Urbanizam

-Skripta za ispit-
Rađena po knjizi Vladimira Macure ’’Grad i urbanizovani predeo’’

Uvod

Šta je to uopšte grad?

Da bi se uopšte mogli upustiti u razmatranje i analiziranje gradova, valja se prvo objasniti- šta je to uopšte
grad? Odgovor na to pitanje iako na izgled ,slikovito, predstavlja jasan pojam, nije lako definisiti. Postoje
mnogi načini određivanja grada, upravni- gde je vlast odredila da je nešto grad, statistički- grad je mesto
sa određenim brojem stanovnika, sociološki, kulturološki, ekonomski ili neki drugi pristup. Takođe
pojam i shvatanje grada kao i njegovo definisanje, razlikuje se u različitim zemljama i opisano je
različitim definicijama. Da bi shvatili šta je grad i kako se on izdvaja u odnosu na druge kategorije naselja
prvo treba utvrditi: Šta je uopšte naselje?

Naselje

Postoje mnoge definicije koje pokušavaju da odrede šta je naselje

Po Todoroviću:’’Naselje je antropografska teritorijalna jedinica posebnog imena, koja je stalno
nastanjena.’’
Tri ovde osnovna elementa koja se nalaze u ovoj definiciji(1. ljudskim radom stvorena sredina u kojoj se
živi; 2. teritorija ; 3. ime) čine samostalno naselje. Ako neki od ovih elemenata izostaje reč je o
nesamostalnom naselju. Pri korišćenju termina ’’naselje’’ uglavnom se misli na samostalno naselje, ako
se ne naglasi drugačije.

Grad

Kao što je rečeno određenje grada je složeno i teško tako da danas u svetu ne postoji opšteprihvaćena,
sveobuhvatna definicija grada. Može se zapaziti da sve zemlje uzimaju broj stanovnika kao jednu od
komponenti definicije. To jeste relativno primenljivo kao kriterijum, međutim nedovoljno jer je to samo
jedan od mnogobrojnih delića slike koja čini grad. Tek kada se poklope pravi delovi u pravim
međusobnim odnosima i međuzavisnostima, stvara se slika grada. Neki od elemenata koji čine grad su i
psihološki- po Bogdanoviću ’’stanovništvo nekog grada mora imati razvijenu svest o postojanju,izvesno
osećanje kontinuiteta,osećanje istoričnosti.’’ , sociološki – život ljudi u neposrednoj blizini drugih ljudi,
međusobno nepoznavanje, površni kontakti- sve to čini sociološki momenat grada, dalje, urbanistički i
geografski- gusto izgrađeno područje, velika gustina stanovanja ili radnih mesta.
Takođe jedan od važnih odrednica u razgraničavanju između grada i drugih oblika naselja je spoljna
funkcija naselja.
Grad za okolinu obavlja niz usluga, za nju proizvodi niz duhovnih i materijalnih dobara.
Kroz vreme različita obeležja činila su grad. Šta će biti nazvano gradom zavisi od vremena u kom se grad
nalazi, dostignutog duhovnog, stvaralačkog i naučnog nivoa. Grad se na neki način uvek nalazi u odnosu
sa svojom okolinom i kroz vreme taj se odnos proporcionalno menja zavisno od različitih faktora.
Još jedna funkcija grada jeste njegova težnja i sposobnost širenja.

Grad je, dakle, naselje koje sadrži niz odredbenih elemenata međusobno povezanih i međuzavisnih,
međusobno kompatabilnih i u određenom poretku. Naselje sposobno da proizvodi nove društvene
vrednosti, kako kulturne tako i materijalne, koje se iz njega šire i vremenom postaju standard celog
društva.
Selo

Selo je po funkcijama na neki način suprotno gradu. Selo nema izraženu dinamiku, sporo evoluira i nije
sklono kreiranju, otkrićima i eksperimentisanju. Selo ima najčešće funkciju proizvodnje hrane. Sve
inovacije koje se mogu sresti u selu, mehanizacija, nove sorte i načini gajenja dolaze iz gradova.
Urbanizovani predeo

