Vremenski promenljive struje 1 Vremenski promenljive struje 2

ELEKTRICNE MREŽE SA VREMENSKI PROMENLJIVIM i(t) i(t)=Imcos(ωt+ψ)

STRUJAMA
Im Im
UVOD t ωt
• Osnovne razlike izmedu mreža sa vremenski promenljivim i T
-Im 2π
vremenski konstantnim strujama. ψ -I
m

1. Veca raznolikost elemenata.

2. Uticaj indukovanog elektricnog polja. Zavisnost jacine Periodicna struja. Prostoperiodicna struja.
struje u granama od geometrijskog oblika mreže.
3. Efekat konacne brzine prostiranja struja kroz provodnik. Definicija periodicne funkcije, gde je n
f(t)=f(t+nT)
Kvazistacionarno sanje u mrežama. =...-3, -2, -1, 1, 2, 3, ... T je perioda.

• Mi cemo se baviti analizom linearnih mreža sa Pored periode T i maksimalne vrednosti (amplitude) važne karakteristike
kvazistacionarnim stanjem, koje se sastoje od: generatora periodicnih funkcija su srednja i efektivna vrednost u toku jedna periode.
(strujnih i naponskih), otpornika, kalemova, kondenzatora i T T
1 1
T ∫0
spregnutuh kalemova. Fsr = Fef = ∫f
2
f (t) dt (t) dt
T
• Usaglašeni smer trenutnih vrednosti struje i napona nekog
0

elementa.
faza
i(t)
i(t) PRIJEMNIK
GENERATOR
2π
i (t ) = I m cos(ω t + ψ ) ω = = 2π f
u(t) u(t) + T
+

i(t) i(t) amplituda pocetna faza kru žna ucestanost

-π<ψ<π
I 1 T
1 T
I
I sr = ∫ i ( t ) dt = ∫0 I m cos( ω t + ψ ) dt = ω mT sin( ω t + ψ ) =0
T
t T T
0

t 0 0
T
0 -I 1 T
I m2 T
I ef = ∫ i (t ) dt = ∫0 cos (ω t + ψ )
2 2
i(t) -i(t) T T
Im 0

1 + cos 2 (ω t + ψ )
T
I m2 I
0
t Primeri vremenski I ef =
T ∫0 2
= m
2
T promenljivih struja.

-I m
Vremenski promenljive struje 3 Vremenski promenljive struje 4
u(t)=Umcos(ωt+θ) C
θ>0 dq dq
θ=0 i(t)
θ<0 i(t) u(t)
+ u(t)
ωt
t
2π dq (t ) du (t ) T
i(t ) = =C
dt dt
1
• Relacije izmedu vremenski promenljivog napona i struje na u ( t ) = ∫ i ( t ) dt + U 0
C u(t)
prikljuccima otpornika, kalema i kondenzatora.
i(t)
i ( t ) = I m cos(ω t + ψ )
R
i(t) ωt
u(t) 1
u (t) = I sin ω t
i(t) ωC m 2π
+ u(t)
ωt 1 π
u (t) = I m cos( ω t + ψ − )
ωC 2 ψ=0
u ( t ) = Ri ( t ) 2π u ( t ) = U m cos(ω t + θ )

1 π π
i(t) L Um = I m θ =ψ − ϕ = θ −ψ = −
u(t) ωC 2 2
+ u(t) i(t)
• I i II Kirhofov zakon piše se za trenutne vrednosti struja i napona u
linearnoj mreži sa kvazistacionarnim stanjem.
di (t ) t
u (t) = L
dt T ∑ ± ik (t ) = 0
cvora

∑ ± uk (t )
1
L∫
i(t ) = u (t ) dt + I 0 uAB ( t) =
∑ ± uk (t ) = 0
od A do B

i (t ) = I m cos( ω t + ψ )
i(t) u(t) duz konture
u (t ) = −ω LI m sin ω t
ωt • U mrežama sa vremenski promenljivim strujama definiše se trenutna
π
u (t ) = ω LI m cos(ω t + ψ + ) vrednost snage svakog elementa:
2
2π
u (t ) = U m cos(ω t + θ ) p (t) = u (t )i(t ) (prema usagla šenim smerovima)
π π ψ=0
U m = ωLI m θ = ψ + ϕ = θ −ψ = ∑ pg (t ) = ∑ pp (t )
Zakon o održanju snage
2 2 (vremenski domen).
Vremenski promenljive struje 5 Vremenski promenljive struje 6
• O znacaju, upotrebi i proizvdenju prostopriodicnih struja i • Proracun nekih jednostavnih kola prostoperiodicne struje u
napona. vremenskom domenu.

