SUPARJO (jatayu66@yahoo.
com)
1. P E N D A H U L U AN
2. SE R A N GG A HA M A G UD A NG
2. 1. Si kl u s Hi du p Ser a n g g a
2. 2. C o nt oh Ser a n g ga Ha m a
2. 3. F a kt or ya n g Me m p en g a r u hi Ser a ng a n
2. 4. K er u s a ka n A ki ba t S er a nga n S er a n g ga
2. 5. P en ge nda l i a n S er a n gg a Ha ma Gu da n g
3. R O D E NT I A H A M A G UD A NG
3. 1. J eni s - j eni s Ha ma T i k u s
3. 2. P er ke m b a n ga n da n P er il a ku T i ku s
3. 3. K er u s a ka n A ki ba t S er a nga n T i ku s
3. 4. T a nd a S er a n ga n ol eh T i ku s
3. 5. P en ge nda l i a n Ha m a T i ku s
4. A SP E K MI K R O B I O L O GI P E N Y I MP A NA N
4. 1. Mi kr o or g a ni s me P er u s a k B a h a n P a ka n
4. 2. K er u s a ka n A ki ba t Mi k r o or ga ni s me
4. 3. K a pa ng P en gha s i l Mi k ot ok s i n
4. 4. P en ge nda l i a n K ont a mi na s i Mi kr ob a
4. 5. P en gg u na a n B a ha n T e r ko nt a mi na s i
1. PENDAHULUAN
K er u s a ka n ba ha n pa ka n s el a ma pe nyi m pa n a n
di pe nga r u hi ol eh i nt er a k si ko n di si ba ha n pa ka n,
k on di s i l i ngk u n ga n da n or ga ni s m e ( mi kr o or ga ni s m e,
s er a n gga da n r od ent a ) per u s a k ku a li t a s ba ha n
pa k a n. K er u gi a n ya n g di ti mb u l ka n s el a m a
pe nyi m pa na n a ki ba t i nt er a ks i t a di ber u pa ke hil a ng a n
ber a t , p enu r u na n ku a li t a s , peni n gka t a n r es i k o
t er ha da p kes eha t a n da n k e r u gi a n e k on o mi s .
B a ha n p a ka n ber l e ma k t i nggi (t ep u n g i ka n,
be ka t u l , b u n gki l kel a pa ) s er i ng me ng a l a mi
ket e n gi ka n a ki ba t oks i d a s i . P r os es o ks i da s i m enj a di
l ebi h a kt if den ga n pe ni ng k a t a n s u hu da n k el e mb a ba n
da l a m gu da ng.
B er ba ga i ker u s a ka n ba ha n pa ka n ya n g t er j a di
s el a ma p en yi m pa na n s e ca r a u mu m di s e ba b ka n ol e h
j a mu r , s er a ng ga da n ti k u s . L a j u r e pr o d u ks i da n
per t u m b u h a n or ga ni s m e i ni di pe nga r u hi ol eh ka d a r
a ir , t em p er a t u r da n l a m a p en yi m pa na n ba ha n.
T i ngka t k ont a mi na s i ol e h j a mu r s e ba gi a n be s a r
di t ent u ka n ol e h s u h u pen y i mp a na n da n ket er s edi a a n
a ir da n o ks i ge n. J a mu r d a pa t t u m b u h pa da ki s a r a n
LABORATORIUM MAKANAN TERNAK
FAKULTAS PETERNAKAN UNIVERSITAS JAMBI
s u hu ya ng l u a s , t et a pi per t u m b u h a n j a m u r a ka n
m en ga l a mi pe nu r u na n s ei ri ng den ga n pe nu r u na n
s u hu da n ket er s e di a a n a i r.
I nt er a ks i a nt a r a s u h u da n ka nd u n ga n a i r ba h a n
ba k u j u ga me m p en ga r u hi t i ngka t k ol oni s a s i j a mu r .
P er u ba ha n ai r ba h a n menj a di f a s e u a p di d or o ng ol e h
pe ni ng ka t a n s u hu . A ki ba t nya , ka n d u n ga n a i r da n
per t u m b u h a n jamur a ka n me ni ng ka t d en ga n
m eni n gk a t n ya s u h u p en yi m pa na n.
Ser a ng ga da n ku t u ( a r t h r o p o d a ) me m p u n ya i
k ont r i bu s i ya n g bes a r t er ha da p ker u s a ka n ba ha n
pa k a n ba i k ker u s a ka n fi s i k ma u pu n kehi l a nga n
ka n du ng a n z a t ma ka na n a ki ba t a kt i vi t a s n ya .
B a ha n pa k a n s eca r a u mu m ti da k a ka n di s er a n g
ol eh s er a ng ga pa da s u hu di ba w a h 1 7 o C , s eda ng
s er a n ga n ku t u da pa t t er j a di pa da s u hu 3 - 3 0 o C da n
ka d a r a i r di at a s 1 2 p er s en. Akt i vi t a s met a b ol i k
s er a n gga da n ku t u me ny e ba bka n peni n gk a t a n ka da r
a ir da n s u h u ba ha n pa ka n ya n g di r u s a k. Ar t hr o p oda
j u ga da pa t ber t i nda k s eba ga i pe m ba w a s por a j a m u r
da n k ot or a n ny a di gu na ka n s eba ga i s u mb er ma ka n a n
ol eh j a mu r .
jajo66.wordpress.com
1
 F a kt or fi s i k li n gk u n ga n (s u hu , k el e mb a ba n r el a t if , mi k ot o ks i n. S er a n gg a per u s a k ba ha n pa ka n a nt a r a
da n ka da r a i r ba ha n pa ka n) me m p en ga r u h i l ai n nge n ga t , pe ng ger ek d a n ku m b a n g.
ke hi du pa n s er a n g ga . P er t u mb u ha n, a kt i vi t a s da n
2.1. Siklus Hidup Serangga
per ke m ba ng bi a ka n s er a n gga di p en ga r u hi ol eh s u h u
Ser a ng ga ha m a gu da n g me m p u n ya i 4 t a nda
li ngk u n ga n. Su h u ya ng r enda h a ka n me ne ka n
s pes i f i k ya i t u : t u b u h nya t er di ri a da r i 3 ba gi a n
per ke m ba ng bi a ka n da n a kt i vi t a s s er a n gga s ehi n gg a
(ke pa l a , da da , per u t ); t u b u h t er t u t u p ku l i t l u a r ;
per t u m b u h a nn ya m en u r u n.
s er a n gga d e wa s a m e m pu nya i 3 pa s a n g ka ki da n
T a b el 1. K a da r a i r da n k er u s a ka n ba ha n pa ka n m en ga l a mi per u ba ha n be nt u k ( m et a m or f os i s ).
KADAR AIR (%) KERUSAKAN antena
< 8 Tidak ada aktivitas, kecuali tikus
8-14 Gangguan serangga, tikus Kepala
14-28 Serangga, jamur, tikus
20-25 Serangga, jamur, bakteri, tikus Dada
>25 Bakteri, tikus dan biji akan tumbuh
kaki
O r ga ni s m e per u s a k ba ha n pa ka n s e ca r a u mu m
di kel o m p o k ka n me nj a di ha ma da n pa t o ge n . Ha ma Ga m ba r 2. Si kl u s hi du p s e m p u r na k u m ba n g
perut
di a r ti ka n s eba ga i he w a n a t a u bi na t a n g per u s a k, da r i
ya n g ber u ku r a n t u bu h ke c il hi ngga b er u ku r a n bes a r .
P a t o ge n m er u pa ka n
mi kr o or ga ni s m e ( mi kr o or g a ni s me) ya n g m er u gi ka n .