Urbanizovani predeo predstavlja zajednicu grada i sela na istoj teritoriji. S obzirom na suprotne funkcije
ova dva tipa naselja, jasno je da je broj varijacija, koje se njihovim mešanjem dobijaju, veliki.
Urbanizovani predeo se može javiti u 4 osnovna tipa:
1. disperzni grad - sistem većeg broja ravnopravnih, ili skoro ravnopravnih naselja.
2. regionalni grad – sistem naselja sa jedni dominantnim jezgrom sa kojim su ostali delovi f.povezani.
3. konurbacija – skup velikih gradova koji su tesno fizički ,funkcionalno i na druge načine vezani
4. megalopolis – skup svih prethodnih formi povezan u jedinstveni sistem.

Poreklo i razvoj grada

Najstariji gradovi su nastali nekoliko hiljada godina pre nove ere. Posle dugog perioda gde je čovek vodio
nomadski život, lovački i sakupljački, postepeno je počeo da se ustaljuje na mestima koje pružaju
posebne pogodnosti. Negde oko 10 000 g.p.n.e. na najpovoljnijim predelima se masovno javljaju
neolitska naselja. Poljoprivreda se javlja i razvija u tom periodu. U blizini ili u samim poljoprivrednim
prostorima javljaju se prvi gradovi. Postoji više teza o nastanku grada, ovde ćemo izdvojiti tri:
1. prva teza govori da su gradovi evoluirali iz sela i to na prelasku iz bakarnog doba u bronzano, zbog
prodora novih naprednijih proizvoda i tehnika i najviše zbog pojave viška hrane.
2. druga teza kaže da se grad i selo razvijaju uporedo iz nekog drevnog jezgra, svako na svoj način i
prema svojim potrbama.
3. treća teza kaže da je grad nastao pre sela i da zapravo grad pomaže nastanak sela.
Sve tri ponuđene teze su moguće i imaju svoje istorisko pokriće na neki način.
Moguće je i da su sve tri tačne i da različiti regioni imaju različite modele nastanka grada.
Kao nezavisni centri urbane kulture često se navode Egipat -3000g.p.n.e. , Mesopotamija 2700g.p.n.e. ,
dolina Žute reke u Severnoj Kini- 1300 p.n.e. , Maje 500. n.e i Inka 1600.n.e.

Istorijski razvoj grada

-Evropa i Evroazija-

Na samom početku urbanog društva javio se politički grad, za njim se javlja trgovački, pa zatim ga u
modernom smenjuje industrijski i posle toga postindustrijski grad- urbanizovani predeo. Svi gradovi rane
istorije u suštini su bili centri političke moći. Smisao tih gradova bez obzira da li je reč o malim grčkim
naseljima –polisima ili o velikim metropolama kakav je bio Rim , bio je upravljanjpoljoprivrednim
zemljištem koje je veliko agrarno dobro. Trgovački grad, čija je osnovna podloga za postojanje bila
razmena dobara sreće se tek u srednjovekovnoj Evropi. Krajem 18. i početkom 19. veka javlja se
industrijski grad čiji centar i podloga postojanja čine fabrike i železnice.
Iako gruba, ova podela dobro ilustruje grad i njegovu evoluciju kroz vreme.
Gradovi i civilizacije Bliskog Istoka- politički grad se razvija u Mesopotamiji , Levantu, Anadoliji i
Sirijskom podbrđu, Armmeniji i Persiji. Ti gradovi bili su po pravilu bez javnih centara i sa ogromnim
kompleksima palata i hramova koje su predstavljale simbol apsolutne nebeske, ovozemaljske i političke
moći. Gradovi su bili okruženi odbrambenim zidinama dok su sa spoljne strane bile obradive površine.

Gradovi i civilizacije Bliskog Istoka definitivno nestaju osvajanjima Aleksandra Velikog (337-332.p.n.e)
On donosi jedan sasvim različit način zidanja gradova – helenistički grad. To su bili polisi, gradovi-
države koji su predstavljali društvenu organizaciju tadašnje Grčke. Ti polisi su bili spolja opasani
zidovima a unutra je organizacija bila takva da su stambeni blokovi bili organizovani oko raznovrsnog
centra gde se nalazila gimnazija , gradska većnica, amfiteatar, fontane, hramovi. Iznad gradskog tkiva
uzdizao se gornji grad- akropolis- gde se nalaze hramovi,svetilišta, oltari i riznice. Mreža ulica je
nepravilna sve do 6. veka p.n.e a onda je u helenističkom periodu postala pravilna jer je tadašnji stil bio
pravilan pravougaoni.
Rimski grad- u okviru velikog rimskog carstva nije bio samostalan kao grčki, već je počivao na čvrstoj
hijerarhiji. On je imao obaveze prema gradovima višim od sebe a kontrolisao je naselja ispod sebe.

