng phai luc nao nguni IUC1ng thien ciing c6 th~ chang tra n6i lti nguoi xau neu chi bie't cay vao sire minh. Ma cli cho la co th~ W v~ duoc di niia, thi cung can phai bO ra rit nhieu ti~n bac dg 10 phong chong t9i pham.

Nhung, chang phai la chung ta da thoa thuan vdi chinh phil ding nguoi dan uy thac cho chinh phu - voi tu each lam ngirci dai dien cho qu6c dan - dirng ra baa v~ trat W tri an, d6i lai nguci dan se d6ng thue' dam bao cho m91

khaan chi can thiet cua chtnh phu, kEi cd luong lij..u cho cac vien chirc do sao? N goai ra, chinh phil - vrri tu each la t6ng dai dien cho nguoi dan - co moi quy~n hanh dg giai quye't tac tht bat cli viec gt xay ra, theo huang co lei cho nhan dan.

Quae dan nghe thea chinh phd kh6ng co nghla 18. chung ta tuan thea phap luij..t do chfnh phu soan thao. Cai rna chung ta tuan thea chinh la luat phap do chinh chiing ta lap ra. Chung ta pha luat tae la cluing ta W xe bO nhITng quy dinh do ban than chung ta d~t ra. Ne'u vi pham luat, chiu su trung phat thi do khong phai la do chinh phu ma la theo luat do tu cluing ta quy dinh.

. .

M6i nguoi dan chung ta co hai nhiem V~. Thu nhit la lap ra chinh phu lam dai dien eho chung ta, dg b~t gill ke xau trong xa h9i, bao v~ dan lanh. Th(( hai la thuc hien dung su thod thuan voi chinh phu, tuan thu phap luat, va duoc chinh phu baa v~.

Thea Ie do, mot khi chung ta da giao pho quyen lire chinh tri cho chinh phu thi nhat thiet khong ducc vi pham thoa thu<'!-n, nhit quyet khong dircc quay lung lai luat phap. Bllt giu lti sat nhan, xu hi hinh chung la quyen han thuoc chinh phu, Quy~n xet xli ciing nhu hoa giiii moi cuoc tranh chap kh6ng phai la viec dEi quoc dan chung ta phai nhung tay vao. Ne'u chi "vi dim thu" rna W y phan xli, bang each gie't bon ac nhan, hanh dong' nhu vay se Ia pham tQi. Va tQi nay kho duoc phap luat bO qua. Kh6ng c6 sai pham nao Ian nhu sai pham nay.

a cac quoc gia van minh phat triEin, hanh vi "ca nhan

93

94

W coi minh co quyen phan quyet, hanh xir" bi IU4t phap khep tQi rlit nang. Con tai Nhat Ban, ngliO'i ta lam tuang rttng chinh phil rlit co uy. Nhung that ra nhieu nguoi chi bie't so chinh phil thai, chu ho hoan toan khong am hi€u luat, khong bie't ducc IU4t phap cao quy ra sao.

Bay gia toi se giai thich ro hem, vi sao ba't ky ca. nhan nao cilng khong duoc "tIj y phan quyet hanh xli", cilng nhu vi sao lu~t phap lai quy gia de'n nhu vay.

Toi la'y vi du the nay. C6 m9t Iii cudp, xong' van nha minh, de doa gia chu va dinh thirc hien hanh vi cuop tai san. Theo luat thi chu nhan phai bao ngay eho nha chirc trach biet, Nhirng thirc te, vi st,i viec xay ra qua bat nga, gia chu lu6ng eu6ng va ding chang co thai gian M lam viec d6. Trong Iuc bon cudp da xong van nha va Mt dau cirop doat tai san. Gia chu mu6n ngan lil cuop lai, nhung mQt minh thi rlit nguy hi€m nen hop suc vdi moi nguoi trong nha ch6ng choi lai lfi cudp, Nho the' ma Iu cudp bi tom va bi giai tai nha chirc tranh. Khi b.it diroc iil cuop, gia dinh dung g4Y gQc, dao kiern gay thuong tieh cho lil cuop, danh que chan, co tniO'ng hop vi qua tay nen danh chet bon ctrcp.

Tuy vay, gia chu va nhirng nguci trong nha khong bi khep tQi "tu eoi minh co quyen phan quyet hanh xu", VI ho roi van hoan canh buoc phdi dung phuong tien W v~ d~ baa v~ tinh mang, bao v~ tai san cua minh.

Trang phat t9i pham la quyen han cua chinh phu, dirt khoat khong phai la Mn phan hay trach nhiern cua ffi9t ca nhan nao ca. Vi vay, trucng hop b:=it duoc lil cuop va

cho du chiing ta chua bi chung gay thirong tich gi ca, nhirng chi vi qua dim tUc ma danh d4P hay giet ph.it chung di la khong ducc. Luat phap khong cho phep, du chi dung m9t ngon tay dong vao co th~ chung. Nhiem VI,I cua chung ta 18. phai cap baa ngay eho cac nha dirong cue, va cho doi su phan xli ciia chinh phil. Neu tom chung xong, chung ta hanh d9ng thea cam tinh, tUe la "tu cho mlnh co quyen danh d4P, tra thu", thi hanh dQng nhu the tuong' duong vci t9i c6 y giet nglieri va tQi, se bi luat phap khep van tQi giet nguoi.

LU4t phap cua quoc gia nghiem minh c6 nghia la vay,

"TRUNG THAN NGHM st:

DUal G6e DQ PHAp LuAT

N e'u xern xet van d@ nhu tren, cac ban se hieu ro viec "tu eho minh co quyen phan quyet" la nghiern trong den nhuong nao? Chung ta phai hi~u rang' truck khi bi tni thu thi nhirng ke ham hai eha me minh da: ph9-ID t9i gift ngiroi. B<it giu va ket an chung la trach nhiern cua chinh phu, qu6e dan cluing ta khorig lien quan. C6 cai Iy nao cho phep W tien gie't tQi pham thay eho chinh phu vdi Iy do tra thu eho cha me bi hai, Hanh d9ng nhu v4Y cilng co nghia la quay lung lai veri nhirng thoa thuan voi chinh phil, di chech khoi trach nhiern cua quoc dan, kh6ng phai phan su rna eli tuy ti~n phan xU'.

Neu thay each xli trf cua chinh phu la sai l~m, bao ehe eho tQi pham thi phai kien chinh phu vi su va ly do. Giii

95

J

...

thii', ke thu cua cha me co dung ngay trudc mat cling kh6ng co nguyen bic nao cho phep con cai dU(_1c W dong tra thu.

Dudi thai Genroku (1) co cau chuyen cac VO SI thuoc ha cua Asano - lanh chua vung Akou (2) - sat hai su than trieu dinh la Kira Kozukenosuke (3) M rita nhuc cho chu.

Nguci dci ca tung nhung nguoi tham gia viec bao thu nay, goi ho la cac "Nghia S1 thanh Akou". Loi ca tung nhu the chang phai 1a mot lam Mn sao?

Vao thai do, chinh quyen Nhat Ban la shogun Tokugawa.

Lanh chua Asano Takuminokami, su than Kira Kozukenosuke, vo si thuoc ha cua nha Asano ... ta't thay d§u la nguoi Nhat Ban. Le duong nhien moi ngliai d@u thoa thuan se tuan theo chinh phu va nhan SIJ bao hQ cua chinh phil. V~y rna khi xay ra chuyen su than Kira c6 dieu sai trai, that l~ voi Asano, Ie ra phai thua kien voi chinh phu thi lanh chua Asano lai n6i tran 16i dinh thea cam tinh, rut guom doa giet

96

1. Tho i eli} i Genroku Ja thai ky Shogun Tsunavoshi Tokugawa (cia i tlui n501) cai rrj, ke 0 da i nr na In 1646 din nii m 1709.

2. Thanh Akou, thuo c tlnh Hvogo ngay nay.

3. Theo sach su Nha t Ban ghi la i: Na m 1701, trieu dinl, Kyoto eu su th~n Kira Kozukenosuke'mang chie'u chi eua Tudng qua n de'n tha nh Edo, Nghenh tie'p su tldn Kira Iil. Asano la nh chua vung Akou, Trong ban ti~c, khong hiciu sao su tldn Kira vo eo ma t sat lanh clui a Asano, Tric min h, la nh clni a Asano nit guom ra do a c lie rn su thin Kira. Sau do, su k ie n din r a i Tl1ang quri n, va la nh chua Asano bi k lie p tQl lam n hu r tritu dinh va chiu hinh pha t tl,i ra c h bu ng tu v~n. D~ tua h~n eho clul , 47 vo sl rhuoc hq cil a Asano ela t6 cluic lia sat va d em rh d ct(p ella Kira de'n dang trudc mq Asano. Ke't C(!C la d 47 vo sl d~u bi tr ie u oll1h k he p tQi che't.

su than. 'I'ir d6, ca hai nha tim moi each tra thu nhau bulk

, , .

shogun Tokugawa phai phan xii'. Ke't cue la Ianh chua Asano bi khep tQi gie't nguoi, buoc phai mb bung W van. Con phia nha Kira kh6ng phai chiu them hinh phat nao het.

C6 thg kh~ng dinh ding ket qua cua phien toa do c6 sIJ thien l~ch, ba't chinh, Nhung neu nhan thay sIJ kh6ng minh bach, thisn vi nhu vay, tai sao thuoc ha gia than cua nha Asano lai kh6ng khang kien chinh phu. Neu nhu ca 47 vo S1 thuoc ha nha Asano, Mn luot khieu kien theo dung quy dinh, thf tuc cua Iuat phap thi sIJ thg se ra sao? C6 thg sIJ khieu kien cua ho se kh6ng dU(_1C chap nhan, nguoc lai nhfrng nginri tham gia khieu kien se bi Mt va bi gie't vi ban chat nen chinh tri cua chinh phu do shogun Tokugawa cam dau la dQc doan, bao nguoc. Nhung cluing ta kh6ng so, nguoi nay bi bat, bi gie't thi nguci khac tiep h,IC tranh dau, Vi~c khieu kien thau tinh dat ly thi du lein hrot ca 47 vo si bUQC phdi hi sinh mang s6ng cling phai khieu kien cho den cung.

Lam nhu the thi chinh phu c6 tan bao d(k doan de'n ma"y cu6i cung cling phai thira nhan dao ly, phai xii' lai phien toa, bUQc nha Kira cling phai chiu tQi. Co nhu vay tai mni coi ho la nhtrng nghia 81 chan chinh va moi dang ducc ca ngoi.

'I'iec thay, ho hoan toan kh6ng bie't tdi nguyen bic d6.

La qu6c dan rna kh6ng suy tinh t6'i srrc nang cua phap luat. TIJ cho minh c6 quyeri tni thu chem gie't nha Kira. Chi c6 thg n6i r~ng ho da ngQ nhan v§ trach nhiern cua qu6c dan, phan quyet tQi 16i theo cam tinh ca nhan, Cling may la chmh quyen M<:;1c phii Tokugawa thai do da tra"n ap toan

97

...

bq cuoc bao hanh nay, ne'u khong thi ca hai dong ho Asano va Kira cung cac thuoc ha cua ho se tie'p tuc bao thu, ha sat lin nhau kh6ng bie't de'n khi nao mdi cham dirt canh d§.u rei mau chay. Va ke't qua la xa h9i se roi vao tinh trang vo chinh phil, vo luat phap.

Ttf cho mlnh c6 quyen phan quyet, viec nay gay t6n hai cho quoc gia ra sao, ban d9C chac dB. hi§u. Chung ta phai can nhac trong suy nghI va hanh d9ng. D6 la dieu toi muon n6i.

Ngay xira, a Nhat Ban c6 luat cho phep cac Vo S1 chern d§.u ba't ky mqt ngiroi nong dan nao dam tha't l@ vci t§.ng lap Samurai. Chinh phil da dung tung, hop phap h6a cho tang' lap Vo si e6 "quyen ducc tu y phan quyet" trong xa hqi. Th~t dang len an.

Luat phap ciia quoc gia, phai do duy nhat chinh phu noi d6 co quy€n thuc thi. Neu khong nhu v~y thi chinh phu se suy ye'u. Chinh quyen Mac phu Tokugawa suy vong cling vi Ie d6.

"TENCHYU" - THA Y TRor TRUNG PH~ T {4J

C6 met ki~u "tl,! y phan xli" he't suc nguy hai, e6 thg lam nghieng nga n€n ehinh hi da't nude, d6 la am sat.

4. Tenehyu: Thien tru, ten cu a rndt t6 chuc eh6ng plurong Tav, eh6ng d nlll.1ng ngl1i'Ji Nh~ t t1 ng hQ viec "md ella" giao thucng vdi phucrig Tay va o thai ky "euo'i Ma c phil diu Minh Trj" ta i Nh~t Ban.

Tli xa xira, cac vu gie't nguoi thong thuong vi tu thir, hoac d~ cudp doat cua cai. Nhtrng ke gie't nguai d~u thira hi~u hanh dQng d6 la pham tqi, va ban than se tra thanh tqi pham.

Va trong xa hoi con co IDqt kigu gie't nguai khac. Hinh thirc nay kh6ng mang tinh tu thu. No duqc goi la hanh vi am sat cac dich thu chinh trio

Trong mQt da't mroc, viec co cac luong tu tuang chinh tri khac biet la Ie binh thuong. Chi vi cai goi la "chong lai hi~m hoa cua nhirng nguai c6 quan digm, chinh kie'n khac vdi minh", ho dim tUe tu tuo-ng cua ngiroi khac, ho vi pham qu6c phap bai d9ng CC1 ca nhan, ho gie't ogucri theo cam tinh, ho khong nhirng kh6ng bie't h6 nhuc ma lai con la'y lam dlic y va dong dac tuyen b6: "D6 la hanh dQog thay trci trling phat." Nhf1ng ke am sat duoc tang boc, duoc coi la "nghia sf".

Cai goi la Tenchyu ~ Thien tru, hay thay troi trling phat la cai gi v~y? C6 th~ t la ho thirc su chu trucng thay trcri trirng phat? V~y thi truck d6, hay ttf ng1im 19-i xem ho Iii cai gi trong xa hqi da. Chang phai la ho dang s6ng a da't nude nay va dii thoa thuan vrri chinh phil nhu the' nao voi tu each la m9t cong dan? D6 1a nha't dinh tuan thu ton trong qu6c phap va nhan duqc su bao v~ che chd cua chinh phil d6 sao?

Neu nhu co ba't man vdi n~n chinh tri cua da't nude hoac

. , .

cam nhan thay c6 nhieu ke dinh xam pham th~ che' thi

binh tinh khang ugh! stf tinh d6 len chinh phil. T9-i sao lai

99

phot la, qua mat chinh phu, W cho minh cai quyen duoc phan quyet nhu vay? Nhung nguci thuoc loai nay thuong' kh6ng c6 cai nhin tong th4, ho vira cirng nh:'ic lai vira n6ng vQi truce ti~n do cua qu6c gia. H9 kh6ng mim ducc nguyen nhan sau xa dcln tdi tinh trang nhu hien nay cua da't nude, nen cling khong biet phai dung bien phap nao M dua da't nucc ra khoi tinh canh hien tai.

Thtl nhin 1<,1.i xem, trong lich stl dong tay co kim da c6 vu am sat chinh tri nao him cho the gioi nay t6t han, lam cho con ngimi trong xa hoi tro- nen hanh phuc han chua?

LUAT CAN R6 RANG. DON GIAN NH[iNG PHAI NGHIEM MINH

100

Nhung ngliai khong ton trong phep nude, kh6ng tha'y su quy gia cua qu6c phap, ngoai mat Iuon to ve nghiem chinh, dung d:'in, n4 sc can bQ c6ng quyen, nhung ben trong thi ngam ngam vi pham lu~t phap rna khong chut may may ho then. H9 luon tim moi ke h6" trong luat d4 ludn lach, ne tranh. Nhtrng ke gioi ludn lach luat lai dime du luan khen ngoi la "tai ba". H9 ra't khoai chi khi khoe khoang cung dong bon v~ thu doan cua minh: "B~ ngoai phai lam nhu the nay. Mu6n tranh ducc luat thi phai the kia ... " T~ hai han, ho con bi mat moe ngoac vdi cac c6ng chirc, d@ tao loi the cho ho trong cong viec lam an. Doi lai la hai phia cung chia chac m6n hoi, cung tham nhung va gia'u nhem tQi Mi.

Phai thira nhan r~ng "dai phap do cac dang' M tren" lap ra c6 nhidu di€m ra't nhieu khe, phien phirc, tham chi c6 khi con trai han vci thirc te, nen mdi xay ra tinh trang nhu tren, Nhung, neu xem 'xet van d~ tren g6c dQ chinh tri cua mQt quoc gia thi cac vu viec d6 la nhtrng t~p quan xau dang sq. Mqt khi coi thuong lu~t phap, qu6c dan da tra thanh nhirng ngimi khong trung thirc voi da't mrcc, than nhien vi pham luat, diing dung truoc moi toi Mi.

Vi du nhu khi chfnh quyen d~ ra luat "Cam ti@u ti~n khong dung chb". Vl%y rna khong it ngiroi trong chung ta lai coi thuong' l$nh cam nay, than nhien "te" b~y, mien sao dung d€ canh sat trong thay la dugc. Bi pha t hien, ho khdng to ra ho'1 han nhan minh sai trai, rna Iai con keu ca "ngiroi khac cling the' sao khong bEit, lai chi b~t c6 minh tOi", roi W than van eho "cai so' kh6ng may" cua minh.

Toi chi con biet than trai trudc tinh trang than nhien coi thuong phep nude nhu vay.

Vi the, chinh phil khi lam lu;% t can phdi dan gidn va ro rang. Va luat phap phdi dugc thuc hien nghiem minh. M?t khac, qu6c dan chung ta neu nhan tha'y Iuat dira ra con nhieu di@m ba't ti$n thi phai cung nhau tranh luan va khang nghi voi chinh phil mot each thang' than, khong ngan ngai. Va cling phai hi@u rang met khi lu~t d6 dang diroc ap dung

thl trudc het phai chap hanh luat cai da, Vi d6 la nghia 101

vu cua quoc dan.

BQ MA Y HANH CHINH

Val NHUNG gUAN cnitc HDAu GO"

Mai day, a tnrong Keio chung t6i c6 m9t vu viec,

86 la, tLt nam kia truong' chung t6i ducc nha quy t9c Ota Sukeyoshi tai tro cho mqt khoan ti~n dEi thue mQt nguoi My sang giiing dCJ.Y. Hit han hop d6ng, ong ta v@ mroc. Chung t6i tim duoc nguci khac sang thay va da thod thuan xong voi nguoi moi v~ moi di~u khodn.

Nha quy tQc Ota ben gUi don din BQ Giao due a Tokyo, d~ nghi chip thuan cho ng11Cri My nay dang co mat tai truong giang day v~ Van h9C My. The' nhirng, theo quy che' rna B9 giao due ban hanh thi "khong chip nhan cho cac giang vien nguoi My neu khong xuit trinh dut;1c bling t6t nghiep khoa h9C tai My cho du chi phi thue la do ca nhan tai tro cho truong tu thuc." "Nguci My nay kheng xua't trinh bang' t6t nghiep nen BQ khong thg cho phep ang ta giang day v~ Van h9C My. Con neu day tieng' Anh thi diroc."

Tokyo da phuc dap thu thlnh cau cua nha quy tQC Ota nhu tren.

Thay vay, toi ben vie't don glii len BQ dEi trinh bay C1,l thEi hem. Trong don toi viet: "Qua that ngiroi My nay khong co bang t6t nghiep theo yeu cau cua B9, nhung chung Wi

102 . xet thay nang lire cua ang ta hoan toan dap ung duoc nhu cau giang day cho hoc sinh cua nha truong, nen chung toi mong BQ cap phep. Neu cluing Wi ghi trong dan d~ nghi "ong ta sang Nh~t d~ d9-Y ngoai ngtr" thi moi viec se xong.

Nhung truong' chung tOi v6n eo nhu cau h9C v~ Van hoc My, nen chung tOi moi vie't don d~ nghi chinh thirc. Va lai d6i tra vdi quy B(i bang each xin met dang lam mQt neo thi luong tam ciia cluing Wi lai cang khong cho phep". Nhung B(i v§.n gia nguyen tAc cua minh va tra lai toan bQ h6 so d@ nghi cua toi,

Chang' con each nao khac, cluing Wi bU9C phai xin lOi va khong th4 tuygn dung ngiroi My fIy. Cuoi thang 12 nam ngoai, ong ta tra v~ My. Ke hoach giiip do tnrong cua nha quy t9c Ota vi the' cilng tan thanh may khoi. Hang tram hoc sinh cilng mat he't hy vong.

That ra, khong chi rieng truang tu thuc cua toi bi anh huang rna phai n6i ding quyet dinh cua B9 la rao din nang n~ cho n~n giao due cua c8. dfIt nuoc. Baa cong SUc tra nen vo tich sir. Sl,f Wc gian vi nhirng quy dinh ngu ngoc ' trao len trong chiing toi. Nhung vi d6 la nguyen Mc, luat phap nsn phai tuan thu, khong th4 lam khac, SAp toi, cluing tci se tie'p tuc glii don d@ nghi.

Chi rieng viec nay, trudng chiing tdi h9P di h9P lai ca chuc Hn. Da so' y kien nghieng v~ viec xoa chft Van h9C, thay vao do la chti Ngoai ngu, Lam nhu vay cling chi VI 19'i Icli cua hoc sinh thoi chir co lam gi xau dau ...

Ke't C\lC la truong chung Wi khong thg thue duqc gidng

vien. Cho du viec do. anh huang nghiem trong de'n HQi va 103

h9C sinh nha truong nhung khong vi the ma chung t6i lira

gat co quan cong quy~n. DEi dat duoc rnuc dich rna phai ddi

tra thi th~ t dang h6 then vi chung ta If! nhtrng hoc gia chan

chinh, nhtrng nguoi s6ng luon twin thu phap luat, Phuong sach t6i uu Ia khong lam sai ban phan co ban cua qu6c dan mot nudc. Va cling vi the' rna d~n Wi quyet dinh nhu wi k~ a tren.