O r ga ni s m e ya ng pa li n g s er i ng me ny e ba b ka n Ga m ba r 1. M or f ol o gi eks t e r na l s er a ng ga C o l e o p t e r a
ker u s a ka n ba ha n pa ka n, ba i k s eca r a f i si k m a u pu n
ki mi a a da l a h s er a ng ga , r o de nt i a da n Si kl u s hi d u p s er a n gg a me l al u i beb er a pa t a ha pa n
mi kr o or ga ni s m e. per u ba ha n b ent u k b a i k s ec a r a s e m pu r n a m a u pu n
2. SERANGGA HAMA GUDANG
ti da k s e m pu r n a . P r o s es per u ba ha n b ent u k
K er u s a ka n ba ha n pa ka n a ki ba t s er a n ga n s er a n g ga ( met a m o r f os i s ) s e m p u r na mel a l u i t a ha pa n : T E L U R
m er u pa ka n ka s u s ya n g pal i ng s eri ng t er j a di . m en et a s me nj a di U L A T ( L A R V A) ke m u di a n m enj a d i
Ser a ng ga me nga m bi l da n m e ma ka n z a t ma k a na n da r i K E P O M P O N G (P UP A) d a n SE R A N GG A D E W A SA
ba ha n ba ku da n m en ye b a bk a n ker u s a ka n l a pi s a n (I M AG O ). P r os es met a m or f os i s ti da k s e m pu r n a
pel i ndu ng ba ha n. S el ai n ker u s a k a n s ec a r a f i si k , (gr a du a l ) t er j a di ji ka T E L U R ya n g me net a s
ka r e na si f a t s er a ng ga ya ng s u ka ber mi gr a s i, m en yer u p a i be nt u k s er a n gga d e wa s a da n t u m bu h
Ga m ba r 3. Si kl u s hi du p t a k s e m pu r na
s er a n gga j u g a da pa t m e mi nd a h ka n s p or a j a m u r t a npa m el a l u i t a ha p pu pa ( ke p o m p on g) .
per u s a k ba h a n pa ka n d a n me m b u k a j al a n ba gi
k ont a mi n a s i j a m u r a t a u ka pa n g ya ng me ng ha s i l ka n
jajo66.wordpress.com

2
 B eb er a pa or d o s er a n gg a la i n ya n g
er a t ka i t a n nya de ng a n penyi m pa na n
ba ha n pa ka n a da l a h Hymenoptera
(g ol o ng a n s e mu t da n t a w o n), D i p t e r a
(g ol o ng a n l a l a t ), H e m i p t e r a (gol on ga n
ke pi k) d a n D i c t y o p t e r a (kel o m p o k ke c oa ).
1. Kumbang padi karatan (Rusty Grain
Beetle)
K u m ba ng p a di ka r a t a n ( C r y p t o l e s t e s
ferrugineus) mer u s a k g a ba h, b er a s ,
j a gu n g da n biji - bi j i a n l a i n. K u m ba n g
da n l a r va bi a s a me m a ka n l e mb a ga d a n
m er u s a k ba gi a n t en ga h bi j i. B a ha n ba ku
ya n g di s er a n g me nj a di ber j a mu r d a n
Ga m ba r 4. Si kl u s hi du p t a k s e m pu r na ber ba u a pe k. T u b u h ku m ba n g de wa s a
ber w a r na c o kl a t ke m er a ha n d en ga n
2.2. Contoh Serangga Hama
pa nj a n g 2- 3 m m. Met a m or f os i s
J eni s s er a ng ga ha ma gu da ng ya n g
s e m pu r n a (t el u r - l a r va - pu pa - de w a s a )
pe nt i ng t er g ol on g da l a m 3 or d o ya i t u
s el a ma 2 1 ha ri pa da s u hu 3 1 o C da n
C o l e o p t e r a (ku m ba ng ), L e p i d o p t e r a (nge nga t )
ka d a r a i r 1 4. 5 %.
da n Psocoptera (P s o c i d). T a bel 2
m en a m pil ka n s pe s i es d a ri ket i ga or d o
s er a n gga ha ma gu da n g.
C o l e o p t e r a (ku m b a n g) di ci ri ka n de ng a n
s a ya p de pa n me nga l a mi pe ng er a s a n s ep er t i
t a nd u k. Si kl u s hi du p s er a n gga or d o
Coleoptera i ni m el a l u i met a m or f o s i s
s e m pu r n a .
L e p i d o p t e r a (nge ng a t ) m e m p u n ya i s a ya p
de pa n da n bel a h a n ya n g m enj a di ci ri kha s .
Si kl u s hi du p de nga n met a m o r f os i s
s e m pu r n a .
P s o c o p t e r a s eri n g ti da k b e r s a ya p, a nt e na
Ga m ba r 5. R u s t y Gr a i n B e et l e
pa nj a n g d en ga n r u a s ya n g ba n ya k, u ku r a n
ba da n s a nga t k e cil da n t r a ns pa r a n.
jajo66.wordpress.com

3
2. Kumbang Tepung Merah (Red-flour Beetle)
K u m ba ng t epu ng mer a h ( T r i b o l i u m c a s t a n e u m )
di ke na l de nga n na ma ul a t t epu n g. K u m ba ng mer u s a k
ba ha n ber be nt u k t ep u n g, bij i ka ka o, ko pi da n
ka ca n g- ka ca n ga n t et a pi ti da k da p a t m e m a ka n ba ha n
ya n g ti da k r u s a k da n ba ha n den ga n ka da r ai r
di ba w a h 1 2 %. Gej a l a ker u s a ka n ya n g di ti mb u l ka n :
t epu n g me nj a di a pe k, k ot o r da n me ng gu m p a l .
K u m ba ng de w a s a da n l a r va b er s i f a t ka ni ba li s
ya n g m e ma ka n t el u r da n pu pa s p es i es s en di ri .
K u m ba ng d e wa s a ber w a r na c okl a t mer a h, pa nj a n g
t u bu h 2. 3- 4. 4 m m da n be nt u k a ga k pi pi h. Si kl u s
hi du p de ng a n met a m o r f os i s s e m pu r n a . K u m ba n g
bet i na ma m p u me n gha s i l k a n t el u r s eba n ya k 1 1 bu t i r
per ha r i pa da s u h u 3 2. 5 o C .
Ga m ba r 6. R ed - f l ou r B e et l e
3. Kumbang Penggerek Jagung (Maize Weevil)
K u m ba ng pe ng ger ek (b u bu k) j a g u n g ( S i t o p h i l u s
z e a m a i s ) m en yer a ng j a gu ng ya n g di s i m pa n. B u t i r
j a gu n g ya ng di s er a n g ber l u b a n g - l u b a n g hi ng ga
ha n cu r me nj a di bu bu k. Se r a ng ga i ni j u ga m en yer a n g
ba ha n l ai n s ep er t i k opr a , ga n du m, b er a s , s or g u m
da n bij i - bi ji a n l ai n.
Si kl u s hi du p d en ga n m et a m or f os i s s e m pu r n a . Ul a t
ku m ba ng bu bu k j a gu ng hi du p di da l a m bu t i r a n
j a gu n g hi ng ga m enj a di ku m ba ng de w a s a
Ga m ba r 7. Ma i z e We evi l
4. Kumbang Penggerek Padi (Lesser Grain Borer)
K u m ba ng p en gg er e k pa d i ( R h i z o p e r t h a d o m i n i c a )
m er u s a k pa di - pa di a n da n ga pl ek. Gej a l a s er a nga n
di t a nda d en ga n ber l u ba ng - ny a ba ha n ba ku da n
a da n ya s i s a ges e ka n ber u pa d ed a k ha l u s . T u bu h
ku m ba ng d e w a s a ber w a r na c okl a t gel a p s a m pa i
ke hi t a m a n, r a mpi n g da n a ga k s i li ndr i s .
Ga m ba r 8. L es s er Gr a i n B o r er
K u m ba ng i ni hi du p s e ca r a ber k el o m p o k. Si kl u s
hi du p de ng a n met a m o r f os i s s e m pu r n a . K u m ba n g
de w a s a da n f a s e u l a t a kt i f mer u s a k ba ha n. Ul a t
hi du p di da l a m b a ha n ya ng t el a h di g er e k.
5. Ngengat Beras (rice moth)
Ng en ga t ber a s ( C o r c y r a c e p h a l o n i c a ) m en yer a ng
ber a s gil i ng, k o pr a , ka ca n g- ka ca n ga n, ka k a o ,
t epu n g da n b u n g kil . B a ha n ba ku y a n g di s er a n g
m enj a di r u s a k, kot or da n ber ba u ka r ena di ger ek .
J a gu ng ya n g di g er ek s er i ng ber g a n de ng - ga nd en ga n
ka r e na a i r li u r ny a .
Ng en ga t de w a s a (k u p u - ku pu ) m e m pu n ya i 2
pa s a ng s a ya p ber wa r na c okl a t kot or a t a u kel a bu
a ga k pu ca t . P a nj a n g t u b u 1 1- 1 2 m m. Ul a t ber w a r na
kel a b u , ber bu l u j a r a ng da n ber ka ki .
Si kl u s hi du p d en ga n m et a m or f os i s s e m pu r n a . Ul a t
ya n g t el a h me net a s a kt i f m a ka n da n m er u s a k b a ha n.