Srednjoevropski grad- nastaje na ruševinama Zapadnog Rimskog Carstva (koje je doživelo propast nakon
cepanja Velikog Rimskog Carstva na Istočno i Zapadno 324-340. n.e.). Ta nova naselja bila su
maloljudnija i sasvim drugačije morfologije. Sve do 11-14. veka gradovi su bili retka pojava, a jedino što
je podsticalo njihov razvoj je jačanje crkvene i feudalne moći. Tri osnovna elementa tadašnjeg grada bila
su: zamak, samostan i i biskupija. Jačanjem privredne moći, gradovi počinju slobodnije da utiču na svoju
okolinu pa tako sam grad podiže katedralu, bolnicu , gradsku kuću a ponekad i univerzitet.
Renesansni grad – renesansa donosi nove društvene vrednosti i nove poglede na grad ali i nove tehnike
ratovanja i uništavanja. Čitava ova epoha , do kraja 18. veka bila je zaokupljena istraživanjima idealnog
grada. Smatralo se da su simetrija i planski razvoj glavni aduti koji vode stvaranju idealnog grada.
Industrijska revolucija i prevlast građanskog društva donosi industrijski grad- koji je razorno uicao i na
unutrašnju strukturu grada i na spoljašnju okolinu. Rani industrijski gradovi počinu da niču uz izvore
energije kao što su rudnici i velike reke. Naseljavanje tih gradova je bilo podstaknuto viškom ljudstva u
selima, zbog naprednije tehnologije i produktivnije proizvodnje i nedostatka radne snage u gradovima sa
druge strane. Vrhovne društvene vrednsti su sticanje priofita i razvijanje individualnosti. Uslovi
stanovanja su bili teški u gradu zbog napornog rada, blizine i zagađenja od fabrike, loših higijenskih i
sanitarnih uslova Nova buržoazija koristi mogućnosti nezagađene okoline i tu podiže svoje domove.
Sredinom 19. veka gradovi pokušavaju da reše neke od problema a pogotovo komunalne, tako da postoji
potreba da se izađe iz sabijenih baroknih četvrti. Tako dolazi do rušenja gradskih bedema koje u novom
vremenu više nisu imale tako veliki značaj. Takođe dolazi do prosecanja zbijenog tkiva širokim
bulevarima (Pariz) , a to doprinosi sveopštem pobolljšanju uslova za život, ali i popravlja vizuelne
karakteristike grada. Uprkos naporima da se poboljšaju uslovi grad je bio okovan čvrstom i zbijenom
infrastrukturom. Razaranja gradova koja je doneo II sv. Rat podstakla su rekonstrukciju i novo
osmišljanje humanijih gradova.

Razvoj grada u Jugoslaviji

Od srednjeg veka pa do osnivanja Jugoslavije, oblasti naše zemlje bile su pod uticajem velikih sila Turske
i Austrougarske na prvom mestu. Na istoku i jugoistoku zemlje se sve do početka 19. veka razvijala
istočnjačka kultura podizanja gradova na koju je najveći uticaj imala Turska Imperija. Gradovi koji su bili
u sastavu Kneževine Srbije bili su rekonstruisani. Težilo se stilu koji je podsećao na model starog
vojvođanskog sela, ali u svakom slučaju evropski, tako da se obrisi orijentalnog grada dosta gube.
Gradovi Bosne i Hercegovine bili su dosta pod uticajem Austrougarske pa su takođe gradovi dobijali lik
evropskog tipa grada. Obala Jadranskog mora bila je pod uticajem italijanskog stila. Treba primetiti da se
industrijalizacija i poprimanje evropskog stila najviše uočavala na severozapadu zemlje dok je idući
južnije bio sve više prisutan orijent. Tako su u trenutku stvaranja Jugoslavije u njen sastav ušli gradovi
rarličitih tradicija i istorija, različitih regionalnih izgleda i različitog stepena razvijenosti.
Kraj II sv.rata i stvaranje nove Jugoslavije je predstavljalo pravu prekretnicu gradskog razvoja. Grad se
stavlja u centar pažnje društva dok je selo bilo na neki način možda i zapostavljeno. To je dovelo do
velikih migracija iz sela ka gradovima. Mnoge migracije i nemogućnost gradova da ih primi imale su za
rezultat masovnu nelegalnu stambenu izgradnju koju niko nije ni očekivao ni želeo. Grad se od tada do
danas, velikom brzinom širi i teži da se spoji sa drugim okolnim gradovima.

