Gtdinhduong

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HUẾ
Giáo trình
DINH DƯỠNG GIA SÚC
PGS. TS. Lê Đức Ngoan
NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP

LỜI MỞ ĐẦU
Trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp giảng dạy đã trở nên bức thiết
và cấp bách. Sinh viên đã và sẻ là trung tâm của dạy và học. Giáo trình là khâu quan trọng
không thể thiếu được nhằm góp phần thực hiện tốt việc đổi mới phương pháp giảng dạy.
Quyển “Giáo trình Dinh dưỡng gia súc” do TS. Lê Đức Ngoan biên soạn và xuất bản ở
nhà xuất bản Nông nghiệp năm 2002 nhằm cung cấp cho sinh viên đại học những kiến thức
cơ bản về dinh dưỡng động vật nói chung và dinh dưỡng gia súc nói riêng. Biên soạn và bổ
sung và chuyển thể thành giáo trình điện tử năm 2006. Giáo trình dày khoảng 150 trang A4,
bao gồm 12 chương. Bố cục và nội dung các chương rõ ràng.
Để hoàn thành tập tài liệu có giá trị này, tác giả đã tham khảo rất nhiều tài liệu trong
và ngoài nước, và có những sách và tài liệu mới xuất bản trong những năm gần đây (2000 –
2001).
Trong khuôn khổ thời lượng của một môn học “Dinh dưỡng gia súc” với 4 học trình
(60 tiết, bao gồm cả thực hành, thực tập), cho nên nội dung sách không thể bao trùm hết
những vấn đề chuyên sâu của môn học dinh dưỡng được. Mong bạn đọc góp cho chúng tôi
những ý kiến quý báu để tài liệu hoàn chỉnh hơn.
“Giáo trình Dinh dưỡng gia súc” đã được GS.TS. Vũ Duy Giảng đọc và góp ý. Chúng
tôi xin chân thành cám ơn những đóng góp có giá trị của giáo sư.
Chúng tôi cũng xin chân thành cám ơn trước sự góp ý của bạn đọc. Mọi đóng góp xin
gửi về địa chỉ:
TS. Lê Đức Ngoan, khoa Khoa học vật nuôi, trường đại học Nông Lâm Huế. 24 Phùng
Hưng, Huế. Tel. 054 525 439; Fax 054 524 923; E.mail: fas@dng.vnn.vn
PGS.TS. Trần Văn Minh

Hiệu trưởng, chủ tịch HĐKH
Trường đại học Nông Lâm Huế
2
MỤC LỤC
NỘI DUNG Trang
CHƯƠNG I ..................................................................................................................................................... 7
GIA SÚC VÀ THỨC ĂN CỦA GIA SÚC ...................................................................................................... 7
I. KHÁI NIỆM ....................................................................................................................................... 7
1.1. Thức ăn là gì? ............................................................................................................................ 7
1.2. Dinh dưỡng là gì? ...................................................................................................................... 7
1.3. Chất dinh dưỡng là gì?............................................................................................................... 7
II. THÀNH PHẦN THỨC ĂN................................................................................................................. 8
Chất dinh dưỡng ...................................................................................................................................... 8
2.1. Nước .......................................................................................................................................... 9
2.2. Vật chất khô ............................................................................................................................. 10
III. PHÂN TÍCH THỨC ĂN .................................................................................................................... 10
3.1. Các phương pháp phân tích gần đúng ...................................................................................... 10
3.2. Các phương pháp phân tích hiện đại ........................................................................................ 12
CHƯƠNG II.................................................................................................................................................. 14
NƯỚC VÀ NHU CẦU NƯỚC CỦA GIA SÚC ............................................................................................ 14
I. CHỨC NĂNG CỦA NƯỚC .................................................................................................................... 14
1.1. Nước và trao đổi chất của cơ thể .............................................................................................. 14
1.2. Nước trao đổi........................................................................................................................... 14
1.3. Nước và sự điều chỉnh nhiệt độ cơ thể ...................................................................................... 15
1.4. Sự hấp thu nước ....................................................................................................................... 15
1.5. Nước cơ thể ............................................................................................................................. 16
1.6. Thay đổi nước (Water turnover) ............................................................................................... 16
1.7. Nguồn nước ............................................................................................................................. 16
1.8. Sự mất nước ............................................................................................................................. 17
1.9. Điều chỉnh uống nước .............................................................................................................. 18
II. NHU CẦU NƯỚC ................................................................................................................................ 19
2.1. Yếu tố khẩu phần ăn ................................................................................................................. 19
2.2. Yếu tố môi trường .................................................................................................................... 19
2.3. Lượng nước hàng ngày............................................................................................................. 21
2.4. Hạn chế nước uống .................................................................................................................. 21
2.5. Chất lượng nước ...................................................................................................................... 22
CHƯƠNG III ................................................................................................................................................ 24
CACBON HYDRAT ..................................................................................................................................... 24
I. KHÁI NIỆM......................................................................................................................................... 24
II. PHÂN LOẠI CACBON HYDRAT.......................................................................................................... 24
2.1. Monosaccarit .................................................................................................................................. 26
2.2. Oligosaccarit .................................................................................................................................. 27
2.3. Polysaccarit (Glycan) ..................................................................................................................... 28
CHƯƠNG IV ................................................................................................................................................ 32
LIPIT ............................................................................................................................................................ 32
I. KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI VÀ CHỨC NĂNG .......................................................................................... 32
1.1. Khái niệm ................................................................................................................................ 32
1.2. Chức năng ............................................................................................................................... 32
1.3. Phân loại ................................................................................................................................. 32
II. TIÊU HÓA VÀ HẤP THU LIPIT ........................................................................................................... 37
2.1.Gia súc dạ dày đơn .......................................................................................................................... 37
2.2. Gia súc nhai lại............................................................................................................................... 38
III. TÍCH LŨY MỠ ................................................................................................................................. 38
3.1. Nguồn thức ăn tác động đến tích lũy mỡ cơ thể ở gia súc dạ dày đơn ........................................ 38
3.2. Nguồn thức ăn tác động đến mỡ sữa và mỡ cơ thể ở động vật nhai lại ....................................... 39
3
CHƯƠNG V .................................................................................................................................................. 40
TIÊU HOÁ VÀ HẤP THU CÁC CHẤT DINH DƯỠNG ............................................................................ 40
I. TIÊU HÓA Ở GIA SÚC DẠ DÀY ĐƠN ...................................................................................................... 42
1.1. Tiêu hóa ở miệng ..................................................................................................................... 42
1.2. Tiêu hoá ở dạ dày..................................................................................................................... 42
1.3. Tiêu hoá ở ruột non.................................................................................................................. 43
1.4. Tiêu hoá ở ruột già................................................................................................................... 44
1.5. Tiêu hoá ở lợn con ................................................................................................................... 45
1.6. Tiêu hoá ở gia cầm................................................................................................................... 45
1.7. Hấp thu các chất dinh dưỡng ở gia súc dạ dày đơn ................................................................... 46
II. TIÊU HÓA Ở GIA SÚC NHAI LẠI ........................................................................................................... 47
2.1. Đặc điểm cấu tạo đường tiêu hoá và đặc điểm tiêu hoá............................................................. 47
2.2. Vi sinh vật dạ cỏ....................................................................................................................... 48
2.3. Tiêu hóa carbohydrate ............................................................................................................. 49
2.4. Tiêu hóa protein ....................................................................................................................... 51
2.5. Phân giải và chuyển hóa mỡ ở dạ cỏ ........................................................................................ 54
2.6. Tổng hợp vitamin ở dạ cỏ ......................................................................................................... 55
2.7. Các động thái tiêu hoá ở gia súc nhai lại .................................................................................. 55
CHƯƠNG VI ................................................................................................................................................ 56
PROTEIN VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ PROTEIN CỦA THỨC ĂN ....................... 56
I. KHÁI NIỆM ..................................................................................................................................... 56
II. PHÂN LOẠI PROTEIN TRONG THỨC ĂN ..................................................................................... 56
2.1. Protein ..................................................................................................................................... 56
2.2. N phi protein (Non Protein Nitrogen - NPN) ............................................................................. 59
2.3. Amin ........................................................................................................................................ 59
2.4. Amit ........................................................................................................................................ 60
III. CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ PROTEIN .................................................................... 60
3.1. Protein thô (Crude Protein)...................................................................................................... 60
3.2. Protein thuần (True Protein) .................................................................................................... 61
3.3. Protein tiêu hóa (Digestible Crude Protein).............................................................................. 61
3.4. Các chỉ số protein dùng cho lợn và gia cầm.............................................................................. 61
3.5. Protein lý tưởng (Ideal Protein): .............................................................................................. 64
3.6. Chỉ số protein dùng cho gia súc nhai lại ................................................................................... 64
CHƯƠNG VII ............................................................................................................................................... 66
TRAO ĐỔI NĂNG LƯỢNG VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ NĂNG LƯỢNG CỦA
THỨC ĂN ..................................................................................................................................................... 66
I. TRAO ĐỔI NĂNG LƯỢNG .................................................................................................................... 66
1.1. Khái niệm chung ...................................................................................................................... 66
1.2. Chuyển hóa năng lượng của thức ăn......................................................................................... 66
1.3. Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi ..................................................................................... 70
II. HỆ THÔNG ƯỚC TÍNH VÀ BIỂU THỊ GIÁ TRỊ NĂNG LƯỢNG ....................................................... 72
2.1. Hệ thống tổng các chất dinh dưỡng tiêu hóa (Total Digestible Nutrients - TDN) ....................... 73
2.2. Hệ thống đương lượng tinh bột (Starch Equivalent System - SES) ............................................. 73
2.3. Hệ thống NEF của Đức ............................................................................................................ 73
2.4. Hệ thống đơn vị thức ăn của Pháp ............................................................................................ 74
2.5. Hệ thống biểu thị giá trị năng lượng ở UK................................................................................ 74
2.6. Đơn vị thức ăn của Việt Nam.................................................................................................... 75
CHƯƠNG VIII ............................................................................................................................................. 78
VITAMIN ..................................................................................................................................................... 78
I. KHÁI NIỆM ..................................................................................................................................... 78
II. VITAMIN TAN TRONG DẦU ......................................................................................................... 79
2.1. Vitamin A................................................................................................................................. 79
2.2. Vitamin D ................................................................................................................................ 81
2.3. Vitamin E................................................................................................................................. 83
2.4. Vitamin K................................................................................................................................. 84
4
III. VITAMIN TAN TRONG NƯỚC ....................................................................................................... 85

3.1. Vitamin nhóm B ....................................................................................................................... 85
CHƯƠNG IX ................................................................................................................................................ 91
CHẤT KHOÁNG.......................................................................................................................................... 91
I. KHÁI NIỆM CHUNG ............................................................................................................................ 91
II. KHOÁNG ĐA LƯỢNG .......................................................................................................................... 92
2.1. Canxi (Ca) ............................................................................................................................... 92
2.2. Phôtpho (P) ............................................................................................................................. 94
2.3. Natri (Na) và Clo (Cl): ............................................................................................................. 95
2.4. Kali (K) ................................................................................................................................... 95
2.5. Manhê (Mg) ............................................................................................................................. 96
2.6. Lưu huỳnh (S) .......................................................................................................................... 96
III. KHOÁNG VI LƯỢ NG ........................................................................................................................... 97
3.1. Sắt (Fe) .................................................................................................................................... 97
3.2. Đồng (Cu)................................................................................................................................ 98
3.3. Coban (Co) .............................................................................................................................. 99
3.4. Kẽm (Zn).................................................................................................................................. 99
3.5. Mangan (Mn) ........................................................................................................................... 99
3.6. Iốt (I) ..................................................................................................................................... 100
3.7. Selen (Se) ............................................................................................................................... 100
3.8. Flo (F) ................................................................................................................................... 100
3.9. Arsen (As) .............................................................................................................................. 100
CHƯƠNG X ................................................................................................................................................ 101
CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG CỦA THỨC ĂN ..................................... 101
I. CÂN BẰNG CHẤT......................................................................................................................... 101
1.1. Cân bằng nitơ ........................................................................................................................ 101
1.2. Cân bằng cácbon ................................................................................................................... 102
II. TỶ LỆ TIÊU HÓA .......................................................................................................................... 102
2.1. Khái niệm .............................................................................................................................. 102
2.2. Các phương pháp xác định ..................................................................................................... 103
CHƯƠNG XI .............................................................................................................................................. 113
NHU CẦU DINH DƯỠNG CỦA GIA SÚC ............................................................................................... 113
I. KHÁI NIỆM VỀ NHU CẦU DINH DƯỠNG ................................................................................... 113
II. NHU CẦU DINH DƯỠNG CHO GIA SÚC DUY TRÌ ..................................................................... 114
2.1. Trao đổi cơ bản...................................................................................................................... 114
2.2. Trạng thái duy trì và ý nghĩa .................................................................................................. 114
2.3. Nhu cầu năng lượng ............................................................................................................... 115
2.4. Nhu cầu protein ..................................................................................................................... 117
2.5. Các yêu tố ảnh hưởng nhu cầu duy trì .................................................................................... 118
III. NHU CẦU CHO SINH TRƯỞNG ................................................................................................... 118
3.1. Đặc điểm sinh trưởng ............................................................................................................. 118
3.2. Nhu cầu năng lượng ............................................................................................................... 119
3.3. Nhu cầu protein cho sinh trưởng ............................................................................................ 120
3.4. Nhu cầu khoáng ..................................................................................................................... 122
IV. NHU CẦU CHO SINH SẢN ........................................................................................................... 123
4.1. Đặc điểm sinh sản và ảnh hưởng của dinh dưỡng ................................................................... 123
4.2. Nhu cầu của gia súc đực sinh sản ........................................................................................... 124
4.3. Kích thích tăng sinh sản (Flushing) ........................................................................................ 125
4.4. Nhu cầu dinh dưỡng gia súc cái mang thai ............................................................................. 125
V. NHU CẦU CHO TIẾT SỮA ............................................................................................................ 126
5.1. Đặc điểm và sự hình thành sữa ............................................................................................... 126
5.2. Năng suất và thành phần sữa.................................................................................................. 127
5.3. Nhu cầu dinh dưỡng cho bò sữa ............................................................................................. 128
5.4. Nhu cầu cho lợn nái nuôi con ................................................................................................. 129
VI. NHU CẦU CỦA GIA CẦM ĐẺ TRỨNG ......................................................................................... 130
6.1. Đặc điểm của gia cầm đẻ trứng .............................................................................................. 130
5
6.2. Nhu cầu dinh dưỡng ............................................................................................................... 131

CHƯƠNG XII ............................................................................................................................................. 134
THU NHẬN THỨC ĂN .............................................................................................................................. 134
I. CÁC KHÁI NIỆM........................................................................................................................... 134
1.1. Thu nhận thức ăn ................................................................................................................... 134
1.2. Điều chỉnh lượng ăn vào ........................................................................................................ 134
II. LƯỢNG ĂN VÀO CỦA GIA SÚC DẠ DÀY ĐƠN .......................................................................... 135
2.1. Trung tâm điều khiển ............................................................................................................. 135
2.2. Quan sát cảm quang (Sensory appriasal)................................................................................ 136
2.3. Các yếu tố sinh lý ................................................................................................................... 136
2.4. Thiếu chất dinh dưỡng............................................................................................................ 137
2.5. Chọn lựa thức ăn ................................................................................................................... 137
III. LƯỢNG ĂN VÀO Ở GIA SÚC NHAI LẠ I ................................................................................................ 138
3.1. Thuyết điều hóa, điều nhiệt và lipit ......................................................................................... 138
3.2. Cảm quang ............................................................................................................................ 139
3.3. Yếu tố vật lý ........................................................................................................................... 139
3.4. Trạng thái sinh lý ................................................................................................................... 140
IV. DỰ ĐOÁN LUỢNG ĂN VÀO................................................................................................................ 140
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH ............................................................................................................. 142
6
CHƯƠNG I
GIA SÚC VÀ THỨC ĂN CỦA GIA SÚC
Thức ăn đóng một vai trò quan trọng không những chiếm tỷ lệ cao (60-80% chi phí
cho sản phẩm chăn nuôi) mà còn quyết định sự tồn tại của ngành chăn nuôi. Trong chương
này chúng tôi trình bày một số khái niệm cơ bản có liên quan đến các chương sau. Yêu cầu
sinh viên nắm vững các khái niệm nhưng không nhất thiết phải học thuộc.
I. KHÁI NIỆM
1.1. Thức ăn là gì?
Thức ăn là vật liệu mà sau khi gia súc ăn vào có khả năng tiêu hóa, hấp thu và đồng
hóa. Nói chung, thuật ngữ “thức ăn” để mô tả những vật liệu có khả năng ăn được nhằm cung
cấp chất dinh dưỡng cho gia súc. Trong thực tế không phải tất cả các vật liệu ăn vào đều được
tiêu hóa. Ví dụ: cám gạo, bột ngô, bột cá, bột đỗ tương là những thức ăn có thể tiêu hóa hoàn
toàn nhưng cỏ khô và cỏ tự nhiên là những thức ăn không phải tất cả các chất có trong đó đều
tiêu hóa được.
Để khái quát khái niệm này, chúng ta có thể định nghĩa thức ăn như sau: Thức ăn là
những sản phẩm thực vật, động vật và khoáng vật được cơ thể gia súc ăn vào, tiêu hóa, hấp
thu và sử dụng cho các mục đích khác nhau của cơ thể.
1.2. Dinh dưỡng là gì?
Trong từ điển, dinh dưỡng được định nghĩa như là những bước chuyển tiếp nhờ đó mà
cơ thể sống đồng hóa thức ăn và sử dụng nó cho duy trì, cho sinh trưởng và tạo sản phẩm. Đó
là định nghĩa chung nhất cho cả thực vật và động vật.
Khái niệm đơn giản hơn về dinh dưỡng, đó là những quá trình hóa học và sinh lý của
sự chuyển hóa thức ăn thành các mô và hoạt chất sinh học của cơ thể. Các quá trình này bao
gồm sự thu nhận thức ăn, sự tiêu hóa và hấp thu các chất dinh dưỡng, vận chuyển các chất đã
hấp thu đến tế bào và loại bỏ những chất cặn bã ra khỏi cơ thể. Vì vậy, hóa học, sinh hóa và
sinh lý học là cơ sở của dinh dưỡng học và công cụ để nghiên cứu dinh dưỡng.
Dinh dưỡng học nghiên cứu các quá trình trên nhằm giúp cho cơ thể động vật chuyển
hóa thức ăn thành sản phẩm chính mình một cách hiệu quả nhất.
Mục đích của dinh dưỡng là nghiên cứu xác định nhu cầu các chất dinh dưỡng của
động vật một cách chính xác nhất.
1.3. Chất dinh dưỡng là gì?
Chất dinh dưỡng là các nguyên tố hay hợp chất hóa học có trong khẩu phần làm thỏa
mãn sự sinh sản, sinh trưởng, tiết sữa hay duy trì quá trình sống bình thường. Sáu nhóm chất
dinh dưỡng đã được phân loại như sau: nước, protein và amino axit, hyđrat cacbon, lipit,
vitamin, và các nguyên tố khoáng. Năng lượng mà tất cả gia súc đều cần được lấy từ mỡ,
hyđrat cacbon và từ các sản phẩm khử amin của các amino axit. Các chất dinh dưỡng cung
cấp cho tế bào: nước, các vật liệu, các hợp chất cấu trúc (da, cơ, xương, thần kinh, mỡ) và
chất điều chỉnh quá trình trao đổi chất trong cơ thể. Gia súc cần hơn 40 chất dinh dưỡng khác
nhau và được lấy từ khẩu phần thức ăn và có những chất bản thân cơ thể không tổng hợp
được gọi là ”chất dinh dưỡng thiết yếu”, và một số chất bản thân có thể tổng hợp được gọi là
“chất dinh dưỡng không thiết yếu”.
Nhóm chất dinh dưỡng thiết yếu bao gồm: các axit amin thiết yếu, các axit béo thiết
yếu và các khoáng thiết yếu.
7
II. THÀNH PHẦN THỨC ĂN

Bảng 1.1. Các chất dinh dưỡng mà gia súc, cây trồng và con người yêu cầu
Chất dinh dưỡng Cây Gia Người Chất dinh dưỡng Cây Gia Người
trồng súc trồng súc
Nước x x x Khoáng (tiếp):
Năng lượng x x x kali x x x
hyđrat cacbon ? ? selen x x x
Mỡ: x x silic x x x
axit linoleic x x kẽm x x x
axit linolenic x x nhôm x ? ?
Protein: x x brôm x ? ?
nitrogen x cesi x
các axit amin: x x stronti x
arginin x x cadmium ? ?
histidin x x thủy ngân ? ?
isoleuxin x x lithi ? ?
leuxin x x chì ? ?
lysin x x nikên x ?
methionin x x thiếc x ?
phenyalanin x x vanadi x ?
prolin x x Vitamin:
threonin x x A x x
trytophan x x C x x
valin x x D x x
Khoáng: E x x
bo x x x K x x
canxi x x x B12 x x
coban x x x biotin x x
đồng x x x cholin x x
chrôm x x x folacin x x
clo x x x niacin x x
fluor x x x axit pantotenic x x
sắt x x x pyridoxin x x
iốt x x x riboflavin x x
manhê x x x myo-inositol x x
molypden x x x ? ?
phot pho x x x
? Không đủ bằng chứng để nói rằng thực vật, động vật hoặc con người có nhu cầu.
Thức ăn gia súc phần lớn lấy từ sản phẩm thực vật. Thực vật nhờ quá trình quang hợp
mà tổng hợp được các hợp chất hữu cơ phức tạp từ CO2 và H2O trong không khí, còn chất vô
cơ lấy từ đất. Nguồn năng lượng của thực vật được dự trữ dưới dạng hóa năng và gia súc có
thể sử dụng và biến đổi cho phù hợp các mục đích khác nhau của cơ thể nó. Như vậy, gia súc
và thực vật đều chứa những hợp chất hóa học tương tự nhau và chúng ta có thể nhóm chúng
lại như ở bảng 1.1.
8
2.1. Nước
Hàm lượng nước trong cơ thể gia súc rất khác nhau tùy theo theo tuổi. Gia súc non
chứa 750-800 g nước/kg thể trọng, nhưng ở gia súc trưởng thành thì giá trị này còn 500 g.
Hàm lượng nước trong cơ thể luôn luôn ổn định và gia súc sẽ chết nhanh khi thiếu nước hơn
là thiếu thức ăn. nước giữ chức năng vô cùng quan trọng là dung môi để hóa tan các chất dinh
dưỡng đến nuôi mô cơ, và chuyển chất thải từ mô cơ đến các cơ quan bài tiết. Do nhiệt riêng
của nước cao nên khi động vật sản nhiệt lớn nhưng nhiệt độ cơ thể thay đổi rất ít. Nước cũng
bị bốc hơi khỏi cơ thể qua phổi và qua da chính vì vậy nó có thêm chức năng nữa là điều hòa
nhiệt độ cơ thể.
Nước Hydrat cacbon

Lipit
THỨC ĂN Hữu cơ Protein và axit nuclêic
Axit hữu cơ
Vật chất khô Vitamin
Lignin hỗn hợp; axit hữu cơ; các hợp chất
tạo màu, mùi và vị; hormon...
Vô cơ: Thiết yếu: Ca, Cl, K, Mg, Na, P, S, Co, Cr, Cu, F,
Fe, I, Mn, Mo, Ni,Se, Si, Sn, V, Zn.
Không thiết yếu: Ag, Al, Au, Bi, Ge, Hg, Pb, Rb,Sb, Ti.
Độc: As, Cd, F, Hg, Mo, Pb, Se, Si.
Bảng 1.2. Thành phần một số thực vật và sản phẩm động vật (g/kg tươi)
Nước Hydrat cacbon Lipit Protêin Khoáng
Rau muống 894 47 7 21 15

Cây ngô non 869,4 66,8 4 14 12
Hạt gạo tẻ 127,2 758 15 83,8 10
Hạt ngô tẻ 119 700,6 42,1 92,8 15
Sữa bò 876 47 36 33 8
Thịt nạc 720 6 44 215 15
Trứng 667 8 100 118 107
Gia súc lấy nước từ ba nguồn khác nhau: nước uống, nước có trong thức ăn và nước
trao đổi. Nước trao đổi được hình thành trong quá trình ôxy hóa các chất hữu cơ có chứa
hyđrô. Hàm lượng nước có trong thức ăn cũng rất khác nhau từ 60 g trong thức ăn tinh đến
900 g/kg trong một số củ, quả. Do khác nhau về hàm lượng nước trong thức ăn nên khi so
sánh giá trị dinh dưỡng của thức ăn chúng ta thường biểu thị dưới dạng vật chất khô (VCK,
Bảng 1.3). Hàm lượng nước trong thực vật liên quan nhiều đến giai đoạn sinh trưởng: cây non
chứa nhiều nước hơn cây già và môi trường sinh sống; thực vật thủy sinh chứa nhiều nước
hơn thực vật trên cạn.
Gia súc mất nước từ 3 nguồn chủ yếu là thải qua phân, qua nước tiểu và qua mồ hôi,
và một phần qua hơi thở. Trong điều kiện khí hậu nhiệt đới, nước uống là vấn đề trở ngại cho
người chăn nuôi, nhất là ở những vùng khô hạn quanh năm hoặc các mùa vụ khan hiếm nước.
9
Bảng 1.3. Thành phần một số loại thức ăn tính g/kg vật chất khô
Hydrat cacbon Lipit Protêin Khoáng

Cỏ non 685 40 175 100
Hạt lạc 214 478 285 23
Sữa bò 379 290 266 65
Thịt nạc 21 157 768 34
Trứng 24 300 355 321
2.2. Vật chất khô
Vật chất khô được chia thành hai nhóm chất hữu cơ và chất vô cơ, tuy nhiên đối với
một cơ thể sống khó để tách biệt hai nhóm này. Rất nhiều chất hữu cơ có chứa các chất vô cơ
như là một thành phần cấu tạo của chúng. Ví dụ, protein chứa lưu huỳnh, lipit và hyđrat
cacbon chứa phốt pho...
Các bảng 1.2 và 1.3 cũng cho thấy sự khác nhau về thành phần VCK của thức ăn, hạt
hòa thảo và cỏ chứa nhiều hyđrat cacbon, còn hạt họ đậu chứa nhiều lipit và protein. Ngược
lại, sản phẩm động vật chứa rất ít hyđrat cacbon. Sự sai khác này do tế bào thực vật chứa
nhiều xơ và tinh bột, còn tế bào động vật chứa nhiều prôtein và lipit. Hơn nữa, thực vật dự trữ
năng lượng chủ yếu dưới dạng hyđrat cacbon như là tinh bột và đường fructan, còn động vật
dự trữ dưới dạng mỡ.
Hàm lượng mỡ cơ thể gia súc cũng rất khác nhau và liên quan tới tuổi: gia súc già
chứa nhiều mỡ hơn gia súc non. Hàm lượng lipit trong thực vật rất thấp, ví dụ trong cỏ 40-50
g/kg VCK.
Ở cả động và thực vật, prôtein là chất chứa nitơ chủ yếu và lượng nitơ chiếm 16%
trong protein. Ở thực vật, hầu hết protein có ở các enzym và hàm lượng protein cao ở cây còn
non và giảm dần theo tuổi. Ở động vật thì cơ, da, lông, móng và lông len chứa chủ yếu
prôtein. Giống như prôtein, các axit nuclêic là những hợp chất chứa nitơ và đóng vai trò quan
trọng trong việc tổng hợp prôtein trong cơ thể sống. Chúng mang thông tin di truyền của tế
bào.
Các axit hữu cơ có trong thực và động vật gồm axit xitric, malic, xucxinic và pyruvic.
Mặc dù các axit này có mặt với lượng nhỏ nhưng chúng luôn luôn đóng vai trò quan trọng
như là chất trung gian trong quá trình trao đổi chất của tế bào. Các axit hữu cơ khác hình
thành trong quá trình lên men ở dạ cỏ hoặc trong thức ăn ủ chua như là axit axêtic, prôpiônic,
butyric, và lắctic.
Các vitamin có trong thực và động vật với một lượng cực kỳ nhỏ nhưng rất nhiều
vitamin là thành phần quan trọng của hệ thống enzym. Sự khác nhau giữa động và thực vật ở
chỗ, thực vật có khả năng tổng hợp vitamin cần cho quá trình trao đổi chất nhưng động vật thì
không hoặc rất hạn chế, chúng cần lấy vitamin từ thức ăn.
Các chất vô cơ trong thực và động vật gồm cácbon, hyđrô, ôxy, nitơ, ngoài ra có thêm
canxi, phốt pho là những nguyên tố chính ở động vật, kali và silic ở thực vật.
III. PHÂN TÍCH THỨC ĂN
Để xác định giá trị dinh dưỡng của thức ăn, phân tích hóa học là phương pháp quan
trọng và bắt đầu từ khi có ngành dinh dưỡng. Theo sự phát triển của khoa học và sự tiến bộ
của kỹ thuật về thiết bị phân tích mà số các nguyên tố hóa học có trong thức ăn đã được liệt
kê càng nhiều. Thực tế, hai phương pháp phân tích thức ăn đang tồn tại: phân tích gần đúng
và phân tích hiện đại.
3.1. Các phương pháp phân tích gần đúng
Hiện nay có rất nhiều số liệu về thành phần hóa học của thức ăn đã phân tích theo
phương pháp phân tích gần đúng hay phỏng định (Proximate analysis) do các nhà khoa học
10
Đức Henneberg và Stohmann tìm ra hơn 100 năm trước đây. Số liệu này có giá trị trong thời
gian dài.
Hệ thống phân tích này chia thức ăn ra 6 nhóm: độ ẩm, khoáng, protein thô, chất chiết
hữu cơ, xơ thô và dẫn suất không chứa nitơ.
Hàm lượng ẩm được xác định như là lượng mất đi khi sấy mẫu ở 1000C đến khi có
khối lượng không đổi. Phương pháp này phù hợp với hầu hết các loại thức ăn, loại trừ thức ăn
ủ chua vì dễ mất các axit béo bay hơi.
Hàm lượng khoáng được xác định bởi lượng còn lại sau khi khoáng hóa mẫu ở 5500C
đến khi loại hết cacbon. Phần còn lại này chứa tất cả các chất vô cơ có trong thức ăn hoặc các
chất vô cơ liên kết với hữu cơ như lưu huỳnh, phôt pho trong protein. Tuy nhiên một số
khoáng có thể bị bay hơi trong quá trình khoáng hóa như natri, clo, kali, phốt pho và lưu
huỳnh. Vì vậy, hàm lượng khoáng cũng không thể đại diện một cách trọn vẹn cho các chất vô
cơ trong thức ăn cả về số và chất lượng. Trong thực tế, ngoài lượng khoáng thực sự có trong
thức ăn thì một lượng cát, đá từ môi trường bị lẫn vào trong khi chế biến, bảo quản đã làm
tăng hàm lượng khoáng có trong thức ăn.
Hàm lượng protein thô (crude protein, CP) được tính toán từ hàm lượng nitơ có trong
thức ăn. Lượng nitơ này được xác định bởi phương pháp Kjeldahl có hơn 100 năm nay. Trong
phương pháp này, thức ăn bị phân giải bởi axit sulphuric đậm đặc để chuyển toàn bộ nitơ thức
ăn (trừ nitơ có ở dạng nitrat và nitrit) thành amôniắc ở dạng sulphát. Amôniắc được giải
phóng nhờ NaOH và thu nó trong dung dịch axit chuẩn. Lượng nitơ thu lại được xác định nhờ
chuẩn độ và giả thiết rằng nitơ chiếm 16% trong protein thì CP sẽ được tính bằng tích số nitơ
với 6,25. Đây không phải là protêin thực (true protein) vì trong thức ăn có các axit amin tự do,
amin và axit nuclêic đều có chứa nitơ. Hệ số chuyển đổi N thành prôtein khác nhau ở từng
loại thức ăn (Bảng 1.4).
Bảng 1.4. Hệ số chuyển đổi N thành protein thô (Jones, 1931)
Protein thức ăn Nitơ (g/kg) Hệ số

Hạt bông 188,7 5,30
Đỗ tương 175,1 5,71
Lúa mạch 171,5 5,83
Ngô 160,0 6,25
Yến mạch 171,5 5,83
Hạt mì 171,5 5,83
Trứng 160,0 6,25
Thịt 160,0 6,25
Sữa 156,8 6,38
Chất chiết hữu cơ (ether extract, EE) hay còn gọi là lipit thô (chất béo) được xác định
bằng cách chiết suất mẫu trong ête dầu hỏa (petroleum ether) trong thời gian nhất định và
phần tan trong dung môi hữu cơ (hoặc phần còn lại sau khi loại bỏ ête) chính là lipit thô. Phần
này không những chứa lipit mà còn chứa cả các axit hữu cơ, alcohol, vitamin tan trong dầu và
sắc tố. Nếu phân tích mẫu thực vật ta có thể thấy rõ màu xanh của chất chiết.
Hydrat cacbon của thức ăn chứa 2 phần: xơ thô và dẫn suất không chứa nitơ. Xơ thô
(crude fibre, CF) được xác định bằng cách thủy phân phần còn lại của mẫu sau khi xác định
lipit trong axit và kiềm yếu. Phần hữu cơ còn lại chính là xơ thô. Xơ thô chứa hêmixenlulôz,
xenlulôz và lignin, nhưng không phải bất cứ loại thức ăn cũng chứa đầy đủ các thành phần
trên.
11
Có thể tóm tắt quá trình phân tích gần đúng theo sơ đồ 1.1
Mẫu khô không khí
Sấy ở nhiệt độ 1050C

Mẫu khô tuyệt đối
Kjieldahl Chiết suất ête
Mỡ thô
Mẫu không chứa mỡ

Protein thô
Đun trong axit và kiềm
Xơ thô + khoáng
Đốt cháy trong lò nung
Khoáng Xơ thô
Sơ đồ 1. Sơ đồ các bước phân tích gần đúng
Dẫn suất không đạm (Nitrogen-free extractives, NFE) sẽ tính bằng 100 - (% CP + %
CF + % EE + % khoáng + % ẩm độ). NFE chứa các loại đường, fructan, tinh bột, pectin, axit
hữu cơ và sắc tố.
Vì sự không chính xác của các thành phần (như EE, NFE...) nên chúng ta gọi là phân
tích gần đúng. Phương pháp này tồn tại rất lâu đời trong phân tích đánh giá giá trị dinh dưỡng
của thức ăn. Cho đến ngày nay người ta vẫn còn sử dụng phương pháp gần đúng. Tuy nhiên,
do thiết bị ngày càng được cải thiện nên các kỹ thuật phân tích càng được hoàn thiện hơn.
3.2. Các phương pháp phân tích hiện đại
Trong những năm gần đây quy trình của phương pháp phân tích gần đúng đã bị nhiều
nhà khoa học thay đổi nhiều vì thiếu độ chính xác. Nhiều phòng thí nghiệm đã áp dụng quy
trình phân tích mới. Quy trình này chủ yếu tập trung vào thành phần xơ thô, khoáng và NFE.
Van Soest (1967) đã phát triển quy trình phân tích xơ mới bao gồm 2 thành phần xơ trung tính
và xơ axit (Bảng 1.5).
Xơ trung tính (Neutral-detergent fibre, NDF) là phần còn lại sau khi thủy phân với
dung dịch Lauryl sulphat natri và ethylendiamin tetraaxetic (EDTA) nóng. NDF gồm chủ yếu
lignin, xenlulôz và hêmi xenlulôz - coi như phần chứa vách tế bào.
Xơ axit (Acid-detergent fibre, ADF) là phần còn lại sau khi thủy phân với dung dịch
axit sulphuric 0,5M và cetyltrimethyl ammonium brômit. ADF chứa chủ yếu lignin thô và
xenlulôz và cả silic của thực vật.
Xác định ADF có ý nghĩa đặc biệt đối với thức ăn thô vì nó có liên quan chặt chẽ với
khả năng tiêu hóa thức ăn. Xơ axit hoàn toàn không bị tiêu hóa bởi hệ thống enzym cơ thể gia
súc. Nhiều nước đã thay đổi chút ít trong quy trình phân tích ADF cho nên có thuật ngữ mới
là xơ axit điều chỉnh-MADF (Modified acid-detergent fibre).
Ở động vật dạ dày đơn, đặc biệt trong dinh dưỡng người, thuật ngữ xơ khẩu phần
(dietary fibre) thường được sử dụng. Xơ khẩu phần bao gồm lignin cộng với phần
polysaccarit không được enzym cơ thể tiêu hóa. Xơ khẩu phần rất khó được xác định ở phòng
thí nghiệm và vì vậy thuật ngữ tương tự thay cho xơ khẩu phần ra đời: Polysaccarit phi tinh
bột (non-starch polisaccharides, NSP) rất phổ biến trong phân tích thức ăn. Hai dạng phương
pháp để xác định NSP đang sử dụng là phương pháp enzym-trọng lực và phương pháp enzym-
hóa học. Phương pháp enzym-trọng lực nhằm xác định các thành phần và đưa ra không chi
tiết dạng polysaccarit, còn phương pháp enzym-hóa học nhằm xác định từng hyđrat cacbon
riêng biệt trong khẩu phần. NSP có thể chia thành 2 thành phần phụ là tan và không tan. Phần
12
tan trong nước bao gồm gum, pectin, chất nhầy và một phần hêmixenlulose. Phần không tan
gồm xenlulose và đa số hêmixenlulose. Hiện nay người ta chú ý nhiều đến 2 thành phần phụ
này trong khẩu phần người. NSP tan trong nước như đã biết làm thấp choleterol trong máu và
phần không tan làm tăng kích thước phân và tăng tốc độ nhu động tá tràng có thể có lợi trong
việc ngăn ngừa ung thư ruột.
Bảng 1.5. Phân loại thành phần thức ăn thô sử dụng phương pháp Van Soest (1967)
Thành phần Hợp chất

Nguyến sinh chất (tan trong dung dịch Lipit,
trung tính) Đường, axit hữu cơ và chất tan trong nước
Pectin, tinh bột
Nitơ phi protein (Non-protein N)
Protein dễ tan
Vách tế bào (sợi xơ không tan trong
dung dịch trung tính)
1. Tan trong dung dịch axit Hêmixenlulose, protein liên kết xơ
2. Xơ axit (Acid-Detergent Fibre, Xenlulose, lignin
ADF) Nitơ liên kết lignin
Silic
Nhiều phương pháp phân tích hiện đại khác nhằm xác định từng loại đường, aminô
axit và axit béo, trong đó có phương pháp sắc ký khí lỏng, quang phổ phản xạ và hấp phụ
nguyên tử... Tuy nhiên, cùng với sự tiến bộ của khoa học về dinh dưỡng nhiều phương pháp
mới nữa sẽ ra đời để xác định đầy đủ thành phần thức ăn và ảnh hưởng của chúng với đời
sống con người và động vật.
&
13
CHƯƠNG II
NƯỚC VÀ NHU CẦU NƯỚC CỦA GIA SÚC
Nước thường không được coi là một chất dinh dưỡng nhưng theo định nghĩa thì nước
hoàn toàn thoả mãn định nghĩa về chất dinh dưỡng. Sự sống không thể tồn tại nếu thiếu nước.
Nước chiếm một nữa đến hai phần ba khối lượng cơ thể của gia súc trưởng thành và dưới
90% của gia súc mới sinh. Tầm quan trọng của nước đối với gia súc đã được nhận ra từ lâu.
I. CHỨC NĂNG CỦA NƯỚC
Nước có hai chức năng cơ bản đổi với tất cả các loại động vật sống trên cạn: (1) là
thành phần chính trong trao đổi chất của cơ thể, và (2) yếu tố chính trong điều hoà nhiệt độ cơ
thể. Những chức năng này sẽ đựơc đề cập ở phần dưới đây.
1.1. Nước và trao đổi chất của cơ thể

Trên quan điểm về chức năng, nước rất cần cho cuộc sống. Khi cây trồng, vật nuôi
không được cung cấp đủ nước thì chết một cách nhanh chóng. Tất cả các phản ứng sinh hoá
xảy ra đều cần nước. Nhiều chức năng sinh học của nước phụ thuộc vào đặc tính hoạt động
như là dung môi của nhiều loại hợp chất; nhiều hợp chất dễ dàng ion hoá trong nươc. Đặc tính
chất dung môi là hết sức quan trọng vì hầu hết nguyên sinh chất là hỗn hợp của chất keo và á
tinh trong nước. Hơn nữa, nước còn là môi trường vận chuyển các dưỡng chấp trong đường
tiêu hoá, và là cho nhiều chất trong máu, dịch tế bào, mô cơ và chất tiết, và có trong các chất
thải như nước tiểu và mồ hôi. Nước làm loảng chất chứa trong tế bào và dịch của cơ thể để
cho các chât hoá học có thể di chuyển tự do trong tế bào và trong đường tiêu hoá. Vì vậy,
nước làm nơi vận chuyển các chất dinh dưỡng đi và đến các nơi cần thiết của quá trình trao
đổi chất.
Ngoài ra, nước có mặt trong nhiều phản ứng hoá học. Trong quá trình thuỷ phân, nước
là chất nền trong phản ứng; và trong quá trình ôxy hoá, nước là sản phẩm của phản ứng hoá
học.
1.2. Nước trao đổi
Nước trao đổi hay còn gọi là nước của quá trình ôxy hoá là kết quả của sự ôxy hoá
chất hữu cơ trong tế bào cơ thể. Ôxy hoá 1 mol glucoz cần 6 mol ôxy và sinh ra 6 mol CO2 và
6 mol nước. Lượng CO2 cần để ôxy hoá tinh bôt, mỡ và protein có khác nhau (bảng 1). Số
liệu cho thấy ôxy hoá mỡ (2,02 l) cần nhiều ôxy hơn tinh bột và protein. Nếu biểu thị lượng
ôxy trên 1 gam nước hình thành thì protein cần 2,44 lit O2. Nươc trao đổi sinh ra từ mỡ (1,07
g) cao hơn từ tinh bột và protein.
Bảng 2.1. Lượng nước trao đổi hình thành từ oxy hóa các chất dinh dưỡng
Chất dinh dưỡng Lượng oxy/1 g thức ăn (lit) Nước trao đổi trên 1
Thức ăn Nước hình thành g thức ăn (g)
Tinh bột 0,83 1,49 0,56
Mỡ 2,02 1,88 1,07
Protein 0,97 2,44 0,40
Tiêu hoá và trao đổi mỡ, hydrat cacbon và protein làm tăng hô hấp, sinh nhiệt và đối
với protein tăng thải ure trong nước tiểu và sản phẩm cơ bản của trao đổi N ở động vật có vú.
Gia súc cần lượng nước rất lớn để làm loảng và thải chất cặn bã qua thận, và lượng nước sinh
ra do ỗy hoá chất hữư cơ không làm thoả mãn nhu cầu hô hấp và bài tiết.
14
Người ta tính rằng trong môi trường nóng và khô (260C và 10% ẩm) thì gia súc mất
23,5 g nước qua hô hấp trong khi đó chỉ có 12,3 g sinh ra từ trao đổi. Lượng nhiệt tạo ra
khoảng 100 kcal. Một phần nhiệt (13,6%) được bù đắp bởi nhiệt của bốc hơi của nước từ hơi
thở. Nếu phần còn lại (86 kcal) thải qua mồ hôi thì chi phí hết 149 ml nước. Do nhu cầu thải
chất cặn bã gia tăng khi tiêu hoá protein nên có ảnh hưởng âm tính đên sự bảo tồn nước. Liên
quan đến mỡ, Schmidt-Nielsen (1964) chỉ ra rằng trong điều kiện khí hậu khô, tiêu hoá mỡ
sinh ra nước ít hơn hydrat cacbon (do tăng nhu cầu hô hấp). Kết quả chung là hydat cacbon
cung cấp nhiều nước trao đổi hơn cả protein và mỡ.
Đối với động vật ngủ đông, nước trao đổi và hình thành (liên quan đến phân giải mô
cơ thể trong khi cân bằng năng lượng âm) có thể đủ cung cấp cho nhu cầu nước của cơ thể để
duy trì các chức năng bình thường.
1.3. Nước và sự điều chỉnh nhiệt độ cơ thể
Nước có nhiều đặc tính làm cho nước có ảnh hưởng rất lớn đến quá trình điều chỉnh
thân nhiệt. Nhiệt dung cao, tính dẫn nhiệt cao và ẩn nhiệt cao của sự bốc hơi của nước cho
phép sự tích nhiệt, truyền nhiệt nhanh và mất nhiều nhiệt qua bốc hơi. Những đặc tính vật lý
của nước được làm nổi bật bởi đặc tính sinh lý của gia súc. Tính lỏng của máu và truyền
nhanh trong cơ thể, diện tích bề mặt bốc hơi lớn của phổi và diện tích thoát mồ hôi của cơ thể,
khả năng giữ chặt tốc độ máu ra khỏi bề mặt cơ thể trong khi bị stres lạnh cũng như các yếu
tố khác cho phép gia súc điều chỉnh được nhiệt độ trong khoảng hạn chế trong hầu hết các
trường hợp.
Nhiệt dung của nước cao hơn rõ nhiệt dung các chất lỏng khác. Nhiều gia súc dựa vào
khả năng làm mát của nước để nhường ẩn nhiệt của nó trong quá trình bốc hơi do ra mồ hôi
hay thở. Cứ 1 gam nước chuyển từ lỏng sang hơi do ra mồ hôi hay thở thu hút 580 kcal nhiệt.
Trong khi đó để làm nóng 1 gam nước đóng băng đến sôi chỉ cần 117 kcal, điều đó cho thấy
sử dụng nước dạng đó có hiệu quả trong ngữ cảnh trao đổi nhiệt. Do khả năng đặc biệt về dự
trữ nhiệt, bất cứ thay đổi đột ngột nhiệt độ cơ thể đều được tránh. Nước có tính dẫn nhiệt cao
hơn bất cứ chất lỏng nào khác và đó là điều quan trọng cho sự tản nhiệt ở những nơi sâu trong
cơ thể. Nhiều loại gia súc tản nhiệt nôi sinh và nhiệt hấp thu bằng cách bốc hơi. Ví dụ, người
ta nghiên cứu cho thấy ra mồ hôi mất 26%, truyền nhiệt và đối lưu qua da 16%, bốc hơi qua
thở 5% của tổng mất nhiệt thuần ở bò đực loài Bos indicus.
1.4. Sự hấp thu nước
Nước được hấp thu dễ dàng từ các phần của đường tiêu hoá. ở loài nhai lại, thông
thường hấp thu thuần tuý xãy ra ở dạ cỏ và dạ lá sách. ở dạ múi khế của nhai lại hay dạ tuyến
của gia súc khác nước và dịch vị cũng được hấp thu lớn. Điều này cũng xãy ra ở tá tràng, nơi
có dịch ruột, mật và tuỵ tiết ra nhiều. ở tất cả các loài, hấp thu thuần đều có xãy ra ở hồi tràng,
không tràng và manh tràng, và ruột già, nhưng lượng hấp thu rất khác nhau tuỳ loài và khẩu
phần ăn.
Mối quan hệ thẩm thấu bên trong các tổ chức có ảnh hưởng lớn đến sự hấp thu. Sau
khi ăn, thường có nhiều chất lỏng ở dưỡng chấp; điều này làm tăng áp suất thẩm thấu, có thể
làm chảy nước vào trong tổ chức đó (như ở dạ cỏ, ruột non) phụ thuộc vào lượng dịch tiêu thụ
trước, trong và sau bữa ăn. Cơ chế này cho phép cơ thể duy trì tính ổn định của dưỡng chấp
trong suốt ống tiêu hoá. Nếu chất lỏng không lấy từ thức ăn thì sự hấp thu nhanh và hoàn
chỉnh hơn do mối quan hệ thẩm thấu nói trên.
Nhiều yếu tố ảnh hưởng sự hấp thu. Ví dụ, polysaccarit như pectin có xu hướng hình
thành chất đặc quánh (gel) ở đường ruột. Chất đặc quánh này giữ nước, giảm hấp thu từ
đường ruột và gây ra nhuận tràng. Đối với một vài loài gia súc khi ăn các loại xơ không tiêu
hoá cũng dẫn tói làm giảm hấp thu nước. Hơn nữa, có vài yếu tố gây diarrhea có thể từ thức
ăn, từ độc tố vi khuẩn, mối quan hệ thẩm thấu hay phản ứng sinh lý khác làm giảm hấp thu
nước từ ruột.
15
1.5. Nước cơ thể

Hàm lượng nước của cơ thể rất khác nhau; nó bị ảnh hưởng lâu dài bởi tuổi của gia
súc và lượng mỡ trong mô cơ. Hàm lượng nước cao nhất trong bào thai và ở gia súc sơ sinh,
giảm nhanh trong giai đoạn đầu và giảm dần đến khi trưởng thành. Khi biểu thị hàm lượng
nước theo khối lượng cơ thể không chứa mỡ thì có giá trị ổn định ở nhiều loài khác nhau như
bò, lợn, cừu, chuột, gà và cá. Giá trị đó từ 70-75% và trung bình là 73%. Do mối quan hệ này
nên ta có thể ước tính khối lượng cơ thể khi biết hàm lượng nước hoặc mỡ trong cơ thể. Nước
cơ thể có thể ước tính theo cách nhuộm hay đồng vị phóng xạ của hydro (deutreum oxit hay
tritium) bằng cách tiêm vào tỉnh mạch và xác định độ hoà loảng của chất nhuộm hoặc chất
phóng xạ. Hàm lượng mỡ có thể tính theo công thức:
Mỡ % = 100 - (% nước/0,732)
Lượng nước lớn nhất trong cơ thể là ở dịch trong tế bào, có thể đến hoặc hơn 40%
khối lượng cơ thể. Hầu hết nước nội bào có trong các mô cơ it hơn trong các mô khác. Nước
nội bào tìm thấy trong dịch tế bào kẽ nằm khoảng giữa tế bào và plasma máu, và dịch khác
như bạch huyết, hạch dịch. Nuớc nội bào ước tính khoảng 1/3 lượng nước cơ thể, trong đó 6%
là nước plasma máu. Hầu hết lượng nước còn lại nằm trong chất chứa của đường tiêu hoá và
đường niệu.
Nước dễ dàng thoát qua màng tế bào và từ tế bào này sang tế bào khác. Sự thoát qua
các tế bào được kiểm soát bởi sự khác nhau về áp suât thẩm thấu hay áp suất thuỷ tỉnh, và đó
là sự hấp thu bị động không cần năng lượng cho sự chuyển động này.
Nuớc hấp thu từ đường ruột đi vào dịch nội bào trong máu và bạch huyết. Thể tích
máu được điều chỉnh bởi Na cơ thể - cation chủ yếu trong huyết tương máu. Thể tích và áp
suất thẩm thấu của dịch nội bào được điều chỉnh bởi sự khát và hormon chống lợi tiểu sản ra
từ tuyến yên, và yếu tố nội tiết khác dưới sự điều khiển của tuyến thượng thận và thận, sự tái
hấp thu nước bởi thận nhơ vậy điều khiển sự mất nước. Sự khác nhau về lượng nước lấy vào
và thải ra điều chỉnh nồng độ thẩm thấu.
Rối loạn sinh lý hay bị bệnh (sốt, ỉa lỏng) có thể gây nên sự mất nước cơ thể hoặc tích
tụ nước thừa trong cơ thể (phù nề) do lỗi của hệ tuần hoàn hay hoạt động của tuyến thượng
thận.
1.6. Thay đổi nước (Water turnover)
Thay đổi nước là thuật ngữ dùng biểu thị tỷ lệ mà nước có thể được bài thải và được
thay mới trong biểu mô. Sử dụng nước đánh dấu tritium để dự đoán thời gian thay đổi ở các
loại gia súc khác nhau. ở bò, giá trị 1/2 đời (thời gian để 1/2 tritium mất khỏi cơ thể) khoảng
3,5 ngày. Gia súc dạ dày đơn có thời gian thay đổi nhanh hơn vì có ít nước hơn trong đường
tiêu hoá. Thay đổi nước chịu ảnh hưởng lớn bởi yếu tố khí hậu nhu nhiệt độ, độ ẩm, và ăn các
hợp chất hoá học như muối ăn đã làm tăng bài thãi nước tiểu và phân.
1.7. Nguồn nước
Nước cung cấp cho các mô cơ thể từ (1) nguồn nước uống, (2) nước chứa trong thức
ăn, (3) nước trao đổi, (4) nước giải phóng từ các phản ứng trao đổi như từ amino axit thành
peptit và (5) nước từ quá trình dị hoá khi có cân bằng âm về năng lượng. Tầm quan trọng của
các nguồn nước phụ thuộc loài gia súc, khẩu phần, tập tính và khả năng bảo tồn nước trong cơ
thể. Một vài loài chuột sa mạc không cần nước uống trừ vài trường hợp cần, nhưng điều này
khác với gia súc.
Lượng nước có từ thức ăn gia súc ăn vào biến động rất khác nhau, ví dụ: 5-7% cỏ
trưởng thành và cỏ khô và khoảng 90% ở cỏ non hoặc thuỷ sinh.
Một ví dụ về tiêu thụ nước trình bày ở bảng 2. Trong trường hợp này, cừu nuôi ở trong
chuồng ở nhiệt độ ổn định. Lượng nước trong thức ăn 50 g/ngày và cừu uống đến 88% tổng
16
lượng nước còn nước trao đổi được tính vào khoảng 9-10%. Tổng lượng nước lấy vào 2,95
g/g thức ăn trong tháng 6 và 2,31 g trong tháng 9.
Lượng nước được cung cấp từ cỏ xanh rất có giá trị. Số liệu bảng 3 cho thấy quan hệ
giữa hàm lượng nước của cỏ với lượng nước tự do tiêu thụ của cừu. Cừu chỉ uống rất ít nước
khi độ ẩm của cỏ trên 65-70%.
Bảng 2.2. Trao đổi nước của cừu nuôi nhốt ở nhiệt độ 20-260C (Wallace và CTV, 1972
Tháng lấy thức ăn

Tháng 6 Tháng 9
Thưc ăn tiêu hóa
Chất khô (g/ngày) 795 789
Protein thô (g/ngày) 122 50
Năng lượng trao đổi (Mcal/ngày) 2,00 1,39
Nước lấy vào
Uống (g/ngày) 2093 1613
% so tổng số 87,8 88,1
Nước trong thức ăn (g/ngày) 51 50
% so tổng số 2,1 2,7
Nước trao đổi (g/ngày) 240 167
% so tổng số 10,1 9,1
Tổng (g/ngày) 2384 1830
Nước thải
Trong phân (g/ngày) 328 440
% so tổng số 13,8 24,0
Trong nước tiểu (g/ngày) 788 551
% so tổng số 33,0 30,1
Bay hơi (g/ngày) 1268 839
% so tổng số 53,2 45,9
Tổng (g/ngày) 2384 1830
Bảng 2.3 Quan hệ giữa nước uống và độ ẩm của cỏ ăn vào (Hyder và CTV, 1968)
Nước uống (l/kg chất khô) Độ ẩm của cỏ (%)

3,7 10
3,6 20
3,3 30
3,1 40
2,9 50
2,3 60
2,0 65
1,5 70
0,9 75
1.8. Sự mất nước

Sự mất nước khỏi cơ thể qua phân, nước tiểu và con đường không thấy (qua bốc hơi
khi thở, thấm qua da), và mồ hôi từ tuyến mồ hôi trong thời tiết nóng ấm. Mất mát qua phổi,
da và thận xãy ra liên tục và với tốc độ khác nhau. Mất qua nước tiểu và phân cũng xãy ra liên
tục.
17
Nước thải qua nước tiểu đóng vai trò như là dung môi cho các sản phẩm thải qua thận.
Một số loài có khả năng rất lớn trong việc cô đặc nước tiểu. Trong một vài trường hợp, độ
đậm đặc của nước tiểu liên quan đến loại hợp chất thải ra. Ví dụ như, gia cầm thải ra nhieeuf
axit uric hơn ure là những sản phẩm cuối cùng của trao đổi protein. Gia cầm thải nước tiểu ở
dạng đặc quánh, chứa hàm lượng nước rất thấp. Tuy nhiên, động vật có vú không thể cô đặc
nước tiểu như gia cầm được. Gia cầm có ưu điểm hơn nữa là sản phẩm axit uric tạo ra lượng
nước trao đổi lớn hơn ure.
Thận của hầu hết các loại rất linh hoạt trong việc thải nước. Lượng thấp nhất cần thải
(nước cưỡng bách) thường vượt quá chấp nhận khi nước lấy vào bị giới hạn. Tiêu thụ lượng
nước thừa trong khi bị stress nhiệt hay lợi tiểu (như bị tác động của cafein và rượu ở người)
có thể tăng đáng kể sự thải nước của thận. Trong các loại gia súc, gia cầm độ đậm đặc của
nước tiểu phụ thuộc vào loại hợp chất thải ra. Lượng hợp chất đó thường là clorit và cacbonat.
Ví dụ về sự mất nước qua nước tiểu ở bảng 2 và 6. Khi cho cừu ăn thức ăn khô, mất nước qua
nước tiểu là 30-33% (bảng 2). Cho bò sữa uống nước tự do hay hạn chế và có bị stress nhiệt,
thì thể tích nước tiểu giới hạn từu 10 đến 30 l/ngày và từ 24 đến 43% lượng nước thải ra.
Mất mát nước qua phân ở người thường chiếm 7-10% của lượng nước thải qua nước
tiểu. Ở nhai lại như bò, mất nước qua phân thường vượt quá mất qua nước tiểu ngay cả khi
không có tres nhiệt. Các loài khác nằm trung gian giữa người và nhai lại. Gia súc ăn nhiều
thức ăn xơ thường thải nhiều nước qua phân, và phân có dạng viên (như cừu, dê, nai) và khô
thường thích ứng với khí hậu khô và sự hạn chế nước khắt khe hơn loài không thải phân dạng
viên.
Sự mất nước không nhìn thấy cũng khá nhiều so với các dạng khác, đặc biệt ở khí hậu
ôn đới khi không có mồ hôi hoặc ở các loại động vật không có mồ hôi. Ví dụ, cừu nuôi trong
cũi hô hấp mất 45-55% tổng lượng nước qua con đường không nhìn thấy, trong khí đó ở
người là 30-35%. Một dẫn chứng cho thấy, khi gia súc hit không khí vào phổi có thể rất khô,
nhưng khi thở ra mang khoảng 90% nước. Mất nước qua da không đáng kể.
Mất nước qua mồ hôi rất lớn ở các loại gia súc như ngựa và người, những đối tượng
có tuyến mồ hôi phân bố khắp cơ thể. Thoát mồ hôi là hiện tượng mất nhiệt của cơ thể và có
thể nói có hiệu quả 400% so với mất nhiệt qua hô hấp. Những loại gia súc chịu nhiệt có tuyến
mồ hôi phát triển. Điều này giải thích tại sao bò Bos indicus chịu nhiệt hơn Bos tarus. Những
loài có tuyến mồ hôi phát triển kém thì phải giữ mát cho cơ thể bởi thở hỗn hển (chó, gia cầm),
hay tìm chổ mát hoặc nước để làm mát cơ thể.
Bảng 2.4. Ảnh hưởng khẩu phần và mức nuôi dưỡng đến lượng nước uống của bò tơ Holstein
Loại cỏ và mức nuôi dưỡng

Cỏ khô Cỏ ủ chua
Tự do Duy trì Tự do Duy trì
Chất khô ăn vào (kg/100 kg khối lượng) 2,06 1,24 1,70 1,15
Nước từ thức ăn (kg/kg thức ăn khô) 0,11 0,12 3,38 3,38
Nước uống (kg/kg thức ăn khô) 3,36 3,66 1,55 1,38
Tổng số (kg/kg thức ăn khô) 3,48 3,79 4,93 4,76
Nước tiểu (kg/kg thức ăn khô) 0,93 1,14 1,85 1,68
1.9. Điều chỉnh uống nước

Điều chỉnh uống nước là quá trình sinh lý phức tạp. Nó được mang lại do sự khử nước
của biểu mô cơ thể. Tuy nhiên, uống cũng có thể xuất hiện khi không cần lập nước tế bào.
Khi động vật khát nước, chu chuyển nước bọt bị giảm và độ khô của mồm và cổ có thể kích
thich uống-mối quan hệ mà có thể gián tiếp làm giảm thể tích huyết tương. Thông tin khác
18
cho thấy chu chuyển nước bọt không phải là yếu tố chính khởi động uống nước của gia súc.
Sự nhạy cảm của khoang miệng được tham gia có thể do ảnh hưởng của chât nhận cảm áp lực
thẩm thấu ở miệng. Ví dụ, chó đặt ống thông thực quản sẽ dừng uống sau khi giả bộ uống một
lượng nước bình thường. Tuy nhiên, uống giả bộ sẽ được lặp lại trong vài phút. Đây là bằng
chứng phong phú rằng tốc độ nước chảy qua mồm đã được yêu cầu cảm giác thoả mãn, bởi vì
để nước vào mồm bởi một ống để cho gia súc không nghĩ ngơi và không thoải mái.
Hầu hết động vật nuôi uống nước trong hoặc sau bữa ăn nước để nước gần thức ăn.
Tần số uống tăng trong điều kiện khí hậu nóng. Trong khi nuôi thành đàn ở vài nơi của Châu
Phi và ấn độ bò, cừu và dê có thể được uống nước 3 ngày một lần. Tần số này không đủ để
cho năng suất tối đa, nhưng năng suất tối đa không phải là mục tiêu trong điều kiện khăc
nghiệt này.
II. NHU CẦU NƯỚC
Nhu cầu nước của từng loại gia súc rất khó phác hoạ trừ một số trường hợp đặc biệt.
Điều đó là vì nhiều yếu tố thức ăn, môi trường ảnh hưởng đến lượng nước hấp thu và bài tiết
và vì nước cũng rất quan trọng trong việc điều chỉnh nhiệt độ cơ thể. Các yếu tố khác như khả
năng bảo tồn nước hoặc gia súc ở các trạng thái hoạt động khác nhau như tiết sữa, mang thai..
ảnh hưởng đến nhu cầu nước.
Được biết rã rằng tiêu thụ nước liên quan đến sản lượng nhiệt sản sinh và có khi đến
tiêu thụ năng lượng. Nhu cầu nước có thể liên quan đến diện tích bề mặt cơ thể trong trường
hợp không bị các stres. Lúc mà nhiệt độ môi trường không gây ra stres nhiệt thì giữa tiêu thụ
chất khô thức ăn và tiêu thụ nước có quan hệ tuyến tính. Tuy nhiên, khi nhiệt độ đạt đến giới
hạn gây stres thì tiêu thụ thức ăn có khuynh hứơng giảm và tiêu thụ nước tăng đáng kể. Một
ví dụ được chỉ ra ở đồ thị 1. Nhu cầu nước trên đơn vị khối lượng thức ăn của bò Bos tauros
2,9 l/kg vật chất khô tiêu thụ ở 400F (15,30C) đến khoảng 18 l/kg ở 100 0F (380C).
2.1. Yếu tố khẩu phần ăn
Vật chất khô ăn vào quan hệ chặt chẽ với lượng nước tiêu thụ ở nhiệt độ thích hợp.
Hàm lượng nước của thức ăn ăn vào cũng ảnh hưởng đến tổng lượng nước lấy vào. Khi cỏ
còn rất non với hàm lượng nước rất cao thì dẫn đến lượng nước tiêu thụ nhiều hơn yêu cầu.
Mức protein cao cũng làm tăng lượng nước lấy vào vì thải protein thừa dạng ure qua nước
tiểu lớn hơn. Khi ure được sử dụng làm nguồn thức ăn chính cho nhai lại vài triệu chứng cho
thấy lượng nước tiểu sản ra nhiều hơn lượng N tương đương dưới dạng protein đậu tương
thuần. Gia súc non chỉ bú sữa cần gia tăng nước uống đặc biệt trong mùa nóng. Mặc dù sữa có
tới 80-88% nước, hàm lượng protein cao làm cho sự mất mát nước bắt buộc qua nước tiểu cao
và nếu không cho uống thêm nước thì sinh trưởng bị giảm.
Tăng lượng mỡ ăn vào cũng tăng lượng nước lấy vào. Thức ăn như cỏ ủ silô làm tăng
lượng nước ăn vào và tăng thải nước tiểu (Bảng 2.4). Có thể lượng nước thừa được sử dụng vì
bò nuôi bằng cỏ ủ silô cũng thải ra nhiều nước tiểu.
Một bằng chứng rõ ràng là ăn muối ăn hoặc các loại muối khác tăng tiêu thụ và thải
nước đáng kể ở các loại gia súc khác nhau. Một số muối có thể gây ỉa lỏng và thải ra một
lượng nước lớn trong phân như NaCl, được hấp thụ hoàn toàn, hình thành thải nhiều nước
tiểu hơn; sự khử nước của biểu mô xuất hiện nếu nước không được cung cấp.
2.2. Yếu tố môi trường
Nhiệt độ cao, như đã đề cập như trên, là yếu tố chính làm tăng lượng nước ăn vào.
Cùng với nhiệt độ là ẩm độ cao cũng là yếu tố tăng nhu cầu nước vì sự mất nhiệt gây ra do
bốc hơi khỏi bề mặt cơ thể và phổi được giảm cùng ẩm độ cao.
Ở một vài loại gia súc, thiết kế và phương tiện cung cấp nước làm ảnh hưởng lượng ăn
vào vì làm sạch bể chứa. Ở gia súc chăn thả, khoảng cách giữa bãi chăn và nguồn nước ảnh
19
hưởng đến tần số uống nước và lượng nước tiêu thụ; như khoảng cách lớn gia súc uống nước
ít lần và lượng nước uống trong 24 giờ cũng ít đi.
20
Bảng 2.5. Lượng nước tiêu thụ đối với một số gia súc ôn đới
Gia súc lit/ngày