Ga m ba r 9. R i c e m o t h
2.3. Faktor Yang Mempengaruhi Serangan
K ej a di a n da n p er k e m ba n ga n s er a ng a n s er a ng ga
t er ga nt u n g pa da be ber a pa f a kt or s e per t i a s a l
s er a n gga , ma ka n a n t er s edi a , s u hu , a i r, u da r a ,
k on di s i ba ha n pa ka n, keh a di r a n or ga ni s m e l a i n da n
u pa ya u nt u k me m ba s mi ha m a .
jajo66.wordpress.com
4
 F a kt or - f a kt or ya ng m e m p en ga r u hi per t u m bu ha n Ser a ng ga ha ma ma m p u me m per c epa t p er u ba ha n dil a k u ka n den ga n penj e mu r a n a t a u p u n de nga n
p op u l a s i s eba gi a n bes a r s pe s i es s er a ng ga a da l a h ki mi a wi ber ba ha y a . Se k r es i enz i m l i pa s e ol eh m eni u pk a n u da r a pa na s t er ha da p ba ha n pa ka n .
s u hu , kel e m ba ba n r el a ti f d a n ka da r a i r ba h a n pa ka n. s er a n gga ma m p u m eni ng ka t ka n pr os es ker u s a k a n B a t a s ka d a r ai r ya n g di nil a i a ma n u nt u k
K a n du nga n nu t r i s i da n s i f a t fi s i k ba ha n pa k a n t u r u t s ec a r a ki mi a wi . pe nyi m pa na n a da l a h 1 3- 1 4 % da n kel e m ba ba n
s er t a m en ent u ka n t i ngka t s er a nga n ol e h s er a n gga . T a b el 3. L a j u K e hil a n ga n B a ha n K er i ng pa da K ed el a i ku r a ng d a r i 7 0 %.
K a n du nga n ai r ya ng ti ng gi (di a t a s 1 6 %) T er ha da p K a da r Ai r , Su h u da n Wa kt u P en ge nda l i a n s er a ng ga da pa t dil a ku ka n de nga n
m en ye ba b ka n ba ha n pa ka n m enj a di l e mb u t da n Suhu
KEHILANGAN BAHAN KERING (%) z a t ki mi a . P en gg u na a n z a t ki mi a ha r u s di l a ku k a n
Kadar Air Lama penyimpanan (hari)
m u da h di s er a ng. (oC) s ec a r a ha t i - ha t i a ga r ti da k me nc e ma r i ba ha n pa ka n .
Awal (%) 0-60 61-120 121-180 Total
Ser a ng ga ya n g m en y er a n g ba ha n pa ka n 15 13.94 0.00 0.06 0.18 0.24 F u mi ga n d a n i ns ekt i s i da m er u pa ka n z a t ki mi a ya n g
m e m pu ny a i s u hu opt i m u m di ma na p op u l a s i da pa t 17.38 0.12 0.17 0.26 0.55 da pa t di gu na ka n da l a m pen gen da l i a n ha ma gu da n g
19.84 0.10 0.19 0.96 1.25
ber ke m ba ng den ga n ce pa t . Se ba gi a n bes a r s pes i es 25 14.18 0.00 0.16 0.23 0.39 ya n g t el a h me ny er a n g b a h a n pa ka n.
s er a n gga ha m a t r opi s m e m pu ny a i s u hu opt i mu m 17.13 0.30 0.32 0.68 1.30 F u mi ga n m er u pa ka n s e ny a wa ki mi a ya n g pa da
20.37 1.05 1.23 1.74 4.02
s eki t a r 2 8 o C . Ser a ng a n s er a n gga da pa t m eni n gka t ka n pa na s s u hu d a n t ek a na n t er t ent u t er da pa t da l a m be nt u k
K el e m ba ba n r el a t if (relative humidity, R H) ba ha n pa ka n. Sa a t p op u l a si s er a ng ga t el a h me n ca pa i ga s . F u mi g a n me m b u nu h s er a n gg a da n ha ma l ai n
m e m pe n ga r u hi l a j u pe ni n gka t a n p op u l a s i s er a ng ga . ke pa da t a n t er t ent u , a kt i vi t a s met a b ol i knya m el a l u i si s t e m per na f a s a n. T i nda ka n m e m bu nu h
K a da r ai r ba ha n pa ka n ber h u bu n ga n er a t d en ga n m en gel u a r ka n l ebi h ba ny a k pa n a s da r i ya ng da pa t s er a n gga ha ma gu da n g den ga n f u mi ga n di s eb u t
kel e m ba ba n r el a t if . K a da r a ir ya ng r en da h ber i r i nga n di hil a ng ka n. K er a pa t a n p o pu l a s i ya ng s a n ga t t i ngg i f u mi ga s i . F u mi ga s i ber s i f a t ku r a t i f, m e m bu nu h ha m a
de nga n kel e m ba ba n r el a t if ya ng r en da h me m b er i ka n da pa t m eni ng ka t ka n s u h u hi ngg a m en ca pa i 4 5 o C da n ya n g a da da l a m gu da n g, ti da k da pa t me nc e ga h ha ma
pr ot e ks i t er ha da p s er a nga n s er a n gg a . bil a dii ku t i den ga n ke ha di r a n mi kr o or ga ni s me, ya n g a ka n ma s u k ke m u di a n .
s ep er t i j a mu r , s u hu da pa t m en de ka t i 7 5 o C . D os i s pe ng gu na a n f u mi ga n t er ga nt u n g pa da s u hu
2.4. Kerusakan Akibat Serangan Serangga
k o m o di t a s ya ng a ka n di f u mi ga s i , wa kt u mi ni ma l
K er u s a ka n ya n g di ti mb u l ka n ol eh s er a nga n
2.5. Pengendalian Serangga Hama Gudang ya n g di b u t u h ka n a ga r f u mi ga n ef ekt i f bek er j a ,
s er a n gga ber u pa ker u s a ka n fi si k da n ki mi a wi . U pa ya u nt u k m en gu r a ngi r es i ko ker u s a ka n a ki ba t j u ml a h ga s f u mi ga n ya n g hi l a ng a ki ba t ke b o c or a n,
K er u s a ka n s eca r a fi s i k t er j a di a ki ba t ko nt a mi na s i s er a n ga n s er a ng ga da pa t di l a ku k a n de n ga n kes er a ga m a n di s t r i bu s i ga s , k eda l a ma n pen et r a s i
ba h a n pa ka n ol eh k ot or a n , j a ri ng, ba gi a n t u b u h da n m e m per ba i ki ma n a j e me n penyi m- pa n a n. Si s t e m ga s , j eni s s er a ng ga ha m a da n f a s e ke hi du pa n.
ba u kot or a n . pe nyi m pa na n s if a t ny a bu a t a n s ehi ng ga da pa t di a t u r P en ye m pr ot a n i ns e kt i si da mer u pa ka n ti n da k a n
Ser a ng ga m e ma ka n da n m er u s a k s t r u kt u r f i si k s es u a i ke b u t u h a n. P e ng en da l i a n s er a n ga n s er a n gga ya n g bi a s a di l a ku ka n pa da ke ma s a n ya ng t el a h
ba ha n pa ka n, s e per t i ber l u ba ng, ha n cu r da n me mi c u m el a l u i si s t e m p en yi m pa na n da pa t di l a ku ka n d en ga n di f u mi ga s i da n a ka n m eni n gga l ka n r es i du ya ng d a pa t
per t u m b u h a n mi kr o or ga ni s me l a i n. Akt i vi t a s m a ka n m e m ba i ki s tr u kt u r ba n gu na n t e m pa t pen yi m pa na n, m e m bu nu h s er a ng ga ya n g men yer a ng ba ha n pa ka n
ya n g di l a ku k a n ol e h s er a ng ga me ny eb a b ka n ba ha n pe ner a pa n s i s t e m F I R S T I N F I R ST O UT da n ke m ba l i .
pa k a n k ehi l a nga n b er a t . m en ge n da li ka n k on di s i ba ha n p a ka n ya ng di si m pa n.
K er u s a ka n s ec a r a ki mi a wi men y eba b ka n K a da r a ir ba ha n pa k a n m e m pu n ya i k or el a s i ya n g 3. RODENTIA HAMA GUDANG
pe nu r u na n k u a l i t a s ba h a n. B a ha n pa ka n ya n g er a t den ga n kel e m ba ba n r el a t if . K a n du n ga n a i r R o de nt i a (bi na t a n g pen ger a t ) di ci r i ka n ol e h
di si m pa n da pa t me nga l a mi be ber a pa p er u ba ha n ba ha n pa ka n ya ng di si m pa n di u pa ya ka n s er en da h gi gi nya ya n g kh a s . Bi n a t a ng pe ng er a t me mi l i ki
ki mi a wi ya n g da pa t m er u ba h r a s a da n ni l ai nu t r i s i . m u n g ki n. P r os es pe nu r u na n ka da r ai r da pa t s epa s a n g gi gi s eri pa da r a ha n g a t a s da n ba w a h. Gi gi
jajo66.wordpress.com

5
s er i ti da k ber he nt i t u m bu h da n u nt u k m enj a g a
pa nj a n g gi gi s e r i t i ku s ha r u s m en ger a t be nda - b en d a
ya n g k er a s .