Struktura naselja

Struktura ili sklop predstavlja skup uzajamnih veza delova jedne celine. Celina je određena kombinacija
međusobno povezanih delova. Struktura označava jedinstvo oblika i sadržaja, jedinstvo forme i funkcije.
Po nekim autorima postoje tri različita pristupa strukturi grada: ekonomski, ekološki i geografski.
Osnovni pojmovi koji se koriste su prostor, teritorija i veze. Pa tako, po drugim autorima , postoje
prostorna, teritorijalna i vezna struktura grada. U središtu interesovanja urbanista su dve strukture- fizička
i prostorna.
Prostorna struktura
Odnosi se na strukturu prostora grada, koja je sastavljena od tri osnovna pojma: tačke, linije i površine od
kojih njihovim umnožavvanjem dobijamo čvorove, mrežu i polja.
Na nivou grada, čvorovi predstavljaju gradske centre, mreža- ulice i površine-gradsko tkivo.
Pošto je ova osnovna podela morala biti usložnjena u realnoj primeni, uveden je pojam hijerarhije
(hijerarhija centara, h-ja ulica...) hijerarhija se određuje na osnovu važnosti, veličine i funkcije.
Teritorijalna struktura
Teritorija je područje koje ima svoje ime i svoj centar iz kog se upravlja tim područjem. Tako npr.
Beograd ima tri nivoa teritorije: nivo mesne zajednice,opštine i grada kao celine. U manjim mestima to su
dva nivoa, mesna zajednica i grad u celini.
Funkcionalna struktura
Teritorijalna struktura ima svoju funkcionalnu strukturu. Rad, razonoda i odmor su tri osnovne čovekove
funkcije. Tome treba dodati i saobraćajno kretanje. Prema tome, prostor je sastavljen od
1. stambenih kompleksa i zona- funkcija je stanovanje
2. zelenih površina vezanih za stanovanje i zelenih površina vezanih za nedeljni odmor- funkcija je
odmor i razonoda- slobodno vreme
3. industrijski sektor, zanatski i poslovni centri- funkcija je rad
4. jasno izdvojene i određene ulice- funkcija je saobraćaj
ova osnovna podela dalje napreduje u složenije pa izdvajamo privredu, kulturu, obrazovanje, zdravstvo...
Socio-ekološka struktura
Tu se zapravo radi o tome kako su različiti društveni slojevi raspoređeni u zavisnosti odrazličitih činilaca.
Ova struktura nastaje kao posledica socijalnog razvoja i nivoa i aktivnosti ljudi koji naseljavaju neko
područje.
Osnovni socio ekološki procesi su:
1. centralizacija - težnja ka okupljanju
2. decentralizacija - težnja ka rasipanju
3. segragacija - težnja ka raslojavanju
4. inverzija – težnja ka obrnutom poretku
5. sukcesija – težnja ka zameni slojeva
6. rutinizacija – težnja ka rutinskom načinu života

