Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.......

1
1 Η οικονομική ζωή στον ελληνικό κόσμο της αρχαϊκής και της
κλασσικής εποχής..............................................................................1
1.1. Μεθοδολογικά ζητήματα...............................................1
1.2. Η αγροτική ζωή.............................................................1
1.3. Η βιοτεχνία...................................................................2
1.4. Οι εμπορικές συναλλαγές..............................................2
2 Οι ελληνικές κοινωνίες στην αχαϊκή και στην κλασσική εποχή.. .3
2.1. Η αριστοκρατική πόλη..................................................3
2.2. Η αθηναϊκή κοινωνία στην κλασσική εποχή..................3
2.2.1. Οι πολίτες................................................................3
2.2.2. Οι μέτοικοι...............................................................4
2.2.3. Οι δούλοι..................................................................4
2.3. Η σπαρτιατική κοινωνία στην κλασσική εποχή.............4
2.3.1. Οι όμοιοι...................................................................4
2.3.2. Οι περίοικοι..............................................................5
2.3.3. Οι είλωτες................................................................5
2.4. Συμπέρασμα...................................................................5
3 Η πολιτισμική ζωή στην αρχαϊκή και στην κλασική εποχή...........5
3.1. Η Θρησκευτική ζωή.......................................................5
3.2. Η πνευματική ζωή.........................................................6

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ,

ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
1 Η οικονομική ζωή στον ελληνικό κόσμο της αρχαϊκής και της
κλασσικής εποχής

1.1. Μεθοδολογικά ζητήματα

Η ελληνική λέξη οικονομία σημαίνει την ικανότητα της
σωστής διαχείρισης του «οίκου», δηλαδή περιοριζόταν σε αυτό που
λέμε «οικιακή οικονομία» και είχε να κάνει με τη διαχείριση παρά
με την παραγωγή και την εμπορική ανταλλαγή.
Δεν υπάρχουν αρχαίες πηγές αλλά φιλολογικά κείμενα και
υλικά ανασκαφών που βοηθούν να ανασυνθέσουμε ορισμένες όψεις
της κοινωνίας.

1.2. Η αγροτική ζωή

Ο ελληνικός κόσμος είναι κόσμος των πόλεων, όμως η
αγροτική δραστηριότητα είναι η κυριότερη και τρέφει τους
κατοίκους.
Ο ελληνικός κόσμος των πόλεων είναι χωρικοί και η
καλλιέργεια της γης είναι η μόνη δραστηριότητα που αρμόζει σε
ελεύθερους ανθρώπους. Αυτή είναι η αιτία του σημαντικού ρόλου
των αγροτικών ζητημάτων και του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στις
συγκρούσεις που κατασπάραξαν τις πόλεις σε όλη τη διάρκεια της
ελληνικής ιστορίας.
Όμως η ελληνική γη δεν είναι τόσο εύφορη και γι’ αυτό η
διατροφή εξαρτάται από τις εισαγωγές σιτηρών γιατί η παραγωγή
δημητριακών δεν καλύπτει τις ανάγκες.
Αντίθετα οι Έλληνες εξάγουν μεσογειακά προϊόντα,
καλλιεργώντας αμπέλια, ελιές, οπωροφόρα δέντρα και όσπρια.
Σελίδα 1 από 6
 Οι αγροτικές τεχνικές δεν αλλάζουν καθόλου από τον 8ο έως
τον 4ο αι. Εφαρμόζουν την αγρανάπαυση ανά 2 χρόνια και δεν
χρησιμοποιούν καθόλου ζωικό λίπασμα.
Η κτηνοτροφία, ενώ φαινόταν η κύρια δραστηριότητα στην
«ομηρική» εποχή, η δημογραφική έκρηξη και η επέκταση των
καλλιεργούμενων γαιών επέφερε την μείωση της κτηνοτροφίας των
μεγάλων ζώων και υπερισχύουν τα πρόβατα για μαλλί, κρέας και
γάλα.