1. Odziv svih linearnih elemenata na prostperiodicnu R L iR(t) R

i(t)
pobudu je prostoperiodicna funkcija vremena. Zbog toga
+ +
je analiza mreža sa prostoperiodicnim strujama uR(t) uL(t) iC(t) C
najjednostavnija. +
u(t) i(t) +
2. Sve periodicne funkcije se mogu predstaviti zbirom u(t)
prostoperiodicnih funkcija odgovarajuce amplitude i i (t ) = I m cos ω t
ucestanosti: u ( t ) = I m cos ω t
n u (t ) = u R ( t ) + u L ( t )
1
F (t ) = F (t + nT) F (t ) = ∑ Fmk cos( 2πkft + α k ) f = di ( t ) i( t) = iR ( t ) + i L ( t )
k =1 T u (t ) = Ri (t ) + L
dt 1 du (t )
u (t ) = RI m cos ωt − ω LI m sin ωt i( t) = u ( t ) + C
R dt
k-ti harmonik Um
RI m = cos θ ω LI m = sin θ i( t) = cos ωt − ωCU m sin ω t
3. U praksi se nastoji da se proizvedu što “cistiji” R
Um = Im R 2 + (ω L ) 2 Um
prostoperiodicni naponi i struje. = cos ψ ω CU m = sin ψ
ωL R
4. Za prenos i distribuciju velike kolic ine energije na velike θ = arctg
R 1
daljine gotovo iskljucivo se koriste prostoperiodicne Im = Um + (ω C ) 2
struje i naponi. u (t ) = U m cos( ω t + θ ) R2
ωL ψ = arctg ω CR
ϕ = θ − ψ = arctg
dalekovod 220V R i (t ) = I m cos( ω t + ψ )
110kV ϕ = θ − ψ = − arctg ω CR
∼
R L C
generator transformatori prijemnici i(t)
+
uR(t)
+
uL(t)
+
i ( t ) = I m cos ω t
uC(t)
5. Proizvodenje prostperiodicnih elektromotornih sila +
u(t)
industrijske ucestanosti (50Hz) je jednostavno.
u (t ) = u R ( t ) + u L (t ) + u C (t ) 1 2
6. Pogodnim predstavljanjem prostoperiodicnih funkcija U m = Im R 2 + (ω L −
)
fazorima ili kompleksnim brojevima uprošcavaju se u (t ) = Ri (t ) + L
di (t ) 1
+ ∫ i (t ) dt ωC
operacija sabiranja, oduzimanja i množenja ovih funkcija. dt C 1
ωL −
u (t ) = RI m cos ω t − (ω L −
1
) I sin ω t θ = ϕ = arctg ωC
ωC m R
Vremenski promenljive struje 7 Vremenski promenljive struje 8
• Predstavljanje prostopreiodicnih struja i napona fazorima . Uobicajeno je da se prostoperiodicni naponi i struje predstavljaju fazorima,
“zamrznutim” u pocetnom trenutku, ciji je moduo jednak efektivnim
vrednostima ovih velicina.
y Fazor je vektor koji rotira U
r oko fazne ose brzinom ω u
A (t ) smeru suprotnom od i ( t ) = I m cos( ω t + ψ ) → I = Iψ
r kazaljke casovnika.
ω A (t = 0 ) θ I
Am
u ( t ) = U m cos( ω t + θ ) → U =U θ ψ
Projekcija fazora na faznu
α osu jednaka je trenutnoj f.o.
x
0 vrednosti pp funkcije cija je
Ax = a(t) fazna osa • Prora cun jednostavnih kola primenom fazorskog racuna.
amplituda jednaka modulu
fazora. Izracunajmo struju kroz granu, koja se sastoji iz redne veze otpornika i
a (t ) = A m cos( ω t + α ) kalema, na cije je krajeve prikljucen napon u(t)=Um cos(ωt+θ).

r R L U U
y I L
A (t ) r r r
r B (t = 0 ) A0 + B0 f.o.
B (t ) r
+ + θ’
r U U θ
A (t = 0 ) R L
B0 +
U
α β ω r ψ I U privr. f.o.
x R
0 A0
f. osa
f.o. Usvajamo privremenu faznu osu tako da je ψ=0.
a(0) b(0)