Tren day la mqt vi du lien quan tCti viec giai quyet chuyen hoc hanh a mqt truong tu thuc, Doc toi day, cac ban co th~ cho la tUdng chuyen gt ghe gdm chu sir viec con con the' nay kh6ng dang ban luan. Nhung neu chung ta cung cam nhan nguyen nhan cua su viec thi wi nghi la no h~ trong tdi ca mnt n~n giao due qu6c gia.

Vo-i chu y do t6i xin ducc ke't thuc bai vie't nay a day.

Theing 2 nam Minh Tr] thd bdy (hle nam 1874)

104

PHAN BAy

TMCHNHIEM

? •

CUA

QUOCDAN

Trang Phan Sau, toi da ban v@. "Su quy gia ella luat phap" va d@. cap tai "Hai vai tro ella qu6e dan". D4 b6 sung them eho Phan Sau, trong Ph§n Bay nay, toi muon gidi thich ky hen v@. nhiem VI,l, vai tro d6.

C6 th4 n6i a mbi quae dan, ngllai nao cling d@u e6 hai vai tro. 'I'hir nhat la vdi tu each ella m9t nguoi dan dang dtfai chinh phii, tUe la vai tro lam "khach". Thli hai la tren co sa moi ngllai dan trong da't nude thong nhat W nguyen ke't n6i thanh mdt e6ng ty mang ten "qu6e gia", d@ ra quy dinh, luat phap va dua "qu6e gia" vao hoat dQng, tue la vai tro lam "chu".

T6i gia du the nay. C6 100 thi dan dinh l~p cong ty thuong mai gi d6. M9i ngllai cung ban bac quyet dinh thanh lap, d@ ra quy ehe' nQi quy r6i dua cong ty vao hoat dong. Khi d6 ea 100 ngtroi d@u la chu nhan ella cong ty. Va dua vao nhung dieu da: cung nhau quy dinh, moi ngiroi th6~g nha't tuan theo no, thi khi d6 100 ngllai dang thai cung la

106 nhan vien cong ty.

Ba't mlOC giong' nhu cong ty, nhan dan giong nhu nhan vien, rn6i nguci vira dung tren vi trf cai tri vira dung' tren vi trf duy tri su cai tri a'y, vira la chu vira la khach,

[

NGHfA Vl/ eVA Quae DAN

Dang tren g6c dQ la "khach", thi moi qu6e dan ai ciing phai ton trong lu~t phap, dang thai khong dttqc quen rang "tit ea moi ngiroi d@u binh dAng". Anh khong xam pham de'n quy@n loi ella wi thi nguoc lai toi ciing khong ducc can tra quyen lei cua anh. Anh c6 niem vui cua anh thi tOi cung c6 niem vui cua toi, Khong dw;rc ehiern doat niem vui cua nguoi tao Khcng duoc cttop ella nguoi ta M lam giau cho nha minh. Khcng duoc gie't ngtfai, khong duoc tham thut mat baa, bdi moe dung chuyen cho nguoi khac. Vi~c twin thil luat phap, toi cfing nhu anh phai tuan thea quy dinh nhu nhau.

Luat phap do chinh phil lap ra, eho du con nhieu di~m r§.c rdi, xa roi thuc te', thi cling khong co dao ly nao cho phep chung ta tuy tien thich thl thea, khong thich thi vi pham, Ngay ca viec dai su nhu quye't dinh chien tranh, hay ky cac hiep ttoc ngoai giao cung d@u thuoc th<im quyen cua chinh phil. Quy@.n han do, von di la thoa thuan voi qu6c dan va chung ta dll trao cho chinh phil. Vi the, neu khong can h$ tdi dai St,1 thi khong nen tranh luan.

Neu quoc dan chung ta quen tinh th§n nay, kg ca trucng hop each xli ly cua chinh phil trai hc1n vdi ton chi muc dich

cua chung ta di chang nira, chung ta ding khong nen tranh 107

cai tuy tien, khong th~ xua't phat ttl loi ich nho rna xoa bo

thoa thuan, bao dong khieu khich gay ra chie'n tranh vdi

ngoai bang, nhir the ngn dC}c 14p cua nude ta mot ngay ciing kh6ng mong giu n6i.

Dieu nay cung giong nhu vi du v@ cong ty thuong mai rna toi dua ra a tren. Trong so 100 thanh vien co 10 ngLio-i dttgc chon VaG h(\i dong quan trio Du c6 bat man hay khong hai long vci each lam cua 10 nguoi d6 thi ciing khong vi the rna 90 ngLio-i con Iai, tv Y lam theo suy ngh! eua rieng minh. Chang han 10 thanh vien h(\i dong quan tri muon nhap ruou d~ ban thi 90 nguoi kia lai mu6n nhap gao ve.

. Ban hac doi co khong' ai chju ai, roi manh ben nao hen ay lam, quen han nhiing dieu da: quy dinh vdi nhau, thi tha hoi eong viec kinh doanh cua cong' ty se ra sao? ChAng phai la moi su ehia re deu da.n t(ri t6n tha't khien cho tat ca 100 nglio-i deu phai ganh chiu d6 sao?

VI the neu mci chi cam nhan luat phap con sai, ba't cap thi khong th~ coi do la cai ea dg pha bO no. Va gia sa su bat chinh, bat cap co la su thuc di chang niia thi phai binh tinh khang nghi, kien tri khang nghi de'n khi chinh phu phai sira dBi mci thoi. Khi chinh phu ea tinh lam ngo, thl hop sac lai kien nh~n cho dci thoi ca.

QUYEN LQI eVA Qu6e DAN

Neu dang a g6e d(\ chu nhan d~ ban thi quae dan mot nude ding chinh la chinh phil cua mnrc do. VI sao vay? Duong nhien toan thJ qucc dan khong thJ ta't ca deu lam chinh trio Chung ta thod thuan vdi nhau l~p ra chmh phu, chung ta quyet dinh giao eho ehinh phu thi hanh lu~t phap vai tu each la nglio-i thay mat cho chung tao

Vi Ie d6, nhan dan Ia chu nhan cua dat nuoc, la gia chu cua ngimi cai tri va ehinh phil la ngiroi dai dien, nguoi cai trio Giang nhu tl:t trong s6 100 ngiroi l~p cong' ty, chon ra 10 uglieri VaG h(\i dong quan tri We la VaG chinh phil, so 90 ngt!oi con lai la nhan dan. Cho du nhan dan - so 90 nginri con lai - khong true tiep lam cac st_1 V1,l quan trong, nhirng mot khi da giao pho cho 10 thanh vien thay mat minh thi n~u suy xet th~t ky thi ban than mbi chung ta chang phai la chu nhan cua cong ty d6 sao.

Mat khac, 10 nglieri trong h(\i d6ng quan tri, hien dang dieu 'hanh hoat dong cua cong ty, nhan duoc su tin cay cua nhan vien, ganh trach nhiem nham dap irng tinh cam do, vi the' phai dem he't siic minh trong cdng V1,l cua cong ty, khong diroc nghi tai cai lei cho ban than. Bay gio neu thi't suy nghi dieu tren, ugttoi ta thircng ggi viec tham gia VaG chinh phil la cong VIJ., viec cdng. GOc gac cua tU nay la cong viec cua chinh phu khong phai la st_1 Vl,I ca nhan cua cac quan chuc. Ma no co nghia la thay mat cho nhan dan, thuc hien viec cong, viec chung eho ca xii hoi, M cai tri toan be? da't nude.

FUA[ eONG TI·IUE

Chlnh phu dua tren su tin cay, uy thac cua dan, thuc hien dung 10i hua truce dan, kh6ng diroc phan bi~t doi xU doi voi dan, phai mang lai quyen lei toi da cho nhan dan. Tlic la phap luat phai nghiem minh, kh6ng dugc phep huang lei ba't chinh du cai lei d6 co nho nhat de'n rna'y. Gia du,

c6 m(>t toan cudp dqt nhap vao nha dan. Liic d6 chinh phil biet, nhirng lam ngc kh6ng c6 hit cU bien phap gi M tran ap, thi c6 th~ n6i rAng chinh phil d6 ciing la lfi cliap va chang khac gi d6ng dang cua Iii cuop. Chinh phil c6 trach nhiem cua chinh phu thi a m8i ngliai dan ciing c6 trach nhiem cua minh.

Gia du, mot quan chirc chinh phii mAc sai sot trong qua trinh thirc thi cong VI,l, lam t6n that 3 van yen. Ngay ca ti~n M d~n bu t6n tha't cho chinh phu, ban than ngtfai d6 ciing khong c6. Va dirong nhisn qu6c dan chung ta la noi xuat ra khoan ti~n b6i thliang thiet hai d6.

Ne'u dem chia so tien t6n tha't la 3 van yen cho 30 trieu ngliai - la t6ng dan so Nhat Ban cluing ta hien nay - thi d6 d6ng m6i d§.u ngliai phai chiu la 10 mon (1). M(>t quan chirc chinh phil mliai Mn gay t6n tha't nhu v~y thi s6 ti~n m8i qu6c dan phai ganh chiu la 100 mono f)i~u nay cling c6 nghia la mi?t gia dinh c6 nam nhan kh§u thl so' ti~n phai ganh chiu la 500 mono SO' ti~n nay d6i vdi nang dan a vung que tuong' duong voi mot bira an t6i ngon lanh cho ca nha g6m ong' ba de'n con chau. V~y rna s\f 18i tam cua mQt quan chuc nhu n6i tren va hinh trung da cuop di nidm vui cua nhirng ngliai dan luong thien, nhi1'ng nginri nang dan lam viec cat lire ca ngay ngoai d6ng. Th~t he't cho n6i.

110 The' la quoc dan chung ta li~n nghi viec gi phai chi tien

cho nhimg viec ngu xuan nhu vay. Nhung ciing chcing c6

1. Don vi ti~n t~ thai Minh trio b~ng 1/100 yen, nay kh6ng con su du ng nil a.

t i

! I

!

1 ~

f f

each nao khac vi chung ta la gia chu cua chinh phil, la chu nhan cua da't nude. Va lai ngay til dau chung ta da thoa thuan va giao pho cong viec chinh tri, tai chinh cua Nhat Ban cho chinh phil r6i, nen ciing khong the m8i khi xay ra nhung chuyen chang' hay ho cua cac quan chirc la chung ta lai qua ban tam luan ban, buc bQi. Di~u quan trong hen la thucng nhat chung ta phai hop tac he't long vci chinh phil. Tren co sa d6 ta xem xet moi vi~c lam cua chinh phil, ne'u thay cac quan chirc hanh dqng sai trai, chung ta phai dam noi, phai to" cao met each trung thirc vci chinh phil, chu dirng im lang' d~ moi viec xay ra r6i mdi keu ca.

Nhan dan chung ta 18. chu nhan cua qu6c gia, nen khong th~ chi vi phai tra khodn chi phi n6i tren rna chung ta birc b(>i kho chiu, Luong cua cac quan chirc chinh phu, ngan sach quoc phong, luong cua ccng chirc cac cap tir trung uong toi dia phuong ... do la nhirng khoan ti~n khdng' 16 neu gqp lai, nhung neu chia d~u ra cho ti:tng nguoi thi chiing ta m6i ngliai se chi phai ganh chiu 1 hoac 2 yen thai. Chi dn tra so ti~n nhu vay trong suot ca nam, d6i lai la nhan duoc su bao v~ cua chinh phil, dligc yen 6n lam an, W do sinh song thi cung dang "ddng' ti~n bat gao" chir sao?

Du the' nao di chang niia, cluing ta - m8i quoc dan Nhat Ban - phai thirc hien tot viec d6ng ti~n thue' cho chfnh phu,

.I

BANH MAT KHi TIET,

LAM HN mtN CON CAl, CHAu cHAT

112

Nhan dan Mn chinh phu, neu ca hai phia d~u lam tron Mn phan, trach nhiem cua minh thl chang can phai noi gt them ca. Nhirng ciing co nhi1ng luc chinh phu di chech huang, thi hanh 16i chinh tri chuyen che bao tan, chay theo quyen luc v6 tri thirc. Nhtrng luc nhu the', nhan dan buoc phai hanh dqng. Va se hanh dQng thea mQt trong ba gidi phap nhu sau. Hoac tit bO khi tiet, khuat phuc chinh phu, Hoac ph an khang chinh phu b~ng bao hrc, Hoac s&n sang hien than, hy sinh tinh mang chu kh6ng chiu M mit khi tie't. T6i xin giai thich ro han.

Giai pluip thu: nluit: Neu chip nhan vut bO khi tie't, tuan theo chinh phu va dieu kien thl co thg coi day la giai phap mu quang.

Tai da gidi thich r3' phan trudc: D:;1o lam ngtmi Ia tuan theo dao troi. Neu va't bO dao ly, khi tie't, d6ng loa veri nhung sai trai bat chinh thi W chting ta da lam hong vi the' cua con nguoi, va t~p quan xau d6 se truyen tdi dai con, dai chau.

Tll' trudc tai nay, r3' Nhat Ban c6 nhieu chinh phu thi hanh ehe' dq chinh tr; chuyen che' bao nguoc doi veri Hi dan ngu muci chung tao N~n chinh tr; bao nguoc se khong thg keo dai mai duqc. Bie't vay nhung lang' thinh chap thuan canh song cung eire chi vi sq Tudng' quan - Mac phii n6i gi~n va tran ap. Chinh dieu nay la vi du ro rang nha't rna tOi

I

)~

phai noi: Neu nhan dan tl1 bO vi the' cua minh thi tucng' lai bit hanh se cho don chung tao

Gidi pluip thlZ hai, ca nhan chong lai chinh quyen, la di~u kh6ng tur3'ng. Vi the' mol t4P hop nhau, l~p nhom l~p dang gay nen nQi chien, n9i loan. Cach nay tai kh6ng cho la each lam nghiern tuc, Bdi neu xay ra nQi 10:;1n thi va'n d~ phan biet thi~n, ac se bi loai bo. Cac ben chi dua vao sUe manh tren chien trinmg M giai quyet. Va ke th:1ng se quyet dinh tit ca. Ma cac ban hay xem lai lich sll tit c6 chi kim ciia Nhat Ban se rfi: dan chung tay khong bao giG cung ye'u han chinh phil. T6i nghi the' nay, neu suy nghi ve nguyen nhan cua loan lac n9i chien thl ro rang do oan gian cam ghet su v6 nhan dao, kh6ng co tinh ngu'ai cua tang lap cai trj, nen moi d~n den xay ra cac cuoc noi day chong d6i. Va kh6ng co gi va nhan dao, khong dem xla den tinh nguoi cho bang nQi loan. Tinh nguoi bi chia cli t, cha con, anh em trd thanh thu dich, nha clla bi cuop pha, giet choc l:in nhau, slj tan bao kinh khung khong sao kf xiet. Ma phe thang co lap ra chinh phu thi c6 gi dam baa chinh phil do se thuc thi mqt duong huang chinh tri hi te', vi ho sinh ra trong mau cua n9i loan kia rna.

Giai phap thu: ba la: gilt tron dao ly chinh nghla, s£n sang hi sinh mang song' truerc ID9i ap hue cua chinh quyen. Tue la tin ttir3'ng IDQt long mot da vao dao 'I'roi, du phai chiu moi cue hinh cua chinh quyen chuyen che, bao nguoc ciing khong khuat phuc, gilt vi1ng khi tiet, bdo v~ chan ly, niem tin, hen nira kh6ng bao gia sil: dung vii khi bao lire, chi dung dao If M khang cao veri chinh phil.

Trong ca ba giai phap, t6i cho ding giai phap thu ba 18. thuong sach. Neu chung ta chat van chinh quyen bang ly Ie tht nhiing luat phap t6t hoac nhirng chinh sach tuy~t vai hien hanh trong qu6c phap kh6ng bi anh huong. Thuyet phuc bang' ly Ie, di~u do se tham d~n vao long ngiroi thea Ie W nhien. Nam nay, thuyet phuc chua dugc thi sang nam tie'p tuc thuye] phuc cho tai khi chinh quyen higu ra. Vi muc dieh cua n6 la ngan chan va cai thien ba't chinh trong chfnh quyen. Va mdt khi chinh phd da chap thuan cai thien chinh sach thi viec cha't van chinh phil cung se cham dut,

Neu chung ta dung sue manh d6i dich vdi chinh phil thi chfnh phu ciing se dap lai bang' viec dan ap, biit bo. Quan chirc chinh phu du c6 la nhung ke bao chinh thi ciing Ia ngu'ai Nhat Ban chung ta ca. TruO'c nhung lei Ie dung vdi dao ly cua nhimg nguci cha't van chinh phu trong hoa binh va san sang hi sinh than minh vi dao ly do thl kh6ng c6 Ie khong thuydt phuc hoac khong lam lay dong' duqc cac quan chrrc chinh phil. T6i nghi rang ho khong th~ kh6ng hoi han ve nhUng lam 16i, sai trai cua ho va se cai ill quy chinh.

NHU THE NAo LA "TrY vt [JAO"?

114

?

a phuong Tay, nginri ta goi nhung ngtroi uu tu tran trd trong xi h9i, coi nhe ban than, san sang hi sinh cho nhan Ioai ba't chap hiem nguy la nhirng nguO'i "tu vi dao". Tfnh mang ma't di chi la tinh mang cua m9t nguai nhimg hieu

I

{

1 j

, ,

;

"

I

qua mang lai hen hlin ba't ky m9t cuoc n9i chien nao lam chet di hang trieu sinh linh, tieu t6n hang trieu tien bac,

Til xa xua, d Nha t Ban c6 bie't bao nguai che't tran, biet bao ke W m6 bung W van. Nhfrng nguai nay deu dugc xa hoi danh gia cao, nao la trung than nghia si, nao la dang m~t anh hung. The' nhirng cac ban hay cung toi thu tim hiJu nguyen nhan vi sao ho lai dam xa than nhu vay? Co thg n6i phan Ian ho dElu bi cu6n vao cac CU9C n9i chien giira hai the' luc tranh gianh quyen hrc chinh tri trong xa hoi. Vi nhu CU9c chien tranh Nam Biic Nhat Ban (2) chang han. Hoac ho che't trong cac tran danh dg bao thu cho lanh chua. Nhirng cai chet cua ho gay nen su xuc dQng trong xa h9i. Qua that, ho che't that khang khai, that dep de. Nhimg nghi ky rna xem, nhiing' cai che't d6 thuc ra co dem lai Ich lei chan chinh gi cho xa h9i khong? Trong khi ban than he, m9t chu be doi cling khcng' biet, nang lire nhin nhan su viec kh6ng co, lai luon bi nhdi vao dau nao la phai trung thanh vdi chua, nEW la kh6ng gill tron chfi trung thi tha chet con han". Cho dli du luan xa co hoi chap nhan va tha thli di ntra, thi gia day dling tren tinh than cua cong CU9C khai hoa van minh d§ nhin nhan, chi co thg khang dinh rang ho hoan toan khong hitiu the nao la su hi sinh chan chinh, khong hieu y nghia dich thuc cua viec che't vinh con han song' nhuc.

2. Chien tran li Naill Ba" c tTie u: CUQ c n(l i chie'n ta i Nh;j't Ba n, dai d5ng sUl'ft 60 nam til na m 1336 den na m 1395 giua liai the' hic Thien hoa ng (Naill trie u) va M", c phil (Bif c tri€ u),

Xua nay, n6i tdi van minh la noi tdi tri due va dire due, Wc la kha nang nang cao tri thirc va dao dlic con nguoi. M6i nguoi d~u mang nhan each rieng cua tang ca th~ d<)c lap, hoa minh vao xa hdi, kh6ng xam pham den ngirci khac va cling kh6ng bi nguoi khac lam hai, MQi ngUCii d@u t1;i xac lap quyen loi rieng cua minh, tren CC1 sa do dem lai sIJ on dinh va phon thinh cho toan xa hei.

Phai chang cuoc nQi chien Nam Bac, nhirng cai chet cua cac Va sf V6 chu la hoan toan phil hop voi tinh than cua van minh, Ia dat dlfgc muc tieu "dua dlfang chi 16i eho xa hoi den vdi van minh"? C6 dung la eli thang' trong cuoc nQi chien do, eli chem giet th~t nhieu nhirng ke d6i dich, kh6ng lam be mat lanh chua la se mang lai van minh cho xa hQi, c6ng thuong nghiep se phat tri~n, mQt xa h<)i phon vinh se den?

L

PIIAI BIET HI SINH THAN MiNH NHU THE NAo

Kh6ng biet da bao nhieu l~n toi diroc nghe nhfrng cau chuyen dai loai nhu m<)t ngiroi h~u· no chu sai cam ti@n di mua ruou, Giua duerng nguoi h~u chang may danh ma't d6ng Wb, phan 10 so, phan b6i r6i vi kh6ng lam dung lCii ehu dan, nen treo eo t1;i ttl tren mdt canh cay doc duong.

Gier day, neu thinrng cam val tam trang khi W v:in cua nginri hau trung nghia d6, ciing nhu tim higu ky hoan canh luc bay giCi thi qua th~t trong chung ta se da'y len long x6t

thuong t9i nghiep. Ra di mai mai khong quay v~. La'y cai chet dg chuoc Wi vdi chu. Chi bay nhieu th6i cling khien nguoi dCii phai x6t xa, roi l~.

Le ra, nguCii h~u dang duqc 100 danh trong dan chung vi long trung thanh cua anh ta, cfing giong nhu long trung thanh cua cac nghIa sI trung than. V~y thi vi sao ngUb'i ta kh6ng nhirng kh6ng ngoi khen long trung thanh cua nglieri h~u no, ma nguoc lai con to ra khinh miet hanh dQng cua anh ta? NgUeri ta noi the' nay: "Cai chet ciia ngUb'i hdu chang qua chi vi mQt d6ng bac, sIJ thg co ghs gam den muc phai bO mang nhu vay dau", Nhirng du suy luan nhu the' thi ngay vi~c dem cau chuyen d~t len ban can M can nhac nang nhe cting Ia di~u kh6ng nen. Kh6ng chi vi so' ti~n bi ma't Ian hay nho, va so' ngimi chet nhieu hay ft. .