1.3. Η βιοτεχνία
Ένα τμήμα των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων υπαγόταν στην
οικιακή οικονομία.
Στη διάρκεια των 4 αιώνων (8ο – 4ο) δεν υπάρχει καμία
πρόοδος στη βιοτεχνική παραγωγή.
Υπάρχουν 3 εκδοχές:
• Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού εργατών δούλων. Ωστόσο το
εργατικό δυναμικό δεν το αποτελούσαν δούλοι στο σύνολό του.
• Η περιορισμένη ζήτηση. Είναι εύλογο επιχείρημα γιατί οι
περισσότεροι βιοτέχνες εργάζονταν κατά παραγγελία για τα
γούστα μίας τοπικής πελατείας.
• Ο τρόπος των Ελλήνων και οι νοοτροπίες. Η έλλειψη
ενδιαφέροντος για τεχνικές βελτιώσεις εντάσσεται στο γεγονός
ότι δεν χρησιμοποιούν τα κέρδη για νέες επενδύσεις στην
παραγωγή, αλλά τα ξοδεύουν, κάνουν «πολιτικές επενδύσεις»
(ευεργεσίες, λειτουργήματα κλπ), ή τα αποθησαυρίζουν. Και η
κατοχή των δούλων δεν θεωρείται παραγωγικό κεφάλαιο αλλά
μέσο απόκτησης εισοδήματος.
Αν η αγροτική δουλειά ήταν έργο αντάξιο του ελεύθερου
ανθρώπου, η βιοτεχνία ήταν δουλειά εξευτελιστική, εφόσον ο
βιοτέχνης υπαγόταν στην υπηρεσία κάποιου άλλου.
Ο Ξενοφώντας τους ονομάζει «βάναυσους», καθώς δούλευαν
κλεισμένοι στα εργαστήρια χωρίς να γυμνάζονται.
Στην Αθήνα οι βιοτεχνικές δραστηριότητες ήταν στα χέρια
ανθρώπων ελεύθερων αλλά ξένων προς την πολιτική κοινότητα,
ενώ στη Σπάρτη κατώτερων από άποψη προσωπικού καθεστώτος.

1.4. Οι εμπορικές συναλλαγές

Το εμπόριο γινόταν από τη θάλασσα και ο ελληνικός κόσμος
εξαρτιόταν από τις εισαγωγές.
Το νόμισμα: δεν ήταν μόνο μέσο υπολογισμού της αξίας ενός
προϊόντος για τη διευκόλυνση των συναλλαγών, αλλά ήταν το ίδιο
εμπόρευμα, κυρίως για τις περιοχές που δεν είχαν μεταλλεύματα.
Οι Αθηναίοι πολίτες είναι περισσότερο δανειστές παρά
έμποροι. Δάνειζαν στους εμπόρους για να αγοράσουν τα
εμπορεύματα και να ναυλώσουν πλοία τη μεταφορά τους.
Περισσότερο και από τη βιοτεχνία το εμπόριο ήταν
δραστηριότητα εξευτελιστική και οι απασχολούμενοι σε αυτό ήταν
είτε πολίτες από χαμηλά στρώματα, είτε ξένοι, είτε δούλοι. Οι
πλούσιοι εμπλέκονταν μόνο στο δανεισμό.
Επειδή βρισκόταν στα χέρια ανθρώπων που ήταν στο
περιθώριο της πολιτικής ζωής, ξέφευγε από τον έλεγχο της πόλης.
Όσο για τους φόρους, δεν είχαν στόχο τη προστασία της τοπικής
παραγωγής, αλλά την αύξηση του ταμείου της πόλης.
Σελίδα 2 από 6
2 Οι ελληνικές κοινωνίες στην αχαϊκή και στην κλασσική εποχή.