a(0)+b(0) I = Iψ = 0 U = U 2
+U 2
a ( t ) = A m cos( ω t + α ) R L

UL
b ( t ) = B m cos( ω t + β ) U =U R +U L θ ′ = arctg
UR
U R = RI ψ
Odnos fazora dve ili više prostoperiodicne velicina iste ucestanosti ne menja
se tokom vremena. Stoga njihov položaj u pocetnom trenutku sadrži sve U = ω LI ψ + π / 2
L
potrebne podatke: amplitude, pocetne faze i fazne razlike medu pojedinim
velicinama.
U = I R 2 + (ω L ) 2 U
Sve potrebne operacije se, dakle, mogu izvršiti nad fazorima “zamrznutim” I =
R + (ω L ) 2
2
u pocetnom trenutku, pa se na osnovu dobijenih rezultata izracunaju trenutne ωL
θ ′ = ϕ = arctg
vrednosti prostoperiodicnih velicina (ako je to potrebno). R ψ = θ −ϕ = θ −θ′

i (t ) = 2 I cos( ω t + ψ )
Vremenski promenljive struje 9 Vremenski promenljive struje 10
Jacina struje u grani koja se sastoji od redno vezanih: otpornika otpornosti • Snaga u mre žama sa prostoperiodicnim strujama. Faktor snage.
R, kalema induktivnosti L i kondenzatora kapacitivnosti C. Neka je napon Aktivna i reaktivna snaga.
izmedu krajeva grane u(t)=Um cos(ωt+θ).
i(t) PRIJEMNIK u ( t ) = U m cos( ω t + θ )

U + u(t) i (t ) = I m cos( ω t + ψ )
I C
L
R L
p ( t ) = u ( t )i ( t ) = U m I m cos( ω t + θ ) cos( ω t + ψ )
+ + +
U U U U C
+
R L C
U Korišcenjem adicionih formula iz trigonometrije, gornji izraz se može
U transformisati na sledeci nacin:
f.o.
θ’
θ U m Im U I
I = Iψ = 0 p (t ) = u (t )i (t ) = cos( 2 ω t + θ + ψ ) + m m cos( θ − ψ )
2 2
U privr. f.o. Prvi clan snage je cosinusna funkcija vremna dvostruke ucestanosti. Drugi
U =U +U +U ψ I R
R L C clan ne zavisi od vremena i predstavlja srednju vrednost snage u toku jedne
U = RI ψ periode.
R
U = U R2 + (U L − U C ) 2 Srednja snaga prijemnika
U I
P = m m cos( θ − ψ )
U = ω LI ψ + π / 2 2
L
UL −UC
1 θ ′ = ϕ = arctg
= Iψ −π /2 UR U mIm Srednja snaga izražena preko
U P = cos ϕ = UI cos ϕ
ωC
C
2 efektivnih vrednosti struje i
napona. Aktivna snaga.
U cos ϕ → faktor snage Faktor snage.
1 2 I =
U = I R 2 + (ω L − )
ωC 1 2
R 2 + (ω L −
) Usvojimo da je θ=0. Izraz za trenutnu snagu tada dobija sledeci oblik:
ωC
U I U I
ωL −
1 ψ = θ −ϕ = θ −θ′ p (t ) = m m cos ϕ (1 + cos 2 ω t ) + m m sin ϕ sin 2 ω t
θ ′ = ϕ = arctg ωC 2 2
R i (t ) = 2 I cos( ω t + ψ ) Prvi clan je uvek pozitivan, vrednost mu se menja izmedu 0 i UmIm cos ϕ. On
opisuje proces odvodenja dela enerije koja se više ne vraca generatoru.
Njegova srednja vrednost u toku periode je aktivna snaga.
R = 40 Ω 100
I = = 1, 25 A
L = 6 mH ω L = 60 Ω 2 2 40 Drugi clan menja vrednost i znak. On opisuje razmenu energije izmedu
generatora i prijemnika. Amplituda ove komponente snage naziva se
C = 5µF 1 π
= 20 Ω θ ′ = ϕ = arctg 1 = reaktivna snaga prijemnika.
U m = 100 V ωC 4
ω = 10 4 rad / s U m Im Reaktivna snaga prijemnika.
π Q = sin ϕ = UI sin ϕ
θ =π /6 ψ =θ −θ′= − 2 Jedinica VAR .
12
Vremenski promenljive struje 11 Vremenski promenljive struje 12
Snaga otpornika: REŠAVANJE ELEKTRICNIH MREŽA SA PROSTOPERIODICNIM
R STRUJAMA KOMPLEKSNIM RACUNOM
i(t)
p(t) ALGEBARSKI OBLIK KIRHOFOVIH ZAKONA ZA MRE ŽE SA
u(t) PROSTOPERIODICNIM STRUJAMA
+