Prema nekim autorima postoji 5 društvenih slojeva i grupa delatnosti koji su raspoređeni u koncentričnim
krugovima:
1. poslovni kvart u središtu
2. prelazna zona lake industrije
3. zona radničkih kuća
4. stambena zona srednje klase
5. zona ljudi koji žive van grada ali svakodnevno putuju u grad zbog posla
Međutim ova podela je kasnije dosta razrađivana i usavršavana.
Prema drugim autorima delatnosti se grupišu linijski, od jezgra ka periferiji. Primer je industrija koja se
koncentriše duž železničkih pruga, autoputeva..
Prema nekim trećim autorima u pitanju je teorija mnogostrukih jezgara koja tvrdi da svaka delatnost
okupljena oko neke tačke- centra.
Ekološka struktura
Ne postoji gradski sistem koji je nezavisan u odnosu na prirodu i koji na nju ne vrši uticaj. Priroda i njene
komponente i uticaji sastavni su deo grada. Biotički i abiotički faktori su čvrsto povezani tako da se
mogu vršiti različite podele u zavisnosti od toga u kakvom odnosu stoje jedna naspram druge.
Fizička struktura
Fizičkom strukturom smatramo sve one materijalne predmete koji su trajno vezani za tlo grada.
Pri definisanju fizičke strukture treba izdvojiti podelu na dve grupe:
A) elementi fizičke strukture grada
B) ukupna fizička struktura grada- fizička hiperstruktura
El.fizičke strukture su kuće, zgrade, putevi, parcela,ulica, blok,trg.
Fizička hiperstruktura predstavljena je makrooblicima. Npr. kuće u nizu čine linije-ulice. Uluce se
povezuju u velika raskršća, trgove, žiže. Uobičajeno gradsko tkivoostaje između ovih uličnih mreža i
čvorišta. Znači postoje tri osnovna makrooblika fizičke struktur grada:
a) važne linije gradskih arterija
b) istakuta čvorna mesta
c) okolno tkivo grada

Tipovi naselja

Pojam tipa naselja

Pod tipom naselja podrazumevamo ono određenje koje je sastavljeno od bitnih osobina koje karakterišu
određeni tip naselja. Reč je o osobinama koje se toliko često sreću da su postale merodavni karakter.
Tipove naselja trebamo posmatrati i u kontekstu razvoja ljudskog društva. To znači da se svaka faza
razvoja odlikuje posebnim tipom naselja. Međutim ne postoje oštre granice koje odvajaju jedan tip
naselja koji ne bi mogao da se nađe u vremenu pre ili posle.
Tipovi naselja zavise i od lokalnih uslova kao što su topografski, klimatski, istorijski , kulturni...
Bitno kod izrade tipologije naselja i određivanja samih tipova da oni međusobno budu merodavni i da ne
budu opterećeni prevelikim brojem informacija.

Prethodne tipologije naselja

1. Tipologija po Vuku Stefanoviću Karadžiću

Jedna je od prvih tipologija za Srbiju. Prema njemu, između 18. i 19. veka postoje sledeći tipovi naselja:
Za gradove:
a) gradovi koji nemaju varoši
b) gradovi koji imaju varoši
Za varoši:
c) varoši koje imaju svoje nahije
d) varoši koje nemaju svoje nahije- varošice
Za palanke i sela:
e) zbijene palanke i sela
f) raštrkane palanke i sela

Gradovi su predstavljali vojna naselja dok su ivilna urbana naselja varoši.

2. Tipologija Jovana Cvijića

Urađena za Balkansko poluostrvo početkom 20 veka. Naselja su u to vreme dosta promenjena u odnosu
na Vukovo. Cvijić pojmove grad i varoš koristi kao sinonime. Podrazumevalo se da je grad civilno
naselje. Tipologija je sledeća:
A) Varoška ili gradska:
aa) mediteranski tip – sa dva varijeteta: mediteransko-dalmatinskim i grčko-egejskim
ab) tursko-vizantijski ili pravi balkanski tip
ac) varoši čistog patrijahalnog režima
B) Seoska:
Razbijena sela:
ba) starovlaškog tipa- sa vrstama: šumadijska i mačvanskaa ili jasenička
bb) karsni tip
bc) ibarski tip
Zbijena sela:
bd) timočki tip
be) čitlučki tip
bf) mediteranski tip
Pored toga postoje i tursko istočnjački tip i mešoviti tip sela.
4. Tipologija B. Kojića
Kojić smatra da tipologija današnjih naselja treba da počiva na njihovim funkcijama. To je logična
posledica današnje funkcionalne povezanosti različitih naselja. Kojić smatra da u današnjoj Srbiji postoji
devet tipova naselja:
a) stara urbana naselja nastala pre 1941.
b) Nova urbana naselja nastala posle 1945.
c) Tradicionalna sela
d) Centri zajednice sela
e) Prigradska sela
f) Privredna naselja
g) Vikend naselja
h) Turistička naselja
i) Banjska naselja