Bò thịt 22-66
Bò sữa 38-110
Dê và cừu 4-15
Ngựa 30-45
Lợn 11-19
Gà 0,2-0,4
Gà Tây 0,4-0,6
Nước tiểu (gallon)

Bò Châu Âu (Bos tauros)
2.0
1,5
1,0
Bò Ấn Độ (Bos indicus)
0,5
0
60 80 100
Khoảng biến thiên nhiệt độ (0F)
Đồ thị 2.1. ảnh hưởng của tăng nhiệt đến nhu cầu nước của bò Châu Âu và ấn Độ (Wincheter
và Morris, 1956)
2.3. Lượng nước hàng ngày

Nói chung, gia súc cần 2-5 lit nước cho 1 kg thưc ăn khô trong điều kiện không bị
stres nhiệt. Những gia súc có khả năng bảo tồn nước thì yêu cầu ít nước còn gia súc thích ứng
môi trường ẩm thì uống nhiều nước. Ví dụ, bò tiêu thụ nước ở tỷ lệ 4:1, nhưng cừu khoảng
2,5:1 đến 3:1 vì bò có khả năng bảo tồn nước kém hiệu quả. Chim nói chung cần ít nước hơn
động vật có vú. Động vật non cần nhiều nước trên 1 đơn vị thể trọng hơn động vật trưởng
thành. Hoạt động làm tăng nhu cầu; động vật hay hoảng sợ cần nhiều nước hơn động vật lanh
lợi. Các yếu tố sinh lý, khẩu phần và môi trường ảnh hưởng đến hấp thu và bài tiết nước cũng
ảnh hưởng đến nhu cầu nước.
Lợn cần 2 đến 2,5 kg nước cho 1 kg thức ăn khô ở nhiệt độ thích hợp nhất, ngưa và gia cầm
cần 2-3 kg/thức ăn. Bò cần 3-5 kg nước/kg thức ăn khô, trong khi đó bê cần 6-8 kg. Hơn nữa,
nhu cầu nước tăng khi gia súc cho sữa và mang thai. Lượng nước tiêu thụ của bò sữa ở bảng 6.
2.4. Hạn chế nước uống
Nhiều nơi trên thế giới việc cung cấp nước bị hạn chế hơn thức ăn do thiếu nước mặt
hoặc nước giếng hay nước lợ không phù hợp với gia súc. Chính vì vậy, tỷ lệ lớn động vật cả
nuôi và cả hoang dã phải đối chọi với thiều hụt nước.
Ảnh hưởng lớn nhất của việc hạn chế nước uống là giảm lượng ăn vào và giảm khả
năng sản suất của gia súc. Nước tiểu và nước trong phân thải ra nhiều, nếu kéo dài hạn chế
uống nước thì thể trọng giảm nhanh vì cơ thể mất nước. Những biến đổi do hạn chế uống
21
nước được trình bày ở bảng 2.6. Mất nước kèm theo tăng lượng thải N và các chất điện giải
như Na+ và K+.
Bảng 2.6. Ảnh hưởng của việc hạn chế uống 50% ở nhiệt độ 180C hoặc 320C ở bò sữa
180C 320C
Uống tự do Hạn chế Uống tự do Hạn chế
Khối lượng cơ thể (kg) 641 623 622 596
Lượng thức ăn tiêu thụ (kg/ngày) 36,3 24,9 25,2 19,1
Thể tích nước tiểu (l/ngày) 17,5 10,1 30,3 9,9
Nước trong phân (kg/ngày) 21,3 10,5 11,7 8,2
Tổng bốc hơi nước (g/giờ) 1133 583 1174 958
Tổng lượng nước cơ thể (%) 64,5 50,9 67,9 52,6
Dịch nội bào (%) 59,0 45,5 61,5 46,9
Thể tích huyết tương (%) 3,9 3,9 4,4 3,9
Trao đổi năng lượng (kcal/ngày) 798 694 672 557
Nước trao đổi (kg/ngày) 2,5 2,0 2,1 1,9
Nhiệt độ trực tràng (0C) 38,5 38,5 39,2 39,5
2.5. Chất lượng nước

Nhìn chung, nước dùng cho người là an toàn cho gia súc, nhưng gia súc thích ứng với
nước muối hơn người. Chất lượng nước có thể ảnh hưởng trực tiếp lượng ăn vào vì nước kém
chất lượng thuờng làm giảm lượng tiêu thụ nước và dẫn đến giảm tiêu thụ thức ăn. Các loại
muối có thể làm giảm độ ngon của nước và nếu uống vào nhiều có thể gây độc. Những chất
khác gây độc nhưng không ảnh hửơng độ ngon như titrat, florit và muối kim loại nặng. Vi
khuẩn như protoza, nấm và protozoa cũng làm giảm độ ngon của nước và độc.
Cơ quan bảo vệ môi trường của chính phủ Mỹ đã đưa ra danh mục các chất độc có
trong nước (Bảng 2.7) và NRC (1998) đưa ra hướng dẫn chất lượng nứơc cho gia súc (Bảng
2.8). Các loại muối vô cơ gồm cácbonat, bicacbonat, sulfat và chlorit của Ca, Mg, na và K tồn
tại một lượng lớn trong nước.
Hầu hết gia súc có thể chịu được hàm lượng muối không tan 15.000-17.000 mg/l,
nhưng khả năng sản xuất có xu hướng giảm. Nước chứa trên 10.000 mg/l (1%) muối tan
không đạt tiêu chuẩn làm nước uống ở bất cứ điều kiện nào.
Một điều cần chú ý là tất cả các nguyên tố khoáng thiết yếu thường được cung cấp qua
nước bề mặt uống vào như nước ở ao, hồ. Tuy nhiên, phần nhỏ Na, Ca và S được lấy qua con
đường này.
Nitrat, nitrit được phân tán rộng rài trong môi trường và thường tìm cách vào nước
uống. Gia súc chịu được hàm lượng nitrat (NO3) bình thường có trong nước uống còn nitrit
(NO2)-dạng khử của nitrat- được hấp thu nhanh vào đường tiêu hoá và có thể gây độc. Gia
súc chịu được hàm lượng nitrat trong nước uống cao đến 1320 mg/l nhưng nitrit ở mức 33
mg/l là gây độc (NRC, 1974 và CAST, 1974). Nitrit trong máu với mức gây độc làm ôxy hoá
sắt trong homoglobin thành methemoglobin và giảm khả năng mang ôxy của máu. Mức cao
nitrat trong nước có thể là sự nhiểm khuẩn bacteria. Bacteria có thể chuyển nitrat thành nitrit
và nước bị nhiễm làm ảnh hưởng đến sức khoẻ của gia súc và con người.
22
Bảng 2.7. Giới hạn an toàn trên của một số khoáng đối với gia súc
Nguyên tố Giới hạn
As (A-sen) 0,2-0,5
Bo (Bo) 10,0
Cd (Ca-di-mi) 0,05-0,5
Cr (Crôm) 1,0-5,0
Co (Cô ban) 1,0
Cu (Đồng) 0,5
F (Flo) 2,0-3,0
Pb (Chì) 0,1
Hg (Thủy ngân) 0,01
Ni (Ni-ken) 1,0
Se (Sê len) 0,1
Va (Va-na-di) 0,1-1,0
Zn (Kẽm) 25,0
Tóm lại, gia súc cần lượng nước lớn hơn bất cứ loại nguyên liệu ăn vào khác và nước
có nhiều chức năng quan trọng cho cơ thể. Mô cơ thể không chứa mỡ có khoảng 73% nước.
Hàm lượng nước giảm dần theo tuổi và độ béo. Nước được hấp thu nhanh từ dạ dày và ruột,
và thoát qua tự do đến các mô, cơ quan trong cơ thể phụ thuộc vào gradient áp suất thẩm thấu.
Thời gian để thay đổi nước nhanh, khoảng 3 ngày hay ít hơn cho nữa vòng đời. Nước uống là
nguồn nước lớn nhất cung cấp cho cơ thể, bên cạnh đó nước trao đổi là nguồn phụ cho một
vài loại động vật thích ứng với môi trường khô. Khả năng làm giảm sự mất nước qua phân,
thận, phổi hay bề mặt cơ thể liên quan đến sự thích nghi khí hậu khô của con vật.
Bảng 2.8. Hướng dẫn chất lượng nước cho gia súc
Lượng tối đa (ppm)
TFWQG* NRC (1974)
Ion chủ yếu
Canxi 1000 -
Nitrat-N + Nitrit-N 100 440
Nitrit-N 10 33
Sulfat 1000 -
Kim loại nặng và ion vết
Nhôm 5.0 -
Asen 0.5 0.2
Berilium 0.1 -
Boron 5.0 -
Cadmium 0.02 0.05
Crôm 1.0 1.0
Coban 1.0 1.0
Đồng 5.0 0.5
Fluor 2.0 2.0
Chì 0.1 0.1
Thủy ngân 0.003 0.01
Molipđen 0.5 -
Niken 1.0 1.0
Uran 0.2 -
Vanadi 0.1 0.1
Kẽm 50.0 25.0
* Task Force on Water Quality Guidelines, 1987.
23
CHƯƠNG III
CACBON HYDRAT
I. KHÁI NIỆM
Tên cabon hydrat bắt nguồn từ tiếng Pháp hydrate de carbone, là hợp chất trung tính
có chứa cácbon, hydrô và ôxy, và tỷ lệ hydrô và ôxy giống như cấu tạo của phân tử nước.
Phần lớn hyđrat cácbon có công thức cấu tạo chung là (CH2O)n trong đó n từ 3 trở lên.
Định nghĩa trên không thật chính xác khi phát hiện ra những cacbon hydrat có chứa
không những C, H, O mà còn có phốtpho, nitơ, và hưu huỳnh. Hơn nữa, một số hợp chất như
là deôxyribose (C5H10O4) không có tỷ lệ hydro và ôxy như trong phân tử nước.
Quan điểm hiện tại để định nghĩa cacbon hydrat là những polyhydrôxy aldehyt, xeton,
rượu hoặc axit hay những dẫn xuất đơn giản của các hợp chất kể trước đó và bất cứ hợp chất
nào mà đều có thể bị thủy phân cho ra chúng.
Trong thức ăn thực vật, cacbon hydrat chiếm tỷ lệ lớn hơn bất cứ chất dinh dưỡng nào
khác. Cacbon hydrat là nguồn cung cấp năng lượng chủ yếu và là nguồn năng lượng ban đầu
cho các hoạt động của cơ thể. Khác với thức ăn thực vật, thức ăn động vật có hàm lượng
hydrat cacbon thấp, chiếm khoảng 1-1,5%, tuy vậy chúng giữ vai trò không kém phần quan
trọng. Glycogen được hình thành từ nhiều phân tử glucose làm nhiệm vụ dự trữ năng lượng
trong cơ thể.
II. PHÂN LOẠI CARBO HYDRATE
Carbohydrate (cacbon hydrat) có thể phân chia theo bản chất hóa học thành 2 nhóm
chính: Nhóm các loại đường và nhóm không chứa đường (Bảng 3.1). Nhóm đường đơn giản
nhất bao gồm các monosaccarit chia làm các nhóm phụ triose, tetrose, pentose, hexo và
heptose, phụ thuộc vào số nguyên tử cacbon trong phân tử. Monosaccarit liên kết với nhau để
tạo thành di, tri hoặc tetra-polysaccarit.
Thuật ngữ “đường” giới hạn với hydrat cacbon chứa ít hơn 10 đơn vị monosaccarit,
đồng thời thuật ngữ oligosaccarit (oligos tiếng Ai Cập là một vài) dùng để chỉ các loại đường
trừ monosaccarit.
Polysaccarit, còn gọi là glycan là các polyme của các đơn vị monosaccarit. Chúng
được phân thành 2 nhóm: Nhóm homoglycan chứa một đơn vị monosaccarit và nhóm
heteroglycan khi thủy phân cho ra nhiều đơn vị monosaccarit. Khối lượng phân tử của
polysaccarit rất khác nhau từ 8.000 trong một vài loại fructan của thực vật đến 100 triệu trong
amylopectin của tinh bột. Quá trình thủy phân polysaccarit thành đường chịu ảnh hưởng bởi
hoạt động của các enzym đặc hiệu hoặc axit.
Cacbon hydrat phức tạp chứa hydrat cacbon kết hợp với phân tử không chứa hydrat
cacbon, bao gồm glycolipit và glycoprotein.
24
Bảng 3.1. Phân loại cacbon hydrat
Trioz Glyxeraldehyt
C3H6O3 Dihydroxyaceton
Treoz Erythroz
(C4H8O4)
Monosaccarit Arabinoz
Pentoz Xyloz
(C5H10O5) Xyluloz
Riboz
Ribuloz
Glucoz
Hexoz Galactoz
Đường (C6H12O6) Mannoz
Fructoz
Heptoz Sedoheptuloz
(C7H14O7)
Succaroz
Disaccarit Lactoz
Maltoz
Cellobioz
Oligosacarit Triasaccarit Raffinoz
Kestoz
Tetrasaccarit Stachynoz
Arabinan
Xylan
Tinh bột
Dextrin
Homoglycan Glucan Glycogen
Xelluloz
Calloz
Fructan Inulin
Polysaccarit Levan
Galactan
Mannan
Glucosamin
Hợp chất Hợp chất Pectic
không chứa Hemixelluloz
đường Heteroglycan Gum
Các chất nhầy axit
Axit hyaluronic
Chondroitin
Hydrat cacbon Glycolipit
phức tạp Glycoprotein
25
2.1. Monosaccarit
Cấu trúc:
Công thức của glucose có thể viết ở dạng thẳng như sau:
1 CHO CHO 1 CH2OH CH
2OH
H2 COH HOCH 2C=O O=C
HO3 CH HCOH HO3 CH HCOH
H4 COH HOCH H4 COH HOCH
H5 COH HOCH H5 COH HOCH
6CH2 OH CH2OH 6CH2 OH CH2OH
D-Glucoz L-Glucoz D-Fructoz L-Fluctoz
Rõ ràng là phân tử monosaccarit có chứa nhóm aldehyt (CHO) và đường chứa nhóm
này thuộc nhóm aldose. Do sự có mặt của 4 nguyên tử cacbon trong aldohexose nên có 16
đồng phân lập thể, 8 dạng D và 8 dạng L. Công thức chuỗi của hexoz có thể chứa một nhóm
xêton (CO) thay vì nhóm aldehyt, ví dụ trường hợp của fructose.
Monosaccarit tồn tại ở dạng tự do, chỉ có ở một số thực vật và mô cơ động vật. Trong
thực vật monosaccarit là tiền thân của polysaccarit (đường đơn và đường đa). Đặc tính chung
của monosaccarit là hoạt động như những chất khử do sự có mặt các nhóm aldehyt hay xeton.
Đặc tính khử của đường thể hiện ở chỗ: khử ion kim loại như Zn hoặc Cu trong môi trường
kiềm. Nhóm aldehyt hay xeton có thể bị khử bởi hóa học hoặc bởi enzym để hình thành rượu
của đường tương ứng.
Các nhóm monosaccarit quan trọng:
Hexose. Đường quan trọng nhất của hydrat cacbon trong thức ăn và trong cơ thể động
vật là đường 6 cacbon gọi là hexose. Đại diện của đường 6 cacbon có: glucose, galactose,
fructose và mantose. Đường hexose tồn tại ở dạng tự do rất ít (ví dụ, fructose có trong nước
hoa quả, glucose ở trong máu).
Pentose. Đường pentose (đường đơn có 5 nguyên tử cacbon trong phân tử có arabiose
và xylose. Chúng là những đơn vị cơ bản để cấu trúc nên đường pentose loại đường này có
nhiều ở vách tế bào thực vật ; hoặc đường ribose và deroxyribose là đơn vị cơ bản của axit
nucleotic và các enzym. Dẫn xuất quan trọng nhất của đường hexose là đường amino (thành
phần của mucopolysaccride và glycoside).
Heptose. D-sedohetulose là ví dụ quan trọng của monosaccarit chứa 7 cacbon. Đường
heptose xuất hiện dạng photphat hay chất trung gian trong con đường chuyển hóa photphat
pentose.
Dẫn suất của monosaccaride:
Este axit photphoric. Este của axit photphoric với đường có vai trò quan trọng trong
các phản ứng trong cơ thể sống. Este quan trọng nhất là với glucoz ở vị trí nguyên tử cácbon 1
hoặc 6 hoặc cả hai.
Đường có nhóm amino. Nếu nhóm hyđrô ở nguyên tử cacbon số 2 của aldohexose
được thay thế bởi nhóm aminô (-NH2) thì hợp chất mới là một đường có nhóm aminô. Trong
tự nhiên tồn tại hai nhóm quan trọng là D-glucosamine là thành phần chính của chitin (trong
vỏ tôm, châu chấu..) và D-galactozamin là thành phần polysaccarit của sụn.
26
Đường deoxy. Thay thế nhóm hyđrôxyl bởi hydrô hình thành đường deoxy. Dẫn xuất
của ribose, deoxyribose là thành phần cấu tạo của axit deoxyribonucleic (DNA). Tương tự
như vậy dẫn xuất của galactose là fucose và mannose là rhamnose, và chúng thành phần của
heteropolysaccarit.
Axit từ đường. Các aldose có thể bị oxy hóa thành axit, trong đó có các axit quan trọng
sau: axit aldonic, axit aldaric và axit uronic. Đối với glucose thì có các dẫn xuất axit sau:
gluconic, glucanic và glucoronic.
Rượu từ đường. Các đường đơn giản có thể bị ôxy hóa thành rượu polyhydric, ví dụ,
glucose thành sorbitol, galactose thành dulciol, còn mannose và fructose đều thành mannitol.
Mannitol xuất hiện trong cỏ ủ silô do hoạt động của vi khuẩn phân giải fructose.
Glycoside. Nếu hydro của nhóm hydroxyl bất kỳ của glucose được thay bởi este hay
alcohol hay phenol hình thành nên glucoside. Tương ứng, galactose hình thành galactoside và
fructose thành fructosit. Oligosaccarit và polysaccarit thuộc nhóm glycoside khi thủy phân tạo
thành đường hoặc dẫn suất của đường.
Glycoside cyanogenetic khi thủy phân giải phóng HCN-có tính độc nên những thực
vật chứa nhóm glycoside trên đều độc đối với gia súc. Bản thân glycoside không gây độc và
phải thủy phân chúng trước khi gây độc. Tuy nhiên, glycosit dễ dàng bị thủy phân bởi enzym
có mặt trong thực vật. Ví dụ, linamarin (còn gọi phaseolunatin) có trong sắn, đậu Java và hạt
lanh khi bị thủy phân (hydrolysis) tạo thành HCN, glucose và axeton. Một số glycoside quan
trọng có trong tự nhiên trình bày ở bảng 3.2.
Bảng 3.2. Một số glycoside cyanogenetic tự nhiên quan trọng
Tên Nguồn Sản phẩm khi thủy phân

ngoài glucose và HCN
Linamarin Đậu Java, sắn và hạt lanh Axeton
Vicianin Vicia angustfolia Arabinose, benzaldehyt
Amygdalin Mận, ruột quả đào, dứa và quả Benzaldehyt
của Rosaceae
Dhurrin Lá kê (Sorghum vulgare) p-hydroxy-benzaldehyt
Lotaustralin Trefoil (Lotus australis), cỏ ba Methylethyl xeton
lá trắng (Trifolium repens)
2.2. Oligosaccarit
Nhờ sự liên kết từ 2 đến 10 monosaccarit và giải phóng nước, xuất hiện oligosaccarit.
Oligosaccarit có ba nhóm: di-, tri- và tetrasaccarit.
Disaccarit:
Nhóm này xuất hiện nhiều trong tự nhiên và có những đường quan trọng sau:
saccarose, maltose, lactose và cellobiose khi thủy phân cho hai phân tử hexose:
C12H22O11 + H2O = 2C6H12O6
Đường saccharose có nhiều trong mía và củ cải đường, có cấu trúc phân tử: α-D-
glucose + β-D-fructose. Mía chứa 20% đường saccharose, củ cải đường chứa 15-20%...
Đường lactose còn gọi là đường sữa là sản phẩm tổng hợp từ tuyến vú. Sữa bò chứa
43-48 g/kg. Lactose tan trong nước không nhanh và không ngọt như glucose. Lactose chứa 1
phân tử α-glucose liên kết với một phân tử β-galactose qua liên kết β-(1-4). Lactose bị lên
men một cách nhanh chóng do vi sinh vật, chủ yếu là Streptococcus lactis. Nhóm vi sinh vật
này làm chua sữa do biến đường lactose thành axit lactic (CH3.CHOH.COOH). Ở nhiệt độ
150 0C lactose chuyển thành màu vàng, 1750C thành màu nâu, gọi là lactocaramel.
27
Mantose (đường mạch nha) là sản phẩm phân giải tinh bột và glycogen bởi axit
loãng hoặc enzym. Matose thường có nhiều trong các loại hạt như đại mạch, mì,
thóc... Đại mạch hoặc thóc khi lên mầm bị khống chế và đem sấy để làm mạch nha sử
dụng cho sản xuất bia. Maltose dễ tan trong nước và không ngọt như saccaroz.
Maltose do hai phân tử α-D-glucose liên kết với nhau qua vị trí α-1,4 và có một nhóm
hoạt động.
Cellobiose không tồn tại trong tự nhiên như là đường tự do, là sản phẩm phân
giải từ cellulose. Cellubiose được tạo thành từ hai β-D-glucose là sản phẩm của phân
giải celulose liên kết thông qua mạch nối β-(1g4). Liên kết này không bị bẻ gãy bởi
enzym tiêu hóa của động vật có vú, tuy nhiên, bị phân giải bởi enzym vi sinh vật.
Cellobiose cũng chỉ có một nhóm hoạt động.
Trisaccarit:
Raffinose và cestose là hai đại diện của nhóm trisaccarit. Chúng đều không phải là
chất khử và khi thủy phân cho ba phân tử đường hexose:
C18H32O16 + H2O = 3C6H12O6
Raffinose là nhóm đường phổ biến nhất, có hầu hết trong thực vật như là saccharose.
Nó có lượng nhỏ trong củ cải đường và hình thành trong rỉ mật trong khi chế biến đường
saccharose. Hạt bông chứa khoảng 80 g raffinose/kg. Khi thủy phân raffinose tạo thành
glucose, fructose và galactose. Cestose cũng như dẫn suất của nó có trong từng phần của rau
và hạt cỏ hòa thảo.
Tetrasaccarit:
Nhóm này được hình thành từ bốn monosaccarit. Stachyose thuộc nhóm này, có mặt
hầu hết trong thực vật bậc cao. Nó không phải là đường khử và thủy phân tạo thành hai phân
tử galactose, một phân tử glucose và một phân tử fructose:
C24H42O21 + 3H2O = 4C6H12O6
2.3. Polysaccarit (Glycan)
Polysaccarit được cấu tạo từ các monosaccarit, gồm có homoglycan, heteroglycan và
lignin.
Homoglycan:
Nhóm cacbon hydrat này rất khác với nhóm đường. Khác cơ bản là trọng lượng phân
tử cao, hình thành từ nhiều pentose và hexose. Homoglycan không mang đặc tính phản ứng
đường của aldose và cestose. Nhiều loại homoglycan có trong thực vật như tinh bột (nguyên
liệu dự trữ) và cellulose (chất liệu cấu tạo).
Arabinan và xylan:
Arabinan và xylan là polyme của arabinose và xylose. Chúng được tìm thấy trong sự
kết hợp với các loại đường khác như là thành phần của heterpglycan.
Glucan:
Tinh bột là một glucan có nhiều trong thực vật như là nguồn dự trữ cacbon hydrat. Nó
có rất nhiều trong hạt, quả, củ và rễ. Tinh bột có trong tự nhiên ở dạng hạt với kích cỡ và hình
thù khác nhau.Tinh bột là hỗn hợp của hai polysaccarit khác nhau: amylose và amylopectin,
tuy nhiên rất khác nhau về cấu trúc hóa học trừ một số trường hợp. Tỷ lệ của các nhóm trong
tinh bột phụ thuôc vào nguồn nhưng amylopectin là thành phần chủ yếu chiếm khoảng 70-
80%. Người ta có thể kiểm tra nhanh chất lượng tinh bột thông qua phản ứng với iôt: Amylose
cho màu xanh đậm và amylopectin cho màu violet hoặc màu đỏ tía.
Amylose có cấu trúc thẳng, đó là liên kết giữa α-D-glucose ở vị trí cácbon 1 và
cácbon 4 của phân tử glucose khác. Liên kết α-(1→6) chiếm tỷ lệ rất nhỏ trong amylose.
28
Amylopectin có cấu trúc phức tạp hơn bao gồm liên kết α-(1→4) là chính và cả liên kết α-
(1→6).
Hạt tinh bột không tan trong nước lạnh nhưng khi khuấy đều và đun nóng thì bị trương
phồng và dẻo. Hạt tinh bột khoai tây trương phồng to và vỡ ra, còn tinh bột hạt cốc thì chỉ
trương phồng. Trong thực tế chăn nuôi, gia súc được cho ăn một khối lượng lớn tinh bột của
hạt cốc và sản phẩm phụ của hạt cốc.
Glycogen:
Glycogen là thuật ngữ để chỉ nhóm polysaccarrit mạch nhánh được tách ra từ động vật
hay vi sinh vật. Glycogen có nhiều trong gan, cơ và các mô khác của động vật. Glycogen là
những glucan có cấu trúc tương tự amylopectin vì vậy có thuật ngữ riêng cho glycogen là
"tinh bột động vật". Glycogen là cacbon hydrat dự trữ ở động vật và đóng vai trò quan trọng
trong trao đổi năng lượng.
Khối lượng phân tử glycogen rất khác nhau tùy theo loại động vật, dạng mô cơ và
trạng thái sinh lý. Ví dụ, glycogen của gan chuột có khối lượng phân tử 1 - 5 x 108, trong khi
đó glycogen cơ là 5 x 106.
Dextrin:
Dextrin là sản phẩm trung gian của quá trình thủy phân tinh bột và glycogen:
Tinh bột
dextrin → maltose → glucose
Glycogen
Dextrin tan trong nước và tạo thành dung dịch giống như gôm (dính). Sự có mặt
dextrin trong thức ăn ngũ cốc hình thành những tính chất như cứng, nướng được và cháy từng
phần.
Cellulose:
Cellulose là polyme đơn phổ biến trong thực vật, là cấu trúc vững chắc cho màng tế
bào. Dạng thuần của cellulose được tìm thấy trong sợi bông. Cellulose thuần là một
homoglycan có khối lượng phân tử cao được hình thành từ các đơn vị cellobiose (Hình 3.1).
Trong thực vật, chuỗi
cellulose được hình thành theo
trật tự nhất định thông qua cầu
nối hyđrô cả trong và ngoài phân
tử. Trong các tế bào thực vật,
cellulose liên quan chặt chẽ về cả
lý tính và hóa tính với các thành
phần khác, đặc biệt là
hemixellulose và lignin.
Callose:
Callose là thuật ngữ chỉ
nhóm polysaccarit chứa liên kết
β-(1,3) và β-(1,4). Các β-glucan
này có mặt trong thực vật bậc cao
như là thành phần của màng tế
bào chỉ xuất hiện trong một số
giai đoạn phát triển nhất định. Hình 3.1. Cấu trúc cellulose và chitin
29
Fructan:
Fructan là nguyên liệu dự trữ trong rễ, thân, lá và hạt của nhiều loài thực vật, nhưng
chủ yếu ở hai họ Compositae và
Gramineae. Trong họ Gramineae,
fructan chỉ có trong các loài cây ôn
đới.
Fructan tan trong nước lạnh
Fructan
và có khối lượng phân tử thấp. Toàn
(chuäøi saccaro)
bộ fructan đều chứa các mảnh β-D-
frutose liên kết với nhau qua cầu nối
2,6 hoặc 2,1. Fructan có thể chia làm ba nhóm: nhóm levan với đặc trưng liên kết 2,6; nhóm
inulin chứa liên kết 2,1; và nhóm fructan có nhánh tìm thấy trong cỏ Agropyron repens. Nhóm
này chứa cả hai loại liên kết trên.
Galactan và mannan:
Galactan và mannan là polyme của galactose và mannose có mặt trong thành tế bào
thực vật. Mannan là thành phần chính của thành tế bào hạt cây cọ và dừa. Trong khi đó, hạt
của nhiều cây bộ đậu như cỏ clover, trefoil và medicago chứa galactan.
Bảng 3.3. Khối lượng phân tử và số lượng phân tử glucose trong cấu trúc polysaccarit khác
nhau
Polysaccarit Khối lượng phân tử Số lượng phân tử glucose

Amylose 16.200 - 97.200 100 - 600
Amylopectin 48.600 - 972.000 300 - 6.000
Glycogen 972.000 - 4.050.000 6.000 - 25.000
Cellulose 972.000 - 1.296.000 6.000 - 8.000
Glucosamin:
Chitin là điển hình của homoglucan chứa glucosamin. Chitin phân bố nhiều trong
động vật bậc thấp và đặc biệt có nhiều trong Crustacae (giáp xác), trong nấm và vài loại tảo
xanh. Chitin có cấu trúc giống với cellulose (Hình 3.1) và là polysaccrit phổ biến trong tự
nhiên sau cellulose.
2.4. Heteroglycan
Heteroglycan là một loại polysaccarit, trong đó gồm nhiều loại hương vị một số chất
khác. Những heteroglycan có ý nghĩa trong dinh dưỡng bao gồm: hemicellulose, pectin,
mucopolysaccarit và glycopotein.
Hemicellulose:
Hemicellulose là polysaccarit trong màng tế bào tan trong dung dịch kiềm và có liên
kết chặt chẽ với cellulose. Về cấu trúc, hemicellulose có thành phần chính là D-glucose, D-
galactose, D-mannose, D-xylose và L-arabinose liên kết với các thành phần khác và nằm
trong liên kết glucoside. Hemicellulose cũng có thể chứa axit uronic.
2.5.Lignin
Lignin không phải là hydrat cacbon nhưng có liên kết chặt chẽ với nhóm này để cấu
tạo màng tế bào và làm cho cây cứng cáp. Lignin là một polyme bắt nguồn từ ba dẫn xuất của
phenylpropal: rượu coumaryl, coniferil và sinapyl. Một phân tử lignin bao gồm nhiều đơn vị
CH CH.CH2OH phenylpropanoit đan chéo nhau thành liên kết phức hợp.
Rượu coumaryl: R = R1 = H
Rượu coniferil: R = H; R1 = OCH3
R R1 Rượu sinapyl: R = R1 = OCH3
OH
30
Trong dinh dưỡng động vật, lignin rất đáng quan tâm vì nó không bị tiêu hóa bởi enzym của
cơ thể vật chủ. Lignin còn liên kết với nhiều polysaccarit và protein màng tế bào ngăn trở quá
trình tiêu hóa các hợp chất đó. Gỗ, cỏ khô và rơm rất giàu lignin nên tỷ lệ tiêu hóa thấp trừ khi
được xử lý hóa học để bẻ gãy liên kết giữa lignin với các hydrat cacbon khác.
Thực vật càng già, lượng lignin tích tụ càng lớn. Lignin chỉ bị phân giải bởi enzym
của mối, mọt... Lignin chiếm tới khoảng 13-15% trong chất khô của cây cỏ hòa thảo.
&
31
CHƯƠNG IV
LIPIT
Lipit đóng vai trò quan trọng trong dinh dưỡng động vật. Chúng có bốn chức năng
chính sau đây: (i) cung cấp năng lượng cho các chức năng duy trì và sản xuất, và nguồn dự
trữ, khi bị oxy hóa sinh ra năng lượng cao gấp 2,25 lần so với hydrat cacbon và protein; (ii)
là nguồn cung cấp axit béo thiết yếu; (iii) là chất vận chuyển các vitamin tan trong dầu và vận
chuyển điện tử và các cơ chất trong các phản ứng của enzym.; và (iv) thành phần quan trọng
của màng tế bào. Trong chương này, chúng tôi xin tóm tắt một số nội dung liên quan đến khía
cạnh dinh dưỡng hơn là sinh lý và sinh hóa của lipit.
I. KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI VÀ CHỨC NĂNG
1.1. Khái niệm
Lipit hay chất béo (Ether extract -EE) là các hợp chất hữu cơ không tan trong nước
nhưng tan trong nhiều dung môi hữu cơ như benzen, ete, cloroform.., và có các chức năng
sinh lý, sinh hóa quan trọng trong cơ thể thực vật và động vật.
1.2. Chức năng
Ở thực vật lipit ở hai dạng cấu trúc và dự trữ. Ở dạng cấu trúc, lipit có trong thành
phần của màng tế bào và bảo vệ lớp bề mặt của tế bào và chiếm đến 7% lá của thực vật bậc
cao. Lipit trên bề mặt tế bào chủ yếu là chất sáp, axit béo và cutin. Lipit còn là thành phần
màng của ty thể, màng nguyên sinh chất....ở dạng glycolipit (40-50%) và photpholipit. Lipit
dự trữ ở thực vật chủ yếu trong quả và hạt ở dạng dầu.
Ở động vật, lipit là nguồn dự trữ năng lượng chủ yếu dưới dạng mỡ và có thể lên đến
97% trong mô mỡ của gia súc béo phì. Năng lượng từ mỡ cao hơn nhiều so với hydrat
cacbon, 1 kg mỡ ôxy hóa hoàn toàn cho 39 MJ trong khi đó glycogen cho 17 MJ mà thôi.
Lipit cấu trúc trong mô của động vật chủ yếu là phospholipit (0,5-1% trong mô cơ và mô dự
trữ) và 2-3% trong gan.
Trong khẩu phần, lipit có các tác dụng như cải thiện tính chất lý học của thức ăn như
làm bớt độ bụi, tạo mùi vị thơm ngon nên gia súc dễ ăn hơn. Đây là một vai trò khá quan
trọng của chất béo trong khẩu phần. Lipit có ảnh hưởng đến các chất dinh dưỡng khác như
làm giảm sự sử dụng hydrat cacbon và protein. Nguyên nhân là năng lượng trao đổi của chất
béo cao làm thân nhiệt tăng, cơ thể gia súc giảm lượng thức ăn ăn vào chủ yếu là hyđrát
cácbon và prôtein, do đó gia súc bị thiếu hai loại chất này (xem sơ đồ dưới).
Nhiệt bài thải
Thức ăn Năng lượng thô Nhiệt tăng do thức ăn
Nhiệt hữu dụng
Tuy nhiên, gia súc nhai lại không chịu được khẩu phần nhiều chất béo. Với khẩu phần
chứa 10% dầu mỡ, bò sẽ ngưng tiêu hóa ở dạ cỏ và dạ múi khế vì cản sự chuyển động của
thức ăn trong ống tiêu hóa và ức chế sự tiết dịch vị, và axit béo kết hợp ion Ca làm cho Ca bị
mất theo phân và đồng thời cũng tiêu hao năng lượng vì tham gia phản ứng xà phòng hóa.
Trong khi đó ở người, tỷ lệ chất béo trong thức ăn có thể tới 40%. Ở gia cầm từ 20 - 30%,
nhưng thông thường là10%.
1.3. Phân loại
Căn cứ cấu tạo và chức năng mà lipit được phân thành các loại ở bảng 4.1.
32
Bảng 4.1. Phân loại lipit
Lipit
Có glycerol
Không có glycerol
Đơn giản Phức tạp

Sphingomyelin,
Glycolipit Phosphoglycerit cerebrosit, sáp,

steroit, terpen
Dầu, mỡ Glycolipit Glactolipit Lecithin Cephalins
Dầu và mỡ:
Mỡ và dầu có trong thành phần cơ thể của động vật và thực vật, có cùng cấu trúc và
tính chất hóa học nhưng khác nhau về cấu trúc vật lý. Điểm nóng chảy của dầu thấp, ở điều
kiện nhiệt độ bình thường chúng ở dạng lỏng, còn mỡ thì ngược lại. Đó là đặc điểm cơ bản để
nhận biết dầu và mỡ. Thuật ngữ chất lipit hay chất béo (fat) dùng để chỉ cả hai nhóm.
Cấu tạo dầu và mỡ:
Dầu, mỡ là este của axit béo với glycerol-là một rượu no ba chức. Khi tất cả ba nhóm
rược được este với axit béo thì tạo thành một hợp chất gọi là triglyxerit hay triacylglycerol.
Quá trình phản ứng như sau:
CH2- OH CH2- O- CO - R
CH- OH + 3R-COOH => CH- O- CO - R + 3H2O
CH2- OH CH2- O- CO - R
Glycerol Axit béo Triglycerit
Triacylglycerol (Triglycerit) khác nhau do đặc tính và vị trí của các axit béo. Vị trí các
axit béo quyết định đặc tính vật lý của các triacylglycerol. Các triacylglycerol chứa nhiều axit
béo mạch ngắn và axit béo không no thì có nhiệt độ nóng chảy thấp. Nếu các axit béo khác
nhau được nối vào các gốc rượu của glycerol thì công thức chung của triacylglycerol sẽ là:
CH2- O- CO - R1
CH - O- CO - R2
CH2- O- CO - R3
Nhiều bằng chứng cho thấy định dạng của triacylglycerol của dầu mỡ có thể ảnh
hưởng đến khả năng tiêu hóa. Ví dụ như, palmitat (hexadecanoat) phân bố ngẫu nhiên ở các vị
trí 1, 2 và 3 thì tỷ lệ tiêu hóa thấp hơn phân bố ở vị trí 2- đây là vị trí thích hợp cho tác động
của enzym pancreatic lipase.
Phần lớn các axit béo có trong tự nhiên có một nhóm carboxyl và một chuỗi cacbon
không phân nhánh, chúng là các axit béo no hoặc chưa no. Một vài axit béo quan trọng có
trong tự nhiên được trình bày ở bảng 4.2.
33
Bảng 4.2. Một số axit béo thường gặp trong các dầu mỡ tự nhiên
Nhiệt độ
Tên axit Công thức nóng chảy
(0C)
1. Axit béo no (-anoic) (Saturated Fatty Acids – SFA) :
Butyric (butanoic) C3H7.COOH -7,9
Caproic (hexanoic) C5H11.COOH -3,2
Caprylic (octanoic) C7H15.COOH 16,3
Capric (decanoic) C9H19.COOH 31,2
Lauric (dodecanoic) C11H23.COOH 43,9
Myristic (tetradecanoic) C13H27.COOH 54,1
Palmitic (hexadecanoic) C15H31.COOH 62,7
Stearic (octadecanoic) C17H35.COOH 69,6
Arachidic (eiocosanoic) C19H39.COOH 76,3
2. Axit béo chưa no (-enoic) (Unsaturated Fatty Acids - USFA)
Palmitoleic (9-hexadecenoic): 16:1ê9 hay n-7-16:1*
Oleic (octadecenoic): 18:1 ê9 hay n-9-18:1 C15H29.COOH 0
Linoleic (octadecadienoic): 18:2 ê9,12 hay n-6,9-18:2 C17H33.COOH 13
Linolenic (octadectienoic): 18:3ê9,12,15 C17H31.COOH -5
hay n-3,6,9-18:3
Arachidonic (eicosatetraenoic): 20:4 ê5,8,11,14 hay C17H29.COOH -14,5
n-6,9,12,15-20:4
C19H31.COOH -49,5
* Công thức viết tắt theo 2 cách khác nhau, ê chỉ điểm có liên kết đôi
Axit béo thiết yếu (Essential Fatty Acid):
Năm 1930, axit linoleic được phát hiện là có hiệu quả ngừa được nhiều chứng bệnh
của chuột cho ăn khẩu phần thiếu mỡ như da có vẩy, , chậm tăng trưởng, sinh sản và có thể
chết. Các triệu chứng trên cũng được phát hiện ở nhiều loại động vật và cả người. Sau đó, axit
arachidonic được chứng minh có vai trò như axit linoleic và có thể mạnh hơn các axit linoleic,
và γ-linolenic có hoạt tính cao hơn 1,5 lần so với axit linoleic. Các axit arachidonic và γ-
linolenic đều được tổng hợp từ axit linoleic trong cơ thể và không hoàn toàn là axit béo thiết
yếu. Tuy nhiên, một trong số các bước tổng hợp, ∆-6 desaturation, xảy ra rất hạn chế nên hàm
lượng các axit trên có thể thấp và cần phải bổ sung từ bên ngoài. Axit α-Linolenic có hoạt lực
thấp hơn linoleic nhưng không thể tổng hợp trong cơ thể và được coi là một axit béo thiết yếu
khác ngoài axit linoleic.
Cơ chế chính xác về hoạt động duy trì chức năng bình thường của cơ thể của các axit
béo thiết yếu chưa được biết rõ ràng, nhưng có thể tập trung vào hai lĩnh vực: (1) thành phần
quyết định của cấu trúc lipit-protein của màng tế bào và (2) thành phần quan trọng của nhiều
hợp chất gọi là eicosanoit có vai trò điều chỉnh việc tiết các hormôn tuyến yên và tuyến dưới
đồi.
Các axit béo này được xem là axit béo thiết yếu (EFA) , cần thiết cho gà, lợn, cừu và
dê. Giống như các axit béo chưa no khác, chúng là thành phần dùng để tổng hợp
prostaglandin và thromboxan, là một chất giống như hormon điều hòa nhiều chức năng tế bào
bao gồm trong việc đông máu, điều hòa huyết áp và đáp ứng miễn dịch. Động vật hấp thu axit
linoleic vào cơ thể có thể chuyển hóa thành axit arachidonic.
Gà con nuôi bằng khẩu phần thấp lipit thì chậm tăng trưởng, lông xấu, phù nề, tỷ lệ
chết cao trong vài tuần lễ đầu tiên. Nhưng ở lợn thì ngược lại. Người ta nghi ngờ lợn có nhu
cầu axit linoleic hay là có thể tự tổng hợp axit này. Gia súc duy trì nhu cầu lipit thấp nên dễ bị
tổn thương ở da và chậm tăng trưởng. Có thể khắc phục hiện tượng tổn thương da bằng cách
34
thêm dầu vào khẩu phần. Hạt có dầu thường rất giàu axit linoleic, đặc biệt hạt lanh (lineseed)
rất giàu axit này. Trong khẩu phần bình thường của lợn và gà chứa một lượng đáng kể các phụ
phẩm của hạt có dầu vì vậy hầu như nhận được sự cung cấp đầy đủ các axit béo thiết yếu này.
Gia súc nhai lại ăn cỏ là chủ yếu nên phải cung cấp đủ axit linoleic và lượng lớn hơn axit
linolenic.
Những đặc tính cơ bản của dầu mỡ:
Tính thủy phân (Hydrolysis). Chất béo có thể thủy phân bằng dung dịch kiềm tạo
thành glycerol và xà phòng theo công thức chung sau:
CH2 - O - CO - R CH2OH
CH - O - CO - R + 3KOH CHOH + 3R-COOK
CH2 - O - CO - R CH2OH
Triglycerit Glycerol Xà phòng
Sự thủy phân như thế còn gọi là phản ứng xà phòng hóa vì nó hình thành xà phòng, là
muối của Na hay K với axit béo. Quá trình thủy phân có thể xảy ra trong tự nhiên với sự có
mặt của enzym lipase. Trong điều kiện tự nhiên sản phẩm thủy phân cho ra mono hay
diglycerol với axit béo tự do. Phần lớn những axit béo này không màu và không mùi, tuy
nhiên có một số chất béo như butyric và caproic có mùi rất nặng làm cho người tiêu thụ
không chấp nhận. Lipaza do nấm và mốc sản sinh làm chất béo bị hư hỏng còn gọi là bị ôi.
Sự ôxy hóa. Thức ăn có nhiều dầu mỡ nhất là chưa no rất dễ nhanh chóng bị ôxy hóa
khi tồn trữ lâu dưới tác dụng của nhiệt, độ ẩm và ánh sáng. Quá trình ôxy hóa và thủy phân
xảy ra làm cho dầu mỡ bị hôi và sinh ra nhiều chất có hại cho cơ thể như các hydroperoxit có
dạng như sau:
-CH2.CH: CH. CH2. CH2.

O2
-CH.CH.: CH. CH2. CH2.

OOH
Các sản phẩm do ôxy hóa bao gồm các axit béo có chuỗi ngắn, axit béo dạng phức
hợp (fatty axit polymer), aldehyt, xeton, epoxit và hydrocacbon. Các axit và aldehyt là những
chất gây mùi và vị do ôxy hóa mỡ và làm giảm độ ngon miệng đáng kể. ôxy hóa axit béo no
tạo nên mùi và vị nặng như đã biết là mùi ôi. Điều này do sự có mặt của methyl xetôn lá sản
phẩm của quá trình ôxy hóa như sau:
CH3-(CH2)4-COOH + O → CH3-(CH2)2-C:O-CH2-COOH → CH3-(CH2)2-C:O-CH3 + CO2

Axit caproic Pentanon
Chống ôxy hóa (Antioxydant). Dầu mỡ tự nhiên có mức độ giảm quá trình ôxy hóa
nhờ có mặt của các hợp chất chống ôxy hóa. Những tiền chất này ngăn cản sự ôxy hóa các
dầu mỡ không no cho đến khi bản thân chúng chuyển dạng thành sản phẩm trơ. Một số chất
chống ôxy hóa như axit xitric, các hợp chất BHT (Butylat Hydroxy Toluen), BHA (Butylat
Hydroxy Arnisol), vitamin E… có khả năng làm chậm phản ứng ôxy hóa. Các thức ăn trộn
sẵn trong công nghiệp bắt buộc phải trộn thêm các chất BHT, BHA với nồng độ 10-4. Một số
các hợp chất khác cũng có đặc tính như chất chống ôxy hóa như phenol, quinon, axit galic và
galat. Vitamin E là hợp chất chống ôxy hóa tự nhiên quan trọng nhất.
35
Thức ăn ôi thường có vị hôi và mùi mất ngọt nguyên nhân là do sự có mặt của methyl
keton do đó làm gia súc ăn ít đi, dù giá trị dinh dưỡng của thức ăn không thay đổi. Caroten,
vitamin A, vitamin B, bị phân hủy khi thức ăn ôi.
Sự hyđrô hóa (Dehydrogenation). Quá trình này xảy ra do hyđrô bẻ gãy liên kết đôi
của axit béo không no hình thành axit béo no tương ứng. Quá trình này rất quan trọng trong
thương mại vì tham gia chuyển dầu thực vật hay dầu cá thành mỡ cứng (no) như trong chế
biến magarin.
Gia súc nhai lại ăn nhiều mỡ mềm (không no) nhưng do sự hyđrô hóa trong dạ cỏ
chuyển các axit béo không no (chủ yếu 18:2 và 18:3) thành axit stearic. Đó là lý do tại sao
nhai lại ăn nhiều mỡ mềm mà mỡ cơ thể là mỡ cứng.
Glycolipit:
Trong cấu trúc phân tử, hai nhóm rượu của glyxerol được kết nối với axit béo còn một
nhóm nối với đường. Lipit của hòa thảo và họ đậu chứa chủ yếu galactolipit (khoảng 60%),
đường ở đây là galactose. Axit béo của galactolipit của cỏ hầu hết (95%) là axit α-linolenic và
một ít linoleic (2-3%). Vi sinh vật dạ cỏ có khả năng phân giải galactolipit thành galactose,
axit béo và glycerol. Ở động vật, glycolipit có chủ yếu trong não và thần kinh. Glycerol được
thay bằng sphingosin bazơ chứa N:
CH3.(CH2)12.CH:CH.CH.CH.CH2.OH
OH NH2
Cấu trúc thông thường của glycolipit của động vật là:
CH3.(CH2)12.CH:CH.CH.CH.CH2-O-
OH NH-CO.R
Photpholipit:
Photpholipit là thành phần ban đầu cấu tạo nên phức hợp lipoprotein của các màng
sinh học. Chúng có trong các cơ tim, thận và mô thần kinh. Ví dụ, myelin của axon thần kinh
chứa gần 55% photpholipit. Trứng và đậu nành chứa rất nhiều photpholipit. Photpholipit là
hợp chất có chứa axit béo, glycerol, axit phôtphoric và bazơ nitơ. Lecithin và cephalin là hai
đại diện của nhóm lipit này.
Steroit:
Steroit là nhóm chất gồm sterol, các axit mật, hormôn thượng thận và hormôn sinh
dục. Chúng có đơn vị cấu trúc cơ bản chung là nhân phenanthren nối với vòng cyclopentan.
Các hợp chất đơn lẻ chỉ khác nhau số lượng và vị trí nối đôi cũng như đặc tính của chuỗi nối
với cacbon vị trí 17.
Đại diện của nhóm sterol là cholesterol, 7-dehydrocholesterol và ergosterol. Các axit
mật (axit glycocholic) khác với nhóm trên ở chuỗi nối gồm 5 cacbon và cuối là nhóm
cacboxyl, và được tổng hợp từ cholesterol. Nhóm hormôn gồm oestrogen, androgen,
progesteron, cortisol, aldosteron và corticosteron. Nhóm hormôn thượng thận có vai trò quan
trọng trong việc điều chỉnh trao đổi glucose và mỡ.
Eicosanoit:
Eicosanoit là nhóm hợp chất gồm prostaglandin, throboxan và prostacyclin bắt nguồn
từ axit béo C20. Các prostaglandin và các chất trao đổi của chúng ảnh hưởng đến sự co cơ,
dung nạp của tiểu cầu, áp lực thành động mạch và áp suất máu. Chúng kìm chế tiết dịch vị và
sản sinh các axit béo từ các mô mỡ và là chất gây viêm nhiễm. Prostaglandin thường dưới
36
dạng PGF2 được sử dụng trong kích thích động dục hàng loạt ở cừu và bò và đều khiển thời
gian đẻ của lợn nái.
Nhóm hợp chất eicosanoit liên quan tới các axit béo thiết yếu theo sơ đồ 4.1 sau:
KHẨU PHẦN
Axit linoleic Axit arachidonic Axit linolenic
γ-linoleic
Axit dihomo- Axit

gammalinoleic Eicosapentaenoic
PGE1 PGE2 TXA2 PGE2 PGE3 TXA3 PGI3

PGF1a PGF2a PGF3a
Ghi chú: PGE và PGF là các prostaglandin; PGI là prostacyclin; TXA là thromboxan.
Sơ đồ 4.1. Mối liên hệ giữa các axit béo và nhóm eicosanoit
II. TIÊU HÓA VÀ HẤP THU LIPIT

2.1.Gia súc dạ dày đơn
Tiêu hóa và hấp thu mỡ xảy ra chủ yếu ở đoạn đầu của ruột non (Hình III.1). Mỡ của
thức ăn chủ yếu là triglycerit trôi chậm từ dạ dày xuống và trộn với dịch mật, dịch tụy và dịch
tá tràng. Sự nhũ hóa xảy ra ở tá tràng nhờ hoạt động của muối mật và co bóp của ruột. Các
triglycerit bị vỡ nhỏ thành mảnh có đường kính 500-1000 µm để tăng diện tích cho enzym
lipaza của dịch tá tràng và dịch tụy bám vào. Enzym lipiaza thủy phân những hạt mỡ
triglycerit thành axit béo tự do và β-monoglycerit. Axit béo tự do và β-monoglycerit kết hợp
với muối phospholipit-cholesterol tạo thành những hạt nhủ tương nhỏ (mixelle) rất cần cho
quá trình hấp thu.
Mixelle di chuyển đến vi nhung ruột và vỡ ra. Axit béo tự do và monoglycerit hấp thu
vào niêm mạc ruột. Quá trình hấp thu xảy ra chủ yếu ở không tràng hay ruột chay (jejunum)
nhưng một phần hấp thu từ tá tràng và phần khác ở hồi tràng. Mật còn lại trong lòng ruột
chuyển xuống dưới rồi được hấp thu đưa vào gan. Trong niêm mạc ruột axit béo và
monoglycerit tổng hợp lại thành triglycerit kết hợp với cholesterol và photpholipit có một lớp
protein bao quanh hình thành những vi hạt nhũ cấp (chlomicrol) và hạt lipoprotein tỷ trọng rất
thấp cuối cùng được bài tiết vào ống bạch huyết.
Tryglycerit tổng hợp trong bạch huyết xuất phát từ thức ăn nhưng không hoàn toàn
giống triglycerit của thức ăn; 78% glycerol lấy từ thức ăn (22% tổng hợp mới) và 88% axit
béo trên nhánh 1,3 và 75% trên nhánh 2 là giống với axit béo của thức ăn.
Khả năng tiêu hóa và hấp thu chất béo ở gia súc dạ dày đơn phụ thuộc ở bản chất chất
béo. Tiêu hóa và hấp thụ lớn khi chuỗi axit béo ngắn, nhiều axit béo chưa no và dạng
tryglicerit thì tốt hơn axit béo tự do.
37
2.2. Gia súc nhai lại

Quá
trình tiêu hóa
và hấp thu mỡ
xảy ra ở dạ cỏ
và đoạn ruột
non là chủ
yếu. Thức ăn
của trâu bò có
rất nhiều axit
béo chưa no
có trong
galactolipit
của cỏ và
trong
triglycerit của
hạt ngũ cốc.
Tuy nhiên
lipit của khối Hçnh III.1. Så âäö tiãu hoïa vaì háúp thu måî åí ruäüt
thức ăn trong dạ cỏ thì khác. Vi sinh vật thủy giải glactolipit và triglycerit giải phóng axit béo
tự do, lên men glycerol và glactose thành axit béo bay hơi. Vi sinh vật tổng hợp axit béo từ
chưa no đến no, chuỗi C lẻ từ propionat và phân nhánh từ axit amin (Val, Leu, Iso). Do dạ cỏ
có tính khử nên các axit béo chưa no rất nhanh chóng chuyển thành các axit béo no, chủ yếu
là axit stearic. Khả năng tiêu hóa và hấp thu axit béo cao nhất đối với axit béo chuỗi ngắn và
chưa no. Tuy nhiên steranic lại được sử dụng tốt nhất vì nó dễ khuếch tán khi đến tá tràng.
Lipit dưới dạng vi hạt nhũ chấp và hạt tỷ trọng thấp được đưa đến mô mỡ. Trong tế
bào vách mao quản, triglycerit thủy phân thành diglycerit và axit béo. Axit béo ở lại mạch
máu còn diglycerit xuyên mạch và được tiếp tục thủy phân đến axit béo và glycerol. Glycerol
được đưa ngược vào mạch máu còn axit béo đi vào mô mỡ kết với glycerol được tổng hợp
mới từ đường phân để tạo ra triglycerit. Trong mạch máu, axit béo tự do, glycerol và
cholesterol este được đưa đến gan để tham gia trao đổi chất.
III. TÍCH LŨY MỠ
Mô mỡ là nơi tích lũy năng lượng dư thừa từ các quá trình chuyển hóa hydrat cacbon,
lipit và axit amin. Có khoảng 50% mỡ được tích lũy ở dưới da và phần còn lại là ở quanh một
số cơ quan mà đặc biệt là thận, trong màng ruột và trong bắp thịt. Vì được nuôi dưỡng bằng
hệ thống mạch máu và thần kinh nên mô mỡ luôn luôn hoạt động, hai quá trình phân giải và
tổng hợp xảy ra song song và cân bằng nhau.
3.1. Nguồn thức ăn tác động đến tích lũy mỡ cơ thể ở gia súc dạ dày đơn
Mỡ tích lũy lấy từ gluxit và axit béo của máu nên chịu ảnh hưởng của chất béo thức ăn
(Bảng 4.3). Lợn ăn thức ăn nhiều chất béo chưa no (chỉ số cao nhất) thì mỡ lỏng và càng
nhiều chất béo no thì mỡ càng rắn.
38
Bảng 4.3. Chỉ số Iôt của chất béo thức ăn và mỡ cơ thể chuột nuôi bằng những thức ăn tương
ứng (Anderson và Mendel, 1928)
Chất béo thức ăn Chỉ số Iôt của thức ăn Chỉ số Iôt của mỡ cơ thể
Dầu đậu nành 132 123
Dầu ngô 124 114
Dầu hạt bông vải 108 107
Dầu lạc 102 18
Mỡ lợn 63 72
Bơ 36 56
Dầu dừa 8 35
3.2. Nguồn thức ăn tác động đến mỡ sữa và mỡ cơ thể ở động vật nhai lại
Vi sinh vật dạ cỏ có khả năng trung hòa axit béo rất mạnh, nhưng dù vậy trâu bò vẫn
có biến động về hàm lượng chất béo chưa no trong sữa và trong cơ thể theo chất béo của thức
ăn. Chất béo của sữa tăng nhiều nhất là axit oleic (18:1) và chỉ có số ít là axit linoleic ( C18: 2)
vì vi khuẩn dạ cỏ chỉ hyđrô hóa được một nối đôi mà thôi.
&
39
CHƯƠNG V
TIÊU HOÁ VÀ HẤP THU CÁC CHẤT DINH DƯỠNG
Các chất dinh dưỡng cơ bản cần cho con người và vật nuôi chủ yếu lấy từ thức ăn. Để
cung cấp đầy đủ chất dinh dưỡng, trước hết cần ăn một lượng nhất định. Tuy nhiên, các chất
dinh dưỡng có trong thức ăn ở dạng liên kết phức tạp và vật nuôi khó sử dụng trực tiếp. Để sử
dụng được, trước hết chúng cần phải đưa về các dạng đơn giản thông qua tiêu hóa-là quá trình
biến các chất phức tạp thành các chất đơn giản và dễ hấp thu. Tiêu hóa bao gồm các quá trình
tiêu hóa cơ học, hóa học và vi sinh vật.
Khả năng tiêu hóa của thức ăn được đánh giá qua chỉ số tỷ lệ tiêu hóa (digestibility) là
tỷ số giữa chất dinh dưỡng tiêu hóa và chất dinh dưỡng ăn vào, có thể là hệ số hay tỷ lệ phần
trăm. Khả năng tiêu hóa là cở để đánh giá giá trị dinh dưỡng của thức ăn và định hướng sử
dụng trong khẩu phần.
Đường tiêu hóa của gia

súc được phân ra các
phần sau:
- Miệng
- Thực quản
- Dạ dày
- Ruột
Trong quá trình phát
triển ccủa cơ thể, cấu tạo
của các đoạn tiêu hóa ở
các loại động vật khác
nhau có các đặc điểm
riêng biệt (Hình 5.1).
Quá trình tiêu hóa được
chia làm 3 loại: cơ học,
hóa học và vi sinh vật.
Tiêu hóa cơ học bao
gồm: nhai làm nhỏ thức
ăn xảy ra ở miệng (ở gia
cầm xảy ra ở dạ cơ nhờ
sự co bóp).
Tiêu hóa hóa học là sự
tác động của dịch tiêu
hóa được tiết ra từ các
tuyến tiêu hóa, từ niêm
mạc dạ dày, niêm mạc ruột lên thức ăn và chất dinh dưỡng. Dịch tiêu hóa cũng do các tuyến
như tuyến nước bọt, tuyến tụy hoặc từ gan (dịch mật). Các enzym chứa trong dịch tiêu hóa
bao gồm enzym thủy phân (hydro hóa). Các enzym này tác động vào các cầu nối hydro của
các chất dinh dưỡng (cơ chất – S: substance) theo sơ đồ sau:
S1 - S2 + H2O --> S1OH + S2OH
40
Bảng 5.1. Các loại enzym tiêu hoá chủ yếu ở đường tiêu hoá của gia súc, gia cầm
Tên đặt Tên thường gọi Nơi tiết Cơ chất

A. Enzym thuỷ phân liên kết peptit
Pepsin - Niêm mạc Protein & peptid
Chymosin Rennin dạ dày nt
Trypsin - Tuỵ nt
Chymotripsin - Tuỵ Peptid
Carboxypeptidase A Carboxypeptidase Ruột non nt
Carboxypeptidase B Protaminase Ruột non nt
Aminopeptidase - Ruột non Dipeptid
Dipeptidase - Ruột non
B. Enzym thuỷ phân liên kết glucosit
α-Amylase Diastase Nước Tinh bột, glycogen,
bọt, tuỵ dextrin
α-Glucosidase Maltase Ruột Maltose
Oligo-1,6-Glucosidase Isomaltase non Dextrin
β-Galactosidase Lactase Ruột Lactose
β-Frutofuranosidase Sucrose non Sucrose
C. Enzym hoạt động trên các liên kết este