p (t ) = U m I m cos 2
ωt ωt ∑
k =1
2 I k cos( ω t + ψ k ) = 0
I i II Kirhofov zakon napisan za
U Im 2π n trenutne vrednosti
p (t ) = (1 + cos 2 ω t )
∑
m
2U k cos( ω t + θ k ) = 0 prostoperiodicnih velicina.
2 k =1
p ( t ) = UI (1 + cos 2 ω t ) u(t)
P = UI = RI 2
Q = 0 Pošto je cos(α+β)=cos αcos β-sinαsin β, posle skracivanja korena dobija se:
Snaga kondenzatora i kalema:
n

i(t)
C
p(t) ∑ I k (cos ω t cos ψ k − sin ω t sin ψ k ) = 0
u(t) k =1

π n n
ϕ = − cos ω t ∑ I k cos ψ − sin ω t ∑ I k sin ψ = 0
+ u(t) 2 k =1
k
k =1
k

Da bi leva strana gornje jednacine bila jednaka nuli u svakom trenutku, mora
p (t ) = −U I m sin ω t cos ω t 2π ωt biti:
m

Um Im
p( t ) = − sin 2ω t = −UI sin 2 ω t n

2 ∑ I k cos ψ k = 0 I Kirhofov zakon za mreže sa

k =1
1 prostoperiodicnim strujama u
P = 0 Q = UI = = ω CU
2 2
I n
ωC ∑ I k sin ψ k = 0 algebarskom obliku.
k =1
i(t) L
Po analogiji se i za II kirhofov zakon dobija slican par jednacina.
π
ϕ =
+ u(t) 2 p(t) n
u(t)
∑U
k =1
k cos θ k = 0 II Kirhofov zakon za mreže sa
p (t ) = U I m sin ω t cos ω t n
prostoperiodicnim strujama u
∑U
m
k sin θ k = 0 algebarskom obliku.
U mIm
p (t ) = sin 2 ω t = UI sin 2 ω t k =1
2 2π ωt
1 Ako mreža ima ng grana i nc cvorova, to znaci da se za tu mrežu može
P = 0 Q = UI = ω LI 2
= U 2
u(t) uR(t)ω L napisati 2(nc -1) jednacina po I i 2(ng -nc+1) jednacina po II Kirhofovom
Vremenski promenljive struje 13 Vremenski promenljive struje 14
zakonu, odnosno ukupno 2ng nezavisnih jednacina. To je nedovoljno jer ima Posle primene Ojlerovog obrasca jednacine dobijaju sledeci oblik:
4ng nepoznatih velicina (I, ψ, U, θ).

n n

Preostalih 2ng jednacina dobija se na osnovu relacija izmedu struje u napona ∑ I k e jψ = 0 ∑U k e jθ

= 0
k =1 k =1
elemenata grane, koje glase ovako:
za otpornik U = RI θ =ψ Definicija komleksnih efektivnih vrednosti struja i napona:
za kalem U = ω LI θ =ω +π /2
jψ
za kondenz . U = I /ωC θ =ω −π /2 i (t ) = 2 I cos( ω t + ψ ) → I = Ie

jθ
u (t ) = 2 U cos( ω t + θ ) → U = Ue
1 2
R L C U = I R 2 + (ω L − ) efektivna argument
i(t) ωC pocetna moduo
vrednost
1 faza
ωL −
+ θ = ψ + arctg ωC
u(t) R

n n I i II Kirhofov zakon u
∑± Ik = 0 ∑ ±U k = 0 kompleksnom obliku.
KIRHOFOVI ZAKONI U KOMPLEKSNOM OBLIKU. IMPEDANSA I k =1 k =1

ADMITANSA.
Ako se druga jednacina Kirhofovih zakona u algebarskom obliku pomnoži
imaginarnom jedinicom i sabere sa prvom jedna cinom dobija se:
n n
Neki od napona uk (t) mogu biti jednaki naponu izmedu elektroda naponskog
generatora, koji je jednak elektromotornoj sili, e(t). Posle zamene
kompleksnim predstavnicima ems, II Kirhofov zakon glasi:

∑ + j ∑ I k sin ψ
n m
I k cos ψ = 0
k =1
k
k =1
k ∑ ±U k + ∑ ± E k = 0
k =1 k =1

j = −1
n n

∑ U k cos θ k + j ∑ U k sin θ k = 0 I relacije izmedu napona i struje elemenata se mogu predstaviti u

k =1 k =1 kompleksnom obliku:
odnosno,
za otpornik U = RI θ =ψ U = RIe j ψ = R I
n jα
= cos α + j sin α
∑
e
I k (cos ψ k + j sin ψ k ) = 0 za kalem θ = ψ + π / 2 U = ω LIe j (ψ + π / 2 ) = jω L I
U = ω LI
k =1
Ojlerov obrazac. 1 1
n za kondenz . U = I / ω C θ = ψ − π / 2 U = − j I = I
∑U
k =1
k (cos θ k + j sin θ k ) = 0 ωC jω C

