‫‪1‬‬

‫آیا تجربه جنگ ایران و عراق قابل تکرار است؟‬

‫بسیاری از صاحب نظران و پژوهشگران اوضاع خاورمیانه بر این باورند کییه آغییاز جنییگ ایییران و‬
‫عراق و ادامه ‪ 8‬ساله آن‪ ،‬هر چند برای ملت ایران فاجعه آور و خانمانسوز بود‪ ،‬امییا بییاعث »جییا‬
‫افتادن« و تداوم جمهوری نو بنیاد اسلمی در ایران شد‪ .‬این نظریه پردازان و کارشناسان معتقد‬
‫هستند که منهای آغاز جنگ ایران و عراق وبسیج مردم وطن پرسییت ایییران بییه منظییور دفییاع از‬
‫خاک اشغال شده میهن‪ ،‬شرایط و بحرانهای مختلف سیاسی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و بییین المللییی‬
‫آنزمان چه در درون و چه در برون کشور‪ ،‬توام با عدم تسییلط کامییل زمامییداران بییی تجربییه بییر‬
‫اوضاع و شرایط حاکم‪ ،‬همه و همه احتمال باقی مانییدن حکییومت اسییلمی کییه همزمییان میاهیت‬
‫واقعی و غیر محبوب خودش را نیز با اعمالی از قبیل گروگانگیری دیپلماتهای آمریکائی یا اعییدام‬
‫افسران و خدمتگذاران وطن بطور عریان به مردم ایران و جهان نشان داده بود‪ ،‬بسیییار محییدود‬
‫ساخته بود‪.‬‬

‫تردیدی نیست که حمله نیروهای اشغالگر عراقی بییه ایییران‪ ،‬عکییس العمییل اولیییه هییر ایرانییی را‬
‫علیرغم پیوستگی اش به هر مکتب سیاسی‪ ،‬در یکپارچه شدن به منظور دفییاع از میام میهین بییر‬
‫می انگیخت و مقامات اسلمی نیز نهییایت اسییتفاده را از اییین احسییاس ملییی گییرائی غییالب‪ ،‬بییه‬
‫منظور تداوم بخشیدن به حکومت مییتزلزل خییود‪ ،‬بییه عمییل آورنیید‪ .‬رهییبران اسییلمی کییه از بییدو‬
‫پیروزی انقلب اسلمی همواره با هر نشانه ای از ناسیونالیسم ایرانی – از چهارشیینبه سییوری و‬
‫عید نوروز گرفته تا پرچم شیرو خورشید ایران – در ستیز بودند‪ ،‬ناگهان تغییییر مسیییر دادنیید و بییا‬
‫بکار گرفتن شعارهای ملی و نه اسلمی )مانند آنچه امروز از سوی افرادی مانند اسفندیار رحیم‬
‫مشائی مطرح میگردد(‪ ،‬برای بسیج توده های مردم و مقاومت در مقابل نیییروی اشییغالگری کییه‬
‫هدف اولیه اش نابودی نظام توسعه طلب مذهبی در ایران بود‪ ،‬دست بکار شدند‪.‬‬
‫عملکرد حاکمیت وقت در ایران‪ ،‬با استفاده از تجربه و شیوه ای بود که در ایام جنگ جهانی دوم‬
‫توسط یک سیستم دیکتییاتوری ایییدئولوژیک دیگییری موفقییانه بکییار گرفتییه شییده بییود‪ .‬در آنزمییان‬
‫استالین‪ ،‬که در پرتو اییدئولوژی »مارکسیسییت‪-‬لنینیسیتی« بعید از انقلب روسیییه و میرگ لنیین‪،‬‬
‫قدرت را با نابود کردن تمام رقبایش در شوروی تصییاحب کییرده بییود و همییواره بییا هرنییوع ملییی‬
‫گرائی در درون کشورش ستیزه می کرد‪ ،‬هنگامیکه روسیه از سوی ارتش نیرومند آلمییان نییازی‬
‫مورد حمله قرار گرفت‪ ،‬بیدرنگ شعارهای پیشین حزبی را به کنییاری نهییاد و بییا توسییل بییه حییس‬
‫وطیین پرسییتی و احساسییات ملییی در میییان احییاد مییردم روسیییه‪ ،‬زمینییه مقییاومت و فییداکارهای‬
‫چشمگیر مردم عادی را آنچنان سازمان داد که ملت روسیه با دادن بیش از ‪ 20‬میلیون تلفات –‬
‫نه به خاطر رژیم حاکم بلکه به خاطر دفاع از خاک مقدس وطن‪ -‬بالخره ارتییش اشییغالگر نییازی‬
‫را شکست داد و در پی آن‪ ،‬شرایطی فراهم آمد که به سلطه و تداوم نظییام کمونیسییتی تییا نیییم‬
‫قرن پس از آن انجامید‪.‬‬