Triacylglycerol lipase Lipase Tuỵ Triacylglycerol
Cholesterol esterase - Tuỵ & ruột non Cholesterol este
Phospholipase A2 Lecithinase A Tuỵ & ruột non Lecithin
Lysophospholipase Lisolecithinase Ruột non Lysolecithin
Deoxyribonuclease DNase Tuỵ & ruột non DNA
Ribonuclease RNase Tuỵ & ruột non RNA
Nucleozidase - Ruột non Nucleosid
Phosphatase - Ruột non Orthophosphoric
acid este
Các enzym tiêu hóa có “chuyên môn hóa” trong quá trình phân giải các chất dinh
dưỡng khác nhau. Trong đó, chúng phân giải các chất dinh dưỡng ở các dạng lien kết phức tạp
đưa về dạng đơn giản để cơ thể hấp thu.
Gia cÇm cũng có mét số enzym có tác dụng riêng biệt cho từng loại thức ăn. Loại
enzym, vùng tiết và chức năng của chúng được thể hiện quan bảng 5.1. Ngoài enzym trên các
mô của dạ dày và ruột còn tiết ra các hormon làm nhiệm vụ thúc đẩy sự hình thành cũng như
tăng tiết các enzym tiêu hóa.
Để ngăn cản sự tác động phân giải của các enzym (đặc biệt là enzyme phân giải
protein) lên protein của tế bào niêm mạc đường tiêu hóa các enzym này khi chưa có cơ chất
để hoạt động, luôn ở dạng không hoạt động. Khi nào có sự hoạt hóa enzym mới ở dạng có tác
dụng ph©n giải c¬ chất. Bên cạnh các enzym do đường tiêu hóa tiết ra, gan là nơi quan trọng
tiết ra dịch tiêu hóa.
Ở nhiều loại động vật, dịch tiêu hóa do gan tiết ra được dự trữ ở túi mật và từ đó tiết
vào ruột. Dịch này không chứa enzym mà là çc axit mật nh- axit glycocholic. Çc axit mËt
®-îc tæng hîp tõ cholecterol vµ dÉn xuÊt cña nã. Trong ®iÒu kiÖn sinh lý b×nh th-êng çc a xit
mËt ®-îc tiÕt d¹ng muèi vµo phÇn trªn cña ruét non. ë ®©y çc a xit nµy dung gi¶i mỡ cña
thøc ¨n vµ t¹o c¬ héi dÔ dµng cho qu¸ tr×nh thuû ph©n vµ t¨ng hiÖu qu¶ hấp thu tõ ruét non.
Vi sinh vật có lợi tồn tại trong đường tiêu hóa đóng vai trò như nguồn cung cấp
enzyme quan trọng, giúp cho tiêu hóa chất dinh dưỡng, đặc biệt là tiêu hóa xơ. Vi sinh vật tiết
41
ra enzym có tác dụng công phá mạch liên kết β-glucoside của cellulose. Nhờ sự công phá ban
đầu này mà các enzym tiếp theo khác có khả năng phân giải tiếp cấu trúc của màng tế bào
cellulose.
Nơi diễn ra quá trình tiêu hóa của vi sinh vật trong đường tiêu hóa chủ yếu là ở dạ cỏ ở
gia súc nhai lại và ruột già của các loại vật nuôi khác, ®Æc biÖt ë manh trµng ngùa. Ở diều của
gia cầm (gà) cũng có hoạt động phân giải của vi sinh vật.
Quá trình tiết của dịch tiêu hóa chịu sự điều khiển của hệ thống thần kinh và hormon
(hormon ở mô bào). Sù tiÕt nước bọt do hệ thống thần kinh ®iÒu khiÓn nhưng các tuyến kh¸c
ë dạ dày, ruột, tuyến tụy, dịch mật, không chỉ chịu sự điều tiết của thần kinh mà còn chịu ảnh
hưởng điều tiết của hormon. Các hormon mô bào điều tiết dịch tiêu hóa trình bày ở bảng 5.2.
I. TIÊU HÓA Ở GIA SÚC DẠ DÀY ĐƠN
1.1. Tiêu hóa ở miệng
Tiêu hoá ở miệng chủ yếu là tiêu hoá cơ học, nhờ nhai nghiền mà thức ăn bị bẻ gãy và
trộn đều với nước bọt như chất bôi trơn và là môi trường cảm nhận về vị. Lợn có cơ quan cảm
nhận vị ở khoang miệng và cơ quan cảm nhận đó tập trung ở lưỡi. Dịch nước bọt được tiết ra
bởi ba đôi tuyến chứa 99% nước và 1% gồm muxin, muối vô cơ, enzym α-amylase và phức
hợp lysozym. Một số gia súc như ngựa, chó và mèo thiếu α-amylase, còn gia súc khác và
người thì enzym α-amylase hoạt động mạnh. Đối với lợn, enzym này có trong nước bọt
nhưng hoạt động yếu. Mặc dù thức ăn tồn tại không lâu ở miệng nhưng sự tiêu hoá tinh bột do
α-amylase có thể xãy ra ở vùng thượng vị của dạ dày trước khi thức ăn bị toan hoá. Enzym α-
amylase thuỷ phân liên kết α-(1→4)-glucan của polysarcharit chứa trên 3 đơn vị liên kết α-
(1→4)-D-glucose. Vì vậy, enzym này hoạt động với tinh bột, glycogen, polysarcharit và
oligosarcharit.
Enzym lysozym có khả năng thuỷ phân liên kết β-(1→4)-N-acetyl-glucosaminidic của
các chuổi disarcharit trong polysarcharit của màng tế bào của nhiều loại bacteria và tiêu diệt
loại vi khuẩn này.
1.2. Tiêu hoá ở dạ dày
Dạ dày gia súc đơn ngăn vừa là cơ quan tiêu hoá vừa là nơi dự trữ thức ăn. Dạ dày lợn
có dung tích khoảng 8 lít, chia ra 3 cùng: thượng (cardia), trung (fundus) và hạ vị (terminus).
Để tăng diện tích tiếp xúc với thức ăn, mặt trong của dạ dày có nhiều nếp gấp. Vùng thượng
vị chiếm khoảng 3 phần đầu của dạ dày và tiết dịch kiềm, không có enzym, dịch nhờn được
hình thành từ glycoprotein để bảo vệ vách niêm mạc khỏi axit. Vùng trung vị kéo dài sau
thượng vị tiết dịch vị chứa lycoprotein và chất nhầy fucolypit và chứa các tế bào oxyntic sản
sinh HCl là giảm pH của dịch vị. Độ pH ở dạ dày khác nhau ở các lọai gia súc khá rõ (bảng
5.3). Pepxinogen cũng được tiết ra ở vùng trung vị, trong khi vùng hạ vị nối liền với tá tràng
tiết chất nhầy bảo vệ.
Tóm lại, dịch vị được tiết ra ở cả 3 vùng của dạ dày chứa nước, pepxinogen, muối vô
cơ, dịch nhầy, HCl và nội tố giúp cho việc hấp thu vitamin B12 hiệu quả hơn. Sự tiết dịch vị
được điều tiết bởi nhiều yếu tố thần kinh và thể dịch và chia làm 3 pha. Pha 1, pha kích thích
như nhìn và mùi vị của thức ăn kích thích thông qua tế bào thần kinh. Pha 2, pha tiết dịch
được duy trì bởi các chất nhận cảm hoá học và độ choán của dạ dày. Cuối cùng là sự có mặt
của dưỡng chấp ở tá tràng làm tác động đến hormon và thần kinh.
Dạ dày lợn ít khi không có thức ăn và việc thức ăn được trộn chậm là điều kiện thuận
lợi cho lên men của vi khuẩn ở đoạn cuối thực quản và cho tiêu hoá bởi dịch vị ở cuối hạ vị.
Pepxinogen là dạng vô hoạt của pepxin được hoạt hoá bởi axit của dịch vị. Bốn loại pepxin
được tim ra ở dịch vị lợn hoạt động ở 2 mức pH là 2,0 và 3,5. Pepxin tấn công voà các liên
kết peptit gần kề amino axit thơm, như là phenylalanine, trytophan, tyrosine, nhưng cũng có
hoạt động ở liên kết giữa axit glutamic và cysteine. Pepxin cũng làm đông vón sữa. Rennin và
42
chymosin cũng là các enzym tiêu hoá protein được tiết ra trong dạ dày của bê và lợn con, co
tác dụng như pepxin. Protein bị thuỷ phân bởi các enzym tiêu hoá của dịch vị biến thành chủ
yếu là polypeptit với độ dài khác nhau và một ít amino axit.
Bảng 5.2. Hormon điều tiết dịch tiêu hóa
Tên hormon Vùng tiết Các chất kích thích Tác động
tiết
Gastrin Dạ dày Sản phảm trung gian Thúc đẩy tạo thành
phân giải protein pepsin và tiết dịch
tụy, tăng hoặc hạn
chế hoạt động của
dạ dày
Secretin Niêm mạc tá tràng HCl, amino axit, Thúc đẩy quá trình
Mỡ, xà phòng tiết dịch tụy, dịch
mật, các dịch giàu
nước và khoáng
nhưng ít enzym
Cholezystokinin Niêm mạc ruột non Mạch peptit Nâng cao hàm
Pankreozymin amino axit, HCl, mỡ lượng enzym của
và axit béo dịch tụy . Làm co túi
mật và rút tiết dịch
mật ra khỏi túi
Enterogastron Niêm mạc ruột non Mỡ, khoáng Hạn chế quá trình
tiết dịch dạ dày, làm
giảm nhu động dạ
dày
Entero krinin Niêm mạc ruột non Chymus Nâng cao lượng
đậm đặc của dịch
ruột
Villikinin Niêm mạc ruột non HCl Làm hưng phấn hoạt
động của tế bào
chính ở dạ dày
Thức ăn từ dạ dày xuống tá tràng đựơc điều chỉnh bởi chất nhận cảm áp lực ở tá tràng.
Hơn nữa sự có mặt lượng lớn lipit làm giảm tốc độ vận chuyển thức ăn xuống tá tràng.
Bảng 5.3. Hàm lượng HCl và pH ở dạ dày một số vật nuôi
Loại gia súc HCl (%) pH
Bò 0,05 - 0,12 2,1 - 4,4
Cừu 0,04 - 0,21 1,9 - 5,5
Dê - 1,4 - 3,9
Ngựa 0,1 - 0,4 -
1.3. Tiêu hoá ở ruột non
Ruột non là nơi xãy ra chủ yếu quá trình tiêu hoá và hấp thu thưc ăn, trong đó tá tràng
là nơi tiết ra chủ yếu các dịch tiêu hoá và không tràng (jejumun) là nơi xãy ra hấp thu dinh
dưỡng chủ yếu. Dịch ruột được tiết ra bởi các tuyến ở tá tràng, gan và tuỵ ngoại tiết. Trước hết
là dịch tiết ra từ tá tràng có tính kiềm để bảo vệ vách ruột khỏi bị HCl từ dạ dày chuyển xuống.
Mật được tiết ra từ gan đổ vào tá tràng qua ống mật. Mật chứa muối Na và K của axit
mật mà chủ yếu là axit glycocholic và taurocholic, phôtpholipit, sắc tố mật như biliverdin và
bilirubin là các sản phẩm cuối của dị hoá hemoglobin, cholesterol và chất nhầy. Tất cả các gia
43
súc đều có túi mật chứa dịch trừ ngựa. Muối mật đóng vai trò quan trọng trong tiêu hoá bằng
cách hoạt hoá enzym lapaza của tuỵ và làm nhủ tương mõ. Nhu cầu hàng ngày của axit mật
lớn hơn sự tổng hợp trong gan nên axit mật được sử dụng lại để duy trì việc cung cấp axit mật.
Tuyến tuỵ ngoại tiết tiết ra enzym tiêu hoá từ tế bào acinar, nước và chất điện giải từ tế
bào ống, tất cả hình thành dịch tuỵ đổ vào ống dẫn tuỵ. Thành phần các loại enzym sẽ thay
đổi cho phù hợp với bản chất của khẩu phần thức ăn. Sự tiết dịch tuỵ được điều tiêt bởi nhiều
yếu tố. Trước hết, khi axit dạ dày xuống tá tràng thì hormon secretin được giải phóng từ biểu
mô ruột non và máu. Khi secretin tham gia vào vòng tuỵ nó kích thích tế bào tuỵ tiết dịch
lỏng chứa hàm lượng cao ion bicarbonat nhưng rất ít enzym. Một hormon khác là
cholecystokinin (CCK) cũng được giải phóng khỏi màng nhầy khi peptit và một số sản phẩm
tiêu hoá khác xuống đến tá tràng. CCK kích thích tiết tiền enzym và enzym như trypxinogen,
chymotrypxinogen, procarboxypeptidase A và B, proelastase, α-amylase, lipase, lecithinase
và nuclease. Không giống pepxin, các enzym này hoạt động ở pH 7 đến 9. Emzym
trypxinogen được hoạt hoá bởi enterokinase thành tripxin và chính tripxin cũng là chất xúc tác
cho sự hoạt hoá tiếp theo. Trong khi hoạt hoá tripxin làm giải phong hexapeptit từ amino cuối
cùng của tripxinogen. Trypxin là enzym chuyên thuỷ phân protein ở các liên kết peptit giữa
nhóm carboxyl của lysine và arginine. Trypxin cũng chuyển chymotripxinogen thành
chymotripxin hoạt động. Enzym này tác động vào các nối peptit giữa nhóm carboxyl của
tyrosine, tryptophan, phenyalanine và leucine. Trypxin cũng chuyển procarboxypeptidase
thành carboxypeptidase. Enzym này tham gia phân giải các peptit từ đầu cuối của chuổi để
tách thành từng amino axit có nhóm α-carboxyl tự do.
Tuỵ còn tiết ra α-amylase và có tác dụng giống như enzym này của nước bọt, tức là
tham gia vào phân giải liên kết α-(1→4)-glucant của tinh bột và glycogen. Lipase của tuỵ làm
bẻ gảy mỡ trung tính (triaxylglyerol) thành các phần nhỏ hơn (monoaxylglyxerol). Hoạt động
cuả enzym này chỉ dừng lại ở monoglyxerol.
Mỡ khẩu phần rời khỏi dạ dày ở dạng viên lớn, rất khó bị thuỷ phân một cách nhanh
chóng được. Để có quá trình thuỷ phân mỡ thì có sự tham gia nhủ hoá cuả muối mật.
Lecithinase A thuỷ phân lecithin ở cầu nối các axit béo với nhóm β-hydroxyl thành
lysolecithin và bị thuỷ phân bởi lecithinase B thành glyxerolphotphocholin và axit béo.
Các axit nuleic DNA và RNA bị thuỷ phân bởi các enzym tương ứng như
polynucleotidase, deoxyribonuclease và ribonuclease để tạo thành các nucleotit. Các enzym
này phân giải liên kết este giữa đường và axit photphoric. Các nucleotit lại bị phân giải tiếp
thành purine và pirimidine.
Sự thuỷ phân oligosarcharit thành monosarcharit và peptit thành amino axit do các
enzym kết hợp với nhung mao đường ruột. Hầu hết sự thuỷ phân này xãy ra trên bề mặt tế bào
niêm mạc và một số peptit được hấp thu từ đó trước khi bị các enzym có trong cytoplasma
phân giải tiếp. Các enzym do nhung mao sản sinh ra là sucrase để chuyển hoá đường
saccharose thành glucose và fructose; maltase chuyển hoá maltose thành 2 phân tử glucose;
lactase thuỷ phân lactose thành glucose và galactose; oligo-1,6-glucosidase bẻ gãy liên kết α-
1→6 trong các đường dextrin. Aminopeptidase hoạt động trên các cầu nối peptit gần nhóm
amino tự do của peptit đơn giản, trong khi đó dipeptidase bẻ gãy liên kết giữa hai amino axit
để thành amino axit riêng biệt.
Ở ruột non, ngoài sự có mặt các enzym tiêu hoá thì tồn tại một nhóm vi sinh vật. Bằng
chứng là khoảng 47% xơ trung tính của củ cải đường được tiêu hoá ở các phần trước hồi tràng
của lợn do hoạt động của vi khuẩn trong dạ dày và ruột non, và thuỷ phân bởi axit.
1.4. Tiêu hoá ở ruột già
Ruột già đóng vai trò quan trong trong tái hấp thu chất dinh dưỡng, chất điện giải và
nước. Ruột già không tiết ra các enzym tiêu hoá như ở ruột non vì vậy tiêu hoá chất dinh
dưỡng bằng enzym của vật chủ không xãy ra ở đây. Lợn có manh tràng ngắn và trực tràng dài
44
hơn các loại ăn tạp khác. Bề mặt màng nhầy không có nhung mao như ở phần ruột non. Khi
thức ăn chuyển từ hồi tràng xuống ruột non thì phần được tiêu hoá và phần cắt ngắn được giữ
lại lâu hơn phần chưa được tiêu hoá. Cellulose và hemicellulose không được tiêu hoá ở đường
tiêu hoá bởi enzym tiêu hoá của lợn.
Tuy nhiên, ở ruột già tồn tại các hoạt động của vi khuẩn, đặc biệt ở manh tràng. Một
phức hệ vi khuẩn bao gồm yếm khí và hiếu khí như lactobacilli, streptococci, coliform,
bacteroides, clostridia và nấm men. Các vi khuẩn phân giải hydratcarbon và protein tạo thành
một loạt các sản phẩm như indol, skatol, phenol, H2S, amin, amonia, và axit béo bay hơi là
axetic, butyric và propionic. Cellulose và polysarcharit cũng bị phân giải bởi enzym của vi
khuẩn nhưng vơi tỷ lệ thấp so với nhai lại. Polysarcharit bị phân giải thành axit béo bay hơi và
được hấp thu để cung cấp năng lượng cho vật chủ. Với khẩu phần bình thường, thì 8-16%
chất hữu cơ khẩu phần bị tiêu hoá bởi vi khuẩn trong đường tiêu hoá của lợn.
Hoạt động của vi khuẩn ở ruột già còn tổng hợp được vitamin nhóm B, có thể được
hấp thu bởi vật chủ. Tuy nhiên, nhu cầu vitamin của vật chủ cũng không được thoả mãn.
Phần thải qua hậu môn chứa thức ăn không được tiêu hoá, chất tiết của đường tiêu hoá,
tế bào niêm mạc, muối vô cơ, vi khuẩn và sản phẩm của phân huỷ vi khuẩn.
1.5. Tiêu hoá ở lợn con
Từ sơ sinh đến khoảng 5 tuần tuổi, hàm lượng và hoạt tính của enzym tiêu hoá ở lợn
con khác nhiều với lợn trưởng thành. Vài ngày đầu mới sinh protein tự nhiên có khả năng
thấm qua ruột. Đối vưới lợn con cũng như nhiều gia súc non khác, đây là điều cần thiết cho
vận chuyển γ-globulin từ sữa mẹ đến gia súc mới sinh. Khả năng hấp thu loại protein này
giảm nhanh ở lợn con và rất thấp ở 24 giờ sau khi sinh.
Lúc đầu thì dạ dày lợn con tiết hạn chế HCl và pepxinogen nhưng tiết nhiều chymosin.
Enzym này hoạt động ở pH 3,5 để bẻ gãy liên kết peptit giữa phenylalanin và methionin trong
cazein. Nó làm đông vón sữa vì vậy tránh tràn chất dinh dưỡng qua ruột non. Khi lợn lớn dần
thì HCl và pepxinogen tăng tiết.
Hoạt động của các enzym thuỷ phân đường cũng thay đổi. Hoạt tính của lactase cao
nhất ở tuần tuổi đầu và giảm dần sau tuần thứ 3 và 4. Hoạt tính maltase tăng từ tuần thứ tư
trong khi sucrase đạt mức ổn định lúc 4-8 tuần. Hoạt tính của α-amylase có ngay lcú mới sinh
và duy trì mức thấp đến tuần thứ 4. Vì vậy cần chú ý khi nuôi lợn con bởi các loại thức ăn bổ
sung nhằm cai sữa sớm.
1.6. Tiêu hoá ở gia cầm
Các enzym tiêu hoá có trong đường tiêu hoá gia cầm giống như các loại gia súc khác,
ngoại trừ lactase. Ở gia cầm môi và hàm được thay bởi mỏ và không có răng. Vị rất hạn chế
và cơ quan cảm nhận vị ở nữa sau lưỡi và gần với hầu. Diều là túi thừa của thực quản. Vách
diều không có tuyến tiết chất nhầy. Điều đó không cần thiết đối với gia cầm nhưng sự có mặt
của chất nhầy làm cho hoạt động nuôi dưỡng uyển chuyển hơn. Enzym amylase của nước bọt
vẫn có ở gia cầm và tiếp tục tác dụng lên tinh bột ở diều. Đồng thời ở diều cũng xãy ra hoạt
động của vi khuẩn, trong đó lactobacilli là chủ yếu. Sản phẩm lên men là các axit lactic và
axetic.
Dạ dày tuyến là nơi tiết ra HCl và pepxinogen. Thức ăn từ dạ tuyến qua mề nhờ co
bóp của thực quản. Mề sản sinh ra koilin, hỗn hợp protein-polysarcharit mà thành phần amino
axit giống keratin. Dưỡng chấp thoát qua ruột non khi đủ độ mịn và cũng có thể chảy ngược
lên mề. Sự có mặt của sỏi nhỏ ở mề làm tăng độ mịn của thức ăn hạt khoảng 10%.
Tá tràng của gia cầm có chứa tuỵ và có 3 ống dẫn tuỵ và 2 ống dẫn mật đổ vào phần
cuối tá tràng. Dịch tuỵ chứa các enzym tiêu hoá giống động vật có vú và tiêu hoá protein, mỡ,
carbohydrat giống lợn. Nhưng không giống lợn con ở chổ, gà con có maltase và sucrase trong
ruột non và vì vậy chúng tiêu hoá tốt khẩu phần chứa thức ăn hạt chưa nấu.
45
1.7. Hấp thu các chất dinh dưỡng ở gia súc dạ dày đơn
Vùng hấp thu các chất dinh dưỡng chủ yếu là ruột non. Ruột già cũng là vùng hấp thu
nhưng ít hơn. Tùy theo cấu trúc giải phẫu của mỗi loại gia succ mà ruột non giữ vai trò hấp
thu khác nhau.
Hấp thu các chất dinh dưỡng qua tế bào niêm mạc ruột theo các cơ chế khác nhau như
hấp thu bị động, bao gồm khuyếch tán đơn giản do chênh lệch nồng độ dinh dưõng cao ở
ngoài tế bào và thấp bên trong. Hệ bạch huyết trong nhung mao được tổ chưc sao cho gradien
nồng độ đạt tối đa. Các chất dinh dưõng như monosarcharit, amino axit và chuổi peptit ngắn
được hấp thu nhanh dưới dạng bị động.
Hấp thu chủ động là sự vận chuyển các chất dinh dưỡng qua màng tế bào có sự tham
gia của vật tải. Chất này gắn với cơ chất và vận chuyển qua màng và sau đó quay trở lại ngoài
màng tế bào để thực hiện nhiệm vụ. Do đặc điểm cấu trúc không gian của chúng mà các “vật
tải” này cũng được phân ra thành các loại khác nhau. Mỗi một loại có chức năng riêng biệt.
Mỗi loại chỉ nhận vận chuyên một hay một nhóm chất dinh dưỡng nào đó, ví dụ vật tải vận
chuyển đường, vât tải vận chuyển amino axit... Ở đây vật tải có hai vị trí gắn kết chuyên biệt,
chất hữu cơ sẽ gắn một đầu còn đầu kia là ion Na trong trường hợp monosarcharit và amino
axit, hoặc ion hydro trong trường hợp dipeptit. Ion Na hoặc hydrô chạy ngược với gradien hoá
học và vật tải có cơ chất vận chuyển qua màng ruột và bỏ lại chất hữu cơ và Na trong tế bào.
Sau đó vật tải không có cơ chất quay trở lại để tự do mang các cơ chất khác. Ion Na chủ động
bơm ngược lại bởi Na+/K+ ATPase vận chuyển. Trong trường hợp vật tải của dipeptit thì
gradien hydro được duy trì bởi hệ thống Na+ và H+ tạo nên vi môi trường axit trong bề mặt
ruột non. Vật tải mang bản chất protein có khối lượng phân tử lớn khoảng 50 000. Để gắn nối
với các vật tải này phân tử các chất dinh dưỡng phải có khả năng biến đổi cấu trúc. Do ẵĩ mà
chất dinh dưỡng nào có khả năng biến đổi cấu trúc nhanh chóng, linh động sẽ được hấp thu
nhiều, nhanh dẫn tới sự cạnh tranh trong quá trình hấp thu giữa các chất dinh dưỡng có đặc
điểm cấu trúc gần giống nhau và chất có khả năng biến đổi cấu trúc phân tử lơn sẽ “giành
chổ” những chất có khả năng thay đổi cấu trúc kém hơn trong “vật tải”. Sự hấp thu chủ động
các chất dinh dưỡng qua màng luôn luôn cần sự có mặt của Na+ và lượng ATP. Nhờ Na+ và
ATP mà nó có thể chuyển chất dinh dưỡng từ nơi có nồng độ thấp đến nơi có nồng độ cao hơn.
ATP ở đây đóng vai trò hoạt hóa cơ chất vận chuyển chất qua màng.
Cơ chế hấp thu thứ ba là pinocytosis (tế bào uống), trong đó tế bào có khả năng nhận
chìm các phân tử lớn trong dung dịch hay trong thể huyền phù. Quá trình này rất quan trọng
đối với động vật có vú mới sinh, trong đó hệ thống globulin miễn dịch được hấp thu qua sữa
đầu.
Hấp thu carbohydrat
Carbohydrat được enzym tiêu hoá thành monosarcharit. Các dạng đường đơn giản
được hình thành trên bề mặt màng vi nhung mao. Các aldose như glucose được hấp thu chủ
động qua màng tế bào sau khi bám vào vật tải đặc biệt đến hệ thống tỉnh mạch cửa và vào gan.
Cơ chế hầp thu ketose chưa thật rõ ràng, mặc dù sự xuất hiện vật tải fructose đã được biết.
Tốc độ hấp thu rất khác nhau. Cùng nồng độ nhưng tốc độ hấp thu như sau galactose >
glucose > fructose > manose > xylose > arabinose.
Hấp thu mỡ
Sau khi tiêu hoá, mỡ có trong ruột non dưới dạng nhủ tương. Việc hấp thu mỡ đòi hỏi
sự vận chuyển nhanh của phân tử không ưa nước qua một lớp nước không di chuyển gần
màng nhầy. Đây là giới hạn tốc độ hấp thu. Các nhủ tương có nhóm kỵ nước giúp quá trình
này. Sự hấp thu qua màng tế bào ruột là quá trình thẩm thấu bị động và với tốc độ cao nhất ở
không tràng. Muối mật được hấp thu chủ động trong hồi tràng. Tiếp theo hấp thu là quá trình
tái tổng hợp triaglycerit. Quá trình này cần có năng lượng. Các axit béo mạch ngắn và trung
46
không cần muối mật hay hình thành nhủ tương vì chúng có thể hấp thu rất nhanh trực tiếp
vào hệ thống tỉnh mạch cửa. Sự thâm nhập của các axit béo này độc lập với Na và ngược với
gradien nồng độ bởi cơ chế chủ động. Ở gia cầm, hệ thống limphô không đáng kể và hầu hết
mỡ được vận chuyển vào máu do lipoprotein mật độ thấp.
Hấp thu protein
Sản phẩm tiêu hoá protein là amino axit và peptit nhỏ. Các peptit qua tế bào biểu mô
ruột non, ở đó chúng bị thuỷ phân bởi các enzym như di hay tri-peptidase. Tuy nhiên, một số
peptit được hấp thu ngay vào máu. Các amino axit được hấp thu chủ động có vật tải phụ thuộc
Na. Trong trường hợp của glycin, prolin và lysin thì phân tử Na là không cần thiết. Amino axit
được hấp thu qua nhiều hệ thống đã được mô tả nhưng có bốn hệ thống được phổ biến. Một
trong số đó là vận chuyển amino axit trung tính và vật tải riêng dùng vận chuyển các amino
axit bazơ và dicarboxylic. Cơ chế hấp thu không hoàn toàn cứng nhắc, một số amino axit có
thể được vận chuyển bởi hơn một hệ thống. Tốc độ hấp thu khác nhau giữa các amino axit, ví
dụ methionine > valine > threonine.
Hấp thu khoáng
Hấp thu khoáng hoặc bởi thẩm thấu đơn giản hoặc bởi chất mang tức thời. Cơ chế hấp
thu chính xác cho từng chất khoáng còn chưa được rõ, nhưng hấp thu Ca được điều khiển bởi
1,25-dehydroxycholecalciferol. Hấp thu sắt hoàn toàn độc lập với nguồn sắt trong thức ăn.
Gia súc gặp khó khăn trong việc thải sắt khỏi cơ thể. Ở người lớn, sắt được hấp thu ít, nhưng
sau khi mất máu hoặc trong khi mang thai thì nhu cầu sắt tăng và vì vậy hấp thu sắt tăng.
Hấp thu vitamin
Các vitamin tan trong mỡ như A, D, E và K được hấp thu bị động qua màng tế bào.
Trong tế bào chúng co thể kết hợp với protein và tham gia vào các chu trình chung như một
lipoprotein. Vitamin A được hấp thu dễ dàng hơn caroten nhờ thuỷ phân bởi esteraza thành
rượu. Phytopherol hấp thu kém. Các vitamin tan trong nước được hấp thu cả chủ động và bị
động, ví dụ vitamin B6 được hấp thu bị động, vitamin B12 được hấp thu nhờ vật tải
glycoprotein (yếu tố nội).
II. TIÊU HÓA Ở GIA SÚC NHAI LẠI
Gia súc nhai lại ăn nhiều thức ăn xơ, chủ yếu chứa liên kết β-polyarcharit không thể
tiêu hoá bởi enzym tiêu hoá của gia súc. Vì vậy, gia súc nhai lại có thêm hệ thống tiêu hoá đặc
biệt nhờ khu hệ vi sinh vật trong đường tiêu hoá.
2.1. Đặc điểm cấu tạo đường tiêu hoá và đặc điểm tiêu hoá
Dạ dày của gia súc nhai lại chia làm 4 ngăn (Hình 5.1), trong đó dạ cỏ chiếm thể tích
lớn nhất, tiếp sau dạ cỏ là dạ tổ ong, dạ lá sách và cuối là dạ múi khế. Dạ cỏ - có thể tích trung
bình 150-180 lít - là nơi chứa cỏ và tham gia quá trình tiêu hoá cơ học và vi sinh vật học,
trong khi đó dạ múi khế đóng vai trò tiêu hoá giống như dạ dày của lợn. Ở bê, nghé đang bú
sữa thì hai dạ trước phát triển chậm và sữa chảy qua rảnh nối giữa thực quản với dạ dày sau
(rảnh thực quản) trực tiếp vào dạ múi khế. Ở gia súc trưởng thành, rảnh thực quản không còn
thực hiện chức năng cũ nữa. Phản xạ đóng mở rảnh thực quản được kích thích khi gia súc bú.
Trong khi thể tích cửa dạ dày lợn chỉ chiếm 20% toàn bộ đường tiêu hóa thì ở gia súc nhai lại
tỷ lệ này khoảng 70%. Nếu như ở gia súc dạ dày đơn tiêu hóa chủ yếu dựa vào hệ enzym của
đường tiêu hóa tiết ra thì ở gia súc nhai lại nhờ hệ enzym do vi sinh vật tiết. Khi thức ăn ẵừa
vậ dư mợi khặ vĂ ruột non quá trình tiêu hóa diễn ra giống như ở dạ dày đơn.
Ở gia súc nhai lại, thức ăn được thấm với lượng lớn nước bọt lúc ăn và lúc nhai lại, và
ước tính lượng nước bọt tiết ra ở bò 150 lit và ở cừu 10 lit/ngày. Nước bọt ngoài tác dụng vật
lý còn có vai trò trung hòa độ axít của dạ dày nhờ có NaHCO3. NaHCO3 từ nước bọt xuống
dạ cỏ có tác dụng trung hòa bớt lượng axít béo bay hơi được tạo ra trong quá trình phân giải
hợp chất hydrat cacbon. Nhờ cơ chế đó mà độ pH của dạ cỏ được ổn định. Đó cũng là điều
kiện cần thiết duy trì hoạt động bình thường vi sinh vật dạ cỏ. Nươc bọt của gia súc nhai lại
47
còn có vai trò cung cấp NH3 cho vi sinh vật dạ cỏ. Chức năng tiếp theo của nước bọt là làm
nhiệm vụ đào thải một số chất không cần thiết cho cơ thể như Na, K, I...
Gia súc nhai lại nuốt vội thức ăn vào dạ cỏ sau đó mới ợ lên để nhai lại. Số lần nhai lại
của bò từ 6-8 lần/8 giờ; của cừu 4-6 lần/8 giờ. Thời gian nhai lại phụ thuộc vào hàm lượng xơ
của thức ăn. Đối với gia súc chăn thả thì thời gian nhai lại và gặm cỏ là như nhau, khoảng 8
giờ. Mỗi miếng thức ăn nhai lại khoảng 40-50 lần.
Dạ cỏ và tổ ong cung cấp hệ thống nuôi trồng yếm khí phù hợp cho vi khuẩn, protozoa
và nấm. Thức ăn và nước cùng vào dạ cỏ và thức ăn được lên men tạo ra các axit béo bay hơi,
khí mêtan, CO2 và tế bào vi khuẩn. Khí thải ra bằng cách ợ và axit béo được hấp thu qua tế
bào dạ cỏ. Phần thức ăn chưa tiêu hoá và tế bào vi khuẩn đi xuống ruột non và được tiêu hoá
bởi enzym do vật chủ tiết ra.
Để có hệ thống nuôi trồng yếm khí, dạ cỏ cần có cơ chế thẩm thấu. Về lý thuyết trong
khi lên men tạo ra axit làm giảm pH dịch dạ cỏ xuống còn 2,5-3,0, nhưng trong điều kiện bình
thường pH 5,5-6,5 vì phôt phát và bicarbonat trong nước bọt đã làm chất đệm; và các axit béo
bay hơi nhanh chóng được hấp thu. Áp suất thẩm thấu của chất chứa dạ cỏ được giữ giống áp
suất máu bởi sự trao đổi ion qua lại giữa máu và dịch dạ cỏ. Ôxy có trong thức ăn nhanh
chóng được sử dụng và điều kiện yếm khí được duy trì. Nếu thiếu ôxy, các bon là chất nhận
cơ bản ion hydro thành khí mêtan. Nhiệt độ dịch dạ cỏ duy trì gần nhiệt độ cơ thể (38-420C).
2.2. Vi sinh vật dạ cỏ
Cho đến nay nhiều tài liệu đã xác định có ba nhóm vi sinh vật chính có trong dạ cỏ:
bacteria, protozoa và nấm. Các loại này có rất sớm trong dạ cỏ, ví dụ bacteria và protozoa có
khi gia súc mới 6 tuần tuổi.
Bacteria
Bacteria chiếm số lượng lớn nhất: 109-1010 tế bào/1 ml dịch dạ cỏ. Chúng có hơn 60
loài khác nhau cùng tham gia tiêu hoá cellulose, hydratcacbon và protein như Fibrobacter,
Ruminococcus, Streptococcus, Prevotella, Megasphaera. Khoảng 30% bacteria sống tự do và
70% bám vào thức ăn, số it tru ngụ ở biểu mô và bám vào protozoa. Bacteria tham gia lên
men cellulose nhờ enzym của nó tiết ra là cellulase và lên men tinh bột dễ tan để tạo thành các
axit béo bay hơi, axit lactic, formic và succinic. Axit succinic nhanh chóng chuyển thành axit
propionic nhờ Selenomonas ruminatium, và tác động qua lại giữa các vi sinh vật là đặc tính
quan trọng của quá trình lên men dạ cỏ. Số lượng và tỷ lệ các loài bacteria rất khác nhau tuỳ
theo khẩu phần, ví dụ khẩu phần giầu thức ăn tinh làm tăng số lượng bacteria và kích thích
tăng loài lactobacilli.
Protozoa
Protozoa có số lượng ít hơn bacteria nhiều (105-10 6 tế bào/1 ml) nhưng lại lớn hơn về
mặt khối lượng. Ở gia súc trưởng thành, protozoa có hai họ chính là Ophryoscolecidae
(Oligotrichs) và Isotrichidae (Holatrichs). Nhóm thứ nhất có thể tiêu hoá thức ăn tinh nhưng
không tiêu hoá xơ. Protozoa phân giải tinh bột và đường là chủ yếu và dự trữ chúng trong cơ
thể dưới dạng polydextrin, vì vậy có khả năng làm hệ đệm cho dịch dạ cỏ. Protozoa có thể
tiêu hoá bacteria làm giảm số lượng bacteria bám vào thức ăn và kéo dài thời gian lưu lại của
thức ăn nhiều xơ trong dạ cỏ góp phần tăng tỷ lệ tiêu hoá xơ.
Nấm
Nấm trong dạ cỏ đã được nghiên cứu cách đây khoảng 20 năm, và vai trò của nấm
trong hệ sinh thái dạ cỏ đã được mô tả chính xác. Nấm là loài vi sinh vật yếm khí có chu kỳ
sinh trưởng theo 2 giai đoạn: motile và vegetative (dị dưỡng). Giai đoạn sau, chúng bám vào
thức ăn bằng chân giả và có thể xâm nhập màng tế bào. Có nhiều loài nhưng chủ yếu là
Neocallimastix. Nấm có thể sử dụng hầu hết polysarcharit, đường dễ tan; nấm không sử dụng
pectin, axit polygalacturonic, arabinoz, fucoz, mannoz và galactoz. Số lượng nấm trong dạ cỏ
48
chưa được biết rõ, nhưng được biết chúng có tỷ lệ khá lớn (khoảng 10% khối lượng vi sinh
vật dạ cỏ) khi khẩu phần nhiều xơ.
Được biết rằng vi sinh vật dạ cỏ cung cấp khoảng 20% chất dinh dưõng cho cơ thể vật
chủ và thành phần của vi sinh vật là rất quan trọng. Bacteria chứa khoảng 100g N/kg vật chất
khô, nhưng chỉ 80% ở dạng amino axit và 20% là N của axit nucleic. Hơn nữa, một số amino
axit chứa trong peptidoglycan của màng tế bào không được vật chủ tiêu hoá.
2.3. Tiêu hóa carbohydrate
Khẩu phần của gia súc nhai lại chứa lượng lớn cellulose, hemicellulose, tinh bột,
hydratcacbon tan trong nước chủ yếu ở dạng fructan. Cỏ già và rơm rạ chứa nhiều xơ và ít
hydratcacbon dễ hoà tan. Hydratcacbon có liên kết β kết hợp với lignin có thể chiếm tới 20-
120 g/kg vật chất khô. Tất cả các loại hydratcacbon, trừ lignin, có thể được phân giải nhờ
enzym vi sinh vật, đặc biệt là quá trình cắt mạch β-glucosit của cellulose.
Phân giải hydratcacbon trong dạ cỏ có thể chia làm 2 giai đoạn: đầu tiên là tiêu hoá
hydrat cacbon phức tạp thành đường đơn giản. Quá trình này xãy ra do enzym của vi sinh vật
tiết ra và các phản ứng giống như ở gia súc dạ dày đơn. Cellulose bị cắt bỏ một hoặc nhiều
liên kết β-1,3-glucosit thành cellobiose và thành hoặc là glucose hoặc là glucose-1-photphat
do enzym phosphorylase. Tinh bột và dextrin dưới tác dụng của maltase thành maltose và
isomaltose và bởi maltase, maltose phosphorylase hoặc 1,6-glucosidase thành glucose hay
glucose-1,6-photphat. Các fructan cũng bị enzym thuỷ phân thành fructose.
Pentose là sản phẩm chính của phân giải hemicellulose do enzym tác động vào liên kết
β-1,4 thành xylose và các axit uronic. Các axit này cũng chuyển thành xylose. Các axit uronic
còn được tạo thành từ pectin và xylose cũng được sản sinh ra từ sự thuỷ phân xylan.
Sản phẩm cuối cùng của tiêu hoá hydrat cacbon ở dạ cỏ trong giai đoạn 1 là pyruvat
(Sơ đồ 5.1).
Các đường đơn giản tạo thành ở giai đoạn đầu của quá trình tiêu hoá hydrat cacbon
trong dạ cỏ rất it được nguyên vẹn vì ngay lập tức bị vi sinh vật sử dụng. Giai đoạn 2 bắt đầu
từ sự phân giải pyruvat (Sơ đồ 5.2) và sản phẩm cuối cùng là các axit béo bay hơi: axetic,
propionic và butyric, và khí mêtan và CO2. Cũng nói thêm rằng một lượng nhỏ axit béo được
tạo thành từ amino axit qua con đường khử amin như isobutyric từ valin, valeric từ prolin, 2-
metyl butyric từ isoleucin và 3-metyl butyric từ leucin.
Sơ đồ 5.1. Sự chuyển hoá hydrat cabon thành pyruvat ở dạ cỏ

Qua các sơ đồ cho thấy, quá trình tiêu hoá đã cho ra các sản phẩm trung gian và thành axit béo
bay hơi, CO2 và CH4. Hàm lượng và tỷ lệ các axit béo sản sinh trong dạ cỏ phụ thuộc vào loại
gia súc và khẩu phần ăn cua chúng (bảng 5.5).
49
Sơ đồ 5.2. Sự chuyển hóa pyruvat thành axit béo bay hơi trong dạ cỏ
Tùy theo khả năng tiêu hóa cửa từng loại vật nuôi và mỗi loại thức ăn mà hàng ngày
có thể cung cấp khoảng 2,5 - 3,5 lít axit axetic; 0,8-1,5 lít axít prionic và 0,7-1,0 lit axit
butyric (bò cã thÓ träng khoảng 500 kg). Ngoài các axit béo bay hơi, khí mªtan chiếm một
lượng đáng kể. Khí này đào thải ra bằng cách ợ hơi. Do giá trị nhiệt năng của khí mªtan khá
cao (55,89 KJ/g) mà gây nên sự hao phí năng lượng lớn.
Bảng 5.5. Hàm lượng và tỷ lệ các axit béo bay hơi của bò và cừu nuôi bằng khẩu phần khác
nhau
Gia Khẩu phần Các axit béo bay hơi (tỷ lệ phân tử)
súc Tổng Axetic Propionic Butyric Khác
(mmol/lit)
Bò Cỏ 137 0,64 0,22 0,11 0,03
Cỏ ủ silô 108 0,74 0,17 0,07 00,03
Cừu Cỏ stylô khô chặt ngắn 113 0,63 0,23 0,10 0,04
Cỏ stylô khô nghiền 105 0,65 0,19 0,11 0,05
Bò Cỏ khô (0,4) + thức ăn 0,08
tinh (0,6) 96 0,61 0,18 0,13
Cỏ khô viên (0,4) + tinh 0,09
(0,6) 140 0,50 0,30 0,11
Cừu Cỏ khô : thức ăn tinh = 0,03
1,0 : 0,0 97 0,66 0,22 0,09 0,03
0,8 : 0,2 80 0,61 0,25 0,11 0,02
0,6 : 0,4 87 0,61 0,23 0,13 0,03
0,4 : 0,6 76 0,52 0,34 0,12 0,05
0,2 : 0,8 70 0,40 0,40 0,15
Axit axetic được chuyển vào hệ mạch máu và chủ yếu được đưa lên tuyến sữa và nó là
nguyên liệu quan trọng cho tổng hợp mỡ sữa. Sự có mặt của axit propionic quyết định sự
phân phối axít axetic hoặc đi vào tổng hợp sữa hoặc tham gia vào tổng hợp mô cơ thể. Nếu
như lượng axít propionic có nhiều trong dạ dày sẽ làm tăng tổng hợp mỡ, trường hợp ngược
lại làm tăng tổng hợp sữa. Axit propionic đi vào mạch máu và đến gan, sau quá trình chuyển
50
hóa trung gian trở thành đường huyết. Do đó, axit này đóng vai trò quan trọng trong việc điều
tiết lượng đường trong máu của gia súc nhai lại.
Chỉ số đường huyết của gia súc nhai lại chỉ bằng một nữa chỉ số đường huyết của gia
súc dạ dày đơn. Động vật nhai lại cũng không thể hấp thu trực tiếp gluco từ thức ăn, vì đường
này dễ tan, khi vào dạ cỏ bị vi sinh vật lên men toàn bộ. Như vậy, khác với gia súc dạ dày đơn
loài nhai lại cần phải điều tiết chỉ số đường huyết thông qua glycogen (cần đến ATP) được tạo
ra từ axit propionic trong gan. Từ lượng đường máu tạo nên đường sữa tại tuyến sữa. Do đó,
axit propionic rất cần cho việc duy trì hàm lượng đường trong máu gia súc nhai lại.
Axit butyric không đóng vai trò chuyên môn hóa như hai axit trên. Nó có thể được sử
dụng thông qua nhiều phương thức trao đổi chất khác nhau và cũng góp phần tạo nên sản
lượng sữa hay đường sữa như các axit khác và cũng cung cấp năng lượng cho cơ thể.
Điều vô cùng quan trọng là các loại thức ăn có trong khẩu phần có ảnh hưởng rất lớn
đến quá trình tiêu hóa của vi sinh vật dạ cỏ. Khẩu phần chứa nhiều chất xơ (cỏ khô, rơm rạ,
thức ăn xanh, ủ chua) dưới tác dụng của vi sinh vật tạo ra nhiều axit axetic, it axit propionic
và tỷ lệ giữa hai loại axit này là khoảng 4:1 (khẩu phần cỏ > 20% chất xơ trong vật chất khô
khẩu phần).
Bên cạnh ảnh hưởng của xơ đến tỷ lệ giữa hai axit trên, xơ nhiều còn làm giảm tỷ lệ
tiêu hóa và giảm giá trị năng lượng khẩu phần, do lượng axit béo được sản sinh ra ở dạ cỏ ít.
Khẩu phÇn ít chất xơ, nhiều chất bột đường giàu năng l-îng (các loại hạt hòa thảo, bột, củ
quả) trong dạ cỏ tạo ra nhiều axit propionic và axit axetic, trường hợp này tỷ lệ giữa hai axit
là: 2: 1 (với khẩu phần xơ < 20%) lượng axit béo nói chung tăng cao và tỷ lệ tiêu hóa cũng
tăng lên, độ pH ở dạ cỏ ở phạm vi toan tính. Nhưng nếu kéo dài tình trạng nuôi dưỡng này sẽ
dẫn đến sự lên men lactic và quá trình trao đổi chất ở dạ cỏ bị rối loạn. Trong trường hợp này
sự điều chỉnh độ pH ở dạ cỏ có ý nghĩa rất quan trọng.
2.4. Tiêu hóa protein
Tiêu hóa protein trong thức ăn ở dạ cỏ khác hẵn với gia súc dạ dày đơn. Ở dạ cỏ phần
lớn protein trong thức ăn và hợp chất N-phi protein dưới tác động của enzym vi sinh vật
chuyển thành NH3. Một phần protein trong thức ăn không bị ph©n giải bởi vi sinh vật dạ cỏ
mà chuyền về dạ múi khế gọi là by-pass protein. Các protein khác nhau bị phân giải ở dạ cỏ ở
mức độ khác nhau.
Lượng protein còn lại không bị tiêu hóa ở dạ cỏ được đưa xuống dạ múi khế và ruột
non. Tại đây chúng được ph©n giải thành các axit amin và được hấp thu. Phần protein tiêu hóa
ở dạ cỏ chủ yếu chuyển thành NH3. Tất nhiên, ở đây protein cũng được phân giải một phần
thành các sản phẩm như peptide và các axit amin. NH3 là nguyên liệu để vi sinh vật tổng hợp
nên protein của bản thân chúng. Vì có sự tổng hợp này vi sinh vật cần được cung cấp đủ năng
lượng. Phần năng lượng này được tạo ra từ phân giải hợp chất hydratcacbon. Nếu lượng ATP
tạo ra từ ph©n giải từ hydratcacbon phù hợp với nhu cầu vi sinh vật nhằm sử dụng hêt NH3, sẽ
không xảy ra lượng NH3 dư thừa trong dạ cỏ. Tạo được một sự cân bằng tối ưu giữa cung cấp
NH3, ATP và sự phân giải protein thức ăn cũng như tổng hợp nên protein vi sinh vật trong dạ
cỏ là yếu tố rất quan trọng để nâng cao năng suất, sản phẩm và hiệu quả sử dụng thức ăn ở gia
súc nhai lại. Nếu sự cân bằng giữa lượng NH3 sinh ra và lượng ATP cung cấp trong dạ cỏ bị
phá vở, tức là lượng NH3 quá lớn trong khi khả năng phân giải hydratcacbon để cung cấp
năng lượng kém (do khẩu phần ăn chứa ít đường dễ tan, quá nhiều xơ dẫn đến lượng NH3
trong máu quá cao. NH3 dư thừa và ion NH4- cũng được thấm qua vách niêm mạc dạ cỏ để
vào máu. Nếu không có sự hấp thu qua niêm mạc dạ cỏ con vật sẽ bị ngộ độc NH3. Triệu
chứng ngộ độc của con vật thường là run rẩy, động kinh, để lâu có thể chết. Để giải độc có thể
dùng axit axetic (khoảng 10%) cho gia súc uống. Tuy nhiên, ngộ độc NH3 chỉ xảy ra khi cung
cấp urê một lượng vượt quá nhu cầu hoặc cho uống ở thể láng. Quá trình giải độc NH3 diễn ra
ở tế bào gan thông qua chu trình Ornithine, trong đó sản phẩm tạo ra là urê. Lượng urª này
51
hoặc đi qua thận đào thải ra theo nước tiểu hoặc theo tuyến nước bọt trở lại dạ cỏ chuyển
thành NH3 cung câp cho vi sinh vật và ta có thể mô tả quá trình đó bằng sơ đồ 5.3 vµ 5.4.
52
Thøc ¨n
Protein N phi protein
T. n-íc bät
Protein kh«ng Protein N phi protein
tiªu ho¸ tiªu ho¸
Peptit
D¹ cá GAN
Amino axit NH3 NH3 Urª
Protein vi sinh vËt
THËN
Tiªu ho¸ ë Bµi tiÕt

ruét non ë n-íc tiÓu
S¬ ®å
Nhu cÇu5.3. Tiªugia
N cho ho¸ vµnhai
sóc trao l¹i
®æi hîp chÊt chøa N trong d¹ cá
Như vậy, để tính lượng protein cần cung cấp cho gia súc nhai lại không thể căn cứ vào
lượng protein thô trong khẩu phần, cũng không thể căn cứ vào protein tiêu hóa theo phương
pháp tính toán thông thường mà phải căn cứ vào protein tiêu hóa ở ruột non.
Lượng protein ở ruột non được cung cấp từ hai nguồn:
- Từ protein trong thức ăn không được ph©n giải ở dạ cỏ
- Từ protein vi sinh vật được tạo ra ở dạ cỏ
Trong khi protein không bị phân giải ở dạ cỏ tùy thuộc vào protein cung cấp trong
thức ăn thì lượng protein vi sinh vật lại phụ thuộc vào nồng độ NH3 trong dịch dạ cỏ và lượng
vật chất có thể bị lên men trong khẩu phần. Nhiều kết quả nghiên cứu đã khẵng định: nồng độ
NH3 từ 5 - 8mg/100ml dịch dạ cỏ là điều kiện tối ưu để cung cấp nitơ cho sự phát triển của vi
sinh vật dạ cỏ. Để có được nồng độ trên trong khẩu phần của bò sữa nên có khoảng 13-15%
protein thô, bò vỗ béo 12-14% tính theo vật chất khô.
53
S¬ ®å 5.4. Sù h×nh thµnh protein trao ®æi cña khÈu phÇn thøc ¨n ë nhai l¹i
Do trong quá trình phân giải các chất ở dạ cỏ một phần năng lượng bị mất mát qua
chất khí nên về mặt năng lượng cho sự tổng hợp protein của vi sinh vật phụ thuộc chặt chẽ
vào năng lượng tiêu hóa mà gia súc đã tiếp nhận.
Tỷ lệ tiêu hóa tương đối của protein thô ở gia súc nhai lại không phản ánh đúng quy
luật của sự chuyển hóa chung về trao đổi N ở hệ thống dạ cỏ phụ thuộc vào hoạt động của vi
sinh vật.
2.5. Phân giải và chuyển hóa mỡ ở dạ cỏ
Trong thức ăn gia súc nhai lại, so với hydrat cacbon và protein thì lipit cũng có vị trí
quan trọn, và chủ yếu là mỡ trung tính chứa tỷ lệ cao axit mạch dài không no C18, linoleic và
linolenic. Dưới tác dụng của lipase vi sinh vật, mỡ trung tính chuyển thành phospholipit. Cả
linoleic và linolenic đều có nối đôi dạng cis nhưng chúng cắt bỏ hydro để thành dạng trans.
Khả năng tiêu hoá lipit của vi sinh vật dạ cỏ rất hạn chế. Hàm lượng lipit của thức ăn thấp
(<50 g/kg) và nếu tăng trên 100 g/kg thì hoạt động của vi khuẩn giảm. Sự lên men xơ bị trở
ngại và lượng ăn vào giảm. Các axit béo no ảnh hưởng it hơn axit béo không no đến sự lên
men dạ cỏ. Muối Ca của axit béo có ảnh hưởng ít đến lên men dạ cỏ và được sử dụng làm
nguồn bổ sung mỡ cho nhai lại.
Trong dạ cỏ, tryglycerit, photphatit, các mono và di-galactoxyl, diglyxerit chứa trong
thức ăn xanh dưới tác dụng của vi sinh vật nhanh chóng chuyển hóa thành axit béo bay hơi.
Song song với quá trình trên, các axit béo không no có trong thức ăn cũng bị hydrat hóa.
Những nghiên cứu về tiêu hóa mỡ ở dạ cỏ cho biết, các mối liên kết nối đôi ở một số chất như
caroten, vitamin A không bị hydrat hóa. Tiêu hóa có ý nghĩa đặc biệt là cung cấp vitamin A
cho gia súc nhai lại.
54
2.6. Tổng hợp vitamin ở dạ cỏ

Nhờ vào hệ sinh vật dạ cở mà gia súc nhai lại được cung cấp đầy đủ vitamin nhóm B
và vitamin K. Vi sinh vật được tạo ra ở dạ cỏ chứa rất nhiều vitamin nhóm B. Tuy nhiên, khả
năng tổng hợp vitamin của vi sinh vật phụ thuộc chặt chẽ vào tính chất của thức ăn.
Lượng vitamin B2 được tổng hợp sau khi tiêu hóa khẩu phần nhiều gấp 300-700% so
với lượng vitamin này đã có sẵn trong thức ăn đưa vào, vitamin B1 là 250%. Để tổng hợp nên
B12 trong dạ cỏ, vi sinh vật cần đến coban tõ thøc ¨n.
Nếu khẩu phần trong thức ăn không thích hợp làm giảm độ pH dạ cỏ sẽ làm ảnh
hưởng xấu đến cường độ tổng hợp vitamin mà trước hết là thiamin (B1) của vi sinh vật. Ví dụ,
khẩu phần chỉ có rơm rạ có thể dẫn tới thiếu B1. Trường hợp này gia súc dễ bị mắc triệu
chứng thần kinh.
2.7. Các động thái tiêu hoá ở gia súc nhai lại
Thức ăn và nước uống vào dạ cỏ bằng nhiều dạng và nhiều con đường và ở đó trộn lẫn
nhau và tạo thành dịch dạ cỏ. Dịch này mang theo một số chất dinh dưỡng hoà tan thoát qua
dạ cỏ mà không được hấp thu. Tốc độ thoát qua dạ cỏ của dịch đó gọi là tỷ lệ pha loảng
(dilution rate), được đinh nghĩa như là một thể tích dịch lỏng nhất đinh qua khỏi dạ cỏ trong
đơn vị thời gian. Để đo tỷ lệ pha loảng người ta đưa vào một liều polyehylen glycol cao phân
tử vào dạ cỏ và ghi lại sự giảm hàm lượng của nó trong dịch dạ cỏ. Thông thường tỷ lệ pha
loảng 0,03 - 0,15/giờ ở cừu, nhưng ở bò thì cao hơn (0,2). Tỷ lệ pha loảng cao khi cho bò ăn
thức ăn thô hơn là thưc ăn tinh. Tăng tỷ lệ pha loảng, ví dụ bổ sung muối vào thức ăn thì tăng
lượng nước uống, có thể thay đổi quần thể bacteria ở dạ cỏ và thay đổi tiêu hoá thức ăn. Khi
tăng tỷ lệ pha loảng thường giảm xelulosis và tăng tỷ lệ axit propionic, cũng có thể tăng số
lượng protein vi sinh vật tổng hợp trên đơn vị chất hữu cơ lên men. Thức ăn vào dạ cỏ có kích
thước lớn bị giữ lại lâu hơn trong đó vì cần có thời gian nhai lại và tiêu hoá của vi sinh vật
trước khi xuống các dạ tiêp theo. Thường thì thức ăn lọt qua lỗ sàng 1-2 mm là đủ để xuống
các dạ sau, nhưng thực tế rất đa dạng. Thức ăn có tỷ trọng thấp thường chuyển động lên phía
trên bề mặt chất chứa dạ cỏ hoặc tổ ong nên bị giữ lại lâu hơn ở đó. Để xác định thời gian
thức ăn ra khỏi dạ dày người ta sử dụng thuật ngữ thời gian lưu lại (retention time) bằng cách
đánh dấu một số thức ăn bởi nhuộm hoặc “làm dấu” hoá học. Thức ăn chứa nhiều lignin như
rơm rạ có thời gian lưu lại dài (50-80 giờ), trong khi đó cỏ non hoặc thức ăn tinh có thời gian
lưu lại ngắn (30-50 giờ).
55
CHƯƠNG VI
PROTEIN VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ
PROTEIN CỦA THỨC ĂN
I. KHÁI NIỆM
Protein là chất có khối lượng phân tử cao được cấu tạo từ các nguyên tố chính là
cacbon, hydro, ôxy và nitơ. Ngoài ra, còn có lưu huỳnh, phôt pho và sắt. Do cấu trúc khác
nhau của các loại protein nên tỷ lệ các nguyên tố có trong đó rất khác nhau. Sau đây là thành
phần cấu tạo của một protein:
Nguyên tố %
Cacbon 51,0 - 55,0
Hydro 6,7 - 7,3
Nitơ 15,5 - 18,0
Oxy 21,5 - 23,5
Lưu huỳnh 0,5 - 2,0
Phốt pho 0 - 1,5
Trong protein N chiếm tỷ lệ trung bình là 16% (biến động từ 15,7% protein của sữa
đến 17,5% protein của lúa mì). Do đó, trong phương pháp phân tích gần đúng người ta tính tỷ
lệ protein thô (CP) theo hàm lượng N như sau:
100
CP (%) = N (%) x = N (%) x 6,25
16
Nói chung, protein được tạo thành do các axit amin kết hợp với nhau. Có hơn 80 axit
amin được tìm thấy ở sinh vật nhưng chỉ có 20 axit amin là thường gặp của protein.
II. PHÂN LOẠI PROTEIN TRONG THỨC ĂN

Protein trong thức ăn gia súc có thể chia làm hai nhóm: Protein và N phi protein. N phi
protein trong thức ăn gia súc phần lớn cũng có axit amin hoặc chuyển từ axit amin, nucleotit,
các lipit có protein, amin, purin, pyrimidin, nitrat và các vitamin B có chứa N. Tuy nhiên
trong một số tài liệu, phân loại protein theo nhóm protein đơn giản và protein liên kết (protein
phức tạp).
2.1. Protein
Protein là chuỗi axit amin kết hợp với nhau bằng liên kết peptit (CO-NH). Phân tử
lượng của protein vì thế rất cao, khoảng 60.000. Protein của mỗi loài, ngay cả trong cùng một
cơ thể protein của mỗi mô bào cũng khác nhau. Sự khác biệt ấy do ở số lượng, loại và thứ tự
của các axit amin cấu tạo nên protein. Vì thế, protein của từng loại thức ăn khác nhau về
thành phần và thứ tự các axit amin, do đó khác nhau về hàm lượng các axit amin trong đó
(Bảng 6.1).
56
Bảng 6.1. Thành phần axit amin của một số loại thức ăn (g/16 g N)
Loại thức ăn Axit amin
Arg His Leu Iso Lys Met Ph Thr Try Tyr Val
e
Hạt ngô 4,9 2,9 12,3 2,8 2,9 1,7 4,4 3,3 1,1 3,6 4,0
Hạt thóc tẻ 6,2 2,5 9,7 4,9 4,3 2,0 5,4 3,2 1,7 3,9 5,1
Hạt đậu tương 6,2 2,4 5,5 4,2 6,5 1,5 4,8 3,4 1,5 3,6 4,9
Bột đầu tôm 9,6 2,1 5,6 3,4 5,5 1,8 4,5 4,2 - 3,4 4,7
Bột cá 5,8 2,2 7,1 4,3 7,5 3,4 3,7 4,0 1,0 3,0 4,8
Axit amin:
Axit amin được hình thành khi protein bị thủy phân bởi các enzym, axit hoặc bazơ.
Axit amin cấu tạo chủ yếu gồm có một nhóm có chứa nitơ gọi là nhóm amino (-NH2) và
nhóm axit cacboxylic (-COOH). Phần lớn các axit amin có trong tự nhiên ở dạng α, có nhóm
amino gắn với nhân cacbon đối xứng với nhóm cacboxyl, công thức tổng quát như sau:
NH2
R CH
COOH
Trong tự nhiên hầu hết các axit amin đều có dạng L. Khi tổng hợp axit amin người ta
thu được một nửa dạng L và một nửa dạng D. Qua nghiên cứu cho biết chỉ có một số axit
amin là gia cầm và lợn sử dụng được cả 2 dạng D và L như: DL-lysine, DL-valine, DL-
methionine. Các axit amin còn lại gia cầm chỉ sử dụng được dạng L mà thôi và gia cầm sử
dụng D-methionine có hiệu quả. Vì vậy khi phối hợp khẩu phần chúng ta cần phải biết dạng
cấu tạo hóa học để con vật có thể sử dụng hiệu quả.
Axit amin thiết yếu và không thiết yếu:
Thực vật và vi sinh vật có thể tổng hợp protein từ những hợp chất N đơn giản như
nitrat. Động vật không thể tổng hợp được nhóm amino để xây dựng protein cơ thể nên chúng
phải nhận một nguồn axit amin từ thức ăn. Có rất nhiều axit amin có thể được chuyển hóa từ
axit amin tương tự bằng phản ứng chuyển amin, trong khi đó một số khác thì cơ thể không
chuyển hóa được hoặc chuyển hóa với hiệu quả rất kém. Người ta gọi các axit amin loại thứ
nhất là axit amin không thiết yếu (Non-essential) và loại thứ 2 gọi là axit amin thiết yếu
(Essential). Hiện nay có khoảng 10 axit amin thiết yếu đối với chuột, lợn con và người, đó là
phenylalanine (Phe), valine (Val), tryptophan (Try), methionine (Met), arginine (Arg),
threonine (Thr), histidine (His), isoleucine (Iso), leucine (Leu), lysine (Lys). Đối với gia súc
trưởng thành không cần arginine và histidine, gà cần thêm glycine.
Đối với gia súc nhai lại, tất cả các axit amin thiết yếu đều được vi sinh vật dạ cỏ tổng
hợp nên. Tuy nhiên tốc độ tăng trưởng hoặc năng suất sữa không thể đạt tối đa nếu khẩu phần
thiếu các axit amin thiết yếu.
Trong thực tế, một vài axit amin cùng loại có thể thay thế cho nhau được, như là
cystine có thể thay thế 50% nhu cầu methionine của lợn. Ví dụ, nhu cầu Met là 0,6% thì 0,3%
Met có thể được Cys bù đắp. Cys và Met là những axit amin chứa lưu huỳnh. Met không thể
tổng hợp từ Cys vì vậy, phải cung cấp Met từ thức ăn.
Tyrosine (Tyr) và Phe là những axit amin có gốc phenyl. Trong thực tế, Tyr (khoảng
30%) có thể được thay thế bởi Phe. Tuy nhiên đây là phản ứng một chiều vì vậy không thể
cung cấp Tyr để tổng hợp Phe.
Axit amin giới hạn:
57
Trong thực tế chăn nuôi, tỷ lệ thành phần các axit amin trong thức ăn và nhu cầu của
gia súc luôn luôn khác nhau, đặc biệt là các axit amin thiết yếu. Một số axit amin trong thức
ăn thường rất thấp so với nhu cầu, những axit amin đó làm giảm hiệu quả sử dụng các axit
amin còn lại. Đặc biệt khi các axit amin thiết yếu thấp hơn so nhu cầu thì hiệu quả sử dụng
càng kém. Vì vậy, axit amin giới hạn (Limmiting amino acid) được định nghĩa như là các axit
amin thiết yếu có hàm lượng trong thức ăn thấp hơn so với nhu cầu của vật nuôi. Ví dụ, ta có
thể tưởng tượng các axit amin là các "mảnh ván" dài ngắn khác nhau để ghép nên chiếc thùng
đựng nước. Gia súc cần các "mảnh ván" dài như nhau để đựng được nhiều nước nhất, trong
khi đó ở thức ăn có các "mảnh ván" dài ngắn khác nhau vì vậy làm cho thúng đựng ít nước so
với nhu cầu. Axit amin giới hạn là "mảnh ván" thấp nhất của thùng.
Mức giới hạn của mỗi axit amin không phải do ở số lượng của nó ít hay nhiều so với
các axit amin khác trong thức ăn hay trong khẩu phần mà là do ít hay nhiều so với nhu cầu
của gia súc. Chỉ số axit amin giới hạn (Paa) như sau:
Tỷ lệ axit amin trong thức ăn
Paa =
Tỷ lệ axit amin theo nhu cầu của gia súc x 100
Axit amin nào có Paa thấp nhất là axit amin giới hạn thứ nhất và cứ tiếp tục, ví dụ:
Met Phe Try
Khẩu phần, % 0,50 0,20 0,10
Nhu cầu, % 0,60 0,40 0,15
Paa 80% 50% 70%
Trong trường hợp trên, Phe của khẩu phần chỉ thỏa mãn 50% nhu cầu, được coi là axit
amin giới hạn thứ nhất, sau đó là Try (70%) và Met (80%).
Axit amin giới hạn trong một số loại thức ăn phổ biến đã được Easter (1994) thống kê
ở bảng 6.2.
Chất đối kháng axit amin:
Phần lớn đây là những chất độc, chúng có cấu trúc tương tự axit amin, nên chúng cạnh
tranh vị trí trao đổi với các axit amin bình thường, gây ra sự rối loạn trong trao đổi axit amin.
Ví dụ, mimosin là chất có nhiều trong cây keo giậu (Leucoena leucocephala) có cấu tạo gần
giống tyrosin. Tyrosin là một axit amin được iot-hóa để chuyển đổi thành hormon thyroxin
(hormon của tuyến giáp trạng). Mimosin sẽ ức chế và cạnh tranh iot với tyrosin, vì thế không
tạo thành phản ứng iot-hóa được. Vì vậy, trâu bò ăn thức ăn chứa nhiều mimosin sẽ chậm lớn
và rụng lông nhiều. Ngoài ra, trong hạt cây so đũa (Sesbania grandìlora) có chất canavanin
đối kháng với arginin.
C = NH H2N - C = NH
NH O
CH2 CH2
CH2 CH2
CH - NH2 CH - NH2
COOH COOH
Arginin Canavanin
58
Bảng 6.2. Axit amin giới hạn trong một số thức ăn phổ biến cho lợn và gà
Lợn Gà
Nhất Nhì Ba Nhất Nhì Ba
Ngô Lys Thr AAS Lys Arg Iso