Y nghia cua cai che't chi dugc danh gia nang nhe tuy thuoc vao di~u do c6 lei gi eho sIJ tie'n bQ cua n@n van minh xa hoi. Bo minh tren chien trlfang cho lanh chua sau khi da tieu diet hang van quan dich ciia cac nghia sI, hay tv til' ehi vi lam ma't mQt cAc bac cua ngu'ai hau, suy eho cung thi ca hai each chst nay gi6ng nhau a ehb d@u khong rnang Iai ich loi cho xa hQi. Va cting khong th~ coi trong cai chet nao ca. C6 the noi ding ca nghia sI Mn ngiroi hau d@u dang hien tinh mang mot each uong phi. Nhiing cai chet nhu vay, kh6ng the goi la "tv vi dao" duoc.

Thea nhu toi biet a Nhat Ban, cling co mot ngUai su6t doi chu truong cho quyen 19i ciia nhan dan, kien tri khang nghi voi chinh quyen bang dao If. Ong a'y da hi sinh than

117

minh cho dao ly, ong da "tlt vi dao" khong mot chut h6 then voi dci. Ong fty s6ng a vung Chiba, ten la Sagura Shyugorou. Ong' khang khai tau trinh vdi Tuong quan v~ sv tan bao cua lanh chua cai tri lanh dia noi ang sinh song. Toan bq gia tqc cua ang bi Xlt chern, nhimg dan chung trong lanh dia duoc ong cuu thoat khoi canh cung kh6. Tiec thay, nhung gi bie't v~ ong chi duqc nguoi doi luu lai trong truyen thuyet ghi a cac cu6n Kusazoushi dan gian, ma chua tim thay mqt tai lieu chinh thirc nao trong chinh slt. De'n mdt hie nao do tim ra duqc cac tai li~u chinh thuc, tai muon ghi nhan cong due cua ang va coi cuoc doi ong la quy pham, chuan muc trong xa hdi.

Thane 3 nam Minh Tri thll bay (tile nam 1874)

us

PHAN TAM

DUNG DANHGIA NGUOIKHAC BANG SUYXET

::>

CHUQUAN

::> '-

CUAMINH

"Nam thtr W do" sc1n co trong con ngiroi.

Trong tac pham "Khoa hoc v~ Dao due" cua Wayland, mqt hoc gid nguoi My, c6 doan vie't v~ W do than the, W do tinh than a con nguui. Dai y 1:\ "moi con nguoi deu co moi co the di?c lap, rieng biet so vci nguoi khac. Con ngiroi W minh xU' ly moi hanh vi cua minh. Con ngu'di tv minh dieu khien duoc con tim, kh6i 6c cua minh. Con ngiroi tv bie't phai lam gt va co' gling ra sao."

120

Toi tam t6m luoc thanh nam diem nhir sau.

Thu nluit 18. mai con nguoi c6 mqt co the. Cac chirc nang ella than the 18. tie'p xuc, tac dong' vao the' gici tv nhien xung quanh. Nho d6 con nguoi bie't hai 111qm, san bat, trong trot, thoa man nhu c§u ella co the. Nhu gieo hat, trdng Ilia, hai bong d~t vai.

Tha hai la con nguni co tri tue. Vi the", con nguoi bie't phan biet rach roi su vat, bie't tinh toan sao cho kh6ng lam l;in trong phuong phap san xuat, Trdng Ilia phai b6n phan ra sao, d~t vai phai cong phu, thanh thao ky thuat may d~t the' nao, ta't ca deu do sl! hoat dqng cua tri nao rna c6.

Thu ba la con ngu'di c6 ham muon, c6 tham vong. Su ham mu6n thiic day CCf the hoat dqng. Va con ngiroi co cam giac

hanh phuc khi da t ducc tham vong, Con nguoi ai cling mu6n an ngon, mac dep. Va de an ngon, mac dep, con nguoi phai lao dqng, phai lam viec. Long ham mu6n, sl,i tham vong thiic dl1y con nguoi hoat dqng. Va chinh lao dqng moi dem lai hanh phuc, an nhan cho con nguci.

Thu tliia tlt luc sinh ra, con nguoi ai cling c6 thien tam.

Thien tam kiern che' tham v(;mg, dira con nguoi di dung huong, quyet dinh mire dq ham muon. Tham vong gi6ng nhu cai thung khong day. Khong kim ham duqc ham muon, tham vong lit se chi vi Ioi minh rna hai ngu'di. Vi the', ly tinh - b~ t nguon tU thien tam - chinh la kha nang can nhac gitra dao ly V8. tham vong if con nguci.

Tlui nam la con nguoi ai na'y deu co y chi. Y chi thuc day long quye't tam trong cong viec, Sir nghiep xa hqi khong phai ng;iu nhien rna c6. Lam dieu thien hay gay tqi ac d~u do y chi ciia con ngl1O"i quyet dinh.

nj DO SINH SONG MIEN LA KHONG VUQT QuA BON PH4N Trj THAN

N am dieu tren day la thuoc tinh khong the thieu if con nguci.

Ban than rnai nguoi chi dQc lap khi phat huy dlly du ca nam thucc tinh d6.

Tuy vay, h@ cu noi tCl"i "dqc lap ca nhan" thi y nhu ding bi moi ngiroi xung quanh coi la "ke khac ngiroi", bi xern nhu

121

ke "khong muon quan h~ vdi ai". 'I'huc ra, khong phai nhu vay. Vi~c giao tiep phu thuoc vao cd hai ben. Toi muon co ban va ban ciing muon tim Wi tdi. M6i quan h~ do, dua thea luat phap do Trci dii dinh, la each s6ng quan trong mien sao khong vuot qua b6n phan W than.

V4y, the' nao la "B6n phan W than". Bo la stf tu minh y thirc diroc khi minh phat huy khd nang cua minh thi ng1lcri ta ciing phat huy kha nang cua nguoi tao Hai ben khong gay can tn1 cho nhau. Neu s6ng tren doi ma giIT tron b6n phan cua mtnh, chac chdn se khong baa gio pham tQi l8i, bi xa hoi phe phan. Va nguoi ta goi do 18. Quy~n can nguoi.

Lam ducc di~u nay, can ngiroi se co toan quyen tv do hanh dqng, mien la dung xam pham tCri quyen loi cua nguoi khac. Va mQt khi khong co quan h~ true loi hay lam t6n hai de'n ngiroi khac thi khong co ea M bi ngtiO'i khac phe phan. Can nginri se di Wi noi mu6n di, dung lai chon muon dung, thich tht lam, khong thich thi choi, muon thi hoc kh6ng muon thi ngu. Tat ca. la quyen tt,f do ca nhan.

LuAN THUYET VO LY:

PHAT BA QUAN AM CIIfT scuo:

122

N gucc han vdi thuye't da trinh bay tren day, nguci ta lai dua ra luan thuyet the' nay "can nguci phai tuan thea va hanh dong thea sir di~u khi4n ella nguoi tren, ba't chap dung sai hay thien ac, Khong' ducc phep dua ra chinh kien cua minh."

Luan thuyet nay co dung hay kh6ng? Neu la dung thi chllc chan no se ph6 bien khap moi noi trong xii hoi. VI neu the' a Nhat Ban, Thien hoang quyen cao chirc trong h<1O Tuong' quan Tokugawa, nen Tuang quan mu6n di thi Thien hoang cling c6 th4 baa dung lai. Ma dii vay thi Tirdng' quan se kh6ng th4 lam ba't CLl viec gi thea y minh. Moi viec til chuyen th((c ngi], an u6ng nhat nhat phai twin thea va hanh dQng thea su di€u khieri ella Thien hoang. Be'n hrot minh, Tuang quan lai cai tri cac Lanh chua cac vung thea y minh. Rbi nang dan cling khong diroc trai y Vo si.

Dirng' tttang ding c(( thea 14p luan tren thi thg ehe' cai tri co th4 ap d:iit til tren xu6ng 18. diroc. Thuc ra khong h&n da vay, Hay suy nghi ky I4p Iuan d6 xem sao. "Ba" la can ngt1ai thi phai tuan thea va hanh d9ng thea su dieu khien cua nguoi tren".

C(( thea da nay thi he't thdy ngt1ai Nhat chung ta ma't hoan toan quyen tv quyet cho ban than. Nhu the' cung giong nhu "hdn Truong Ba, da hang thit." Co thg minh tra thanh nrri tru ngu cho phan hdn cua ke khac, Phat Ba Quan Am 11;1i tra thanh noi tni ngu cua ke giet nguoi. Khong th4 nhu the' duoc, Cai d6 e6 th4 goi Ia khai hoa van minh diroc sao. Ngay den d((a tre len ba cting d~ dang tim ra cau giai dap.

Tren da't nude ta, tli hang nghin nam truce, cac nha Han h9C (1), Nhat h9C, luon ban luan 6n ao v€ tieu chuan, v@ viec

1. Han ho c: Pha i ho c ehuy€n v€ Till, Th« cil a Kho'ng Ma uh hay nhung ca i lio c cUa Chu Ttl, T6ng Nho.

siip d~t thu bac tren du6'i, d&ng cap sang hen. Xet cho cung d6 la tht.i thuat nham hop phap hoa viec nhap han nglieri ta VEW than xac minh. Bugc th~, ke manh ra suc chen ep nguoi yeu. Le nao cac bac thanh hien tha'y the cling se man nguye n?

NH(JNG Lor D~ Y KHONG THE CHAP NH4N T~I TRUONG "N(J HQC"

Tiep theo, tai muon dua van d~ nam, nil ra ban a day.

Loai nguoi song a tren deri co nam, co nil. Nil cling nhir nam, d~u la con ngiroi. Trong xa hQi phai co ca hai gioi, dan ang va dan ba, Va gidi nao co vai tro cua gidi do. d ho co di~m khac nhau nao? Ban ang thuerng manh me, phu nil thi yeu dubio Nam va nft khac nhau la vay.

Trong xa hQi hien nay, ke nao dung strc manh d~ cuop cua cai nglieri khac, lam t6n thuong danh du nguoi khac, d~u bi khep tQi va chill hinh phat, Vl%y rna trong gia dinh, nguoi phu nil thuong xuyen bi uc hiep, nhung tlc xtta den nay, hanh dQng nay chua bao gio hi len an ca. Vi sao vfiy?

Trong truong' "nft ho c" , nguoi ta ra suc thuyet giang v~ "thuyet Tam tong" ddi voi phu nil. Con be theo cha, xuat gia theo chang, chang che't theo con. Con be thi ai rna chang

124 phai theo cha me. Khi da lap gia dinh thi phai theo chong, Nguoi ta day each "theo chong' ra sao? Theo nhu bai day trong trirong, khi chong co nrou che, chci gai, mang vc, chiri con, phong dang dam loan, nguoi vq vein phai nhin

nhuc, phai phuc tung ngirci chang "da trot hu dan", chi duqc nhe nhang tim loi khuyen giai.

Cu theo nhu chu y cua cac bai giang nay, ngiroi chang co lit ke dan ang lang nhang, choi bci nhung mQt khi da la vq thi ngiroi phu nil chi can each nham mat lam ngo. Ngiroi vq chi co quyen duy nhat du kh6ng muon lit phai cd rna tiroi ctteri vrii chang. Con chdng co nghe theo IO'i khuyen giai cua vq kh6ng la quyen cua chang. Ngoai ra, ngiroi phu nil cu phai coi moi viec xay ra nhu duyen phan da dinh va hay mac cho cuoc dO'i trdi di.

Trong kinh sach Phat giao, nu gidi bi coi 18. nhung cam da nguy hi~m. Neu dung nhu vay thi tU khi sinh ra, nguoi phu nu da la nguoi rniic tQi tay dinh rbi. Them ntra, trong truong' "nu hoc" ngiroi ta con ran day "tha't khu" tUc 1a neu nguoi phu nu pham VaG mQt trong bay dieu nay thi bi chong ru6ng bO cling khong dl1qc oan trach. (2)

Chang phai la nhiing dieu ran day hoan toan thien vi cho mot phia hay sao? Ban cng manh me, dan ba yeu duoi. Cac quy dinh fly la thea ki€'u manh duoc, yeu thua va hoan toan mang tinh trong nam khinh nir.

2. Tldt khu: Bay tqi khie'n nguai phil nu trang thai phong kie'n bi ch6ng boo D6 Ja: khdng con, dBm due, khOng kinh tho cha me ch6ng, Hoi nhicu, trQtn ca:p, ghen tuong va co a c t4t.

....

£JUNG TIN NHONG fJIEU NOI B.~Y eVA eHU TV 131

T ren the gian nay, siS luong dan ong va dan ba hau nhu ngang nhau. Neu d~a thea ket qua di~u tra a chau Au, dirong nhu nam gioi nhinh hen mot chut, vdi ty l~ eu 22 dan ong thi c6 20 phu nir. The rna m9t nguoi dan ong lai co tci hai, ba vc, R5 rang trai vdi dao Trci, Va nhu the thi can ngiroi c6 khac gi voi muong thu?

Con cai sinh ra cung biS me, duoc goi la anh em. Ta't ca cung chung song duo-i mot mai nha, diroc goi la gia dinh. V~y rna cung cha, khac me, nhu the ciing goi la gia dinh diroc sao. Gia thli c6 nha cao cua rong' de'n ma'y, toi cling khong nhin nhan d6 la can nha ella con ngiroi. No ciing chi nhu hang 6 cua cac loai sue vat, khong hem khong kern. Chi vi M thod man due vong trong choc hit rna de lai hau hoa cho hau the, nhung ke do la t9i pharn.

Cling co nguoi noi the nay: "Co vq Ie thi da lam sao. Chi dn bie't kheo leo thu xe'p". Neu the, toi d~t ra truerng hop nguoc lai la m(}t ngiroi phu nfi cling la'y vai ba ong lam "chong le". Sir the se ra sao? Neu moi viec dfu troi chay tilt dep thi toi se ngam mieng lai ngay.

Lai c6 nguoi ly su the nay: "Vi muon c6 can dan chau

3. Thuye't Chu Ttl : rc na m 1790 thuye't Chu re, da i bl€U cho Nho hoc, duoc eoi Ja trift hoc eh(nh th6ng trong xu hQ i phong kie'n Nh~ t Rin. D€ duy rrl luJu hieu x;i hQi phong kie'n v~ m~t [win Iy, chinh quy~n phorig kie'n Ma c phil earn ho c nhling h o c thuye't kha c vd i thuye't Chu Ttl.

diSng nen moi co vq Ie. Va lai co phai chung toi muon the' dau, chang qua la lam thea lerl day cua Chu Tli rna thoi". Toi phai noi the nay, chang can phai ne nang Kh6'ng Tit hay Chu Tit gi sa't. H9 da rao gidng nhtrng 10i sai trai.

Lay vq la'y chong, chi vi khong c6 can rna bi goi la "db ba't hieu", Thu ly Ie gt vay? Chang' qua la each thoai thac, bien minh cho nhirng quan diem sai trai dang len an rna thdi.

Ngiroi c6 tam long nhan hau se khong baa gio tin van each an noi ham h6 cua Chu Tli.

Xira nay, chu ''ba't hieu" am chi nhung dua can lamkh6' cha me. Dng ba n9i ngoai nao cung d~u vui khi c6 chau chat bong be'. Nhirng co ong ba nao lai goi can cai minh la "lG ba't hieu" chi vi con chua sinh dugc chau, diroc chat khong? C6 nguoi nao lai mang' con dau, danh dap con trai, doan tuyet vdi con cai chi vi chua c6 chau dich ton khong. Kh6ng, kh6ng baa gio c6 chuyen d6. Hay W van luong tam minh thi se ro.

KHONG PHAI MQl DIEU TRONG "LUA,N NGO" DEU f)UNG

Can ngueri, ai rna chang c6 hieu vci cha me. Vo-i ngiroi gia ca, du la ngtroi dung, ai ciing dfu phai I§. phep, hucng chi la diSi voi cha ill? de, khong ai lai khong co tinh nghia. Tinh cam do khong vu 19i, khong vi danh dir, Ma no la tinh cam ra't d6i tt,! nhien, xua't phat tir quan h~ cha me can cai.

127

Til xa xua, trong dan gran da co vo van truyen thuyet giang giai v~ chi1 Hie'u, nhat la "Truyen Nhi thap tu hieu". Tuy nhien, c6 th~ noi chin phan muai cac vi du nham rao giang "the' nao la hieu thao" trong d6 d~u k~ v~ cac hanh vi he't suc phi ly, ngc ng:£n, nhi1ng viec lam virot qua kha nang cua con nguci.

Nao la chi vi tha'y me muon duoc an man ca chep, ngiroi can khong quan gia buo't trong ngay dong gia ret, ciri tran nam drri tren Icp bang tuye't cho cho de'n khi tan bang d~ biit ca. Thu hoi 10<;1i "nguoi tran" binh thuong nhu chung ta, ai co th~ lam dugc nhu vay.

Nao la trong dem he oi birc, thuerng cha me nghso, hie ngii khong c6 lay tim man giang' IDu6i, nguoi con ben ciri bo quan ao, ir tr~n trudng rBi lay nrou d6 khdp len ngiroi dg mu6i nghe mui bau Wi d6t minh, tranh cho cha me bi d5t. Th~t vo Iy, neu co ti~n M mua hang lit ruou sao khong la'y ti~n do mua mung man.

Chua he't, lai con chuyen nay ni1a. Nha no co nhieu mieng an, lai phai nuoi duong cha me gia. Kh6ng 10 du gao, nen nguai con chay V<;ly khap noi M vay th6c, vay hia. Khong vay duoc, cung duong' nen nguoi con quyet dinh chon song dua con tho dai d~ bot di met mieng an, chir nhat quyet khong M ong ba che't d6i. Phai la quy dt1 hay la riin doc

128 mdi co thg di rao giang chu hie'u theo kii$u nhu vay. Th~.t trai vrri dao troi, trai vdi tlnh nguoi de'n eire d(l.

Trong "That klnr" ir tren, ho rao giang r?ing su ba't hieu lon nhat la vg chong khong co con cai, The' rna d day ho

lai thuyet giang' d§ c6 hieu vdi cha me, thi co phai chon song con minh dut rudt de ra cilng phai lam. R4t nht1ng chuyen mau thuan.

Th~t ra, y W sau xa cua nhtrng cau chuyen nhu the' chi la nham ap dat than phan tren duoi, khuon phep git1a cac the' h~, co' tim moi Iy Ie M nhan manh vi the' ye'u kern cua the' h~ tre. Theo each thuyet giao trong "Luan Ngtr" vdi muc dich nhu tren thi cong ern cua cha me rat sau nang. K~ til khi con trong bung, nguoi me da phdi mang nang, de dau. Va con phai cham biim cho bu sudt 3 nam trci sau khi sinh. ..

Nhung, nao phai chi c6 loai nguoi mci bie't sinh de va nuoi con. Cac loai chim ch6c, muong thu cling vay. Bii$m khac bi~t co ban voi cac loai vat khac la it ch6 con nguoi, ngoai viec 10 cai an, cai mac, con biet giao due va day d6 cho con cai bie't giao tie'p, bie't lam nguoi.

V~y ma co nhieu ke lam cha, lam me, chi son son de rna khong bie't giao due, day bao can cai, t6i ngay viii dllu vao bai bac, ruou che, choi gai ... Ke't cue la nc nan chong chat, gia dinh tan nat. Cling duang ho lai biit con cai phai cung phung, phai ganh chiu moi hau hoa. Nhtrng 10<;1i cha me a'y vo liern sl lam sao, nhuc nha lam sao. Nht1ng Iuc do, nguai vg v6n nhu can ir, chi can trai y voi b6 me chong thi thien ha lai don llm len, bao con dau nha d6 khong hieu

thao ... Ngay ca nhirng nguci bie't con dau dung cling van 129

giem pha.

Truac day, dii co Ian toi n6i voi cac ban: me chong v6n Cilng dB. tttng la ngiroi di lam dau. Truac khi chi chiet hay

ngucc dai con dau thi cac ba me chong hay chiu kh6 nho lai thai lam dau cua minh trudc da.

Tren day la cac vi du xau, du'qc sinh ra tren cai nJn tang dao duc cli trong xa hqi phong lOgn. Con ngtloi bi d6ng khung thea quy dinh vJ than phan, v@ d.1ng cap tren dtrci, sang hem. C6 ra't nhieu phong tuc cii lac hau, n~ nep xau xoay quanh mdi quan h~ gitta vq chong, gifta cha me va con cai, No an sau trong xa hqi dudi nhieu hinh thirc khac nhau.

V~ van d~ nay t6i se tigp tuc M cap den trong cac phan sau.

Thane 4 nam Minh Tri thll bay (tile ntim 1874).

PHAN CHIN

MUCDICH

• ?

CVA

HOC vAN

•

LAG!?

....

Ne'u khdo sat cu th§' cac hoat dong' a mbi con nguci thi su hoat dQng do co th§' chi a thanh hai loai nhu sau:

Thrr nhat la hoat dQng voi tu each cua mQt ca nhan dQc lap.

Thir hai la heat dQng voi ttt each cua mot thanh vien trong xa hoi con ngimi,

CO NHUNG NGUOI CAM THAY TIlOA MAN CHANG KHAc GI LoAI sAu KIEN

Moo cdu cai an, cai mac, chb (1 6n dinh dua vao hoat dQng cua khdi 6c va co th§' la Ie thuong tinh a can nguci.

Moi su vat trong the gioi tv nhien xung quanh ta, khong co v~t nao 'l~i khong co ich cho can nguoi. MQt hat giang gieo xuong co th§' cho ra ca hai ba tram qua. Cay cci, W moe trong rung sau, Gio, lam quay c6i xay. Bien, tien 19'i ch'o viec van chuyen hang hca. Can nguoi vao rung dao him

132 10 lay than; ra song xucng bien lay nuoc; nhc biet 19'i dung strc nude, SUc ll'ta rna che' tao ra tau hoa, tau thuy chay bang hoi nude. Khong sao ke xiet nhung ich loi tuyet voi cua the' gidi W nhien bao 1a.

Can ngiroi nhan duoc an hue til the' gici W nhien, tac d9ng them m9t chut vao n6, tao ra nguon loi cho chinh minh. Chi can them mQt phan tram cong sUc vao nhimg thu s~n co trong W nhien la con nguri da co the c6 duoc cai an, cai mac va chb a cua minh, Bi~u nay giong nhu nhat dtt9'c cua do nginri khac v6't tren duong' vay. Tuc la, W ban than con ngUai chAng phai kh6 nhoc gt cho Mm, vlin kiem sang duoc. Mil da the thi kh6ng co gi dang d§' tv phu.