2.1. Η αριστοκρατική πόλη

• Από τη μία η αριστοκρατία των μεγάλων ιδιοκτητών, που
εκτρέφαν άλογα, κατείχαν μεγάλα κτήματα στα οποία
εργάζονταν εξαρτημένοι αγρότες ή δούλοι, είχαν δεσμούς με
τους ομοίους τους πέρα από τα όρια των αντίστοιχων πόλεων,
τους έδιναν τις κόρες τους για συζύγους.
• Από την άλλη οι φτωχοί χωρικοί, περισσότερο ή λιγότερο
εξαρτημένοι, με το φόβο της δουλείας που συχνά καταβάλουν
τεράστιες οφειλές σε είδος στους πλούσιους, οι οποίοι κατέχουν
και το δικαίωμα της απόφασης στην πόλη.
• Στο περιθώριο της πόλης κατοικούν συχνά μόνο προσωρινά οι
βιοτέχνες, που τους έχουν ανάγκη γιατί κατέχουν το μυστικό
της τέχνης τους αλλά αρνούνται να τους εντάξουν στο δήμο.
Μια κοινωνία κοντά στην «ομηρική», που περικλείει
αντιθέσεις, οι οποίες οξύνονται με την ανάπτυξη των εμπορικών
συναλλαγών.
Με την πάροδο του χρόνου η πόλη τείνει να γίνει μια
κοινότητα «ομοίων», από την οποία αποκλείονται οι ξένοι και οι
δούλοι.

2.2. Η αθηναϊκή κοινωνία στην κλασσική εποχή

Η κοινωνική δομή της Αθήνας έχει ξεκάθαρο διαχωρισμό σε 3

ομάδες, πολίτες, μέτοικοι, δούλοι.

2.2.1.Οι πολίτες
Ο όρος πολίτης εννοεί τον άνδρα.
Θεωρητικά όλοι οι πολίτες είναι ίσοι, στην πράξη υπάρχουν
διαφορές που σχετίζονται με την καταγωγή και την περιουσία. Στον
4ο αι. η καταγωγή δεν είναι πια καθοριστικός παράγοντας για την
κοινωνική άνοδο, η περιουσία δεν λαμβάνεται υπόψη παρά για
ορισμένα αξιώματα, όπως του στρατηγού και του οικονομικού
υπεύθυνου. Εξάλλου ο πλούτος συνεπαγόταν την ανάληψη
ορισμένων δημόσιων δαπανών από τους πλουσίους.
Ωστόσο, όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς μιλάνε για πλούσιος και
φτωχούς.
Πλούσιοι είναι όσοι δεν έχουν ανάγκη να εργάζονται, ζουν
από τα εισοδήματα της ακίνητης περιουσίας τους, από τα
εργαστήρια των δούλων τους ή από τους τόκους των ναυτιλιακών
δανείων.
Φτωχοί, πένητες, είναι όλοι οι άλλοι. Γι αυτούς οι μισθοί που
έπαιρναν από τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου, από τα
δικαστήρια οι παροχές του «Θεωρικού», ήταν ένα συμπλήρωμα
κυρίως στους δύσκολους καιρούς. Γι’ αυτό στην Αθήνα δεν υπήρχαν
κοινωνικές αναταραχές. Ωστόσο, το οικονομικό ήταν το μέλημα
των κυβερνητών.
Οι γυναίκες ονομάζονται αστές, σπάνια πολίτηδες, δεν έχουν
κανένα πολιτικό δικαίωμα και περνούν από τη κηδεμονία του
πατέρα στου συζύγου. Ο πατέρας και ο σύζυγος αναλαμβάνουν μια
ευθύνη, μπροστά σε μάρτυρες, που συνοδευόταν με προίκα. Η

Σελίδα 3 από 6
γυναίκα δεν έχει δικαίωμα στην προίκα, την οποία παίρνει ο
πατέρας, σε περίπτωση διάλυσης του γάμου.

2.2.2.Οι μέτοικοι
Είναι στην πλειοψηφία τους έμποροι, τεχνίτες που έρχονται
στην Αθήνα εξαιτίας του μεγάλου αστικού πληθυσμού και του
ασφαλές λιμανιού και είναι πολιτικοί εξόριστοι, διανοούμενοι και
«κάθε καρυδιάς καρύδι».
Υπήρχαν μέτοικοι πλούσιοι και φτωχοί, που αποτελούσαν και
την πλειοψηφία του εμπορίου.
Οι μέτοικοι σαν ομάδα, ανεξαρτήτως κάποιων μέτρων,
έμεναν στο περιθώριο των δραστηριοτήτων που χαρακτήριζαν τον
πολίτη και που είχαν να κάνουν με τη γη και με την πολιτική.