Lúa, gạo Lys AAS Thr Lys AAS Thr
Lúa miến Lys Thr AAS Lys Arg AAS
Lúa mì Lys Arg Val Lys Thr
Cám gạo Lys AAS Thr Lys AAS Iso
Cám mì Lys Thr Met Lys AAS Thr
Khô dầu lạc Lys AAS Thr Lys AAS Thr
Khô dầu vừng Lys Thr Leu Lys Thr Leu
Khô dầu đậu nành AAS Thr Lys AAS Thr Val
Gluten ngô Lys Trp Thr Lys Trp Val
Khô dầu dừa Lys AAS Thr Lys AAS Thr
Bột máu Iso AAS Thr Ile AAS Thr
Bột lông vũ Lys His Trp Lys His Trp
Bột cá Trp Thr AAS AAS Arg Thr
Bột thịt xương Trp AAS Iso AAS Trp Iso
Sữa bột Lys Thr AAS
Ghi chú: AAS: Axit amin có lưu huỳnh (tức là Met + Cys); ATT: Axit amin thơm (tức là Phe +
Tyr).
2.2. N phi protein (Non Protein Nitrogen - NPN)
Các đồng phân D của các axit amin tổng hợp đều sử dụng không có hiệu quả cho tăng
trưởng của hầu hết các động vật vì thế việc bổ sung các đồng phân D-axit amin được xem là
một nguồn cung cấp N không đặc hiệu cho sự sinh trưởng của chuột và có lẽ cho gia súc dạ
dày đơn khác. Các hợp chất NPN như là diamon xitrat có thể được xem như phục vụ cho mục
đích này. NPN có trong thực vật lẫn động vật có giá trị cao như các axit amin thiết yếu và
không thiết yếu hoặc các chất có hoạt tính sinh học cao như một số hormon: Cholin, betain
hay là các vitamin nhóm B có chứa N như B1, B2, B6, PP, axit panthothenic, B12... Ngoài ra,
NPN là còn những hợp chất chứa N có giá trị thấp như: amide, purine, pyrimidine, nitrate,
nitric, urea, axit uric, camonium, các alkaloit, liên kết glycosit có chứa N như HCN. Tuy
nhiên, động vật nhai lại có khả năng biến đổi các chất NPN có giá trị thấp này thành axit amin
và protein. NPN có mặt rất nhiều ở nơi có sự tăng trưởng nhanh, nó chiếm 1/3 lượng N của cỏ
đồng và cỏ cắt sớm. Năm mươi phần trăm N cỏ ủ chua ở dạng NPN vì cỏ được thu hoạch sớm
và một phần do sự lên men thủy phân protein thành axit amin. Trong sự phát triển hạt của
thực vật, NPN có tỉ lệ rất cao ở giai đoạn còn non, nhưng khi hạt già thì chỉ còn khoảng 5%.
Trong những năm gần đây, NPN như là một nguồn bổ sung N vào khẩu phần động vật
nhai lại như: Urea, biure, axit uric và các hợp chất amôn khác được xem là có hiệu quả. Việc
sử dụng NPN trong dinh dưỡng động vật nhai lại đã có khá lâu, xuất phát ở Đức (1879) và
đưa vào nghiên cứu ở Wisconsin (Mỹ) từ năm 1939. Urea được xem là quan trọng nhất.
2.3. Amin
Amin là những hợp chất cơ bản có mặt trong mô thực vật và động với số lượng nhỏ.
Chúng là thành phần của nhiều sản phẩm phân hủy chất hữu cơ và có độc tính. Một số các vi
sinh vật có khả năng sản sinh ra amin bằng cách khử gốc cacboxyl của axit amin (Bảng 6.3).
Những sản phẩm này được hình thành trong dạ cỏ trong một số điều kiện nhất định. Ví dụ,
chất histamin là một amin hình thành do sự oxy hóa cholin, betain có nhiều trong củ cải
59
đường và lá non chứa khoảng 25 g/kg. Đây là một amin có mùi tanh cá (Fishy) khi chiết suất
từ củ cải đường.
Bảng 6.3. Một số amin quan trọng và axit amin tạo ra chúng
Axit amin Amin Axit amin Amin

Arginin Putrescin Histidin Histamin
Lisin Cadaverin Phenylalanin Phenylethylamin
Tyrosin Tyramin Tryptophan Trytamin
2.4. Amit
Asparagin và glutamin là những dẫn xuất amit quan trọng của axit aspartic và axit
glutamic. Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc vận chuyển nhóm amin. Urea là một amit,
là sản phẩm cuối cùng trong sự trao đổi N ở động vật có vú, mặc dù chúng còn có mặt ở thực
vật như ở lúa mì, đậu nành, khoai tây và bắp cải. Đương nhiên, urea không chứa Met và Cys,
hoàn toàn khác biệt với axit amin. Bản thân cũng không cung cấp năng lượng, rất dễ hòa tan
và chuyển hóa thành amoniắc nhanh và nhiều. Khi bổ sung urea cho động vật nhai lại phải có
thời gian cho vi sinh vật thích nghi với khẩu phần urea từ 2-4 tuần. Khi trộn urea vào các loại
thức ăn khác nhau phải chú ý: rỉ mật đường lên men nhanh còn các thức ăn giàu xơ lên men
chậm. Tinh bột được xem như là nguồn để trộn lẫn urea thích hợp nhất. Một kg tinh bột với 1
kg urea là tốt nhất.
Axit uric cũng là sản phẩm trao đổi N cuối cùng ở lớp chim, chức năng của nó giống
như urea ở động vật có vú.
III. CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ PROTEIN

Hiện nay có nhiều phương pháp khác nhau để xác định giá trị protein của thức ăn. Một
protein thức ăn có giá trị cao khi nó được con vật sử dụng hữu hiệu, nghĩa là protein ấy có
một số lượng đúng các axit amin thiết yếu và số lượng đầy đủ các axit amin không thiết yếu
làm thỏa mãn nhu cầu của con vật. Ở trâu bò, quá trình chuyển hóa protein thức ăn phức tạp
hơn. Nhiều quá trình phân giải và tổng hợp protein đã xảy ra trong dạ cỏ do vi sinh vật nên
việc xác định giá trị protein thức ăn khác với lợn và gia cầm.
3.1. Protein thô (Crude Protein)
Hầu hết, gia súc cần N để tổng hợp protein và hầu hết N của thức ăn đều ở dạng
protein. Vì vậy, giá trị N của thức ăn thường diễn tả bằng thuật ngữ protein. Protein của thức
ăn được tính toán bằng hàm lượng N tổng số bằng phương pháp Kjeldahl. Phương pháp này
cho giá trị các dạng nitrogen mặc dù nitrat, nitrit và một vài phức chất có chứa N mạch vòng
yêu cầu kỹ thuật phân tích đặc biệt hơn. Hàm lượng protein thô được tính toán như đã đề cập
ở phần khái niệm là:
CP (%) = N (%) x 6,25
Với điều kiện tất cả protein của thức ăn đều chứa 16% nitrogen và tất cả nitrogen của
thức ăn đều ở dạng protein. Cả hai điều kiện này có nhiều hạn chế. Trước hết, protein của mỗi
thức ăn khác nhau đều có hàm lượng N khác nhau, cho nên hệ số chuyển đổi phải khác nhau
(Bảng I.4). Tuy nhiên hệ số 6,25 vẫn được xem là đúng và phổ biến, ngoại trừ trường hợp một
số thức ăn đơn độc nào đó chiếm đại bộ phận khẩu phần đặc biệt là các loại hạt có dầu.
Ngoài ra giả thiết rằng nitrogen của thức ăn đều ở dạng protein cũng không đúng vì
ngoài protein, thức ăn còn chứa nhiều N đơn giản khác nữa như amin, axit amin, glycosic,
alkaloid, muối amôn và chất béo phức tạp có đạm. Về mặt số lượng chỉ có axit amin là quan
trọng nhưng chúng chỉ có nhiều ở cỏ non, những sản phẩm ủ chua và củ rễ còn non. Khoảng
95% N có trong đa số các hạt già là ở dạng protein thuần nhưng trái lại lá, cọng và rễ và một
60
vài loại bộ phận dự trữ như củ khoai tây và carôt có khoảng 80- 90, 60 và 30-40%, tương ứng
là protein thuần. Trong khẩu phần của lợn và gia cầm, chủ yếu là ngũ cốc và hạt có dầu vì vậy
có chứa rất ít N phi protein. Trong thực tế, người ta ít khi phân biệt hai loại N, chỉ trong
trường hợp con vật sử dụng một lượng đáng kể N phi protein cho sự tổng hợp axit amin của
cơ thể nó mà thôi.
3.2. Protein thuần (True Protein)
Protein thuần là protein do liên kết các axit amin hình thành, không chứa NPN. Protein
thuần được tách ra khỏi các chất N phi protein bằng phản ứng làm đặc lại do nhiệt độ trong
trường hợp thức ăn thực vật hoặc dùng hydroxit đồng. Đem lọc, phần protein rắn được phân
tích bằng phương pháp Kjeldahl ta được giá trị protein thuần và trừ vào protein thô tổng số, ta
có thành phần N phi protein. Giá trị protein thuần cao rất có ý nghĩa đối với lợn và gia cầm.
3.3. Protein tiêu hóa (Digestible Crude Protein)
Protein tiêu hóa là lượng protein thức ăn được cơ thể gia súc, gia cầm tiêu hóa, và là
hiệu số protein ăn vào và protein thải qua phân. Protein thô và protein thuần không nói lên
được mức độ sử dụng N khác nhau giữa thức ăn này với thức ăn khác và giữa con vật này với
con vật khác. Trước khi thức ăn được sử dụng nó phải được tiêu hóa, trong quá trình đó thức
ăn được phân giải thành những chất đơn giản và được hấp thu vào cơ thể. Protein tiêu hóa
được xác định bằng thí nghiệm cân bằng dinh dưỡng. Các thí nghiệm như thế cho ta giá trị
tiêu hóa biểu kiến không phải là tiêu hóa thực sự vì một phần N trong phân do cơ thể thải ra
gọi là N trao đổi. Ở động vật nhai lại, hàm lượng N trao đổi khá ổn định nếu tính theo lượng
ăn vào (protein phân có nguồn gốc cơ thể chiếm 3% lượng chất khô ăn vào). Giá trị tiêu hóa
biểu kiến thường thấp hơn tiêu hóa thực sự (Bảng 6.4).
Bảng 6.4. Tỷ lệ tiêu hóa biểu kiến và tiêu hóa thực của một số thức ăn đối với lợn (Saur và
Lange, 1992)
Bột đậu Bột canola Lúa mì Lúa mạch

nành
Tỷ lệ tiêu hóa (%):
Biểu kiến 83,8 66,0 80,0 69,5
Thực 97,5 84,1 90,0 94,2
Protein nội sinh
g/kg ăn vào 25,5 30,5 27,4 27,7
g/100 g CP ăn vào 13,7 18,0 19,1 24,7
Ngoài ra, tỷ lệ tiêu hóa protein xác định bằng cách phân tích dưỡng chấp thu ở đoạn
cuối ruột non (hồi tràng) cho kết quả chính xác hơn thu qua phân vì hạn chế được ảnh hưởng
của lên men vi sinh vật ở ruột già. Ở lợn, tỷ lệ tiêu hóa protein xác định qua dưỡng chấp có
quan hệ với tăng trọng cao hơn qua phân (r = 0,76 so với 0,34). Ngoài các chỉ tiêu trên, các
chỉ số protein sau đây được sử dụng để xác định giá trị protein của thức ăn:
3.4. Các chỉ số protein dùng cho lợn và gia cầm
Tỉ số hiệu dụng protein (PER: Protein Efficiency Ratio):
Tỷ số hiệu dụng protein (PER) được định nghĩa là lượng tăng trọng (g) trên lượng
protein ăn vào (g) và thường lấy mức tăng trưởng của chuột làm trị số đo giá trị dinh dưỡng
của protein thức ăn.
Tăng trọng
PER =
Lượng protein ăn vào
61
Chỉ số này thay đổi theo số lượng protein ăn vào và cũng thay đổi theo tuổi, giới tính,
mức độ protein ăn vào và thời gian thí nghiệm. Phương pháp này được bổ sung bằng cách tính
protein thuần tích lũy (NPR: Net Protein Retention) với tăng trọng của nhóm được so sánh với
nhóm nuôi bằng khẩu phần không chứa protein, được tính toán như sau:
Tăng trọng của TPR - Giảm trọng lượng NPG
NPR =
Lượng protein tiêu thụ
Trong đó TPR là nhóm nuôi thử nghiệm protein muốn kiểm tra và NPG là nhóm
không chứa protein. Phương pháp này được cho là chính xác hơn phương pháp xác định PER.
Giá trị thô của protein (GPV: Gross Protein Value):
Để đo GPV người ta tiến hành thí nghiệm sau đây, nuôi gà con với 3 khẩu phần: Khẩu
phần cơ sở chứa 8% CP, khẩu phần thứ hai gồm khẩu phần cơ sở cộng thêm 3% thức ăn thí
nghiệm và khẩu phần thứ ba gồm khẩu phần cơ sở cộng thêm 3% casein. So sánh tăng trọng
của gà con trong 3 khẩu phần. Lượng tăng trọng thêm trên mỗi đơn vị protein thức ăn so với
casein là GPV của protein thức ăn thí nghiệm. GPV được xác định bằng công thức:
A
GPV (%) = x 100; Trong đó, A là số gam tăng trọng thêm/ gam protein thí nghiệm;
A0
A0 là gam tăng trọng thêm/ gam casein.
Giá trị thay thế protein (PRV- Protein Replacement Value):
PRV dùng để đo hiệu quả sử dụng một loại protein của thức ăn nào đó đối với con vật.
Nguyên tắc của PRV là đem so sánh giá trị cân bằng N của protein thí nghiệm và protein tiêu
chuẩn (thường là trứng hay sữa). Hai thí nghiệm cân bằng N được tiến hành trên protein thí
nghiệm và protein chuẩn và PRV được tính toán như sau:
A- B
PRV = Trong đó, A là cân bằng N cho protein tiêu chuẩn, mg/kJ; B là cân
N ăn vào ;
bằng N cho protein xét nghiệm, mg/kJ.
Phương pháp này có thể dùng để so sánh hai loại protein dưới những điều kiện tương
tự. Tuy nhiên, PRV ít được sử dụng vì tiến hành phức tạp và tốn thời gian.
Giá trị sinh học (BV- Biological Value):
BV là tỷ lệ giữa protein tích lũy và protein tiêu hóa. Đây là phương pháp đo lường trực
tiếp tỷ lệ protein thức ăn mà con vật dùng để tổng hợp các mô cơ thể. Để xác định BV cần
tiến hành thí nghiệm cân bằng N, tức là xác định N ăn vào (Năn) của thức ăn và thải của phân
(Nphân) và nước tiểu (Nn.tiểu). BV được tính theo công thức:
Năn vào - (Nphân - Ntrao đổi) - (Ntiêu - Nnội sinh)
BV (%) = x 100
Năn - (Nphân- Ntrao đổi)
Ví dụ, tính BV của một loại thức ăn đối với chuột với số liệu như sau:
Thức ăn hàng ngày (g): 6
Hàm lượng N trong thức ăn (%): 1,043
Nước tiểu thải hàng ngày (g): 2
Hàm lượng N của nước tiểu (%): 1,64
Phân thải hàng ngày (g): 3
Hàm lượng N của phân (%): 0,696
N nội sinh (mg/ngày): 22
N trao đổi (mg/ngày): 10,7
Tính ra:
Năn = 1,043 % x 6 = 62.58 mg
Nphân = 0,696 % x 3 = 20,9 mg
Nn.tiểu = 1,64 % x 2 = 32,8 mg
Ntrao đổi = 10,7 mg
Nnội sinh = 22 mg
62
Với cách xác định như trên, giá trị sinh vật học của một số loại protein được trình bày
ở bảng 6.5. Giá trị sinh vật học của thức ăn protein động vật là cao nhất, kế đến protein thực
vật rồi hạt ngũ cốc.
Giá trị sinh vật học của protein phụ thuộc vào sự hấp thu axit amin, mà sự hấp thu này
phụ thuộc vào mức độ sự giống nhau giữa tỷ lệ các axit amin hấp thu và tỉ lệ axit amin cơ thể.
Như vậy, BV của một protein thức ăn tùy thuộc ở số và loại của các axit amin có mặt trong
phân tử. Cấu tạo của protein thức ăn càng gần protein cơ thể thì giá trị sinh học càng cao.
Bảng 6.5. Giá trị sinh học của protein thức ăn cho duy trì và tăng trưởng của lợn (Amstrong
và Nitchell, 1955)
Thức ăn BV, %
Sữa 95 - 97
Bột cá 74 -89
Khô dầu đậu nành 63 -76
Khô dầu hạt bông 63
Yến mạch 57 -71
Ngô 49 -51
Đậu 62 - 65
Khả năng dự trữ axit amin tự do của gia súc rất kém, nên nếu một axit amin không
được dùng nay để tổng hợp protein thì sẽ bị phân hóa để chuyển thành một axit amin không
thiết yếu cần cho cơ thể hoặc để sản sinh năng lượng. Bởi vì axit amin thiết yếu không thể
được tổng hợp có hiệu quả trong cơ thể con vật cho nên mất cân đối axit amin sẽ dẫn đến tiêu
phí axit amin. Thiếu cũng như thừa bất kỳ một axit amin nào cũng làm cho BV bị giảm.
Trong thực tế, một khẩu phần càng nhiều loại thức ăn thì BV càng cao hơn khẩu phần
chứa một vài loại thức ăn. Điều này cũng giải thích lý do tại sao không thể tìm BV của một
thức ăn cá biệt trong một hỗn hợp nhiều thức ăn vì BV của hỗn hợp không phải là trung bình
các giá trị BV. Vì vậy, không thể dự đoán giá trị sinh học của một protein khi bổ sung vào
khẩu phần của con vật từ giá trị sinh vật học riêng biệt của nó.
Tuy nhiên, có một vài axit amin có thể thay thế cho nhau như methionin có thể được
thay thế bằng cystin, tyrosin có thể thay thế phenylalanin. Trong trường hợp như thế hai axit
amin này thường đi chung với nhau để đáp ứng nhu cầu của gia súc.
Thang hóa học (Chemical Score - CS):
Hàm lượng của axit amin thiết yếu của protein thức ăn được biểu thị bằng tỷ lệ so với
axit amin trong trứng gà, trị số nhỏ nhất được lấy làm thang hóa học của protein thức ăn.
Ví dụ, lysin là axit amin thiết yếu thường thiếu trong ngô và hàm lượng lysin của ngô
là 0,27% và của trứng là 7,2%, thang hóa học là 0,27: 7,2 x 100 = 3,7. Thang hóa học liên
quan chặt chẽ với BV cho chuột và người nhưng không thích hợp cho gia cầm.
Chỉ số axit amin thiết yếu (Essential Amino Acid Index - EAAI):
Ở đây, tất cả 10 axit amin thiết yếu đều được quan tâm và được tính :
100 a 100 b 100 c 100 j

EAAI = n x x x...x
ae be ce je
Trong đó: a, b, c...j là % axit amin thiết yếu của protein thức ăn và ae, be, ce, je...là %
axit amin thiết yếu tương ứng của trứng, n là số axit amin thiết yếu.
Cả hai chỉ số thang hóa học và chỉ số axit amin thiết yếu đều dựa trên hàm lượng thô
của các axit amin. Tuy nhiên, các giá trị này cũng khó chính xác vì trong phân có thể chứa
một lượng axit amin không có nguồn gốc từ thức ăn mà chủ yếu được các vi sinh vật ruột
tổng hợp nên. Để tránh trở ngại này tỷ lệ tiêu hóa các axit amin có thể xác định trong dưỡng
63
chấp thu ở đoạn cuối hồi tràng (ileum) thay vì thu qua trong phân. Cũng như tỷ lệ tiêu hóa
protein, tỷ lệ tiêu hóa axit amin ở hồi tràng cho kết quả tốt nhất. Tuy nhiên thí nghiệm in vivo
rất tốn kém và tốn thời gian cũng như đòi hỏi nhiều kỹ thuật.
3.5. Protein lý tưởng (Ideal Protein):

Có nhiều khó khăn khi đánh giá giá trị của một protein trong khẩu phần, các phương
pháp trên đã có những hạn chế rất đáng kể. Chỉ số protein thô được xem là có ý nghĩa bởi vì
tỷ lệ tiêu hóa của protein trong các thức ăn phổ biến của lợn và gà ít biến đổi. Gần đây khuynh
hướng sử dụng protein tiêu hóa (DCP) tăng. Tuy nhiên, chất lượng protein phải thể hiện qua
hàm lượng các axit amin thiết yếu, nhưng hầu hết các axit amin đó đều thiếu hoặc mất cân đối
so với nhu cầu của lợn và gia cầm, đặc biệt là hai axit amin lysin và methionin. Vì vậy, xác
định sự có mặt của lysin trong thức ăn là chỉ tiêu cơ bản đánh giá giá trị protein thức ăn.
Phương pháp đánh giá giá trị protein hiện thời cho lợn dựa trên thuật ngữ "Protein lý
tưởng". Protein lý tưởng được định nghĩa là loại protein cung cấp đầy đủ và đúng tỷ lệ các
axit amin thiết yếu so với nhu cầu của vật nuôi. Tỷ lệ axit amin trong protein lý tưởng có thể
tính theo 100 g prtein (16 g N) hay tính tỷ lệ theo lysin (100%). ARC (1981) đã đề xuất cân
bằng axit amin trong protein lý tưởng cho lợn và Baker & Han (1993) đề xuất cho gà (Bảng
6.6).
Ví dụ, nếu axit amin giới hạn đầu tiên của thức ăn nào đó là lysin 50 g/kg thì giá trị so
với protein lý tưởng đối với lợn là 50/70 = 0,7 và protein lý tưởng sẽ là 700 g/kg protein. Nếu
khẩu phần chứa 170 g/kg loại protein này thì thức ăn đó sẽ cung cấp 170 x 0,7 = 119 g/kg
protein lý tưởng.
Bảng 6.6. Tỷ lệ các axit amin thiết yếu trong protein lý tưởng cho lợn (g/kg protein) và gà (%
tính theo lysin)
Lợn Gà (Baker & Han)

(ARC) 0 -21 ngày 21-42 ngày
Lysin 70 100 100
Methionin + Cystin 35 72 75
Threonin 42 67 73
tryptophan 10 16 17
Isoleuxin 38 67 67
Leuxin 70 111 111
Histidin 23 31 31
Phenylalanin +Tyrosin 67+ 105 05
Valin 49 77 77
Axit amin không thiết yếu 596
Đối với gia cầm, xác định giá trị protein dựa vào 3 axit amin thiết yếu: Lys, Met và
Try.
3.6. Chỉ số protein dùng cho gia súc nhai lại
Protein thô và protein tiêu hóa:
Đối với gia súc nhai lại, giá trị protein thức ăn thường được đánh giá qua các chỉ số
protein thô và protein tiêu hóa. Giá trị protein thô bao hàm N trong protein và N phi protein.
Cả hai dạng N này đều có giá trị đối với gia súc nhai lại vì loại gia súc này sử dụng được N
phi protein. Từ năm 1925, một dạng protein được dùng phổ biến là đương lượng protein
64
(Protein equivalence) tính bằng cách quy giá trị của N phi protein tương đương phân nửa giá
trị của protein thuần. Ngày nay, chỉ số PE rất ít được sử dụng.
Ngoài protein thô (CP), đối với thức ăn thô như cỏ, cỏ khô, thức ăn ủ chua, sử dụng
phương trình sau để tính protein tiêu hóa (DCP):
DCP (g/kg DM) = CP (g/kg DM) x 0,9115 - 36,7
Tuy nhiên, xác định DCP bằng thí nghiệm tiêu hóa là không thực tế đôi khi dẫn tới kết
quả âm đối với một vài loại thức ăn có CP thấp như rơm rạ. Vi sinh vật dạ cỏ có khả năng
tổng hợp được các axit amin thiết yếu và không thiết yếu. Hỗn hợp các axit amin được hấp
thu vào máu có cấu tạo hoàn toàn khác với axit amin của thức ăn, vì vậy, đo lường hàm lượng
N vi sinh vật trong phân là không có ý nghĩa đối với con vật.
Tỷ lệ phân giải N trong dạ cỏ (Nitrogen rumen degradibility):
Có thể xác định tỷ lệ phân giải N trong dạ cỏ bằng phương pháp in vivo và in sacco.
Đối với phương pháp in sacco, tỷ lệ phân giải N được tính theo công thức sau:
N trước khi phân giải - N sau khi phân giải

Tỷ lệ phân giải N =
N truớc khi phân giải
Tỷ lệ phân giải N tương quan với thời gian và tỷ lệ phân giải tăng với tốc độ giảm dần.
Mối tương quan này được thể hiện qua phương trình:
p = a + b(1 - e-ct)
Trong đó, p là tỷ lệ phân giải N, a, b và c là hệ số, t là thời gian.
Phương pháp này có một số sai số: Mức phân giải của thức ăn phụ thuộc vào kích
thước của mẫu, nếu mẫu được nghiền mịn sẽ có độ phân giải khác hơn mẫu được nghiền thô;
kích thước và đường kính lỗ của túi nylon. Một yếu tố khác ảnh hưởng lên sự phân giải N là
thời gian phân giải (Incubation time). Phần này cần xem thêm chương: Các phương pháp xác
định giá trị dinh dưỡng của thức ăn.
&
65
CHƯƠNG VII
TRAO ĐỔI NĂNG LƯỢNG VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC
ĐỊNH GIÁ TRỊ NĂNG LƯỢNG CỦA THỨC ĂN
Năng lượng là yếu tố quan trọng nhất trong khẩu phần của gia súc. Tất cả tiêu chuẩn ăn
đều dựa vào nhu cầu năng lượng-đó là các chất hữu cơ để tổng hợp nên sản phẩm như thịt,
trứng, sữa, các mô và cơ quan của cơ thể. Vì vậy cần phải xác định giá trị dinh dưỡng cửa
năng lượng đối với gia súc. Chương này đề cập đến sự chuyển hóa năng lượng của thức ăn
trong cơ thể và các phương pháp ứoc tính giá trị năng lượng của thức ăn.
I. TRAO ĐỔI NĂNG LƯỢNG
1.1. Khái niệm chung
Năng lượng là đại lượng vật lý đặc trưng cho khả năng sinh ra công của vật chất (Từ
điển tiếng Việt, 1998). Thuật ngữ này không áp dụng trực tiếp trong dinh dưỡng gia súc. Đối
với dinh dưỡng gia súc, năng lượng chính là nhiệt lượng sản sinh ra trong quá trình đốt cháy
các hợp chất hữu cơ và biểu thị bằng calori. Calori (cal) là lượng nhiệt cần thiết để làm nóng 1
g nước từ 16,5 đến 17,50C. Calori có các bội số là kilocalori (kcal = 1.000 cal) và megacalori
(Mcal = 1.000 kcal). Joule (J) cũng là đơn vị biểu thị năng lượng và hiện nay đang được nhiều
nước sử dụng. Có thể chuyển đổi calori sang joule, 1 cal = 4,184 J. Joule cũng có các bội số
tương ứng là kJ (1.000 J) và MJ (1.000 kJ).
1.2. Chuyển hóa năng lượng của thức ăn
Năng lượng các chất hữu cơ của thức ăn được chuyển hóa trong cơ thể gia súc theo sơ
đồ 7.1.
Năng lượng thức ăn (Năng lượng thô)
Năng lượng tiêu hóa Năng lượng phân
Năng lượng trao đổi Năng lượng nước tiểu Năng lượng khí mêtan
Năng lượng thuần Sinh nhiệt
Tổng nhiệt năng

Năng lượng sản phẩm Năng lượng duy trì
(Tích lũy trong thịt, trứng, sữa…)
Sơ đồ 7.1. Chuyển hóa năng lượng của thức ăn trong cơ thể gia súc (McDonald et al., 1995)
Năng lượng thô (Gross Energy - GE):

Năng lượng hóa học có trong thức ăn chuyển đổi thành nhiệt năng nhờ đốt cháy bởi có
mặt ôxy. Nhiệt lượng sản sinh ra do đốt cháy hoàn toàn một đơn vị khối lượng thức ăn gọi là
năng lượng thô.
Năng lượng thô được xác định bằng máy đo năng lượng (Bomb calorimeter). Giá trị
năng lượng thô của một số chất dinh dưỡng và thức ăn như sau (MJ/kg chất khô):
66
Các tinh chất: Glucoz 15,6

Tinh bột 17,7
Xeluloz 17,5
Casein 24,5
Mỡ 38,5
Dầu 39,0
Sản phẩm lên men: Axit axetic 14,6
Propionic 20,8
Butyric 24,9
Lactic 15,2
Mêtan 55,0
Mô cơ thể: Nạc 23,6
Mỡ 39,3
Thức ăn: Hạt ngô 18,5
Rơm 18,5
Cỏ khô 18,9
Khô dầu ôliu 21,4
Sữa (4% mỡ) 24,9
Xác định năng lượng thoo của các chất hữu cơ thông qua khả năng oxy hóa của chúng
và biểu thị quan tỷ lệ cacbon + hydro so với ôxy. Tất cả hydrat cacbon có tỷ lệ này như nhau
nên giá trị năng lượng thô xấp xỉ 17,5 MJ/kg. Mỡ trung tính có hàm lượng ôxy thấp rất nhiều
so với cacbon và hydro nên giá trị năng lượng thô cao hơn nhiều (39 MJ/kg) so với hydrat
cacbon. Ăng lượng thô của từng axit béo khác nhau do số chuỗi cacbon; chuỗi cacbon càng
ngắn (các axit béo bay hơi) thì năng lượng thô càng thấp. Protein có giá trị năng lượng thô cao
hơn hydrat cacbon vì có chứa yếu tố ôxy hóa, N và S. Mêtan có giá trị năng lượng thô cao vì
chỉ có cacbon và hydro.
Như vậy, thức ăn chứa nhiều mỡ và dầu thực vật thì năng lượng thô cao còn thức ăn
chứa nhiều tinh bột thì thấp năng lượng. Hầu hết các loại thức ăn thông thường có giá trị năng
lượng thô khoảng 18,5 MJ/kg (4.400 kcal).
Năng lượng tiêu hóa (Digestible Energy - DE):

Năng lượng tiêu hóa là năng lượng của tổng các chất hữu cơ tiêu hóa. Năng lượng tiêu
hóa cũng có thể tính bằng phần còn lại sau khi đem năng lượng thô của thức ăn ăn vào trừ đi
năng lượng thô của phân thải ra. Năng lượng thô của phân (gọi tắt là năng lượng phân -
Faecal Energy - FE) có thể chiếm 20-60% năng lượng thô ăn vào. Ví dụ, một con lợn ăn vào
1,67 kg thức ăn khô và 1kg chứa 18,5 MJ GE. Tổng năng lượng thô ăn vào là 30,9 MJ/ngày
và thải 0,45 kg phân (18,5 MJ/kg) tương ứng với 8,3 MJ/ngày. Vậy, tỷ lệ tiêu hóa năng lượng
của khẩu phần là 73,1% {(30,9-8,3)/30,9}và năng lượng tiêu hóa của khẩu phần sẽ là 0,731 x
18,5 = 13,5 MJ/kg.
Do cách tính toán trên mà giá trị năng lượng tiêu hóa thấp hơn giá trị thật vì trong phân
có chứa các chất trao đổi khong có nguồn gốc từ thức ăn. Tuy nhiên, để xác định lượng chất
trao đổi có trong phân là rất khó khăn.
Năng lượng tiêu hóa phụ thuộc vào tỷ lệ tiêu hóa năng lượng của gia súc tức là năng
lượng mất qua phân. Mất năng lượng qua phân phụ thuộc gia súc, loại thức ăn... và nằm trong
khoảng 10-80% hoặc cao hơn đối với thức ăn chất lượng thấp. Nói chung, nuôi gia súc với
các khẩu phần truyền thống thì giá trị DE= 0,6 – 0,83, trung bình là 0,7GE (với gia súc dạ dày
đơn), và 0,4-0,6GE, trung bình 0,5GE (với gia súc nhai lại).
67
Năng lượng trao đổi (Metabolizable Energy - ME):

Gia súc mất dần chất dinh dưỡng ăn vào thông qua quá trình tiêu hóa và trao đổi chất.
Mất mát qua nước tiểu và khí mêtan là phần mất do quá trình tiêu hóa và trao đổi chất. Năng
lượng trao đổi là phần năng lượng còn lại sau khi lấy năng lượng tiêu hóa trừ đi năng lượng
chứa trong nước tiểu (Urinary Energy-UE) và trong khi tiêu hóa (Methan), chiếm 40-70%
năng lượng thô của khẩu phần, nó được dùng vào những phản ứng chuyển hóa của tế bào.
Năng lượng nước tiểu chính là năng lượng của những hợp chất chứa nitơ của thức ăn
mà không được ôxy hóa hoàn toàn như là urê, axit lippuric, creatinine, allantoin và trong các
chất không chứa N như glucoronat và axit xitric. Thực tế năng lượng mất qua nước tiểu
khoảng 3% năng lượng ăn vào hoặc 12-35 kcal/g N bài tiết ở nước tiểu gia súc nhai lại.
Khí tiêu hóa là khí sinh ra trong quá trình lên men vi sinh vật trong đường tiêu hóa ,
đặc biệt trong dạ cỏ. Khí này gồm: CO2, CH4, O2, H2 và H2S. Metan (CH4) chiếm 40% tổng
số khí. Năng lượng mất mát qua khí tiêu hóa ở dạ cỏ chủ yếu là khí mêtan. Mêtan liên quan
chặt chẽ lượng ăn vào và ở mức nuôi duy trì năng lượng mất qua khí mêtan chiếm 7-9% năng
lượng thô ăn vào (11-13% năng lượng tiêu hóa). Nuôi gia súc với các mức ăn cao hơn thì
năng lượng mất qua khí giảm 6-7%. Ở lợn 0,3% năng lượng mất quan khí mêtan.
Khí mêtan sản sinh ra phụ thuộc vào lượng gluxit khẩu phần, tuổi của động vật và
mức nuôi dưỡng. Swiftt và cộng sự (1945) đưa ra công thức tính lượng mêtan sinh ra như sau:
CH4 = 17,68 + 4,01 X (ở bò); = 9,80 + 2,41 X (ở cừu)
(CH4 tính bằng g và X là lượng gluxit tiêu hóa của khẩu phần tính bằng g).
Để xác định lượng khí mêtan sản sinh thì gia súc được nuôi trong cũi trao đổi
(Metabolism cage) có thiết bị thu phân, nước tiểu và khí. Trong trường hợp không có thiết bị
này thì năng lượng mất qua khí mêtan được tính khoảng 8% năng lượng thô ăn vào đối với
gia súc nhai lại.
Tính tổng thể lượng mất mát qua nước tiểu và khí mêtan ở gia súc nhai lại là 18% của
năng lượng tiêu hóa và 5% đối với lợn. Vì vậy, năng lượng trao đổi có thể tính bằng ME =
0,82DE đối với gia súc nhai lại và ME = 0,95DE đối với lợn.
Đối với gia cầm, xác định năng lượng trao đổi dễ hơn năng lượng tiêu hóa. Sibbald
(1976) đề nghị sử dụng phương pháp xác định năng lượng trao đổi nhanh như sau: cho gà
nhịn đói cho đến khi hết thức ăn trong đườn tiêu hóa, sau đó bắt gà ăn thức ăn thí nghiệm và
thu chất thải, đồng thời thu chất thải ở gà nuôi đói để xác định lượng nội sinh. Công thức tính
giá trị năng lượng trao đổi đối với gia cầm khi làm thí nghiệm:
ME (kcal/g thức ăn) = (E x X) - (Yef -Yec)/X; trong đó E là năng lượng thô thức ăn;Yef
là năng lượng thải ra khi gia cầm ăn thức ăn; Yec là năng lượng thải ra khi gia cầm bị bỏ đói
và X là khối lượng thức ăn.
Yếu tố ảnh hưởng đến năng lượng trao đổi

Giá trị năng lượng trao đổi của một số loại thức ăn ở bảng 7.1 cho thấy năng lượng
mất qua phân lớn hơn quan nước tiểu và khí mêtan. Do đó, yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng
đến năng lượng trao đổi là khả năng tiêu hóa.
Khả năng tiêu hóa lại phụ thuộc vào không những gia súc mà cả thức ăn vì vậy năng
lượng trao đổi rất khác nhau giữa các loại thức ăn và gai súc.
Quá trình lên men ở dạ cỏ và ruột già cũng ảnh hưởng đến năng lượng mất qua khí
metan. Nói chung, mất mát năng lượng qua khí tiêu hóa ở gia súc nhai lại cao hơn nhiều gia
súc dạ dày đơn. Điều đó có nghĩa là năng lượng trao đổi của cùng loại khẩu phầnhay cùng
loại thức ăn ở gia súc dạ dày đơn cao hơn gia súc nhai lại.
Giá trị năng lượng trao đổi còn phụ thuộc vào axit amin của thức ăn tổng hợp nên
protein cơ thể và N thải qua nước tiểu. Vì vậy giá trị năng lượng trao đổi được điều chỉnh
bằng cách cứ 1g N tích lũy cộng thêm 28 kJ (ở lợn), 31 kJ (ở gia súc nhai lại) hoặc 34 kJ (ở
gia cầm).
68
Chế biến thức ăn cũng có ảnh hưởng đến năng lượng trao đổi. Đối với gia súc nhai lại,
nghiền và vo viên thức ăn thô làm tăng mất mát năng lượng qua phân, nhưng có thể làm giảm
khí mêtan sản sinh. Đối với gia cầm, thức ăn hạt nghiền cũng làm ảnh hưởng đến năng lượng
trao đổi.
Mức nuôi dưỡng (feeding level) cũng ảnh hưởng đến năng lượng trao đổi. Tăng mức
nuôi dưỡng cho gia súc nhai lại làm giảm tỷ lệ tiêu hóa năng lượng, vì vậy giảm giá trị năng
lượng trao đổi. Nghiền mịn cỏ và trộn cỏ với thức ăn tinh là giảm năng lượng trao đổi do làm
tăng mức nuôi dưỡng.
Bảng 7.1. Năng lượng trao đổi của một số loại thức ăn (MJ/kg)
Gia súc Thức ăn Năng Năng lượng mất qua: Năng

lượng Phân Nước tiu Khí lượng trao
thô đổi
Gia cầm Ngô 18,9 2,2 16,7
Mì 18,1 2,8 15,3
Mạch 18,2 4,9 13,3
Ln Ngô 18,9 1,6 0,4 16,9
Yến mạch 19,4 5,5 0,6 13,3
Mạch 17,5 2,8 0,5 14,2
Khôdầu dừa 19,0 6,4 2,6 10,0
Bò Ngô 18,9 2,8 0,8 1,3 14,0
Mạch 18,3 4,1 0,8 1,1 12,3
Cám mì 19,0 6,0 1,0 1,4 10,6
Câ stylô 18,3 8,2 1,0 1,3 7,8
Năng lượng nhiệt hay sinh nhiệt (Heat Increment- HI):

Năng lượng nhiệt là lượng nhiệt tăng lên sau khi cho gia súc ăn. HI bao gồm nhiệt
lượng sản sinh ra do quá trình lên men, tiêu hóa, hấp thu, hình thành sản phẩm, hình thành và
bài tiết chất thải. Gia súc cần năng lượng do ôxy hóa dinh dưỡng để đảm bảo các hoạt động ăn
bao gồm: nhai, nuốt và tiết nước bọt; gia súc nhai lại ăn nhiều xơ thì năng lượng tiêu tốn 3-
6% năng lượng trao đổi ăn vào. Hoạt động nhai lại cũng tạo ra nhiệt lượng do quá trình hoạt
động của vi sinh vật dạ cỏ, lượng nhiệt này khoảng 7-8% năng lựong trao đổi.
Nói chung, HI của thức ăn phụ thuộc vào bản chất của nó, loại gia súc và tiến trình mà
gia súc sử dụng. Năng lượng nhiệt còn phụ thuộc vào môi trường, thành phần dinh dưỡng
khẩu phần và thức ăn sinh lý của con vật. Con vật sống trong môi trường lạnh (dưới nhiệt độ
tới hạn), nhiệt sản xuất trong quá trình chuyển hóa phải tăng lên để giữ ấm cho cơ thể (duy trì
thân nhiệt ổn định).
Ở gia súc nhai lại, thay đổi thành phần khẩu phần làm thay đổi axit béo bay hơi (VFA)
trong dạ cỏ làm thay đổi HI. Những công trình của Holter và cộng sự (1970) làm trên bò sữa
xác nhận rằng HI của axêtat cao hơn của propionat và butyrat. Hỗn hợp VFA cỏ tỷ lệ axetat
thấp sẽ có HI thấp (Bảng 7.2).
69
Bảng 7.2. Nhiệt năng của axit béo bay hơi dạ cỏ của bò và cừu nhịn đói (kcal/100 kcal
ME)
Bò Cừu
Axetat 40 41
Propionat 18 14
Butyrat 18 14
Hỗn hợp 52:31:17 32 -
Hỗn hợp 50:30:20 - 17
Mức nuôi dưỡng cũng làm biến đổi HI. Ở mức duy trì, hiệu suất sử dụng năng lượng
trao đổi ở bò và cừu là 60%, còn nếu nuôi ở chế độ gấp 2 lần mức duy trì hiệu suất sự dụng
ME giảm còn 30% (do tăng HI), nguyên nhân là axetat tăng từ 40-70% trong hỗn hợp VFA.
Nói chung những phẩu phần làm tăng axetat thì cũng làm tăng HI và làm giảm hiệu xuất sử
dụng ME khẩu phẩn.
Năng lượng thuần (Net Energy - NE):

Năng lượng thuần (năng lượng tích lũy) là phần còn lại của năng lượng trao đổi (ME)
trừ đi năng lượng nhiệt (HI): NE = ME – HI. Năng lượng thuần bao gồm năng lượng trao đổi
dùng cho duy trì các chức năng của cơ thể (MEm) và năng lượng tạo nên các sản phẩm (MEp)
như thịt, trứng, sữa, lông, len… Năng lượng thuần là phần năng lượng hữu ích cuối cùng
trong quá trình chuyển hóa năng lượng của thức ăn trong cơ thể giá súc.
Tổng sinh nhiệt (Total Heat Production - HP):

Tổng sinh nhiệt là năng lượng cơ thể thoát ra dưới dạng nhiệt. Đây là sự mất mát năng
lượng lớn nhất. HP có từ nhiều nguồn: trao đổi cơ bản- duy trì hoạt động cần thiết như hô hấp,
tuần hoàn, hoạt động của tế bào… tiêu hóa và hấp thu thức ăn; lên men; hình thành và bào tiết
chất thải; nhiệt sinh ra từ các hoạt động cơ học như đi, đứng, nằm (Bảng 7.3); hình thành sản
phẩm và năng lượng dùng điều chỉnh thân nhiệt.
Bảng 7.3. Tiêu tốn năng lượng cho các hoạt động cơ học ở gia súc nhai lại
Hoạt động Tiêu tốn năng

lượng/kg khối lượng
Đứng 2,39 kcal
Nằm xuống và đứng lên 0,06 kcal
Đi 0,62 kcal/km
Leo dốc 6,69 kcal/km
Ăn 0,60 kcal/giờ
Nhai lại 0,48 kcal/giờ
1.3. Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi
NE,
Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi (k) là (MJ/
tỷ số giữa năng lượng thuần (NE) và năng lượng trao n gaìy)
đổi (ME), k= NE/ME. Hiệu suất sử dụng năng lượng
trao đổi là chỉ số cần thiết cho việc xác định nhu cầu
dinh dưỡng. Nhu cần năng lượng trao đổi chính bằng
năng lượng tích lũy nhân với k. ME àn vaìo (MJ/ngaìy)
Âäö thë 7.1. Hiãûu suáút sæí duûn g ME åí nhai laûi
70
Nói cung mối quan hệ giữa năng lượng trao đổi và năng lượng tích lũy trình bày ở đồ
thị 7.1. Đồ thị 7.1 cho thấy khi ME ăn vào là zero thì NE là âm. Trong trường hợp đó gia súc
ôxy hóa chất dự trữ để cung cấp năng lượng duy trì chức năng cơ thể và năng lượng này mất
đi dưới dạng nhiệt. Khi NE bằng zero, ME ăn vào thỏa mãn nhu cầu duy trì của gia súc. ME
ăn vào tiếp tục tăng thì gia súc bắt đầu tích lũy năng lượng cả trong cơ thể và trong sản phẩm
như sữa, trứng. Độ dốc của đồ thị liên quan đến năng lượng ăn vào và tích lũy dùng để chỉ
hiệu quả sử dụng năng lượng trao đổi. Ví dụ, nếu ME ăn vào tăng 10 MJ và tích lũy tăng 7MJ
thì hiệu quả sử dụng 7/10 = 0,7. Như vậy, HI là 0,3 của ME. Hệ số k thường được sử dụng
như ở bảng 7.4.
Bảng 7.4. Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi (k) cho các hoạt động khác nhau.
Hệ số k Hiệu quả sử dụng

km duy trì
kp tích lũy protein
kf tích lũy mỡ
kg (kpf) sinh trưởng
kl sản xuất sữa
kc phát triển bào thai, trứng
kw lao tác
kwo lông len
Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi cho duy trì:
Gia súc ở trang thái duy trì thì năng lượng tích lũy trong sản phẩm bằng không, vì vậy
ME ăn vào chính bằng MEm. Cho đến nay có rất ít thí nghiệm xác định hiệu quả sử dụng năng
lượng cho duy trì trừ một vài thí nghiệm tiến hành trên gia súc nhai lại (Bảng 7.5).
Bảng 7.5. Hiệu quả sử dụng năng lượng trao đổi dùng cho duy trì của một số chất dinh dưỡng
và thức ăn
Gia súc Lợn Gia cầm
nhai lại
Glucoz 0,94 0,95 0,89
Tinh bột 0,80 0,88 0,97
Dầu ôliu - 0,97 0,95
Cazein 0,70 0,76 0,84
Axit axetic 0,59
Axit propionic 0,86
Axit butyric 0,76
Ngô 0,80
Khẩu phần cân đối 0,70 0,85 0,90
Cỏ rye non phơi khô 0,78
Cỏ rye phơi khô 0,74
Cỏ medicago 0,82
Cỏ ủ silô 0,65-0,71
Bảng 7.6. Hiệu quả sử dụng năng lượng (HQSD) cho sinh trưởng ở lợn và gia súc nhai lại
Dạng năng lượng dự trữ Thức ăn/khẩu phần HQSD

Lợn
Mỡ (kf) Khẩu phần bình thường 0,74
71
Mỡ khẩu phần 0,86

Hydrat cacbon khẩu phần 0,76
Protein (kp) Protein khẩu phần 0,66
Protein và mỡ (kpf) Amino axit 0,88
Trung bình của nhiều khẩu phần 0,71
Ngô 0,62
Khô đỗ tương 0,48
Gia súc nhai lại Ngô 0,62
Khô đỗ tương 0,48
Cỏ rye non phơi khô 0,52
Cỏ rye phơi khô 0,34
Cỏ medicago 0,52
Rơm lúa mì 0,24
Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi cho sinh trưởng:
Như đã biết, trong quá trình sinh trưởng, gia súc tích lũy trong cơ thể một lượng lớn
protein và lipit. Quá trình này chính là sự tích lũy năng lượng. Hiệu quả sử dụng năng lượng
rất khác nhau đối với từng loại gia súc và từng khẩu phần hay từng loại thức ăn (Bảng 7.6).
Nhìn chung, hiệu quả sử dụng năng lượng cho sinh trưởng của gia súc nhai lại thấp hơn lợn.
Hiệu suất sử dụng năng lượng trao đổi để sản xuất sữa:
Hiệu quả sử dụng năng lượng trao đổi để sản xuất sữa của gia súc nhai lại nằm trong
khoảng từ 0,56- (7 MJ ME/kg vật chất khô) đối với khẩu phần nghèo dinh dưỡng đến 0,66 đối
với khẩu phần tốt (13 MJ ME/kg vật chất khô). Giá trị trung bình của kl là 0,6 hoặc 0,62.
Hiệu quả sử dụng năng lượng tạo sữa cao hơn nhiều so với sinh trưởng vì dạng năng lượng dự
trữ trong sữa đơn giản hơn như là trong lacto và axit béo mạch ngắn.
Đối với lợn, hiệu quả này nằm khoảng 0,65 đên 0,70 tương tự hiệu quả sử dụng cho
sinh trưởng.
Đối với gà đẻ, hiệu quả sử dụng năng lượng cho tạo trứng khoảng 0,60 đến 0,80 với
giá trị trung bình là 0,69. Hiệu quả tổng hợp protein trứng 0,45 đến 0,50 và mỡ trứng 0,75 đến
0,80. Trong khí đó hiệu quả cho tổng hợp mô cơ thể khá cao (0,75-0,80).
Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu suất sử dụng năng lượng:
Nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng năng lượng thức ăn như tiêu hóa, hấp
thu, trao đổi chất và bản chất của thức ăn hay khẩu phần như đã thảo luận ở các phần trước.
Ngoài ra, ảnh hưởng của cân bằng chất dinh dưỡng cũng hết sức quan trọng. Ví dụ, gia súc vỗ
béo sử dụng năng lượng có hiệu quả cao hơn khi khẩu phần nhiều hyđrat cacbon hơn protein.
Tương tự vậy, một gia súc đang giai đoạn sinh trưởng sử dụng năng lượng tốt hơn nếu khẩu
phần giàu protein. Thiếu khoáng và vitamin làm giảm hiệu quả sử dụng năng lượng. Ví dụ,
thiếu photpho làm giảm hiệu quả sử dụng năng lượng 10% ở bò.
II. HỆ THÔNG ƯỚC TÍNH VÀ BIỂU THỊ GIÁ TRỊ NĂNG LƯỢNG
Đối với người sản xuất có hai bước quan trọng để lập một khẩu phần ăn cho gia súc:
thứ nhất xác định nhu cầu dinh dưỡng và thứ hai chọn lựa nguồn thức ăn. Cân đối giữa cầu và
cung được thiết lập đối với từng chất dinh dưỡng mà chất dinh dưỡng đầu tiên được quan tâm
là năng lượng. Bởi vì hầu hết các chất có trong thức ăn đều chứa năng lượng.Vì vậy, giá trị
dinh dưỡng của một loại thức ăn cao hay thấp tùy thuộc vào giá trị năng lượng của nó. Tuy
nhiên, sử dụng dạng năng lượng gì để làm cơ sở so sánh giá trị của các loại thức ăn với nhau
là điều cần đề cập. Đầu thế kỷ XIX, Von Thaer (Đức) đã sử dụng đơn vị “cỏ khô” (năng lượng
thô) đến đầu thế kỷ XX Kellner (Đức) sử dụng năng lượng thuần (đơn vị tinh bột), năm 1965
72
Schiemann và cộng sự phát triển hệ thống năng lượng trao đổi để đánh giá giá trị dinh dưỡng
của thức ăn.
Sau đây là một hệ thống ước tính giá trị năng lượng của thức ăn đã và đang sử dụng
trên thế giới.
2.1. Hệ thống tổng các chất dinh dưỡng tiêu hóa (Total Digestible Nutrients - TDN)
TDN được xác định thông qua thí nghiệm tiêu hóa và là tổng của protein thô tiêu hóa
(DCP), xơ thô tiêu hóa (DCF), dẫn xuất không chứa nitơ tiêu hóa (DNFE) và mỡ thô tiêu hóa
(DEE) x 2,25.
TDN = DCP + DCF + DNFE + DEE x 2,25
Hệ số 2,25 là bội số năng lượng thô khi ôxy hóa axit béo cao hơn protein và hyđrat
cacbon.
Trong thực tế, TDN nằm giữa giá trị của DE và ME. TDN có thể chuyển đổi sang DE
bằng cách: 1 kg TDN = 18,4 MJ hay 4,4 Mcal DE. DE hoặc TDN có ưu điểm là dễ đo lượng
nhưng lại không quan tâm đến toàn bộ sự mất mát năng lượng thức ăn.
Trong hệ thống này, người ta chấp nhận rằng năng lượng trao đổi được sử dụng với
hiệu suất 76% cho duy trì, 69% cho tiết sữa và 58% cho sinh trưởng và vỗ béo (Forbes, 1963)
cho dù thức ăn thuộc loại nào (tinh hay thô).
Ở hệ thống này, giá trị năng lượng thức ăn thô ước tính cao hơn thực tế, trước hết đối
với sinh trưởng và vỗ béo, trong khi đó giá trị ước tính đối với thức ăn tinh lại thấp hơn. Tuy
nhiên, sai số sẽ không lớn lắm nếu khẩu phần nhiều thức ăn tinh (điều này là bình thường ở
Mỹ).
Nhược điểm cơ bản của TDN hay DE là ước tính giá trị năng lượng của thức ăn nhiều
xơ (rơm rạ, cỏ khô...) cao hơn thực tế so với thức ăn ít xơ và thức ăn hạt đối với gia súc nhai
lại.
2.2. Hệ thống đương lượng tinh bột (Starch Equivalent System - SES)
Hệ thống này do Kellner đưa ra từ 1905 dựa trên giá trị năng lượng thuần của các chất
dinh dưỡng tiêu hóa chứa trong thức ăn và trên số lượng mỡ tích lũy ở bò đực thiến vỗ béo.
Như vậy giá trị năng lượng thức ăn được xác định theo dạng năng lượng thuần (NE) theo
công thức::
NE (kcal/kg) = 2,24 DCP + (4,5 - 5,70) DEE + 2,36 DCF + 2,36 DNFE
Các chất dinh dưỡng tiêu hóa tính bằng g/kg. Từ NE đổi ra ĐLTB theo công thức:
ĐLTB = NE/ 2360; 2360 là giá trị NE (kcal) của một kg tinh bột. Hay có thể tính ĐLTB theo
công thức: ĐLTB = 0,94 DCP + (1,92 - 2,41) DEE + DCF + DNFE
Kellner phải đưa ra những giá trị hiệu chỉnh đối với những giá trị tính được với những
kết quả khảo sát thực nghiệm. Đối với thức ăn tinh Kellner dùng hiệu số chỉnh gọi là tỷ suất
thực. Ví dụ, tỷ suất thực của hạt ngũ cốc là 0,95 và của tấm là 0,75. Đối với thức ăn thô
Kellner hiệu chỉnh theo hàm lượng xơ thô của thức ăn.
Hệ thống đương lượng tinh bột còn được sử dụng rộng rãi cho đến năm 1976 ở Đức,
Anh, Hà lan, Thụy Sỹ và một số nước Đông Âu.
2.3. Hệ thống NEF của Đức
Hệ thống này do Schieman, Nerhing, Hoffman và Jentsch nghiên cứu từ 1967-1971 dựa
trên cùng một ý tưởng như hệ thống đương lượng tinh bột của Kellner. Năng lượng thuần của
thức ăn được tính theo công thức:
NEF = 1,71 DCP + 7,52 DEE + 2,01 DCF + 2,01 DNFE + ∆
73
Trong đó, ∆ (hiệu chỉnh) được xác định theo hàm lượng mono hay disaccarit và theo tỷ
lệ tiêu hóa của thức ăn hay khẩu phần (∆ = 1 nếu TLTH = 80 đến 67%, ∆ = 0,82 nếu TLTH =
51 đến 50%). Giá trị năng lượng tiêu hóa biểu thị bằng đơn vị thức ăn (1 đơn vị thức ăn = 2,5
kcal NEF).
2.4. Hệ thống đơn vị thức ăn của Pháp
Đơn vị thức ăn của Leroy:
Leroy đề nghị xác định ME thức ăn theo TDN của thức ăn đó. Cứ 1g TDN có giá trị ME
là 3,65kcal (gia súc nhai lại) và 4,1kcal (lợn).
ME = TDN x k (k = 3,6 nhai l-i; 4,1 ln)
Muốn xác định được NE của thức ăn thì lấy NE của thức ăn đó trừ đi lượng chất khô
(DM, tính bằng gam) của thức ăn đó NE = ME - DM. Theo Leroy, HI tương đương với lượng
chất khô của thức ăn.
Một đơn vị thức ăn Leroy là 1 kg mạch (orge) có giá trị ME hoặc giá trị NE như sau:
Đơn vị thức ăn Leroy Gia súc nhai lại Lợn

ME kcal/1 kg mạch 2,755 3,095
NE kcal/1 kg mạch 1,883 2,223
NE (kcal)
Đơn vị thức ăn (FU) =
1,883 (gia súc nhai lại) hay 2,223 (lợn)
Đơn vị thức ăn mới của Pháp:

Từ 1978, Pháp dùng đợn vị thức ăn mới có tên là UFV (Unité Fourragère de la
Viande) và UFL (Unité Fourragère du Lait). Như vậy, cùng một loại thức ăn sẽ có hai giá trị
năng lượng thuần dẫn đến có 2 đơn vị thức ăn.
Một đơn vị thức ăn là 1kg mạch (Orge) có 1855kcal ENv (năng lượng thuần sử dụng
cho duy trì và vỗ béo) hoặc 1730kcal ENl (cho chức năng tiết sữa).
Ưu điểm chính của đơn vị thức ăn mới này là định được giá trị năng lượng thức ăn
theo các chức năng sinh lý khác nhau (tiết sữa, duy trì, vỗ béo).
2.5. Hệ thống biểu thị giá trị năng lượng ở UK

Từ 1965, ở vương quốc Anh người ta đã sử dụng ME để xác định giá trị dinh dưỡng
của thức ăn. Trong tài liệu về nhu cầu dinh dưỡng của gia súc do ARC (Hội đổng nghiên cứu
Nông nghiệp) đưa ra thì nhu cầu năng lượng cho gia súc cũng được biểu thị giá trị ME. Người
ta sử dụng nhiều phương pháp khác nhau để ước tính giá trị ME của thức ăn hay khẩu phần,
tùy thuộc loại giá súc và thức ăn sử dụng.
Đối với gia cầm:
ME (MJ/kg) = 0,01515CP + 0,03431 OIL + 0,01169 STA + 0,01301 SUG
Đối với lợn:
DE (MJ/kg) = 17,47 + 0,0079 CP + 0,0158OIL – 0,0331 ASH – 0,014NDF
Đối với gia súc nhai lại:
ME (MJ/kg) = 0,014 DIGY + 0,025 OIL
Trong đó CP: protein thô, OIL: lipit chiết xuất bằng dung môi hữu cơ sau khi thủy
phân bằng axit; STA: Tinh bột; SUG: đường dễ tan; ASH: khoáng; NDF: Xơ bazơ; DIGY: Tỷ
74
lệ tiêu hóa xác định trong phòng thí nghiệm bằng phương pháp sử lý mẫu với dung dịch trung
tính và phân giải bởi enzym xellulaza va gamanaza. Tất cả tính bằng g/kg thức ăn.
2.6. Đơn vị thức ăn của Việt Nam
Việt Nam đã dùng đơn vị thức ăn từ năm 1944. Trong cuốn sách “góp phần vào việc
nuôi gia súc ở Đông Dương” của Rémond và Winter đã ghi thành phần dinh dưỡng và đơn vị
thức ăn của 227 loại thức ăn của nhóm thức ăn xanh, thức ăn ủ xanh, thức ăn thô khô, rễ củ,
hạt và quả, phụ phẩm nguồn thực vật và động vật. Cứ một đơn vị thức ăn là 1kg thóc tẻ.
Năm 1963, Bộ Nông nghiệp cho phép áp dụng ở Việt Nam 1 đơn vị thức ăn mới, đó là
đơn vị yến mạch. Một đơn vị thức ăn là 1kg yến mạch, có giá trị tích lũy 150g mỡ trên bò đực
thiến hay 1414kcal NE. Nguyên lý xây dựng đơn vị yến mạch chính là nguyên lý xây dựng
đơn vị tinh bột của Kellner (Đức).
Năm 1978, Bộ Nông nghiệp lại cho phép áp dụng một đơn vị thức ăn khác thay cho
đơn vị tinh bột đó là đơn vị thức ăn theo năng lượng trao đổi. Cứ một đơn vị thức ăn có
2500kcal ME. Công thức tính như sau:
DCP x a + DEE x b + DCF x c + DNFE x d

ĐVTA (FU) =
2.500
Trong đó: DCP, DEE, DCF, DNFE lần lượt là protein tiêu hóa, chất béo tiêu hóa, chất
xơ tiêu hóa và chất chiết không N tiêu hóa; a, b, c, d là giá trị ME (kcal/g) các chất tương ứng.
Các giá trị này được chọn từ kết quả nghiên cứu và đề nghị của Alxelson đối với trâu, bò và
lợn, còn đối với gia cầm thì chọn dùng những số liệu của Titus.
Hơn 1.200 loại thức ăn cho trâu, bò, lợn và gia cầm đã được phân tích thành phần hóa
học và được xác định giá trị năng lượng theo đơn vị thức ăn trên đây.
Năm 1995, nhà nước lại cho phép áp dụng những phương pháp ước tính mới đối với giá
trị năng lượng của thức ăn.
Tính ME và đơn vị thức ăn cho giá cầm:

Đối với giá cầm, năng lượng thức ăn được xác định theo năng lượng trao đổi đã hiệu
chỉnh (viết tắt MEc). Công thức tính ME của Hill và Anderson (1958) có hiệu chỉnh theo
lượng N tích lũy trong cơ thể (1 g N tích lũy có giá trị 8,22 kcal) như sau:
MEc = ME (kcal) - N tích lũy (g) x 8,22 (kcal/g).
Để xác định ME (năng lượng trao đổi chưa hiệu chỉnh) dùng công thức của Nehring
(1973):
ME (kcal/kg) = 4,26DCP + 9,5DEE + 4,23DCF + 4,23DNFE
Trong đó: DCP, DEE, DCF, DNFE lần lượt là protein tiêu hóa, chất béo tiêu hóa, xơ
tiêu hóa và chất chiết không N tiêu hóa tính bằng g/kg thức ăn.
Để biêt lượng nitơ của thức ăn tích lũy trong cơ thể gà dùng số liệu Blum (1988):
Gà trưởng thành: N tích lũy = 0
Gà mới đẻ và gà sinh trưởng cuối kỳ: N tích lũy = 30% N thức ăn
Gà sinh trưởng đầu kỳ: N tích lũy = 40% N thức ăn
Để thuận tiện, con số 35% đã được chọn để tính toán cho tất cả các loại thức ăn cho gia
cầm ở nước ta.
Tính ME và đơn vị thức ăn cho lợn:

