MODÜLER ARİTMETİK (DERLEME)

Modüler aritmetik, belirli bir sayıdan sonra tekrar başa dönen bir döngüde nasıl işlem
yapıldığını inceler. Modüler aritmetikte benim ilk soracağım soru şudur:

Saat sabahın sekizi ve 6 saat sonra arkadaşın ile buluşman gerekiyor. Arkadaşına buluşma
saati olarak ne söylersin?

8+6=14’ tür. Fakat 12’ye kadar olan saat sayılarında 14’ü ifade edemeyiz. Bu sebeple 14
sayısının 12’ye kadar olan sayılarda dengini bulmamız gerekir.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 …
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26…

Yukarıdaki eşleme 12’den büyük olan sayıların, 12’ye kadar olan sayılardaki denklerini
gösterir. Burada 14’ün 2’ye denk olduğunu görebiliriz (14 ≡ 2 ). Bir başka deyişle 14’ü 2’ye
böldüğümüzde 2 kalanını elde ederiz.. Matematiksel ifade etmek gerekirse 14, mod 12’ye
göre 2’yi verir, diyebiliriz. Ve 14 ≡ 2 (mod 12) şeklinde gösteririz.

Saat sayılarından bahsettiğimiz için yukarıda pozitif sayıları ele aldık. Peki ya negatif sayılar
hakkında ne diyebiliriz?

Mesela, 99 ≡ -1 (mod 10) şeklinde bir denklik neyi ifade eder? 99’un 10’ a bölümünden
kalanın -1 olduğunu. Biraz garip bir ifade!
Onun yerine 99 ≡ -1 (mod 10) ifadesini, 99 ≡ 9 (mod 10) şeklinde yazmayı deneyelim:

Biliyoruz ki mod 10’a göre 90 ≡ 0 ve 100 ≡ 0. O zaman;

 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
1444444442444444443

baştan ilk 9 dokuz sayı

⇓
99 ≡ 9 (mod 10)

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

↓
Sondan 1. sayı

144444444424444444443

⇓
99 ≡ -1 (mod 10)

Her ne kadar, 99 ≡ 9 (mod 10) veya 99 ≡ -1 (mod 10) ifadelerinin arasında bir fark yok gibi
görünse de nihai yazım “99 ≡ 9 (mod 10)” olan ifadedir. Çünkü sağ tarafı, pozitif ve mod
sayısına kadar olan bir değer (yani denklik sınıfının temsilcisi) ile ifade etmiş olduk.

Modüler aritmetikte, denkliğin her iki tarafına sayı ekleyebilir, çıkarabilir ve onları kuvvete
yükseltebiliriz. Böylelikle denklik bozulmaz. Ama bölme daha özel bir işlemdir ve bölme için
2 şart vardır:

1) İki tarafı ancak ortaya kesirler çıkmasına yol açmayan bir sayı ile bölebiliriz.
2) Böldüğümüz sayı mod sayısını da tam bölüyorsa mod sayısı da bölünmelidir.

Örneğin mod sayısını asal alarak 2. şartı kontrol etmekten kurtulalım ve 12 ≡ 2 (mod 5)
ifadesini alalım. Bu ifadeyi 2’ye bölebiliriz ancak aynı ifadeyi 3’e böldüğümüzü kabul
 edersek, 4 ≡ 2/3 (mod 5) buluruz ki bunun bir anlamı yoktur. Dolayısıyla bu denkliği 3’e
bölemeyiz. (1. şartın kontrolü)

Bir başka örnek için 15 ≡ 6 (mod 9) ifadesini alalım. Ve 3’e bölelim. Burada mod sayısı
olan 9, 3’e tam bölünebildiğinden sonuç 5 ≡ 2 (mod 3) olur.

Şimdi bir asal sayı ele alalım. Örneğin 7 asalını alalım. Bu sayıdan küçük tamsayıları yazalım:
1, 2, 3, 4, 5, 6. Sonra da her birini 2 ile çarpalım: 2, 4, 6, 8, 10, 12. Bu yeni dizinin mod 7’ye
göre denklerini yazarsak 2, 4, 6, 1, 3, 5 elde ederiz. Bu, ilk dizinin yerleri değişmiş halidir.
Yani 1’den 6’ya kadar olan sayıların çarpımı ile, 2. dizinin elemanları çarpımı mod 7’ye göre
denktir. Ancak 2. dizinin her üyesi 2 ile çarpılmış olduğundan, sayıların çarpımı 2 6 ⋅ 6! ’dir.
Böylece
2 6 ⋅ 6!≡ 6! (mod 7) elde ederiz.

İki tarafı da 6! İle bölersek, 2 6 ≡ 1 (mod 7) ifadesini buluruz.

Benzer şekilde 3 6 ≡ 1 (mod 7)

4 6 ≡ 1 (mod 7)
5 6 ≡ 1 (mod 7)
6 6 ≡ 1 (mod 7)

ifadeleri de bulunur.

Ancak 7’yi ele aldığımızda, model değişir. Çünkü 7 6 ≡ 0 (mod 7)’ dır.

Biz bu ifadeyi genelleştirip p asal sayısı için

n p −1 ≡ 1 (mod p) vardır diyebiliriz.

Not: Örnekten yola çıkarak böyle bir denkliğin olduğunu bulmadık. Dolayısı ile verilen
teoremin ispatını yapmadık. Sadece sayısal görmek daha kolay olduğu için örnek üzerinde
anlattık.
Kaynak: Lines , Malcolm E., Bir Sayı Tut, Tübitak Yayınları

Ayşe BORAT
ayse.borat@netmatematik.com