Ti ku s mer u p a ka n s a l a h s a t u he w a n r od ent i a ya n g
m enj a di ha ma da l a m pe nyi m pa na n ba ha n pa ka n.
T i ku s ti da k ha n ya m e ma ka n ba ha n pa ka n t et a pi j u ga
s u ka m e m bu a t l u ba n g p a da ka nt on g pa ka n ya n g
m en ye ba b ka n ke b o c or a n. K eb o cor a n a ka n m e mi c u
per ke m ba ng a n a gen per u s a k pa ka n l ai n t er u t a m a
s er a n gga . Ti ku s da pa t ber p er a n s eba ga i a ge n
pe ny eb a r j a mu r da l a m gu da n g ka r e na ti ng ka h l a ku
ti ku s ya n g s u ka b er pi n da h t em pa t .
Ga m ba r 1 0. Ti k u s , r od ent i a ha ma g u d a n g
T i ku s u mu m ny a me n yu ka i ba ha n ma ka na n ya n g
m e m pu ny a i ka r b ohi dr a t da n ka nd u n ga n ai r ya n g
ti ng gi . T i ku s m en yu ka i h a mpi r 9 0% ma ca m ba ha n
m a ka na n.
3.1. Jenis-Jenis Hama Tikus
D i du ni a t er da pa t ki r a - ki r a 3 0 0 s p es i es ti ku s da n
m en ci t . B e ber a pa s pes i es ti ku s hi d u p pa da
li ngk u n ga n hi d u p m a n u s i a . T i ga s pes i es t i ku s ya n g
pa l i ng pe nt i n g da l a m ka i t a nn ya den ga n pen yi mp a na n
ba ha n pa ka n a d a l a h ti ku s hi t a m, ti k u s N or w e gi a da n
m en ci t . B er da s a r ka n k ebi a s a a n hi du pn ya t i ku s
di kel o m p o k ka n me nj a di 3 ya i t u ti ku s r u ma h, ti ku s
p oh o n da n ti ku s s a wa h.
T i ku s r u m a h di j u m pa i ber k eli a r a n di s eki t a r r u ma h
s ep er t i ti ku s hi t a m ( R a t t u s r a t t u s d i a r d i i ), ti ku s c o kl a t
a t a u t i ku s N or w egi a ( R a t t u s n o r v e g i c u s ), ti ku s pi t hi
a t a u men ci t ( M u s m u s c u l u s ) da n ti ku s wi r ok ( B a n d i c o t a
i n d i c a ).
T i ku s hi t a m me mi l i ki t u bu h ber w a r na a bu - a b u
s a mp a i hit a m, per u t hit a m, t u bu h r a m pi ng de nga n
pa nj a n g 1 1- 2 0 c m da n m o n c on g r u n ci n g, t eli nga
l eba r , ek or pa nj a ng h a m pi r mel e bi hi pa nj a n g ba da n .
T i ku s c o kl a t m e m pu ny a i w a r na ba da n a t a s c o kl a t
da n ba w a h k el a bu , pa nj a ng 3 0- 4 0 c m da r i u j u n g
hi du n g s a m pa i u j u n g ek or , t eli nga m er u nci n g,
ber a m b u t ha l u s da n b er m on c o ng t u m p u , me m p u n ya i
ket r a m - pi l a n ber ena ng da n me m a nj a t di n di ng
t e mb o k d a n b er s a r a n g di r u ma h da n s a l u r a n ir i ga s i .
T i ku s pi t hi a t a u m en ci t ber u k u r a n ke cil de nga n
ber a t ba da n t i da k l ebi h d a ri 2 0 gr a m, w a r na ba da n
c okl a t kel a bu , pa nj a n g ek or l ebi h pa nj a n g da r i
pa nj a n g ba da n da n me m p u n ya i ger a ka n ya ng s a nga t
ges i t .
T i ku s wi r o k ( B a n d i c o t a i n d i c a ) me mi l i ki u ku r a n
t u bu h be s a r da n b er a t m en ca pa i 5 0 0 gr a m, w a r na
ba da n hi t a m da n ber a m b u t ka s a r , pa nj a n g da r i uj u n g
hi du n g hi ng ga u j u ng e k or 4 0 c m, m en g ga li t a na h
u nt u k s a r a ng da n t er o w o n ga n u nt u k me n ca r i s u mb er
m a ka na n da n me m a ka n bij i - bi ji a n, a ka r t a na ma n ,
ke o ng, ka da l .
T i ku s P hi li pi na (Rattus rattus mindanensis)
m er u pa ka n s a l a h s a t u j eni s ti ku s p o h on. T i ku s i n i
m e mi li ki ba da n ber w a r na c okl a t mu da s a mp a i ku ni ng
de nga n pa nj a n g da r i uj u n g hi du n g hi ngga u j u n g ek or
3 6 c m. T i ku s p hil i pi na hi du p da l a m l u ba ng t a na m a n
da n s e ma k s e ma k r i m bu n d en ga n per ke m ba n ga n
p op u l a s i s a n ga t c ep a t .
T i ku s s a wa h ( R a t t u s r a t t u s a r g e n t i v e n t e r ) hi du p
di da er a h per s a w a ha n da n pa da n g r u m pu t me mi l i ki
ba da n ber w a r na k el a bu g el a p da n per u t a ga k pu t i h ,
pa nj a n g da r i u j u n g hi du n g hi ng ga u j u ng ek or 2 7 - 3 7
c m. J eni s ti ku s i ni me m p u n ya i t ol er a ns i ya ng t i ng g i
t er ha da p ket er s e di a a n ai r . Se ca r a f i si k ti ku s i ni
m u da h di b eda ka n da r i s p es i es l a i n ka r e na me mi l i ki
ek or ya ng l e bi h pe nd ek.
3.2. Perkembangbiakan dan Perilaku Tikus
T i ku s pa da ha bi t a t a l a m m e m pu ny a i u mu r ya ng
r el a ti f pen de k ya i t u s eki t a r s a t u t a hu n na m u n ti ku s
m er u pa ka n he w a n pr ol i fi k . Ti ng ka t ke m a t a n ga n
s eks u a l da n s i a p b er k e m b a ng bi a k ti ku s pa da u mu r
1. 5- 5 b u l a n. K eb u nt i ng a n ti ku s s el a ma 2 1 ha r i .
J u ml a h a na k s ek el a hi r a n s el al u ber j u ml a h gena p
de nga n j u ml a h b et i na s a m a den ga n j u ml a h j a nt a n .
T i ku s bet i na ma m pu m e m pu nya i f r eku e ns i kel a hi r a n
s eba ny a k 4 - 5 ka li s e pa nj a ng hi du pn ya de ng a n r a t a -
r a t a a na k t i ku s ya n g hi du p s eki t a r 6 ek or per
kel a hi r a n.
M u s i m s a nga t m e m pe n ga r u hi per ke m b a n g- a n
p op u l a s i t i ku s . Ha l i ni t e r ka i t den ga n ket er s e di a a n
ba ha n ma ka na n da n k on di si i kli m. M u s i m hu j a n ya n g
dii d ent i kk a n de nga n m u s i m t a na m da n pa ne n
m e ma c u per ke m b a n ga n p o pu l a s i ti ku s .
T i ku s m e mi li ki i nder a p en ci u ma n, p er a ba da n
pe nd en ga r a n y a n g pe ka t et a pi m e m pu ny a i i ndr a
pe ngl i ha t a n y a n g r en da h d a n bu t a w a r na .
T i ku s ha m a mer u pa ka n he w a n o m ni v or a da n a ka n
m e mi li h ma k a na n ya n g di s u ka i j i ka t er s e di a ba ny a k
pil i ha n. T i ku s m en yu ka i ba ha n ma ka na n ya n g
jajo66.wordpress.com
6
m en ga nd u n g ka r b ohi dr a t . J u ml a h k o ns u m s i ma ka n a n
ber va r i a s i ya n g di pe nga r u hi ol eh gen et i k ,
pe m bi a s a a n, cu a ca da n f a kt or l a i n.
T i ku s mel a l u ka n a kt i vi t a s nya pa da s a a t gel a p.