Tipovi današnjih naselja

Prethodni prikazi trebalo je da nas uvedu u različite vrste tipologija koje nastaju u zavisnosti od različitih
polaznih kriterijuma, vremena i prostora u kom su nastale.
Naselja koja će ovde biti prikazana podeljena su u dve velike grupe:
A) Naselja nukleidnog tipa – selo, predindustrijski i industrijski grad, mešovito naselje i dr.
B) Naselja urbanizovanog predela – kao što je regionalni grad, disperzni grad, konurbacija i
megalopolis.

Tipovi nukleidnih naselja

Selo

Selo je naselje čija je osnovna funkcija proizvodnja hrane. Pod selom se podrazumevaju i samo seosko
naselje i seoski atar.
Sela su u istoriji jasno diferencirana tek u starom Egiptu kada se pojavio i grad.
Sve do prošlog veka, selo je bilo dominantan tip naselja u celom svetu. Posle industrijske revolucije ono
polako biva potisnuto i napuštano. Postoje pretpostavke i da će potpuno nestati nastankom globalnog
urbanog društva. Ne postoji tačna određena minimalna veličina sela niti minimala broj ljudi. Kod nas se
uzima da je broj stanovnika prosečnog sela 600-800 stanovnika.
Selo za razliku od grada mnogo je povezano sa prirodnim pojavama i od njih zavisi.
Postoje dva osnovna tipa sela koja se u zavisnosti od položaja razlikuju i u strukturi. To su brdsko-
planinska sela razbijenog tipa gde su kuće razbacane po čitavom ataru, i ravničarski zbijeni tip, gde su
kuće koncentrisane u jednoj tački atara.
Selo je po pravilu nukleidnog tipa, odnosno sa jednim jezgrom. Sela sa jezgrom su ona koja osim
proizvodnje hrane kao osnovne funkcije imaju i ulogu uslužnih središta za više okolnih manjih sela koje
nemaju svoje središte. Ta druga manja sela azivaju se primarna sela. U jezgru se mogu naći dom kulture,
mesna kancelarija, crkva, prodavnica i sl. Jezgro sela može biti i skroz malo tako da opslužuje samo
lokalnu seosku populaciju.. Većina naselja seoskog tipa ima seoske okućnice, koje su i stambene i
proizvodne jedinice. Okolo se nalazi poljoprivredno ili šumsko zemljište. Po nekim klasifikacijama
postoji 4 tipa sela: primarna, sa jezgrom, centri zajednice sela i prigradska sela. Sinonimi za centre
zajednice sela su seoska čaršija i seoska varošica.

Nukleidni predindustrijski grad

Ovaj tip grada je dominantan u vrlo dugačkom periodu, od samih početaka urbanog života pa do pojave
industrijskog grada, kada nestaje. Osnovne odlike ovog tipa su mali broj stamovnika i odsustvo prostorne
dinamike. Ovaj tip grada je prilično statičan i osnovne funkcije su mu manufakturna prizvdnja ,rudarstvo,
odbrana grada i pomoć pri transportu na dugim relacijama. Broj stanovnika je u ranijim periodima
nedefinisan ali predpostavlja se da je neki max bio 50 000 stanovnika. U kasnijim fazama u bližoj istoriji
taj broj je, moguće, dostizao 100 000-500 000 stanovnika. Ipak gradski kapaciteti su svakako bili
ograničeni, jer su gradovi bili skučeni i organizovani na ograničenom prostoru između zidina grada.
Po Cvijiću grad je manje osetljiv na prirodne uticaje i više se oslanja na geografski položaj i
komunikacije. Prema tome postoji nekokliko tipova gradova:
a) dolina brega
b) ispod tvrđave koja je na vrhu brega
c) u ravnici sa obe strane reke
d) samo sa jedne strane reke
e) u prirodnom amfiteatru kroz koji protiče reka
Grdovi o kojima je ovde reč su sporo razvojni i kroz dugi vremenski period drže se prvobitno izabranih
lokacija. Tako da je ova podela moguća i na neki način logična.
Postoji još jedna podela koja se odnosi na morfologiju naselja. Po njoj gradovi mogu biti:
1. amorfni – posledica stihijskog razvoja (Niš, 18. vek, zrakasta šema ulica, oblik blizak krugu)
2. pravilni, pravougaoni – posledica planskog razvoja
Jedna od osnovnih odlika nukleidnog grada je da uglavnom ima jedno jezgro. U našoj zemlji većina
nukleidnih predindustrijskih gradova prelazi u jake industrijske. A današnji gradovi ovog tipa su varošice
sa malim brojem stanovnika koji ne prelazi 10-15 hiljada i nema tendenciju prostornog razvoja.