Dùng các công thức hồi quy để tính DE và ME (Gohl, 1982):
DE (kcal/kg) = 5,78DCP + 9,42DEE + 4,40DCF + 4,07 DNFE; và
ME (kcal/kg) = 5,01 DCP + 8,93 DEE + 3,44 DCF + 4,08 DNFE; trong đó:
75
DCP, DEE, DCF, DNFE lần lượt là protein tiêu hóa, chất béo tiêu hóa, xơ tiêu hóa và
chất chiết không N tiêu hóa tính bằng g/kg thức ăn..
Tính ME và đơn vị thức ăn cho giá súc nhai lại:

Đối với gia súc nhai lại, chúng ta co thể sử dụng các dạng năng lượng DE và ME để
tính đơn vị thức ăn.
DE (Mcal/kg) = 0,04409 TDN (1)
ME (Mcal/kg) = 0,82 DE (2)
NE của gia súc nhai lại được xác định theo năng lượng thuần duy trì (NEm), năng
lượng thuần cho tăng trọng (NEg) và năng lượng thuần cho tiết sữa (NEl).
NEm (Mcal/kg CK) = 1,37 ME - 0,138 ME2 + 0,0105 ME3 - 1,12 (3)
NEg (Mcal/kg CK) = 1,42 ME - 0,174 ME2 + 0,01225 ME3 - 1,65 (4)
NEl (Mcal/kg CK) = 0,623 DE - 0,36 (5) hay
NEl (Mcal/kg CK) = 0,0245 TDN - 0,12 (6)
Công thức (1) của Crampton (1957), công thức (2) của ARC, 1965 và NRC, 1976,
công thức (3) và (4) của Garrett - 1980, công thức (5). (6) của More và Tyrrell (1976).
Để xác định TDN của thức ăn loài nhai lại có thể dùng một trong hai phương pháp
sau:
(1) Phương pháp thứ 1 : TDN = DCP + 2,25 DEE + DCF + DNFE
(2) Phương pháp thứ 2: TDN tính theo Wardeh (1981) xem bảng 7.7. Wardeh chia thức
ăn thành 8 nhóm khác nhau gồm:
Nhóm 1. Thức ăn thô và khô:
Bao gồm tất cả các loại thức ăn thô, các loại cây cỏ sau khi cắt được phơi khô, các loại
sản phẩm thực vật khác chứa trên 18% xơ thô. Ví dụ, cỏ khô, rơm, vỏ lạc, trấu…
Nhóm 2. Thức ăn xanh:
Bao gồm tất cả các loại thức ăn xanh được sử dụng ở dạng tươi.
Nhóm 3. Thức ăn ủ chua:
Bao gồm tất cả cỏ ủ chua, cây ngô và thức ăn xanh đem ủ chua, nhưng không bao gồm
hạt, củ, quả hay sản phẩm có nguồn gốc động vật ủ chua.
Nhóm 4. Thức ăn năng lượng:
Bao gồm các sản phẩm có hàm lượng protein dưới 20% và xơ thô dưới 18%. Ví dụ: các
loại hạt, phụ phẩm công nghiệp xay xát, các loại củ quả kể cả trường hợp chúng được ủ chua.
Nhóm 5. Thức ăn giàu protein:
Bao gồm thức ăn có hàm lượng protein dưới 20% (tính theo CK) có nguồn gốc động vật
(kể cả sản phẩm này đem ủ chua) cũng như các loại tảo, khô dầu.
Nhóm 6. Thức ăn bổ sung khoáng.
Nhóm 7. Thức ăn bổ sung vitamin bao gồm cả nấm men.
Nhóm 8. Các loại thức ăn bổ sung khác.
Bao gồm kháng sinh, chất có maù sắc, hương vị, các loại thuốc phòng bệnh, thuốc diệt
nấm mốc độc hại...
76
Bảng 7.7. Các công thức tính TDN của thức ăn gia súc nhai lại (Wardeh, 1981)
Gia Nhóm TDN

súc thức
ăn
1 -17,2649 + 1,2120DCP + 0,8352 DNFE + 2,4637DEE + 0,4475DCF
Bò, 2 -21,7656 + 1,4284DCP + 1,0277 DNFE + 1,2321 DEE + 0,4867DCF
trâu 3 -21,9391 + 1,0538DCP + 0,9736 DNFE + 3,0016 DEE + 0,4590DCF
4 40,2625 + 0,1969 DCP + 0,4228 DNFE + 1,1903 DEE - 0,1379 DCF
5 40,3227 + 0,5398 DCP + 0,4448 DNFE + 1,4218 DEE - 0,7007 DCF
1 -14,8356 + 1,3310 DCP + 0,7823 DNFE + 0,9787 DEE + 0,5133 DCF
Dê, 2 1,6899 + 1,3844 DCP + 0,7526 DNFE - 0,8279 DEE + 0,3673 DCF
cừu 3 1,0340 + 0,9702 DCP + 0,9150 DNFE + 1,3513 DEE + 0,0798 DCF
4 2,6407 + 0,6964 DCP + 0,9194 DNFE + 1,2159 DEE - 0,1043 DCF
5 -37,3039 + 1,3048 DCP + 1,3630 DNFE + 2,1302 DEE + 0,3618 DCF
&
77
CHƯƠNG VIII
VITAMIN
I. KHÁI NIỆM
Vitamin là nhóm chất dinh dưỡng thiết yếu trong thức ăn được phát hiện sau cùng.
Năm 1897, bác sĩ Eifkman người Hà Lan đã chứng minh rằng bệnh beri-beri (bệnh tê phù),
một bệnh rất phổ biến ở Viễn Đông do ăn gạo xát trắng đã được chữa khỏi bằng cách cho
bệnh nhân ăn gạo lứt hoặc cám gạo. Vì vậy, người ta cho rằng có một nhóm chất có mặt trong
thức ăn tự nhiên thực sự cần thiết cho sức khỏe nhưng không nằm trong nhóm chất hydrat
cacbon, lipit và protein. Hopkins (1906) thí nghiệm cho chuột ăn khẩu phần tinh khiết gồm
toàn gluxit, protein, lipit và muối vô cơ. Chuột không tăng trưởng nhưng thêm một ít sữa vào
khẩu phần thì chuột tăng trưởng bình thường. Hopkins gọi nhóm chất này là "yếu tố thức ăn
phụ". Năm 1912, Casimir Funk đặt tên nhóm chất đó là "vitamin" (“vita” là sự sống và
“amin” là nhóm chất có chứa amin). Về sau, người ta tìm ra nhiều nhóm chất có đặc tính như
vitamin nhưng không chứa amin.
Bảng 8.1. Các vitamin quan trọng trong dinh dưỡng gia súc
_______________________________________________________________
Vitamin Tên hóa học
A. Tan trong dầu

A Retinol
D2 Ergocalciferol
D3 Cholecalciferol
E Tocopherol)∗
K Phylloquione∗∗
B. Vitamin tan trong nước
B-complex
B1 Thiamin
B2 Riboflavin
Nicotiaminit
B6 Pyridoxin
Axit pantothennic
Biotin
Folacin
Cholin
B12 Cyanocobalamin
C Acidascorbic
_______________________________________________________________
* Một số tocopherol có hoạt tính như vitamin E.
** Vài dẫn xuất của naphthoquinon cũng được biết là có hoạt tính vitamin K.
Osboene và Mendel (1914 ) cũng như McCollum và Davis (1913), hai nhóm nghiên
cứu độc lập người Mỹ cho biết một nhóm chất mà cơ cấu chưa được biết chính xác tồn tại
trong cơ thể một lượng rất nhỏ nhưng rất cần thiết cho sự sinh trưởng và sinh sản của động
vật. Họ phân chia thành hai nhóm: nhóm A là nhóm tan trong dầu và nhóm B là nhóm tan
trong nước.
78
Sau đó, Host và Frolich cho rằng có một nhóm chất thứ ba có trong rau quả có thể
ngăn ngừa được bệnh Scobus (chảy máu chân răng), chất này cũng tan trong nước nhưng
không chứa N, được đặc tên là vitamin C.
Như vậy, vitamin được định nghĩa là một nhóm chất hữu cơ mà động vật yêu cầu với
số lượng rất ít so với những chất dinh dưỡng khác, nhưng cần thiết có sự sinh trưởng và duy
trì cuộc sống của chúng. Chúng có trong thực vật và rất quan trọng trong sự trao đổi chất của
tất cả các sinh vật sống. Hiện nay, nhiều loại vitamin được phát hiện trong tự nhiên.
Có một số hợp chất gọi là tiền vitamin sau khi thay đổi đặc tính hóa học có chức năng
vitamin như là β-carotene và một vài sterol. Nhiều vitamin dễ dàng bị oxy hóa bởi nhiệt độ,
ánh sáng và một vài kim loại như sắt. Điều này rất quan trọng bởi vì quá trình dự trữ thức ăn
có thể làm ảnh hưởng đến hoạt lực của vitamin.
Có khoảng 15 vitamin được chấp nhận là những yếu tố thiết yếu của thức ăn và một số
khác đang đề nghị để được công nhận. Phân loại vitamin thành hai nhóm tan trong nước và
tan trong dầu sẽ thuận lợi cho người sử dụng hơn (Bảng 8.1).
II. VITAMIN TAN TRONG DẦU
2.1. Vitamin A
CH3 CH3 CH3

CH2OH
CH3
Vitamin A
H3C CH3 CH3 CH3
H3C CH3
CH3 CH3 CH3
β-caroten
Tinh thể rắn màu xanh nhạt, không tan trong nước nhưng tan trong dầu và các dung
môi hữu cơ khác. Dễ dàng bị oxy hóa khi tiếp xúc với ánh sáng và không khí.
Nguồn vitamin A:
Vitamin A tích lũy trong gan, vì vậy gan được xem là nguồn cung cấp tốt nhất, tuy
nhiên hàm lượng có trong gan thay đổi tùy theo động vật và khẩu phần.
Bảng 8.2. Dự trữ vitamin A trong gan các loài động vật khác nhau (Moore, 1969)
Loài Vitamin A Loài Vitamin A

(µg/g gan) (µg/g gan)
Bò 45 Ngựa 180
Gà mái 270 Chuột 75
Người 90 Cá mập 15.000
Từ lâu dầu gan cá được xem như nguồn cung cấp vitamin A tốt nhất. Lòng đỏ trứng và
mỡ sữa giàu vitamin này, tuy nhiên, còn phụ thuộc vào khẩu phần mà con vật được nuôi.
Tiền vitamin:
79
Vitamin A không có ở thực vật, nhưng có mặt tiền vitamin ở dạng các caroteneoit, sẽ
chuyển đổi thành vitamin A trong cơ thể động vật. Có ít nhất 80 tiền vitamin được biết bao
gồm các α-, β-, γ- caroten, cryptoxanthin có mặt ở thực vật bậc cao và myxoxanthin có mặt
trong tảo lục và tảo lam. Không phải tất cả các caroteneoit là tiền vitamin A. Ví dụ, xantophyl
là một sắc tố đáp ứng chủ yếu cho lòng đỏ trứng. Trong các tiền vitamin thì β-caroten có phân
bố rộng rãi và hoạt động nhất. Tinh thể β-caroten có màu vàng đỏ và dung dịch có màu vàng
cam. Tất cả tiền vitamin đều không tan trong trong nước nhưng tan trong dầu và dung môi
hữu cơ. β-caroten rất dễ bị oxy hoá, đặc biệt là ở nhiệt độ cao của không khí. Thức ăn phơi
dưới ánh sáng mặt trời hàm lượng β-caroten mất rất nhiều.
Sáng
11-cis-vitamin A Trans-vitamin A
Khử oxy
Alcohol Alcohol
DPN dehydrogenaza dehydrogenaza DPN
Sáng
11- cis retinen Trans-retinen

Retinen
isomeraza
Opsin
Tối Sáng
Rhodopsin
Hình 8.1. Chu trình Rhodopsin
Trừ ngô vàng, tất cả các thức ăn đậm đặc khác của gia súc đều thiếu tiền vitamin A.
Caroten cũng có mặt trong vài mô của động vật như là mô mỡ của bò và ngựa, không có ở mô
mỡ của cừu và lợn. Chúng còn tìm thấy trong lông vũ của chim, lòng đỏ trứng và mỡ sữa.
Sự chuyển đổi caroten thành vitamin xảy ra trong vách tế bào ruột non và trong gan.
Về mặt lý thuyết thì thuỷ phân một phân tử β-caroten sẽ cho ra hai phân tử vitamin A. Tuy
nhiên, hiệu quả chuyển đổi kém hơn bởi vì hiệu quả hấp thu caroten trong ruột kém hơn
vitamin A. ARC (Agricultural Reseach Council) đề nghị để có tương đương 1µg retinol trong
khẩu phần nên cung cấp 11 µg cho lợn và 6 µg cho vật nhai lại. Đối với gà thì hiệu quả
chuyển đổi là 1-4, thường sử dụng hệ số 3. Đơn vị vitamin A trong thức ăn gọi là IU
(International Unit), một IU vitamin A bằng 0,3 µg retinol hoạt tính.
Trao đổi vitamin A:
Vitamin A có hai vai trò khác nhau trong cơ thể tuỳ theo nhiệm vụ của nó trong mắt
hoặc trong hệ thống chung của cơ thể. Trong mắt, vitamin A (all-trans-retinol cũng được gọi
là trans vitamin A) bị oxy hoá cho ra aldehyt (all-trans-retinaldehyt cũng được gọi là trans-
retinen 1) có thể chuyển thành đồng phân 11-cis. All-trans-retinaldehyt kết hợp với protinsin
thành rhodopsin là một chất tiếp nhận cường độ quang khi ánh sáng có cường độ thấp. Khi
vào trong bóng tối rhodopsin bị phân giải để chuyển hóa thành đồng phân all-trans (Hình 8.1).
Sự chuyển đổi này kích thích thần kinh thị giác. Khả năng nhìn thấy ánh sáng của mắt (thị
lực) phụ thuộc vào mức độ tổng hợp rhodopsin và khi thiếu vitamin A thì rhodopsin không thể
tổng hợp được. Một trong những triệu chứng thiếu vitamin A đầu tiên là con vật bị quáng gà
(Night blindness).
Vai trò thứ hai của vitamin A là thành lập và bảo vệ các tế bào biểu mô.
80
Triệu chứng thiếu:

Ở bò trưỏng thành: lông thô, da tróc vẩy, thiếu lâu dài thì mắt bị ảnh hưởng, chảy nước
mắt, giác mô mềm, đóng vẩy cá, dây thần kinh thắt lại và con vật bị mù.
Bò sinh sản: không đậu thai, hoặc sẩy thai, thai yếu hoặc chết hoặc bê con sinh ra bị
mù. Trong thực tế triệu chứng thiếu vitamin A trầm trọng ít xảy ra ở động vật lớn. Động vật
chăn thả thường ăn số lượng tiền vitamin nhiều hơn bình thường. Nếu bò nuôi bằng thức ăn ủ
chua hoặc cỏ dự trữ trong mùa đông kéo dài thì triệu chứng thiếu vitamin A xảy ra.
Ở lợn: Mắt bị đóng vẩy, có thể bị mù. Lợn nái thiếu vitamin A sinh con dị dạng và bị
mù.
Ở gia cầm: Tỷ lệ chết cao. Triệu chứng đầu tiên là chậm lớn, lông xù, dáng đi lảo đảo.
Ở gà đẻ giảm tỷ lệ trứng đẻ nở. Thức ăn của gia cầm thường là hạt ngũ cốc nên phải bổ sung
vitamin A bằng bắp vàng, bột cỏ khô hoặc thức ăn xanh hoặc thỉnh thoảng nên bổ sung dầu
gan cá.
2.2. Vitamin D
Cấu tạo hóa học:
Có hơn 10 vạn vitamin nhưng chỉ có hai dạng quan trọng nhất là vitamin D2
(ergocalciferol) và vitamin D3 (cholecalciferol).
Vitamin D2 và D3 bền hơn vitamin A khi bị oxy hóa và D3 bền hơn D2.
CH3 CH3 CH3 CH3

CH 3
CH CH CH CH CH
CH
2
CH 3
Vitamin D2 (ergocalciferol)
CH3 CH3
CH3
CH CH CH2 CH2 CH2 CH
CH2
CH3
Vitamin D3 (Cholecalciferol)
Nguồn:
Vitamin D ít có trong thức ăn trừ trường hợp như cỏ được phơi nắng và lá úa của cây
còn non. Ở động vật, vitamin D3 có một ít ở và loại tổ chức nhưng ở cá thì có rất nhiều. Dầu
gan cá là nguồn vitamin D3 tốt và trứng cũng chứa nhiều vitamin D3. Sữa thường thì rất ít còn
sữa non chứa nhiều gấp 6- 10 lần sữa thường.
Ở tuyến phao câu của gà là nơi hình thành và dự trữ vitamin D. Nếu cắt bỏ tuyến này
gà sẽ bị bệnh còi xương (Rickets).
Các tiền vitamin D gồm:
- Ergosterol là tiền vitamin của vitamin D2
-7-Dehydrocholesterol là tiền vitamin của vitamin D3
81
Các tiền vitamin không có giá trị vitamin, các sterol này phải chuyển thành canxiferol
thì mới được gia súc sử dụng. Sự chuyển đổi này cần phải có sự tác động của bức xạ mặt trời
hoặc một số yếu tố vật lý khác. Hiệu suất chuyển đổi tốt nhất ở độ dài bước sóng 290-315 nm.
Sự vận chuyển hóa học xảy ra ở da và sự bài thải cũng xảy ra ở da là nơi dự trữ các
tiền vitamin, bệnh còi xương cũng có thể chữa trị khỏi bằng cách bôi dầu gan cá lên da.
Sự chuyển hóa:
Gan là nơi thực hiện chuyển đổi vitamin D2 và D3 thành 25- hydroxycholecalciferol,
đây là dạng hoạt động sinh học mạnh nhất của vitamin. Tuyến phó giáp trạng điều tiết sự sản
xuất 1,25-dihydroxycholecanxiferol hơn là làm tăng tỷ lệ hấp thu ở ruột.
Sự trao đổi vitamin D có thể tóm tắt như sau:
THỨC ĂN DA
Cholecalciferol 7-dehydrocalciferol
Chiếu xạ cực tím
Cholecalciferol
Gan
25- hydeoxycholecalciferol
Thận
1,25-dihydroxycalciferol
Các mô cần thiết
Đơn vị tính của vitamin D:

1. Đơn vị quốc tế (IU): 1 IU vitamin D là hoạt động của 0,025 r (roentengen) của
vitamin D3 (1 roentengen là lượng bức xạ để sản sinh một đơn vị tĩnh điện của ion trong mỗi
mililit).
2. Đơn vị gà quốc tế ( I.CU) = 0,025r vitamin D3.
Triệu chứng do sự thiếu vitamin D:
- Gia súc còn non mắc bệnh còi xương. Gia súc lớn gọi là bệnh mềm xương
(Osteomalacia). Cả hai bệnh trên có thể xảy ra do thiếu Ca và P.
Bổ sung vitamin D cho lợn và gà quan trọng hơn là trâu bò bởi vì trâu bò có thể nhận
đầy đủ vitamin trong khi chăn thả hoặc từ cỏ khô. Có một vài loại thức ăn như ngũ cốc và
men bia sống có thể gây ra bệnh còi xương cho động vật có vú, prôtein đậu nành sống và gan
tươi cũng gây ảnh hưởng tương tự trên gia cầm. Để khắc phục nên gia tăng bổ sung lượng
vitamin D gấp 10 lần khi có mặt toàn bộ hạt đậu nành sống.
Thức ăn nếu thiếu vitamin D thì có khoảng 20% Ca được hấp thu. Nếu có vitamin D
thì lượng hấp thu lên đến 50-80%. Mức độ hấp thu P cũng tùy thuộc vào Ca. Ca được dự trữ
trong các mô mềm dưới dạng kết hợp với protein thành một chất gọi là protein liên kết Ca. Ca
rất có ái lực với protein này, do đó mức độ hấp thu Ca liên hệ rất chặt chẽ với loại protein này
82
vì có hệ số liên hệ lớn (r = 0,99). Sự hấp thu và sử dụng vitamin D2,, D3 gần như nhau ở bò,
cừu và heo, gà thì chỉ sử dụng được vitamin D3 (vitamin D2 chỉ sử dụng được 1/35 vitamin
D3).
2.3.Vitamin E
Evans và Emerson (1936) đã tìm ra vitamin E trong lúa mì, được gọi là Tocopherol
(Toco = đẻ con, phero = mang, ol = rượu). Có 8 dạng vitamin E trong tự nhiên đang hoạt
động, trong đó có 4 vitamin bão hòa α, β, γ và δ-Tocopherol là dạng hoạt động sinh học mạnh
nhất và phổ biến nhất.
CH3 CH3 CH3 CH3

CH3 O (CH2)3 - CH-(CH2)3 CH-(CH 2 3 CH
)
CH3
HO
CH3
Nhân Chuỗi polyisopren

Chroman α- Tocopherol
trimethyl
Đơn vị tính là IU = hoạt động của 1 mg axetat-tocopherol tổng hợp.
Nguồn:
Vitamin E phân bố rộng rãi trong thức ăn, cỏ tươi và cỏ non là nguồn rất giàu vitamin
E. Giá đỗ và mầm của hạt ngũ cốc (lúa) chứa rất nhiều vitamin E. Lá chứa gấp 20 - 30 lần so
với cọng. Hạt ngũ cốc cũng là nguồn chứa vitamin E nhưng thành phần hóa học thay đổi theo
giống. Ví dụ, hạt lúa mì chứa chủ yếu là α- tocopherol, ngô còn có thêm γ-tocopherol.
Các sản phẩm của động vật chứa rất ít vitamin E mặc dù số lượng phụ thuộc vào
lượng vitamin E khẩu phần.
Trao đổi vitamin E:
Mặc dù chức năng sinh học của vitamin E chưa biết chính xác nhưng người ta cho
rằng nó có mặt trong các enzym. Chức năng của vitamin E là :
Chất kháng oxy hóa sinh học, có tác dụng ngăn ngừa có hiệu quả bệnh gà điên
(Encephalomalacia), trong lúc đó selen thì không có tác dụng quan trọng đó. Trong khi bổ
sung không đủ vitamin E thì không ngăn ngừa bệnh teo cơ bắp (Muscular distrophy) thì việc
bổ sung selen liều thấp vào khẩu phần làm giảm nhu cầu vitamin E cần thiết để ngừa bệnh.
Selen là một chất khoáng rất độc vì vậy phải cẩn thận khi bổ sung vào khẩu phần cho gia súc.
Ngoài ra, vitamin E còn kết hợp với selen bảo vệ phospholipit khỏi bị phá hủy của các
peroxit; tham gia phản ứng phosphoryl hóa; tham gia trong trao đổi axit nhân; tham gia tổng
hợp axit ascorbic; và tham gia tổng hợp ubiquinon (Coenzyme Q).
Triệu chứng thiếu vitamin E:
Triệu chứng thiếu vitamin E có thể tóm tắt ở bảng VI.3.
83
Bảng 8.3. Triệu chứng do thiếu vitamin E
Triệu chứng Gia súc Tổ chức bị ảnh hưởng
1. Suy giảm sinh sản:

- Thoái hóa thai ở bò Gà mái , cừu , chuột cái Hệ mạch máu
- Nân Gà trống , chuột đực Tuyến sinh dục cái
2. Thoái hóa bắp thịt :
- Teo bắp thịt Gà con Bắp thịt
- Bệnh cừu cứng đờ Cừu Bắp thịt
- Bệnh bắp thịt trắng Bê , cừu Bắp thịt, tim
-" Bủn rủn chết" Lợn, bê Bắp thịt, tim
3. Gan thoái hóa, hoại tử: Chuột, lợn Gan
4. Thoái hóa não
Encephalomacia (gà điên) Gà con Não
5. Tiết dịch rỉ (Exudative
diothesis) Gà con, chuột Thành mạch máu
6. Protein của máu bị phá hủy Gà con Máu
7. Thoái hóa mỡ Lợn con, gà con Mỡ hôi in vivo
Vitamin E và selen có quan hệ với nhau, đa số các chứng bệnh trên có thể chữa được
bằng Se.
2.4.Vitamin K
Có rất nhiều hợp chất được biết có hoạt tính của vitamin K, trong đó vitamin K1
(Phylloquinon) quan trọng nhất, tìm thấy trong lá cây xanh. Menadion (Vitamin K3) là sản
phẩm do vi khuẩn tổng hợp, mạnh hơn vitamin K1 3,3 lần.
O
CH3
O
Menadion (2-methyl-1,4-naphtoquinon); (Vitamin K3: C11H8O2)
Vì vitamin K tự nhiên và menadion ít tan trong nước nên ít được dùng làm thuốc tiêm
hoặc thuốc uống và người ta đã dùng các hoạt chất menadion dưới dạng muối di-phosphat, di-
sulfat, bi-sulfat và tốt nhất là hoạt chất muối di-natri di-phosphat của vitamin K3.
Các chất đối kháng của vitamin K bao gồm:
84
OH OH
CH2
O O
O O O
Dicoumarol
Nguồn gốc:
Vitamin K có nhiều ở rau cỏ xanh, bột cá, lòng đỏ trứng. Vitamin K2 thì do vi khuẩn
tổng hợp và tìm thấy ở cá thối. Vì thế, nếu dùng thuốc kháng sinh và sunfamit quá nhiều đã
làm ngăn cản vi khuẩn đường ruột phát triển và làm con vật bị thiếu vitamin K.
Trao đổi vitamin K:
Muối mật là nhân tố của sự hấp thu vitamin K. Vitamin K cần thiết cho sự tổng hợp
prothrombin ở gan. Trong quá trình đông máu prothrombin là một tiền chất không hoạt động
của thrrombin, có tác dụng chuyển đổi các sợi protein trong huyết tương của máu thành sợi
không hòa tan, các sợi protein giữ các cục máu đông lại với nhau. Prothrombin phải kết hợp
với ion Ca trước khi chúng trở nên có hoạt tính. Nếu không bổ sung vitamin K, phân tử
prothrombin bị thiếu axit γ-cacboxyglutamic, một axit amin đặc biệt có tác dụng kết hợp Ca.
Vitamin K cũng có tác động trong phản ứng phosphoryl - oxy hóa và thí nghiệm cũng chứng
minh rằng thiếu vitamin K cũng làm cho phản ứng tổng hợp protein gồm caprothrombin và
các yếu tố đông máu bị chặn hẳn lại.
Triệu chứng do thiếu vitamin K:

Ít xảy ra ở thú nhai lại, lợn vì vi khuẩn ở đường tiêu hóa như Escherichia coli tổng hợp
được vitamin K.
Ở gà, triệu chứng thiếu vitamin K là chứng thiếu máu và chậm thời gian đông máu,
nếu thiếu vitamin K sẽ làm chậm thời gian đông huyết và có thể chết khi bị thương tích.
III. VITAMIN TAN TRONG NƯỚC
Các vitamin xếp vào nhóm hòa tan trong nước là nhóm có tính chất hòa tan trong
nước và là thành của coenzym. Không giống như các vitamin tan trong dầu, ngoại trừ
cobalamin, các vitamin tan trong nước không dự trữ trong các mô của cơ thể với số lượng
đáng kể và phải được thường xuyên cung cấp từ thức ăn. Đối với động vật nhai lại, vi sinh vật
dạ cỏ có thể tổng hợp hầu như tất cả các vitamin tan trong nước và tự cung cấp đủ theo nhu
cầu bình thường của cơ thể vật chủ. Tuy nhiên trong một số trường hợp, triệu chứng thiếu
thiamin và cobalamin có thể xảy ra ở động vật nhai lại.
3.1. Vitamin nhóm B
Thiamin (Vitamin B1):
Cũng được gọi là vitamin chống bệnh phù thũng (beri beri), đã được Funk chứng minh
tác dụng và Jansen và Donath (1926) đã chiết xuất được từ cám gạo. Đây là vitamin rất dễ hòa
tan trong nước, có mùi và vị của thịt, khá bền trong môi trường axit nhưng dễ bị phân giải
trong môi trường trung tính.
85
Cấu tạo:
CH3
NH2 + CH3 CH2 OH
CH2 N S
N
( Thiazole)
N
CH3 (Pirimmidin)
Chức năng:
Thiamin được phosphoryl hóa trong gan để hình thành coezym co-cacboxylacaza hoặc
thiamin pyrophosphate (TPP) và lipothiamin de phyrophosphate (LTPP). TPP là một
coenzym, tác dụng là khử CO2 của axit pyruvic, α-ketoglutarat và α-ketobutyrat cho ra
acetyl-CoA để sinh năng lượng trong chu trình axit citric và sự tổng hợp valin ở vi khuẩn,
nấm men và thực vật.
TPP
Axit pyruvic axetaldehyt + CO2
LTPP tham gia vào sự ôxy hóa khử CO2 và các chất trao đổi khác trong chu trình axit
xitric.
Triệu chứng thiếu thiamin:
Thiếu thiamin gây ra bệnh phù thũng kèm theo các biến chứng như mất ăn, sụt cân,
mệt mỏi cơ, suy tim và viêm thần kinh. Ở người, thiếu thiamin gây ra bệnh beri beri. Có thể
giải thích là do vai trò của TPP trong việc khử cacboxyl của axit pyruvic. Khi thiếu thiamin
trong khẩu phần của con vật, nồng độ của axit pyruvic và axit lactic tăng lên sẽ tích tụ lại
trong cơ làm cho cơ bị mệt mỏi và yếu. Bởi vì axit pyruvic là một chất trao đổi quan trọng
trong việc sử dụng năng lượng của chu trình axit citric vì vậy sẽ gây ra sự xáo trộn trao đổi
cacbohydrat và lipit. Các tế bào thần kinh đặc biệt phụ thuộc vào sự sử dụng cacbohydrat, vì
vậy khi thiếu thiamin mô thần kinh bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Bởi vì coenzym A là một chất
trao đổi quan trọng trong việc tổng hợp các axit béo, lipogenesis hoặc tổng hợp chất béo bị
giảm đi.
Vì thiamin phân bố rộng rãi trong thức ăn đặc biệt là ngũ cốc rất giàu thiamin nên
triệu chứng thiếu thiamin ở lợn và gà thường ít xảy ra.
Nguồn:
Thiamin có trong tất cả thức ăn động vật và thực vật. Ở thực vật, hạt chứa nhiều
thiamin nhất. Hạt đậu rất giàu thiamin. Ở hạt ngũ cốc thiamin tập trung ở ngoại bì (cám). Men
(yeast) khá giàu thiamin, nhưng nên nhớ men sống sẽ tranh giành thiamin với cơ thể gia súc
vì vậy ta nên dùng men khô (chết) bổ sung vào trong thức ăn gia súc. Lợn có khả năng dự trữ
thiamin đáng kể ở mô. Vì vậy thịt lợn là nguồn cung cấp thiamin rất tốt.
Vi khuẩn ruột già tổng hợp được thiamin, nhưng ở gia súc dạ dày đơn nguồn thiamin
này vô dụng vì nó luôn luôn ở dạng diphosphat và không có enzym nào trong ruột già có khả
năng khử phosphat này.
Chất kháng thiamin:
Có một số hợp chất có cấu tạo hóa học giống thiamin nhưng không có hoạt tính của
thiamin như là pirithiamin. Một số loại thức ăn như cá và hải sản khác có chứa một lượng
đáng kể enzym thiaminaza có tác dụng phân giải thiamin và làm cho thiamin mất hoạt tính
sinh học. Đây là một enzym có tác dụng đối kháng với thiamin, nếu trộn cá sống vào khẩu
phần con vật, thiaminaza sẽ làm phân giải thiamin. Tuy nhiên hoạt tính của enzym này sẽ bị
phân hủy bởi nhiệt. Trong những năm gần đây có nhiều báo cáo về triệu chứng thiếu thiamin
ở người, lợn, gà và chó do hoạt động của enzym thiaminaza của vi khuẩn bộ máy tiêu hóa gây
ra.
86
Riboflavin (Vitamin B2):

Riboflavin là một tinh thể có màu vàng huỳnh quang do Emmett và McKim (1917) đã
tìm thấy trong cám gạo ngoài thiamin trị viêm thần kinh còn có một yếu tố có khả năng kích
thích tăng trưởng. Yếu tố đó là Riboflavin và được đặt tên là vitamin B2.
Cấu tạo:
CH2.CHOH.CHOH.CH2OH
CH3 N N O
NH
N
CH3
O
Riboflavin
Riboflavin được tổng hợp vào năm 1935, bền với nhiệt nhưng dễ bị ánh sáng phân
hủy.
Chức năng:
Riboflavin được tổng hợp từ purin và thành phần quan trọng của các flavoprotein-
tham gia vận chuyển hydro. Các co-enzym có riboflavin được gọi chung là flavoprotein,
FMN, FAD. FAD là thành phần của nhiều enzym oxy hóa khử như xanthin oxidaza, D-amino
axit oxidaza, aldehyt oxidaza và furamic dehydrogenaza. FMN là thành phần của các enzym
"Vàng" như cytochrom reductaza, L-amino axit oxidaza...
FMN và FAD được tổng hợp từ riboflavin và ATP.
Mg2=
Riboflavin + ATP FMN + ADP
Flavokinaza
Mg2=
FMN + ATP FAD + ADP
FAD pyrophosphyorylaza
FMN tác động trong phản ứng tổng hợp các idoprotein, thiouracil và goitrogen.
Chất đối kháng riboflavin:
Galactoflavin có tác động tranh chấp với riboflavin, thường được dùng làm thuốc.
Nguồn:
Riboflavin có trong các loại thức ăn thực vật lẫn động vật. Hạt giống tổng hợp
Riboflavin lúc nẩy mầm. Trong các bắp thịt nghèo Riboflavin nhưng vài cơ quan nội tạng như
gan, thận rất giàu vitamin này.
Niaxin (Axit nicotinic), Niaxinamit (Nicotinamit):

Còn được gọi là vitamin PP (Pellagra Preventive) vì thiếu nó sinh ra chứng lở da.
Năm 1914, Funk đã chiết xuất được axit nicotinic từ cám gạo nhưng không biết nó là vitamin
vì dùng nó không chữa được chứng viêm thần kinh. Đến năm 1915, Golberge đã tìm thấy
bệnh Pellagra là do thiếu niaxin.
87
Cấu tạo:
Niaxin là axit pyridine 3- carboxylic và có công thức cấu tạo như sau:
COOH CO-NH2
CH 2 - CH - COOH
N N
Axit nicotinic Nicotinamit Tryptophan NH2
Trao đổi:
Niaxinamic là dạng hoạt động nhất của niaxin. Có hai Co-enzym chứa niaxinamic
tham gia quá trình trao đổi điện tích là NAD và NADP.
Triệu chứng do thiếu niaxin:
Đó là chứng pellagra là một hợp chứng gồm nhiều dấu hiệu như viêm da, kèm theo đó
da sậm màu, lưỡi teo và nhăn nhúm. Ngoài ra, còn gây nên bệnh tích thần kinh, bệnh tích
đường ruột, gan, đặc biệt là đóng ké ở hồi tràng và gan nhũn và tích mỡ.
Liên quan giữa niaxin và tryptophan:
Thiếu trytophan cũng gây thiếu niaxin vì tryptophan cần cho vi khuẩn tổng hợp niaxin.
Ở gan, niaxin được tổng hợp từ tryptophan. Nếu cung cấp cho con vật lượng tryptophan cao
hơn nhu cầu, thì sự dư thừa ấy đủ đáp ứng niaxin. Harmon và CTV cho biết trong khẩu phần
của lợn chứa nhiều ngô thì nhu cầu niaxin sẽ cao hơn bởi vì ngô thiếu niaxin và cả tryptophan.
Nguồn:
Có ở tất cả thức ăn thực vật và động vật. Đặc biệt dồi dào ở gan, thận, tim và bắp thịt,
cá và men, đậu và cỏ họ đậu.
Axit pantotenic:
Năm 1933, Williams tìm thấy một chất có mặt trong nhiều loại tổ chức của sinh vật có
tác dụng kích thích tăng trưởng của men và nhiều vi sinh vật khác và được đặt tên chất đó là
axit phantothenic (tiếng Hy Lạp: ở mọi nơi).
Cấu tạo:
Axit pantotenic là amit của axit pantoic và β-alanin và có công thức cấu tạo như sau:.
H3C OH
HOCH2 -C - CH-CO
H3C HN = CH2-CH2-CH2-COOH
Chức năng:
Axit pantotenic là thành phần của Co-enzym A và chiếm 10% trọng lượng của CoA.
CoA là coenzym quan trọng trong chuyển vận nhóm axyl trong quá trình trao đổi năng lượng.
Con đường tổng hợp CoA:
ATP Cystin CO2 ATP

Ac. pantothenic Phosphopantothein Co.A
Pantotein là yếu tố tăng trưởng của vi khuẩn Lactobacilus bulgaricus (LBF).

Triệu chứng thiếu axit pantotenic:
Mọi loài động vật và vi sinh vật đều cần axit pantotenic. Nếu thiếu thì chậm sinh
trưởng, phát dục, ảnh hưởng tới định vị của thai, thai bị tái hấp thu, hoại tử vỏ nang thượng
thận (làm giảm hormon ở vỏ thượng thận do giảm lượng CoA trong tổng hợp cholesterol). Ở
gà: mất ăn, lở da, gan thoái hóa mỡ, giảm tỷ lệ nở của trứng.
Nguồn:
Phân bổ rộng rãi. Men, gan và trứng gia cầm rất giàu axit pantotenic.
88
Vitamin B12 (Cyannocobalamin):

Vitamin B12 là vitamin được khám
phá gần đây nhất, trước kia nó được biết như
là yếu tố APF (Animal Protein Factor), do có
khả năng trị được một số bệnh thiếu máu ác
tính và chỉ tìm thấy ở động vật, vì vậy có tên
là "yếu tố protein động vật".
Tuy nhiên, vitamin B12 không phải là
yếu tố duy nhất chống thiếu máu. Ở con vật
bị bệnh thiếu máu, ngoài vitamin B12, con vật
cũng thiếu một "yếu tố nội tại" (Intrinsic
factor) do dạ dày tiết ra làm cho vitamin B12
không hấp thu được. Về phương diện này
vitamin B12 được gọi là " yếu tố ngoại lai"
(Exstinsic factor). Yếu tố nội tại có tác dụng
làm cho yếu tố ngoại lai hấp thu nhanh bằng
cách tách rời vitamin B12 khỏi protein.
Cấu tạo:
Xem hình 8.1.
Trao đổi:
Yếu tố protein động vật (APF) là
dưỡng chất cần thiết cho gia súc tăng trưởng
(trừ loài nhai lại). Vitamin B12 là chất có hoạt
lực của APF cao nhất.
Thiếu vitamin B12:
Mặc dù vitamin B12 phân bố rất rộng Hçnh VI.1. Cáúu taûo vitamin B12
rãi trong thức ăn, nhưng triệu chứng thiếu
vẫn xảy ra ở lợn và gia cầm nhất là sau khi nuôi khẩu phần thức ăn chứa toàn thực vật lâu
ngày. Triệu chứng thiếu vitamin B12 bao gồm chậm lớn, bàn chân nổi vảy, thiếu máu dẫn đến
chứng thiếu máu ác tính.
Nguồn:
Gan, thịt, cá, trứng, sữa là nguồn giàu vitamin B12. Vitamin B12 là loại vitamin hầu
như độc nhất được tổng hợp nhờ vi sinh vật.
Vitamin C (Axit ascorbic):

Vitamin C tồn tại trong tự nhiên dưới 3 dạng phổ biến là axit ascorbic, axit
dehydroascorbic và dạng liên kết ascorbigen, tất cả đều ở dạng L. Dạng ascorbigen của
vitamin C là dạng liên kết của nó với polypeptit. Trong thực vật, nó chiếm 70% tổng hàm
lượng vitamin C. Dạng này bền với các chất oxy hóa nhưng hoạt tính chỉ bằng một nửa
vitamin tự do.
89
Bảng 8.3. Tóm tắt chức năng và nguồn vitamin nhóm B
Vitamin Triệu chứng thiếu Vitamin Nguồn

B1 Beri beri Cám gạo
Viêm thần kinh
B2 Rụng lông, lông măng cuộn lọn Cám gạo
Bắp thịt liệt, móng chân cong Rau xanh
PP Pellagra, 3-D: ỉa chảy (Diarrhea), viêm 3-M: Thịt (Meat), sữa
da (Dermatitis), tâm thần phân liệt (Milk), khô dầu (Meal)
(Dementia)
B6 Viêm da quanh mõm, bàn chân. Hạt giống
Axit pantotenic Chậm lớn, sinh sản kém. Lợn đi chân Men, lên men vi khuẩn
vịt ruột
Biotin Lá xanh, men
Axit folic Lở da , nhức bắp thịt Hạt ngũ cốc
Cholin Ít xảy ra vì vi khuẩn ruột tổng hợp được
không phải là vitamin đúng nghĩa
Inositol nhưng cũng có tác dụng tương tự.
Không rõ ràng (ngừa chứng vàng lông ở
Axit chuột).
paraninobenzoic Có tác dụng trên tăng trưởng của vi
(= PABA) khuẩn (chống kháng sinh)
Vitamin C được tổng hợp dễ dàng ở thực vật. Đa số động vật, trừ chuột bạch, khỉ và
người, đều có khả năng tổng hợp vitamin C từ đường glucoz. Cơ thể thiếu vitamin C sẽ mắc
bệnh hoại huyết (chảy máu ở lợi, răng, ở các lỗ chân lông hoặc các nội quan) do các mạch
máu bị mỏng. Vitamin C còn tham gia vào quá trình oxy hóa khử khác nhau của cơ thể, như
quá trình tổng hợp cholagen, có tác dụng làm cho vết thương chống liền sẹo.
Vitamin C rất cần thiết cho cơ thể, tăng sức đề kháng và chống lại các hiện tượng
choáng hoặc ngộ độc bởi các hóa chất cũng như các độc tố của vi trùng. Vitamin C cũng có
liên quan đến sự trao đổi gluxit ở cơ thể.
Vitamin C có nhiều trong các loại rau quả xanh như: cam, chanh, dâu, dưa chuột, cà
chua, rau, cải, hành...
Có thể tóm tắt chức năng (triệu chứng thiếu) và nguồn bổ sung vitamin nhóm B ở
bảng 8.3.
&
90
CHƯƠNG IX
CHẤT KHOÁNG
Trong tự nhiên có ít nhất 22 chất khoáng mà cơ thể động vật cần tới. Khoáng
được chia làm hai nhóm căn cứ vào nhu cầu của động vật: nhóm khoáng đa lượng và khoáng
vi lượng. Trong chương này chúng tôi đề cập đến vai trò sinh học của một số khoáng đa lượng
và vi lượng là những nguyên tố hết sức quan trọng đối với cơ thể gia súc.
I. KHÁI NIỆM CHUNG
Mặc dù hầu hết các chất khoáng tìm thấy trong tự nhiên đều có mặt trong các mô của
động vật vì chúng có trong thức ăn nhưng không phải chất khoáng nào cũng có vai trò trong
trao đổi chất của cơ thể. Một số chất khoáng với hàm lượng rất thấp có thể còn gây độc cho
cơ thể. Ngay cả một số chất khoáng cần thiết đối với gia súc nhưng được cung cấp với lượng
vượt mức nhu cầu cũng gây độc.
Trong cơ thể người và động vật chất khoáng chiếm tỷ lệ rất thấp so với các chất hữu
cơ khác (Bảng 9.1).
Thuật ngữ khoáng thiết yếu (Essential mineral element) dùng để diễn tả những chất
tham gia vào quá trình trao đổi chất của cơ thể. Để nhận biết một chất khoáng là thiết yếu hay
không thì khi con vật ăn một phần không có chứa chất khoáng ấy và gây ra những triệu chứng
bệnh lý chỉ có thể điều trị hoặc phòng ngừa bằng chính chất đó. Phần lớn các nghiên cứu về
dinh dưỡng khoáng đều sử dụng phương pháp trên. Tuy nhiên đối với những chất khoáng mà
cơ thể cần với số lượng rất nhỏ thì không thể kiểm soát được sự có mặt của chúng trong nước
uống, máng ăn, chuồng trại, các dụng cụ vệ sinh, bụi trong không khí.
Bảng 9.1. Hàm lượng một số nguyên tố khoáng trong cơ thể động vật
Đa khoáng g/kg thể trọng Vi khoáng mg/kg thể trọng

Ca 15 Fe 20-80
P 10 Zn 10-50
K 2 Cu 1-5
Na 1,6 Mo 1-4
Clo 1,1 Se 1-2
S 1,5 I 0,3-0,6
Mg 0,4 Mn 0,2-0,5
Co 0,02-0,1
Đến năm 1950, 13 chất được coi là khoáng thiết yếu, bao gồm Ca, P, K, Na, Cl, S, Mg,
Fe, I, Cu, Mn, Zn và Co. Đến năm 1970, người ta bổ sung thêm Mo, Se, Cr, Fl, As, Bo, Pb,
Li, Ni, Si, Sn và Va. Có khoảng trên dưới 40 chất khoáng tham gia vào quá trình trao đổi chất
trong cơ thể động vật.
Ngoài ra, chất khoáng thường xếp vào hai nhóm tùy theo nồng độ là khoáng đa lượng
và khoáng vi lượng. Thông thường những chất khoáng được gọi là vi lượng khi chúng có mặt
trong cơ thể động vật không lớn hơn 50 mg/kg.
Chức năng: Chất khoáng có nhiều chức năng quan trọng như thành phần cấu tạo của
mô xương, hemoglobin, một số enzym và là chất điều chỉnh áp suất thẩm thấu, và là chất
mang trong quá trình hấp thu. Có thể tóm tắt một số chức năng chính sau đây:
Xây dựng và tu bổ cấu trúc cơ thể trong đó các chất khoáng là thành phần vô cơ của
các hợp chất hữu cơ của cơ thể như: protein và lipit, gồm một số nguyên tố chính như Ca, P,
Mg.
91
Điều hòa hoạt động của cơ thể: Tham gia điều hòa áp suất thẩm thấu của tế bào: K+,
Na+, Cl-, PO43-; điều hòa cân bằng axit-bazơ với sự tham gia của chất khoáng như K+, Na+, Cl,
PO43 và protein: axit amin; điều hòa tác động của enzym: Cofacto của enzym như Mg, Cu, Fe,
Mn, Zn, Ca, Mo, Co; tác động lên chức năng của bắp thịt (Ca2+), kích thích tim (Na+, K+).
Một số các chất khoáng có chức năng đặc biệt, ví dụ như sắt là thành phần của nhân
hem trong cấu tạo của hemoglobin; Coban là thành phần của vitamin B12 và Iôt là thành phần
của hormon thyroxin.
Một vài chất, ví dụ Ca và Mo có vai trò hấp thu và hoạt động của vài chất khác. Sự
tương tác và sự cân đối của chất khoáng là yếu tố quan trọng trong dinh dưỡng gia súc. Việc
sử dụng các đồng vị phóng xạ trong những năm gần đây là một tiến bộ về dinh dưỡng khoáng
mặc dù có nhiều bệnh dinh dưỡng kết hợp với chất khoáng mà nguyên nhân gây bệnh vẫn còn
chưa được biết chính xác.
Mặc dù chất khoáng rất quan trọng trong dinh dưỡng gia súc nhưng cũng rất quan
trọng nếu ta biết rằng nhiều chất có thể là chất độc có thể gây bệnh và chết, nếu con vật được
cung cấp quá mức trong khẩu phần, ví dụ đồng, selen, molybden, flo, vanadi và arsen. Đồng
là một độc tố có tính tích lũy, nếu cung cấp cho con vật một lượng nhỏ nhưng quá mức trong
khẩu phần con vật hằng ngày sẽ gây ra những triệu chứng ngộ độc. Vì vậy không nên sử dụng
chất khoáng nhất là các chất vi lượng một cách bừa bãi.
Tiêu hóa và hấp thu: Trong cơ thể gia súc, quá trình tiêu hóa các chất hydrat cacbon,
lipit và protein giải phóng các chất khoáng có trong thức ăn. Các chất ấy có thể là chất không
tan như là oxalat-phytate và không được hấp thu, hoặc có thể tan trong dung dịch nước của
các muối K và Na và một số khác như muối của các axit yếu (axit hữu cơ và cacbonat) thì
được biến thành muối clorua (do HCl của dạ dày) để được hấp thu. Một số chất khoáng của
các chất hữu cơ như S của axit amin thì được hấp thu dưới dạng khoáng như trường hợp của
sắt (Fe) của hemoglobin.
Nói chung, điều kiện cần thiết để một chất khoáng được hấp thu là chất khoáng ấy
phải tan trong nước và thẩm thấu được. Căn cứ vào tốc độ hấp thu thì các muối được phân
hạng như sau:
1. Hấp thu nhanh nhất: Clorua, Bromua, Iodua, Butyrat
2. Hấp thu khá
3. Hấp thu ít : Phosphat, Citrat, Tatrat
4. Không hấp thu : Oxalat, Phytat
Tính độc: Như đã đề cập trên đây, tất cả các chất khoáng đều có thể gây độc nếu gia
súc ăn một lượng lớn. Khoảng cách giữa an toàn giữa nhu cầu và liều gây độc rất khác nhau ở
từng chất và từng điều kiện cụ thể. Ví dụ, NaCl có thể gây co giật ở lợn và chết nếu chỉ cần
cho ăn với lượng cao 4-5 lần so nhu cầu và hạn chế uống nước, nhưng nếu được uống nước
thoải mái thì không ảnh hưởng; hay là Zn, lợn cần 25-50 ppm trong khẩu phần nhưng liều gây
độc cao gấp 20-40 lần.
Năm 1980, NRC đã đề xuất danh mục các mức chịu đựng tối đa và có thể gây độc của
các chất khoáng đối với gia súc, gia cầm (Bảng 9.2).
II. KHOÁNG ĐA LƯỢNG
2.1. Canxi (Ca)
Phân bố: Khoảng 99% Ca có trong xương và răng. Trong xương Ca và P có tỷ lệ khá
ổn định là 2:1. Ca ở dưới dạng tinh thể hydroxyapatit:
Ca2+10x(PO3-4)6(OH-)2(H3O+)2x ; Trong đó x có thể 0 đến 2. Khi x = 0 thì hợp chất trên
gọi là octacanxi photphat; khi x = 2 thì gọi là hydroxyapatit.
Ca còn có trong máu (chủ yếu trong huyết tương) với nồng độ 10 mg/dl và ở 3 dạng:
ion tự do (66%), kết hợp protein (35%) hoặc tạo phức hợp với axit hữu cơ như citrat hay với
axit vô cơ như photphat (5-7%).
92
Bảng 9.2. Mức chịu đựng tối đa của các chất khoáng đối với gia súc
Bò Lợn Gia cầm Ngựa

Canxi, % 2 1 0,4-1,2 2
Photpho, % 1 1,5 0,8-1,0 1
Kali, % 3 2 2 3
Muối ăn, % 4-9 8 2 3
Manhê, % 0,5 0,3 0,3 0,3
Nhôm, ppm 1000 200 200 200
Crôm clorit, ppm 1000 1000 1000 1000
Côban, ppm 10 10 10 10
Đồng, ppm 100 250 300 800
Iôt, ppm 50 400 300 5
Sắt, ppm 1000 3000 1000 500
Thủy ngân, ppm 2 2 2 2
Mangan, ppm 1000 400 2000 4000
Molipđen, ppm 10 20 100 5
Kẽm, ppm 500 1000 1000 500
Chức năng: Chức năng chủ yếu nhất của Ca là thành phần cấu trúc của xương. Bộ
xương có cấu trúc rất phức tạp, thành phần vật chất khô của bộ xương xấp xỉ như sau: chất
khoáng chứa 460 g/kg, 360 g protein/kg và 180 g mỡ/kg. Tuy nhiên hàm lượng này thay đổi
tùy theo tuổi và tình trạng dinh dưỡng. Ca và P là hai thành phần rất phong phú trong xương ở
dưới dạng hydroxy apatit 3Ca3(PO4)2.Ca(OH)2 là những hợp chất rất cứng không tan trong
nước. Bộ xương chứa khoảng 360 g Ca/kg, 170 g P/kg và 10 g Mg/kg. Thành phần hóa học
của xương luôn biến động bởi vì một lượng lớn Ca và P có thể được giải phóng vì cơ thể huy
động, đặc biệt trong giai đoạn cho sữa và sản xuất trứng mặc dù sự trao đổi Ca và P giữa bộ
xương và mô mềm là một quá trình liên tục. Sự huy động Ca được điều khiển bởi hoạt động
của tuyến giáp trạng (parathyroit). Trong khẩu phần thiếu Ca, tuyến giáp bị kích thích và
hormon được sản sinh ra Ca từ xương được huy động để đáp ứng nhu cầu của cơ thể. Bởi vì
Ca và P kết hợp trong xương nên cả P cũng bị huy động và bài tiết ra ngoài. Khi tuyến giáp
trạng hoạt động quá mạnh, Ca của xương hoạt động quá mức làm cho xương bị mỏng và tạo
nên các lỗ hổng ở mô xương. Tuyến giáp cũng đóng vai trò điều hòa quan trọng trong sự điều
hòa số lượng Ca hấp thu ở ruột non bởi ảnh hưởng của sự sản xuất 1,25
dihydroxycholecalciferol, một dẫn xuất của vitamin D có liên quan đến sự hình thành protein
liên kết Ca.
Ca có tác dụng hoạt hóa nhiều enzym như lipaza, succinicdehydrogennaza,
adenosintriphosphataza và nhiều enzym proteolytic.
Ca điều hòa tính nhạy cảm (dễ bị kích thích) của thần kinh và cơ. Khi nồng độ Ca
giảm làm giảm tính nhạy cảm của các sợi thần kinh.. Khi nồng độ Ca cao hơn bình thường thì
có tác dụng ngược lại và làm cho thần kinh và cơ nhạy cảm quá mức.
Ngoài ra, Ca còn tham gia quá trình đông máu và làm đông vón cazein trong sữa. Ca
còn tham gia vào việc điều hòa áp suất thẩm thấu và cân bằng axit-bazơ.
Trao đổi Ca: Ca thức ăn được hấp thu chủ yếu qua tá tràng và không tràng bằng cả hai
con đường bị động (khuyếch tán) và chủ động (năng lượng làm chất mang). Vitamin D
protein cũng là chất mang quan trọng trong hấp thu Ca chủ động. Khi tăng hàm lượng Ca
trong khẩu phần làm giảm tỷ lệ hấp thu Ca. Một vài axit amin (Lysin) kích thích sự hấp thu
Ca nhưng axit phytic và oxalic thì làm giảm hấp thu Ca do hình thành các phức hợp không tan
Ca-oxalat và Ca-phytat.
93
Ở gia súc sinh trưởng Ca tích lũy trong xương và các tổ chức khác nhiều hơn lượng
mất qua phân, nước tiểu và mồ hôi. Ở gia súc trưởng thành không mang thai, không nuôi con
lượng Ca ăn vào bằng mất đi nếu nhu cầu trao đổi được thỏa mãn.
Triệu chứng thiếu Ca: Thức ăn thiếu Ca ở động vật non: Ca không đủ để tạo tồ chức
xương đưa đến bệnh còi xương (Rickets - xương cong vẹo, khớp to, què và cứng).
Thức ăn thiếu Ca ở động vật trưởng thành: Ca ở xương bị huy động mà không được
thay thế tạo nên tình trạng gọi là nhão (xốp) xương (Osteomalacia - xương yếu dễ gãy; ở gà
đẻ: mỏ và xương trở nên xốp, chân cong, vỏ trứng mỏng và đẻ ít). Các triệu chứng còi và xốp
xương không chỉ đặc hiệu do thiếu Ca mà có thể còn do thiếu P hoặc thiếu vitamin D.
Sốt sữa (bại liệt sau đẻ - Parturien Paralysis): thường xảy ra ở bò sữa sau sinh con (Ca
trong máu hạ, bại liệt chân và có khi bất tỉnh). Nguyên nhân hạ Ca kết hợp với sốt sữa vẫn
còn chưa rõ, tuy nhiên người ta cho rằng Ca trong máu hạ thấp là do tuyến phó giáp trạng
không đủ sức tiết hormôn để thích ứng với lượng sữa ban đầu tiết quá nhiều. Người ta cho
rằng nên tránh cung cấp cho con vật quá liều Ca trong khi mức độ P ở mức duy trì trong giai
đoạn cạn sữa sẽ làm giảm chứng sốt sữa. Cung cấp vitamin D3 trước khi con vật đẻ rất có lợi.
Nguồn canxi: Sữa, lá cây bộ đậu chứa nhiều Ca, trong khi đó hạt cốc và cây lấy củ rất
nghèo Ca. Trong các sản phẩm động vật: xương, bột cá, thịt, máu.. rất giàu Ca. Nếu sử dụng
đá Canxi photphát thì phải loại ngay fluorin, nếu không có thể bị ngộ độc. Nếu khẩu phần của
gia súc dạ dày đơn chứa nhiều mỡ thì hình thành xà phòng Ca-axit béo làm giảm hấp thu Ca.
2.2. Phôtpho (P)
Phân bố: Ở người lớn, P chiếm khoảng 1,1% khối lượng cơ thể không chứa mỡ, trong
đó 80% trong xương. Khoáng trong xương chứa 18% P. Trong xương P ở dạng như Ca nhưng
trong mô mềm thì ở dạng hữu cơ. Trong huyết thanh máu P ở cả dạng vô cơ và hữu cơ.
Chức năng: P là một chất khoáng có nhiều chức năng hơn bất kỳ chất khoáng nào
khác. P ngoài nhiệm vụ tạo xương còn có nhiệm vụ quan trọng khác như tham gia vào liên kết
cao năng của ATP, trong quá trình tổng hợp phospholipit của màng tế bào, của tổ chức thần
kinh, trong RNA và DNA và trong quá trình tổng hợp protein và di truyền do RNA và DNA.
Triệu chứng thiếu P: Trong thức ăn thường thiếu P hơn là Ca. Nguyên nhân chính là
do thiếu P trong đất nên hàm lượng P trong cây trồng thấp. Trên thế giới rất nhiều vùng đất
thiếu P, đặc biệt là những nước nhiệt đới và á nhiệt đới. Thiếu P trong đất được xem là phổ
biến và có ý nghĩa kinh tế quan trọng đối với gia súc chăn thả.
Thiếu P gây ra những triệu chứng hoặc bệnh tật chủ yếu sau đây:
- Gây bệnh mềm xương và xốp xương như thiếu Ca.
- "Ăn bậy" (Pica) như ăn gỗ, giẻ rách, xương và những vật lạ khác. Tuy nhiên bệnh
này không phải là dấu hiệu đặc biệt do thiếu P mà còn có thể gây ra do những nguyên nhân
khác.
- Triệu chứng kinh niên như khớp xương cứng và thịt nhão.
- Giảm sản lượng sữa, giảm tỷ lệ thụ thai, sinh trưởng chậm. Nhiều tài liệu cho là bổ
sung P làm tăng tỉ lệ thụ thai của bò chăn thả.
- Triệu chứng thiếu P thể hiện phổ biến trên cừu nhiều hơn bò vì cừu có thói quen
chọn lựa khi ăn. Cừu thường chọn những phần thực vật non đang sinh trưởng-phần chứa hàm
lượng P thấp hơn.
Nguồn P: Hạt cốc, sữa, bột cá và bột thịt có xương là nguồn cung cấp P rất tốt, trong
khi đó cỏ khô và rơm rạ chứa rất ít P. Cám gạo chứa nhiều P trong khi đó bột sắn chứa rất ít.
P cũng có vấn đề khá quan trọng về hiệu suất sử dụng. Phần lớn P ở hạt cốc và nhất là cám ở
dạng phytate, là muối của axit phytic (este của hexa P của inositol). Axit phytic kết hợp với
Ca và Mg thành muối không tan.
94
So với photphat vô cơ như dicanxi photphat thì mức độ sử dụng phytat canxi ở gà con
là 10%, gà đẻ 50%, lợn 30% và nhai lại gần 90%. Bò sử dụng được nhiều phytat nhờ có
phytaza lấy từ thức ăn thực vật.
Vai trò của vitamin D: Ba yếu tố chính liên quan đến trao đổi Ca và P là lượng Ca và
P phải đủ, tỉ số Ca/P phải thích hợp và phải đủ vitamin D. Vitamin D có tác dụng làm tăng hấp
thụ Ca và huy động Ca vào máu đưa đến các tổ chức trong cơ thể để cung cấp số lượng Ca
cần thiết.
2.3. Natri (Na) và Clo (Cl):
Phân bố: Thông thường K, Na và Cl đi liền nhau vì chúng là các chất điện giải và có
vai trò hết sức quan trọng trong duy trì áp suất thẩm thấu trong dịch nội ngoại bào và duy trì
cân bằng axit-bazơ. Mỗi một nguyên tố có chức năng riêng. Tỷ lệ các nguyên tố này thường là
ổn định cho từng loài động vật. K có trong tế bào (90% của cơ thể có trong nội bào), Na có
chủ yếu trong ngoại bào. Cl kết hợp với bicacbonat làm cân bằng điện tích Na trong dịch
ngoại bào vì vậy Cl chủ yếu có mặt trong dịch ngoại bào.
Chức năng của Na trong cơ thể: Ion Na là yếu tố cơ bản điều hòa cân bằng axit-bazơ
và điều hòa áp suất thẩm thấu. Na cũng tham gia vào sự dẫn truyền xung động thần kinh, hấp
thu đường và các axit amin từ đường tiêu hóa.
Triệu chứng do thiếu muối ăn: Thường xảy ra ở các nước nhiệt đới châu Phi và những
vùng bán khô hạn trong nội địa và ở miền núi nước ta. Biểu hiện khi thiếu muối ăn là thèm
muối thể hiện gia súc liếm các vật trong chuồng; nồng độ Ca trong máu hạ thấp, giảm áp suất
thẩm thấu, giảm khả năng sử dụng protein và năng lượng tiêu hóa; gia súc tăng trọng thấp và
năng suất trứng kém.
Hiện nay người ta chưa rõ nhu cầu chính xác nhưng thường bổ sung 0,5 NaCl (muối ăn) trong
thức ăn khô cho kết quả tốt.
Clo: Clo thường kết hợp với Na và K trong sự cân bằng axit- bazơ, điều hòa áp suất
thẩm thấu và là thành phần của axit chlohydric của dịch vị và muối chlorua. Ngoại trừ cá và
thịt, hàm lượng Clo trong thức ăn thường rất thấp nhất là ở thực vật vì vậy người ta thường bổ
sung Clo cho gia súc ăn cỏ bằng muối. Những thí nghiệm thực hiện ở Mỹ cho thấy bò nuôi
bằng khẩu phần thiếu muối các triệu chứng bệnh không xuất hiện ngay lập tức, gia súc biểu
hiện ăn kém ngon, giảm tăng trọng và năng suất sữa thấp. Muối cũng quan trọng trong khẩu
phần ăn của gà mái đẻ, thiếu muối con vật mổ lông và ăn thịt lẫn nhau. Các loại thức ăn thừa
của nhà bếp là nguồn cung cấp muối tốt, tuy nhiên hàm lượng muối trong loại này thường
biến động và có thể gây thừa muối. Thừa muối rất nguy hiểm, gây khát nước, yếu cơ và phù
nề nếu không cung cấp đủ nước uống. Ngộ độc muối thường xảy ra ở lợn và gà, đặc biệt là
khi thiếu nước uống và con vật có thể bị chết. Gà mái có thể chịu đựng một lượng muối cao
nếu cung cấp nước uống đủ. Gà con chỉ chịu đựng lượng muối trong khẩu phần bằng phân
nửa của gà lớn. Lợn cũng tương tự như vậy.
2.4. Kali (K)
Cùng với Na,Cl và các ion cacbonat trong việc điều hòa áp suất thẩm thấu của thể dịch
và cân bằng axit-bazơ trong cơ thể. Na là cation vô cơ chính của dịch ngoại bào, K là thành
phần của dịch nội bào. K đóng vai trò quan trọng trong các kích thích của thần kinh và cơ, nó
cũng liên quan đến trao đổi hydrat cacbon.
Triệu chứng do thiếu K: Hàm lượng K trong thực vật rất cao, khoảng trên 25g/kg
VCK, vì thế gia súc thường tiêu thụ lượng K cao hơn các chất khác. Trong điều kiện tự nhiên
bình thường gia súc thường không có biểu hiện thiếu K. Tuy nhiên có vài trường hợp ở những
nơi hàm lượng K trong đất thấp thí dụ như ở Brazil, Panama và Uganda triệu chứng thiếu K
có lẽ gia tăng cuối mùa khô kéo dài và K trong cơ gà thấp.
95
Thiếu K làm cho bò chân cứng đờ, nồng độ K trong máu hạ thấp và có những bệnh
tích ở tim, thoái hóa ở thận và giảm năng suất sữa. Gà chậm tăng trưởng, yếu và quay cuồng
có thể chết.
Thiếu Mg làm cho tích lũy K giảm và có thể dẫn đến thiếu K. Đi lỏng nhiều liên quan
đến mất các chất điện giải chủ yếu K trong phân vì vậy mối qua hệ áp suất thẩm thấu và cân
bằng axit-bazơ thay đổi.
Khẩu phần thừa K sẽ được đào thải theo nước tiểu.
2.5. Manhê (Mg)
Phân bố: Mg là nguyên tố có nhiều nhất sau Ca, P và phân bố trong hầu hết các bộ
phận của cơ thể. Khoảng một nửa lượng Mg của cơ thể có trong xương với hàm lượng 0,5-
0,7% hàm lượng khoáng của xương. Mg có trong các tế bào mô mềm và có hàm lượng lớn
nhất trong gan và cơ xương. Trong máu, 75% Mg có trong hồng cầu và 25% trong huyết
thanh.
Chức năng: Mg kết hợp chặt chẽ với Ca và P. Mg cần cho sự phát triển của xương và
cần cho quá trình photphoryl ôxy hóa của mitochondria của cơ tim và các mô cơ khác. Nhiều
enzym tham gia quá trình trao đổi chất béo, protein và hydrat cacbon cần Mg2+ hoạt hóa.
Triệu chứng do thiếu Mg: Mg trong máu thấp (giống như thấp Ca) gây nên chứng co
giật (ypomangesaemia). Gia súc ăn nhiều Mg thì mặt nổi đỏ do sưng huyết, ngứa ngáy, tim
đập nhanh và cuối cùng là co giật.
Bò nuôi ở đồng cỏ nhiều Mg có triệu chứng đặc biệt gọi là "phong cỏ" (grass tetany,
lactation tetany, grass stegger) có thể bị ngứa ngáy, dễ bị mẫn cảm và co giật. Triệu chứng
trên có thể chữa khỏi bằng cách bổ sung muối Mg.
Mg trong máu quá cao sẽ làm giảm tính nhạy cảm của bắp thịt và thần kinh. Với nồng độ 20
mg/ml máu các con vật sẽ bị mê.
Mg với liều gây độc sẽ có ảnh hưởng đến lượng ăn vào, đi lỏng, mất các phản xạ và
giảm hô hấp của tim (cardiorespiratory).
Nguồn Mg: Mg có ở tất cả thức ăn thực vật. Dạng bổ sung Mg phổ biến nhất là oxit
manhê. Bổ sung chất khoáng có thể phối hợp trong thức ăn hỗn hợp. Có thể sử dụng dung
dịch axêtat manhê với đường đậm đặc cho con vật sử dụng.
2.6. Lưu huỳnh (S)
Phân bố: S là thành phần của Cystin, Cystein và Methionin. S còn là thành phần của
biotin, thiamin, insulin và coenzym-A cũng chứa S. Methionin là axit amin thiết yếu cho mọi
gia súc cho nên S là chất khoáng cũng thiết yếu.
Chức năng: Chức năng của S thông qua sự có mặt của S trong các chất trao đổi trung
gian hữu cơ. Lưu huỳnh trong cơ thể dưới dạng SO2- có tác dụng khử độc các chất như
indoxyl và phenol. Lưu huỳnh có trong nhóm SO4 vô cơ tham gia cân bằng axit-bazơ.
Thông thường, sự bổ sung S ít được chú ý trong dinh dưỡng gia súc vì S ăn vào
thường ở dạng protein, và việc thiếu S chỉ khi con vật bị thiếu protein. Tuy nhiên trong những
năm gần đây cùng với việc gia tăng sử dụng urê như là chất thay thế một phần nitơ phi
protein, vì vậy số lượng S có mặt ít ỏi trong khẩu phần có thể là yếu tố giới hạn cho sự tổng
hợp cystein, cystin và methionin. Trong điều kiện như thế việc bổ sung vào khẩu phần có urê
là có lợi. Ở gia súc nhai lại, S có thể cung cấp trong thức ăn dưới dạng muối vô cơ vì vi sinh
vật trong dạ cỏ có khả năng sử dụng để tổng hợp nên các axit amin chứa S.
Nếu thức ăn thỏa mãn được nhu cầu Met và Cys thì nhu cầu S cũng được giải quyết.
Cần chú ý ở các loài gia súc lấy len nhu cầu axit amin có S cao vì len chứa 13% Cystein.
96
III. KHOÁNG VI LƯỢNG