P u n ca k a kt i vi t a s t er j a di s et el a h ma t a ha r i t e n g gel a m
da n s eb el u m ma t a ha r i t er bi t . T i ku s ya ng l a pa r a t a u
da l a m k on di s i ya ng ka ca u da pa t m el a ku ka n
a kt i vi t a s nya pa da s i a ng ha ri .
T i ku s me m p u n ya i k e ma m pu a n u nt u k ber a da pt a s i
de nga n l i ng ku n ga n ba r u s eca r a ce pa t da n m o bil i t a s
ya n g ti ng gi ya n g me m u ng ki n ka n ber pi nd a h ke
da er a h l ai n ya n g l ebi h di s u ka i . Ti ku s me ny u k a i
t e mp a t den ga n ba n ya k per s edi a a n ma ka n a n da n
ve get a s i ya n g da pa t m e m ber i ka n m a ka na n da n
per l i ndu ng a n.
3.3. Kerusakan Akibat Serangan Tikus
K er u s a ka n ya n g di t i m bu l ka n a ki ba t s er a nga n
ti ku s t er j a di t er ha da p ba ha n pa ka n da n
per l en gk a p a n ba n gu n a n d a n t e m pa t p en yi m pa na n.
T i ku s m e ma ka n da n mer u s a k ba ha n ma ka na n .
T i ku s m en gk o ns u m s i ba ha n ma ka na n eku i va l en
de nga n 7 per s e n ber a t ba da n per ha r i . Ti ku s de ng a n
ber a t ba da n 3 0 0- 3 5 0 gr a m ma m p u me ng k on s u m s i
ba ha n m a ka na n s eki t a r 2 0- 2 5 gr a m p er ha r i a t a u
s eki t a r 7 - 9 k g per t a hu n. K er u s a ka n ba ha n ma k a na n
ya n g di ti m bu l k a n bu ka n s e m a t a ka r ena j u ml a h ba ha n
m a ka na n ya n g di k on s u m s i t et a pi j u ga a ki ba t
k ont a mi n a s i ol eh f es es , u ri n da n bu l u . K o nt a mi na s i
ba ha n ma ka n a n a k a n m en u r u n ka n ku a l i t a s ba ha n.
K e bi a s a a n u nt u k m en ger a t da n m e m bu a t l u ba n g
m en ye ba b ka n ker u s a ka n per l en gka pa n ba ng u na n
pe nyi m pa na n. T i ku s me m bu a t l u ba ng p a da k a r u n g
da n da p a t mer u s a k ka b el l is t r i k.
T i ku s j u ga ber t a ng gu ng j a wa b t er ha da p pr os es
pe nu l a r a n ber ba ga i j eni s penya ki t ber ba ha y a ke
m a nu s i a s eper t i ti f oi d, pa r a ti f oi d d a n s ca bi es .
3.4. Tanda Serangan Oleh Tikus
K e ber a da a n da n s er a nga n ti ku s da pa t di det e ks i
de nga n be ber a pa ca r a . I ndi ka t or ya ng mu da h dili ha t
a da l a h ker u s a ka n pa da ba ha n, a da n ya l u ba ng da n
j ej a k k a ki .
T i ku s mer u pa ka n h e w a n y a ng m el a ku ka n a kt i vi t a s
pa da ma l a m ha r i. Akt i vi t a s ti ku s ya n g t erl i ha t pa da
si a n g ha r i me nu nj u k ka n t el a h t er j a di s er a n ga n ti ku s
ya n g s er i u s .
T i ku s bi a s a m eni ng ga l ka n f es es di s eki t a r a r ea
ya n g dil a l u i nya . B ent u k, u ku r a n da n pe na m pi l a n
f es es da pa t m e m ber i ka n i nf or m a s i s pes i es t i ku s da n
w a kt u s er a n ga n.
 f es es ti ku s c okl a t (t i ku s N or w egi a ) b er u ku r a n
pa nj a n g 2 0 m m di t e m u k a n s epa nj a ng j al a n ya n g
dil a l u i
 f es es ti ku s hi t a m  1 5 m m d a n ber bet u k s ep er t i
pi s a ng.
 f es es m en ci t  pa nj a ng a nt a r a 3 a nd 8 m m d a n
ber be nt u k ti da k b er a t u r a n
 f es es s ega r l em b u t da n be r kil a u da n s ep er t i cr u m bl e
s et el a h 2 - 3 ha r i .
T i ku s c okl a t s el a l u ber j a l a n s epa nj a ng di n di ng,
ka n da ng a t a u pi u n g- pu i ng da n t i da k per n a h
m e m ot o ng j a l a n t er bu ka . T i ku s hi t a m t i da k
m e m pu ny a i j a l a n ya n g t et a p.
T i ku s m eni n gg a l ka n j ej a k ka ki da n ek or pa da
de bu . U ku r a n bel a ka n g ka ki m e m ber i ka n pet u nj u k
s pes i es t i ku s .
 u ku r a n l ebi h bes a r da r i 30 m m : ti ku s hi t a m, t i ku s
c okl a t , ti ku s wi r ok
 u ku r a n l ebi h k eci l da r i 3 0 m m : m en ci t , t i ku s s e m a k
3.5. Pengendalian Hama Tikus
P en ge nda l i a n ha ma t i ku s da pa t dil a k u ka n s e ca r a
fi s i k da n ki mi a wi . P er l a ku a n s e ca r a f i si k da pa t
dil a k u ka n de nga n m eni ng ka t ka n k eb er s i ha n ,
m e m ba ng u n t e mpa t pe n yi m - p a na n a nt i t i ku s da n
pe nc eg a ha n a l a mi .
T i ku s m e m bu t u hk a n m a ka n a n da n t e m pa t
ber l i ndu n g. Sa ni t a s i da n ke b er s i ha n l i ngk u n ga n
m er u pa ka n s ya r a t mu t l a k pe nc eg a ha n s er a n ga n ol e h
ti ku s . K eb er s i ha n ti da k t er ba t a s pa da ba n gu n a n
t e mp a t men yi m pa n ba ha n pa ka n, t et a pi j u g a pa da
ba n gu ng a n da n t a na ma n ya n g a da di s e ki t a r t em pa t
pe nyi m pa na n.
A da n ya ke nda l a da l a m m e m bu a ng ba ha n pa ka n
ya n g t er c e cer di s e ki t a r gu da n g, da pa t di a t a s i de ng a n
m en u t u p a ks es ma s u k ba g i t i ku s ke da l a m ba ng u na n
pe nyi m pa na n.
P en ge nda l i a n ha m a ti ku s s eca r a ki mi a wi da pa t
dil a k u ka n de nga n pe m b er i a n r o de nt i si da a k u t a t a u
kr o ni s da n f u mi g a s i .
R o de nt i a a ku t s a n ga t ef ekt i f da p a t me m a t i ka n
ti ku s da l a m wa kt u si ng k a t . B er da s a r ka n ef ekt i fi t a s
da y a bu n u h ny a r od ent i a di be da ka n m enj a di : da y a
r a cu n s a n ga t ti ng gi da n ber ba ha y a ba gi ma nu s i a da n
t er na k ( a r s e n i c t r i o x y d e , c r i m i d i n e , f l o u r a c e t a m i d e ,
p h o s a c e t i m ); da y a r a cu n m o der a t da n ber ba ha ya ba g i
m a nu s i a da n t er na k ( a l p h a - c h l o r a l o s e , a l p h a - n a p h t h y l -
t h i o u n e a , c a l c i f e r o l , z i n c p h o s p h i d e ) da n da y a r a c u n
r el a ti f r en da h da n k u r a n g ber ba h a ya ba gi ma n u s i a
da n t er na k ( n o b o r m i d e , r e d - s q u i l l )
R o de nt i s i da a n ti k oa gu l a n a ka n m en gha m ba t
pr os es pe m b e ku a n da r a h, s ehi ng ga t i ku s a ka n m a t i
a ki ba t pen da r a ha n . Ant i koa gu l a n a ka n be ker j a
jajo66.wordpress.com
7
s et el a h ti ku s ma ka n r a cu n beb er a pa ka l i ( b r o d i f a c u m , da pa t t er j a di s el a ma pr os es pe m a n ena n, ti da k pa da ba gi a n per m u ka a n t et a pi pa da ba gi a n
bromodiolon, difenacum, warfarin, fumarin, cumatetralyl) pe nga ng ku t a n d a n p en yi m pa na n da n pr o du ks i . da l a m t e m pa t p en yi mpa na n.