Ta't nhien, d6i vci can nguci viec tv lap kiern ke sinh nhai ra't quan trong. N gliai xua thirong day: "Hay kie'm s6ng b~ng chinh m6 hoi ciia minh", The' nhung thea toi , cho du chung ta c6 him dung thea lai day nay thi cfing chua phai Ia da lam dung trach nhiem va nghia V1,I voi tu each Ia can nguoi. Lei day nay moi dirng lai a chb ran nguoi ta lam nguoi thi dung d§' thua kern muong thu va ciing chi day c6 the.

Cac loai chim ch6c, muong thu, tom ca, can trung ... tu chung kh6ng kiern mdi duoc sao? Vi nhu Ioai kien chang han, Loai kien khong nhirng biet kiem mdi mbi ngay rna con bie't lam hang, lam ta, tich trir mdi trong su6t mua dong gia ret.

V~y rna tren deri nay, co khong it ngtroi, hanh vi ciia ho

ciing chi ngang vci dan kien thai rna cling W man. 133

'I'oi My mQt vi du de moi ngliai cung tha'y.

C6 mdt nguoi con trai de'n tu6i trirong thanh. Anh ta co duqc viec lam trong nganh ccng thirong nghiep, hoac co

chan trong gioi quan chirc. Ban than anh ta holm toan c6 thg s6ng dQc lap ma kh6ng c§.n phu thuoc vao ba't ky mQt su tro giup nao tlt gia dlnh va ban be. TI,f tay anh ta xoay xa xay len duoc mQt din nha, sam sii"a duoc moi v~t dung thiet yeu trong gia dinh IDa kh6ng cgn nho va nguoi khac va cl1(Ji dl1qc mQt c6 vq nhu y. Anh ta s6ng t~n tien, sinh can, nu6i con cai an h9C. Anh ta cling c6 diroc mQt khoan ti@n tie't kiern, phong khi "trai gi6, tra giai" con c6 cai dg chi tieu,

Anh ta man nguyen vi. eho r~ng nhu the' la minh da c6 diroc cUQc s6ng dQc l~p. Du luan xa h9i cling d@u danh gia anh ta la IDQt nguai hoan hao va ban than anh ta cling la'y lam dac chi.

Cae ban nghi sao v@ con nguai nay? T6i thi khong nghi rang anh ta la mot can nguci hoan hao. Se nham l<in neu du luan xel hQi danh gia nhan vat nay nhu toi vie't a tren, 'I'huc ra, anh ta chi lap lai nhf1ng gi rna 10M kie'n da va dang lam khong han kh6ng kern. T6i thira nhan r~ng khong phai tv nhien rna anh ta c6 diroc cuoc s6ng 6n dinh, c6 duoc can nha rieng. Anh ta dii phai n6 luc va va't va Mm moi co dime nhir vay. Va lai, tv anh ta 40 ra cho minh va gia dlnh minh cuoc s6ng dQc ll%p chu c6 dua d<im vao ai dau, CJ di~rn nay thi anh ta hoan toan khong phai ho then trudc

134 lai d<;1Y cua nguai xua.

Nhung, toi lai hoan toan khong nghi ding loai ngtiai - vdi tu each la chua t~ cua muon loai - mdi co duoc ke't qua nho nhoi nhu vay rna dii coi la hoan bit muc dich dich thirc cua cU9C dai.

Gidi quyet duoc cai an, cai mac, chb a rna del man nguyen, del cam tha'y hai long rdi thi h6a ra cuoc doi can ngubi tren the' gian nay chi dan thuan la duqc sinh ra rbi chet di kh6ng th6i hay sao? Tinh trang hie anh ta chet di co khac gi hie duqc sinh ra. Tac la quanh qwin v<in chi la chuyen sao cho c6 nha cira, c6 cuoc song' 6n dinh va c6 cua an cua M nf1a. Ven ven chi c6 vay. Va neu de'n the h~ con chau, cung lap eli lap lai y het cU9C s6ng cua anh ta thi du c6 trai qua hang tram doi, lang xom thi tra'n noi anh ta da song' xua the nao nay chac ciing vay, kh6ng chut thay d6i.

Khong mQt ngiroi nao nghi tai su nghiep cong ich, cong cong, chi quan tam den loi ich ca nhan va gia dmh. Ngoai ra thi mac k~.

Khong mQt nguoi nao co suy nghi la phai lam gt, d~ lai cai gi cho que huang khi dang con s6ng.

Nguoi chau Au c6 cau: "Neu moi ngiroi ai ciing chi mong thoa man va an nhan cho rieng ca nhan minh, thi the' gian nay ciing kh6ng c6 gi khac khi mci c6 loai ngiroi".

'I'hoa man, toai nguyen c6 nhieu ki&u. Vi the' can phai phan biet va htu y v~ su khac biet do. Long tham cua con nguci gi6ng nhu cai thimg khong day, duoc cai nay lai muon ngay cai khac, vira man nguyen day nhung lai bat man ngay. 86 la due vong, 13. da tam. Phai bie't che ngu chung.

Nhu tai da n6i a tren, nhung ke kh6ng chiu lao dQng trf 6c, lao dong' chan tay, kh6ng huang tai muc dich co ban ella con ngiroi, chi co the goi ho 13. Iii 111ai bieng ngu d<ln kh6ng khac gi loai sau bo c6 hai.

HQC T~P, LAM VIeC VI xA HOI

Thli hai, d~c tinh ciia con nginri ta la ludn co khuynh huang tap hop lai thanh nh6m, thanh hQi va thinrng ne tranh cae "burc tien" voi nhi1ng n6 hrc dctn dQC, Ie loi. Con ngiroi ta cam thay neu chi c6 cac moi lien h~ hep gii1a vq va chang, cha me va can cai th6i thi kh6ng duo Ngu'qc lai cang md rQng diroc moi quan h~ vdi nguoi ngoai thi can ngu'ai lai cang cam thay tl,l' tin, chac chan va yen 6n. Nho cac mBi lien ke't voi nguoi ngoai da tao ra quan h~ giao tiep giira can nginri voi can ngiroi, va ca If do d~ hinh thanh xa h9i ni1a.

MQt khi con song tren dai, con giao tiep voi moi nguoi thi ban than m6i can nguoi v§.n con la mQt thanh vien trong xa hoi. Cho nen Ie dUC111g nhien la phai c6 nghia vu voi xa hoi. Ngay ca. h9C van, ky thuat, chinh tri, luat phap ... kh6ng c6 cai nao la kh6ng can thiet d~ cho can nguci song trong xa hC}i, tat ca nhting thu nay sinh ra la vi xa hQi can nguci.

Luat phap rna chinh phu thuc thi la de bao v~ quyen co ban cua con nguoi, d~ moi quan h~ gitra con ngiroi voi can ngttai diEin ra troi chay. Cac h9C gia viet sach, giao due con ngLtai ciing de xoa bO cai cii, cai lac hau, nang cao tri thirc, dua nhfing cai moi VaG cUQc song, nharn lam cho xa

136 h9i ngay mot tot dep han.

Nguci Trung Hoa xua co cau: "Cai tri thien ha cling gicng nhu viec bie't chia d~u, chia cong bang mieng thit cho moi ngttai d chon hQi he vay". Va ho con co cau "Hay don sach

:1.

co d vuon thisn ha tnroc r5i mdi don co trong san nha minh". Ca hai cau n6i d~u thg hien y chi mong muon lam cai gi day c6 ich cho xa hqi truac khi nghi tai minh.

Can nguoi ta, bat ky la ai, h~ c6 chut it "sd truong' la d~u muon dem ra giup ich cho dci. D6 au ciing la Ie thuong. Nhi~u khi tua-ng chung nhu con ngttai khong c6 y thirc vi xa hoi, nhung r5i kh6ng bie't bang each nao rna con chau ho van nhan duoc an hue. B6 la vi trong con nguoi c6 thien tam, nen cac nghta vu trong xii hqi r5i cling d~u dl1qc thirc hie n.

Neu trong xa hQi W xa xua rna kh6ng c6 nhtrng can nginri nhu vay thi chung ta ngay nay dau e6 duoc hua-ng thanh qua cua van minh dang tran day khap noi tren the' gian.

f)U(JC TII(fA HuaNG "DI SAN vi f)~I"' MA KHONG BIET T~ ON Al

Tai san nhan ttl t6 tien duoc goi Ia di san. The nhung, cai di san chung ta nhan diroc d6 ciing chi dung d dat dai, gia san, rna khong kheo thi chi vung tay mot vai dci la tieu tan sach se chang con lai chut dau vet gt.

Di san cua n~n van minh thi hoan toan nguoc lai.

Cli tam coi toan bq t6 tieri cua chung ta lao mot nguoi cu thg thi di san da ducc ngtnri d6 de lai eho het thay moi nguci. Di san nay eire ky to Ion, de'n mire nha etta, da"t dai, gia tai ciing kh6ng thg so sanh duqc. Trude an hue d6, cluing ta du c6 muon ciing kh6ng sao tim tha"y ai d dau dg rna

cam ta. No cling gi6ng nhu viec con ngudi da khong phai tra mi?t d6ng bac nao dJ co duqc anh sang va khong khi, nhtrng thtr khong thJ thieu cho str s6ng cua chung tao Di san nay nit cao quy va khong phai tU' mi?t can nguci cu thJ nao dJ lai cho chung tao Ma chung ta chi co thJ n6i ding do la em hue, do cong due nguoi xira dJ lai.

Phai va't va Him nhan loai mdi co duoc lich sCi cua minh. d thuc con chap chang cua lich sCi nhan loai - Ia thai ky rna trf tu~ cua con nginri chua phat trign d~y dll - tri tu~ cua con ngimi chi gi6ng nhu dua tre sa sinh moi chao dai, chua duoc thira nhan,

Toi la'y vi du viec gia lua mach thanh bi?t M minh hoa, Thud sa khai, loai ngiroi chi bie't la'y cue da co sc1n trang thien nhien gia nat hat hia mach. The' rai, trdi qua biet bao kh6 nhoc, cong' phu, ngiroi ta da biet due deo da thanh phien, r6i tao thanh hai kh6i tron, phang, lam ra cai c6i xay bi?t. Luc ban d~u, can ngimi dung sac minh dg quay c6i xay. Thea thai gian, htnh dang cai e6i xay cung ducc cai tien. Co ngimi con bie't lei dung sue nude, sac gio thay cho suc nguoi dJ xay bi?t. Ngoai ra c6 nguoi con dung ca tdi may moe chay bang' hoi nuoc niia. Cu nhu vay, viec xay bot tra nen de dang, tien lqi nhu ngay nay.

M9i su v~t cang ngay cang tie'n b9. £>a phat triJn cua

138 ky thuat di§n ra titng ngay. Mci hom qua, c6 cai con duqc xem nhu la phat minh ra't tien lei thi horn sau da trO' thanh lac hau, 16i thai. Nhtlng tie'n bi? cua n~n van minh phuong Tay nhanh toi ch6ng mat, Ky thuat dien tin, may hoi nude,

ky thuat §n loat.. thea nhau ra dci, ngay cang duoc cai tie'n va hoan thien.

Ma khong chi rieng lanh vue ky thuat vdi nhfrng c6 may tan ky, tri thirc ella can nguci cang sau thi m6i giao tie'p gif1a ho lai cang rong, Su giao tiep cang rong thi long nguoi cung cdi md han, baa dung han va d9 luong han.

Va tren the' gidi, neu cong phap qu6c te' duqc phB c1%P r9ng rfii va co hieu lire thi cac muu ma gieo riie chien tranh ciing se tv bien ma't. Nhf1ng tranh luan trong lanh vue hoc thuat cang sau rong' thi thg che' chinh tri va kinh te ding se thay dBi. Che' dQ giao due va nha trinrng, viec in §n va phat hanh, hinh thuc cua sach, baa, tap chi, phuong cham cua chinh phu, quyet sach tai nghi vien ... ta't ea d~u duoc cai each, trinh de;. tieu chuan duqc nang cao. Nhung tie'n be;. do khong thg kJ he't ra day.

£)g kigm nghiem, cac ban hay cung wi giO' thCi eu6n "Lich sCi phat triJn cua phuong Tay" ra xem. Nao hay d9C thlt giai doan tit khi biit d~u ella nhan loai de'n the' ky 17. Sau do chung ta hay bo qua hai tram nam ke' tiep, lat ngay tai nhung trang vie't v~ the' ky 19. T6i db ding khong me;.t ai trong chung ta ma kh6ng cam thay kinh ngac trudc s1_1 phat triJn chong mat ella tie'n hi? va van minh. Va toi cling tin chac la khong it ngu'ai phai th6t len mot each nga ngang

"Tien be;. ella n~n van minh la thuc hay mo." 139

V~y nguyen nhan ella cac tien bi? d6 la gi? £)6 chinh la

di san cua hie't bao the' h~ di truce. £)6 chinh la an hue cua nhung nguoi da khuat dJ lai cho chung tao

..

N~n van minh cua Nhat Ban, v6n di c6 nguon g6c tit Trieu Tien, Trung Hoa. Nen van minh cua chung ta la thanh qua, la su due ket cua t6 tien va truyen lai tci tan bay gio. Nha't la nganh "Tay h9C", da duoc du nhap van nuoc ta tit nhiing nam 1751 - 1764. Cac ban hay gi(1 cuon "Nhap mon Ha Lan h9C" ra coi se r5.

Nhirng nam qua, tit khi Nh~t Ban md cira giao thuong Va-I quoc te thi h9C van, tu tuang phuong Tay d§.n dan duoc moi ngiroi biet den, va nhtrng ng11eri theo h9C nganh "I'ay h9C", nhi1ng dich gid sach phuong Tay ngay m9t tang.

Nho the, each suy nghi trong xii h9i cting co nhieu chuyen bien, chinh phu ciing dii thay dtli, che d9 phong kien chuyen che Mac phu bi xoa bo va thci the tra nen nhu hien nay.

Cong cuoc khai hoa van minh biit d§.u rna ra tren dit nude ta ciing nho van di san, cong due do cac bac ttl tien dg lai.

DUNG DIE MAl MQT TAr NANG

140

N hu toi dii noi (1 tren, til xa xua eo biet bao nhan tai lao tam kh6 tU', dem het sue minh cho su phat trign cua xa hoi. Trang tam kham cua ho, tien bac, e6ng danh khong phai la muc dich, la Ie song duy nhat, H9 coi trong nghia vu ciia eon ngiroi vdi xa hoi. H9 mang trong long ly tU(1ng to Ion va ngay dern ntS lire thuc hien hoai bao d6.

Hien nay, cac ban - nhtrng ng11eri dang co giing h9C hanh - tit cii deu dang thira huang di san cua ttl tien, cua nhirng

ngttoi di triroc. Hen niia, cac ban dang dung tren tuyen d§.u cua su tien b9 nsn lai cang phai giing suc cho su phat trign cua nen van minh. VI. Ie do, cac ban hay tv nhu dng su phan dau co nhieu may di ni1a cling se vein luon chua duo

Ma'y chuc nam sau, chung ta cling muon nhan duqc long biet en cua nhtrng nguoi doi sau, gi6ng nhu long biet on rna chung ta hien dang danh cho cac bac tien boi.

Noi t6m lai, trach nhiern cua chung ta la phai M lai m9t each song dong diu tich cua cac hoat d(_)ng xa h9i, phai tiep tuc truyen ba n6 cho muon doi sau.

Trach nhiem nay th~t nang ne. Khong don gian la d9C vai chuc cuon sach If thuyet, tr(1 thanh thirong nhan, tra thanh quan chuc, tra thanh tho, co du tien nuoi duqc gia dinh can cai, the Ia xong. Nhu the' thl mdi chi dirng lai a cM khong lam anh huang de'n nguci khac, chu khong rna ra, khong dem lai con dirong lam the' nao M song co ich cho xa hoi, cho con nguoi.

Khi lam bat cu viec gt, bao gii'1 ciing co ill9t van de rfit quan trong. Do la thai co. Neu khong g~p thai thi ngttai tai gioi de'n may ciing kh6ng thg phat huy duoc kha nang. Tu c6 kim dong tay, khong it vi du chirng to dieu do. Ngay tai Nakatsu que hirong toi cling co khong it nhi1ng nhan tai, Dung tren g6c d9 cua nen van minh hien nay rna danh gia thi co nhieu dieu trong hanh d9ng va phat ngon cua ho khien chung ta phai dat thanh van de. Nhirng thai dai luc do bU9C ho phai hanh dQng nhu vay chu ban than ho khong co 16i. d' ho tran tre dung khi trong hanh dong.

141

Nhung tie'c vi ho khong gap thai. Ket cue la cU9C dai ho cham het cung veri tai nang vo ich, HQ dirong dau veri dai nhung kh6ng th~ c6ng hien duoc gl cho xa h9i. Tiec thay!

Nhirng, hien nay thai dai dii ddi khac. N@n hoc van va tu tirdng' cua phirong Tay phd bien khap moi noi. Chinh quyen cii dii bi l~t dd, che' d9 phong kien Mac phil da tan ra. Nhirng bien ddi tron~ xa h9i, khong dC1I1 gian la ket qua cua cuoc nQi chien duy tan mang lai. Sue manh cua n~n van minh khong phu thuoc vao ID9t vai cUQc chien tranh. Va cang khong phai do mQt hoac vai cU9C chien tranh dil. mang lai anh huang to len d6i veri nen van minh. Ma phai thiy r~ng, chinh sltc manh v6n c6 cua n~n van minh dii lam thay ddi nhan thire trong con nguoi va nhc d6 mci c6 nhirng bien ddi trong xa h9i nhu hien nay. CUQc chien tranh nam Canh Thin (1) mci ket thuc each day bay nam da kh6ng con sot lai bat ky vet tich nao ntia. V~y rna anh huang cua n6 v&n tiep tuc tac dQng len nhan thuc ciia ngu'o-i Nhat Ban chung tao

1. Chi€n tranh na m Canh Thin: No' ra na m 1868 (na m Minh TTi thu nhit). Ktt th ii c na m 1869 (Nam Minh Trj tlui [i a i ). Ke 0 da i mQ t na III nil m rlui ng. Ngay sau khi chinh plu] mol Minh Trj vua ra cloi, de the' ll,ie can sot IfJi cil a ehinh quve n phong ki€n Ma c plul ,

142 do lldt he't quy~ n h;ll, cia t~ p h<;lp la I My binh aa nli qua n clQi chinh p lul , CUQe chie'n tr a n h da ke't tlui c vd i thing lc i thudc v~ qua n chinh phil rndi, d6ng thai cha'm dilt hoan toa n 265 na m chinh quy~n phong kitn Ma c p lul cai tr] Nh~t Ba n. Chinh phil md i cia th6ng nhit va md ra mo t clurong mc i trong ljch su Nha t Ban vd i e6ng cuo c Minh Trj Duy ran, hie n d a i lio a Nh~t Ban.

B6i veri nhirng v~t th~ bit dong, hoan toan khong c6 bien phap nao d~ dein d~t cho chting. Nhung con nguo-i thi khac, con nguoi vein dang hoa t dQng hang ngay.

B~ tra thanh nguoi dan duorig chi 16i, d~ dira tinh than cua moi ngu'o-i trong xa hoi len t§.m cao hC1I1, M day ducc nhtrng dieu hay trong hoc van cho moi nguo-i, thi han het thay moi vi~c nao khac, truce het cac ban phai c6 g~ng phan diu trong su nghiep hoc t4p.

Co h9i tuy~t voi cho viec hoc t~p chinh la luc nay.

Thang!5 nom Minh Tri thd bay (ide nom 1874)

143

PHAN MU01

HAys6NG vA HYVONG

";I •

OTUONGLAI

Tiep thea pluui truce.

Dang tctng ban. huu cung que Nakatsu.

Trang phan trinrc, toi da n6i v~ "Muc dieh cua hoc van" tren hai khia canh. D6 Ia: 1. Khong nen man nguyen vi da 6n dinh cuoc s6ng cua rieng ban than va gia dinh minh. 2. M6i can ngiroi d~u la mQt thanh vien trong xa hQi, vi vay phai y thirc ducc vai tro d6, phai d6ng g6p cho st! phat tri~n chung cua xa hoi.

CON TRE MA 14! Mu6N Ll/A CHQN NH(fNG CONG VIItc AN NHAN

M\lc dich ciia h9C van phai dat a him cao.

Ne'u toi khong nham thi viec nau cam, dun nude cling la h9C van. Vi~c ban luan v~ qu6c gia dai su cling IS. h9C van. Nhung 10 CW?C s6ng cua gia dinh thi d~ han 10 kinh te, chinh tri cua mqt quoc gia. Han niia tren doi nay cai gi d& kiern thi it duoc quy trong, cang kh6 kiern thi gia tri cang cao.

Tai nhan thay sinh vien hien nay c6 xu huang ne tranh viec kh6, tim kiern viec d~.

Dirdi thoi phong kien, ngiroi hoc c6 miet mai hoc hanh

. . .

ciing khong co ch6 d~ ung dung h9C van, vi trong xa h9i do con ngiroi mat tv do. Do vay cue chang da: ho chi con

bie't hoc, tv mlnh tich luy hoc thirc, Vl the, sinh vien chung ta hien nay kho rna theo kip ho v~ tri thirc.

Sinh vien hien nay kh6ng bi bat ky han che' nao ca. Cu CO h9C la c6 th~ irng dung ngay ket qua h9C tl%p vao thuc tEf. T6i 13'y vi du, cac sinh vien theo nganh Au h9C trong ba nam, ho h9C lich sit, h9C v<%t lY .. · Sau khi ra truong ho duqc tuygn dung ngay tUc thi M lam giao vien giang day, ho~c di lam cong chuc chinh quyen neu ho muon. Ngoai ra, nhieu nguci con tim each dan gian han, nhanh han. D6 la chi can lung Sl,1C va doc qua cac cuon sach dich (1) dang ban chay, di day di d6 M c6 chut thuc te, tich luy them rnot it thong tin trong va ngoai nuoc, g~p dip may la duoc ch9n ngay vao lam viec trong cac cong' sCi. The la ho nghi~m nhien trer thanh mot thanh vien di!c luc trong bi?

may nha nude.