2.2.3.Οι δούλοι
Η ανάπτυξη της δουλείας στην Αθήνα βρισκόταν σε ευθεία
αναλογία με την ανάπτυξη της δημοκρατίας. Η αθηναϊκή κοινωνία
θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν κοινωνία στηριγμένη στη
δουλεία.
Οι δούλοι ήταν παρόντες σε όλες τις δραστηριότητες, ως
ιδιόκτητα αντικείμενα βρίσκονταν στη διάθεση των κυρίων τους,
έστω και αν ο φόνος δούλου τιμωρούνταν στην Αθήνα. Στην
πλειοψηφία τους ήταν βαρβαρικής καταγωγής. Στον 4ο αι. οι δούλοι
προέρχονταν όχι από πολέμους αλλά από σκλαβοπάζαρα.
Δεν είχαν κανενός είδος δικαιοπρακτική ικανότητα. Ο τρόπος
χρήσης τους δεν ήταν ομοιόμορφος. Μπορούσε να τον χρησιμοποιεί
ο κύριός του ή να τον δανείζει αντί τιμήματος.
Μπορούσε επίσης ο κύριός του να του παραχωρήσει ένα
εργαστήρι ή ένα κατάστημα και ο δούλος του κατέβαλε τίμημα,
αποφορά. Στην περίπτωση αυτή ο δούλος συντηρούσε την
οικογένειά του.
Η Αθήνα δεν γνώρισε επαναστάσεις δούλων κυρίως λόγω της
ανομοιομορφίας τους

2.3. Η σπαρτιατική κοινωνία στην κλασσική εποχή

2.3.1.Οι όμοιοι
Είναι η κυρίαρχη ομάδα του σπαρτιατικού κράτους που
συμμετείχε στη λήψη αποφάσεων της απέλλας, και που όριζε τους
εφόρους και τα μέλη της γερουσίας.
Ήταν γαιοκτήμονες που ζούσαν από τα εισοδήματα που
κατέβαλαν οι είλωτες που καλλιεργούσαν τις γαίες τους.
Οι γαίες ήταν 2 ειδών:
α) οι πατρογονικές,
β) ο κλήρος που έγινε κι αυτός μεταβιβάσιμος.
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος υπήρξε η αφετηρία της
ανατροπής των παραδοσιακών δομών της Σπάρτης: το περσικό
χρυσάφι, η καταφυγή σε μισθοφόρους, οι σημαντικές ποσότητες σε
λάφυρα, δημιούργησαν όλες μαζί νέες ανάγκες σε ορισμένα άτομα,
φιλοδοξίες προσωπικές συχνά ασύμβατες με το πολιτικό καθεστώς
της πόλης.

Σελίδα 4 από 6
 Οι γυναίκες είχαν μια διαφορετική θέση από ότι στην Αθήνα.
Μπορούσαν να κληρονομούν την πατρογονική περιουσία και να
ορίζουν την προίκα τους που αποτελείτο από κτήματα.
Ένας Σπαρτιάτης μπορούσε να δανείσει τη γυναίκα του σε
έναν άγαμο για να του γεννήσει παιδιά γεγονός που σήμαινε στη
σχετική ανεξαρτησία, ιδιαίτερα στον οικονομικό τομέα των
γυναικών της Σπάρτης

2.3.2.Οι περίοικοι
Ήταν Λακεδαιμόνιοι που ζούσαν γύρω από τη Σπάρτη, σε
δικές τους εγκαταστάσεις που ονομάζονταν καμιά φορά «πόλεις»,
παρόλο που ήταν μόνο εν μέρει αυτόνομες, εφόσον ήταν τμήμα του
Λακεδαιμονικού κράτους.
Οι κοινωνικές δομές των περιοίκων παρουσίαζαν μια ποικιλία
γιατί είχαν στα χέρια τους τμήμα της γης της Λακωνίας.
Η διαφορά με τους με τους μετοίκους της Αθήνας είναι ότι οι
μέτοικοι παρέμεναν ξένοι, ενώ οι περίοικοι και όλες οι ομάδες των
ελεύθερων μη Σπαρτιατών ανήκαν στην κοινότητα των
Λακεδαιμονίων, γι’ αυτό το Λακεδαιμονικό κράτος διέφερε από όλες
τις ελληνικές πόλεις.