Za rednu R, L, C vezu: U = R 2 + (ω L − 1 / ω C ) ⋅ e j ϕ I
Vremenski promenljive struje 15 Vremenski promenljive struje 16
U svakom od gornjih primera se napon može napisati u obliku Pošto I i II kirhofov zakon napisani sa kompleksnim efektivnim vrednostima
imaju formalno isti oblik kao u u mrežama vremenski konstantne struje, sve
Omov zakon u kompleksnom obliku što je na osnovu njih izvedeno i dokazano važi i za mreže sa
U = Z ⋅I i definicija impedanse, Z.
prostoperiodicnim strujama.

1 Impedansa otpornika, PREDSTAVLJANJE KOMPLEKSNIH STRUJA I NAPONA U KOMPLEKSNOJ

Z = R Z = jωL Z = RAVNI
jω C
R L C
kalema i kondenzatora.

imaginarna U
U U j (θ − ψ ) U j ϕ Impedansa neke grane, osa
Z = = e = e = Ze jϕ
eksponencijalni oblik.
I Z
I I I
+ U
ϕ realna osa
1 θ>0 θ
Y = Definicija admitanse. ψ
Z I = Ie jψ
ψ<0 (fazna osa)
I
U = Ue jθ

Z = R + jX Definicija rezistanse R i reaktanse X.

(Jedinice mere Ω.)

Y = G + jB Definicija konduktanse G i susceptanse B.

(Jedinice mere S.) KOMPLEKSNA SNAGA PRIJEMNIKA I GENERATORA. ZAKON O
ODRŽANJU KOMPLEKSNE SNAGE.
R X
G = B = −
R + X R + X
2 2 2 2
Konjugovano kompleksna
I ∗ = Ie − jψ vrednost struje.
Posle smene Omovim zakonom, II Kirhofov zakon dobija oblik
Kada se napon prijemnika, sa slike gore, pomnoži konjugovano
n m kompleksnom vrednošcu struje dobija se kompleksni broj
∑ ∑
II Kirhofov zakon u
± ZkI + ± Ek = 0
k =1
k
k =1
kompleksnom obliku.
U I ∗ = UIe j ( θ −ψ )
= UIe jϕ
= UI cos ϕ + jUI sin ϕ = P + jQ
Po analogiji, napon izmedu tacaka A i B, u mreži sa prostoperiodicnim
strujama, u kompleksnom obliku glasi ovako:
ciji je realni deo jednak aktivnoj a imaginarni deo reaktivnoj snazi
U AB = (∑ ± Z I + ∑ ± E ) od A do B
prijemnika. Taj kompleksni broj predstavlja kompleksnu snagu prijemnika.
Vremenski promenljive struje 17 Vremenski promenljive struje 18

POPRAVKA FAKTORA SNAGE PRIJEMNIKA

S = U I ∗ = P + jQ Definicija kompleksne snage
∗ prijemnika.
S = ZII = ZI 2
= RI 2
+ jXI 2 Pod popravkom faktora snage prijemnika podrazumeva se vezivanje
dodatnih reaktivnih elemenata na prijemnik, takvih da se faktor
snage cele grupe (prijemnik + dodatni elemenat) poveca.
∗ Definicija kompleksne snage
Sg =U g I g = Pg + jQ g generatora.

R L
∑ S p =∑S g Zakon o održanju
I IC
I′ U
∑ Pp =∑ P g ∑Q p = ∑ Qg kompleksne snage
IC C
ϕ
I′ Ii I
+
U = Ue j0

PRILAGOÐENJE PRIJEMNIKA ( PO SNAZI) NA GENERATOR

ϕ’=θ - ψ’=0 cosϕ’=1
Kažemo da je prijemnik prilagoden (po snazi) na generator kada se na njemu
razvija najveca moguca aktivna snaga.

I
I′ = I + IC
E E
Z g
I =
Z + Z
=
(R + Rg ) + j(X + X g ) I C = I i = I sin ϕ
g
+ Z
S = Z I 2 = RI + jXI U ωL
ω CU = ⋅
2 2
E
Z Z
E2
P = RI 2
= R
(R + Rg ) 2 + ( X + X g )2

L Kapacitivnost kondenzatora za
∂P(R, X ) R = Rg X = −X C = popravku faktora snage na jedinicu.
=0 g R + (ω L ) 2
2
∂R
∂P(R, X ) → Z = Z ∗
g
=0
∂X
Uslov prilagodenja.