F u mi ga s i m er u pa ka n pen ge n da li a n t i ku s B a kt er i S a l m o n e l l a mer u pa ka n s a l a h s a t u ba kt er i F u n gi ti da k a kt if pa da ba h a n pa ka n den ga n ka da r
m en g gu n a ka n s eny a wa f u mi g a n ( h i d r o g e n c y a n i d a , m e t i l ya n g pa li ng u m u m t er da pa t di da l a m ba ha n ba ku . a ir r en da h, t et a pi peni n gk a t a n ka da r a i r ba ha n a ka n
bromida, fosfin) B a kt er i S a l m o n e l l a bi s a di t e mu ka n pa d a ti a p t a ha pa n m er a n gs a ng p er k e m ba n g a n s p or a . S et i a p f u ngi
4. ASPEK MIKROBIOLOGI PENYIMPANAN da l a m pr os es pr o du ks i , pen ge pa k a n, p en ga n gk u t a n m e m er l u ka n ti ng ka t ka da r ai r da n t e mp er a t u r ya ng
Mi kr o or g a ni s me m er u p a ka n salah satu da n p en yi mpa na n. B a ha n pa k a n s e per t i t ep u n g i ka n , s pes i f i k u nt u k per ke ca m b a ha n da n per k e m ba n ga n.
k ont a mi n a n bi ol o gi l i ngk u ng a n al a mi da n t er da pa t t epu n g da r a h, t ep u n g t u l a ng b er es i k o t i nggi u nt u k U nt u k ber k e m ba n g f u ngi a ka n m en gha n cu r ka n
pa da s e m u a j eni s ba h a n pa ka n. Mi kr o or ga ni s m e di ce m a r i ol e h S a l m o n e l l a . S a l m o n e l l a bi a s a ny a ti da k nu t r i en de ng a n ba nt u a n a kt i vi t a s enz i mn ya da n
ya n g me ny e ba b ka n ker u s a ka n a t a u m er u gi ka n m e m pe n ga r u hi r u pa , ba u a t a u r a s a da r i pa ka n m en gh a s il ka n ai r ya n g m e mu ng ki nk a n pe ni ng ka t a n
di s eb u t pa t o ge n. B eb er a pa s pes i es ka pa n g da n j a m u r s ehi ng ga s u l i t di det e ks i s eca r a s e der ha na . k ol oni s a s i . Akt i vi t a s da n r es pi r a s i mi kr o or g a ni s m e
m er u pa ka n pa t og en ya ng da pa t m er u s a k da n P r os es pen ggi l i nga n b a ha n pa ka n s e bel u m da n s er a ng ga ya ng b er l a ngs u n g di da l a m t e m pa t
m en u r u nka n ku a li t a s ba h a n pa ka n. K er u s a ka n ya n g di si m pa n di du ga t u r u t me m ber i ka n k o nt r i bu s i m en yi mp a na n da pa t men g ha s il ka n pa n a s ,
di ti mb u l ka n b er u pa ker u s a ka n f i si k da n ki mi a wi . t er ha da p ma s u k nya mi kr o or g a ni s me ke da l a m ba h a n m eni n gk a t ka n s u hu da n me m be nt u k ti ti k pa na s .
Sej u ml a h ka p a n g m en gha s i l ka n t oks i n ya ng ba k u . P eni n gka t a n pa na s a ka n m a mp u m e mi c u peni n gka t a n
ber ba ha ya ba gi t er na k da n ma n u s i a ya n g K a pa n g da n j a m u r m er u pa k a n mi kr o or ga ni s me ka d a r ai r . P u nc a k pr od u k si pa na s t er j a di pa d a s u h u
m en g k ons u ms i ny a . u t a ma pen ye ba b ker u s a k a n ba ha n pa ka n. K a p a n g 2 7 o C da n ka da r a i r 2 7 %. I nt er a ks i s u h u da n ka da r
di g ol on g ka n m enj a di ka pa ng l a pa n ga n ya n g mer u s a k a ir ya ng me ni ng ka t me m a c u pe r ke m ba ng a n da n
4.1. Mikroorganisme Perusak Bahan Pakan t a na ma n, ka pa ng g u da n g ya n g mer u s a k ba ha n pa ka n per t u m b u h a n ka pa ng. P en ga r u h t er ha da p ba ha n
Mi kr o or g a ni s me p er u s a k ba ha n pa ka n da pa t ya n g di s i m pa n da n ka pa n g bu s u k l a nj u t ya n g pa k a n a da l a h pe nu r u na n ku a l i t a s a ki ba t per u b a ha n
ber u pa ba kt er i , kha mi r , ka pa n g da n j a mu r . m en yer a n g bi ji - bi ji a n. K a p a ng da r i gen u s A s p e r g i l l u s , k o m p os i s i da n s er a n ga n ka pa n g ya n g ma ki n
I nt en s i t a s s er a nga n ba kt er i da n kha mi r t er ha da p F u s a r i u m d a n P e n i c i l l i u m mer u pa ka n k ont a mi n a n u t a ma m eni n gk a t , kehi l a nga n ber a t da n pa da ko ndi s i
ba ha n pa k a n ya n g d is i m pa n j a r a ng t er j a di . da l a m ba ha n pa k a n y a n g d is i m pa n. t er t ent u pr o du ks i pa na s ya n g ber l ebi ha n da pa t
K er u s a ka n l e bi h s eri ng t er j a di ol a h s er a n ga n k a pa ng m en ye ba b ka n k e ba k a r a n.
da n j a mu r . 4.2. Kerusakan Akibat Mikroorganisme
Aki b a t l a i n ya ng l ebi h ber ba ha ya a da l a h
B a kt er i da p a t ber ba ha y a t et a pi da pa t j u ga Ser a ng a n ba h a n pa ka n ol eh mi kr o or ga ni s me
ker u s a ka n s ec a r a ki mi a wi s eba ga i a ki ba t da r i
ber m a nf a a t . K a r a kt er i s ti k ba kt er i ya n g pe nt i ng da pa t men y eba b ka n p er u ba ha n fi s i k ya n g t er j a di
pr od u ks i met a b ol i t ya i t u m i kot ok s i n.
a da l a h bes a r ny a ke ma m p u a n u nt u k b er k e m ba n g bi a k s eba ga i a ki ba t l a ngs u n g da r i per t u m b u h a n ka pa n g
Mi k ot o ks i n ( m y c ot oxi n, m y c o: f u ngi , ka pa n g,
da n m en gh a s il ka n r a cu n y a ng m e ma t i ka n. da n j a mu r . B a ha n pa ka n ya ng di s er a n g ka pa n g da pa t
a t a u j a m u r ; t oxi n : r a cu n) m er u pa k a n pr o du k
B a kt er i ya n g da pa t me nj a di ko nt a mi na n da l a m m en ga l a mi per u ba h a n be n t u k, wa r na , r a s a da n ba u .
m et a b oli t s eku n der ya ng di ha s il ka n ol eh ka pa ng
pe nyi m pa na n ba ha n p a ka n a da l a h S a l m o n e l l a , P er u ba ha n be nt u k t er j a di ka r e na a da n y a
ya n g t u m bu h pa da s u bs t r a t or ga ni k. P r od u k i ni ti da k
Escherichia coli, Bacillus cereus dan Listeria pe ng gu m p a l a n t er ha da p b a ha n ya n g di s er a n g.
ti da k es e ns i al ba gi per t u mb u h a n or ga ni s m e i t u
monocytogenesis, K eber a da a n ba kt er i da l a m ba ha n Akt i vi t a s ka pa n g di da l a m ba ha n pa ka n ya n g
s en di ri da n me m b er i pe ng a r u h neg a t i f t eha da p ya n g
pa k a n ya n g di s i m pa n m e ngi n di ka s i ka n t el a h t er j a di di si m pa n t i da k da pa t di ket a hu i s a m pa i t er j a di ny a
m en g k ons u ms i ny a .
s er a n ga n l e bi h a wa l ol e h bu r u n g da n t i ku s ya n g ker u s a ka n ya ng s er i u s . K a pa n g mel a ku ka n a kt i f i t a s
jajo66.wordpress.com

8
4.3. Kapang Penghasil Mikotoksin K a pa n g A s p e r g i l l u s f l a v u s me m pu ny a i ko n di si
D a r i s eki t a r 2 0 0. 0 0 0 s pes i es ka pa n g ya n g o pt i m u m 3 0 o C u nt u k t u m b u h da n m en gha s i l ka n
di ke na l , s eki t a r 5 0 s p es i es m e m ba h a ya ka n ma n u s i a . a fl a t o ks i n (T a b el 5 ). Afl a t o ks i n m er u pa k a n
K el o m p o k ke cil ka pa n g i ni da pa t me ni mb u l ka n mi k ot o ks i n ya ng di ha s i l ka n ol e h A . f l a v u s da n A .