Nhung dieu toi 10 sq la cac hien tuong tren day neu trCl thanh xu huong, thanh trao luu trong xa hi?i thi h9C va'n se ma't di ban chat dieh thuc va IDI}C dich cao quy cua no.

Toi n6i C1,l th~ han, va thanh th~t xin 16i ban doc vi toi se d~ c~p toi chuyen tien bac ra day. C6 nhieu sinh vien

----------

-

1. Thee t a i lie u "Nic n bie'u tan tuy~n Au ho c ", thi trong khoang

thai gian tu nam 1720 - 1867, cac hoc gia Nh~t Ban a5 dich nit nhieu r a c ph5'm tr e n IDQi linh Vl!C cil a de ho c gil phuong Tay de' h o c t;'i p. ell th~ n lur sau: 15 n11 vue qua n slj 103 quye' n. Thie n va n ho c 27 quye'n. Md dja chit va aqng thuc vl)t ho c 17 quye'n. Y ho c 108 quyin. Dia lv, do da c 35 quye'n. Tori n hQC va v~t Iy ho c 29 quye'n. H6a ho c 19 quye'n. Chinh trj k inh te hoc 24 quye'n. Ngon ngu hoc 54 quye'n. Licb su cae qudc gia tren the' glCll 51 quye'n.

nganh Au hoc tinh toan the' nay. H9c phi mqt nam phai d6ng khoang mqt tram yen. Ba nam thea hoc ma"t ha tram yen. Bo ra khoan ti~n nhu vay, sau khi t6t nghiep, neu co viec lam, hang thang' diroc Iinh ttl nam muoi den hay muoi yen ti~n luang. N6i trang' ra, ill hoc co lai the nay tQi gl ch:ing hoc.

The con nhung ngimi co duoc mqt md kien thuc rai rae, qua s6 sach dich d9C duqc, thi sao? H9 chang phai tieu den ba tram yen, ma v&n thanh quan chuc dang hoang va so' thu nhap la khoan liii rong tron tria. Tren dai nay khong co each kinh doanh nao lai liii den vay, ngay ca nhtrng ngttai s6ng chuyan b§.ng ngh~ cho yay nang Iai cling phai ghen ti.

DUC1llg nhisn, thu lao cao hay tha'p tuy thuoc vao muc cung cdu tren thi trt.tang nhan lire. Hien nay, chinh phil va nhieu hQ nganh dang clin tuy~n nhieu ngt.tai co kie'n thirc Au h9C• Nen mdi dgn den tinh trang tuy~n ngt.t<'1i <1 at, Dung nghi rAng Wi "va diia ca n:1m", phe phan tat ca nhung nguoi da duoc tuy€n dung d~u khong co nang hrc va la lfi co hoi. Thi€n y cua toi, chi mong sao ho "dung tham bat, bO mam" ma nen tiep tuc thea hoc mqt vai nam nfra, no luc tiep thu kien thirc ky thu~t thtrc hanh, rBi hang di lam. Nhu vay, chac chdn ho se thu duqc thanh qua len hen.

Chi den khi tren khAp moi mien da"t mnrc Nhat Ban, noi

148 dau cfing gap nhung ngt.tai vira co tai, vira co dac, ngay dem ren giua va tich luy thirc luc thi At h:in den mot ngay nao do, chung ta se ngang hang, sanh vai vdi n@n van minh cua cac Cl1dng quoc phtrong Tay.

HQC TAP PHUCiNG TAy NHUNG KHDNG oitoc QuA SUNG BAI

Sinh vien h9C tap d€ lam gi? Nao Ia d€ gianh dt.tqc dqc hip thuc su, M c6 dt.tqc quyen W chii, W do cho minh. Ma d6ng Ia nhu vay, The' nhung, dAng sau do duong' nhien con phai co Y thiic tv giac v~ nghia V\1.

BQc lap eho han than minh khong phai la ca mi~n sao c6 din nha rieng M sinh s6ng, mien sao khong lam phien, kh6ng can tro- nguoi khac la diroc. Do mdi chi la nghla vu mang tinh eha"t ca nhan don thuan,

Tam gac sang ben vi tri cua ca nhan, ne'u chung ta quan tam'tdi nghia V\1 d6i voi xli hoi, thi trt.tac het la kh6ng lam vl1n due danh du ngiroi Nhat Ban, tiep den la moi nguoi dan d6ng long gop sac mang lai vi tri qu6c te trong dQe l~p va W do eho Nhat Ban. Nhu the moi ducc eoi la lam tron nghia V1,l giua ca nhan va xa hoi.

'I'oi thira nhan nhirng rigt.t<'1i dang toai nguyen vrii cuoc song ella ban than ho trong din nha rieng ella minh la nhirng nguoi dQc lap. Nhung t6i khong th€ thira nhan ho la nh11ng nguoi Nhat Ban dQc l~p durrc, Hay thil nhin ky xem. (j thai di~m nay, nen van minh cua nU<1c Nhat Ban chi co Danh IDa khong co Thuc. V@ hinh thuc thl trong ciing duoc da'y, nhung v@ tinh than thi that dang buon long.

Luc hrong quan su cua Nhat Ban, tlt luc quan tci hai quan, dii co kha nang khang e1:1' voi luc luong quan s1:1' cua

,..

cac cuong quoc phirong 'I'ay chua? Hi§n nhien la chua. Nude Nhat Ban kh6ng th§ chong choi ducc vdi cac the' hrc

phirong 'I'ay trong hie nay, .

The' con trinh dQ h9C van cua Nhat Ban hien nay ra sao? Vdi n~n h9C va'n hien thai, chung ta co th§ dern ra rao giang cho ngiroi phircng Tay kh6ng? R5 rang Ia kh6ng co cal gi ca. Ngircc lai, chung ta phai h9C a ho moi thu, Va khong chi don thuan la cu h9C nhfing thu ·rna . cluing ta chua co la dircc.

May nam qua, chung ta giti Iuu hoc sinh sang cac nude phuong Tay, rn~t khac chung ta dang thue ho de'n giang day (2). Ta vise di~u hanh b(\ may chinh phu de'n noi dung, phuong phap gidng day tai cac truong cong I~V, tlt viec chuyen d6i h~ thong hanh chinh cua ba phu de'n viec van hanh nam cang qu6'c te' (3), tlt viec l~p cac ke' hoa~h s~n xua't kinh doanh ella cac cong ty tu nhan de'n hinh ~§.u cua cac truang tu thuc, khong ehb nao Ia chung ta lai khong

2: Theo ra i li~;t "Au hoc va cong cudc Minh Tr] duy tan" thi ngay W na m 1853, Au hoc eta pha t trie'n tCing khip d Nh4t sa n. 35% s6 tr~a ng !lQ c I u c d ~ da dua m6n k hoa ho c ttt nlue 11 va 0 c huong tnn,h gta ng da v, Va til mi III 1868, ttong 56 240 trudng ho c tre n toa n quo c Nh~ t Ba n thi co 141 truong dua T oa n lio C va 0 clurong trinh giang da v, 68 trudng d",y Y ho c. 5 rrud ng ho c dqy thie n van hoc. Til na rn 1872 (nam Minh Trl tlni na m), c hirih phil Minh Tri b~n ha nh clie' aq giao du c bit buo c tren toa n quo'c vo i 4 na rn ~~(p 1 va 4 nil m c,i'p 2.

3. Ba phd la Tokyo. Osaka va Kyoto. Narn dng qu6c t€ la Yokohama, Kobe, Nagasaki, Nigata va Hakone.

phai thue ngiroi phuong Tay (4). Chung ta tra luong cao, tao moi dieu kien sinh hoat t6't nhat cho ho va trong cay a ho nhdiu thu, Chung ta sil: dung the' manh cua ho d§' b6 sung cho di§'rn yeu kern cua chung tao

Cang ngam cang thay phinmg Tay hon hin chung ta v@ moi mat. Ma cung phai thoi. Nude Nhat Ban theo dueSi chinh sach d6ng cira "be' quan toa cang' c8. rnay tram nam, Illdi rna cira duoc vai nam nay. M6'i giao thuong vdi cac qu6'e gia van minh Tay phuong lai phat trign qua nhanh, khong sao theo kip. VI vay, cluing ta dang a trong tinh trang giong nhu Ilia g~p nude, lam cai gi cling chua diroc. Chung ta trong tinh trang phai chiu dung cho de'n khi chung ta co du 19c. Khi do chung ta kh6ng phai thue nguoi phinrng 'I'ay nhieu nhu hien nay, chung ta khong phai nhap 6 at hang h6a cua ho nhu hien nay. Nhtrng hon loan trong buoi dllu du nhap van minh phuong Tay la dieu khong tranh khoi. Vi~e chinh phu Nhat Ban yeu c~u phuong Tay vien tro, cung cap van minh cho cluing ta cung kh6ng phai 13 sai.

Nhung dieu quan trong rna toi muon n6i la rot ca nhirng gi dang di@n ra tren dat nude ta hien nay ciing chi 1a giai phap nhat thai. Chung ta kh6ng th§' thue vinh vi~n ngiroi phirong Tay lam thay chung tao Chung ta ra sire h9C tap ho, nhirng kh6ng nell qua sung bai, tOn tha ho.

4. D~ hoc hoi tid che' chinh tri, xa hQi va ky i hua t phucng Tay, chi rien~ chinh plul Minh Trj cia rhue [ion 500 chuve n gia, ho c gia trong mo i linh vsic, a~t bl~t 13. Giao due, Lua t plui p, Xay dl,lng, Nang nghl~ p va In in, sang Nh4 t B:i n )a m vie c trong sudt thai ky Minh Tr] duy tan (1868-1812),

151

C6 each nao dg Nh~t Ban khong phu thuqc VaG qua'c gia khac? Lam nhu the' nao dg chung ta c6 thg di tren da't nttac minh bAng chinh doi chan ciia chung ta? f)g dat dttgc di~u nay, chung ta can phai mgt qua cil m(>t chang ducng vo cung kh6 khan.

Cac ban sinh vienl Chi c6 m(>t each, d6 la cac ban phdi ra suc hoc ~p, cho ngay dem moi tinh hrc ra phuc vu cho da't mroc. Chfnh di~u nay cting hi trach nhiem rna ca~ ban phai ganh tren vai, la trach nhism va cung ca'p bach ..

HY VQNG vAo WONG LAI xAN LAN

LA LlItU THU6c AN [ll NOI BAT H~NH HieN THaI

ThljC hrc cua thanh nien sinh vien Nh~t Ban can yeu, nen chung ta vein phai tie'p tuc mai ngtfC1i TIllac ngoai vao lam viec thay. Trinh dq san xuat cua nttac ta can thap, nell cluing ta phai nhap hang h6a tit llttaC ngoai. Vi~c chung ta dang phai tra nhfrng' khoan ti~n lUn dg thue nguci nude ngoai, dg nhap khiu hang h6a cling hO'i vi trinh do hoc thuat ciia nttac ta qua lac h;%u so vdi cac quoc gia T~y phtrong. M9i thu cua cai, moi d6ng ngoai t~ nude Nha t Ban tich c6p dttqc, lai cu phai dem dang cho nude ngoai he't, nhu the' c6 khac nao "ky cop cho c9P no xoi",

Chung ta phdi thay x6t xa, phai tha'y do la su nhuc nha vdi tu each la nhung nha tri thirc, nhirng ngtfai qU;e't chi theo du6'i su nghiep h9C hanh.

Tuy vay, da la con ngirci, ai na'y ciing d~u hy vong vao

tuong lai. Khong' c6 hy vong thi kh6ng thg co gang' trong rnoi viec, Va chinh vi hy vong VaG ti~n db xan Ian, nen con n~C1i mci co sire lire, mci c6 tinh thdn chiu dung dttqc. m?i n6i ba't hanh hien thai. Ngay xua, moi su vat tren doi deu bi troi bucc trong cac hii tuc, t;%p quan cu. Ngay ca ngtiC1i can dam nhat ciing khong dam hy vong, khong dam danh cuqc vao tuong lai.

Gid day, thai the' da thay d6i. MQi slf tr6i bU9C da bi quet sach. Xa h9i moi dang xua't hien vi cac ban, moi chon moi noi d~u c6 nhirng cong vi~c dang doi cac ban. Lam nang nghiep, him thuong nghiep, tra thanh hoc gia, tra thanh quan chirc chinh phu., moi thir cac ban d~u co th~ lam duoc, Vie't sach, soan thao luat phap, nghisn CUu nghe thuat, khdi su doanh nghi~p, trO' thanh nghi SI quoc h9i ... tat ca d~u tuy thuoc vao nang lire cua cac ban.

Hem nira, doi thu rna cac ban phai tranh dau v~ tri tu~ la nhirng ngLio-i phuong Tay. Ne'u cac ban thang' trong CU9C do sue tri thuc nay thi vi the' ciia nuac Nh~t Ban se dang cao tren truong quoc te'. Can nguoc lai, neu cac ban thua thi chung ta, nhting ngimi Nhat Ban, se mai mai thap kern duai con miit ngtnri phirong Tay.

Vile do, niem hy vong cua chung ta Ian lao the' nao, muc tieu ro rang ra sao, chdc cac ban d~u da hi4u.

Phat trign qucc gia la su nghiep lau dai, doi hoi su b~n bi, Tuy vay, du co the' nao di niia thi sir nghiep khan cap nhat - vi da't nude Nhat Ban hien nay - la moi quoc dan cluing ta, ba't k~ nguoi nao ding phai h9C tap, phai nghien

diu. Nhat la sinh vien - nhung ngiroi y thuc r6 nhat nghia vu cua quoc dan - lai cang khong th~ bang quan trudc su tinh cua da't nude. Phan dau h9C t~p la cong viec quan trong nha't trong luc nay cua cac ban,

Neu nghi duqc nhir vay thi sinh vien hien nay quyet kh6ng thg thoa man voi mot chut kien thirc h9C duqc a trong nha truong. C§n phai dat muc tieu cao hC1I1, xa hC1I1. Can tim higu can ke ban chat cua h9C thuat, C§n phai xay dung duoc vi tri d9C 1~p dich thirc. Du chi m9t minh - kh6ng c6 ban cung chi huang - cung phai c6 khi phach dg xay dung da't nucc Nhat Ban, tan tam tan tuy dem het moi kha nang d6ng g6p cho xa hoi.

Tu truce tdi nay, toi von kh6ng tra 16i h9C cua cac si phu, cac nha nho t6i ngay viii dau dui mai kinh sU', lam tho phu, cau d6i ... thea kigu khoa ctt Trung Hoa. Vi vci 16i h9C d6, c6 d6 dat ra lam quan, ho chi biet cai tri xa hoi, cai tri dan chung hoan toan thea cam tinh. Chinh vi the, ngay tit Phan M9t, toi da nhan manh den sy can thiet cua "Thirc h9C", h9C cac man hJ nhien, cac mon xa hoi, irng' dung vao CU9C s6ng thucng ngay, sao cho tat ca moi nguoi d~u c6 thg gay dung CU9C s6ng bang trach nhiem va kha nang cua chinh minh. Tdi nhan manh toi tam quan trong v~ su binh dAng giila cac tang lop trong xa hei.

I

HA Y CAN DAM LEN.

Hal cAc B~N HaU NAKATSU

Gdn day, toi nghe n6i trong so' ban be cii viing Nakatsu que toi, c6 nhieu nguci bO da viec h9C hanh, voi yang tim kEf sinh nhai. Le dI nhien, toi khong coi nhe viec muu sinh. Can ngttai ta, c6 nguoi tai c6 ngiroi khong. Vi vay, viec scm quyet dinh tucng lai cua cU9C doi tuy vao canh ngQ ciing la Ie binh thirong. Nhung neu hien tuqng nay bien thanh phong trao trong xii hQi - tit ca moi ngtroi, ai ai cling chi nghi kEf sinh nhai, cli dua nhau b6 ngang viec h9C hanh nhu the - thi tOi sc ding se lam thui chqt tai nang khong chi the h~ hien nay rna con lam hong ca the h~ mai sau ntra. Dieu nay vita lam thiet thoi cho cac em, vita lam tan that cho xa hqi.

Vl1n bie't ding cuoc s6ng con err cue, nhung neu binh tam suy nghi cho ky ve kinh te, thi cai duoc, sau nhirng nb hrc va can kiern, do biet cho thai M dat duoc thanh qua Ion sau nay - chang phai la nhisu hC1I1 so vdi viec kiem ducc mQt chut it tien bac trudc mat va su 6n dinh nho be hay sao.

Cho du con phai mac ao va, phai an gao ham cam don, phai chiu n6ng, chiu ret ciing vl1n hoc ducc.

Thirc an cua can nguai, khong cli gi phai m6n Au moi la ngon. Du hup canh rang bign (5), du an ke, an mach van hoc dt.tqc van minh Tay Au chir sao.

5. Misoshiru: lca i canh nguai Nh~t thuang an, g6m md m wong, mo t c lui ; rong ble'n nS"u vdi nude so i.

Da quye't chi hoc hanh thi phai hoc cho de'n noi de'n chon. Con neu theo ngh~ nang thi phai quye't tra thanh hao phu.

Ndu lam thucng nghiep tht phai quye't tra thanh dai thinrng gia.

Sinh vien khong dllgc man nguyen vi sir 6n dinh con con.

Thang 6 nam Minh Tri thl1 bay (Ilie nam 1874)

156

PHAN MU01 MOT

3 K

DANG CAP

DIAVI

• •

?

DERA

cAe

" - ?

CHISIROM

QUAN fJIEM THUONG THAY 6 NHUNG NGUOI BUNG TREN

T rang Ph~n Tam, tai dii dua nhieu d<in clnrng v~ nhirng tac hai nay sinh trong quan h~ vq chong, trong quan h~ cha can, rna nguyen nhan chinh la do diing cap, dia vi cua can nguci. Di~u Wi 10 ngai nhat la nhiing tac hai khac do n6 gay ra cho xii hoi. Tac hai do th~ hien qua viec ke manh lay quyen luc ap dat, de nen ke ye'u.

Tuy vay, kh6ng phai luc nEW "nguni dirng tren" cling co y dinh cai tri "ke (j dudi" bang ac y. Nhi1ng "nguoi dung' tren' thucng c6 chung mot quan di~m. D6 Ia, coi dan chung trong xii hQi vira ngu muoi vua luong thien. Chinh vi vay, e~n phai lanh dao, phai giup da, phdi giao due, phai ciru vat, phai lam eho dan chung biet phuc tung lenh tren, va khong duoc phep bay to suy nghi. H9 coi n&n ehinh tri ciia mot quae gia, viec eai tri trong mdt lang, viec kinh doanh a mot cira tiem, viec sinh hoat trong nha, tren duoi d&u

158 phai mot long, sao eho moi quan h~ phai duoe nhu quan h~ gitra cha me vdi con cai trong gia dinh,

VI SAO cit Mu6N QUAN HI;; NGoAI xA not PHAI NHU QUAN HI;; CHA CON TRONG GIA BINH?

T oi lay viec nuoi day mot dira con khoang chin, mueri tuBi lam VI du.

Khi nuoi con, cha me thutrng' khong M y xem chung 'dn cai gt va suy nghi ra sao. Cho an, eho mac the' nao hoan toan dua thea cam tinh, Mi€n la con cai ngoan ngoan bie't vang lei, khong lam trai y minh thi treri lanh se cho mac am, bung d6i se cho an no. Thuc an, manh ao, ch6 (j gi6ng nhu cua Trci eho, can luc nao co hie d6, con cai khong phai 10 nghi.

DBi vdi nguoi lam cha lam me, can cai Ia thir quy gia nhat. Ne'u c6 chieu chuong, c6 yeu thirong hay mang mo, c6 cho roi cho vot, cilng d&u la hanh vi xuat phat tl:t tinh thuong chan thtrc.

Hinh anh cha me vdi Call cai la m(Jt nhu vay mci dep lam sao! DUC1ng nhien, trong m6i quan h~ nay, tren (cha me) v§.n ra tren, va duoi (can cai) v§.n ra duci. Hoan toan kh6ng c6 ba't cu mQt su Hn lQn nao,

Nhtrng nguoi chu truong mQt xa h9i phan thanh diing cap, c6 tren co dudi, luon uac ao quan h~ xii h9i cilng ducc nhu quan he cha can trong mot nha. Mong uac do rit hay. Nhirng e6 illqt van d@ Ian phai suy nght.

Thuc ra, m6i quan h~ cha can chi hinh thanh trong dieu kien cha me la nhiing ngiroi Ion, chin chan va can cai la nhtrng dua tre con non dai, Ma phai la can de mdi diroc,

Nhung cho du la can minh de ra, khi t6'i dQ tu5i nha't dinh thi nginri eha, nguoi me nao cung cam tha'y chung bitt dgu kh6 bao. Va rn6i quan h~ eha can bat hoa dan thea thai gian.

Vai can cal nha minh con kho, hudng chi la vai can cai nha nguoi. Bdi the', quan h~ ii ngoai doi gitra nhffng nguai la - rna d@u dB. trudng thanh - lai can kh6 gap bqi. V~y phai lam sao d§ co th§ hinh thanh duoc rnBi quan h~ gilla nguoi vci nguoi trong XB. hqi giong nhu quan h~ cha con trong gia dlnh? Bien Iy ttfiing thanh hien thuc qua 18. khong de.

Han ntra, mQt da't nuoc, rnqt lang, mqt chinh phu, rnqt cong ty ... tat ca. nhung gi rna ngirci ta g<;li I.a "x§. hqi loai ngiroi" ciing' d@u la xii hqi ella nhtrng ngtiai dB. truitng thanh, xa hQi cua nhllng ngliai khong e6 quan h~ huyet thong vdi nhau. Truae ffiqt thuc te' nhu vay, rna lai mong u6'c ap d:}t quan h~ cha can trong ffiqt nha vao quan h~ nguoi vci nguoi ngoai doi thi th~t la ao tuiing.

Nhung du bie't la kh6 song ai cting d@u mu6n bien trf tuong tuqng thanh hien thuc, Con ngliai 13. vay, Va day ciing ehinh la nguyen nhan d§n tdi dllng cap, dia vi tren dtlai trong quan h~ giiia nguoi vdi nguoi, ciing chinh la nguyen nhan sinh ra n~n chinh tr] chuyen che' tan bao trong xa hoi.