3.1. Sắt (Fe)
Người ta phát hiện ra vai trò của sắt đối với gia súc hơn 100 năm nay. Mặc dù vậy,
thiếu sắt đã gây ra nhiều bệnh tật cho con người và gia súc vẫn là trở ngại chính trong phát
triển chăn nuôi.
Phân bố: Khoảng 60-70% Fe có trong hemoglobin của hồng cầu và myoglobin của cơ;
20% dự trữ dưới dạng không ổn định (Ferritin, hemosiderin) trong gan, lách, thận, tủy và một
số cơ quan khác dùng để tổng hợp hemoglobin; phần còn lại 10-20% ở dạng cố định là thành
phần của myosin và actomyosin cơ, và enzym.
Hơn 90% Fe trong cơ thể kết hợp với protein, quan trọng nhất là hemoglobin. Fe cũng có mặt
trong huyết thanh ở dạng protein gọi là tranferrin liên quan tới sự vận chuyển sắt trong cơ thể.
Fe còn là thành phần của nhiều enzym bao gồm cytochrom và một vài flavoprotein.
Triệu chứng do thiếu Fe: Hơn phân nửa Fe có mặt trong cơ thể ở dạng hemoglobin vì
vậy nếu cơ thể thiếu Fe sẽ ảnh hưởng tới sự hình thành hợp chất này. Hồng huyết cầu chứa
hemoglobin, tế bào máu này liên tục được sản xuất trong tủy xương để thay thế các hồng cầu
bị phân hủy trong quá trình dị hóa, Fe được giải phóng và sẽ được sử dụng để tái tổng hợp
hemoglobin. Nhu cầu Fe hằng ngày ở con vật còn bú tăng nhanh, bởi vì hàm lượng Fe trong
sữa rất thấp, đặc biệt xảy ra ở lợn nuôi nhốt. Lợn con cần 7 mg Fe mỗi ngày để sinh trưởng và
phát triển bình thường, trong khi đó sữa mẹ chỉ cung cấp 1mg/ngày vì vậy con vật cần cung
cấp 6 mg mỗi ngày. Bổ sung Fe cho lợn mẹ cho con bú không ngăn ngừa được bệnh thiếu
máu ở lợn con vì hàm lượng Fe trong sữa không tăng theo hàm lượng Fe trong thức ăn. Cung
cấp sắt cho heo con có hiệu quả nhất bằng cách tiêm dung dịch Fe.
Thiếu Fe dẫn tới chứng thiếu máu với cả hai hình thức hypochromic và microcytic.
Hấp thu: Sắt được hấp thu ở tá tràng dưới dạng Fe2+ và thường với tỷ lệ 5-10%. Cơ thể
giữ lại sắt đã hấp thu để tái sử dụng (sơ đồ 9.1).
Hấp thu sắt có hiệu quả nhất trong môi trường axit, vì vậy Fe hấp thu từ dạ dày-nơi có
HCl tiết ra- nhiều hơn hồi tràng.
Hấp thu sắt tăng lên do axit amin valin và histidin; axit ascorbic; các axit hữu cơ như
lactic, pyruvic và citric; đường: fructoz và sorbitol có lẽ do hình thành phức hợp dễ tan với
Fe.
Hấp thu sắt bị giảm khi hàm lượng cao của Zn, Mn, Cu và Cd do cạnh tranh vị trí liên
kết protein trong chất nhầy của đường ruột.
Ngộ độc Fe: Ngộ độc Fe không phải là vấn đề phổ biến cho gia súc, tuy nhiên bệnh có
thể xảy ra nếu cung cấp lâu dài bằng cách cho ăn. Triệu chứng ngộ độc Fe lâm sàng do thức
ăn là con vật giảm tăng trọng và thiếu photpho.
Độc tính của Fe có thể giảm do có Cu, P và vitamin E trong thức ăn hay khi có mặt
valin, histidin, axit ascorbic, hydrat cacbon đơn giản và các axit hữu cơ làm tăng hấp thu Fe.
Nguồn Fe: Sắt có nhiêu trong thức ăn, nhất là trong lá xanh của cây bộ đậu. Thức ăn
nguồn gốc động vật như bột cá, bột thịt, bột máu, bột đầu tôm.. rất giàu sắt. Trong sữa có rất ít
sắt.
97
HẤP THU Fe2+ TÁ TRÀNG KHÔNG TRÀNG HỒI TRÀNG RUỘT GIÀ
Fe3+ 12-15
mg Thức
Hấp thu 0,6-1,5 mg/ngày ?
ăn
VẬN CHUYỂN
SĂT TRONG HUYẾT
TƯƠNG (~3mg) Fe3+ +
TRANSFERIN (35-40
TỦY XƯƠNG mg thay đổi/ngày) TẤT CẢ TẾ
20-25 mg/NGÀY BÀO CƠ THỂ
ĐỒNG HÓA
Hemoglobin Tế bào chết
Phân giải Hb
DỰ TRỮ DỰ TRỮ 1.000 mg Fe

TRONG HỆ THỐNG
GAN, LÁCH, TỦY
XƯƠNG
BÀI TIẾT Xuất huyết Nước tiểu, mồ hôi, Mất nước tế bào
mất hồng cầu qua nước mật, phân
tiểu, qua kinh nguyêt (0,5-1 mg/ngày)
0,5-1 mg Fe/ngày
Sơ đồ 9.1. Sơ đồ tiêu hóa và hấp thu sắt trong cơ thể người (Moore và Dubach, 1962).
3.2. Đồng (Cu)

Vai trò cần thiết của Cu đối với cơ thể đã được nhận biết từ năm 1924 khi các thí
nghiệm trên chuột cho thấy Cu cần cho sự hình thành hemoglobin. Nhiều loài gia súc như thỏ,
lợn và gia cầm cần Cu để hình thành hemoglobin mặc dù Cu không thực sự là thành phần của
hemoglobin. Nó có mặt trong vài loại protein huyết tương như là ceruloplasmin là một chất có
liên quan tới sự giải phóng Fe từ tế bào vào trong huyết tương. Cu cũng có mặt trong số sắc tố
lông và rất cần để hình thành màu sắc bình thường của lông, len. Cu làm giảm trực tiếp tính
nhạy cảm nhiễm khuẩn ở cừu.
Thiếu đồng: Thiếu Cu làm suy yếu khả năng hấp thu Fe, huy động và sử dụng chất Fe
để tổng hợp hemoglobin. Thiếu Cu dẫn đến thiếu máu, chậm tăng trưởng, sự tiêu hóa bị rối
loạn, tổn thương não và cột sống, con vật bị mất sắc tố, lông xù , cứng và bạc màu. Mất sắc tố
là do Cu tác dụng lên enzym xúc tác phản ứng biến đổi tyrosin thành melanin.
Ngộ độc Cu: Ngộ độc Cu xảy ra khi cung cấp lượng muối đồng dư thừa, ăn liên tục
một lượng Cu cao dẫn đến tích lũy Cu trong các mô cơ thể, đặc biệt là ở gan. Cu có thể xem
98
là một chất độc tích lũy vì vậy nên cẩn thận khi bổ sung muối đồng cho con vật. Lợn và bò có
thể chịu đựng một lượng Cu cao hơn cừu. Triệu chứng ngộ độc Cu là hoại tử tế bào gan, vàng
da, kém ăn, chết do hôn mê thiếu máu.
Tác động qua lại giữa Đồng-Molipden-Lưu huỳnh: Như được Mo ảnh hưởng đến tích
lũy của Cu chỉ khi có mặt của S. Cơ chế là sulphit được hình thành do vi sinh vật dạ cỏ tác
động lên các hợp chất S hữu cơ hay sulphat của thức ăn và sulphit phản ứng với molipdat hình
thành thiomolipdat và chất này kết hợp với Cu thành Cu thiomolipdat không tan (CuMoS4).
Nguồn Cu: Cu có nhiều trong thức ăn và trong điều kiện bình thường khẩu phần ăn
của gia súc cung cấp đầy đủ nhu cầu Cu.Thức ăn hạt và phụ phẩm hạt rất giàu Cu nhưng rơm
rạ chứa rất ít. Hàm lượng Cu trong cỏ tự nhiên 4-8 mg/kg chất khô. Sữa chứa rất ít Cu.
3.3. Coban (Co)
Chức năng sinh học của Co được khám phá khi người ta khám phá ra vitamin B12. Ở
gia súc dạ dày đơn, Co cần thiết để tổng hợp, được tổng hợp ở ruột già nhưng phần lớn không
được hấp thu và bị thải qua phân, điều này dẫn đến một hiện tượng gây ra do thiếu Co làm gia
súc ăn phân.
Ở gia súc nhai lại, Co cần cho hoạt động của vi sinh vật để tổng hợp vitamin B12.. Gia
súc nhai lại có nhu cầu Co cao hơn gia súc dạ dày đơn vì Co lãng phí một phần trong quá
trình tổng hợp của vi sinh vật dạ dày cỏ của các hợp chất hữu cơ không có hoạt tính sinh học
trong các mô của con vật chủ. Hơn nữa Co kém hấp thu ở bộ máy tiêu hóa. Cung cấp vitamin
B12 bằng cách tiêm có hiệu quả hơn uống nhưng đối với Co thì trái lại ít có hiệu quả.
Nguồn cung cấp Co: Phần lớn thức ăn chứa rất ít Co, có thể cung cấp muối vô cơ bằng
tảng liếm có chứa Co cho gia súc. Trong cỏ tự nhiên hàm lượng Co nằm trong giới hạn 100-
250 µg/kg chất khô.
3.4. Kẽm (Zn)
Chức năng: Kẽm có mặt trong hầu hết trong các tổ chức của cơ thể. Zn được tích lũy
dần trong xương hơn là trong gan. Hàm lượng Zn trong da và lông rất cao. Rất nhiều enzym
chứa Zn như là cacbonic alhydraza, cacboxypeptidaza tụy, lactat dehydrogenaza, alcohol
dehydrogenaza, alkalin photpataza và thymidin kynaza. Hơn nữa, Zn cũng là chất hoạt hóa
cho nhiều hệ thống enzym.
Thiếu Zn: Gia súc thiếu kẽm chậm tăng trưởng, lông mọc thưa. Ở lợn có bệnh hóa
sừng (parakeratosis) biểu hiện chậm lớn, chuyển hóa thức ăn kém, da nổi đỏ, có vảy và rụng
tóc. Zn có liên hệ với Ca. Khẩu phần lợn thiếu Zn mà Ca quá cao thì bệnh hóa sừng trầm
trọng hơn. Ở gà, làm giảm tỉ lệ trứng nở ra và chậm mọc lông.
Nhiều enzym có Zn như alcohol dehydrogennaza, pyridin nucleotit dehydrogenaza,
alkalin photphataza tác dụng lên sự hóa cốt và tác động vào sự giải phóng Ca từ xương hay từ
muối canxi photphat trong thức ăn.
Nguồn Zn: Zn có không nhiều trong tất cả thức ăn thực và động vật. Sò biển, gan,
mầm lúa, men và rau xà lách giàu Zn. Zn trong thức ăn động vật nhiều hơn protein thực vật
nhưng sữa chứa ít Zn.
3.5. Mangan (Mn)
Chức năng: Cơ thể chứa rất ít Mn. Mn chứa nhiều nhất trong xương, gan, thận, tụy và
tuyến yên. Mn là chất hoạt hóa nhiều enzym như hydrolaza và kinaza, và thành phần của
arginaza, pyruvat cacboxylaza và Mn superoxit dismutaza.
Thiếu Mn: Vai trò của Mn trong dinh dưỡng gia súc chưa được thống nhất nhưng
nhiều chứng bệnh đặc biệt được kết luận là do ăn thiếu Mn. Ở nhai lại, lợn và gia cầm đều
phát hiện triệu chứng thiếu Mn. Triệu chứng chung là sinh trưởng chậm, xương phát triển
không bình thường, mất thăng bằng của gia súc mới sinh và giảm khả năng sinh sản. Ở gà con
là bệnh perosis (bẹt chân), ở gà mái đẻ thì giảm tỉ lệ ấp nở, vỏ trứng mỏng và đầu gà con nở ra
99
bị kéo ngược về sau. Lợn thì què chân. Gia súc ăn cỏ thì lớn chậm, chân cong vẹo, giảm thụ
thai và có khi sẩy thai. Tuy nhiên, gia súc chăn thả ít thấy triệu chứng thiếu Mn.
Nguồn Mn: Mn được phân bố hầu hết trong thức ăn. Cây thức ăn chứa 40-200 mg
Mn/kg chất khô. Mn trong cỏ tự nhiên biến động lớn và ở vùng đất chua Mn rất cao 500-600
mg/kg chất khô. Nấm men và thức ăn động vật ngược lại chứa ít Mn hơn. Cám gạo và phụ
phẩm lúa mì giàu Mn.
3.6. Iốt (I)
Cơ thể chứa hàm lượng vô cùng nhỏ Iốt. Ở người lớn thường thấp hơn 600 µg/kg.
Chức năng chủ yếu của Iốt là cấu tạo hormon thyroxin. Thyroxin chứa iôt ở dạng protein
thyrroglobulin. Đây là amin đặc biệt, có nhân thơm aromatic amino axit. Nếu khẩu phần chứa
tyrosin hoặc phenylalanin, di-iodotyrosin và thyroxin sẽ được cơ thể tổng hợp vì vậy cung cấp
muối iốt là rất cần thiết.
Khi thức ăn thiếu I thì sản sinh thyroxin giảm, do đó gây nên những biến chứng như
tuyến giáp trạng sưng to thành bướu cổ, sinh sản kém, không lông và chết. Có nhiều chất gọi
là chất sinh bướu (goitrogen ) đối kháng với trao đổi I và sinh ra bướu. Chất sinh bướu thường
gặp là thiocyanat ở họ cải (Brassica): cải bắp, cải xoăn, cải dầu... Các hợp chất goitin (L-5-
vinyl-2- thioxalidon), thioraxin là những chất sinh bướu.
Nguồn I: Iốt có trong tất cả thức ăn, nhưng nhiều nhất là ở hải sản và muối biển.
3.7. Selen (Se)
Người ta tìm thấy vai trò quan trọng của Se vào năm 1950 khi sử dụng Se và vitamin
E để điều trị bệnh teo bắp thịt (Myopathy) ở cừu và bò, bệnh hoại tử gan (Liver necrosis) ở
chuột và bệnh rỉ nước (Exudative diathesis). Vai trò sinh hóa của Se được sáng tỏ vào năm
1973, khi người ta khám phá ra rằng Se là thành phần của glutathion peroxidaza, một chất sản
sinh trong quá trình oxi hóa chất béo, duy trì cấu tạo của màng tế bào.
Se được lưu ý do độc tính rất thường xảy ra ở gia súc ăn phải cỏ chứa nhiều Se. Triệu
chứng: lờ đờ, khớp cứng đờ, què, rụng lông bờm và lông đuôi, móng cong vẹo, hỏng răng và
có thể bị mù. Ở những cây thức ăn chứa Se thì S của Met, Cys bị Se thay thế vì thế lông, len
và móng là những phần chứa nhiều axit amin chứa S bị ảnh hưởng.
3.8. Flo (F)
Flo là chất dinh dưỡng thiết yếu cho người và gia súc giúp chống sâu răng. Tuy nhiên
nếu thừa (khoảng 20 ppm) F có thể làm răng thủng nhiều lỗ, mòn, chân răng đau nhức, làm
gia súc mất ăn và ảnh hưởng tới sự sinh trưởng. Xương và khớp có thể bị ảnh hưởng do thiếu
F.
F có tác dụng gây độc tích lũy nghĩa là dù ăn phải một lượng ít mà nhiều lần thì sẽ tích
góp lại và gây hại. Đó là trường hợp gia súc uống nước có F, ăn phải đá photphat flo hoặc ăn
ở bãi chăn xung quanh nhà máy phun khói có F nhiễm vào đồng cỏ.
Hàm lượng Ca trong khẩu phần cao làm ức chế chuyển hoá F trong xương; có thể các
nguyên tố khác của khẩu phần cũng có ảnh hưởng quan trọng đến F.
3.9. Arsen (As)
As phân bố rộng rãi trong mô và thể dịch của cơ thể, đặc biệt có nhiều trong lông, da
và móng. Bổ sung As trong khẩu phần gia súc có ảnh hưởng tốt lên sự tăng trọng và chuyển
hóa thức ăn. Cơ chế tác động là muối As hữu cơ kích thích vi khuẩn hoạt động giống như
trường hợp kháng sinh. Tuy nhiên As là một chất độc nổi tiếng trong lịch sử của nhân loại.
Triệu chứng ngộ độc là buồn nôn, nôn oẹ, đi lỏng và đau thắt vùng bụng.
&
100
CHƯƠNG X
CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG
CỦA THỨC ĂN
Trong các chương trước chúng ta đã đề cập đến giá trị dinh dưỡng của thức ăn thông
qua giá trị thô của protein, mỡ, hydrat cacbon.. và năng lượng. Tuy nhiên đây chỉ mới phản
ảnh về giá trị tiềm năng của thức ăn. Như đã biết gia súc có quá trình tiêu hoá, hấp thu và sử
dụng các chất dinh dưỡng của thức ăn khi nó được đưa vào trong cơ thể. Như vậy giá trị tiềm
năng của thức ăn sẽ bị thay đổi và giá trị thực của nó mới được thể hiện. Chương này sẽ giới
thiệu các phương pháp xác định giá trị dinh dưỡng thông qua quá trình trao đổi chất của thức
ăn trong cơ thể của gia súc.
I. CÂN BẰNG CHẤT
Cân bằng chất là sự cân đối lượng chất ăn vào và lượng thải qua các con đường khác
nhau ra khỏi cơ thể. Quá trình này xảy ra do sự tiêu hóa, hấp thu và trao đổi chất. Hai nguyên
tố hóa học được coi là thành phần quan trọng nhất của thức ăn và cơ thể động vật là nitơ và
cácbon vì cácbon là nguồn năng lượng và nitơ là yếu tố cấu tạo nên sự sống và có tỷ lệ ổn
định trong protein (thường chiếm 16%). Nghiên cứu sự chuyển hóa của 2 nguyên tố trên là
nghiên cứu quá trình trao đổi chất dinh dưỡng của thức ăn nhằm đánh giá giá trị dinh dưỡng
của chúng.
1.1. Cân bằng nitơ
Trao đổi N thức ăn. Cân bằng N được xác định như là sự cân đối lượng N ăn được so
với lượng mất khỏi cơ thể. N cân bằng = N ăn vào - (N trong phân + N trong nước tiểu). Có
thể tóm tắt quá trình trao đổi N trong cơ thể như sau:
N thức ăn
N trong phân
N tiêu hóa
N trong nước tiểu
N tích lũy (N cân bằng)
Sự mất mát N còn thông qua các con đường khác như qua mồ hôi, rụng lông, bong
vảy da... nhưng với tỷ lệ rất nhỏ. Sự mất mát N trong phân bao gồm N không tiêu hóa từ thức
ăn và N từ cơ thể (N trao đổi), và N mất qua nước tiểu cũng bao gồm N thức ăn không tích
lũy và N nội sinh.
Cân bằng N có thể xảy ra các trường hợp: Cân bằng (thăng bằng), cân bằng dương và
cân bằng âm. Giá trị N tích lũy phụ thuộc vào loại thức ăn, khả năng tiêu hóa và sử dụng, và
gia súc (loài, thời kỳ sinh trưởng, trạng thái sức khỏe..).
Thí nghiệm cân bằng N. Thí nghiệm cân bằng N được tiến hành trên gia súc có trạng
thái sinh lý bình thường, thông thường gia súc trưởng thành vì sự tiêu hóa, hấp thu và trao đổi
N hoàn chỉnh hơn. Gia súc được nuôi trên cũi trao đổi hoặc nuôi tại chuồng, có máng ăn,
uống, thiết bị thu phân và nước tiểu (Hình VIII.2). Thí nghiệm này được tiến hành như một thí
nghiệm tiêu hóa nhưng chỉ khác là có thu cả nước tiểu. Mỗi giai đoạn thí nghiệm thường kéo
dài 17-20 ngày, trong đó mỗi giai đoạn: thích nghi và thí nghiệm là 7-10 ngày, tùy theo loài
gia súc và thức ăn thí nghiệm. Trong giai đoạn thí nghiệm, phân và nước tiểu được thu và xác
định chính xác khối lượng hàng ngày. Sau mỗi giai đoạn thí nghiệm, người ta lấy mẫu thức
101
ăn, phân và nước tiểu để phân tích N. Thí nghiệm cân bằng N khó hơn thí nghiệm tiêu hóa vì
phải thu phân và nước nước tiểu và cần số lượng gia súc lớn. Tuy nhiên, thí nghiệm cân bằng
N trên gia cầm tiến hành dễ hơn vì chất thải (phân, nước tiểu) đổ ra cùng một chỗ.
Ý nghĩa cân bằng N. Nghiên cứu cân bằng N nhằm xác định giá trị dinh dưỡng của
thức ăn. Thức ăn có N tích lũy lớn thì có giá trị dinh dưỡng lớn. N tích lũy có giá trị âm trong
trường hợp thức ăn kém tiêu hóa, hấp thu và sử dụng (giá trị dinh dưỡng thấp) và đối với gia
súc già hoặc bị bệnh. N tích lũy dương trong trường hợp thức ăn dễ tiêu hóa và được cơ thể sử
dụng tốt và đối với gia súc sinh trưởng. Đối với gia súc trưởng thành hoặc gia súc ở trạng thái
duy trì, N tích lũy bằng không (cân bằng).
1.2. Cân bằng cácbon
Trao đổi cácbon. Trong thức ăn, C có trong thành phần hydrat cacbon (đường, tinh bột
và xơ), lipit và protein còn trong cơ thể gia súc C có chủ yếu trong các chất hữu cơ tích lũy
(mỡ, protein) và không đáng kể trong glycogen. Điều đó cho thấy sự chuyển hóa C khác với
N như đã đề cập ở phần trước. Sơ đồ tóm tắt trao đổi C.
C thức ăn
C phân
C tiêu hóa
C nước tiểu
C khí tiêu hóa (CH4, CO2…)
C tích lũy
Sữa
Thịt
Trứng
Lông len
Cân bằng C (C tích lũy) Bơm

= C thức ăn - (C phân + C nước
tiểu + C khí tiêu hóa). Giống Ô-xy vào Hấp thu CO2 & nước
Ô-xy vào
như N, C còn mất qua mồ hôi,
thở và các con đường khác rất Hình 10.1. Buồng hô hấp kín
khó xác định.
Thí nghiệm cân bằng C.
Thí nghiệm cân bằng C được tiến hành trong thiết bị đặc biệt gọi là buồng hô hấp kín
(Respiration chamber; Hình 10.1). Gia súc được nhốt trong buồng kín có bộ phận thu CO2 và
hơi nước thải ra. Buồng gắn liền với máng ăn, uống và thậm chí hệ thống vắt sữa. Ô-xy cung
cấp cho gia súc phải qua máy đo. Đồng thời đo lượng CO2 thải ra vào cuối ngày. Nếu có khí
CH4 thải ra thì phải lấy mẫu phân tích.
Lượng C ăn vào từ thức ăn, thải qua phân và nước tiểu được xác định dễ dàng, và tính
toán lượng C thải qua khí cacbonic và mêtan. Nhưng khí cacbonic thải ra không chỉ do ô-xy
hóa chất hữu cơ mà còn sản sinh từ việc tổng hợp nguyên liệu của cơ thể.
Ý nghĩa. Giá trị C tích lũy là cơ sở để xác định giá trị dinh dưỡng của thức ăn. Tuy
nhiên phương pháp này tiến hành phức tạp và tốn kém nên ít được áp dụng trong nghiên cứu
một cách rộng rãi.
II. TỶ LỆ TIÊU HÓA
2.1. Khái niệm
Tỷ lệ tiêy hóa (TLTH). Là tỷ lệ của một chất dinh dưỡng nào đó đã tiêu hóa được so
với phần ăn vào. TLTH có thể tính theo phần trăm hoặc tỷ số.
102
Chất dinh dưỡng ăn vào - Chất dinh dưỡng trong phân

TLTH =
Chất dinh dưỡng ăn vào
Chất dinh dưỡng được định nghĩa như là năng lượng, protein, axít amin, hydrat
cacbon, lipit.... Riêng đối với chất khoáng không áp dụng công thức trên vi lượng khoáng trao
đổi thải qua phân.
Ví dụ, trong một ngày bò ăn hết 40 kg cỏ tươi (10% vật chất khô) và thải ra 5 kg phân
(20% vật chất khô), thì TLTH vật chất khô sẽ là 0,75 (hay là 75%).
Ý nghĩa: Tỷ lệ tiêu hóa nói lên khả năng tiêu hóa của gia súc đối với một loại thức ăn
hay một chất dinh dưỡng của thức ăn. Giá trị 75% có nghĩa là nếu cho bò ăn 1 kg thức ăn thì
chỉ có 750 g được tiêu hóa, hấp thu còn 250 g thải qua phân.
Tỷ lệ tiêu hóa biểu kiến (Apparent) và tỷ lệ tiêu hóa thực (True). Ngoại trừ xơ, hầu hết
các chất dinh dưỡng protein, axit amin, lipit, hydrat cacbon.. thải qua phân có nguồn gốc nội
sinh là những chất có trong tế bào ruột và các chất tiết của đường tiêu hóa. Như vậy chất thải
trong phân không chỉ có thức ăn không tiêu hóa mà còn các chất có nguồn gốc từ cơ thể vật
chủ. Các chất nội sinh này không thể phân biệt với chất không tiêu hóa trong thức ăn được, vì
vậy tỷ lệ tiêu hóa được xác định bằng hiệu số giữa thức ăn ăn vào và thải qua phân là tỷ lệ tiêu
hóa biểu kiến. Nó bao gồm cả phần nội sinh. Tính tỷ lệ tiêu hóa biểu kiến (theo công thức
trên) sẽ luôn luôn cho giá trị thấp hơn tỷ lệ tiêu hóa thực của thức ăn. TLTH biểu kiến đối với
các chất khoáng gần như không có ý nghĩa.
Tỷ lệ tiêu hóa thực (TLTHt) là tỷ lệ chất ăn vào được hấp thu từ đường tiêu hóa, không
tính đến lượng nội sinh. Nghĩa là:
Chất dinh dưỡng ăn vào - Chất dinh dưỡng trong phân + Chất nội sinh
TLTHt =
Chất dinh dưỡng ăn vào
Chất nội sinh của cơ thể thải qua phân chủ yếu là N- được gọi là N trao đổi trong
phân. Một trong các phương pháp để xác định N trao đổi là nuôi gia súc khẩu phần không
chứa N.
Hiện nay, TLTH biểu kiến và TLTH thực đang được sử dụng rộng rãi trong các tài
liệu. Trong thực tế, TLTH được xác định rất khó khăn ví khó để tách biệt các chất có nguồn
gốc thức ăn và nguồn gốc từ cơ thể.
2.2. Các phương pháp xác định
Hiện nay có rất nhiều phương pháp khác nhau để xác định tỷ lệ tiêu hoá, nhưng chung
quy có 2 nhóm phương pháp:
- Nhóm phương pháp xác định trực tiếp thông qua con vật (in vivo), ví dụ phương
pháp thu phân (phương pháp cổ truyền).
- Nhóm các phương pháp xác định trong phòng thí nghiệm (in vitro), ví dụ phương
pháp sử dụng enzym tiêu hoá như pepxin, tripxin ...
Việc phân loại nói trên cũng chỉ là tương đối vì có nhiều phương pháp mới và những
phương pháp đó rất khó phân định đâu là in vivo đâu là in vitro, ví dụ phương pháp tiêu hoá ở
dạ cỏ (Nylon bag technique). Một số tài liệu cho rằng các phương pháp khó phân định đó
được xếp vào nhóm 3 là nhóm các phương pháp in situ bao gồm kỹ thuật túi nylon, gas
production.
Nhóm phương pháp in vivo:

Nhóm này bao gồm một số phương pháp phổ biến sau đây:
- Phương pháp cổ truyền (thu phân)
103
- Phương pháp dùng chất chỉ thị

Phương pháp cổ truyền (Conventional method)
Thử mức tiêu hóa của một khẩu phần:
Nguyên tắc chung: Trong thực tế, gia súc được nuôi với nhiều loại thức ăn phối hợp
với nhau gọi là khẩu phần. Muốn xác định tỷ lệ tiêu hóa của một khẩu phần, người ta tiến
hành phối hợp khẩu phần và phân tích thành phần dinh dưỡng của khẩu phần đó. Sau đó cho
Hçnh 10010.2. Cuîi tiãu hoïa sæí duûng cho cæìu con vật ăn khẩu phần đã phối hợp,
cân lượng thức ăn ăn vào và lượng
phân thải ra hằng ngày, xác định
thành phần dinh dưỡng của phân.
Căn cứ vào số chênh lệch về khối
lượng các chất dinh dưỡng giữa
thức ăn và phân, từ đó tính ra tỷ lệ
tiêu hóa của các chất dinh dưỡng
có trong khẩu phần.
Tiến hành: Phương pháp
này tiến hành 2 giai đoạn: giai đoạn
chuẩn bị (hay giai đoạn thích nghi)
và giai đoạn thí nghiệm (hay giai
đoạn thu phân). Chọn gia súc khỏe
mạnh, có sức sản xuất đại diện
chung cho đàn. Nên chọn đực thiến
để dễ tách phân và nước tiểu. Cần
phải có thiết bị để thu thức ăn và
phân: đối với đại gia súc cần có giỏ
thức ăn treo ở mồm và túi đeo ở
phía hậu môn; đối với lợn dùng máng hứng phân, nước tiểu riêng và nhốt con vật vào cũi đặc
biệt (Hình 10.2); đối với gia cầm phải phẫu thuật lắp hậu môn giả và túi cao su để tách phân
và nước tiểu riêng.
Giai đoạn chuẩn bị (Adaptation period): Cần phải có thời gian nhật định để con vật bài
tiết hết thức ăn cũ trong đường tiêu hóa, làm quen với thức ăn thí nghiệm và có điều kiện để
quan sát trạng thái của con vật. Thời gian chuẩn bị cụ thể của mỗi loài như sau:
- Trâu, bò, dê, cừu: 10 - 15 ngày
- Ngựa, lợn: 8 - 10 ngày
- Gia cầm: 6 - 8 ngày
- Thỏ: 6 - 7 ngày
Thời gian này phụ thuộc vào loại thức ăn. Thức ăn thô và thức ăn không truyền thống
cần nhiều thời gian nuôi chuẩn bị hơn thức ăn tinh và thức ăn truyền thống.
Trong giai đoạn chuẩn bị, gia súc được nuôi khẩu phần thí nghiệm với lượng ăn tự do
và sau đó xác định lượng ăn vào tối đa. Nước uống được cung cấp đầy đủ. Thông thường gia
súc sử dụng vòi uống nước tự động, nếu không thì tỷ lệ nước với thức ăn cung cấp được áp
dụng là 2-4:1. Tỷ lệ nước cao trong mùa khô.
Giai đoạn thí nghiệm (Collection period): đối với đại gia súc kéo dài 10 - 12 ngày, lợn
và gia cầm: 6 - 7 ngày. Thời gian có thể ngắn hoặc dài hơn phụ thuộc loại thức ăn như đã đề
cập ở trên. Trong giai đoạn này, gia súc được nuôi khẩu phần thí nghiệm, thông thường lượng
ăn hàng ngày thấp hơn lượng ăn tối đa của giai đoạn chuẩn bị (khoảng 80-90%). Phân và
nước tiểu được thu hàng ngày và cân để biết khối lượng. Để giảm sự mất mát N trong nước
tiểu thông thường thêm 15-20 ml H2SO4 10% vào bình hứng nước tiểu. Lấy khoảng 10%
104
lượng phân đem bảo quản ở nhiệt độ 40C để lấy mẫu phân tích sau này. Mẫu phân và nước
tiểu được lấy khoảng 10% của tổng lượng mẫu phân và nước tiểu của cả giai đoạn thí nghiệm,
trộn đều và lấy mẫu phân tích và sau đó đem sấy ở nhiệt độ 600C bảo quản và phân tích thành
phần hoá học về sau.
Ví dụ, xác định tỷ lệ của các khẩu phần ăn khác nhau đối với lợn sinh trưởng trình bày
ở bảng 10.2.
Xác định tỷ lệ tiêu hóa của một loại thức ăn:

Phương pháp này thường dùng để xác định TLTH của thức ăn giàu protein như bột cá,
bột đầu tôm, khô đậu nành... là những thức ăn cần phải phối hợp với các thức ăn khác thì gia
súc mới có quá trình tiêu hóa bình thường. Muốn xác định tỷ l tiêu hóa của các loại thức ăn
trong khẩu phần thì cần phải tiến hành đồng thời xác định tỷ lệ tiêu hoá trên 2 khẩu phần vì
gia súc thường được nuôi với khẩu phần gồm nhiều loại thức ăn: Khẩu phần cơ sở (KPCS) và
khẩu phần thí nghiệm (KPTN). Khẩu phần cơ sở bao gồm các thức ăn truyền thống, là những
thức ăn mà gia súc ăn hàng ngày, sau đó bổ sung vào khẩu phần cơ sở một lượng nhất định
thức ăn thí nghiệm cần xác định tỷ lệ tiêu hóa. Thí nghiệm được tiến hành theo các giai đoạn
như đề cập ở phần trên.
Bảng 10.2. Kết quả thí nghiệm thử mức tiêu hóa trên lợn ăn các khẩu phần khác nhau (Lê
Đức Ngoan, 2000)
Khẩu phần
Bột cá Đầu tôm ủ rỉ mật Đầu tôm ủ bột sắn
Ăn vào, g
Chất hữu cơ 1.155 1.140 1.104
Protêin 142 143 137
Thải ra, g
Chất hữu cơ 103,9 205,2 154,6
Protêin 33,5 35,7 34,2
Tiêu hoá, g
Chất hữu cơ
Protêin 1051,1 934,8 949,4
Tỷ lệ tiêu hoá, % 108,5 107,3 102,8
Chất hữu cơ
Protêin 91 82 86
81 75 75
Để tính tỷ lệ tiêu hóa của thức ăn thí nghiệm (TATN) cần phải biết tỷ lệ tiêu hóa của
KPCS và tỷ lệ tiêu hóa của KPTN, và tỷ lệ TATN trong KPTN. Phương pháp này gọi là
phương pháp khác biệt (Digestibility in Difference).
Nếu gọi a là ỷ lệ % của TATN trong KPTN; b là tỷ lệ thức ăn còn lại của KPTN. Nếu
gọi B là tỷ lệ tiêu hóa của KPCS; T là tỷ lệ tiêu hóa của KPTN và A là tỷ lệ tiêu hoá của
TATN thì tỷ lệ tiêu hoá của TATN được tính như sau:
100(T - B) + aB 100(T - B)
A = hay: A = +B
a a
105
Ví dụ, hãy xác định tỷ lệ tiêu hóa của một loại thức ăn thí nghiệm (A), biết tỷ lệ tiêu hóa
của khẩu phần cơ sở (B) là 90%, tỷ lệ tiêu hóa của khẩu phần thí nghiệm (T) là 91%, phối hợp
20% thức ăn thí nghiệm (a) vào khẩu phần thí nghiệm. TLTH của thức ăn thí nghiệm:
100(90 - 91)
A= + 90 = 95%
20
Đối với bò thường sử dụng cỏ khô làm khẩu phần sơ sở, giả sử tỷ lệ tiêu hóa của cỏ
khô (B) là 50%, tỷ lệ tiêu hóa của của khẩu phần thí nghiệm (T) là 60%. Nếu ta phối hợp vào
khẩu phần thí nghiệm 40% thức ăn thí nghiệm (a) thì tỷ lệ tiêu hóa của thức ăn thí nghiệm (A)
là:
100(60 - 50)
A = + 50 = 75%
40
Để xác định tỷ lệ tiêu hóa một chất dinh dưỡng nào đó có trong thức ăn thí nghiệm,
người ta sử dụng công thức sau:
(T − B) − B(Ncs − Ntn) ; Trong đó Ncs và Ntn là tỷ lệ chất dinh dưỡng trong

TLTH =
Ntn(Ncs − Ntn)
khẩu phần cơ sở và khẩu phần thí nghiệm.
Phương pháp dùng chất chỉ thị (Indicator method):
Xác định tỷ lệ tiêu hóa theo phương pháp cổ truyền mất nhiều thời gian và phải theo
dõi liên tục để thu phân và nước tiểu. Đối với gia súc nhai lại áp dụng phương pháp này càng
phức tạp, nhất là gia súc chăn thả trên đồng cỏ. Để giảm bớt thời gian thu phân< người ta
dùng phương pháp trộn các chất chỉ thị vào thức ăn như Fe2O3, Al2O3, SiO2, Cr2O3, bột
polyethylen, lignin, sợi silica và chromagen... (hay dùng Cr2O3). Những chất này không độc,
không bị tiêu hóa, thải hoàn toàn qua phân.
Thí nghiệm được tiến hành như phương pháp cổ truyền nhưng chỉ khác là hàng ngày
chỉ phải lấy mẫu phân từ 2-3 lần, xác định thành phần hóa học của phân, lựong chất chỉ thị (I)
trong phân và thức ăn từ đó tính ra tỷ lệ tiêu hóa. Tỷ lệ tiêu hoá vật chất khô tính theo công
thức:
% I trong phân - % I trong thức ăn
TLTH = ; Trong đó %I tính theo vật chất khô.
% I trong phân
Ví dụ, xác định tỷ lệ tiêu hoá chất khô của khẩu phần biết tỷ lệ chất chỉ thị trong thức
ăn là 50 g/kg chất khô và trong phân là 100 g/kg. Tỷ lệ tiêu hoá sẽ là 50%.
Để xác định tỷ lệ tiêu hóa của một chất dinh dưỡng cụ thể trong thức ăn hay khẩu
phần bằng phương pháp chất chỉ thị thì sử dụng công thức sau:
% It %Np
TLTH = 100 - (100 x x )
% Ip %Nt
Trong đó %It và %Ip là tỷ lệ chất chỉ thị trong thức ăn và phân tính theo vật chất khô;
%Np và %Nt là tỷ lệ chất dinh dưỡng trong phân và trong thức ăn cũng tính theo vật chất khô.
Nhận xét phương pháp thử mức tiêu hóa in vivo:
- Ưu điểm: Đã nêu được mối quan hệ giũa thức ăn và cơ thể gia súc, nghĩa là thức ăn
sau khi vào cơ thể con vật được tiêu hóa nhiều hay ít sẽ là cơ sở để so sánh các các loại thức
ăn với nhau. Nói chung các chất có tỷ lệ các chất dinh dưỡng cao thì tỷ lệ tiêu hóa cao.
- Nhược điểm: Chưa phản ánh được các chất dinh dưỡng sau khi vào cơ thể sẽ đi đâu
và sử dụng vào mục đích gì? Ngoài ra kết quả chưa thật chính xác: tỷ lệ tiêu hóa của các
nhóm prôtein, lipit thường thấp hơn so với thực tế. Bời vì trong phân, ngoài chất không tiêu
hóa của thức ăn còn có các chất thải của dịch tiêu hóa, xác vi khuẩn, niêm mạc ruột… đã làm
106
tăng lượng chất thải trong phân. Đối với gia súc nhai lại, vi khuẩn còn phân giải các chất
gluxit thành các chất khí như CO2, CH4, cho nên kết quả của các nhóm gluxit thường cao hơn
thực tế.
Nhóm phương pháp in vitro:

Cho đến nay nhiều thí nghiệm tiêu hoá đã được tiến hành trong phòng thí nghiệm.
Phương pháp sử dụng enzym pepxin và HCl để xác định tỷ lệ tiêu hoá protêin là một trong số
thí nghiệm trên. Một số phương pháp mới được phát triển trong cuối thế kỷ XX như phương
pháp tiêu hóa dạ cỏ (Nylon bag technique), phương pháp sản sinh khí (Gas production)...Các
phương pháp này đang được sử dụng rộng rãi ở châu Âu cũng như nhiều nước khác trong đó
có Việt Nam. Sau đây chúng tôi xin giới thiệu tóm tắt các phương pháp đó.
Phương pháp tiêu hóa dạ cỏ (Nylon bag technique)
Nguyên lý: Khác với gia súc dạ dày đơn, loài nhai lại tiêu hóa thức ăn chủ yếu ở dạ cỏ.
Tỷ lệ tiêu hóa thức ăn ỏ dạ cỏ xảy ra nhanh hơn nhiều so với các đoạn khác của đường tiêu
hóa vì vậy căn cứ vào khả năng phân giải ở dạ cỏ có thể đánh giá được giá trị của thức ăn.
Kỹ thuật túi nylon được Orskov và cộng sự (80’) sử dụng để xác định tốc độ phân giải
trong dạ cỏ. Tốc độ phân giải dạ cỏ
là hàm mũ như sau: P = a + b (1- e-
ct
); Trong đó P là tỷ lệ chất khô bị
mất đi tai thời điểm t; a là phần hòa
tan ngay tại thời điểm 0; b là lượng
chất khô bị mất đi tại thời điểm t; (a
+ b) là khả năng phân giải ở dạ cỏ; e
là logarit tự nhiên; c là tốc độ phân
giải của chất khô ở dạ cỏ (%/giờ); và
t là thời gian phân giải trong dạ cỏ
(Hình 10.3).
Tiến hành: Bò hoặc dê.. được
đặt canul vào dạ cỏ theo kỹ thuật của
Orkov (1979). Canul có đường kính
Hình 10.3. Tốc độ phân giải protein trong dạ cỏ khác nhau 7, 9 và 11 cm, có nắp đậy
và dễ dàng mở đóng để lấy thức ăn
ra hoặc đưa thức ăn vào (Hình 10.4). Túi nylon là loại sợi không bị tiêu hóa trong dạ cỏ,
không giãn ra do co bóp của dạ dày và có đường kính nhỏ từ 37-50 µm đủ cho dịch dạ cỏ
thấm vào. Kích thước túi có thể khác nhau nhưng phổ biến là 6 x 12cm và kích thước của lỗ
túi nylon là 37 micron.
Cân 3g mẫu thức ăn đã phơi khô và nghiền qua lỗ sàng 2,5 mm cho vào mỗi túi nylon.
Túi được đặt vào dạ cỏ 1 giờ sau khi bò ăn bữa sáng. Thời gian phân giải trong dạ cỏ là 8,16,
24, 48, 96 và 120 giờ. Đối với thức ăn dễ tiêu hóa thì thời gian ngắn hơn, có thể là 2, 4, 8, 12,
18 và 24 giờ. Sau khi ủ, phần còn lại của mẫu được lấy ra khỏi dạ cỏ và nhúng ngay vào
nước lạnh nhằm dừng ngay hoạt động của vi
sinh vật, sau đó dội bằng nước vòi để rửa sạch
thức ăn và chất chứa dạ cỏ còn bám ngoài túi.
Sau đó dội sạch với nước lạnh trong 30 phút.
Cuối cùng được sấy khô ở nhiệt độ 600c trong
48 giờ. Để xác định lượng vật chất tan trong
nước, 2 túi mẫu của mỗi loại thức ăn được
ngâm trong chậu nước trong 24 giờ và quá
trình làm sạch và làm khô giống như túi mẫu
107 10.4. Thê nghiãûm trãn boì âàût canun daû coí
Hçnh
đặt trong dạ cỏ. Cân và xác định lượng vật chất khô bị mất đi trong quá trình ủ ở dạ cỏ.
Tỷ lệ phân giải vật chất khô, chất hữu cơ, protein và đặc điểm phân giải chất khô in
sacco được tính toán theo phương trình trên.
Tuy vậy, đối với thức ăn xơ thô thường có pha chậm, khi đó vi sinh vật tấn công vào
các nguyên liệu xơ, trong thời gian đó không có sự mất mát vật chất, kết quả là giá trị của
phương trình trên có thể là âm và không đại diện cho lượng vật chất hòa tan ngay. Vì vậy
trong những nghiên cứu hiện tại động thái phân giải dạ cỏ của các loại thức ăn giàu xơ được
mô tả bởi: (i) mất mát tại thời điểm 0 được xác định trong phòng thí nghiệm như đã mô tả trên
(A); (ii) Lượng vật chất không hòa tan nhưng có khả năng bị phân giải (B), B = (a + b) - A;
(iii) c là tốc độ phân giải; (iv) Tỷ lệ phân giải tiềm tàng: A + B = a + b; và (v) Pha chậm (L):
L = 1/c loge [b/(a+b - A)] (Orskov và Ryle, 1990; Orskov và Shand, 1997).
Phương pháp 2 giai đoạn (two-stage in vitro)

Phương pháp 2 giai đoạn dựa theo phương pháp của Tilley và Terry (1963) thường áp
dụng để xác định các sản phẩm trồng trọt bằng kỹ thuật in vitro.
Nguyên tắc của phương pháp là thức ăn sau khi đem ủ với dịch dạ cỏ khoảng 48 giờ,
đem thủy phân bằng enzym hoặc xử lý bằng nước rửa chung tính. Sau đó các chất dinh dưỡng
trong thức ăn được chuyển qua một bộ phận lọc. Sau khi lọc xong, các chất dinh dưỡng này
được coi như đã được tiêu hóa.
Giai đoạn 1: Thủy phân mẫu đã nghiền mị 48giờ trong dung dịch đệm chứa dịch dạ cỏ
dưới điều kiện yếm khí.
Cân khoảng 0,5g mẫu thức ăn thô, khô cho tiêu hóa yếm khí với vi sinh vật dạ cỏ, ở
nhiệt độ 390C, trong tối. Sau đó cho vào trong mẫu thức ăn một dung dịch đệm để giữ pH
luôn trung tính, tương tự như pH trong cơ thể con vật. Quy trình tiêu hóa này xảy ra trong
khoảng 48 giờ. Trong thời gian này, tuy quy trình tiêu hóa chất xơ đã hoàn toàn nhưng sự
chuyển hóa protein của cỏ thành dạng protein “đã tiêu hóa” hoặc protein hòa tan lại không
triệt để. Số lượng protein cỏ càng nhiều thì tỷ lệ chuyển đổi của chúng thành các sản phẩm
hòa tan được càng thấp.
Giai đạo 2: Diệt vi khuẩn bằng dung dich axit có chứa HCl đến pH = 2 và thủy phân bởi
pepsin 48 giờ. Những protein không được tiêu hóa được lọc, sấy khô và khoáng hóa, từ đó
tính được tiêu hóa chất hữu cơ.
Phương pháp xác định TLTH in vitro nói chung có kết quả thấp hơn in vivo, vì vậy cần
có phương pháp điều chỉnh.
Ví dụ, phương trình:
- Các loại cỏ: y = 1,02x - 0,0041
- Hòa thảo: y = 0,3472 + 0,56x
- Đậu: y = 0,0694 + 0,87x
Trong đó , y là TLTH in vivo; x là TLTH in vitro
Phương pháp sản sinh khí (Gas production)

Nguyên tắc của phương pháp là căn cứ vào tốc độ sản sinh của các chất khí (CO2 và
CH4) khi đem thức ăn ủ vào dung dịch dạ cỏ khoảng 24 giờ để xác định khả năng tiêu hóa
chất hữu cơ và giá trị năng lượng trao đổi (ME) của các nhóm thức ăn ở dạng kết hợp
(Steingas và Menke, 1986; Menke và Steingas, 1987). Những loại thức ăn khác nhau thì ttốc
độ và chất lượng chất khí sản sinh ra tại các thời gian xác định cũng khác nhau (thường là 24
giờ).
Tiến hành: Dịch dạ cỏ được lấy từ dạ cỏ bò và phải được giữ ấm 38-390C. Lọc bỏ
những hạt thức ăn lớn bằng vải xô. Pha dịch dạ cỏ và dung dịch đệm với tỷ lệ 1:2 (dịch dạ cỏ
là1 và dung dịch đệm 2). Dung dịch đệm là dung dịch có chứa đa và vi khoáng nhằm đảm bảo
dinh dưỡng cho vi sinh vật phát triển và có pH 7-7,3.
108
Lấy 200 + 15 mg mẫu đã nghiền mịn (1 mm) vào xilanh và lấy 30ml hỗn hợp dung
dịch dạ cỏ và dung dịch đệm cho vào xilanh và đặt vào tủ ấm có quạt đối lưu đảm bảo nhiệt
độ luôn là 390C.
Ghi chép số ml trên xilanh ở thời điểm bắt đầu 0 giờ và các thời điểm khác nhau sau
đó 3, 6, 12, 24, 48, 72 và 96 giờ.
Tính toán kết quả: Lượng khí sản sinh tại các thời điểm (Gh) được tính theo công thức:
Gh = Ghr - Ghr0 - Bmr + Ghr -1; Trong đó, Bmr : Lượng khí trung bình của mẫu trắng (blank)
mỗi lần đọc; Ghr: Lượng khí đọc tại mỗi thời điểm; Ghr-1: Khí đọc tại các thời điểm trước khi
xác định Ghr (trong trường hợp loại bỏ khí khỏi xilanh nếu lượng khí vượt qua 60) và Ghr0 là
lượng khí tại 0 giờ.
Độ chính xác: Phương pháp này đã được ứng dụng rộng rãi để xác định tỷ lệ tiêu hóa.
Nó thường kết hợp với phương pháp in vivo để xác định TLTH hợp chất hữu cơ và giá trị ME
của thức ăn.
Menke và Steingas (1987) đã đưa ra phương trình sau đây để tinh toán chất hữu cơ
tiêu hóa (DOM g/kg vật chất khô):
DOM = 8,89 Gh + 0,448 CP + 0,651 CA (g/kg VCK); Trong đó CP và CA là hàm
lượng protein thô và khoáng thô trong cơ chất (r = 0,96; RSD = 42).
Cũng có thể sử dụng phương pháp này để xá định giá trị ME của thức ăn hay một khẩu
phần (chủ yếu với gia súc nhai lại khi chưa biết thành phần hóa học của chúng). Phương trình
tính toán như sau:
ME = 146 Gh + 7 CP + 22,4 EE + 1242 (kJ); Trong đó Gh là lượng khí sinh ra trong
24 giờ (ml) từ 0,2 g mẫu và CP, EE là hàm lượng protein thô, lipit tính theo vật chất khô thức
ăn.
Hoặc có thể sử dụng phương trình sau:
ME = 157 Gb + 8,4 CP + 22,4 EE - 8,1 CA + 1062 (kJ); Trong đó CA là hàm lượng
chất khoáng thô.
Nhận xét: Phương pháp in vitro là phương pháp thích hợp và chính xác để tính toán tỷ
lệ tiêu hóa cũng như giá trị năng lượng ME của thức ăn so với các phương pháp khác. Tuy
vậy nó có thể mang lại kết quả cao khi kết hợp với phương pháp in vivo. Những kỹ thuật tính
toán này đã góp phần rất giá trị và lĩnh vực đánh giá giá trị dinh dưỡng của thức ăn.
Các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ tiêu hóa:

Loài, cá thể, tuổi:
Loài: Do cấu tạo và chức năng của bộ máy tiêu hóa khác nhau giữa các loài mà tỷ lệ
tiêu hóa của chúng khác nhau. Nói chung gia súc dạ dày đơn có tỷ lệ tiêu hóa chất xơ thấp
hơn gia súc dạ dày kép.
‡Đối với thức ăn hạt và củ quả, tỷ lệ tiêu hóa giữa các loại chênh lệnh nhau ít: tỷ lệ
tiêu hóa của củ cải đối với lợn là 90%, đối với cừu là 87%. Nếu thức ăn càng nhiều xơ, sự
chênh lệch tỷ lệ tiêu hóa giữa các loài càng lớn. Tỷ lệ tiêu hóa của rơm, lúa mì đối với gia súc
nhai lại là 40-50%, với ngựa là 30%, với lợn và gia cầm là < 5%.
Tuổi và cá thể: Do tốc độ phát triển, giai đoạn phát triển và tốc độ hoàn thiện của bộ
máy tiêu hóa khác nhau mà tỷ lệ tiêu hóa cũng khác nhau giữa các lứa tuổi trong cùng một
loài (đặc biệt đối với gia súc nhai lại sự khác nhau càng rõ rêt). Chẳng hạn bê 4 tuần tuổi lợi
dụng được glucose và lacto nhưng không lợi dụng được mantose và dextrin, bê 9 tuần tuổi lợi
dụng tốt mantose và hoạt tính của lactose giảm dần. Có thể biểu thị sự ảnh hưởng của tuổi qua
phương trình hồi quy sau:
Y = 92,8 - 1,69 x (con mẹ)
Y = 93 - 2,01 x (con con)
Trong đó Y là tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ của con mẹ và con, x là tỷ lệ xơ trong thức ăn.
Nếu x tăng thì Y giảm nhưng giảm nhiều ở con con.
109
Nếu tuổi của cá thể không chênh lệch nhau nhiều thì sự khác nhau giữa các cá thể
không đáng kể.
Thành phần thức ăn:
Tỷ lệ tiêu hóa thức ăn liên quan chặt chẽ đến thành phần hóa học của thức ăn. Trong
đó thành phần xơ bao gồm số lượng và cấu trúc là yếu tố quan trọng nhất.
Các phương pháp phân tích hiện đại đã cố gắng tách phần màng tế bào và nguyên sinh
chất. Khi thức ăn thô được xử lý nhiệt với dung dịch trung tính thì nguyên sinh chất hòa tan
và màng tế bào còn lại- gọi là xơ trung tính (NDF). Nguyên sinh chất được tiêu hóa hoàn toàn
(TLTH thực = 100%, còn TLTH biểu kiến thấp hơn 10-15%). Màng tế bào có thể phân thành
nhóm dễ tiêu hóa (hemicellulose) và khó hoặc không tiêu hóa (cellulose + lignin). Tỷ lệ tiêu
hóa màng tế bào rất biến động, phụ thuộc vào mức lignin (gọi là hàm lượng Lignin của xơ
axit- ADF) và còn phụ thuộc vào cấu trúc mô thực vật. Vì vậy, các loại cỏ ôn đới có tỷ lệ tiêu
hóa cao hơn nhiệt đới vì cỏ nhiệt đới chứa nhiều lignin hơn. Sở dĩ như vậy là vì các cây cỏ
nhiệt đới cần đậm đặc khối tế bào để chống lại tác động của vi sinh vật.
Qua nhiều thực nghiệm người ta đã tìm được mối quan hệ giữa tỷ lệ tiêu hóa chất hữu
cơ và tỷ lệ chất xơ trong thức ăn theo công thức hồi quy sau:
Y = 90 - ax
Trong đó: Y là tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ; x là tỷ lệ xơ thô trong khẩu phần; a là hệ số
phụ thuộc loài và tỷ lệ lignin trong xơ. Phương trình tương quan hồi quy ở các loài gia súc
trình bày ở bảng 10.3.
Bảng 10.3. Phương trình hồi quy và hệ số tương quan giữa tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ và tỷ lệ
xơ thô trong khẩu phần ở các loại gia súc
Loài Hệ số tương Công thức hồi quy

quan
Bò r = - 0,91 Y = 85,691 - 0,78 x
Cừu r = - 0,81 Y = 90,16 - 0,92 x
Ngựa r = - 0,82 Y = 88,04 - 1,19 x
Lợn r = - 0,66 Y = 83,84 - 1,29 x
Do đó, để nâng cao khả năng lợn dụng thức ăn trong khẩu phần và nâng cao tỷ lệ tiêu
hóa của khẩu phần cần đảm bảo tỷ lệ xơ thô thích hợp. Người ta đề nghị tỷ lệ xơ thô trong
khẩu phẩn của gia cẩm: 3 - 6%; lợn thịt: 6 - 7%; lợn nái: 10 - 12%; trâu, bò nuôi duy trì: 30%.
Ảnh hưởng của protein: Lượng protein trong khẩu phẩn nhiều hay ít cũng ảnh hưởng
đến tỷ lệ tiêu hóa protein và tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ trong khẩu phần. Khi tăng lượng
protein trong khẩu phần thì tỷ lệ tiêu hóa các chất hữu cơ trong khẩu phần cũng tăng lên. Do
khi protein trong khẩu phần tăng đã làm tăng tiết dịch vị, tăng hoạt động của các enzym tiêu
hóa, tăng khả năng hấp thu các chất dinh dưỡng. Đối với gia súc nhai lại, tăng lượng protein
còn làm tăng hoạt động của vi sinh vật.
Mối quan hệ giữa tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ và tỷ lệ protein trong khẩu phần được thể
hiện qua phương trình sau:
Y = 70lgx - 15; Trong đó Y là tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ; x là tỷ lệ protein/chất khô
thức ăn.
Thí nghiệm trên lợn cho thấy khi tăng hàm lượng protein trong khẩu phần đã làm tăng
tỷ lệ tiêu hóa protein như sau:
Tỷ lệ protein trong khẩu phần 3 5 15 17 21

Tỷ lệ tiêu hóa protein thô 21 35 70 72 78
110
Hơn nữa, lượng N trao đổi trong phân cũng là yếu tố làm ảnh hưởng đên TLTH
protein.
Ảnh hưởng của chất bột đường: Khi khẩu phần có nhiều tinh bột và các loại đường dễ
tan thì làm giảm tỷ lệ tiêu hóa của các chất dinh dưỡng khác (hiện tượng này chỉ thấy ở gia
súc nhai lại). Thí nghiệm trên cừu cho kết quả như sau:
Khẩu phần TLTH chất hữu cơ TLTH protein (%)