‫بی گمان جنگ ایران و عراق پیامد تحولت ایییران در پییی پیییروزی انقلب اسییلمی بییود‪ .‬تردیییدی‬
‫نیست که دولت انقلبی ایران با اتکاء به نفس و سرمست از موفقیت برق آسا و غیر قابل پیش‬
‫بینی اش علیه نظام قبلی‪ ،‬آغاز جنگی را با عراق تحریک می نمود که آمادگی مقییابله بییا آنییرا در‬
‫مراحل نخست نداشت‪ .‬زمان لزم بییود تییا آشییفتگی هییای پدییید آمییده در ارتییش‪ ،‬کییه سییازمان و‬
‫فرماندهی آن در اثر اقدامات انتقامجویانه عوامل مختلفی که زیر پرچم انقلب به دنبال پیشییبرد‬
‫اهداف خاص خودشان بودند‪ ،‬به نوعی بازسازی شود تا بتواند همسو با نیروهای معتقیید و متعهیید‬
‫مذهبی که در سپاه پاسداران شکل گرفته بودند‪ ،‬بتوانند در مقابل ارتش عراق ایستادگی کنیید و‬
 ‫‪2‬‬

‫به همین سبب بود که بیرون راندن ارتش متجاوز عراق از خاک ایران نزدیک به دو سال به درازا‬
‫کشید‪.‬‬