2.3.3.Οι είλωτες
Υπήρχαν 2 ομάδες:
α) Οι είλωτες της Λακωνίας που ήταν δούλοι από παλιά
β) οι είλωτες της Μεσσηνίας που υποδουλώθηκαν το δεύτερο
ήμισυ του 7ου αι., έκαναν τις επαναστάσεις και βρήκαν την
ανεξαρτησία τους τον 4οαι. χάρη στον Επαμεινώνδα.
Διέφεραν από τους δούλους στης Αθήνας: αποτελούσαν
ομοιογενή ομάδα, προσκολλημένοι στη γη που καλλιεργούσαν και
αναπαράγονταν φυσιολογικά. Είτε ανήκαν εξ αδιαιρέτου στην
κοινότητα είτε ήταν ιδιόκτητοι, ο κύριός τους δεν μπορούσε να
τους διαθέσει.
Επειδή ήταν ομοιγενής ομάδα, κυρίως οι Μεσσήνιοι, ήταν
μόνιμη απειλή για τους Σπαρτιάτες, γι ‘ αυτό ενίσχυαν τη
στρατιωτική και αστυνομική οργάνωση της πόλης, αλλά και σε
όλες τις συνθήκες ή τις συμμαχίες φρόντιζαν να περιλαμβάνονται
όροι που απέκλειαν οποιαδήποτε βοήθεια στους είλωτες.

2.4. Συμπέρασμα
Κάθε περιοχή στην Ελλάδα εμφάνιζε τα δικά της
χαρακτηριστικά και κάθε πόλη είχε τη δική της φυσιογνωμία.

3 Η πολιτισμική ζωή στην αρχαϊκή και στην κλασική εποχή

Οι Έλληνες υπήρξαν «εφευρέτες» σε πολλές από τις περιοχές
του πνεύματος.
• Ο πολιτισμός της αρχαϊκής και της κλασσικής Ελλάδας
αναπτύχθηκε μέσα στις πόλεις ,
• η Αθήνα κυριαρχεί σε όλες τις περιοχές του πνεύματος, η
πρωτοκαθεδρία της αυτή συνδέεται με την ηγεμόνευση που
ασκεί στον κόσμο του Αιγαίου. Αυτό που ονομάζουμε κλασσικό
ελληνικό πολιτισμό έχει στη σφραγίδα της.

3.1. Η Θρησκευτική ζωή

Σελίδα 5 από 6
 Η ελληνική θρησκεία έχει κατεξοχήν τελετουργικό χαρακτήρα
και στενή σχέση με τον κόσμο της πόλης. Η Ιερωσύνη είναι ένα
λειτούργημα, και κάθε πολιτειακό λειτούργημα περιέχει
θρησκευτικές πτυχές.
Η πρωτοτυπία της ελληνικής θρησκείας είναι: η θυσία με
αιματοχυσία εντάσσεται στα πλαίσια μιας επίσημης τελετής όπου
παρίστανται οι θεοί, αλλά έχει και μιαν άλλη όψη, την τελετουργική
Παρασκευή της τροφής που βρίσκεται ενταγμένη στη ζωή της
κοινότητας.
Ο διονυσιασμός αποκαλύπτει μιαν άλλη όψη της ελληνικής
θρησκείας, παρουσιάζεται σαν μια εμπειρία που βρίσκεται σε
αντίθεση με όλα όσα εκφράζει η πολιτειακή λατρεία: παραδοχή της
παραφοράς, της τρέλας, απόρριψη των ορίων που χωρίζουν τους
θεούς από τους ανθρώπους, απελευθέρωση από τους
εξαναγκασμούς της πολιτειακής τάξης.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια που έφερναν στον μύστη την
υπόσχεση κατάταξης στους εκλεκτούς και μια ιδιαίτερη σχέση με
την θεότητα.
Κάτι όχι ξένο με τη δημοκρατική Αθήνα γιατί μια τέτοια
σχέση αποτελούσε προνόμιο των μελών των οικογενειών της
αριστοκρατίας.

3.2. Η πνευματική ζωή

Σελίδα 6 από 6