VI the', tai mdi vie't rJ doan tren rang: Nguyen nhan ehinh de ra diing cap, dia vi khong xmit phat tli SIJ ac y rna xuat phat tlt tri tuCtng tucng' ella can nguoi.

Tai cac qu6c gia A chau, nguoi ta goi quan cht.i la "vua cha", gQi dan chung 11'1. "than dan", "can do". Ngoai ra, ngtfai ta con goi e6ng viec cua ehinh phil la "muc dan" (chan dat, tr6ng coi dan). d Trung Hoa, nguoi ta can dc)t ten cho cac quan cai tr; dia phuong 18. "quan chau muc".

Th1,l'C ra, chu "muc" rJ day, c6 nghia 13. chan nu6i gia sue. 'I'uc 18. dan be, bay diu ducc nglioi ta chan diit vB v~ ra sao thi dan chung trong vung cung duqc chan diit nhu vay, H9 cong nhien tan duong "chieu bai" nay. DBi xi't voi nguoi dan nhu Iii ngua non, bay nai to. each lam v6 cung tha't due, ngao man.

Tuy vay, nhu wi da trinh bay Ct dean truce, vise ho Cal dan chung nhu lu tre non dai, nhu My cuu, nhu dan bo cung kh6ng phai do co ac y gi. Chang qua ho co giin viec tri vi met da't nurc thea ki€;u cha me cham soc, nuoi nang can cai,

D~ lam duoc nhu vay, tru6"c he't ho tt,t ton quan ehll Ia "vua cha" vira co dire vira c6 tai. Tiep de'n, ben du6"i lai c6 cac quan dai than anh minh sang su6t giup sue. HI? ra sue truyen ba trong dan chung, rang' ding quan chu va cac dai thdn c6 tim long trong nhu nuoc, ngay thiing nhu "miii ten", kh6ng tham lam hay V1,l lrri. Dang' quan chu yeu dan vdi tinh thuong baa la, 10 cho dan tirng' bat com, manh ao, tung chen nuong than. Dan doi thi cho gao, g~p hoa hoan thi eho ti~n bac ...

eli nhu the, ern dlic ella ding quan chu nhu ludng gio nam mat ruoi th6i vao dan cluing, Can dan chung tuan phuc da'ng quan chil nhu co phuon cuon bay thea gi6, nhtin nhu

con chi chi, vo cam nhu si)i da, Da'ng quan chu va thu dan hoa quyen vao nhau. The' gian yen fin thanh binh.

Nghe ho ca tung ma cu ngC1 la quang canh tren thien duc1ng dang hien ra trt1ac mat!

Tuy v~y, thli suy ngdm hi~n thuc xli hqi se rD. Quan h~ giua chinh phu va nhan dan v6n la m6i quan h~ giira nhtrng ngt1ai 11;\ vdi nhau, khong phai la quan h~ mau mu ruqt thit, Quan h~ gitra nguoi 11;\ vai ngttai 11;\, nha't thie't phai rang buoc nhau bang' khe' uac, hop dOng. Cli hai phia cimg phai tOn trong hop dOng, di~m nao chua dugc thi phdi tranh luan dan xe'p r6i th6ng nha] thuc hisn. Luat phap cua mqt qudc gia cling dugc hinh thanh tren co sa do.

Tren the' gian nay, co qu6c gia nao co dugc da'ng quan chf nhan duc, co dugc cac quan dai th~n sang su6t anh minh, co dugc lli thdn dan nhu mi d~ bdo ... khong? Do chi la giac mqng do tuO'ng.

Co truong h9C nao dam bdo 5e dao tao ra toan cac bac thanh nhan, toan ngt1ai tai due? Co each giao due nao chac chan se san sinh ra th~n dan d~ sai bao?

Ngay ca Trung Hoa, til thai nha Chu, cac nha cai tri dli bao Mn dau ddu kh6 sa vi uac nguyen do. Va da co ldn nao ho tri vi dan cluing ducc dung nhu Y nguyen khong? Ne'u dugc nhu the' thi dau de'n nbi gia day cli qudc gia rqng 16'n nay dang bi ngoai bang giay xeo? (1)

1. Tac gia am chi cuoc chiEn tranh Nha phien xay ra ta i Trung Hoa trong tho i ky mi y.

V<%y ma ho vdn cu rao giang ra ra long da quan chu nhu bi~n Thai Bmh V.v. Ma ho co muon ca ngoi thi Cll viec ca ngni la'y mqt minh. Bi ngoai xam giay xeo ma v§.n Cll tie'p tuc ca ngoi n~n chinh tri nhan tlt cua quan chii.

Cu cho la do chuyen cua ngimi ta, nhimg mu quang de'n nhu vay thi chi t6 cho thien ha che cuC1i.

"BIEN THU, TU rcr.

TfiACH NHIF;M CUA AI?

Khuynh hirdng dua vao diing cap, dia vi M ra l~nh rna khong can bie't dan chiing nghI gi khong chi rieng lliqt mlnh chinh phu. Hien tugng nay con thay ca a trong cac ct:ta hieu, truang ttl thuc, d~n chua. Noi nao cung' co.

Toi dua ra mqt d§.n chang.

Co mqt ctta hieu do mqt ong chu W hi) ti~n kinh doanh.

Ong ta s~p d~t cong viec cho moi ngmri tit ctta hang trudng' de'n cac nhan vien, ngt1C1i nao viec na'y. Ngoai ong chu ra, khong mqt ngiroi nao dugc bie't toan bq eong vi~c kinh doanh cua ctta hieu, LU<1ng b6ng cao thap, cong vi~e nang' nhe, nha't nhat d~u do ong chf quy dinh. Ban than ang ta luon misng quat thao va tin ding ta't ea nhan vien d~u nhat muc trung thanh, nghiern tuc. Tie'c thay, trong s6 nhan vien

co ca ke 19i dung Bt,f so ho cua chii, giau nhem doanh s6, 163

Btta d6i s6 sach, bign thu ti~n ban hang. Chi de'n khi ke

do W nhien bie'n mat hoac lam b~nh che't, cho kigm tra s6

sach, tha'y 56 ti~n bi cuom qua 16'n, ong' chu mci ta hoa

•

len. Pho thac hoan toan cho ngimi khac chang' d~ chut nao!

Tuy vay, van d~ khong phdi a ch8 con nguoi khong thg tin tuang, khong thg trong c~y ducc, ma la a each di€u hanh cua chfnh ban than ang chu. Ong ta tLJ cho r~ng mmh la ta't ca, va nhan vien phai ram r<'1p tuan thea. Nen nho r~ng nhan vien co trung thanh de'n ma'y thi ho cling chi la nguoi dirng. Trang quan h~ voi nginri dung, phai thoa thuan ro rang chuyen tien nang, kigm tra dinh ky chu kh6ng thg cu xli theo ki~u con chau trong nha M rai mang va van than.

TJ!..I SAO LU CHi sf ROM

14l c(J HoANH HoANH MAl yAy?

T rao luu quyen loi phu thuoc vao d&ng cap dia vi, hanh xli cang viec thea 19i ich rieng, dang Ian rang. N6 cling la nguyen nhan d~n de'n tinh trang muu mo, d6i tra, lira dao ddy r;[y trang xa hQi hien nay. Tai goi nhung ke hua theo trao luu nay la "chi SI ram".

Vi du, cac thuoc ha cua cac lanh chua diroi thai phong kie'n la mQt minh chirng tot.

Bon nay, ke nao nginri na'y d~u to ra trung thanh. Ngoai m~t luon to ve bie't than bie't phan, hie nao cling khum num, cui rap minh, Trang ngay gi6 chap, l~ te't, thanh minh ... khong baa gia thieu mat, H§ md mieng la d~u c6 cung giong dieu "trung quan baa qu6c", hoac la "than nay siin sang chet vi chu", Ngiroi thuong d{; bi lira phinh bang' VEl b@ ngoai cua chung. Ky thLJC, bon chung d@u la mot IG chi SI ram ca.

l

Ducc ca't nhdc vao chirc vu caa met chut, ngoai hrong b6ng, phu cap quy dinh ra, khong higu saa ti@n Cll vao nhu nude. Hoa ra, ke trong coi vi~c xay ca't thi luon thuc giuc chu thau phai c6ng Ie. Ke trong cai ngan kh6 thi doi thi dan phai bieu xen qua cap mdi cha yay tien, Nhtrng chuyen nhu vay di§n ra nhu com bfra den de? tra thanh l~. Ngay ca nhtrng VB SI v6n dixrc menh danh la trung nghia luon trong tu the' chet thay cho chu thi cling tim each nang gia trang phuc M kiem chenh l~ch. Ta't cd cai tu nay phai duoc goi la "chi SI ram chinh hieu" mci phai.

Hoa hoan llim moi co mqt ong quan chinh true. Khang mQt lai don nao v€ ang ta nhan h6i IQ ca. Va the' la nguai dci ra sire khen ngci. Nhirng ang a'y cling chi la ngiroi khong an clip ti~n cua cong' quy rna thai. Chang Ie cu phai khen ngttai ta vi a he khong co long da tham lam hay sao? Chang qua, vi co qua nhieu cac chi SI ram, nen ong a'y mdi n6i dinh nBi dam nhu vay.

VI sao Iii chi SI ram lai nhieu de'n the'? Neu tra ky ngon nguon, thi do la ke't qua cua ao tUdng mu quang lucn coi dan chung la ngu muoi, hien lanh va d§ trio

Ke't cue la tac hai d6 dua toi each d6i xli d<,?c doan, de ra sl,f ap che' d6i voi ngiroi duci. Co thg noi khong co gt va trach nhiem han la each hanh xli dira vao dllng cap, dia

vi, W cho minh la cha la me cua dan. 165

BfA VI BANG CAP vA CHC]C VI)

LA HAl VI$C HoAN roAN KHAc NHAU

Tuy vay, d~ clin than hon, tOi muon noi them mQt Y th€ nay, n6i tci diing cap dia vi la n6i v~ chirc danh trong' rong b~ ngoai. Ma da la chirc danh trcng r8ng thi ba't k~ tren hay duci, n6 la thu hoan toan v6 dung. Nhirng mat khac, chirc danh cling con bao g6m chirc nang thirc te'. Chirc nang thuc t€ la di~u quan trong nhat. Neu lam tron chirc nang thuc te thi du c6 diing cap dia vi cling con c6 th~ chap thuan dung thu dliqC.

Tuc la chinh phu la nguoi coi gii1 ngan kho' cua IDqt mrdc.

Chirc nang cua chinh phu la cai tri nhan dan. Nhan dan la ngtroi d:iu ur cua mQt nude. Chuc nang cua nhan dan la chi tra moi khoan quoc phi. Chirc nang cua chinh tri gia la quyet dinh chinh tri, luat phap. Chirc nang cua quan nhan la chien dau theo menh l~nh cua quoc gia. Cling nhu vay, cac h9C gia, thi dan d~u co chuc nang ducc quy dinh .

Tuy v4y cling c6 nguni nhanh nhau dodng, cho r~ng lam gt co dia vi diing cap, dung tren 14p truong' cho rang' dan cluing chi chuyen vi pham lu4t l~. Co quan chirc chi thich thoc tay vao san nghiep cua tu nhan, ho gay ra nhi1ng chuyen dQng triri, Hu6ng chi quan dQi lai tuy ti~n can thiep vao chinh tri, gay ra chien tranh, chinh di~u nay lam da't nude roi vao canh nQi 10<;1n. Do khong phai la phat huy y nghla cua tv chu, tl/ do rna chi c6 th~ goi la bao dQng v6 chinh phu, v6 phap luat.

N 6i t6m lai, v~ chi1 "chirc danh" va "chuc nang" trong thi c6 ve giong nhau, nhung nghia thi hoan toan khac nhau, nen can thiet phai phan bi~t cho ro r~t.

L

KRONG THE TRONG cA y vAo THIEU s6 "NGHiA st:

T uy vay, c6 ngiroi se n6i: "Sao lai cli toan dua ra cac vi dJ,1 chdng hay ho gt v~ Iii ngliai d6i tra nhu the. Nguoi Nhat Ban co phdi ai cling xau cd dau. Nude ta v6n la IDQt dat Utt6'c trong nghia. Til bao dai nay, chiing phai la co ra't nhieu vi du cua cac nghia sY hy sinh than minh vi chua d6 sao."

T6i xin thua: "Qua that, khong phai la kh6ng co cac nghla si chinh true. Nhung s6 do th4t it oi. Toi tinh thli the nay. Diroi thai Genroku - thai ky IDa tinh than trong nghla nO' r1? nhat trong lich sli nude ta - co 47 nghia si tinh Akou. Tinh Akou co bay nnroi ngan dan. Cli bay miroi ngan dan co 47 nghia sr, thi bay trieu dan co 4.700 nghia 81. Nhirng thai the d6i thay, tinh ngiroi cling voi d:in theo thai dai

. ,

tam long trong nghia dang buO'c vao thci ky thoai trao, nhu moi nglieri d~u nhan thay. eu coi nhu giam 30 phan tram so vdi thai Genroku, va nhu vay bay trieu ngliai chi con 3.290 nghia sf, Dan so' nude ta hien nay la 30 trieu. V4y thi so' nghia si vao khoang 14.000 nguci. V6'i so' luong nhu the' nay, khong hi~u la co dll ngliai dg bao ve da't nlio-c Nhat Ban kh6ng? Den dua tre len ba cling nh§'~ tinh duoc, .

N eu theo 1u4n cu nhu tren, thi diing ca'p dia vi khong co y nghia gt.

Cac ban kh6ng duoc phep lam llin y nghia mang tinh ban eha't rna tung' chu thg hien.

Thang 7 ndm Minh Tri thrl bay (tric ndm 1874)

PHAN MUOJ HAl

HAy HOC eACH DIENTHUyEr CO

..... ?

HIEUQUA

•

Dien thuyet diroc goi Iii. "speech" trong tieng Anh, Ia each truyen dat suy nghi, y kien cua minh b~ng lei trt1ac dong ddo nguci nghe. d nirdc ta, ttt trttac tai nay, toi chua tirng' nghe noi co each lam nao gi6ng nhu vf!y. Co chang la cac bu6i thuyet phap tai cac nha chua - nha su giang giai cho tin d6 Phat giao v~ Phat phap.

d cac qu6c gia phuong Tay, cac bu6i dien thuyst dien ra thirong' xuyen trong nghi vien, trong cudc h9P chinh phu, trong cac cuoc h(li thao hoc thu4t cua cac h9C gia, trong cac cong ty thuong mai, cac cu(lc mit tinh cua dan thanh thi, ca trong cac dam tang, cac Ie cttai, hqi he, hay khai truong m(lt cl'ta hieu ...

Chi can trtrdc cl't toa khoang tren m(lt chuc nglieri Ia li~n c6 met nglieri nao d6 dung len dien thuyet, Nqi dung cac "bai n6i" thuong Iii. muc dich, y nghla cua bu6i hi?i h9P, hoac c6 khi chi la nhtmg suy nghi hay n6i niem trong cuoc s6ng thttCtng nhat, hoac cam tttong cua chinh ban than khi d6 ...

170 Va viec dien thuyet da tro thanh t4P quan cua ngiroi phirong Tay.

Vi~c dien thuyet 0 Nhat Ban hien nay duong nhien Ia ra't c<in thiet.

Vi du, du luan xa hi?i nuoc ta dang ra't llng hi? viec If!p ra nghi vien nhu phuong 'I'ay. Nhttng 14p ra r6i rna khong biet each noi len y kien cua minh thi nghi vien ciing chling c6 ich lei gi.

f)~c di4m cua dien thuyet la n6i ra y kien cua minh bang' leri. Vi vay, c6 nhi1ng van d€ neu viet ra thi khong c6 y nghfa gi nhieu lam. Nhirng cling van d€ d6, bang' loi n6i truyen true tiep tdi ngtiai nghe, se khien nguoi nghe hi~u ngay va cam di?ng. Nhtrng van tho waka n6i tieng tu ngay xua, neu chi in ra thi it ai biet den. Nhung dircc ngam len, duoc d9C len thi cai hay, ve dep, su hap dlin se truyen den ngimi nghe lam xuc dqng khon nguoi.

C6 th4 n6i, dien thuyet Ia phirong phap ra't quan trong d4 truyen dat ngay tuc thi tai dong dao nguoi nghe y kien cua nglieri noi.

DIEN THUYET vA TRANH LuAN NHAM NANG CAO KIEN THUC

Nhtt cac ban d~u bie't, h9C van khong phai la viec chi c6 d9C va cu doc th4t nhieu sach la dll. Ban cha't ella hoc van phu thuoc van kha nang ang dung, Co h9C va'n rna khong irng' dung dtt<;1c VaG cuoc s6ng thuc te thi chang' khac gi vo

ho 171

. c.

Ngay trudc, co chang thu sinh Ian 19i len tan Edo ca may nam troi, quyet chi theo h9C thuyet Chu Tl't. Anh ta n6 hrc, mi~t mai ngay dem sao chep kinh sach. so' hrong

sach Vd sao chep len t6'i hang tram cuon. TIf nhu hoc the' la thanh tai r6i, chang thu sinh ben trd v@ que. Anh ta v~ theo dUdng bq. Sach vd gtii he't xuong tau thuy. Chang may, con tau chd hang g~p nan chim ngoai khoi tinh Shizuoka.

Vi chi c6 sao chep chtt vao Vd nen ban than anh ta thi v~ Wi que, con chir thi theo tau chim xudng song xuo'ng bi~n. The' la bao nhieu chtr thay tra lai thay. Cong lao hoc hanh thanh cong co'c.

Ch&ng phai la d cac nha 'I'ay hoc ngay nay cling c6 nhuoc di~m nhu anh hoc tro khi xua d6 sao?

Neu nhin vao thirc trang gid hoc d cac truong' thanh pho' thi thay hoc sinh c6 ve siang nang hoc tap lam, err da nay xem ra ta"t ca se trd thanh hoc gid. Nh1lI1g neu thu he't sach giao khoa, Vd chep cua chung, va "tro d dau tra v@ que da'y" thi su th~ se ra sao? Chac la khi cha me, be ban hoi de'n thi hoc sinh chi con nucc: "H9C van d~ quen tai Tokyo ma"t roi",

Theo nhu suy nghi cua toi, ban cha"t thuc su cua h9C van la phai dQng nao suy nghi, chir kh6ng phai chi la d9C sach mQt each don thuan.

Va d§ irng dung so'ng d<;mg suy nghi d6 VaG cuec so'ng thuc te' thi can phai bie't tru tinh, 10 lieu, Ttrc la phdi quan sat su vat. Phai suy dean dao ly cua su vat, Phai dua ra chinh kien, each nghi each lam cua ban than minh, Ngoai ra dirong nhien la con phai doc sach, phai vie't sach, Phai noi len y kie'n cua minh cho ngtldi ta nghe. Phdi tranh Iuan. Biet van dung t6ng hop cac bien phap nhu v~y thi moi d~qc goi la nghien ciru hoc van,

Quan sat sl,l' vat, suy luan, d9C sach la each M tich luy

tri thuc.

Ban bac, tranh luan la each d~ trao d6i tri thuc, Vie't, di~n thuyet la each d~ md rQng tri thuc.

Trong cac bien phap tren day, co cai dat duoc b~ng su no luc cua chinh ban than minh. C6 cai can c6 nguoi ban, nguci nghe, D6 la khi tranh luan, dieri thuyet, Va nhu vay dn thie't phai t6' chuc cac bu6'i tranh luan va di~n thuyet.

Hien nay, van d~ 10 ngai Ian nha"t d nude ta la dan tri qua thap kern. Khai sang quoc dan, dira ho de'n tarn cao kien thuc von dircc xem la nhiem vu co ban cua cac h9C gid, Vi v~y cac h9C gia, khi da nam bAt duqc each thirc nghien ctru, thi phai n6 luc lam tron vai tro nay.

Tranh luan, di@n thuyet can thiet ra sao va c6 tam quan trong the' nao, cac ban d~u da ro. Nhung tai sao de'n gid nay no vein chua duoc thuc hien d nude ta? Toi buoc phai noi rang' d6 la do cac h9C gid qua Iuoi bieng.

Hanh vi, hoat dqng cua con ngimi thuong' huang theo hai phia: trong va ngoai. Can phai nll IIfC ca. hai.

Da so' cac hoc gia hien nay thuong' chi hoat dong han hep trong pham vi ca nhan, H9 e ngai, chay lUD-i khcng muon md rong ra the' giai ben ngoai. Hay mau tinh ngQ.

Chi khi nao co kien thtrc sau nhu vue thdm, tiep xuc trao 173

d6i vdi ngiroi khac nhu chim tung canh rong md tv do tu

tai trong khong trung, moi dung la hoc gia thuc thu.

HQC QUAN TR{ KINH DDANH

MA KHONG TiNH ToAN oitoc NIEU COM a NHA

ly luan va cuoc s6ng thuc te' d ho gi6ng nhu co hai ngiroi khac nhau trong mqt con nguoi v~y. Toi khong th~ nao coi ho la nhtrng nguoi co kie'n thuc.

Vi~c doc sach, vi~c nghien ciru, vi~c giang day von khong mau thudn vdi thuc te' cuoc s6ng. Nhimg cac hoc gia d6 da kh6ng lam tron ven ca hai mat, gifra suy nghi - phan biet duoc st! v~t to't xau, va hanh dqng - thuc hien suy nghi a'y. Cho nen mci dan t6i ke't C1,lC nhir tren. Ngimi xua noi "Luang y ba't duB'ng sinh", "D9C Luan Ngtt ma kh6ng bie't luan ngU" cung nghia la vay.

N oi tom lai, digu tOi muon noi la kie'n thirc, ph§m hanh cua con nglfo-i kh6ng th€ trd nen thanh cao ne'u chi co noi toan ly luan cao xa, hoac chi eo nghe nhieu, bie't rQng, ma kh6ng hanh dqng gi ca.

Hi~n nay, m6i 10 16n nhat a nu6c ta la dan trf con qua thap.

Kie'n thirc, hanh dqng cua con nguoi, kh6ng phdi eli huyen thuysn ly lu4n vi~n vong, kho hi€u mci la cao. Xem ra cai If cua chu "ngq" trong dao Phat eo ve tham thuy lam sao. Nhirng hanh vi thuong' nhat cua cac nha tu hanh lai thuong' xa rai hien thirc, khong giup Ich thirc te'. Toi khong cho ding ho la nhftng ngimi c6 tri kie'n.