m a s a l a h s eri u s ba gi pe m bu a t pa ka n da n pet er na k . paraticus. Na ma AF L AT O XI N ber a s a l da r i ka t a
K a pa n g da r i ge nu s A s p e r g i l l u s , F u s a r i u m d a n P e n i c i l l i u m A s p e r g i l l u s F L A v u s da n T O X I N. A . f l a v u s me ng ha s i l ka n
m er u pa ka n ka p a n g u t a ma pe ng ha s i l mi k ot oks i n. a fl a t o ks i n B 1 da n B 2 , A . p a r a t i c u s me ng ha s i l ka n
P r o du ks i mi k ot oks i n ol e h A s p e r g i l l u s da pa t t er j a di a fl a t o ks i n B 1 , B 2 , G 1 da n G 2 . P en gel o m p ok ka n
s eb el u m da n s es u da h pa nen (s el a ma pe nyi m pa n a n a fl a t o ks i n m enj a di B 1 , B 2 , G 1 da n G 2 di da s a r ka n
ba ha n), F u s a r i u m s e bel u m p a ne n da n P e n i c i l l i u m s et el a h ke pa da k e ma m p u a n ny a da l a m m e ma nc a r ka n ca ha ya .
pa n en. Se ki t a r 3 0 0 j eni s mi k ot o ks i n dil a p or k a n t el a h M et a b ol i t a ka n me m a n ca r k a n wa r n a bi r u (B
di pr od u ks i ol e h ber ba ga i s pes i es k a pa ng. m et a b oli t e) a t a u wa r n a hi j a u (G met a b ol i t ). Su bs kr i p Ga m ba r 1 2. A . f l a v u s pa da j a gu ng
T a b el 4. K a pa ng da n pr o d u ks i mi kot o ks i n m en u nj u kka n p ol a pe mi s a ha n pa da pen gu j i a n de n ga n b. Ge nu s P e n i c i l l i u m
KAPANG MIKOTOKSIN T L C . P enel i ti a n l ebi h l a nj u t a fl a t o ks i n j u ga di t e mu ka n Ge nu s P e n i c i l l i u m me m p u n y a i ha m pi r 1 5 0 s pes i es ,
pa da s u s u ya n g di b er i na m a a fl a t o ks i n M 1 da n M 2 . 1 0 0 s pes i es di a nt a r a nya di ke na l s eba ga i pen gh a s il
Aspergillus flavus, Aflatoxin
A.parasiticus r a cu n. Se m bi l a n mi k ot oks i n ya n g di ha s il ka n ol eh 1 5
A. flavus Cyclopiazonic acid s pes i es P e n i c i l l i u m ber p ot e ns i me ng ga n g gu kes eh a t a n
A. ocraceus, Penicillium Ochratoxin A
m a nu s i a a da l a h c i t r e o v i r i d i n , c i t r i n i n , c y c l o p i a z o n i c a c i d ,
viridicatum, P. cyclopium
P. citrinum, P. expansum Citrinin o c h r a t o x i n A , p a t u l i n , p e n i t r e m A , P R t o x i n , r o q u e f o r t i n e C da n
P. citreo-viride Citreaviridin secalonic acid D.
Fusarium culmorum, Deoxynivalenol T o ks i n ya ng di ha s il ka n s pes i es P e n i c i l l i u m da pa t
F. graminearum di be da ka n d a l a m 2 kel o m p o k ya i t u t o ks i n ya n g
F. sporotrichioides, F.poae T-2 Toxin
m e m pe n ga r u hi f u n gs i ha t i da n gi nj a l da n t o ks i n ya n g
F. sporotrichioides, Diacetoxyscirpenol
F. poae,F. graminearum ber pe nga r u h s e ca r a n eu r ot o ks i k.
F. culmorum, F.graminearum Zearalenone
c. Ge nu s F u s a r i u m
F. sporotrichioides
F. moniliforme Fumonisin moniliformin S pes i es da r i ka pa n g F u s a r i u m s er i ng di j u a mp a i
fusaric acid s eba ga i k ont a mi na n pa da ja gu ng, ke del a i , s or gu m
Ga m ba r 1 1. K a pa ng A . f l a v u s
da n ber ba ga i pr od u k ya ng di bu a t da r i bij i - bi ji a n
a . G enu s A s p e r g i l l u s T a b el 5. K o n di si O pt i m u m u nt u k P er t u m bu ha n A . t er s eb u t .
K a pa n g A s p e r g i l l u s mer u pa ka n gen u s pent i ng ya n g flavus S pes i es F u s a r i u m ya ng ber hu bu nga n den ga n
t er ka i t den ga n ker u s a k a n ba ha n pa ka n. Gen u s Faktor Optimum Kisaran k ont a mi n a s i bi ji - bi ji a n a da l a h F . g r a m i n e a r u m , F .
A s p e r g i l l u s m er u pa ka n kel o m p o k bes a r ya n g t er di r i Suhu ( C)o
30 26.7 - 43.3 m o n i l i f o r m e (= F. verticillioides), F. culmorum, F.
ha m pi r 1 0 0 s p es i es ya n g di ke na l da n s eki t a r 5 0 Kelembaban (%) 85 62 - 99
s p r o t r i c h i o d e s da n F . p o a e . Spes i es i ni me ng ha s i l ka n
Kadar Air (%) 18 13 - 20
s pes i es di a nt a r a n ya di k et a hu i m en gha s il ka n t o ks i n. ber ba g a i j eni s mi k ot o ks i n ya i t u t r i c h o t h e c e n e s ,
jajo66.wordpress.com

9
zearalenone (ZEN) da n f u m o n i s i n . T r i ch ot h e cen es di ba gi
m enj a di du a ya i t u t i pe A da n Ti p e B . Ti pe A t er di r i
da r i T - 2 t o x i n , H T - 2 t o x i n , n e o s o l a n i o l da n d i a c e t o x y s c i r p e n o l
(D A S ). Ti p e B t er di ri da ri d e o x y n i v a l e n o l (D O N =
v o m i t o x i n ) , n i v a l e n o l da n f u s a r e n o n - X .
F u m o n i s i n di ha s i l ka n ol eh F . m o n i l i f o r m e a t a u F .
v e r t i c i l l i o i d e s . K a pa n g me ng i nf eks i a ka r , da u n, ba t a n g
da n bi ji j a gu ng. F u m o ni si n di be da ka n me nj a d i
f u m oni s i n B 1 , B 2 da n B 3 .
Z e a r a l e n o n e di pr o d u ks i ol e h F . g r a m i n e a r u m ( G i b b e r e l l
zeae) s e bel u m j a g u n g a t a u ga nd u m di pa n e n.
Mi k ot o ks i n Z E N da n D O N s er i ng di ha s i l ka n s e ca r a
ber s a m a a n. Z E N ber h ent i di pr o du ks i ji ka ka da r ai r
j a gu n g di t u r u n ka n hi ng ga di ba wa h 1 5 %.
D O N s er i ng di kena l d en g a n v o mi t oxi n di ha s il ka n
ol eh F . g r a m i n e a r u m . Su hu opt i mu m pr o du ks i D O N
ber ki s a r a nt a r a 2 1- 2 9 o C de nga n ka da r a i r di a t a s
2 0 %.
4.4. Pengendalian Kontaminasi Mikroba
B a ha n p a ka n ya n g di p r o du ks i da n di si m pa n
de nga n ca r a ya n g ku r a n g bai k da n ti da k me m e nu h i
per s ya r a t a n a ka n m u da h me nga l a mi ker u s a ka n .
K er u s a ka n t er j a di ka r e na a da n ya mi kr o or ga ni s m e
ya n g me m a ka n z a t m a ka n a n u nt u k m e m per t a ha n ka n
hi du p, per t u m b u ha n da n p er ke m b a n gbi a ka n.
P eni n gka t a n po pul as i mi kr o o r gani s me me ny eb a b ka n
ke hil a ng a n ber a t ba ha n pa ka n ya n g ma ki n bes a r da n
pr od u ks i pa na s ya ng t er u s m eni ng ka t . P eni n gk a t a n
s u hu m en ye ba b ka n ker u s a ka n z a t m a ka na n.