‫تصمیم مسئولین جمهوری اسلمی بر ادامه جنگ پس از بیییرون رانییدن نیروهییای عراقییی‪ ،‬و بییی‬
‫اعتنائی آنها به پیشنهادات مختلفی که از سوی کشییورهای عربییی همسییایه ایییران و جییامعه بییین‬
‫المللی به منظور پرداخت چندین ده میلیارد دلر غرامت به ایییران در قبییال پایییان مخاصییمات بییا‬
‫عراق به عمل آمده بود‪ ،‬در اصل نشان از واقعیاتی می داد که مسییئولین رژیییم خیلییی زودتییر از‬
‫مردم ایران و کشورهای منطقه ای به آن پی برده بودند‪ .‬واقعیات این بود که‪:‬‬
‫‪ .1‬ادامه ‪ 6‬ساله و توسعه اهداف جنگ با عراق که بییا بکییار گرفتیین شییعار هییائی از‬ ‫•‬
‫قبیل »آزادی قدس از راه کربل«‪ ،‬در شرایط سخت و ناجوری که نیروهای جنگنده ایرانییی‬
‫با محدودیت های روزافزون جدی به لحاظ موقعیت هرچه بیشتر منزوی ایییران در عرصییه‬
‫بین المللی )»هم شرق و هم غرب«( روبرو بودند‪ ،‬بی شک بییاعث تییداوم و تسییلط کامییل‬
‫حاکمیت در داخل و پی ریزی سیاست هائی در منطقه خاورمیانه ) و تییا حییدود کمییتری در‬
‫جهان اسلم ( می شد که نظام جمهوری اسلمی در سالهای پس از پایان جنگ همواره از‬
‫آنها به منظور ادامه حیاتش در مسند قدرت استفاده کرده است‪.‬‬
‫‪ .2‬با توجه به سیاست منطقه ای ایران ‪ ،‬امروز که به گذشته نگاه می کنیم‪ ،‬متوجه‬ ‫•‬
‫این حقیقت می شویم که در سال های نخست هنگامیکه جمهوری اسلمی هم تازه نفییس‬
‫و هم محبوب بود‪ ،‬علیرغییم امکانییات مییالی فییراوان و اعتبییار بییی ماننیید جهییانی‪ ،‬هرگییز در‬
‫ارتباط با مسائلی از قبیل صدور انقلب یییا افزایییش نفییوذش در منطقییه – حییتی در مییورد‬
‫کشوری چون عراق که بنیانگذار جمهوری اسلمی شخصا ٌ از رئیس جمهییور و حییاکمیت آن‬
‫نفرت داشت – فراتر از اظهارات و شعارهای تحریک آمیز نمی رفت زیرا با اتکاء بنفسییی‬
‫که ناشی از پشتیبانی اکثریت مردم در درون کشور بود‪ ،‬حاکمیت نیییازی نمییی دییید کییه در‬
‫مقابله با »دسیسه های مخالفینش« به »آتوها«ئی از قبیل آنچه که مییا امییروز در نقییاطی‬
‫چون لبنان‪ ،‬فلسطین‪ ،‬عراق‪ ،‬و افغانستان شاهدش هستیم‪ ،‬متوسل شییود‪ .‬ولییی از همییان‬
‫آغاز جنگ‪ ،‬برای مسئولین روشن بود که محبوبیت نظام قابل دوام نمییی باشیید و بییا مییرور‬
‫زمان نفوذ مخالفین جمهوری اسلمی و بویژه کشورهای غربی‪ ،‬روبه افزایش خواهد بییود‪.‬‬
‫لذا برای مقابله با چنین سناریوی پیش بینی شییده ای بییود کییه حییاکمیت بییه ادامییه جنییگ و‬
‫سرمایه گذاری روی عوامل دست نشانده اش در سراسییر منطقییه نیییاز داشییت تییا بتوانیید‬
‫رژیم تضعیف شده اسلمی در سالهای بعد از پایییان جنییگ را در مقابییل فشییارها و تییوطئه‬
‫های بیگانگان سرپا نگه دارد‪ .‬بییه همییین منظییور‪ ،‬سییرمایه گییذاری جمهییوری اسییلمی روی‬
‫عناصری چون حزب اللییه در لبنییان و مخییالفین شیییعه صییدام حسییین و دیگییر اقلیییت هیای‬
‫مختلف از افغانستان تا پاکستان و کشورهای عربی خلیییج فییارس از همییان سییالهای آغییاز‬
‫دهه ‪ 80‬میلدی آغاز گردید‪ .‬امروز حاصل سییرمایه گییذاری هییای آنزمییان تبییدیل بییه »آتییو«‬
‫هائی شده اند که حکومت اسلمی نهیایت اسییتفاده و بهییره بیرداری از آنهیا را بیه منظیور‬
‫جلوگیری از مداخلت خارجی ها در مسائل داخلی ایران به عمل می آورد‪.‬‬

‫اکنون این پرسش مطرح است که آیا تاریخ دوباره تکرار خواهد شد؟ آیا آغاز یک درگیییری جدییید‬
‫دیگر با ایران – و این بار با هدف جلوگیری از دست یافتن حکومت اسلمی به سلح های هسییته‬
‫ای – در شرایطی که رژیم جمهوری اسلمی از همیشه ضعیف تر و نامحبوب تر است می توانیید‬
‫مانند جنگ ایران و عراق باعث احیای موقعیت و تداوم بیشتر حکومت اسلمی در ایییران گییردد؟‬
‫آیا ادبیات سیاسی و تحریکات روزمره افرادی چون محمود احمدی نژاد به این دلیل است که به‬
 ‫‪3‬‬

‫دیده آنها هر حمله نظامی جدید بیه اییران بیاعث خواهیید شید تییا حیاکمیت بیه دلییل مختلیف‪ ،‬از‬
‫برانگیخته شدن احساسات ملی مردم عادی تا بازداشت و قلییع وقمییع تمییام مخییالفین در صییحنه‬
‫داخلی کشور‪ ،‬به حکومت نامحبوب و نا مشروع خود ادامه دهند؟‬

‫با توجه به اینکه تاریخ همیشه تکرار نمی شود و مردم ایران تجربیییات بسیییار زیییادی را از سییال‬
‫های جنگ ایران و عراق به اینطرف اندوخته اند و به این سادگی های دیگر فریب ترفندهای اییین‬
‫چنانی را نخواهند خورد‪ ،‬احتمال اینکه حکومت اسلمی بتواند از چنان معرکه ای جییان سییالم بییه‬
‫در برد اندک است‪ .‬با اینهمه‪ ،‬پاسخ دقیق بر این پرسش را روند جریانییات سیاسیی در میاه هیای‬
‫آینده خواهد داد‪.‬‬