(%)
Cỏ khô 63 57
Cỏ khô + 1,66 kg tinh bột 58 49
Cỏ khô + 2,8 kg tinh bột 56 42
Trong khẩu phần chứa nhiều tinh bột vi sinh vật sẽ tập trung lên men phân giải đường,
các chất khác ít được phân giải. Mặt khác khi nhiều chất bột đường lên men sẽ sản sinh nhiều
axit hữu cơ làm tăng nhu động ruột và hấp thu giảm.
Ảnh hưởng của mỡ: Chất mỡ nhiều hay ít ảnh hưởng tới tỷ lệ tiêu hóa các chất dinh
dưỡng trong khẩu phần. Chó và chuột có thể tiêu thụ một lượng lớn mỡ nhưng không ảnh
hưởng tới tỷ lệ tiêu hóa các chất khác.
Thừa và thiếu dinh dưỡng: Ví dụ thiếu N-NH3 hay S trong dịch dạ cỏ làm giảm tỷ lệ
tiêu hoá xơ.
Ảnh hưởng của nhiều loại thức ăn trong khẩu phần:
Tỷ lệ tiêu hóa khẩu phân thức ăn không chỉ bị ảnh hưởng bởi thành phần hóa học mà
còn bị ảnh hưởng bởi các loại thức ăn trong đó. Trong thực tế khi phối hợp khẩu phần gồm
50% thức ăn thô có TLTH 60% và tinh (80%) thì TLTH khẩu phần không phải là 70% như dự
tính. Đó gọi là ảnh hưởng kết hợp. Ví dụ khi phối hợp 50% thức ăn có TLTH chất hữu cơ là
87,3% với 50% khẩu phần cơ sở có TLTH là 76,9% thì TLTH khẩu phần thí nghiệm 1 (Bảng
10.4) không phải là 82,1% mà 78,7%. Tương tự như vậy, tính toán đối với TLTH protein thì
đó là số bình quân của hai khẩu phần.
Bảng 10.4. Tỷ lệ tiêu hóa của khẩu phần và các loại thức ăn bổ sung
Tỷ lệ tiêu hóa (%) của khẩu phần:

Cơ sở Thí nghiệm 1 Thí nghiệm 2
Toàn khẩu phần:
Protein thô 57,3 71,5 72,9
Chất hữu cơ 76,9 78,7 78,5
Từng loại thức ăn:
Protein thô - 85,8 89,0
Chất hữu cơ - 87,3 95,1
Ảnh hưởng kết hợp bao giờ cũng cho kết quả thấp so với tính toán đặc biệt là khi phối
hợp rơm rạ và khẩu phần chứa nhiều tinh bột cho nhai lại.
pH của khẩu phẩn thấp làm giảm hoạt động của các vi sinh vật phân giải xơ và vì vậy
làm giảm TLTH xơ.
Ảnh hưởng của chế biến:

Các phương pháp chế biến thức ăn chủ yếu là chặt ngắn, chà, nghiền và nấu. Đối với
nhai lại, chà là phương pháp tốt để tăng TLTH thức ăn hạt cốc, nhưng với lợn thì phải nghiền.
111
Rất nhiều phương pháp chế biến thức ăn thô (cỏ khô, rơm..) như băm nhỏ, ngâm
nước..nhằm cải thiện TLTH nhưng rất ít hiệu quả. Phương pháp được sử dụng nhiều nhất là
nghiền mịn rồi vo viên. Trong trường hợp đó, thức ăn thô thoát qua dạ cỏ nhanh vì vậy tỷ lệ
tiêu hóa xơ giảm. Nghiền thức ăn thô làm giảm tỷ lệ tiêu hóa xơ đến 20% và vật chất khô
khoảng 5-15%. Rơm rạ có thể xử lý hóa học để tách phần lignin và xelluloz làm tăng tỷ lệ tiêu
hóa vật chất khô từ 40% lên 50-70%.
Nói chung, thức ăn được xử lý bởi nhiệt cũng làm thay đổi chút it tỷ lệ tiêu hóa, ví dụ
nấu chín củ khoai tây, khoai lang cho lợn đã làm tăng tỷ lệ tiêu hóa chất khô và protein. Xử lý
nhiệt có hiệu quả nhất trong vài trường hợp làm giảm hoạt tính các chất kìm hãm enzym tiêu
hóa, nhất là khoai tây và khoai lang có chất ức chế trypxin.
Ảnh hưởng của bổ sung enzym:
Đối với gia súc dạ dày đơn, bổ sung enzym (thường chiết từ nấm) có thể cải thiện tỷ lệ
tiêu hóa. Enzym β-glucanase hay được dùng để bổ sung vào khẩu phần chứa lúa mạch cho gà.
Khi β-glucan không được tiêu hóa tạo thành chất đặc quánh (gel) ở chất thải gây ra hiện
tượng “dính phân - sticky dropping”. Nếu β-glucan được thủy phân thì tăng tỷ lệ tiêu hóa của
thức ăn. Enzym phytase làm tăng tỷ lệ tiêu hóa axit phytic và vì vậy giảm việc bổ sung
phôtpho vào khẩu phần gia súc dạ dày đơn.
Ảnh hưởng của mức ăn (Feeding level):
Khi tăng khối lượng thức ăn tiêu thụ sẽ làm tăng nhu động ruột, tốc độ di chuyển thức
ăn trong đường tiêu hóa nhanh, cơ hội hấp thu ít, khả năng phân giải của các enzym tiêu hóa
không triệt để làm tỷ lệ tiêu hóa giảm.
Mức ăn thường được biểu thị đơn vị-bội số mức duy trì. Đối với nhai lại đang vổ béo
hay sinh trưởng thì mức ăn 2-2,5 mức duy trì; gia súc tiết sữa 3-5. Khi tăng mức ăn lên 1 đơn
vị (tức 2 lần duy trì) thì giảm tỷ lệ tiêu hóa rất nhỏ 0,01-0,02 đơn vị.
Đối với gia súc dạ dày đơn, tăng mức ăn 2-3 lần duy trì ở gia cầm, 3-4 ở lợn thịt, 4-6 ở
lợn nái nuôi con ảnh hưởng rất ít đến TLTH khẩu phần truyền thống.
Đối với gia súc nhai lại khi tăng khối lượng thức ăn làm cho khả năng tác động của vi
sinh vật đối với thức ăn đó sẽ không hoàn toàn cũng làm giảm tỷ lệ tiêu hóa. Ngược lại khi
khối lượng khẩu phần tăng lên thì tỷ lệ tiêu hóa sẽ giảm nhiều ở những thức ăn chứa nhiều xơ.
Thí nghiệm trên cừu cho thấy khi cho ăn cỏ non nếu khối lượng khẩu phần cứ tăng từ 1,5 đơn
vị thì tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ giảm 2,5 đơn vị, cỏ già giảm 3,3 đơn vị.
Ngoài ra, tất cả các chất nào làm tăng tính ngon miệng, kích thích tính thèm ăn của
con vật đều làm tăng tỷ lệ tiêu hóa. Ví dụ, muối ăn, axit hữu cơ, các chất gây mùi thơm…
riêng gia súc nhai lại các axit hữu cơ không làm tăng tỷ lệ tiêu hóa.
&
112
CHƯƠNG XI
NHU CẦU DINH DƯỠNG CỦA GIA SÚC
I. KHÁI NIỆM VỀ NHU CẦU DINH DƯỠNG
Nhu cầu dinh dưỡng (Nutrient requirement) là số lượng hay phần trăm chất dinh
dưỡng và năng lượng mà gia súc đòi hỏi để đảm bảo cho sự sống và sản xuất trong ngày đêm.
Ví như, nhu cầu phốt pho (P) của con lợn 50 kg là 11 g P/ngày hoặc 5 g/kg khẩu phẩn. Nhu
cầu dinh dưỡng thay đổi tùy theo chức năng của con vật, ta có tiêu chuẩn ăn theo nhu cầu duy
trì, nhu cầu tăng trưởng, nhu cầu sản xuất sữa, nhu cầu sản xuất trứng, nhu cầu nuôi con... Các
nhu cầu dinh dưỡng còn có thể được phân riêng biệt theo từng chức năng riêng biệt hoặc tổng
hợp các chức năng. Thí dụ nhu cầu dinh dưỡng của bò sữa thường phân chia riêng biệt cho
duy trì và sản xuất sữa. Nhưng đối với gà tơ kết hợp cả hai nhu cầu duy trì và tăng trưởng.
Ở Mỹ, người ta sử dụng nhu cầu dinh dưỡng do NRC (National Research Council)
xuất bản, các giá trị luôn được xuất bản và tái sản xuất hằng năm. Ở Anh nhu cầu dinh dưỡng
do ARC (Agricultural Research Council) phát triển. NRC sử dụng ME cho gia cầm, DE cho
lợn và ngựa; ME, TDN, NEm và thêm NEg cho bò đang sinh trưởng cũng như thêm NE1 cho
bò sữa. ARC và các nước châu Âu khác hầu như chỉ dùng ME. Tiêu chuẩn ăn được tính toán
từ nhu cầu của con vật và xuất phát từ rất nhiều thí nghiệm được thực hiện trong những điều
kiện rộng rãi kèm theo danh sách của hàng loạt thức ăn.
Nhu cầu dinh dưỡng được diển tả bằng số lượng hay % chất dinh dưỡng theo nhu cầu
con vật. Ví dụ, nhu cầu photpho của con lợn 50 kg được diễn tả là 11 g/ngày hoặc 5 g P/kg
khẩu phần. Nói đến số lượng chất dinh dưỡng tức là đề cập chính xác số lượng cung cấp cho
con vật, nói đến tỉ lệ trong khẩu phần tức là nhu cầu tính bằng % thì dùng cho các con vật ăn
tự do (ad libitum). Có nhiều đơn vị khác nhau để diển tả nhu cầu ding dưỡng. Ví du, nhu cầu
năng lượng của gia súc nhai lại sử dụng hoặc NE, ME hoặc TDN. Các nhu cầu protein thì
dùng protein thô (CP), protein tiêu hóa (DCP) hoặc là protein phân giải hoặc không phân giải.
Các vitamin A, D, E dùng IU (International Unit), các chất khoáng có thể biểu thị bằng ppm
hoặc g hay mg.
Từ nhu cầu dinh dưỡng chuyển sang tiêu chuẩn ăn (Feeding standard hoặc nutrient
allowances) trong thực tế sản xuất có kết hợp với một hệ số an toàn. Hệ số an toàn xuất phát
từ sự phân bố giá trị cá thể xung quanh giá trị trung bình của thí nghiệm. Ví dụ, khi xác định
nhu cầu năng lượng cho bò thì tiến hành trên nhiều con và lấy giá trị trung bình, cụ thể một
con bò nặng 500 kg cần năng lượng cho duy trì từ 30 - 36 MJ ME/ngày, trung bình là 33 MJ.
Nếu chấp nhận giá trị trung bình là 33 MJ thì sẽ có con ăn quá và có con thì ăn không đủ 33
MJ ME/ngày.
Khi xác định tiêu chuẩn ăn phải luôn ghi nhớ sự sai khác giữa cá thể và giữa các mẫu
thức ăn. Tiêu chuẩn ăn chỉ là sự chỉ dẫn chứ không phải là con số cố định. Nhiều nước trên
thế giới đã xác định tiêu chuẩn ăn cho từng loại gia súc(bảng 11.1). Ở Anh giữa những năm
1960 đến 1980, các nhà khoa học trong Hiệp hội nghiên cứu Nông nghiệp (ARC) đã xác định
đầy đủ tiêu chuẩn ăn cho gia súc. Mỹ cũng phát hành tiêu chuẩn ăn của gia súc (do NRC) từ
những năm 1980. Do nhiều khó khăn trong nghiên cứu nên Việt Nam mới phát hành tiêu
chuẩn ăn cho lợn và gia cầm trong những năm 1990.
113
Bảng 11.1. Tiêu chuẩn ăn của lợn thịt
ARC, 1980 NRC, 1998

20-50 kg 50-90kg 20-50 kg 50-80 kg
Năng lượng tiêu hóa:
MJ/kg 14 13 - -
kcal/kg - - 3400 3400
Protein thô:
g/kg 205 175 - -
% - - 18 15,5
Lysine:
g/kg 11,6 10 - -
% - - 0,95 0,75
Methionine + Cystine:
g/kg 5,8 5 - -
% - - 0,54 0,44
II. NHU CẦU DINH DƯỠNG CHO GIA SÚC DUY TRÌ
Nhu cầu dinh dưỡng cho gia súc, gia cầm bao gồm nhu cầu duy trì hoạt động sống tối
thiểu và nhu cầu cho tăng trưởng hay tạo sản phẩm (gọi chung nhu cầu sản xuất).
Để nghiên cứu nhu cầu cho gia súc ở trạng thái duy trì cần phải hiểu một số khái niệm
liên quan đến các trạng thái sinh lý mà tại đó gia súc có thể duy trì hoạt động sống bình
thường.
2.1. Trao đổi cơ bản
Trao đổi cơ bản là trạng thái hoạt động sinh lý thấp nhất của con vật. Hoạt động tiêu
hoá không được thực hiện, chỉ có hoạt động hô hấp và tuần hoàn. Trạng thái này được thể
hiện như sau:
- Không có thức ăn trong đường tiêu hoá (chỉ uống nước)
- Gia súc không vận động như đi lại, nhai..
- Không tạo sản phẩm như cho sữa, đẻ trứng..
Người ta tạo ra trạng thái này để nghiên cứu nhưng trong thực tế rất khó tìm thấy. Nếu
kéo dài trạng thái này thì con vật sẽ chết nhanh chóng. Con vật trong trạng thái này thì tiêu
tốn dinh dưỡng và năng lượng thấp nhất.
Thực tế không thể buộc con vật không hoạt động hoàn toàn mặc dù đứng yên vẫn sinh
công do các bắp thịt làm việc để chống lại trọng lực và sự giãn nghĩ của cơ thể. Do đó, ta gọi
"trao đổi đói" (fasting metabolism) thay vì "trao đổi căn bản" (basal metabolism).
2.2. Trạng thái duy trì và ý nghĩa
Một con vật ở trạng thái duy trì khi mà thành phần cơ thể không thay đổi, không tạo ra
bất cứ loại sản phẩm nào, ví dụ như sữa, trứng… và không có bất cứ hoạt động nào ở môi
trường xung quanh (đi lại, ăn…). Trạng thái này khác với trao đổi cơ bản là con vật vẫn có
quá trình tiêu hóa thức ăn. Trong thực tế không có loại gia súc nào được nuôi ở trạng thái như
vậy, mà chỉ có khi thực hiện các nghiên cứu. Như vậy để xác định nhu cầu dinh dưỡng thì
phải hiểu biết về duy trì. Nhu cầu duy trì là nhu cầu dinh dưỡng tối thiểu cho con vật đảm bảo
các hoạt động sống bình thường. Lượng dinh dưỡng ăn vào đủ bù đắp cho lượng mất mát khỏi
cơ thể. Thực tế cho thấy, nếu nuôi một con gia súc không cung cấp protein từ khẩu phần thì cơ
thể vẫn thải protein quan phân và nước tiểu làm cho N cân bằng âm. Vì vậy, mục đích của
khẩu phần duy trì là ngăn cản sự mất mát chất dinh dưỡng từ các cơ quan, mô của cơ thể.
114
Nhu cầu duy trì có thể được định nghĩa là lượng dinh dưỡng của khẩu phần đảm bảo
cho gia súc không tăng cũng không mất đi các chất dinh dưỡng của cơ thể. Nhu cầu duy trì
chính là lượng dinh dưỡng tối thiểu đảm bảo cân bằng N bằng zero.
Bảng 11.2. Nhu cầu năng lượng duy trì và sản xuất của một số loại gia súc
Nhu cầu NE, MJ cho: % DT so

Duy trì Sản xuất tổng số
Hàng ngày:
Bòs ữa50 0k g ,20k gsữa 32 63 34
Bòt ơ 300kg, tăng trọng 1 kg/ngày 23 16 59
Lợn5 0kg,tăng trọng 0,75kg/ngày 7 10 41
Gàgi ò1k g,tăng trọng 35 g/ngày 0,5 0,32 61
Cả năm:
Bòs ữa50 0kg ,bê3 5kgv à50 00k gsữa 12.200 16.000 43
Lợn n ái20 0k g,16 l ợn c on,TLSS
1,5kgv à750k gs ữa 7.100 4.600 61
Gàmá i2k gđẻ 250 trứng 190 95 67
Nhu cầu duy trì (Bảng 11.2) về năng lượng rất khác nhau ở các loại gia súc, chiếm từ
34 đến 67% tổng nhu cầu năng lượng. Trong chăn nuôi, việc tìm các biện pháp để giảm nhu
cầu duy trì tức là nhằm giảm chi phí thức ăn hết sức được coi trọng.
2.3. Nhu cầu năng lượng
Có nhiều phương pháp để xác định nhu cầu năng lượng cho duy trì. Sau đây giới thiệu
hai phương pháp chủ yếu.
Phương pháp nhân tố (Trao đổi cơ bản và xác định nhu cầu duy trì)
Khi nghiên cứu về trao đổi nhiệt của các loài vật từ nhỏ (chuột) đến voi, người ta nhận
thấy ở trạng thái trao đổi đói nhiệt sản sinh trên 1 đợn vị diện tích da ổn định hơn là trên 1
đơn vị khối lượng cơ thể. Tuy nhiên, trong thực tế rất khó đo được diện tích da của con vật, vì
thế các phương pháp xác định nhu cầu dinh dưỡng phải dựa trên thể trọng và đã tìm thấy mối
tương quan giữa diện tích tích bề mặt da và khối lượng (W0,63).
Vì thế người ta tính toán nhiệt lượng trao đổi cơ bản thông qua tương quan này. Nếu
gọi NEbm là nhiệt lượng trao đổi cơ bản thì:
NEbm = k.W0,63
Trong đó, k là hệ số phụ thuộc vào loài và trạng thái sinh lý của gia súc; W0,63 là trọng
lượng trao đổi (như đã đề cập ở trên). Khi tiến hành nhiều nghiên cứu về trao đổi cơ bản và
duy trì người ta thấy số mũ 0,63 gần với 0,73 nên người ta đổi thành W0,73 và ta có:
NEbm = k.W0,73
Brody đã tìm thấy hệ số k cho các loại gia súc (Bảng 11.3) trung bình là 290 kJ hay 70
kcal NE, vì vậy nhiệt lượng trao đổi cơ bản được tính bằng công thức:
NEbm = k.W0,73 = 290W0,73 (kJ) hay 70W0,73 (kcal)
Để thuận lợi cho tính toán người ta thay đổi số mũ một lần nữa từ 0,73 thành 0,75 và
lập bảng chuyển đổi khối lượng sống thành khối lượng trao đổi (Bảng 11.4), và công thức xác
định nhiệt lượng trao đổi cơ bản như sau:
NEbm = k.W0,75 = 0,29W0,75 MJ NE
115
Bảng 11.3. Giá trị năng lượng trao đổi cơ bản ở một số loại động vật
Gia súc Khối Trao đổi cơ bản (MJ/ngày) cho:

lượng, kg 1 động 1 kg khối 1 m2 diện 1 kg W0,75
vật lượng tích bề mặt
Bò cái 500 34,1 0,068 7 0,32
Lợn 70 7,5 0,107 5,1 0,31
Người 70 7,1 0,101 3,9 0,29
Cừu 50 4,3 0,086 3,6 0,23
Gia cầm 2 0,6 0,300 - 0,36
Chuột 0,3 0,12 0,400 3,6 0,30
Ví dụ, nhiệt lượng trao đổi cơ bản của một con bò nặng 300 kg là 70*72,1 = 5,05
Mcal hay 0,29*72,1 = 20.9 MJ NE. Hoặc một người nặng 50 kg thì nhiệt lượng cho trao đổi
cơ bản sẽ là 5,45 MJ NE; Giả sử km = 0,7 và năng lượng của gạo là 15 MJ ME thì cần 0,52 kg
gạo/ngày {(5,45/0,7)/15} mới đủ cho nhu cầu trao đổi nhiệt thấp nhất.
Bảng 11.4. Bảng chuyển đổi giá trị khối lượng thành khối lượng trao đổi (W0,75)
Hàng Hàng chục

trăm 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
0 0 5,6 9,5 12,8 15,9 18,8 21,6 24,2 26,8 29,2
100 31,6 34 36,3 38,5 40,7 42,9 45 47,1 49,1 51,2
200 53,2 55,2 57,1 59,1 61 62,9 64,8 66,6 68,4 70,3
300 72,1 73,9 75,7 77,4 79,2 80,9 82,6 84,4 86,1 87,8
Hệ số km phụ thuộc nhiều yếu tố như đã nói ở trên đó là: loài, tuổi, giới tính của gia
súc. Ví dụ, đối với bê km = 0,39; bò cái km = 0,32; bò đực cao hơn 15% so với bò cái và bò
đực thiến.
Trên đây mới chỉ đề cập đến nhiệt lượng cho trao đổi cơ bản, vậy làm thế nào để xác
định nhu cầu năng lượng cho duy trì từ nhiệt lượng mất đi qua trao đổi cơ bản.
Được biết chắc chắn rằng, nhiệt lượng cho duy trì cao hơn trao đổi cơ bản do có quá
trình trao đổi chất mạnh hơn chủ yếu là quá trình tiêu hoá, vận động... Những chi phí cho hoạt
động đó cần nhiều năng lượng (Bảng 11.5).
Bảng 11.5. Chi phí năng lượng cho hoạt động cơ học của cừu nặng 50 kg và trao đổi cơ bản là
4,3 MJ
Hoạt động Chi phí/1 kg Độ dài & khoảng thời gian Chi phí
khối lượng hoạt động/ ngày kJ/ngày
(kJ/h)
Đứng 0,4 9h 180
Thay đổi (đứng, nằm) 0,26 6 lần 78
Đi 2,6 5 km 650
Trèo 28 0,2 km 280
Ăn 2,5 2-8 h 250-1.000
Nhai lại 2,0 8h 800
116
Ví dụ, nếu cừu đi bộ 3 km thì chi phí năng lượng 2,6 x 3 x 50 = 390 kJ, tăng cao hơn
trao đổi cơ bản 9% (390 so 4300); tương tự vậy, nếu cừu đi độ 5 km, trèo 0,2 km, ăn 8 giờ thì
chi phí năng lượng là 650 + 280 + 1.000 = 2.930 kJ tăng hơn 50% năng lượng trao đổi cơ bản.
Qua nhiều thí nghiệm, người ta đã tìm thấy quan hệ giữa năng lượng trao đổi cơ bản
và năng lượng cho duy trì (NEm) thông qua hệ số (a). Hệ số này phụ thuộc nhiều yếu tố.
Trước đây, Michell đề nghị sử dụng a = 2, nghĩa là năng lượng cho duy trì gấp đổi năng lượng
trao đổi cơ bản và là:
NEm = 140 W0,73 (kcal) hay 0,58W0,75 (MJ) NE.

Tiêu chuẩn hiện tại về nhu cầu duy trì đối với các loại gia súc như sau:
Theo ARC (1980): 420 - 460 W0,75 (kJ ME) cho bò, dê, cừu
500 W0,75 (kJ DE) cho lợn
Theo Hội đồng kỹ thuật dinh dưỡng UK thì:
Lợnn ái:4 30W0,75( kJME)
Đực giống 495 W0,75 (kJ ME)
Gàđẻ 550 W0,75 (kJ ME)
Phương pháp nuôi dưỡng

Về lý thuyết, lượng năng lượng cần cho duy trì là năng lượng ăn vào bằng năng lượng
thải ra. Vì vậy điều chỉnh năng lượng khẩu phần sao cho gia súc ở vào trạng thái cân bằng 0
về năng lượng.
Ví dụ, 1 bò đực thiến 300 kg cho ăn 3,3 kg thức ăn chứa 11 MJ/kg và kf = 0,5. Nếu bò
tích lũy 2 MJ/ngày thì nhu cầu năng lượng duy trì sẽ là: (3,3 x 11) - (2/0,5) = 32,3 MJ
ME/ngày.
Trong thực tế rất khó điều chỉnh khẩu phần đảm bảo yêu cầu như vậy, vì thế người ta
tiến hành thí nghiệm nuôi dưỡng một cách đơn giản: Cho gia súc ăn khẩu phần đã biết năng
lượng, xác định tăng trọng trong khi thí nghiệm. Như vậy, năng lượng khẩu phần (EI) ăn vào
dùng cho cả duy trì và tăng trọng (NEg) đã được xác định là: EI = NEm + NEg. Loại trừ năng
lượng cho tăng trọng thì biết được năng lượng cho duy trì. Trong một số trường hợp tăng
trọng không do năng lượng (do sự tích nước), cho nên phải kết hợp với kỹ thuật mổ so sánh
để xác định sự thay đổi về năng lượng của có thể.
2.4. Nhu cầu protein
Phương pháp nhân tố
Nguyên tắc của phương pháp này là căn cứ vào lượng mất mát N thấp nhất khỏi cơ thể
để xác định nhu cầu tối thiểu của con vật.
Trong trường hợp này, người ta nuôi gia súc với khẩu phần không chứa N và xác định
lượng mất N trong phân và nước tiểu. Đây là lượng mất N tối thiểu (mất qua phân do N trao
đổi và qua nước tiểu do phân giải axit amin và creatin của cơ gọi là N nội sinh.
N trao đổi trong nước tiểu giảm dần và ổn định nếu kéo dài thời gian nuôi không có N.
Điều đó có giả thuyết cho rằng có lượng protein dự trữ. Mức này sẽ duy trì nếu đủ năng
lượng.
Như vậy N mất đi trong các trường hợp trên đều xảy ra ở cả 2 trạng thái trao đổi cơ
bản và duy trì. Thông thường 2 mg N nội sinh/kcal trao đổi cơ bản (khoảng 500 mg/MJ),
nhưng đối với gia súc nhai lại là 300-400 mg/MJ vì trong quá trình tiêu hoá N quay vòng
(nước bọt đến dạ cỏ). Tổng N mất mát ở nhai lại là 350 mg/ W0,75 tương đương 1.000-1.500
mg/MJ trao đổi cơ bản, cao gấp 2-3 lần ở dạ dày đơn. Như vậy N hay protein cho duy trì là
lượng N hay protein bù đắp cho sự mất mát trong trao đổi và nội sinh (có thể cả mất qua lông,
mồ hôi, sừng vảy..).
117
Xác định nhu cầu protein duy trì cho nhai lại: Bắt đầu tính từ N nội sinh trong trao đổi
cơ bản là 350 mg/kg W0,75 , nếu bò nặng 600 thì mất 42,4 g/ngày. Mất trong lông, vảy là 2,2 g
N/ngày như vậy mất 44,6 g N hay 279 g protein. Nếu hiệu quả sử dụng protein trao đổi cho
trạng thái duy trì là 100% thì nhu cầu protein trao đổi là 279 g. Nhu cầu nguồn protein này
chủ yếu từ vi sinh vật (MP). Nếu protein thực trong MP là 75% và TLTH protein thực là 85%
thì nhu cầu MP là : 279/(0,75 x 0,85) = 438 g/ngày.
Xác định nhu cầu protein duy trì cho lợn theo phương pháp nhân tố này như sau:
Trong cơ thể protein luôn thay đổi (ước tính 6-13%/ngày) và lấy giá trị thấp là 6% thải ra
ngoài, vì vậy nhu cầu protein duy trì (Prdt) có tương quan với khối lượng cơ thể theo phương
trình sau: Prdt = a W; Trong đó, a là hệ số (Bảng 11.6).
Ví dụ, nhu cầu protein duy trì cho 1 lợn nặng 50 kg là 50 x 0,0009 = 0,045 kg hay 45 g
(tích lũy), nếu BV = 0,65 thì lượng protein tiêu hóa là 69,23 g (45/0,65) và TLTH protein là
80% thì protein thô sẽ là 69,23/0,8 = 86,53 g. Như vậy nhu cầu protein cho duy trì của lợn 50
kg là 86,53 g protein thô/ngày.
Bảng 11.6. Hệ số tương quan giữa nhu cầu protein duy trì và khối lượng cơ thể ở lợn
Khối lượng, kg Hệ số Khối lượng, kg Hệ số

20 0,0012 80 0,0007
30 0,0011 90 0,0006
40 0,0010 100 0,0006
50 0,0009 110 0,0005
60 0,0008 120 0,0005
70 0,0008
Theo ARC (Anh) thì nhu cầu protein duy trì cho lợn nái là 0,9 g protein lí tưởng tiêu
hóa * W0,75/ngày.
Phương pháp cân bằng chất
Nuôi gia súc với các khẩu phần khác nhau về hàm lượng protein. Mức protein làm cho
con vật gần với N tích luỹ bằng 0 coi nhu mức protein duy trì.
2.5. Các yêu tố ảnh hưởng nhu cầu duy trì
Trước hết là ảnh hưởng của trao đổi cơ bản. Trao đổi cơ bản chịu ảnh hưởng của nhiều
yếu tố như:
- Tuổi con vật: ví dụ ở người lúc sơ sinh nhiệt sản là 31 kcal/m2 diện tích cơ thể, tăng
lên 50-55 kcal lúc một năm tuổi và giảm dần tới 35-37 kcal ở tuổi 20. Ở bò giảm dần từ 140
kcal lúc một tháng tuổi đến 80 kcal lúc 48 tuần tuổi.
- Các yếu tố thần kinh nội tiết (neuro-endocrine factors): ở người trao đổi cơ bản ở
nam cao hơn nữ 6-7%. Ở gia súc thiến trao đổi cơ bản giảm từ 5-10%. Tuyến giáp trạng có
ảnh hưởng rõ rệt lên trao đổi cơ bản.
Ngoài ra các yếu tố về giống và loài cũng có trao đổi căn bản khác nhau.
III. NHU CẦU CHO SINH TRƯỞNG

3.1. Đặc điểm sinh trưởng
Sinh trưởng. Sinh trưởng là quá trình tăng về lượng và thể tích. Sinh trưởng tích lũy
của gia súc theo đường cong hình chữ S (Đồ thị 11.1). Phương pháp đo mức sinh trưởng đơn
giản nhất của gia súc là xác định thay đổi khối lượng theo thời gian. Tăng trọng bao gồm tăng
nạc, mỡ và cả thành phần của ống tiêu hóa, ở con vật nhai lại thành phần này chiếm khoảng
20% của tăng trọng. Bất lợi của phương pháp này là thể trọng không thể hiện được thành
118
phần của cơ thể như sự tăng trưởng của bộ xương,

chất lượng thân thịt. Ngoài ra nếu con vật càng
nặng thì nó càng tích lũy mỡ.
Âäö thë 11.1.
Âæåìng cong
sinh træåíng
cuía boì
Phäi
Bảng 11.7. Thành phần và năng lượng của tăng Thaình thuûc
trọng trên các loại gia súc, gia cầm (Michell,
1962)
Con vật Thể Tuổi Cơ cấu sinh trưởng (g/kg)

trọng Nước Protein Mỡ Khoáng N.lượng
(MJ/kg)
Gà Lơgo 0.23 4.4 tuần 695 222 56 39 6.2
sinh 0.7 11.5 tuần 619 223 86 37 10
trưởng 1.4 22.4 tuần 556 114 251 22 12.8
chậm
Lợn cái 23 390 127 460 29 21
Duroc- 45 380 124 470 28 21.4
Jersey 114 340 110 520 24 23.3
Bò tơ 70 1.3 tháng 671 190 84 7.8
Holstein 230 10.6 tháng 594 165 189 11.4
450 32.4 tháng 552 209 187 12.3
Tốc độ sinh trưởng. Tốc độ sinh trưởng được xác định như là sự tăng lên về khối
lượng hoặc thể tích trong thời gian nhất định. Một số tài liệu gọi là tăng trọng (theo ngày hoặc
tháng). Tốc độ sinh trưởng bao gồm sinh trưởng tuyệt đối là khối tặng tăng tuyệt đối (tính
theo g hay kg) và sinh trưởng tương đối là phần trăm tăng của thời kỳ sinh trưởng sau so với
thời kỳ trước. Tốc độ sinh trưởng tuyệt đối (tăng trọng) có hình dạng đường cong mà đỉnh cao
nhất là thời kỳ gia súc thành thục thể vóc.
Cơ cấu tăng trọng. Tăng trọng bao gồm tăng các thành phần (nạc, xương, da..), bộ
phận (tim, gan, đường tiêu hóa..) và thành phần hóa học (Bảng 11.7). Trong giai đoạn đầu của
quá trình sinh trưởng sự tích lũy protein xảy ra nhanh hơn mỡ. Tích lũy năng lượng gắn liền
với tích lũy mỡ trong cơ thể. Hàm lượng nước giảm dần theo độ tuổi.
3.2. Nhu cầu năng lượng
Nhu cầu năng lượng cho tăng trọng bằng nhu cầu năng lượng cho duy trì cộng nhu cầu
cho tăng trọng. Phương pháp nhân tố là phương pháp phổ biến để xác định nhu cầu tăng
trọng. Thông tin sử dụng trong phần này được lấy từ các nguồn khác nhau nhưng chủ yếu ở
Anh và Mỹ vì ở Việt Nam chưa có những số liệu phù hợp.
Đối với động vật nhai lại. Bằng phương pháp giết mổ, người ta xác định được thay đổi
của năng lượng, protein và mỡ trong cơ thể ở
Âäö thë 11.2. Tàng Nàng læåün g
træåíng protein, måî các lứa tuổi và khối lượng khác nhau (Đồ thị
vaì nàng læåüng åí boì Måî
11.2). Đối với bò thịt, năng lượng cho tăng
trọng được xác định theo phương trình: EVg =
(4,1 + 0,0332W - 0,000 09W2)/(1 - 0,1475∆W);
Protein (1). Trong đó EVg là MJ/ kg tăng trọng; W là
Khäúi læåün g cå thãø (kg)
khối lượng cơ thể, kg; và ∆W tăng trọng,
kg/ngày. Ví dụ, một con bò nặng 100 kg tăng
trọng 0,5 kg/ngày thì năng lượng tích lũy là 7,9
119
MJ/kg, trong khi đó bò nặng 500 kg và cùng mức tăng trọng thì có 19,9 MJ/kg tăng trọng.
Nhu cầu năng lượng cho tăng trọng tính theo công thức trên được hiệu chỉnh do ảnh
hưởng của giống và giới tính. ARC đề nghị với giống nhỏ và con cái thì giá trị trên cộng thêm
15% và giống lớn và con đực trừ 15%.
Đối với lợn. Người ta cũng sử dụng phương pháp nhân tố để xác định nhu cầu năng
lượng cho lợn tức là dựa vào tăng trọng và hàm lượng năng lượng trên 1 kg tăng trọng. Nhu
cầu năng lượng cho tăng trọng (Eg) ở lợn sẽ là:
Eg = 0,639W0,67 + 42,3Pr + 53,5L (2)
Trong đó, Eg tính bằng MJ ME/ngày; Pr là kg tăng trọng protein/ngày và 42,3 là MJ
ME/kg protein tăng lên (protein chứa 23,7 MJ và kp = 0,56); F là kg tăng trọng mỡ và 53,5 là
MJ ME/kg mỡ tăng lên (năng lượng trong mỡ 39,6 MJ và kf = 0,74).
Yêu tố biến động trong phương trình (2) là sự tích lũy N ở lợn và vì vậy làm thay đổi
cơ cấu năng lượng giữa protein và mỡ. Ví dụ, lợn 60 kg tích lũy 31 g protein/ngày ở mức ăn
duy trì, cộng 4,43 g/1 MJ ME trên mức duy trì. Nếu ME ăn vào là 25 MJ/ngày thì tăng trưởng
protein và mỡ như sau:
ME ăn vào: 25 MJ/ngày
0,67
ME duy trì (0,639 x 60 ) 9,9 MJ/ngày
ME cho sản xuất 15,1 MJ/ngày (25 - 9,9 MJ)
Protein tăng (31 + 4,43x15,1) 98 g (0,1 kg)
ME sử dụng cho protein (42,3 x 0,1) 4,23 MJ
ME sử dụng cho mỡ (15,1 - 4,23) 10,87 MJ
Tăng trọng mỡ là (10,87/53,5) 0,203 kg
Tăng trọng của nạc có thể dự toán thông qua tăng protein là (98/0,213 =) 460 g (0,213
là tỷ lệ protein trong 1 kg nạc). Tổng tăng trọng sẽ là 0,46 + 0,21 = 0,67 kg/ngày. Hàm lượng
năng lượng của tăng trọng được tính bằng (0,1 x 23,7) + (0,2 x 39,6) = 10,3 MJ GE hay 15,4
MJ/kg (10,3/0,67).
Trong nuôi dưỡng lợn, muốn con vật sinh trưởng nhanh mà không tích lũy mỡ dư thừa
bằng cách cho con vật ăn tự do. Mục đích của cho ăn tự do là để cho lợn được kích thích tăng
trọng lớn nhất mà không tạo mỡ. Tuy nhiên lượng thức ăn ăn vào phải hạn chế khi lợn đạt 45
kg hoặc ngay cả 25 kg, nếu lượng nạc được tích lũy phù hợp. Vì vậy, mật độ năng lượng tiêu
hóa hoặc trao đổi được quy định cho từng nhóm thể trọng khác nhau. Mật độ năng lượng phổ
biến đối với một khẩu phần là 13,5 MJ DE/kg cho lợn 20-90 kg. Hạn chế năng lượng ăn vào
làm hạn chế tốc độ sinh trưởng nhưng làm giảm lượng mỡ tích lũy trong thân thịt.
Đối với gà. Nhu cầu năng lượng cho gia cầm đang sinh trưởng được xác định qua mật
độ năng lượng trao đổi cho 1 kg thức ăn, bao gồm năng lượng duy trì và tăng trọng. Mật độ
năng lượng cho gà thịt 0-12 tuần khoảng 11,5 MJ ME/kg và cho broiler 12,6 MJ ME. Ngoài
gà giống, các loại gà khác được cho ăn tự do vì thế chất dinh dưỡng của khẩu phần được tính
bằng %. Số lượng thức ăn gà tiêu thụ thường tỉ lệ nghịch với mật độ năng lượng trong khẩu
phần. Một con gà được đổi từ khẩu phần cao năng lượng sang khẩu phần năng lượng thấp thì
nó tự thích nghi bằng cách ăn nhiều lên với mục đích duy trì mức năng lượng ăn vào của khẩu
phần trước đó (Bảng 11.8). Nói chung thì gia cầm và lợn có khả năng tự điều chỉnh lượng
thức ăn ăn vào để giữ năng lượng ăn vào ở mức ổn định và chúng được cho là những con vật
"ăn calori". Lượng thức ăn ăn vào giảm làm giảm các chất dinh dưỡng khác trong thức ăn. Vì
thế nhu cầu các chất dinh dưỡng đơn lẽ chỉ phù hợp đối với mức năng lượng nhất định nào đó,
nghĩa là phaỉ điều chỉnh hàm lượng các chất dinh dưỡng khi mật độ năng lượng của thức ăn
thay đổi.
3.3. Nhu cầu protein cho sinh trưởng
Đối với động vật nhai lại. Nhu cầu protein cho tăng trưởng bao gồm nhu cầu duy trì và
nhu cầu tăng trọng. Người ta sử dụng phương pháp nhân tố để xác định nhu cầu protein cho
120
tăng trưởng. Xác định nhu cầu protein cho tăng trưởng ở gia súc nhai lại tính theo công thức
sau:
Rpr = 6,25 [100/BV*(MD + E + G) - MD]
Trong đó, Rpr là nhu cầu protein (g protein tiêu hóa); BV là giá trị sinh vật học của
protein; M là lượng N trao đổi trong phân (% chất khô); D lượng chất khô ăn vào (kg); E là
lượng N nội sinh trong nước tiểu (g); G là lượng N tích lũy (g).
Bảng 11.8. Ảnh hưởng do giảm mật độ năng lượng thức ăn và năng lượng ăn vào đến sức
tăng trưởng của gà con (Hill và Dansky, 1954)
Mật độ năng lượng của khẩu phần Khẩu phần

1 2 3 4 5
Năng lượng trao đổi, kcal/(lb) 1430 1260 1110 970 810
Năng lượng trao đổi (% so với KP số 1) 100 89 78 68 57
Khả năng sản suất của gà ở tuần tuổi 11 (% so với khẩu phần số 1)
Thức ăn ăn vào 100 101 113 117 125
Năng lượng trao đổi ăn vào 100 90 88 80 71
Tăng trọng 100 99 102 98 98
Hàm lượng mỡ của thân thịt ở tuần lễ thứ 26,8 23,2 21,1 18,1 16,1
11 (% chất khô)
Ngoài phương pháp nhân tố, người ta còn dùng phương pháp nuôi dưỡng để xác định
nhu cầu protein cho sinh trưởng. Phương pháp này đơn giản và dễ sử dụng. Phương pháp này
tiến hành như sau: nuôi gia súc với nhiều khẩu phần có cùng mật độ năng lượng nhưng khác
nhau về tỷ lệ protein. Nhu cầu protein sẽ được xác định ở khẩu phần cho tăng trọng cao nhất.
Tuy nhiên, đối với gia súc nhai lại nhu cầu protein gắn liền với lượng protein sản sinh
ra từ dạ cỏ. Vì vậy khi tính nhu cầu protein cần cân đối protein có trong khẩu phần và protein
sản sinh ra trong dạ cỏ.
Đối với lợn và gia cầm. Ngoài nhu cầu protein tổng số, lợn và gia cầm còn có thêm
khoảng 10 axit amin thiết yếu. Trong hơn 30 năm qua rất nhiều nghiên cứu về nhu cầu cho
từng loại axit amin thiết yếu cho lợn và gia cầm. Nhu cầu này được thể hiên với thuật ngữ
khác là "protein lý tưởng".
Nhu cầu của lợn và gia cầm về protein thô đơn thuần chỉ có giá trị với điều kíện là có
đủ axit amin thiết yếu hay hàm lượng các axit amin thiết yếu giữa khẩu phần này và khẩu
phần khác không thay đổi nhiều. Các khẩu phần dù giống nhau về lượng protein thô, cũng có
thể rất khác nhau về BV của protein.
Troüng Vì lẽ đó khi xác định nhu cầu cần chú
læåüng ý cho BV hơi cao một tý để đảm bảo
gaì luïc 6 cho thức ăn thấp protein.
Âäö thë 11.3. AÍnh Nhu cầu axit amin thiết yếu ở
tuáön (g)
hæåíng mæïc lysin lợn và gà: Để xác định nhu cầu một
âãún sinh træåíng axit amin nào đó thì cần phải tiến
cuía gaì hành thí nghiệm nuôi dưỡng. Gia súc
được nuôi khẩu phần với các tỷ lệ
khác nhau axit amin và các axit amin
L-lisin trong kháøu pháön (g/kg) còn lại được giữ nguyên. Xác định
tăng trọng và hiệu quả sử dụng thức
ăn để xác định mức axit amin phù
hợp.
Thí nghiệm trên gà nuôi bằng
121
các khẩu phần bổ sung lysin với các mức từ 7-14 g/kg (Đồ thị 11.3). Nhu cầu lysin trong khẩu
phần gà được kết luận là 11 g/kg của khẩu phần. Các thí nghiệm khác khám phá ra nhiều
thuận lợi trong việc sử dụng những khẩu phần hỗn hợp trong đó nhiều hoặc tất cả các axit
amin tinh khiết tổng hợp. Tuy nhiên giữa các axit amin có sự tượng tác với nhau như axit
amin không thiết yếu và giữa các axit amin thiết yếu. Như vậy xác định nhu cầu axit amin đơn
độc rất phức tạp. Ở gà nhu cầu lysin tăng khi khẩu phần thấp methionin, arginin và vitamin B-
complex. Sự tương tác gây ra do sự chuyển đổi một axit amin này thành một axit amin khác.
Nếu khẩu phần thiếu cystin hoặc dạng cystein trao đổi của nó thì cystin sẽ được tổng hợp từ
methionin. Do đó nhu cầu methionin phụ thuộc hàm lượng cystein hoặc cystin trong khẩu
phần và hai axit amin này luôn luôn đi chung với nhau. Vì vậy luôn nói nhu cầu methionin và
cystin. Tuy nhiên, methionin lại không được tổng hợp từ cystin vì vậy methionin phải luôn
luôn có mặt một phần để đáp ứng nhu cầu của con vật. Phenylalanin và tyrosin có quan hệ
tương tự. Ở gà, ghycin và serin có thể chuyển đổi cho nhau.
Có những phức tạp xa hơn trong quan hệ giữa nhu cầu axit amin và hàm lượng protein
tổng số trong khẩu phần. Nếu protein được sử dụng cho sản sinh năng lượng thì nhu cầu axit
amin cũng sẽ thay đổi. Vì lý do đó, nhu cầu axit amin có khi được biểu thị bằng g axit
amin/MJ ME. Axit amin được sử dụng nhiều nhất trong thiết lập nhu cầu dinh dưỡng là lysin.
Trong thực tế, các axit amin trong khẩu phần luôn vượt ra ngoài tỉ lệ mong muốn vì
vậy sử dụng bị thiếu so với nhu cầu. Axit amin bị thiếu hụt đó gọi là axit amin giới hạn. Lysin
và methionin là hai axit amin giới hạn đầu tiên trong hầu hết các loại thức ăn gia súc ở Việt
Nam.
Trong khi xác định nhu cầu dinh dưỡng, trước hết có lẽ phải đủ số lượng protein tổng
số và thứ hai là phải đủ hàm lượng các axit amin thiếu hụt. Đối với lợn, nhu cầu protein tổng
số thường đưa ra cao hơn để đảm bảo đủ cho những khẩu phần thấp protein, đặc biệt là những
khẩu phần thiếu axit amin giới hạn. Nhu cầu protein sẽ giảm khi khẩu phần được bù đắp đầy
đủ các axit amin.
3.4. Nhu cầu khoáng
Ngay cả khi con vật nhịn đói thì chất dự trử của cơ thể bị phân hóa do đó chất khoáng
được thải ra ngoài. Vì vậy gia súc đòi hỏi phải có khoáng để bù vào chổ mất mát và để tăng
trưởng. Nhu cầu khoáng cho duy trì và tăng trưởng được xác định trên cơ sở:
- Lượng khoáng tích lũy và mất nội sinh, hoặc
- Thí nghiệm tăng trọng và cân bằng để đảm bảo tăng trưởng tối đa, kết cấu xương tối
ưu và không gây bệnh.
Phương pháp nhân tố. Nhu cầu khoáng thuần túy cho duy trì và sinh trưởng bằng tổng
lượng mất mát nội sinh và lượng tích lũy. Nhu cầu khoáng trong khẩu phần bằng nhu cầu
thuần chia cho giá trị trung bình của tỷ lệ lợi dụng (availability). Ví dụ, một bò tơ 300 kg tăng
trọng 0,5 kg/ngày mất Ca 5 g và dự trử 6 g/ngày vì vậy nhu cầu Ca thuần túy là 11 g/ngày. Tỷ
lệ lợi dụng Ca đối với bò là 0,68 vì vậy nhu cầu Ca trong khẩu phần là 16 g/ngày (=11/0.68).
Phương pháp này gặp khó khăn trong việc xác định lượng mất mát nội sinh và lượng
tích lũy trong cơ thể nên khó áp dụng rộng rãi.
Phương pháp tăng trọng và phương pháp cân bằng. Gia súc được nuôi khẩu phần
khác nhau về tỷ lệ chất khoáng cần xác định. Tỷ lệ thấp nhất là tại đó gia súc xuất hiện triệu
chứng điển hình thiếu chất khoáng đó. Tỷ lệ mà đảm bảo cho gia súc sinh trưởng tối đa đó là
nhu cầu khoáng trong khẩu phần.
Nói chung, xác định nhu cầu khoáng cho gia súc gặp rất nhiều khó khăn và thiếu chính
xác. Tuy nhiên, giá trị về nhu cầu khoáng có thể biến động lớn mà không ảnh hưởng lớn đến
sinh trưởng của gia súc. Tham khảo nhu cầu khoáng cho gia súc sinh trưởng ở bảng 11.9.
122
Bảng 11.9. Nhu cầu một số chất khoáng cho lợn và gà (ARC, 1980)
Lợn Gà
20-50 kg 50-90 kg 0-6 tuần 6-12 tuần
Ca (g/kg) 9,8 7,8 12 10
P (g/kg) 7,0 5,9 5 5
NaCl (g/kg) 3,2 3,0 1,5 1,5
Fe (mg/kg) 62 57 80 80
Mg (mg/kg) 308 221 300 300
Zn (mg/kg) 56 47 50 50
IV. NHU CẦU CHO SINH SẢN

4.1. Đặc điểm sinh sản và ảnh hưởng của dinh dưỡng
Chu kỳ sinh sản có thể chia ra làm 3 giai đoạn:
- Giai đoạn thứ nhất quan trọng cho cả hai giới tính bao gồm sự sản xuất noãn và tinh
trùng. Nhu cầu dưỡng chất cho giai đoạn này ở con vật hình như rất nhỏ nếu so sánh với nhu
cầu tạo trứng ở gia cầm.
- Giai đoạn thứ hai là thời kỳ dưỡng thai.
- Giai đoạn thứ ba là giai đoạn tiết sữa nuôi con.
Như vậy nhu cầu dinh dưỡng biến đổi đáng kể trong chu kỳ sinh sản của con cái đặc
biệt là khoảng nghỉ giữa giai đoạn sau cai sữa và thụ thai kế tiếp.
Ảnh hưởng của dinh dưỡng trên khả năng phát dục:
Ở giai đoạn một, dinh dưỡng có ảnh hưởng trên sự tạo noãn và tinh trùng. Tuy nhiên
nhu cầu dinh dưỡng cho giai đoạn phát dục và gia súc hữu nhũ rất nhỏ so với gia cầm (sản
xuất trứng).
Ở giai đoạn hai, dinh dưỡng cũng tác động quan trọng trên sự dưỡng thai.
Dinh dưỡng ảnh hưởng trên sinh sản bằng cách tác động vào các tuyến nội tiết, quan
trọng nhất là não thùy. Ví dụ, sự phát dục của bò chịu ảnh hưởng trực tiếp của dinh dưỡng.
Bảng 11.10. Tuổi phát dục của bò Holstien dưới ảnh hưởng của dinh dưỡng (Sorenson et al và
Bratton et al., 1959)
Giống Mức độ dinh Phát dục
dưỡng Tuổi (tuần) Thể trọng (kg) Cao vai (cm)
(TDN % so với
nhu cầu)
Cái Cao (129) 37,4 270 108
Vừa (93) 49,1 271 113
Thấp (61) 72,0 241 113
Đực Cao (150) 37,0 292 116

Vừa (100) 43,0 262 116
Thấp (66) 51,0 236 114
Mức dinh dưỡng cao làm phát dục sớm, nhưng thể trọng và tầm vóc bò không bị ảnh
hưởng nhiều. Ở cừu cũng như vậy, dinh dưỡng cao làm phát dục sớm. Ở lợn thì ngược lại.
Ảnh hưởng mức độ dinh dưỡng cao là cả con cái lẫn con đực sẽ tăng trọng chứ không phải
phát dục sớm. Hơn nữa nếu dinh dưỡng quá cao thì lợn càng mập mỡ và càng làm trì trệ phát
dục. Lợn cái chữa có thể tiêu thụ lượng thức ăn cao hơn mức duy trì và sẽ trở nên tích mỡ nếu
123
mức ăn vào không hạn chế khoảng từ 1,8-2,3 kg (tương đương 27,6 MJ DE). Tuy nhiên lượng
thức ăn hạn chế phụ thuộc vào tầm vóc và điều kiện của con vật.
Trong thực tế, yếu tố quyết định cho gia súc tơ phối giống lần đầu tiên là tầm vóc cơ
thể. Dù gia súc đã phát dục, người ta vẫn đợi thêm một thời gian nữa cho tầm vóc khá lớn rồi
mới cho phối giống. Chẳng hạn bò phát dục vào khoảng 7 tháng nhưng đến 15 tháng tuổi mới
được phối giống.
Tuy nhiên cũng có một số khuynh hướng hiện nay là cho bò, cừu và lợn (con đực và
cái) phối khi chúng còn tương đối nhỏ có nghĩa là nhu cầu dinh dưỡng của con cái sẽ được gia
tăng cho cả tăng trọng. Không đủ dinh dưỡng trong giai đoạn chữa, thai sẽ chậm phát triển và
chậm đạt tầm vóc trưởng thành của cơ thể mẹ. Sự phát triển của bộ xương không hoàn chỉnh
và đặc biệt nguy hiểm cho con vật trong lúc đẻ.
Tăng trưởng nhanh và sớm đạt tầm vóc phát dục là lợi điểm về kinh tế vì rút ngắn
được giai đoạn phi sản xuất của gia súc. Ở gia súc nuôi lấy thịt, dinh dưỡng cao ở vật tơ còn
một ưu điểm nữa là có thể tuyển lựa những con mau lớn để làm giống tạo đàn con tăng trưởng
nhanh.
Tuy nhiên, dinh dưỡng cao ở gia súc giống cũng có điểm bất lợi là:
- Ở bò cái tơ, mỡ tích luỹ làm tổ chức tạo sữa chậm phát triển và hơn nữa có nhiều
bằng chứng là bò còn giảm tuổi thọ.
- Lợn cái tơ mập mỡ thì chậm chịu đực và thai thường chết nhiều.
Việc nuôi đàn gia súc giống yêu cầu chương trình nghiên cứu lâu dài, con vật nên
được nuôi theo một chế độ dinh dưỡng cho phép tăng trưởng nhanh mà không tích lũy mỡ.
Ảnh hưởng của thừa và thiếu dinh dưỡng kéo dài:
Nói chung thiếu dinh dưỡng làm gia súc bất thụ. Thiếu dinh dưỡng kéo dài làm gia súc
đực giảm lượng tinh trùng, giảm lượng tinh dịch và gia súc cái ngừng động dục. Thừa dinh
dưỡng kéo dài làm gia súc tích mỡ và bất thụ. Tuy nhiên cũng chưa có bằng chứng nào chứng
tỏ ảnh hưởng tương hổ giữa hai yếu tố này. Có lẽ cả hai điều là hậu quả xáo trộn nội tiết gây
ra do thặng dư dinh dưỡng.
Ảnh hưởng riêng biệt của các chất dinh dưỡng đến khả năng sinh sản:
Protein. Thiếu protein làm chậm và yếu khả năng sinh sản. Tuy nhiên ảnh hưởng
chuyên biệt của protein cũng khó xác định rõ ràng vì chẳng hạn gia súc mất ăn đưa đến, có thể
do thiếu protein và cũng có thể do thiếu nhiều chất dinh dưỡng khác.
Khoáng và vitamin. Gia súc mang thai thiếu khoáng và vitamin thì các dấu hiệu của
bản thân nó xảy ra trước khi có ảnh hưởng đến sinh sản. Nói cách khác, chức năng sinh sản đề
kháng với tình trạng thiếu dinh dưỡng mạnh hơn các chức năng khác.
Thiếu vitamin A. Đưa đến sinh sản kém (thoái hóa tinh hoàn) âm đạo hóa sừng. Thiếu
vitamin E, đối với bò không thể hiện rõ, lợn sinh sản kém, gà bất thụ và kém sinh sản. Thiếu
Ca có thể làm không động dục. Thiếu P có thể làm chậm quá trình sinh sản. Thiếu Mn sinh
sản của lợn giảm sút nhiều.
4.2. Nhu cầu của gia súc đực sinh sản
Tinh trùng và tinh dịch sản xuất quá ít, ở bò mỗi lần cho tinh chỉ khoảng 0,5 g vật chất
khô, vì thế dường như không có nhu cầu dinh dưỡng đặc biệt cho sản xuất này và có thể nói
nhu cầu của gia súc đực cũng chỉ là nhu cầu duy trì và tăng trưởng. Chưa có một bằng chứng
nào về nhu cầu dinh dưỡng của gia súc đực nhưng người ta thường cho chúng ăn nhiều thức
ăn hơn gia súc nái cùng tầm vóc.
Cũng chưa có gì chứng tỏ mức dinh dưỡng cao có lợi cho khả năng thụ thai, tuy nhiên
dinh dưỡng thấp thì rõ ràng có ảnh hưởng xấu. Dù vậy, cũng nên nhớ là con đực thường có
mức trao đổi cơ bản cao hơn con cái và do dó có nhu cầu năng lượng duy trì cao hơn.
124
4.3. Kích thích tăng sinh sản (Flushing)

Áp dụng mức dinh dưỡng cao một thời gian ngắn trước khi giao phối thường giúp gia
súc sinh nhiều con hơn, kỹ thuật này được gọi là "kích tăng sinh sản". Ở cừu, thay đổi khẩu
phần từ khẩu phần duy trì sang một khẩu phần cao hơn để cừu tăng trọng một khoảng thời
gian 2 đến 3 tuần rồi cho phối giống thì cừu sẽ sinh con nhiều hơn (hai hoặc ba so với một
bình thường).
Kích tăng sinh sản cũng được áp dụng ở lợn, mức độ ăn sẽ tăng trước khi phối khoảng
10 ngày. Ở bò, do chỉ yêu cầu thành lập một trứng nên kích tăng sinh sản là không cần thiết,
tuy nhiên bò sữa và bò tơ có thể tăng mức độ ăn nhằm đạt tăng trọng khoảng 70 ngày của giai
đoạn tiết sữa để việc thụ thai được dễ dàng hơn.
4.4. Nhu cầu dinh dưỡng gia súc cái mang thai
Gia súc cái mang thai cần dinh dưỡng cho nhiều hoạt động khác nhau, trước hết là
tăng trưởng của thai và tử cung. Trong quá trình phát triển thai, chất dinh dưỡng đã tích luỹ ở
tử cung tăng dần, tập trung chủ yếu vào giai đoạn cuối. Bảng 11.11 cho thấy sự tích luỹ dinh
dưỡng ở tử cung bò.
Bảng 11.11. Chất dinh dưỡng tích luỹ ở tử cung và tuyến vú của bò
Ngày Chất dinh dưỡng tích luỹ ở tử cung/ngày Tích lũy ở tuyến
mang thai vú/ngày
Năng lượng Protein Ca (g) P (g) Protein (g)
(kcal) (g)
100 40 5 - - -
150 100 14 0.1 - -
200 235 34 0.6 0.6 7
250 560 83 3.2 2.7 22
280 940 114 8 7.4 44
Bò cái mang thai trước 6 tháng chất dinh dưỡng tích luỹ rất ít. Giai đoạn 6-9 tháng có
sự tích luỹ rõ rệt và cần có nhu cầu nuôi thai. Về năng lượng thì nhu cầu dưỡng thai không
đáng kể so với nhu cầu duy trì của mẹ, nhưng protein, Ca, P và khoáng khác thì có tăng đáng
kể.
Tăng trưởng của tuyến vú. Tuyến vú có tăng trưởng nhưng số lượng chất dinh dưỡng
tích luỹ không đáng kể, mỗi ngày không quá 45 g protein.
Trao đổi năng lượng trong kỳ dưỡng thai. Quá trình dị hoá chất dinh dưỡng ở gia súc
có thai lớn hơn ở gia súc không mang thai cùng thể trọng. Khác biệt ấy được gọi là "nhiệt
tăng để nuôi thai". Nhiệt ấy là do tăng trao đổi cơ bản của chính cơ thể mẹ chứ không phải là
do nhiệt của thai sản sinh. Thay đổi nhiệt ấy là do thay đổi về hormon của thai. Nhiệt tăng này
là tăng dần suốt thời kỳ mang thai và cộng với tăng trọng của mẹ kết quả là tăng nhu cầu nhiệt
duy trì.
Tăng trưởng của cơ thể mẹ khi mang thai. Tăng trọng trong khi mang thai không phải
chỉ do tăng trưởng thai mà còn là do tăng trọng của mẹ. Ví dụ, 10 lợn con kể cả bọc nhau chỉ
nặng 18 kg lúc sinh, nhưng chính lợn mẹ đã tăng hơn 50 kg trong thời kỳ mang thai. Sai khác
đó chính là do chính cơ thể mẹ, xuất phát từ ngưng tụ chất dinh dưỡng ở các tổ chức của mẹ.
Ví dụ, protein tăng 3-4 lần, Ca 5 lần so với thai. Đó được gọi là "đồng hóa khi mang thai"
(pregnancy anabolism) xảy ra ở mọi loại gia súc dù là lứa đẻ đầu hay lứa sau. Thường thì
trọng lượng bị giảm đi trong thời kỳ cho sữa tiếp theo đó.
Đồng hóa khi mang thai ở lợn làm tăng trọng lượng sơ sinh của lợn con và tích lũy
chất dinh dưỡng trong cơ thể cho phép sản lượng sữa cao hơn vì thế cải tiến tăng trọng của
125
lợn con (Bảng 11.12). Tuy nhiên lưu ý rằng sự tăng trưởng của con mẹ trong giai đoạn chửa
càng lớn càng không tăng số con/ổ, trọng lượng sơ sinh và khả năng sống của lợn con. Nói
chung, tăng trọng trung bình khoảng 15 kg cho 3 lứa đẻ đầu tiên là đủ để cho lợn nái tăng
trưởng mà không mất đi lượng mỡ tích lũy và mang lại hiệu quả sinh sản kinh tế nhất.
Vẫn còn nhiều tranh cãi về sai khác khả năng sản xuất sữa do ảnh hưởng trong thời kỳ
mang thai. Có người cho rằng chế độ dinh dưỡng cao trong khi mang thai cho năng suất sữa
cao. Nhưng thông thường, người ta cho mẹ tăng trọng giới hạn ở 3/4 kỳ mang thai và 1/4 sau
mới tăng nhanh. Điều này phù hợp với xu hướng phát triển của thai, nhưng cũng không làm
mất chất dinh dưỡng của mẹ truyền cho con. Kỹ thuật đó được gọi là "tắm hơi" cho bò.
Hậu quả thiếu dinh dưỡng trong thời kỳ mang thai. Thai luôn luôn có khuynh hướng
cạnh tranh mạnh mẽ ưu tiên về chất dinh dưỡng, vì thế nếu ăn thiếu thì con mẹ phải lấy dự trữ
của mình nuôi con, ưu tiên này thấy rõ nhất ở trường hợp chất sắt khi mẹ bị chứng thiếu máu.
Tuy nhiên, sự phòng vệ cho thai cũng không phải tuyệt đối, nghĩa là mẹ thiếu ăn trầm trọng
và kéo dài thì cả mẹ và con đều bị tác hại.
Nói chung, tác hại của thiếu dinh dưỡng xảy ra ở giai đoạn sau của thời kỳ mang thai,
đặc biệt vitamin A cũng có ảnh hưởng ở giai đọan trước và làm cho con bị tật nguyền hoặc có
thể chết.
Ảnh hưởng trên thai. Nếu thiếu ăn ở giai đoạn sớm hơn, số con đẻ sụt giảm, thai chết
trong tử cung, sau khi đẻ: do sữa mẹ thiếu chất dinh dưỡng. Thai chết thể hiện qua các dấu
hiệu: sẩy thai, đẻ ra thai đã chết. Protein và vitamin A có tác dụng rõ nhất và có thể cả I, Ca,
vitamin B1, pantothenic. Gia súc non bị dị tật bẩm sinh từ bụng mẹ do thiếu vitamin A (tật ở
mắt và xương), thiếu I (bướu, trụi lông), thiếu Riboflavin (trụi lông) và thiếu Cu (lưng oằn).
Bảng 11.12. Ảnh hưởng năng lượng ăn vào đến trọng lượng và các chỉ tiêu sinh sản của lợn
nái
Chỉ tiêu sinh sản Năng lượng ăn vào của lợn nái trong
thời kỳ chửa (MJ/ngày)
22 32 44
Thay đổi thể trọng lợn nái (kg):
Sau khi phối đến đẻ + 12 + 32 + 53
Từ lúc đẻ đến cai sữa +1 - 13 - 25
Lợn con:
Số con sơ sinh 11 11,1 11
Số con cai sữa 8,9 8,8 8.2
Trọng lượng sơ sinh (kg) 1,23 1,36 1,44
Trọng lượng cai sữa (kg) 15,9 16,5 17,2
V. NHU CẦU CHO TIẾT SỮA