F a kt or l i ngk u n ga n s ep er t i s u hu , kel e m ba ba n da n
k on di s i f i si k bu t i r a n s a nga t me m p en ga r u hi
per t u m b u h a n mi kr o or ga ni s m e . K a pa ng da pa t t u m bu h
da n ber ke m ba ng pa d a s u hu di a t a s 13 o C de n ga n
ka d a r a i r di a t a s 1 4 % da n kel e m ba ba n 8 0- 8 5 %.
P en ge nda l i a n per t u m b u ha n ka pa n g da n pr od u k s i
mi k ot o ks i n da pa t di l a ku k a n de nga n me ng en da l i ka n
f a kt or p e ma c u s ep er t i s u hu , ka d a r ai r da n ha m a
ya n g me ny e ba b ka n ker u s a ka n.
K o nt a mi na s i ba ha n pa ka n ya ng t erj a di s ebel u m
pa n en ber h u bu n ga n c eka m a n pa na s ya n g di t eri m a
t a na ma n da n k er u s a ka n pa da biji . K o nt a mi na s i t o ks i n
pa da ba ha n pa k a n d a pa t d i mi ni m a li s a s i den ga n :
a. mengurangi stress pada tanaman. Ti nda ka n
m en gu r a ngi s t r es pa da t a na ma n da pa t di l a ku k a n
de nga n me ng o nt r ol per ke m ba ng a n s er a ng ga ,
gu l ma da n p en ya ki t.
b. p e m a n e n a n l e b i h a w a l d a n p e n g e r i n g a n s e g e r a .
P e ma ne na n di l a ku ka n s a a t ka da r ai r di a t a s 2 0 %
da n s eg er a di ker i ng ka n s e l a ma 2 4- 4 8 j a m hi ngg a
ka d a r a i r men ca pa i 1 4 %.
c. m e n g h i n d a r i k e r u s a k a n p a d a b i j i . B ij i ya n g r u s a k l ebi h
m u da h di s er a n g ol eh ka pa n g ba i k di l a pa n ga n
m a u pu n s a a t pe nyi m pa na n .
d. m e n y i m p a n b a h a n b a k u p a d a k a d a r a i r d i b a w a h 1 2 % .
K a da r a i r ma ks i m u m p en yi m pa na n b a ha n ba k u
a da l a h 1 4 %. K a d a r ai r ba ha n pa ka n s eb es a r 1 2 %
m er u pa ka n k on di s i i d ea l u nt u k di si m pa n ka r e na
per t u m b u h a n da n pr od u ks i mi k ot oks i n ti da k
t er j a di .
e. m e n j a g a k e b e r s i h a n t e m p a t p e n y i m p a n a n . K a pa n g
A s p e r g i l l u s da pa t b er t a ha n hi du p pa da r es i du ya ng
t er t i ngga l da l a m a r ea pe ny i mp a na n.
4.5. Penggunaan Bahan Terkontaminasi
B a ha n pa ka n ya ng t el a h m en ga l a mi ko nt a mi na s i
ol eh mi k ot oks i n ma s i h d a pa t di ma nf a a t ka n. B a ha n
da pa t di gu na ka n l a ngs u n g a t a u m el a l u i per l a ku ka n
t er l ebi h da h u l u u nt u k me ng u r a n gi k o ns e nt r a si
mi k ot o ks i n da l a m ba ha n. A da be br a pa met o de ya ng
da pa t di l a ku k a n u nt u k meng hi l a ngk a n t oks i n
(d et o ks i f i ka s i ) da p a t di l a ku ka n ba i k s eca r a fi si k ,
mi kr o bi ol ogi ma u pu n ki mi a , a nt a r a l a i n:
a . P e m i s a h a n b i j i a n y a n g t e r k o n t a m i n a s i . K a nd u n ga n
mi k ot o ks i n da l a m ba ha n a ka n da p a t di ku r a n gi
k ons ent r a s i n ya d en ga n pe ng ol a ha n. Al a t pen y or t i r
w a r na ot o m a t i s da p a t m e mi s a hka n bu t i r a n ya ng
m e mi li ki pe na m pi l a n ya n g t a k n or ma l .
b . P e m b e r s i h a n : p e mi s a ha n de nga n a ya ka n ya ng ha l u s
da pa t m en gu r a ngi f u m oni s i n da n mi k ot o ks i n l a i n.
C a r a i ni cu ku p s e der ha na t a pi ti da k s e m pu r na .
c . S e g r e g a s i a n d p e n y o r t i r a n : Uj i “ b l a c k l i g h t ” u nt u k
a fl a t o ks i n. C a r a i ni s ed er h a na t et a pi m en ye s a t ka n
t ekn ol ogi p en y or t i r wa r n a - ti da k s es u a i u nt u k
j a gu n g t a pi me m b er i ha r a p a n.
d . P e m i s a h a n b e r d a s a r k a n k e r a p a t a n d a n p e n c u c i a n : u nt u k
f u m oni s i n , D O N, Z E N - m et o d e i ni ti da k s p es i fi k
da n ku r a n g s e mp u r na t et a pi s es u a i u nt u k
pe ng gi li nga n ba s a h da n pe ng ol a h a n j a gu n g
de nga n a l ka li .
e . A m o n i a s i : det o ks i fi ka s i bi ji - bi ji a n den ga n a m oni a
m er u pa ka n s u a t u a l t er na t i f ya n g da p a t di t e mp u h.
A m o ni a (di gu n a ka n da l a m bent u k ga s , a n h y d r o u s
a m m o n i a , a t a u be nt u k ca i r, a q u a - a m m o n i a ) ber ea ks i
de nga n m ol ek u l af l a t ok s i n da n m en gha n cu r ka n
si f a t r a cu n n ya . P er l a ku a n ya ng s e m pu r na da pa t
m en u r u nka n k on s ent r a s i a fl a t o ks i n hi ng ga 9 5%.
f. Campuran probiotik: B a kt er i L a c t o b a c i l l u s da n
P r o p i o n i b a c t e r i u m ma m pu m enu r u n ka n ket er s e di a a n
(bi o a va i l a bi li t a s ) a fl a t o ks i n ba h a n p a ka n .
J u ml a h p en gg u na a n ba ha n pa ka n t er k ont a mi n a s i
da l a m r a ns u m s a nga t t er ga nt u n g pa da t i ngka t
k ont a mi n a s i ya ng t er j a di da n b a t a s t ol er a ns i t er na k
(T a b el 6) t er ha d a p mi k ot o ks i n.
jajo66.wordpress.com
10
T a b el 6. B a t a s T ol er a ns i B eb er a pa Mi k ot o ks i n F =1 0 0 x (C – L )/ ( H - L ) d i ma n a ; a ga r ko ns e nt r a s i a f l a t o ks i n ma s i h da l a m ba t a s
MIKOTOKSIN TOLERANSI TERNAK F : J u ml a h ba ha n t er k ont a mi na n da l a m pa k a n ( %) t ol er a s i u nt u k t er na k u n g g a s .
Aflatoksin 0.5 ppb Sapi perah laktasi C : k on s ent r a s i mi k ot oks i n ya n g di i ngi nk a n ( pp m ) P e m eca ha n: H: 3 0 0 p pb
20 ppb Sapi perah
100 ppb Sapi, babi unggas
H: K o ns e nt r a s i mi kot o ks i n da l a m ba ha n L : 1 0 p pb
200 ppb Babi penggemukan t er k ont a mi na s i (p p m) C : 1 0 0 pp b
300 ppb Sapi penggemukan L : K o ns e nt r a s i mi k ot o ks i n da l a m ba h a n tak F = 1 0 0 x ( 1 0 0 – 1 0)/ ( 3 0 0 – 1 0 )
Fumonisin 5 ppm Kuda
10 ppm Babi t er k ont a mi na s i (p p m). = 1 0 0 x ( 9 0/ 2 9 0)
50 ppm Sapi S u a t u T e l a d a n : J a gu ng t el a h t er k o nt a mi na s i de ng a n = 31%
Vomitoxin 5 ppm Babi
10 ppm Sapi, unggas a fl a t o ks i n 3 0 0 pp b da n a ka n di ca m pu r de ng a n
ba ha n pa k a n ya n g m en ga n du ng 1 0 p pb u nt u k J a di j a gu n g ya n g da p a t di gu na k a n pa l i ng ti ng g i
P e ma ka i a n ba ha n t er k ont a mi na s i da l a m r a ns u m m en gh a s il ka n ca m pu r a n p a ka n u nt u k t er na k u n gg a s . s eb es a r 3 1 % da l a m r a ns u m.
da pa t di t ent u ka n d en ga n p er s a ma a n : T ent u ka n per s e nt a s i ma ks i m a l j a g u n g da l a m r a ns u m

jajo66.wordpress.com

11