Kie'n thirc, hanh dqng cua con nguoi, khong nhat thie't eli phdi co tri thirc phong phu, nghe nhieu bie't rqng se dime coi la uyen bac, Tren dO-I nay, co kh6ng it nglfO-i, du da d9C cd chuc ngan cuon sach, giao tie'p vci du hang nglfo-i rna van kh6ng co duqc kien thirc rieng' cho ban than. Di€n hinh nhat la cac nha nho hoc c5 hu, thu cuu. Va ngay cd cac nha Tay h9C ciing kh6ng vugt qua ducc khie'm khuye't nay.

Cac hoc gia hien nay, quye't chi theo Tay hoc, ngay dem vui d§u vao nghien crru nao la kinh te' hoc, dao dlic hoc, nao la trie't h9C, khoa h9C ... HI,) co ve gidng nhu cac da'ng cliu nhan dq the' eo gan n~m gai ne'm mat.

Nhung thi'1 nhin vao cuoc s6ng ca nhan cua ho xem sao.

Tie'ng la nha nghien ciru va giang day man ki~h te' h9C, nhung lai khong tinh duqc "nieu cam" gia dinh. Tie'ng la nha nghien cuu va giang day man dao dlic h9C, nhung lai kh6ng gift n5i pham hanh cua ban than. Mau thuan gnra

Bi QUYET DUY NHAT DE NANG CAD KIEN incc.

KHONG DUqC TV MAN

D~ nang cao kie'n thlic va phan anh di~u d6 trong hanh dqng thi phai lam the' nao? Hi quye't la phdi suy nghi, so sanh trang thai cua su v~ t, nham tdi giai dean pha t tri~n cao hem, kien quye't khong dugc tv thod man. Tuy nhien ne'u chi la'y mqt ye'u to' hay mqt hien tucng' d€ phan tich va so sanh thoi thi khong duo Ma phai phan tieh moi "sa trurng", "Sd doan" cua cac ye'u to', cac hien tuqng nAm trong tinh the', hinh thai slj v4t a ca hai phia.

Vi du, co mqt sinh vien cham chi, miet mai h9C hanh.

Anh ta kh6ng nrou che, kh6ng choi bri be tha. Anh ta tv

giac hoc tap, khong d~ cha me, th,[y giao phai nhac nhd hoac qui1 mang. Anh ta to ra ra't hanh dien, Nhung su tv d~c do chang qua chi la so sanh voi nhung sinh vien hiCti nhac thoi. Hoc ~p cham chi la Ie duong nhien cua con ngiroi, chu dau de'n mire phai khen ngoi. Bi1i le, If do sinh t6n ella con nguoi chac chan i1 Mm cao han nhieu.

Nhin VaG dau, va dat ducc slf nghiep gi thi co th~ toai nguyen?

Con ngimi luon luon nham tdi hinh mau ciia nhi1ng nguoi thanh dat hang dau. Cu nhin thay si1 truong' cua nguai khac han ban than la but rut. The" h~ sau bao gic cling muon h9C tap vuot h:1n the" h~ trirdc. Mci dat ducc trinh di? hien thai ma sinh vien da tv man thi hong. Vai tro cua sinh vien chting ta vi the' rat quan trong.

Nhi1ng ke sudt dCti chi bie"t h9C sucng thl chi qua thap.

Nhi1ng ke be tha ruou che, choi bci la nhi1ng con nguoi vo dung, Vay ma lai lay lam hanh dien so sanh vdi cai Iii nguoi d6. Nhu the' c6 khao nao cong khai cho ngl1Cti dCti thay su ngu dot?

Trong xa hqi rna pham each va hanh dqng cua con ngl1Cti cao, thi cai ki~u tranh luan va van nay se khong co ch6 va co noi ra cling cam th§y ngucng,

176

TIltu CHUAN BE BANH GIA TRUONG HQC

Hi~n nay i1 mrcc ta, nganh giao due thuong dua vao cac nhan xet "Truong A ky luat nghiem", hoac "Tnnrng B quan

ly chat" ... d~ lam tieu chudn danh gia xe"p hang trl1Ctng hoc. Cac bac phu huynh dl1dng nhu cling d6ng tinh nhu v4y.

Chi1 " ky lu4t", "quan ly" trong truong' h9C duoc nguoi ta hi~u nhu the" nao?

D6 la nqi quy nha tru'dng phai kh~t khe. D~ hoc tro khong chay lu'di, nha tru'Ctng phai theo doi, giam sat tung ly tUng ty, nghism cam moi quan h~ nam ni1 ...

Phai chang nhu the" la u'u di~m cua met tru'dng hoc?

NgI1c;1C lai, toi coi do la di~u h6 then.

Toi chua tUng nghe noi tru'Ctng t6t a cac mrcc phuong Tay la truong' chi can nghism khi:ic. Le ill nhien, toi khong cho r~ng cai gi trong xa hqi phuong Tay Cling d~u t6t dep ca. Nhung trong viec danh gia v~ truong hoc, ho khac h:1n chung tao D6i vdi ho, met tru'Ctng h9C danh tie"ng truce he"t phai co trinh dq hoc v§n cao. Phuong phap giaug day ccng phu. Giao vien c6 nhan each va co kha nang tranh luan gici.

Vi vay, nhi1ng ngl1di tham gia cong tac giao due, nhi1ng ngl1cri dang theo hoc tai cac truong' a nu'dc ta, phai lay cac tnrong hang d,[u tren the" gidi dg so sanh, d~ thay cai hay, cai da cua minh, cua ho.

Ky luat nghiem, quan ly chat cling la mqt trong nhi1ng uu the" cua mot truong hoc, Nhirng no chi la u'u the" thap nhat trong so' cac Ltu the' Ie ra phai co trong nha truong. Khcng thg l§y no d~ tlf hao. Neu so sanh trinh de? giao due i1 cac truong t6t nhdt cua chung ta voi cac trinrng' hang d:iu tren the" girri, ro fang la c6 r§t nhieu diem dang phai

suy nghi. Vi vay, neu chi t;4p trung van viec triet de thi hanh ky Iuat, nqi quy ~ dang dircc coi la cong viec cap thie't nhat trong nganh giao due - de nang cao trinh dq giao due va cho du dieu nay cling g6p phan van viec giao due h9C sinh thi cling khong the man nguyen duoc.

Va'n de giao due cting gi6ng nhir tinh trang cua mQt qu6e gia.

Gia du, c6 mqt chinh phu 0 day. Thanh vien chinh phu toan la nhung ngtnri co d§.u 6c sang su6t, co cac quyet dinh dung ddn nam quyen Ianh dao, H9 ngay dem suy nghi ve n6i dau kh6 va niem hanh phuc cua dan chiing. H9 luon dua ra cac chinh sach kip thai. Vi~c nao dang khen thi khen ngay, viec nao can phat thi phat ngay. Chinh phu thuc thi mnt nen chinh tri sang su6t va dang kham phuc. Dan chung no am, xa hqi 6n dinh, da't mroc thanh binh.

D~ t duoc thanh qua tren, dang tu hao Mm char

Tuy vay, moi van de nhu dirong' 16i cua chinh phu, cuoc song ciia ngtroi dan, xa hQi 6n dinh va thanh binh ... ta't ca mdi chi 1a nQi tinh quoc gia. Va duang 16i chinh tri dang thuc thi cung chi la duang 16i chinh tri do mQt hay mot nhom cac chinh tri gia cua quoc gia d6 hoach dinh, Cho du d6 la nen chinh tri vi dan that dang tu hao, la nen chinh tri han hlin so vdi qua khu, hem hiin so vdi nen chinh tri

178 dQc tai 0 met so' qu6c gia khac, nhung n6 vcln hoan toan khong c6 trien vong trong tircng lai.

Bdi vi, neu e6 tam nhin t6ng the tren binh dien qu6e te', e6 stf so sanh d6i chieu voi cac quoc gia van minh khac,

neu suy tinh den 19i ich cling nhu thiet hai gitra hai qu6c gia trong tUC1ng lai, thi nen chinh tri tren day co dang M W hao hay khong v§n chua the khang' dinh duoc.

Toi lay vi du co trong thirc te' de cac ban thay.

An Do la mot quoc gia co lich si':i lau doi. Nen van minh song H~ng c6 ·ca hang ngan nam tnnrc Cong' nguyen. Nen triet h9C An DQ sau sde kh6ng he thua kern triet h9C phuong 'I'ay can dai.

Va cd nude Th6 ni1a. Nude Th6 trong qua khrr da tung tu hao la mot qu6c gia hung manh, quan su, an ninh vi1ng ~anh. Nuac 'Th6 co dire vua anh minh, e6 cac dai than trung tiit, c6 dan so' dong due, co binh linh qua cam khong noi nao sanh n6i.

Ne'u An Di? la men hinh cua quoc gia van h6a thi nude Th6 dien hinh cho mQt qu6e gia quan su.

V~y rna gia day khi n6i tdi hai nuoc nay, ai ai cling ng~o ngan, An DQ da tro thanh thuoc dia ella Anh qucc, dan An bien thanh no 1~. Con chinh phu Th6 buoc phai bang' long vdi nen di?c l~p gid hieu, M9i quyen giao dich thirong mai deu nam trong tay cac thuong nhan Anh, Phap. Dan chung hoac su6t ngay d§.u tdt m~t t6i tren nhiing thira ruong kho can, hoac phai lay Idt kiem scng eho qua ngay, M9i heat dong kinh te' deu phu thuoc van Anh, Phap, Ngan khd qu6c gia tr6ng r6ng.

Vi sao, nen van h6a An Dq, nen quan stf nude Th6 lai kh6ng the dong g6p cho sir phat trien van minh tren chinh da't nude rninh? Cling bdi vi d§.u 6e nguoi dan chi b6 hep

trong pham vi dia phuong, pham vi m9t nuac va thoa man voi tinh trang d6, khong so sanh va khong nhin vao nhung tie'n b9 vuot hac cua nude khac. B6ng thai, dan chung lai qua quen vci canh thanh blnh, chi bie't "me hat can khen hay". The'la thua thi~t trong canh tranh kinh te'vai qu6e te', va Cll" the' ti~m hrc qu6c gia bie'n ma't hie nao ciing khong hay.

Trang khi d6, slf xam lang v~ kinh te' cua cac qu6c gia phuong 'I'ay d6i vdi toan chau A nhu bao to' dang quet sach moi chuang ngai tren dinrng' tien. Th~t dang sg.

Chung ta, m9t m~t phai de chirng sU"c manh khung khiep cua n~n ky ngh~ Tay phuong; m~t khac eo nhieu di~m dang d~ chung ta hoc hoi d van minh phuong Tay.

Tun hi~u, nghien ctru, phan tich, so sanh kip thai tinh hinh trong va ngoai nuoc, chinh la di~u phdi tiep tuc n6 life, ne'u khong cluing ta se trd thanh no 1~.

Thein/! 12 ndm Minh Tri thu bdy (tuc nam 1874)

180

PHAN MUOI SA

TEHAI NMr LA THAMLAM

DfIC VQNG LA £)lEU T6T HAY xiu TUi'THEO CACH BIEU HIeN

C6 nhieu thoi xau tdn tai trong xa hqi. Trong quan h~ giua con ngtiai va con ngtiai thi tham lam la th6i t~ hai nhat. Tham lam, xa xi, gism pha Ia nhfing thoi xS:u W\U bi€u. Tuy vay, ne'u tim hi~u ky htang thuc chat thi due vong - nguyen nhan dcin Mi nhung hanh vi nhu tren - tv no kh6ng hAn da la xau. Bdi vi con tuy truong' hop, tuy noi tuy ch6 phat sinh, tuy mire dQ nang' nhe va tuy theo muc dich rna long ham muon d6 huong den.

Vi du, ngtroi ta g9i long ham mu6n ti~ri bac la th6i tham lam. Nhirng con ngiroi thi ai rna chang' ham muon, quy trong ti~n bac, Vi vay, ban than viec thoa man nhu c§.u v~ ti~n hac kh6ng phdi la di~u dang phe phan.

Nhung, ne'u khong phan bi~t rach roi noi chon, tnrong hop phat sinh long ham muon d6, ne'u mire dQ ham muon

182 ti~n bac vttgt qua gidi han va neu lam lcin muc dich tim kie'm ti~n bac thi se dcin Mi viec chay theo d6ng ti~n trai dao ly, va khi d6 due vong se tra thanh th6i xa'u: th6i tham lam.

C6 mqt dao ly lam ranh gici d€ phan bi~t due vong ti~m lin ham thich tieri bac c6 la th6i xau hay kh6ng. Neu khong vuqt qua ranh gici nay thi duqc coi la tie't kiern, hop ly va la dire tinh tot dugc khen ngni rna con ngtroi thuc sl! phai

n6 lire.

Cling tuong W nhu vay khi d~ cap tdi su xa xi. D~ ke't luan la thoi xau hay khong, phai xem xet dua tren viec n~ai ta co song dung voi thuc cha't ciia minh hay vuot qua dia vi, nang lire cua chinh ho.

Mong co ta'm ao lanh M mac, mong c6 ngoi nha thoang mat khang trang d~ CJ la due vcng diroug nhien cua con nguci, V4y thi tai sao lai coi d6 la xa xi, la th6i xau.

Tich Iuy ti~n bac, chi tieu chirng muc, s6ng dung v6'i dia vi cua minh phai diroc coi la digm tot cua con ngiroi chir, sao lai coi d6 la keo kiet, bun xin?

Ngoai ra, giiia giem pha va phe phan thi ranh gioi chi nhu sci t6c. Giem pha la viec noi xau va che bai ngiroi khac. Phe ~han la su nhan dinh v~ nhirng cai da va phe binh ngtroi khac tren co' sa dao ly rna minh tin.

Tuy vay, khi chua tim ra dircc cai dung tuy~t d6i trong xa hoi, khi trong cuoc song "chinh nghia mang tinh tuyet doi" van chua tdn tai thi kh6 c6 thg phan dinh ngay dung sai, hay phai trai cua mQt van d@ ban luan, Vi Ie d6, mdi nhin thay ngimi nay giern pha ngliC1i khac 14p tire quy ke't cho anh ta la ke that due thi that vo IY. Khi quy ke't viec tranh cai la sl! giern pha, hay la sir phe phan nghiem nic v~ rnqt va'n d~ thi phai tim cho ra chinh nghta mang tinh

tuy~t doi, chan ly mang tinh ph6 bie'n trong cuoc song trtnic da.

"THAM LAM" B6l VOl NGUOI KHAc CHiNH LA NGUON G6c CllA MQl TH61 xAU

N goai ra, ranh gici gitra th6i xau va duc tot chi la m9t sci t6c. Vi du nhu thoi ngao man va long dung cam. Th6i 18 mang va tinh cinrng true. Th6i ngoan co va long thanh thirc. Tfnh nong' n6i va sir nhanh nhay, To chit goe W n6 khong phai la xau,

Tuy v4y, duy c6 m9t thir, von ill to chat goc da la xau, cho nen bit eu a dau, du a mue d9 nao va nham muc dich ra sao, thi n6 vlln eu la th6i xau. Thtr d6 chinh la tham lam.

Tham lam thttang ngim ngam nay sinh trong long. Tham vong khien nguci ta 14p muu tinh ke' ham hai ngtari khac nham thod man slJ ghen ttrc, hay xoa diu n6i bat hanh ella chinh minh. Vi the' nhirng ke om ip long tham kh6ng h~ d6ng g6p gi ma chi pha hoai hanh phuc xa hoi,

Ghen ghet, lttang gat, gia doi la nhtmg th6i ma nglfai ta thmrng' goi la Ilia dao bip bern. Day la m9t th6i de tien, Nhung n6 khong phai la nguyen nhan de ra SlJ tham lam. Nguoc lai, phai thiy rAng chinh tham lam dii san sinh ra nhung th6i de ti~n ay mdi dung.

Tham lam la ngudn goe ella moi th6i xau. C6 th~ nOI:

Khong e6 thoi xau nao trong can ngttC1i ma lai khong xuat phat tl1 tham lam.

Thai dq cay cu ngo vue, ghen tUe, hen nhat ... ciing til tham lam ma ra. Ttl nhung hanh vi tham thut, mat dam, muu m6 eho de'n vi~e 16i keo be canh, am sat, n6i loan ... ta't ca d~u phat sinh til tham lam.

Tren pham vi quae gia, nhUng tai hoa do long tham gay ra khien eho dan chung d~u tra thanh nan nhan, Khi d6 thi moi lei Ich e6ng d~u bien thanh 19i rieng ella mqt nh6m nguci.

NGHEO KHG KHONG PIlAf LA NGUYEN NIlAN

T ren day Wi da d~ c4p tai tac hai cua long tham trong quan h~ giao tie'p giua can nguci vci con ngimi.

Vay thi cai gi la nguyen nhan chu ye'u khien eho con nguoi ghen tlie tnrdc hanh phue cua nguoi khac, cdu cho ngtteri khac g~p bat hanh?

Phai chang do la do cU9C song qua kh6 eire, qua be'Mc? Kh6ng, kh6ng phai nhu v4y. Neu eho r~ng goe r@.ella tham lam la ngheo kh6 thi ta't ca nhtrng nglieri ngheo kh6 trong xii hoi d~u bay to sl,1 bat bmh, nhtmg nguci giau c6 trong xii h6i se tra thanh cai "dich" cua slJ cam We va nhu the' th1 moi quan h~, giao tiep trong the' gi8i nay rn(>t ngay ciing kh6ng giu n6i.

Nhung thuc te' thi khac h~n. Can nguoi du e6 ng~eo kh",6 de'n dau di nita, khi da hi~u dttqe vi sao minh ngheo kha, vi sao minh hen kern va nguyen nhan la tai minh thi se

khong bao gia ho mang thoi do' ky bira bai do'i vci ngiroi khac, BAng chirng co Ie cfing khong can phai tntng ra day.

Hien nay, trong xii hoi t8n tai su chenh l~ch giau ngheo, sang hen ... cu nhln vao quan h~ giao tie'p gifla nguoi vdi ngiroi thi se ro. Vi the' t6i moi n6i ding, phu quy giau sang kh6ng phai la do'i tugng cua su dim tire. Va nghso kh6 hen kern kh6ng phai la ngucn g6c cua s1,1 ba't binh.

WI THAN ellA KHONG TV

186

Tham lam kh6ng b<'lt ngudn tir ngheo kho. Tham lam se hoanh hanh kh:ip xa hqi khi su phat trien t1,1 do v~ tinh than, v~ hanh dQng cua con nguoi bi can trd, khi niem hanh phuc cling nhu n6i ba't hanh d§u ng<1u nhien rna xay ra.

Ngay xua, Kh6ng Ttl co than rang: "Ban ba con gai va tre con la nhung ke kho day. Than voi ho thi ho nhon, ma nghiem voi ho thi ho oan". Gia day ngam lai, c6 the khang dinh la Due Kh6ng Ttl gieo hat nao thi da dugc qua do.

Tam hdn con ngtiai du la nam hay la nu d~u gicng' nhau.

Hen nua, noi toi ''ke tieu nhan" c6 Ie Dire Kh6ng Ttl muon am chi nhirng ngiroi thap c6 be hong. Kh6ng co dao ly nao quy dinh rang dua tre do ngliai ha ding sinh ra nhat dinh se tn1 thanh ha ding. Nhtrng dua tre mci lot long, du chung sinh ra trong ngheo kh6 hay trong giau sang, d~u binh ding, kh6ng the bi ky thi hay bi phan biet.

Ngay ngay nhfrng nguci rao giang cho dan chung phai nhan nhuc, phai khom lung quy go'i, tr6i buoc W do cua

nhfrng ke ye'u - nhung ngiroi bi goi la lu dan ba, ke heu nhan - ho la ai va Ct quoc gia nao v~y? Hat giong' W minh gieo, cuoi cung bien thanh thoi tham lam. Va ke't cue la ngay cd Due Kh6ng Ttl ciing chi con bie't than troi.

Con ngiroi vo'n dl neu bi ai d6 circp ill W do the cha't cling nhu tinh th§.n thi se dim tue nguci d6. Nhan qua ung bao ro rang: gieo gt g~t nay. Ching Ie Kh6ng Ttl hen sinh - nguoi duoc t6n la b~e thanh nhan - IDa cling kh6ng hieu duoc ban chat cua s1,1 v~t, kh6ng bie't phdi lam each nao de giai quyet, lai chi biet buot mieng than van. .. thi qua la kh6ng dang kham phuc.

Trtnrc he't, phai hieu rAng thai dai rna Kh6ng Ttl da song' la thai dai mong IDuQi, chua khai hoa, each thai dai hien nay de'n hen hai ngan nam. Va chu y cua nhung 1(1i day cua Kh6ng Ttl cting la nhung dieu phu hop vci phong tuc, long ngiroi thai d6. Be nam dugc quan chung, de duy tri su cai tri, du bie't d6 kh6ng phai la thuong saeh, nhung can phdi chirng to quyen uy bang each tr6i buoc dan chung. Neu nhu that su Khdng Tli la bac thanh nhan, c6 kha nang tien kien tuong' lai hau the' thi chac chan ngai kh6ng bao gia nghi ding quyen uy thai d6 la tuyet d6i mai mai,

Vl vay, nhung nguci nghien ciru 1ai day cua Kh6ng Ttl de ap dung cho doi sau, cJn phai suy nghi v@ boi canh lich

sli rna danh gia. Toi kh6ng the coi nhtmg nguoi dinh be 187

nguyen xi nhtrng lai day each day ca hai nghln nam ap vao

thai dai ngay nay la nhung ngliai hieu biet d§.y dil v@ gia

tri cua su vat,

tntic T~NG HA U CUNG,

NOI THaI THAM LAM HoANH HANH

N hung cung iAn, my nu trong hau eung hdu ha lanh chua trong thai dai phong kie'n cr mnrc ta la vi du ro rang nhat v~ slj tham lam hoanh hanh, v~ slj can trcr giao tiep.