5.1. Đặc điểm và sự hình thành sữa
Sữa được hình thành trực tiếp từ thức ăn, ví dụ một con bò sữa cao sản trong một kỳ
cho sữa có thể sản xuất một lượng chất khô trong sữa lớn hơn chất khô của cơ thể từ 3 - 4 lần.
Nguyên liệu để tổng hợp nên thành phần hoá học và năng lượng sữa trong tuyến vú được lấy
từ thức ăn. Nhu cầu thức ăn để sản xuất sữa tùy thuộc ở số lượng và thành phần của sữa.
Chiếm đại bộ phận trong sữa là nước. Hòa tan trong nước là các chất khoáng, protein-
casein, axit amin, creatin, albumin, lactoz, các enzym và các vitamin tan trong nước. Trong
sữa còn có các chất khoáng, nhất là Ca và P. Phần béo của sữa gồm các chất chủ yếu: mỡ,
126
triacylglycerols (khoảng 980 g/kg), các chất tan trong mỡ là phospholipit, cholesterol, vitamin
tan trong dầu, sắc tố, một ít protein và kim loại nặng.
Bảng 11.13. Thành phần sữa của gia súc (g/kg)
Mỡ Chất rắn Protein Lactoz Ca P Mg

không mỡ
Bò 37 90 34 48 1.2 0.9 0.12
Dê 45 87 33 41 1.3 1.1 0.2
Cừu 74 119 55 48 1.6 1.3 0.17
Lợn 85 120 58 48 2.5 1.7 0.2
Trong thành phần sữa gồm: mỡ và chất rắn không mỡ (SNF). Hầu hết thành phần của
sữa được tổng hợp ở tuyến vú từ các tiền chất hấp thu từ máu.
Protein của sữa. Khoảng 95% N của sữa có trong protein và phần còn lại urea, creatin,
ammoniac. Protein quan trọng nhất của sữa là casein chiếm 78% protein và thứ đến là β-
lactoglobulin. Các protein trên được tổng hợp từ axit amin lấy từ máu. Phần còn lại của
protein của sữa là albumin, pseudo-globulin và euglobulin, tất cả đều được hấp thu từ máu.
Lactose. Ngoại trừ một ít glucose và galactose, lactose là đường chủ yếu của sữa.
Tuyến vú có enzym biến đổi glucose thành galactose. Lactose cũng được tổng hợp từ chuỗi
carbon ngắn như acetat.
Mỡ. Mỡ của sữa chủ yếu gồm Triglyxerit chứa axit béo no từ 2 - 40 đơn vị C; Một số
ít axit béo chưa no như: axit oleic, axit linoleic và linolenic. Tuyến vú tổng hợp axit béo no từ
acetat và β-hydroxybutyrat, phản ứng này được glucose xúc tác. Phần glycerol của axit béo
cũng là sản phẩm của acetat và hydroxybutyrat.
Khoáng. Hầu hết được lấy trực tiếp từ máu.
Vitamin. Không được tổng hợp tại tuyến vú cho nên phải lấy trực tiếp từ máu. Sữa rất
giàu vitamin A có cả caroten lẫn vitamin A. Vitamin C và D rất ít. Sữa cũng giàu các vitamin
nhóm B như B1 ,B2 ,B12... Vitamin Kvà E thì rất ít.
Tóm lại, thức ăn phải cung cấp đủ chất dinh dưỡng để gia súc sản xuất sữa, như axit
amin thiết yếu để tổng hợp protein; glucose và acetate cần để tổng hợp lactose và bơ; và
khoáng và vitamin phải có để giữ mức ổn định của sữa.
5.2. Năng suất và thành phần sữa
Năng suất sữa của gia súc phụ thuộc vào loài, cá thể, chu kỳ tiết sữa và cung cấp dinh
dưỡng. Ví dụ, bò đẻ lứa thứ 2 trở đi có năng suất sữa cao hơn bò đẻ lứa đầu. Năng suất sữa ở
bò gia tăng sau khi đẻ đến 35 ngày và sau đó giảm xuống 2.5% mỗi tuần cho đến cuối kỳ cho
sữa. Có một số trường hợp riêng biệt, năng suất sữa bò sẽ gia tăng rất nhanh và cũng giảm rất
nhanh. Nói chung năng suất sữa của một số giống bò châu Âu như sau (Bảng 11.14).
Bảng 11.14. Năng suất sữa của một số giống bò sữa (Dairy- Fact & Figures,1985)
Giống Sản lượng sữa trung bình (kg/chu kỳ)

Holstein 6252
Friesian 5593
Ayrshire 5043
Guernsey 4022
Jersey 3849
127
Thành phần chất dinh dưỡng trong sữa bò cũng thay đổi tùy theo giống bò và giữa các cá thể
bò (Bảng 11.15).
5.3. Nhu cầu dinh dưỡng cho bò sữa
Nhu cầu dinh dưỡng cho gia súc tiết sữa nói chung, bò tiết sữa nói riêng bằng tổng nhu
cầu duy trì và nhu cầu tạo sữa. Nhu cầu dinh dưỡng cho tạo sữa phụ thuộc vào số lượng và
thành phần sữa sản xuất ra.
Bảng 11.15. Thành phần chất dinh dưỡng trong sữa của các giống bò sữa (g/kg) (Rook, 1961)
Giống bò Ayrshire Friesian Guerney Shorthorn

Mỡ 35,7-38,7 33,2- 37,2 43,1- 49,0 33,7- 38,1
Chất rắn không 86,5- 89,4 84,0- 87,5 88,2- 93,0 85,7- 98,9
mỡ
Lactose 43,7- 46,8 43,0- 46,0 45,7- 47,3 43,8- 45,9
Protein 33,0- 34,7 32,0- 34,4 33,9- 37,3 31,6- 34,2
Năng lượng 3,13 3,12 3,45 -
(MJ/kg)
Nhu cầu năng lượng:
Phương pháp nhân tố. Phương pháp này bao gồm tính trực tiếp từ mỡ sữa và từ năng
lượng thô.
Tính trực tiếp từ hàm lượng mỡ sữa:
Theo ARC (1980), phương trình tính giá trị năng lượng của sữa như sau:
EV1 ( MJ/kg) = 1,509 + 0,0406F; (1)
Trong đó EV1: Giá trị năng lượng thô cuả sữa; F là hàm lượng mỡ sữa (g/kg). Để
chính xác hơn, hàm lượng chất rắn không chứa mỡ (SNF) được đưa vào phương trình để tính:
EV1 (MJ/kg) = 0,0386F + 0,0206SNF - 0,2353 (2)
Tính từ năng lượng thô của sữa:
Căn cứ vào nhiệt lượng thô của sữa để tính nhu cầu nhiệt năng thuần (tích của năng
lượng sữa và sản lượng sữa/ngày) tích lũy trong sữa. Năng lượng thô của sữa (Bảng 11.15)
của các giống bò rất ít biến động, có giá trị trung bình là 3,14 MJ/kg.
Hiệu quả sử dụng năng lượng tạo sữa:
Forbes, Fries và Kellner đã tìm ra hiệu năng sử dụng nhiệt năng trao đổi để sản xuất
sữa ( k1) là 0.7 hay 70%. Hiện nay, giá trị này biến động 0,5-0,81 nhưng tập trung 0,6-0,65.
Van Es (Hà Lan) giả thiết rằng hiệu quả sử dụng ME cho tạo sữa liên quan khả năng đồng hoá
năng lượng khẩu phần (qm = ME/GE). Tương quan này trình bày trên các phương trình:
kl = 0,385 + 0,38 q m (Hà Lan)
kl = 0,466 + 0,28qm (Mỹ)
kl = 0,42 + 0,35qm (Anh)
Vì vậy, nhu cầu năng lượng trao đổi (Em) cho 1 kg sữa là (tính theo Anh):
EVl/kl = 3,14/(0,42 + 0,35qm); (3)
Giá trị trung bình q m = 0,6. Nếu trong 1 kg sữa có 40 g mỡ, 90 g chất đặc không mỡ
thì nhu cầu năng lượng để tạo 1 kg sữa là 5,02 MJ ME (áp dụng phương trình 2 và 3).
Tuy nhiên, hiệu quả sử dụng năng lượng tạo sữa còn chịu ảnh hưởng của các yếu tố
như tỉ lệ axit acetic trên axit béo bay hơi sản sinh trong cỏ từ 0,5 - 0,6. Nếu tỉ lệ axit axetic
vượt tỉ lệ này thì hiệu năng sử dụng năng lượng trao đổi cho sản xuất sữa ít hơn 0,7. Dường
như tỉ lệ axit axetic thấp hơn 0,5, không đủ các axit béo có chuổi C ngắn và trung bình để bò
có thể tổng hợp mỡ sữa.
128
Phương trình phỏng định. Ngoài ra có thể sử dụng các thành phần của quy trình phân
tích phỏng định để xác định nhu cầu năng lượng thô cho sản xuất sữa.
GE (MJ/kg) = 0,0226 CP + 0,0407EE + 0,0192CF + 0,0177 NFE
Trong đó CP, CF, EE và NFE là protein thô, xơ thô, mỡ thô và dẫn suất không đạm tính bằng
g/kg.
Nhu cầu protein:
Phương pháp nhân tố. Thí nghiệm xác định nhu cầu protein sản xuất sữa bò người ta
căn cứ những thành phần như sau:
- Nhu cầu protein cho duy trì = 2,19 g protein thuần/kg W0,75
- Phần protein của sữa (g/kg) x 0,95 trên 1 kg sữa sản xuất ra. Hệ số 0,95 là lượng N
thực cần để tạo sữa và 5% còn lại coi như thải ra
- Phần mất mát trong quá trình dị hoá của cơ thể như mất do lông, vẩy = 0,1125 g
protein thuần/kg W0,75
- Phần thay đổi khối lượng, mỗi kg tăng trọng cần 138 g protein (= 150/1,09). Cứ tăng
1 kg khối lượng rỗng (không có phủ tạng) thì có 150 g protein và yếu tố chuyển đổi là 1,09
Như vậy nhu cầu protein cho sữa (CPl) sẽ là:
CPl = 2,19W0,75 + 0,95 CP + 0,1125W0,75 + 150G;
Trong đó, CPl tính bằng g; CP là tổng lượng protein trong sữa, bằng hàm lượng protein
trong sữa x sản lượng sữa/ngày; G: tăng trọng (kg).
Phương pháp nuôi dưỡng. Nuôi gia súc bởi khẩu phần nhiều mức protein. Xác định
năng suất sữa, lượng protein hấp thu và tính hiệu quả sử dụng để xác định nhu cầu protein.
Protein hấp thu tối thiểu cho năng suất sữa tối đa.
Nhu cầu khoáng:
Bò sữa cần 1,08 g Ca và 0,90 g P/kg sữa sản xuất ra và nhu cầu này tương đối ổn định
do tác động điều hòa của hormon. Nghiên cứu dinh dưỡng cho biết: cho bò ăn 2 g Ca và 1,4 g
P /kg sữa sản xuất bổ sung cho nhu cầu duy trì là đủ đảm bảo nhu cầu sản xuất sữa. Hiệu quả
sử dụng của Ca để sản xuất sữa là 54% và P là 64%. Vậy với mức cho ăn 25-28 g Ca và 25 g
P/ngày là đủ đối với một bò sữa sản xuất 5.000 kg sữa mỗi năm.
Nhu cầu vitamin:
Vitamin trong thức ăn đảm bảo các hoạt động sản xuất sữa và thành phần vitamin của
sữa. Nói chung, nếu đủ vitamin cho duy trì, tăng trưởng và sinh sản thì không cần thêm cho
nhu cầu sản xuất sữa. Sữa có khoảng 1.600 IU vitamin A/mỗi kg. Ngoài vitamin A, sữa còn
chứa β-cardene có màu vàng, do đó sữa có màu kem. Hàm lượng vitamin A trong sữa thay đổi
và nhạy cảm đối với thay đổi của thức ăn dù rằng chỉ có 3% vitamin A của thức ăn vào sữa.
Vì thế bò ăn cỏ tươi thì sữa có màu vàng tốt, nếu bò ăn cỏ già, cỏ khô thì màu sữa sẽ nhạt.
Cho bò ăn hỗn hợp bổ sung vitamin A có dư trong khẩu phần làm tăng hàm lượng vitamin A
trong sữa lên gấp 20 lần mà không làm đổi thành phần của sữa. Bê không tích lũy vitamin A
cho nên ta phải cho bò mẹ ăn nhiều vitamin A của sữa.
Bò sữa cũng cần vitamin D và nếu không cho bò ăn vitamin D và không cho ra nắng
thì có triệu chứng thiếu. Người ta chưa xác định được nhu cầu vitamin D và liên quan đến
chứng sốt sữa của bò. Chứng sốt sữa có thể điều trị khỏi bằng vitamin D với liều cao 30 triệu
IU/ngày trong 3-7 ngày trước khi đẻ và một ngày sau đẻ.
5.4. Nhu cầu cho lợn nái nuôi con
Đặc điểm. Lợn nái nuôi con kéo dài 3 đến 6 tuần (có khi 7 tuần). Ở Việt Nam, thời
gian cai sữa bình quân của lợn con là 45 ngày tuổi. Năng suất sữa tối đa vào khoảng tuần tiết
sữa thứ 4 và giảm dần (Bảng 11.16). Năng suất sữa còn phụ thuộc giống, tuổi và số con trên
ổ. Năng suất tăng cùng số con trên ổ tăng, mặc dù có thể năng suất sữa tính cho một con lợn
129
con giảm. Năng suất sữa của lợn mẹ nặng cân cao hơn lợn có khối lượng thấp. Năng suất sữa
(Y) của lợn nái có thể ước tính theo công thức:
Y (kg/ngày) = a x e-ct x u
Trong đó, a là vô hướng, t là ngày tiết sữa, u = e-(G - B1t) và được xem là mức thành thục
của tuyến vú tại thời điểm đẻ và e-ct là tốc độ giảm khả năng tiết sữa.
Bảng 11.16. Sự thay đổi của năng suất và thành phần sữa lợn trong suốt thời kỳ tiết sữa
(Elsley, 1970)
Tuần
1 2 3 4 5 6 7 8
Năng suất (kg/ngày) 5,10 6,51 7,12 7,18 6,95 6,59 5,70 4,89
Mỡ (g/kg) 82,6 83,2 88,4 85,8 83,3 75,2 73,6 73,1
Protein (g/kg) 57,6 54,0 53,1 55,0 59,2 62,3 68,3 73,4
Lactose (g/kg) 49,9 51,5 50,8 50,8 49,0 48,6 47,5 45,6
Khoáng (g/kg) 7,7 7,7 7,9 8,3 9,1 9,6 10,3 10.9
Ví dụ, ước tính năng suất sữa khi a = 18 và 24, c = 0,025, G = 0,5 và B1 = 0,1 như sau:
Ngày tiết sữa

a 7 14 21 28
18 6,8 8,4 8,7 8,1
24 9,1 11,3 11,6 10,8
Nhu cầu năng lượng. Xác định bằng phương pháp nhân tố. Nhu cầu năng lượng cho
lợn nái nuôi con bằng nhu cầu duy trì cộng nhu cầu tiết sữa và trừ đi (có thể) lượng năng
lượng sản sinh do dị hóa trong cơ thể. Nhu cầu duy trì (NEm) được tính theo công thức:
NEm = 0,439W0.75 MJ
Nhu cầu cho tiết sữa bằng giá trị năng lượng thô của sữa nhân với năng suất sữa. Giá
trị năng lượng thô trung bình của sữa lợn là 5,2 MJ/kg. Hiệu quả sử dụng năng lượng trao đổi
để tạo sữa là 0,65 và như vậy, nhu cầu để tạo 1 kg sữa là 8 MJ ME (= 5,2/0,65).
Dị hóa. Mô cơ thể dị hóa để tạo năng lượng cho sự hình thành sữa giả sử là 0,85 của
mỡ và vì vậy năng lượng thô hình thành là 39,4 x 0,85 = 33,5 MJ/kg. Hiệu quả chuyển hóa
năng lượng thô cho sữa là 0,85.
VI. NHU CẦU CỦA GIA CẦM ĐẺ TRỨNG
6.1. Đặc điểm của gia cầm đẻ trứng
Năng suất và sản lượng trứng. Sản lượng trứng phụ thuộc vào giống gia cầm, chu kỳ
sinh sản và dinh dưỡng. Gà đẻ nhiều hơn vịt và ngỗng. Gà chuyên dụng trứng cho sản lượng
trứng cao hơn kiêm dụng hoặc chuyên thịt.
Chu kỳ đẻ của gia cầm chia 3 giai đoạn:
Gi aiđoạn 1 từ 20-25 tuần tuổi: trong giai đoạn này tỷ lệ đẻ thấp
Gi aiđoạn 2 từ 26-45 tuần tuổi: tỷ lệ đẻ cao, bình quân đạt 70-80%
Gi aiđoạn 3 sau 45 tuần tuổi: tỷ lệ đẻ giảm dần và loại thải gà
Hiện nay, gà đẻ chuyên dụng cho 250 quả/năm tức là 0,7 quả/ngày. Khối lượng trứng
tăng dần từ giai đoạn 1 và giảm vào cuối giai đoạn 3.
Thành phần hóa học của trứng. Trứng chứa 66,8% nước, 11% CP, 10 EE và 10,7%
khoáng. Trứng chứa đầy đủ các axit amin thiết yếu và với tỷ lệ cân đối. Trứng còn chứa hầu
hết các chất khoáng mà gia súc và con người cần (Bảng 11.17). Thành phần hoá học trứng ít
130
khi thay đổi. Tuy nhiên, tỷ lệ giưã các phần của trứng (võ, lòng đỏ, lòng trắng) thay đổi do
ảnh hưởng của cung cấp dinh dưỡng.
Tăng trọng của gà mái. Trong thời kỳ đẻ gia cầm mái tăng lên về khối lượng. Giai
đoạn 1, gia cầm tăng trọng, chủ yếu tích lũy protein trong các mô cơ và tế bào trứng. Giai
đoạn 2, khối lượng gia cầm khá ổn định và giai đoạn 3, gia cầm tích luỹ mỡ.
Bảng 11.17. Thành phần hóa học của trứng gà
Cho 1 kg Cho 1 qủa, trọng Tỷ lệ phần ăn được
trứng lượng 57 g
Chất dinh dưỡng, g:
Nước 668 38,1 1.00
Protein 118 6,7 0.97
Lipit 100 5,7 0.99
Hydratcabon 8 0,5 1.00
Khoáng tống số 107 6,1 0.04
Axit amin, g:
Arginine 7,2 0,41 0.97
Histidine 2,6 0,15 Cho
Isoleucine 6,4 0,36 tất
Leucine 10,1 0,57 cả
Lysine 7,9 0,45 các
Methionine 4,0 0,23 aminô
Phenilalanine 6,0 0,34 axit
Threonine 5,5 0,31
Tryptophan 2,2 0,13
Valine 7,6 0,44
Đa khoáng, g:
Ca 37,3 2,13 0,01
P 2,3 0,13 0,85
Na 1,2 0,066 1.00
K 1,3 0,075 1.00
Mg 0,8 0,046 0,58
Vi khoáng, mg:
Cu 5,0 0,3 1.00
I 0,3 0,02
Fe 33 1,9
Mn 0,3 0,02
Zn 16 1,0
Se 5,0 0,2
Năng lượng, MJ 0,375
6.2. Nhu cầu dinh dưỡng
Nhu cầu năng lượng:
Phương pháp nhân tố. Xác định nhu cầu năng lượng (Eeg)của gia cầm đẻ căn cứ vào
năng lượng duy trì (NEm), năng lượng tạo trứng (NEe), sản lượng trứng (EP) và hiệu suất sử
dụng NE cho duy trì và tạo trứng (km) và năng lượng cho tăng trọng (MEg). Công thức xác
định như sau:
Eeg = NEm/km + NEe x EP/km + MEg (MJ ME)
Trong trường hợp này, hiệu quả sử dụng năng lượng cho duy trì và tạo trứng là như nhau. Nhu
cầu cho duy trì 0,36 MJ/W0,75; năng lượng trung bình của 1 quả trứng là 0,375 MJ.
131
Ví dụ, giả sử 1 gà mái đẻ nặng 2 kg, đẻ 0,7 quả trứng 1 ngày và km = 0,8 thì nhu cầu năng
lượng sẽ là: Eeg = 0,6/0,8 + 0,7 x 0,375/0,8 + 0 = 1,08 MJ ME/ngày.
Phương pháp phương trình tương quan. Tương quan giữa ME ăn vào (MEi), khối
lượng cơ thể (W), thay đổi khối lượng và sản lượng trứng, và nhiệt độ chuồng nuôi (T, độ C).
Nhu cầu duy trì tính theo công thức NCDT = W(170 - (2,2 x T)) (kcal ME). Năng lượng cho
tạo trứng như sau: 1 g trứng cần 8,4 kJ ME hoặc 2 kcal ME và năng lượng cho tăng trọng là
14 kJ ME/1 g tăng trọng hoặc 5 kcal ME.
Ví dụ, 1 gà mái nặng 1,5 kg, tăng trọng 3 g/ngày đẻ 1 trứng nặng 48 g sống trong nhiệt
0
độ 25 C thì nhu cầu năng lượng sẽ là: 1,5(170-(2,2x25)) + 5 x 3 + 48 x 2 = 283,5 kcal ME
hoặc khoảng 1,19 MJ ME.
Thực tế, gia cầm rất mẫn cảm với thay đổi năng lượng của khẩu phần và tự điều chỉnh
năng lượng ăn vào cho phù hợp. Nên thường gọi là gà ăn "calorie". Khẩu phần gà đẻ thường
chứa 11,5-13,5 MJ ME/kg.
Nhu cầu protein và axit amin:
Phương pháp nhân tố. Căn cứ nhu cầu duy trì (Prm), nhu cầu tăng trọng (Prg), nhu cầu
tạo trứng (Pre) và hiệu quả sử dụng protein thô của thức ăn (HQSD). Hiệu quả sử dụng protein
là tỷ số giữa protein tích lũy và protein thô ăn vào. Công thức tổng quát xác định nhu cầu
protein cho gia cầm đẻ trứng như sau:
Pre = Prm/HQSD + Prg/HQSD + Pre/HQSD (g protein thô)
Nhu cầu protein xác định theo phương pháp nhân tố cụ thể như sau (Bảng 11.18).
Bảng 11.18. Nhu cầu protein của gà đẻ trong chu kỳ sinh sản
Nhu cầu protein, g/con/ngày Giai đoạn 1 Giai đoạn 2 Giai đoạn 3
Duy trì 3 3 3
Tăng trọng 1,2 0 0
Phát triển lông 0,4 0,1 0,1
Tạo 1 quả trứng 5,6 6 5,3
Tổng số 10,2 9,1 8,4
HQSD protein, % 55 55 55
Ngoài ra, nhu cầu protein còn được xác định bằng phương pháp nuôi dưỡng.
Nhu cầu axit amin. Nhu cầu protein thường liên quan với axit amin vì protein trứng rất
hoàn thiện và hiệu quả sử dụng axit amin là 0,83. Trong số các axit amin thiết yếu thì lysin
được coi là axit amin quan trọng nhất vì vậy nhu cầu các axit amin khác đều được xác định
qua lysin. Nhu cầu lysin (L) của gia cầm đẻ trứng được tính qua công thức:
L = 9,5EP + 60W
Trong đó, L tính bằng mg/ngày; EP là sản lượng trứng (g/ngày) và W là khối lượng cơ
thể gà mẹ (kg); và 60W được coi là nhu cầu Lysin cho duy trì.
Cách tính tương tự cũng được áp dụng đối với methionin, tryptophan và isoleuxin. Ví
dụ, gà mái có trọng lượng 2 kg với sản lượng trứng 40 g/ngày thì cần 500 mg lysin (= 9,5x40
+ 60x2).
132
Bảng 11.19. Nhu cầu dinh dưỡng cho gia cầm giống (theo khô không khí)
Gà đẻ Gà mái giống Gà Tây giống

Năng lượng trao đổi, MJ/kg 11,1 11,1 11,3
Protein thô, g/kg 160 160 160
Aminô axit, g/kg
Lys 7,3 7,3 7,5
Met + Sys 5,5 4,6 5,5
Tryp 1,4 1,4 1,7
Isoleu 5,3 5,3 5,5
Đa khoáng, g/kg
Ca 35 33 30
P 5 5 5
Mg 0,3 0,3 0,3
Na 1,5 1,5 1,75
Vi khoáng, mg/kg
Cu 3,5 3,5 3,5
I 0,4 0,4 0,4
Fe 80 80 80
Mn 100 100 100
Zn 50 50 50
Vitamin 1,3
K - 4
Thiamin 4 4
Riboflavin 10
Nhu cầu khoáng:
Khoáng rất cần cho gia cầm đẻ nên nhu cầu thường rất cao. Canxi cao hơn 2-3 lần
bình thường và nhu cầu tối thiểu là 3 g/ngày. Trong thực tế, khi cung cấp dưới 3,8 g Ca/ngày
thì độ dày võ trứng không đạt được tối đa.
Khó xác định nhu cầu P vì nó liên quan đến P-phytat vì vậy nhu cầu P thường biểu thị
qua P không ở dạng phytin hoặc P vô cơ. Gia cầm đẻ trứng cũng rất cần những khoáng khác
như Na, Clo, Fe, I, Mn và Zn. Ví dụ, nhu cầu NaCl là 3,8 g/kg thức ăn, thừa dễ gây ngộ độc.
Kẽm cũng rất quan trọng và thiếu Zn giảm sản lượng trứng và tỷ lệ ấp nở, gà con nở ra yếu và
tỷ lệ chết cao.
Nhu cầu vitamin:
Nhu cầu một số vitamin cho gia cầm đẻ còn chưa biết rõ. Vitamin nhóm B ảnh hưởng
đến tỷ lệ ấp nỡ hơn là sản lượng trứng, còn vitamin A và D thì khác. Cung cấp vitamin D qua
D3 có hiệu quả hơn D2 10 lần.
Tóm lại, gia cầm đẻ trứng cần cung cấp đầy đủ protein và protein có chất lượng cao,
cần các chất khoáng quan trọng như Ca và P, và một vài vitamin (Bảng 11.19).
&
133
CHƯƠNG XII
THU NHẬN THỨC ĂN
I. CÁC KHÁI NIỆM
1.1. Thu nhận thức ăn
Trong chương trước, chúng ta quan tâm đến nhu cầu năng lượng và các chất dinh
dưỡng cho gia súc ở trạng thái duy trì và sản xuất. Một yếu tố khác khá quan trọng nhưng
chưa được đề cập, đó là khối lượng thức ăn mà vật nuôi có thể ăn được trong môt thời gian
nhất định có ảnh hưởng đến sức sản xuất của chúng.
Khối lượng thức ăn mà gia súc ăn được trong một ngày đêm gọi là lượng thức ăn thu
nhận hay là lượng ăn vào (Voluntary Intake of Food), thường được tính theo lượng vật chất
khô.
Nguyên tắc chung, gia súc ăn nhiều thức ăn thì cho tăng trọng cao hoặc cho nhiều sản
phẩm. Hiệu quả sản xuất của gia súc phụ thuộc nhiều vào lượng ăn vào vì tăng lượng ăn vào
thì chi phí cho duy trì giảm theo tỷ lệ tương ứng. Tuy nhiên, có một số ngoại lệ như đối với
một số giống lợn nhiều nạc, lượng ăn vào quá nhiều dẫn đến tỷ lệ mỡ cao trong thân thịt, điều
đó người tiêu thụ không chấp nhận và như vậy thì không kinh tế chút nào.
1.2. Điều chỉnh lượng ăn vào
Ăn là tập hợp của nhiều động tác bao gồm việc tìm kiếm thức ăn, nhận dạng và vận
động về phía thức ăn, quan sát cảm quang thức ăn, bắt đầu lấy thức ăn và đưa thức ăn vào
miệng. Trong đoạn đầu của đường tiêu hóa, thức ăn được tiêu hóa và các chất dinh dưỡng sẽ
được hấp thu và trao đổi trong cơ thể. Tất cả những hoạt động nói trên có thể ảnh hưởng đến
lượng ăn vào trong một thời gian ngắn.
Như vậy, xuất hiện quá trình điều chỉnh của gia súc đối với lượng ăn vào. Quá trình
điều chỉnh xảy ra tức thì gọi là điều chỉnh ngắn hạn, còn điều chỉnh kéo dài gọi là điều chỉnh
dài hạn. Điều chỉnh ngắn hạn liên quan đến sự bắt đầu và kết thúc từng bữa ăn, còn dài hạn là
liên quan đến duy trì cân bằng năng lượng của cơ thể. Mặc dù hệ thống điều chỉnh lượng ăn
vào giống nhau đối với các loại gia súc nhưng cũng có những khác nhau quan trọng giữa các
giống (phụ thuộc vào cấu tạo, chức năng đuờng tiêu hóa).
Điều chỉnh lượng ăn vào của gia súc có 3 nhóm yếu tố: Trao đổi chất, hệ thống tiêu
hóa và yếu tố bên ngoài. Ở nhóm trao đổi chất, hàm lượng các chất dinh dưỡng, chất trao đổi
hoặc hóc-môn có thể kích thích hệ thần kinh gây cho gia súc bắt đầu ăn hoặc ngừng ăn. Ở
nhóm hệ thống tiêu hóa, lượng các chất tiêu hóa có thể xác định gia súc ăn nhiều hay không.
Cuối cùng, các ảnh hưởng bên ngoài như là biến động thời tiết, khí hậu...
Nói chung, lượng ăn vào được điều chỉnh bởi một loạt các tín hiệu từ đường tiêu hóa,
gan và các cơ quan khác để đáp ứng lại sự có mặt của các chất dinh dưỡng. Toàn bộ quá trình
này có thể trình bày ở sơ đồ 12.1. Tóm tắt, gia súc chọn thức ăn thông qua cảm quan, mùi và
quyết đinh ăn hay không. Ở miệng, thức ăn có thể được nuốt hay không dựa vào vị và kết cấu
của nó. Sau khi nuốt xong, gia súc phải tiến hành quá trình tiêu hóa, hấp thu và trao đổi, nếu
thức ăn quá độc thì thức ăn có thể nhả ra. Sau khi hấp thu, hầu hết các chất dinh dưỡng đi vào
gan và tham gia chu trình chuyển hóa chung. Trong dạ dày, ruột và gan có hàng loạt chất nhận
cảm thông tin về thể tích, pH, độ thẩm thấu và nồng độ các loại chất hóa học có trong dưỡng
chấp và đưa đến trung khu thần kinh (TKTK). Ở chu trình chuyển hóa chung, các chất trao
đổi (Metabolite) được tham gia các hoạt động trao đổi chất và nếu có bất cứ sự mất cân đối
nào xảy ra thì thông tin đều được đưa đến trung khu nhận cảm thức ăn để lần sau gia súc có
sự chọn lựa trở lại loại thức ăn đó.
134
Sơ đồ 12.1. Cơ chế tiếp nhận thức ăn (Blundell vµ Halford, 1994).

II. LƯỢNG ĂN VÀO CỦA GIA SÚC DẠ DÀY ĐƠN
2.1. Trung tâm điều khiển
Ăn của gia cầm và động vật có vú được điều chỉnh bởi hệ thần kinh ở bán cầu đại não
(Hypothalamus). Giả thuyết trước đây cho rằng có 2 trung tâm hoạt động. Trung tâm thứ nhất
là ăn (Laterral hypothalamus) bắt gia súc ăn cho đến khi trung tâm thứ hai (Ventromedial
hypotalamus) gây ức chế. Trung tâm này nhận tín hiệu của cơ thể do có thức ăn ăn vào. Điều
đơn giản là gia súc cứ ăn cho đến khi trung tâm chán ăn hoạt động gây ức chế trung tâm ăn.
Điều cần nói thêm là, trước đây hypothalamus đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh
lượng ăn vào, nhưng hiện nay có thêm những vùng khác của hệ thần kinh trung ương tham
gia hoạt động này.
Điều khiển ngắn hạn
Thuyết điều hóa (Chemostatic). Sự hấp thu dinh dưỡng từ đường tiêu hóa và sự có
mặt chất dinh dưỡng trong máu đã tạo ra tín hiệu tác động đến trung tâm chán ăn ở
Hypothalamus. Các chất dinh dưỡng trong máu gây ra tín hiệu trên là glucose, axit béo tự do,
peptit, axit amin, vitamin và khoáng. Trong số đó, glucose (thuyết Glucose) gây tín hiệu mạnh
nhất. Hiện nay biết thêm rằng, một lượng nhỏ insulin - thấp hơn glucoz máu, cũng có thể làm
gia súc cảm thấy đói, và rằng mức glucose máu tăng sau khi ăn và giảm dần. Giả định là
hypothalamus có chứa chất “Glucoreceptor” rất nhạy cảm với glucoz máu, và sau khi ăn
glucose máu tăng làm “Glucoreceptor” ngăn không cho gia súc ăn nữa. Hiện nay, nhiều giả
thuyết cho rằng chênh lệch giữa mức glucose trong máu động và tỉnh mạch động vật có vú là
tín hiệu ảnh hưởng đến lượng ăn vào nhiều hơn là bản thân mức glucose máu.
Một chất trao đổi trung gian khác đóng vai trò quan trọng là một loại peptit -
Cholecystokinin (CCK), được coi là một hocmôn. CCK có trong não và được tiết ra trong
đường tiêu hóa khi các sản phẩm tiêu hóa như axit amin và axit béo vào tá tràng. Ở nhiều loại
động vật, CCK làm giảm lượng ăn vào.
Điều chỉnh ngắn hạn lượng ăn vào ở gia cầm dường như không phải do glucoz máu
hoặc mức dinh dưỡng mà do các tính hiệu nhận trực tiếp từ diều.
Thuyết điều nhiệt (Thermostatic). Thuyết này cho rằng ăn để giữ ấm và ngừng ăn để
ngăn cản việc tăng nhiệt. Nhiệt được sinh ra trong quá trình tiêu hóa và trao đổi thức ăn và có
thể rằng năng lượng nhiệt (Heat Increment - HI) là một tín hiệu được sử dụng để điều chỉnh
lượng ăn vào. Điều này do chất nhận cảm nhiệt (Thermor-receptor) có ở Hypothalamus và ở
da rất nhạy cảm với sự thay đổi nhiệt. Một bằng chứng cho giả thuyết này là khi quan sát
lượng ăn vào ở môi trường nóng (mùa hè) thấy thấp hơn môi trường lạnh (mùa đông).
135
Trong thực tế cũng thấy rõ điều này, cho lợn uống nước lạnh khi ăn thì lượng ăn vào
cao hơn uống nước bình thường.
Điều khiển dài hạn
Có giả thuyết cho rằng có thể là sự tích lũy mỡ (fat deposition) trong cơ thể ảnh hưởng
đến lượng ăn vào. Nghiên cứu trên gia cầm đã ủng hộ giả thuyết này (giả thuyết lipostatic). Ví
dụ, khi ép một gà trống thiến ăn gấp đôi lượng thức ăn hàng ngày dẫn đến tích mỡ trong bụng
và gan. Ngừng ăn 6-10 ngày và rồi cho ăn lại bình thường thì thấy lượng ăn vào rất thấp. Kết
quả là gà bị giảm trọng lượng khi ngừng ăn và hàm lượng mỡ trong các mô giảm đến mức
bình thường sau 23 ngày. Cơ chế nhận tính hiệu lipostatic của Hypothalamus chưa biết rõ, có
thể có sự tham gia của steroit tự nhiên.
Ở lợn, cơ chế phản hồi của mỡ dự trữ cơ thể đến trung tâm điều chỉnh ăn không nhạy
cảm như ở gia cầm và gia súc khác. Tính nhạy cảm có thể tăng thông qua chọn lọc di truyền
cho tính trạng tăng trọng bỏ qua mỡ thịt xẽ.
Những năm gần đây, người ta tìm thấy trong mỡ lợn một loại hocmôn Lepten gây ức
chế ăn tức là làm giảm lượng ăn vào. Tuy nhiên, chưa có cơ chế thật rõ ràng.
2.2. Quan sát cảm quang (Sensory appriasal)
Nhìn, ngửi, liếm và nếm đóng vai trò quan trọng trong việc kích thích tính ngon miệng
ở người và ảnh hưởng đến lượng ăn vào trong mỗi bữa ăn. Gia súc cũng có những cảm nhận
như vậy nhưng ở mức thấp hơn người.
Thuật ngữ tính ngon miệng (Palatability) dùng để chỉ mức thức ăn có thể chọn và ăn
được, nhưng tính ngon miệng và VIF không đồng nghĩa với nhau. Tính ngon miệng gồm chỉ
ngửi, liếm và nếm. Hầu hết gia súc có thói quen ngửi để tìm và chọn thức ăn nhưng rất khó
để xác định tính cảm quang này. Nhiều chất thơm như là lá thì là, cỏ ca-ri, rau thơm.. được bổ
sung vào thức ăn. Thực tế là mùi từ các chất này làm thêm hấp dẫn và gia súc ăn được nhiều
hơn. Mặc dù có thể tăng tạm thời VIF, nhưng chưa thấy ảnh hưởng lâu dài đến việc tăng VIF.
Tương tự, nếm - hầu hết gia súc thích nếm - là cách chọn thức ăn trực tiếp. Lợn con
thường thích dung dịch đường hơn là nước lã. Gia cầm cũng thích chọn dung dịch đường
nhưng không thích xylose và không ăn thức ăn có nồng độ muối cao vượt quá khả năng bài
tiết của hệ thống bài tiết. Nhiều nghiên cứu cho thấy có sự khác nhau giữa các cá thể về nếm,
ví dụ cho các lợn con trong 1 ổ nếm dung dịch saccarin với nồng độ khác nhau kết quả là có
con thích uống nồng độ thấp nhưng có con thích nồng độ đường cao. Nếm là cảm quang quan
trọng cho việc chọn lựa thức ăn của gia súc.
2.3. Các yếu tố sinh lý
Thí nghiệm cổ điển của Adolph (1947) cho thấy, cho chuột ăn các khẩu phần có lượng
năng lượng khác nhau, chúng tự điều chỉnh lượng ăn vào sao cho năng lượng ăn vào là không
đổi. Thuật ngữ “động vật chỉ ăn đủ năng lượng - animals eat for calorie” ra đời và áp dụng
cho cả gia cầm và gia súc dạ dày đơn. Kết quả thí nghiệm trên gà ăn khẩu phần khác nhau về
năng lượng trình bày ở bảng 12.1.
Khẩu phần 5 có năng lượng bằng khoảng một nữa khẩu phần 1 (gốc), để đáp ứng sự
thiếu hụt đó gà phải ăn tăng thêm 25% thức ăn nhưng tổng năng lượng ăn vào thấp hơn 29%.
Nếu tăng năng lượng khẩu phần bằng cách thêm mỡ thì cho kết quả ngược lại. Gà ăn ít,
nhưng lượng thức ăn ăn vào giảm không đủ ngăn cản việc tăng năng lượng ăn vào. Sử dụng
nguyên liệu dễ tiêu hóa để giảm năng lượng khẩu phần thì việc điều chỉnh VIF có thể không
giải quyết được do hạn chế của dung lượng đường tiêu hóa. Ở gia cầm, diều liên quan đến
lượng ăn vào, gia cầm cropectomized ăn it hơn bình thường khi thời gian ăn bị giới hạn. Đưa
thức ăn chậm tiêu hóa vào diều làm giảm lượng ăn vào. Ở động vật có vú, trong thực quản,
dạ dày, tá tràng và ruột non có chất nhận cảm áp lực và trương phòng. Khi đầy thức ăn trong
136
các phần đường tiêu hóa làm tăng hoạt động hệ thần kinh giao cảm và trung tâm chán ăn của
Hypothalamus.
Bảng 12.1. Ảnh hưởng việc giảm năng lượng trong khẩu phần đến sinh trưởng, năng lượng và
lượng thức ăn ăn vào của gà
Khẩu phần số
1 2 3 4 5
Năng lượng khẩu phần:
Năng lượng sản phẩm, MJ/kg 8.95 7.91 6.82 5.73 4.64
Năng lượng trao đổi, MJ/kg 13.18 11.59 10.21 8.91 7.45
Năng lượng trao đổi (% so KP 1) 100 88 78 68 57
Khả năng sản xuất của gà (% so KP 1):
Tổng lượng ăn vào 100 101 113 117 125
Năng lượng trao đổi ăn vào 100 90 88 80 71
Tăng trọng 100 99 102 98 98
Lượng mỡ của thịt xẽ (% của VCK):
Chỉ gà trống 26.8 23.2 21.1 18.1 16.1
Nguồn : Hill và Dansky, 1954.
Quan hệ chung giữa nhu cầu năng lượng và lượng ăn vào như sau: Năng lượng ăn vào
rất khác nhau không trực tiếp tương quan đến trọng lượng sống nhưng tương quan với trọng
lượng trao đổi (W.75) của gia súc. Sự khác nhau này còn phụ thuộc vào trạng thái sinh lý. Ví
dụ, tiết sữa làm tăng rõ rệt đến lượng ăn vào. Chuột tiết sữa ăn gấp gần 3 lần bình thường.
Lợn nái trong thời gian mang thai ăn ít chừng nào thì giai đoạn tiết sữa ăn nhiều chừng đó.
Thông tin về lượng ăn vào trong thời gian mang thai rất khác nhau, nhiều thông tin cho rằng
tăng và có thông tin cho rằng không đổi hoặc tăng chút ít.
Hoạt động nhiều cũng làm tăng lượng ăn vào, ví dụ ở chuột, lượng ăn vào quan hệ
tuyến tính với độ dài thời gian hoạt động. Tuy nhiên, it có thông tin trên gia súc về lĩnh vực
này.
2.4. Thiếu chất dinh dưỡng
Việc đồng hóa các chất dinh dưỡng của mô, cơ trong cơ thể phụ thuộc vào các hệ
thống enzym, co-enzym và sự thiếu hụt các axit amin thiết yếu, vitamin, khoáng làm ảnh
hưởng đến lượng ăn vào. Ở gia cầm, thiếu trầm trọng axit amin làm giảm lượng ăn vào trong
khi đó thiếu vừa phải có ảnh hưởng rõ đến sinh trưởng và làm tăng lượng ăn vào. Khi nuôi gà
đẻ khẩu phần cao Ca (30 g/kg), lượng ăn vào trong những ngày tạo trứng cao hơn 25% ngày
thường. Sự khác nhau này không xuất hiện khi khẩu phần thấp Ca. Hiện tượng này gọi là “gà
đẻ ăn Can-xi - Eat from Ca”. Ngoài ra, các yếu tố vi lượng như Co, Cu, Zn, Mn và vitamin
như retinol, E, B1, B12 cũng có ảnh hưởng đến lượng ăn vào.
2.5. Chọn lựa thức ăn
Gia súc cần dinh dưỡng nhưng trong điều kiện tự nhiên, chúng phải đối mặt với việc
chọn lựa các loại thức ăn, trong số các loại thức ăn hiện có thì một số loại không đảm bảo về
sự cân đối dinh dưỡng cho chúng. Chúng tự tìm và làm thỏa mãn nhu cầu dinh dưỡng của
chúng.
Chuột điều chỉnh lượng ăn vào một cách rất hợp lý và chúng tự làm thỏa mãn nhu cầu
năng lượng, protêin và các dinh dưỡng khác. Trong các nghiên cứu trên động vật nuôi, gia
cầm được chú ý nhiều nhất và thấy rằng đối với gia cầm, tính ngon miệng với Ca, P, Zn,
thiamin và các axit amin khác là rất đặc biệt.
Người ta đã ứng dụng vào thực tế nuôi dưỡng gia cầm là phối hợp khẩu phần chứa hạt
ngũ cốc và thức ăn cân đối khác đảm bảo khẩu phần chứa nhiều axit amin, vitamin và khoáng.
137
Khẩu phần gia cầm phải cân đối tỷ lệ năng lượng và protêin. Hệ thống chọn lựa thức ăn đã
thành công trên gà Tây nuôi thịt và gà Tây đẻ trứng. Các hệ thống tương tự đã được áp dụng
trên gà broiler, gà đẻ, nhưng kết quả nghiên cứu mang lại có khác nhau. Gia cầm có hệ thống
kiểm soát khối lượng thức ăn phù hợp nhu cầu của chúng. Các yếu tố ảnh hưởng đến VIF như
trạng thái vật lý thức ăn và thành phần thức ăn cũng đã được nghiên cứu.
Năm 1915, Evvard (M) cho biết lợn có khả năng chọn loại thức ăn phù hợp khi nuôi
bằng nhiều loại thức ăn cùng lúc, chúng có thể thay đổi thành phần các loại thức ăn chọn lựa
để đảm bảo cân bằng protein và năng lượng. Lợn đòi hỏi thời gian để làm quen với đặc tính
cũng như dinh dưỡng thức ăn. Ngày nay, thực nghiệm cũng cho thấy lợn có khả năng chọn
lựa hàm lượng protein khẩu phần phù hợp khi đưa ra hai loại khẩu phần protein khác nhau
(Bảng 12.2).
Bảng 12.2. Sự chọn lựa khẩu phần của lợn con trên hai khẩu phần khác nhau về hàm lượng
protein (Kynazakis và CTV, 1990)
Nhóm Hàm lượng protein (g/kg Lượng ăn vào Tỷ lệ giữa Hàm lượng
thức ăn) (g/ngày) khẩu phần 1 và protein của các
2 khẩu phần
(g/kg)
1 125 174 1106 29:71 160
2 125 213 1013 6:94 208
3 125 267 1055 44:56 204
4 174 213 1028 31:69 202
5 174 267 1076 66:34 205
6 213 267 1054 98:2 218
Số liệu bảng 12.2 cho thấy, khi nuôi lợn bằng hai khẩu phần khác nhau về hàm lượng
protein từ 125 đến 267 gam thì 4 trong 6 nhóm lợn (từ nhóm 2 đến 5) có khả năng chọn lựa tỷ
lệ protein thích hợp để đảm bảo hàm lượng protein bình quân 200 gam/ kg. Lợn nhóm 1 và
nhóm 6 đều đã chọn khẩu phần quá thấp hoặc quá cao protein nên không có khả năng chọn
lựa đúng. Nhiều thí nghiệm tương tự cho thấy, khi tăng khối lượng sống thì nhu cầu protein
giảm, vì vậy, lợn chọn thức ăn có hàm lượng protein giảm dần. Hơn nữa, lợn có khả năng di
truyền cao về tích lũy nạc thì có khả năng chọn khẩu phần protein cao.
III. LƯỢNG ĂN VÀO Ở GIA SÚC NHAI LẠI
3.1. Thuyết điều hóa, điều nhiệt và lipit
Lượng glucose hấp thu qua đường tiêu hóa của nhai lại rất nhỏ và mức glucose máu có
liên quan không lớn đến tập tính nuôi dưỡng. Do đó, cơ chế điều hóa glucose đối với lượng ăn
vào không thích hợp đối với nhai lại. Cơ chế điều hóa có thể hợp lý hơn nếu điều hóa là bao
gồm sự tạo thành 3 axit béo bay hơi ở dạ cỏ: acetic, propionic và butyric trong quá trình tiêu
hóa ở dạ cỏ thay vì glucose. Tiêm trực tiếp vào trong dạ cỏ acetate và propionate cho thấy
lượng ăn thức ăn tinh bị giảm và có giả thuyết cho là ở giữa dạ cỏ - tổ ong có chất nhận cảm
acetate và propionate. Axit butyric kém hiệu quả hơn axêtat và propionat về việc làm giảm
lượng tiếp nhận thức ăn. Butyrat qua trao đổi biến thành aceto-acetate và beta-hydroxybutyrat,
như vậy dường như butyrat không phải là yếu tố quan trọng điều chỉnh tiếp nhận thức ăn.
Gia súc nhai lại đáp ứng với môi trường giống như dạ dày đơn, nếu kéo dài thời gian
nóng thì giảm VIF, nếu lạnh thì ngược lại. Mặc dù quan hệ giữa VIF và nhiệt độ môi truờng
đã được thiết lập, nhưng cũng rất khó nhìn nhận về liên quan ngắn hạn giữa tiếp nhận thức ăn
và môi trường và tăng nhiệt trong từng bữa ăn có thể áp dụng trong trường hợp chỉ có nhai lại,
ngay khi tăng tổng sản lượng nhiệt (HP) xuất hiện dần sau khi ngừng tiếp nhận thức ăn.
138
Đủ bằng chứng để nói rằng độ béo làm giảm tiếp nhận thức ăn của bò. Điều này được
giải thích qua hướng cân bằng năng lượng, bò gầy có nhu cầu dinh dưỡng để tổng hợp mỡ
trong khi đó bò béo không cần. Giả thuyết khác cho là bò rất béo, tích lũy mỡ trong khoang
bụng có thể giảm khoảng trống mà dạ cỏ có thể phình to khi ăn no nên làm giảm VIF.
3.2. Cảm quang
Cảm quang không không ảnh hưởng lớn đến toàn bộ tiến trình điều khiển tiếp nhận
thức ăn của nhai lại, nhưng quan trọng đối với thói quen gặm cỏ và ăn thức ăn. Bò và cừu
thích ăn cỏ non, xanh hơn là già và khô và chúng thích lá hơn thân. Nhìn không thật quan
trọng trong khi chăn thả, ví như gia súc chăn ở chổ tối và có thể ăn được ngay cả tối hoàn
toàn. ngửi và nếm là thói quen của gia súc gặm cỏ. Chúng không chấp nhận cỏ trồng ở nơi có
phân của chính nó thải. Tính ngon miệng có thể không phải là yếu tố quan trọng để xác định
khả năng tiếp nhận cỏ có chất lượng tốt như cỏ khô, nhưng nó hạn chế tiếp nhận thức ăn chất
lượng kém như là rơm ngũ cốc.
3.3. Yếu tố vật lý
Kích thước dạ cỏ-tổ ong. Khẩu phần chứa thức ăn cồng kềnh, VIF bị hạn chế do trữ
lượng dạ cỏ - tổ ong và tỷ lệ biến mất (Rate of disappearance-RD) của chất tiêu hóa ở dạ cỏ-tổ
ong. Một số thí nghiệm cho thấy, khi lấy bớt cỏ đã nhai lại ra khỏi dạ cỏ- tổ ong qua lỗ dò thì
VIF tăng. Tương tự, thêm chất tiêu hóa dưới dạng cỏ khô đã tiêu hóa vào dạ cỏ thì ngay lập
tức giảm VIF. Thêm các loại thức ăn mịn như mạt cưa, polivinyl chlorit cũng làm giảm lượng
tiếp nhận cỏ khô, như vậy kích thước dạ cỏ-tổ ong là yếu tố quan trọng điều chỉnh tiếp nhận
thức ăn. Thêm nước vào chất chứa dạ cỏ không ảnh hưởng đến tiếp nhận thức ăn của bò và
cừu trưởng thành, có thể do nước thoát khỏi dạ cỏ nhanh. Nhưng nếu đặt cùng lượng nước
như vậy trong túi vào ở dạ cỏ thì làm giảm tiếp nhận thức ăn. Các chất nhận cảm áp lực có lẽ
tồn tại ở dạ cỏ-tổ ong hoạt động như là yếu tố hạn chế đối với thức ăn thô, nhưng kém quan
trọng đối với thức ăn tinh. Như vậy, tính hiệu cảm quang điều hóa đóng vai trò chính điều
chỉnh tiếp nhận thức ăn.
Tỷ lệ tiêu hóa và tỷ lệ biến mất của thức ăn (RD). Tỷ lệ chuyển hóa các chất khỏi dạ
cỏ-tổ ong phụ thuộc trước hết tỷ lệ tiêu hóa và tỷ lệ tiêu hóa lại phụ thuộc vào thành phần vật
lý, hóa học của thức ăn. Thức ăn nhiều xơ bị tiêu hóa chậm bởi vì có liên kết lignin với
celluloz nên enzym lâu xâm nhập vào thức ăn, tiêu hóa cơ học chậm dẫn đến thời gian lưu lại
trong dạ cỏ kéo dài và chỉ thức ăn có kích cỡ nhỏ mới được đi qua các phần sau đường tiêu
hóa. Sự tiêu hóa ở dạ cỏ bị ngưng trệ do lượng lớn xelluloz có trong thức ăn nhiều xơ. Thức
ăn dễ tiêu hóa bao nhiêu thì di chuyển nhanh khỏi dạ cỏ bấy nhiêu và khoảng cách giữa các
bữa ăn ngắn lại và gia súc ăn được nhiều.
Ví du, về quan hệ giữa tỷ lệ tiêu hóa (TLTH) và lượng ăn vào (VIF) thể hiện trên hình
12.1.
Trong ví dụ này chúng ta thấy, lượng cỏ có tỷ lệ tiêu hóa 40% mà cừu ăn vào chỉ bằng
khoảng một phần ba cỏ có tỷ lệ tiêu hóa khoảng 80%.
Ở nhai lại, quan hệ giữa TLTH và VIF là khái niệm chung và có thể bị thay đổi bởi các
yếu tố ảnh hưởng lên VIF của từng loại thức ăn hơn là TLTH.của thức ăn đó. Ví dụ, cỏ được
nghiền mịn thì TLTH giảm nhưng VIF tăng vì thức ăn mịn chuyển qua dạ cỏ đến các phần sau
nhanh. Khi cỏ kết hợp thức ăn tinh, nói chung, tăng VIF nhưng phần lớn tăng VIF của thức ăn
tinh. Ảnh hưởng này thường không xảy ra khi bổ sung thức ăn đạm hoặc urê vào rơm. Hàm
lượng protein của rơm rất thấp (dưới 40 g/kg) nên không đủ để duy trì hoạt động vi sinh vật
(VSV) ở dạ cỏ. Đối với thức ăn dễ tiêu hóa thì TLTH ảnh hưởng đến VIF nhỏ hơn thức ăn
khác.
139
VCK ăn vào
(kg/ngày)
1.35 *
*
0.90
*
0.45 *
20 40 60 80 100
Tỷ lệ tiêu hóa của năng lượng khẩu phần, %
Hình 12.1. Quan hệ giữa lượng ăn vào và tỷ lệ tiêu hóa thức ăn thô trên cừu (Blaxter và CTV,
1961)
Khẩu phần thức ăn ủ silô. Một số trường hợp xảy ra ở nhai lại là gia súc không ăn đủ
no một số loại cỏ và nói chung là quan hệ giữa TLTH và VIF không được thiết lập. Trường
hợp với cừu ăn thức ăn ủ silô cũng như vậy. VIF của silô thấp hơn một số loại cỏ khô cùng
TLTH. Thức ăn ủ silô có pH thấp, nhiều a-xit lên men hoặc những thức ăn lên men kém chứa
nhiều amônia rõ ràng VIF thấp. Chưa có giải thích rõ ràng về trường hợp này. Cần phải cải
tiến kỹ thuật ủ silô như thêm phụ gia, chặt ngắn cỏ, phơi héo.v.v.
3.4. Trạng thái sinh lý
Giống gia súc dạ dày đơn, trạng thái sinh lý của nhai lại ảnh hưởng đến VIF tùy theo
nhu cầu năng lượng. Gia súc đang sinh trưởng có thể tích xoang bụng tăng dần. Bò có trọng
lượng 100-500 kg ăn khẩu phần tốt, VIF khoảng 90-100g VCK/kg W.75/ngày đêm.
Gia súc đang sinh trưởng cho ăn tự do, sau một thời kỳ đói ăn, tăng trọng nhanh hơn
gia súc ăn có vẽ khống chế. Vì vậy cải thiện hiệu quả sử dụng thức ăn và tăng vật chất khô ăn
vào. Mặc dù tăng trọng giảm nhưng phát triển của đường tiêu hóa không ảnh hưởng và nó liên
quan đến tuổi hơn là trọng lượng sống. Nếu ở cùng tuổi, gia súc cùng giống và tính biệt
nhưng khác nhau thể trọng do nuôi hạn chế, cho ăn cùng lượng thức ăn thì gia súc nhẹ cân sẽ
tăng trọng nhanh hơn gia súc nặng vì chúng tiêu thụ cho mức duy trì thấp hơn và vì vậy phần
lớn năng lượng sử dụng cho tăng trọng.
Đối với gia súc mang thai, có 2 yếu tố ảnh hưởng đến VIF. Thứ nhất, nhu cầu dinh
dưỡng để phát triển thai tăng nên tăng lượng ăn vào. Nhưng giai đoạn cuối khi thai phát triển
tối đa, do kích thước xoang bụng bị hạn chế nên lượng ăn vào bị hạn chế.
IV. DỰ ĐOÁN LƯỢNG ĂN VÀO
Chúng ta biết rằng, VIF luôn được xác định thông qua vật chất khô. Nhiều phương
pháp xác định lượng thu nhận vật chất khô đã được sử dụng. Cách đơn giản nhất là biểu thị
qua trọng lượng sống. Ví dụ, bò sữa - giai đoan đầu ăn 28 g VCK/kg thể trọng; giai đoạn sau -
32 g/kg và bò thịt - 22 g/kg...
Đối với bò sữa lượng thu nhận thức ăn (VIF, kg/ngày) liên quan tới sản lượng sữa (Y,
kg) theo phương trình :
VIF = 0,025 W + 0,1 Y; Trong đó, W là khối lượng cơ thể (kg).
Phương pháp tính toán này cũng không phù hợp lắm vì nó bỏ qua nhiều yếu tố ảnh
hưởng đến VIF như đặc điểm thức ăn, tác động qua lại giữa chúng...
Đối với bò thịt thì lượng thức ăn ăn vào tính theo công thức sau:
SDMI = 24,96 - 0,5397CDMI + 0,108SDM - 0,0264AN + 0,0458DOMD
140
Trong đó:
SDMI là lượng silo khô ăn vào (g/kg W0.75/ngày)
CDMI là lượng thức ăn tinh (g/kgW0,75/ngày)
SDM là hàm lượng N-amonia của silô (g/kg N)
DOMD là chất hữu cơ tiêu hóa trong silô (g/kg)
141
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH

Tiếng Việt
Hội chăn nuôi Việt Nam. Cẩm nang chăn nuôi gia súc-gia cầm. Những vấn đề chung và cẩm
nang chăn nuôi lợn. Tập I. Nhà xuất bản NN, Hà Nội (2000), 643 Tr.
Hội chăn nuôi Việt Nam. Cẩm nang chăn nuôi gia súc-gia cầm. Cẩm nang chăn nuôi gia cầm.
Tập II. Nhà xuất bản NN, Hà Nội (2000), 643 Tr.
Hội chăn nuôi Việt Nam. Cẩm nang chăn nuôi gia súc-gia cầm. Cẩm nang chăn nuôi gia súc
ăn cỏ. Tập III. Nhà xuất bản NN, Hà Nội (2000), 332 Tr.
Lê Đức Ngoan, 1981. Các phương pháp phân tích thức ăn gia súc (In roneo). Trường đại học
Nông nghiệp 2 Hà Bắc.
Lưu Hữu Mãnh, Đỗ Văn Sơn, Nguyễn Nhứt Xuân Dung. 1999. Dinh dưỡng và thức ăn gia
súc. Đại học Cần Thơ.
Viện chăn nuôi, 1995. Thành phần và giá trị dinh dưỡng của thức ăn gia súc Việt Nam. Nhà
XBNN, Hà Nội.
Viện chăn nuôi, 2001. Thành phần và giá trị dinh dưỡng của thức ăn gia súc-gia cầm Việt
Nam. Nhà XBNN, Hà Nội (Tái bản & bổ sung).
Vũ Duy Giảng, Nguyễn Thị Lương Hồng, Tôn Thất Sơn, 1997. Dinh dưỡng và thức ăn gia
súc. Nhà XBNN, Hà Nội.
Vũ Duy Giảng, 2001. Giáo trình dinh dưỡng và thức ăn gia súc (Dành cho sinh viên cao học).
Nhà XBNN, Hà Nội.
Viện chăn nuôi, 2002. Bảng thành phần hóa học và giá trị dinh dưỡng thức ăn gia súc. Nhà
xuất bản NN Hà nội.
Tiếng Anh
AOAC, 1990. Official Methods of Analysis. 15th Ed. Washington, DC.
ARC, 1981. The Nutrient Requirements of Pigs. Farmham Royal, UK, Commonwealth Agric.
Bureaux.
Baile, 1975. Control of Feed Intake in Ruminants. in Dig. & Metabolizm in the Ruminant.
UNE, Amidale.
Boorman and Freeman, 1979. Food Intake Regulation in Poultry. Edinburgh.
Forbes F.M. and France F., 1996. Quantitative Aspects of Ruminant Digestion and
Metabolism. CAB International. 513 pp.
Le Duc Ngoan, 2000. Evaluation of Shrimp By-products for Pigs in Central Vietnam. PhD.
Thesis. SLU, Agraria 248.
Lindberg và Ogle (Ed.), 2001. Digestive Physiology of Pigs. CABI Publishing.
McDonald, Edwwárd, Greenhalgh và Morgan, 1995. Animal Nutrition. Fifth Ed, Longman
Scientific & Technical.
NRC, 1998. Nutrient Requrements for Swine. Washington, D.C.
Orskov E.R. 1988. Feed Science. Elsevier Science Publishers B.V.
Pond, Church, Pond, 1995. Basic Animal Nutrition. 4th Ed. John Wiley & Sons.
Sykes, 1983. Food Intake and Its Control, in Physiology and Biochemistry. London.
Van Soest P.J. 1982. Nutritional Ecology of the Ruminant. Corvallis, Oregon, O & B Books.
142

Gtdinhduong

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gtdinhduong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HUẾ

PGS. TS. Lê Đức Ngoan

NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP

PGS.TS. Trần Văn Minh

III. VITAMIN TAN TRONG NƯỚC ....................................................................................................... 85

6.2. Nhu cầu dinh dưỡng ............................................................................................................... 131

II. THÀNH PHẦN THỨC ĂN

Nước Hydrat cacbon

Nước Hydrat cacbon Lipit Protêin Khoáng

Rau muống 894 47 7 21 15

Hydrat cacbon Lipit Protêin Khoáng

Bảng 1.4. Hệ số chuyển đổi N thành protein thô (Jones, 1931)

Protein thức ăn Nitơ (g/kg) Hệ số

Sấy ở nhiệt độ 1050C

Mẫu không chứa mỡ

Đốt cháy trong lò nung

Thành phần Hợp chất

1.1. Nước và trao đổi chất của cơ thể

1.5. Nước cơ thể

Tháng lấy thức ăn

Nước uống (l/kg chất khô) Độ ẩm của cỏ (%)

1.8. Sự mất nước

Loại cỏ và mức nuôi dưỡng

1.9. Điều chỉnh uống nước

Gia súc lit/ngày

Nước tiểu (gallon)

2.3. Lượng nước hàng ngày

2.5. Chất lượng nước

Bảng 3.1. Phân loại cacbon hydrat

H2 COH HOCH 2C=O O=C

HO3 CH HCOH HO3 CH HCOH

H4 COH HOCH H4 COH HOCH

H5 COH HOCH H5 COH HOCH

6CH2 OH CH2OH 6CH2 OH CH2OH

D-Glucoz L-Glucoz D-Fructoz L-Fluctoz

Bảng 3.2. Một số glycoside cyanogenetic tự nhiên quan trọng

Tên Nguồn Sản phẩm khi thủy phân

Polysaccarit Khối lượng phân tử Số lượng phân tử glucose

Bảng 4.1. Phân loại lipit

Đơn giản Phức tạp

Glycolipit Phosphoglycerit cerebrosit, sáp,

Dầu, mỡ Glycolipit Glactolipit Lecithin Cephalins

Glycerol Axit béo Triglycerit

-CH2.CH: CH. CH2. CH2.

-CH.CH.: CH. CH2. CH2.

CH3-(CH2)4-COOH + O → CH3-(CH2)2-C:O-CH2-COOH → CH3-(CH2)2-C:O-CH3 + CO2

Axit linoleic Axit arachidonic Axit linolenic

Axit dihomo- Axit

PGE1 PGE2 TXA2 PGE2 PGE3 TXA3 PGI3

II. TIÊU HÓA VÀ HẤP THU LIPIT

2.2. Gia súc nhai lại

Đường tiêu hóa của gia

Tên đặt Tên thường gọi Nơi tiết Cơ chất

C. Enzym hoạt động trên các liên kết este

Sơ đồ 5.1. Sự chuyển hoá hydrat cabon thành pyruvat ở dạ cỏ

Protein N phi protein

Protein vi sinh vËt

Tiªu ho¸ ë Bµi tiÕt

2.6. Tổng hợp vitamin ở dạ cỏ

II. PHÂN LOẠI PROTEIN TRONG THỨC ĂN

Loại thức ăn Axit amin