Ekspanzivni industrijski grad

Ekspanzivni indusrijski grad je onaj grad koji raste i širi se pod dejstvom industrijalizacije i urbanizacije.
On može nastati iz predhodnih tipova ili da bude novoosnovan. To je dinamično urbano tkivo koje je
sklono svakodnevnom menjanju i širenju. Postoje dva osnovna modela ovog grada a to su:
1. ugljeni grad – vezan je za početnu fazu industrijalizacije, evropski 19. vek glavnni faktori su
rudnik, fabrika i železnica. I dalje postoje ovi gradovi (Bor, Zenica)
2. industrijski grad – dominantan je u prvoj polovini 20. veka kao viši staadium prethodne faze.
Prvi ovakvi gradovi javili su se u V. Britaniji pred industrijsku revoluciju.
Industrijski grad razorno utiče na svoju okolinu intenzivnom degradacijom životne sredine i velikim
zagađenjima reka i voda uopšte.
Lokacije novonastalih gradova ovog tipa su uglavnom na mestima bogatim rudama i ugljem ili uz velike
reke. Pošto je potražnja industrije za radnom snagom bila velika oko njih su se počela formirati naselja.
To je važilo za rani industrijski grad. Što se tiče kasnijeg, nicao je svuda gde je železnica mogla da prođe.
Odnosno na saobraćajno povoljnim mestima. Ali pošto nije bilo prepreka koje ovaj tip svojim tehničkim
dostignućima nije mogao da precvaziđe, može se reći da je industrijski grad lokaciono nezavisan.
Rast grada ostavlja teške tragove kako u samom tkivu grada tako i na okolinu. Zagađenje sredine,
uništavanje starih gradskih četvrti i slično. Tip ovog grada ima u proseku između 20 000- 50 000
stanovnika. Nekad se taj broj podiže i na preko milion ali to je već naselje koje ne počiva samo na
industriji i ima drugačiju dinamiku pa je izdvojeno u poseban tip. Gustina naseljenosti nije ravnomerna u
centru i na periferiji kao kod nukleidnog tipa gde je prosek bio 150 st/ha, već j etaj odnos drastično
povećan u ’’korist’’ jezgra gde se taj broj može popeti i do 2500 st/ha ! (800st/ha). Dok na periferij taj
broj može biti i svega 10st/ha.
Prostor se razvija u odnosu na komunikativne pravce tako da mu je oblik često u obliku raširene šake ili
zvezde. Takođe postoji centar grada u kome se odvija kompletan javni život, politika, finansije. Jezgro je
uglavnom nestambeno i okupirano raznim preduzećima i firmama. U odnosu na blizinu centra
vrednovano je zemljište i lokacija. U osnovi grad je bio podeljen na poželjni i nepoželjni deo grad.
Nepoželjni je bio onaj koji se često preplitaio sa industrijskim tkivom, uz saobraćajnice, skladišta i
pristaništa, gde su uslovi života bili teški i surovi. To je najčešće bliže periferiji, dok je su u blizini centra
podizana luksuzna prostrana imanja koja su činila elitni deo grada. One su predstavljale značajne zelene
površine grada upletene u tkivo grada.