Chon h~u cung la noi ell ngu cua cac cung iAn, my nu d~ hliu ha cac bac lanh chua that duc. Cac cung iAn, my nu e6 cham chi chuyen can cling khong' ducc khen, c6 ll1ai nhac cling khong bi phat, C6 can ngan cling bi qud trach, ma khong can ngan cling bi qud mAngo T6m lai, d6 la mQt the gici khac hlin vdi xa hQi binh thucng, la noi ma cac cung iAn my nu dung moi thu doan la'y long lanh chua, tri~t ha Ian nhau, mi~n sao thod man gia'e mQng dugc lanh chua sung ai.

S6ng trong the gici nhu the' , tinh each con ngimi trcr nen khac thuong, vui budn, cau gian deu bi bien dang, Tha'y d6ng cung dugc sung ai la l~p tttc ghen ghet do' ky., r6i cam tue luon ca lanh chua. Trung, tin, tiet nghla chi con la my tli. Lanh chua c6 6m thap tlt nha't sinh thi cling chi vi do' ky. va sg bi d6ng cung giern pha ma bO mac chang' them cham s6c. Tham lam, ghen tue tn1 nen cue doan da dan Wi nhtrng vu giet nguoi M.ng thucc dqc. Neu e6 bang thong

188 ke cac vu d~u dqc tlf truce toi nay, thi se thay ro cac hanh dQng tQi ac trong hau cung da hoanh hanh du dQi nhu the nao so vdi cac vu d~u dQc ngoai xa hqi. Chung ta can phai thay tham vong khung khiep den nhuong nao.

NH~T BAN HIl~N NAY vAN CHUA THOAT KHOI TiNH CHAT "H~U CUNG"

Th6i xau xa ~ hai nhat trong xa hQi la tham lam. Ngudn g6c cua tham lam 1a 0' ch6 troi bUQc tIj do. VI the, ngtm luan phdi dl1gc W do. Hoat dQng cua con nguci khong th~ bi can trcr.

Thlt so sanh giua xa hQi Nh~t Ban va xa hQi cac nude Au My xem sao. Xa hQi nao g~n giong vdi tinh trang trong chon h~u eung n6i tren? Chling phdi la xa hQi Nhat Ban do sao. d dan chung Anh, My khong phai la khong co thoi tham lam, xa xi, 16 mang ... HI? cling khong thieu nhiing ke lira dao, bip bern. Va khong phai la cai gi trong phong tuc cua ho cling deu t6t dep ca.

Nhung c6 mqt di~m khong th~ noi la gi6ng het vci tlnh trang cua xa hQi Nhat Ban. D6 la tham vong. Trang xa hQi van minh ngiroi ta khong den nBi ghen ghet, cam tUc tnsrc hanh phuc cua ngl1ai khac va ngam ngam du mong cho nguni khac g~p ba"t hanh nhu can nguoi trong xa hQi Nh~t Ban.

Hien nay, trong xa hqi Nhat Ban, nhung ngttai hi~u biet, cac thtrc gid dang len tieng doi tv do xuat ban, W do ngun luan, yeu cau l~p vien dan bi~u. VI sao va hoan cdnh nao

bucc nhtrng thuc gid phdi len tieng nhu v4y? 189

Xa hQi khong th~ la chon h~u cung nhu trl1ae day. Nhan

dan khong th~ nhu nhfrng cung iAn, my nu. Chi co doan

tuy~t vdi tham lam, long do' ki, ghen ghet va duoc t1,1 do

moi co th~ gianh lai va da'y len dung khi ganh dua Ian nhau. Hanh phuc hay ba't hanh, danh du hay nho nhuoc ... phai lam sao d~ d6 la ke't qua duong' nhien ti:r n6 luc cua moi ca nhan.

Can trd tv do ngon luan, tr6i buoc hoat dong cua dan chung da phan d~u lien quan de'n chinh sach ella chinh phu, Va ai cling d6 het cho nen chinh trio Nhimg thuc ra khong h:1n la vay, Chinh trong nhan dan cling thai ra nhieu thli dQc hai khong kern. Neu chi cai each chinh tri khong thoi cling khong th~ gQt sach nhUng thli dQc hai do ngay duoc. T6i xin b6 sung them hai, ba di~m niia.

Thong thucng, con ngisri cam tha'y vui sl1Cing trong quan h~, trong giao tiep vci ngiroi khac. Vc%y rna cling co ngiroi lai cam thiy ghet giao tiep. Trong xii hoi, co nhung ngiroi khac thuong; ho c6 tmh chuyen v~ s6ng trong rirng nui, xa lanh cucc s6ng. Va nglidi ta goi ho la nhtrng ngiroi "lln cu". Hoac c6 nhung nguoi khong den mire cue doan den vay, nhirng khong thich giao thiep vdi xa hQi, ?J ly trong nha khong bao gid 16 m~t ra ngoai va Ia'y lam d<lc y "lanh doi o tree".

190

TI1 the' cua nhtrng loai nglidi nay kh6ng phdi la chi do khong bang long vdi dl1dng 16i cua chinh phu, Ma cai chinh la ho kh6ng co diing khi trong cac m6i quan h~ vci su viec vi y chi yeu duoi. H9 khong co long bao dung vi thieu sir

dQ hrong. H9 khong th~ thu nhan duoc ng11di. Va nguui ta cling khong thu nhan duoc ho. Ca hai phia tung bucc tung birdc tranh mat nhau. Ket C\lC la cd hai phia deu mang y nghr phan bie t, nhin nhau bang con m<lt xa la. Va r6i chang biet tv hie nao tr?J thanh ke thu ella nhau.· Ben nao cling mang nhirng ba't man d6i vdi nhau. Kh6ng c6 gi ba't hanh han the'. M~t khac ho cling chang muon biet, muon hi§u day du ve d6i phuong. Chi nghe thong tin met chieu rna kh6ng ki~m chirng, cling nhu kh6ng them xac nhan, Chi can thay d6i phuong suy nght khac minh la kho'ng con giu ducc binh tinh ... cam ghet do' ki xuat hien ngay c8. trong y nghl.

Van ban thu ttr nhieu khi khong giai quyet duoc van de ban thao rna con gay hi§u sai, hi§u tam. Nhirng khi g~p go true disn thi lai giai quyet duoc moi thu, Luc do con ng110i mdi va Ie "vay rna cli nghi xau ve nhau ... ", hoac "khong g~p true tiep thi dung la se gay nan tai hoa cho nhau ... ".

Lo lang, quan tam l§.n nhau vdn la tinh cam bam sinh d trong con nginri. Su that tinh, that long se lam hai phia xich lai voi nhau. Va chi khi do thi sir do' ky, long ghen tire mdi bien mat,

Ti:r xua tdi nay co vo so' nhung vu am sat. Toi v§.n thuong

noi the' nay: "Neu nhu ca hai phia am sat va bi am sat cung 191

ng6i lai vci nhau, co co h(}i trao d6i thllng than, khdng che

gia'u, khong up rnd nhiing suy nghi cua c3. hai ben, thi eho

du co la ke thu kh6ng dQi troi chung ella nhau, ho nhat

dinh se hoa gidi va khong nhfrng the' rna co khi lai trd thanh ban htru."

M6i hay Ia viec can trd W do ngdn luan, tl,i do hanh dQng, hoan toan khong phai chi la I6i do chinh phu, rna con la Ic3i trong dan chung. Ngay ca trong gidi h9C gid cling vay,

Nang hrong lam cuoc doi s6'ng dQng kh6 co th4 sinh ra neu khong tie'p xuc, tie'p can vdi su v~t. Phai lam sao trong cac m6'i quan h~, cac cuoc giao tie'p moi ngtroi d~u W do noi len suy nght cua mmh, W do hanh d¢ng. Va su suy nghl ff.y, hanh dQng ff.y la ke't qua cua vi~c W lira chon ba't k4 con ngt1Cri d6 thuoc dAng cff.p nao quy t(ic, giau co hay ha d~ng, ngheo hen.

Khong ai co th~ can trd tl,i do cua con ngt1Cri.

Thdng 12 nam Minh Tri thlt bay (tlte nam 1874)

r

PHAN MUD1 BON

? '"

PHAILUON

XEMLAI TINHTHAN

?

eVA

? '"

BAN THAN

CON NGUOI LUON G~P NHONG THAT B~I KHONG NGO TOl

T rong CU9C song, con ngttai lam nhieu viec dai dot, ngu ngo'c han so vdi suy nghi trong d§u, lam nhieu di~u xau hen so voi cam xuc trong long, va ke't qua dat dugc thucng' cling khong nhu du tinh ban dau. Du co xau de'n dau, ciing khong c6 ngiroi nao su6t doi chi lam toan di~u ac. Nhung g~p mqt viec gi d6, bat chot ac tam hien len, bie't la khong nen nhung v~n co' lam, khi st;i viec vo 10' thi lai vien ra du moi Iy Ie M hop Iy hoa st;i viec xa'u d6.

Ngucc lai, c6 nhtrng viec da lam vi tin chac la t6t. Nhimg theo thai gian, nhin lai thi cam thay d6 la viec lam dang h6 then va tt;i nhu kh6ng hi~u sao khi a'y lai hanh dong' nhu v~y.

Giua can nguoi vdi con nguoi, c6 sir chenh lech v~ tri tu~.

Nhung khong mQt nguoi nao lai muon b,1 ha tha'p ban than khi so vdi cac loai muong thu. C6 rat nhieu truong hop bi

194 xa hQi che ctnri, hoac tt;i minh h6i han vi ca nghi rang "viec nay hop voi kha nang cua mlnh", nhung de'n luc b:it tay vao lam thi he't hong ch6 nay lai sai ch6 khac, ma lai toan hong va sai a nhtrng ch8 khong th~ nga tdi,

Nhin nhilng nguoi om a'p su nghiep va g~p that bai thi nghi la ho ngu d6t hoac vi~n vong, Nhung th!%t ra khi l~p ke' hoach cho viec d6 ho cung khong de'n n6i d6t mit !:im dau, C6 mot nguyen nhan rat len trong nhfing tha't bai nhu vay, D6 la cuoc so'ng luon so'ng dong. Xa h9i khong dang yen ma luon van dong, Vi the' ne'u khong du doan hay luang trudc duoc su bien d6i do thi nglio-i thong minh cling se g~p that bai khan luang.

Ke' hoach do con ngliai hoach dinh thuong to Ian. Nhirng rat kh6 du dean duoc la khi bdt tay vao lam se thuan 19i, d~ dang hay kh6 khan, phirc tap, c6 th~ nhanh ch6ng hoan thanh hay t5n nhieu thai gian. Franklin tang n6i: "Gi chu thai gian thi khong baa gia thieu. Nhung khi bAt tay vao viec thi lu6n thieu thai gian". Qua dung nhu vay.

Thue tho xay nha, nho tho may ao, c6 tdi tam chin chuc phan tram la cham. Khong' phai la ho co' tinh lam cham. Chang' qua la vi phuong phap tinh toan, each lam cua ho khong chinh xac. Nhtrng hie do ho thuong' bi trach moe vi da tha't hira. Nhirng da chac gi nhfrng ngl1ai trach moe se giii diroc loi hira?

C6 anh h9C tro no, rai que len tinh h9C, trong long tu nhu: "Chap nhan moi kh6 khan, ba nam nira se h9C thanh tai", Lai con co nguoi, bo ra ca d6ng ti~n mua mdt cu6n

sach hay, trong bung tham nghi: "Chi dn ba thang la se 195

thuoc, thong hi~u cuon sach", Ca hai tnrong' hop da chdc

gi thuc hien dugc loi hira v6'i minh?

Co nguoi dan ong, mong mudn tra thanh quan chaco "Neu

la minh thi se cai thien ngay duoc tmh hinh. va 1l11a nam sau se d6i moi chinh sach". Anh ta vie't ban kien nghi glii len chinh phu de'n ca chuc Mn. Cuai cung cling diroc tuy~n dung van hang quan chuc. Thli hoi xem, sau do anh ta co thuc hien duoc dung nhu ban d~ trinh khong?

Co chang thu sinh nghso kho: "Uo-c gi minh co dong ti~n.

Ngay l~p tilc se xay tnrong' h9C khap noi tren dat Nhat Ban d~ cho moi nguci co chB h9C tap." Uo-c sao duoc v~y. Anh ta tra nen giau co. Nhung thli hoi xem anh ta co thuc hisn ducc dung nhu suy nghi truck day hay khong?

Nhimg suy nghi khong tUdng nhu the, trong xa hoi nhieu vo k~. Do la vi moi ngttai thuong nhin nhan van d§ qua d~ dang, khong suy nghl tdi tinh kha thi cling nhu du doan dung thai han cua cong viec,

Trong xa hoi, lai co nhtrng ngiroi lap ra mQt ke hoach nao da'y. "Se hoan thanh tnnrc khi chet" hoac "Trong yang muci nam phai thuc hien". Nhrrng ngiroi nay la nhieu nhat, Nhfing ngiroi noi "trong yang ba nam" hoac "trong nam nay se thuc hien xong" tuong dai it. Con " trong thang nay" hay "bay gio b:lt tay ngay van thuc hien" thi hau nhu ra't hiern, Toi chua g~p diroc nguci nao da tirng "hoan tat ke' hoach trong muci nam" ca.

Nhirng ke' hoach lau dai, thoat nhin c6 ve nhu rat tuyet

196 vci. Nhung de'n thai han thi nqi dung cu th~ cua ke hoach do la gi cling khong sao thuyet minh ra duoc. Nguyen nhan chinh la do tinh toan thai han qua loa. M~t khac, tt,i ban than ke hoach do qua dd.

DAy LA DIEu gUAN TRQNG NHAT TRONG LAM AN ~

Cuqc dai con ngiroi kh6ng may khi suon se. Nhirng viec kh6ng nga Wi thuong xay den. Cong viec it khi theo dung ke hoach da dinh. D~ tranh di§u nay phai suy nghi to-i mot phuong phap rna ngu'O'i ta kh6ng may khi M y. D6 la trong c6ng vise, ciing nhu trong h9C van cua minh, can phai xem xet lai xem tli truce toi nay cai gi da lam diroc? Cai gi chua lam diroc? Thinh thoang can phai "tinh s6", duoc ma't nhung gi? Noi nhu trong thirong mai Ia phdi quyet toan thu chi.

Trong buon ban lam an, chang' c6 ai ngay til dau nghi ding minh se 16 von ca. Ngu'O'i ta l~p nghiep dua tren co Sd von lieng va kha nang phan dean thi truong. Tl.nh the bien dQng khi 16 khi 100i. Cudi nam quyet toan s6 sach, c6 nhtrng thu dung nhu tinh toano Co nhiing thu chang giong' ai. R6i co nhung mat hang chac chan tram phan tram la se c6 lai nhung den khi lam lai thanh 16 chong 16 chao Co nhfrng thu cue khan hiern tren thi tnrong, phdi tim mua b~ng duoc d~ tich tru trong kho. V<%y rna de'n khi dem ra ban lai it ngtroi mua, ban khong chay. Liic d6 mdi hai han sao mua van nhieu qua. Vi vay, trong lam an, di~u quan trong nhat la hang ngay phai ghi chep s6 sach chung tlt thu chi cein than. Lucn ki~m hang t6n kho, xem

cai gi loi cai gl. 16, 10'i bao nhieu va 16 bao nhieu phai tinh 197

toan ro rang.

r

CACH TiNH ToAN "CAl BrJqC. CAl MAT" TRONG cUQc eo:

Nhin chung, cucc dai con nguoi cling vay, Cuoc s6ng cua con ngllai thuc1ng biit d~u tU khi chill, muoi tuoi - tu6i da cam nhan dU<;1c su yeu, ghet,

Dudi day la each chinh ly nhirng di~m rna tu trudc tai nay tl,i minh cho la chua duoc.

Hien tai, minh dang lam gi, dang hoc gi va da lam duoc den dau, hay hoc duoc tdi dau? Bay gicr dang mua van mat hang nao? Dinh ban ra sao? Da ki~m soat "long thinrng hai" mQt each chdc chan chua? Chi vi may nhan vien lUcii bieng, 'ham choi ma lai d~ tham hut nao trong s6 sach ke toan khong? Cach kinh doanh nam nay co th~ ap dung cho nam sau khong? N goai ra con phai suy tinh, tran trd' di~m gi nua.v.v. Clin kiem tra ca "s6 sach" v~ mat tinh thdn niia. Can thie] phai "tinh so" tat ca cac mat.

Ngheo la chuyen thircng tinh cua cac Va sl, vi b6n phan cua ho la trung nghia, mqt long mdt da vi nucc, N6i vl%y thoi chu ho la clng lcp an hai nhieu th6c gao cua nang dan nhat, Hien nay, Va st la tling lap song hao huyen nhat. Phuong Tay da dung tai sung dan lam vii khi trang bi rna ho kh6ng h~ biet, van tiep tuc d~t ren kiern, nao c6 ich gi.

198 Hoi han thi da muon.

Nhiing hoc gid chi toan nghien ciiu kinh di~n Tau, Nhat, m9t mire sung bai hoc van co dai, coi khinh tri thirc mdi cua phirong Tay, cham chan khong sao theo kip thai the.

Nhu the c6 khac nao thay mung man ban chay van mira he ma da vqi tich trit tU dliu dong.

Lai con c6 nhung sinh vien, hoc chua ra dau van dau, cling vqi ra lam vien chaco Ket cue sudt dcri chi la anh vien chuc quen, Nhu the' c6 khac gi ao chua may xong, da: vqi mac dem ra trung dien.

Chua vii t sach mfii kien thuc dia ly, lich sii, viet la thu cling khong ra h6n, da vqi doc Bach cao xa, chi diroc vai trang la chan. RAi Iai chay sang cucn sach khac. Nhu the co khac nao khong c6 van rna cling h9C doi kinh doanh, va chi trong mQt ngay la lai chuyen sang kinh doanh thu khac,

C6 dQC bao nhieu sach 'I'ay, Tau, Nhat di nua rna khong nam biit diroc tinh hlnh the gioi c6 khac nao ke chua nuoi n6i mieng minh lai doi kinh doanh bach hoa rna cling chang them biet g§'y ban tinh.

Cho du co hi~u ttnh hinh the gioi di niia, neu kh6ng W tu ducng chinh sira ban than thi cling chang khac gi c6 th~ g6p y cho hang x6m buon ban, nhung trQm len vao nha mtnh khuan het db dac hie nao cling kh6ng hay.

Ma mieng la tu6n ra trang giang dai hai nhung kien thrrc mrii dang la mat, nhung chang bao gii'J tim hieu ban chat thuc sl,i cua n6, ban than minh dirng' d' ch6 nao cling kh6ng biet, nhtrng ke nhu vay co khac nao chi biet ten hang ma chang' biet gia ca, cong' dung cua n6 ra sao?

Nhung hang ngllai tqi nghiep nhu v~y kh6ng phdi hiern trong xa hqi nay.

199

Nguyen nhan la con nguci da ph6 mac cucc dci theo dong chay thoi the, s6ng trdi s6ng n6i. Lai chua khi nao tl! xem lai minh: "Tir khi sinh ra den nay da lam ducc nhtrng gt? Tt't nay ve sau se phdi tiep tuc ra sao?" nen mci xay ra nhtrng chuyen nhu vay,

Phan tich ra tinh hinh buon ban, va M ll%p ke hoach cho sau nay thi viec ki€'m tra s6 sach, rut kinh nghiem tren co sO' quyet toan la viec can thiet,

B€' nhan thuc ro ch6 dang hien tai cua minh, d€' de ra phuong cham, ke hoach cho tirong lai thi can phai kiem tra lai tri tlurc va tinh than cua chinh minh.

"cHAM soc" CO HAl VE

Tt't "cham soc" co hai ve. Ve thir nhat la Bao hQ. Va ve tha hai la Bao ban. Bdo h(l la su giup do va che chd. Bao ban la viec chi dlln cho biet nen lam dieu gi thi co lei, nen tranh dieu gi co hai. Co dll ca hai ve nay mci thirc sir la cham soc. Lam t6t ca. hai ve thi moi viec trong xa hQi nhat dinh se dau vao day.

Cha me bao hi? cho con cai b~ng each cho cai an, cho cai mac, Va con cai nghe theo loi bao ban cua cha me. Bugc nhu vay, quan h~ gifta cha me va con cai mci 6n thoa.

Chinh phu bao h9 dan chung va xa hoi theo luat phap, tac la dua tren lu<%t phap bao v~ sinh mang, danh dl! va tai san cua dan chung, bao v~ tr~t tv tri an xa h9i. Nhan dan chap hanh chi thi va khong quay lung lai menh l~nh

cua chinh phu, Nhu the mci gift diroc m6i quan h~ cong - tu, tuc la dam bao duoc Ich nLidc lei dan.

Theo Ie do, bao h(l va bao ban, hai ve luon phai dong' hanh va ngang bang, nhu the mdi dung nghia cua til "cham soc". M9t ve hong thr tai hoa se xay ra. Trong xa hi?i thuong xay ra nhieu van de cling bO'i vi dan chung va chinh quyen ben nao cling chi higu va lam theo ve co lei cho minh.

KH6NG THE BAG He) NEU THIEU CHi DAN

Vi du, neu nguoi lam cha, lam me biet con minh hay choi boi Ieu 16ng, tieu pha bira bai, khong chiu nghe theo su chi dan, bao ban rna vlln tiep tuc chu cap tien bac chieu theo y no la thi du ve bao hQ ma khong day d6. Ngiroc lai con cai co' g:1ng, cham chi, ngoan ngoan nghe theo su bao ban clla cha me, nhirng lai khong diroc dam bao cai an, cal mac, khong cho h9C hanh la thi du chi co day d6 rna khong bao h(l.

Vi du trLiC1C la bao h(l qua dang, vi du sau la cha me khong c6 long til bi. Cd hai tnrong hop buoc toi phai nghi hoac thai d(l cua nguci lam cha lam me.

Ngiroi xua co cau "Lam on mic oan". Y muon n6i den truong hop ngLioi ta tim moi each d€' khuyen nhu, can ngan ban be kh6ng nen lam mi?t viec gi do, nhung kh6ng duoc ban nghe theo lai con bi oan ghet. B6i vci loai ngiroi a'y dang 10 ling cho ho nhieu qua, nen chirng muc vira phai thoi. N guoi khong theo su chi ddn thi co bao hi? ciing hong.