Mešovito naselje

Da bi se definisalo neko naselje uglavnom se uzimaju parametri kao što su ukupno stanovništvo,
nepoljoprivredno stanovništvo, domaćinstva, radnici i sl. tako je industrijski grad mesto u kome ljudi
uglkavnom žive od nepoljoprivrednih zanimanja, a selo mesto gde ljudi uglavnom žive od
poljoprivrednih zanimanja. U mešovitom naselju se živi od oba. Između sela i grad apostoji čitav niz
varijeteta naselja, međutim možemo izdvojiti dva glavna tipa:
1) Pseudourbana naselja – to su ona mesta gde je zemljište po upoterbi poljoprivredno ali
stanovništvo pretežno nepoljoprivredno. T je najčešće slučaj sa selima u blizinui većih gradskih
centara ili dolaskom nepoljoprivrednog stanovništva u tradicionalno selo.
2) Semiurbana naselja – ova naselja se za razlku od prethodnog vezuju za razvijeniji svet. To su
naselja u kojima ljudi i dalje pretežno žive od poljoprivrede ali je zemljište uglavnom promenilo
namenu pod uticajem neke gradske delatnosti.

Mešovitim naseljima pripada znatan broj naselja danas kod nas.

Tipovi urbanih predela u postindustrijskom vremenu

Regionalni grad

Regionalni grad je sastavljen od većeg broja međusobno bliskih naselja, od kojih jedno ima ulogu
vodećeg mesta.integracija je moguća zbog postojanja jakih međunaseljskih veza (posao,poslovne veze,
korišćenje usluga, škola..)
Regionalni grad nastaje kao funkcionalno prostorna sredina stvaranjem sistemskih veza između pojedinih
njegovih naselja. Postoji još jedan izraz za ovaj tip naselja a to je : dnevni urbani sistem
Područje koje obuhvata regionalni grda daleko je šire od samih izgrađenih prostora već obuhvata i
međuprostore.
Regionalni grad nastaje na osnovama ekspanzivnog grada i njegovi položaji u širem prostoru su slični .
ipak veće pogodnosti za razvijanje regionalnog grada je tamo gde je pogodno za provlačenje
infrastrukture i saobraćajnica. Oblik grada nije jednostavan jer predstavlja spoj razčličitih oblika. Oblikk
će pored toga zavisiti i od plana za okolinu, rasta stanovništva isl. Ali i fizičkim odlikama sredine.
Osnovna odlika regionalnog grada je što ga možemo zamisliti ka mrežu puteva sa čvorištima i okcima
iizmeđu. Najčešće su ta okca ostaci nekadašnjeg neizgrađenog predela, delovi šuma, potoci, ili
poljoprivredni tereni.
Kod ovog tipa grada teži se izjednačavanju gustine na periferiji i u centru.

Disperzivni grad

To je sistem naselja u kom skoro da i ne postoji dominantno jezgro.

Znači za razliku od predhodnok koji ima jedan snažan centar, ovde je grd sastavljen iz manje-više
jednakih naselja sapodjednako jakim proizvodno-poslovno i uslužnim centrom. Ovakav grad je najpre
identifikovan u SAD.

Konurbacija i megalopolis

To su sistemi spojenih naselja. Konurbacija je naselje koje je nastalo spajanjem većeg broja
ekspanzivnih gradova u jedinstveno funkcionalno-prostorno tkivo. Po pravilu su to naselja sa preko
milion stanovnika. U početku su se gradovi samo fizički približavali jedni drugima a kasnije su povezani
i funkcionalno izgradnjom saobraćajnih mreža. Megalopolis je isto to ali na mnogo većem prostori i
podrazumeva 25 miliona stanovnika pa na više. Megalopolis u SAD je npr, Njujork- Filadelfija-
Baltimor-Vašington.
U našoj zemlji jedna od najvećih konurbacija je Beograd. Čine ga zvanično Beograd i Zemun, ali su
povezani i sa okolnim gradovima Pančevom, Smederevom i naseljima Mladenovac, Sopot,
Lazarevac,Grocka. Industrija je i ovde zadržana ali više ne kao primarius već se razvijaju nove
tehnologije i novi poslovi – kancelarijskog tipa koji se brzo šire i razvijaju. Da bi naselja bila spojena u
konurbaciju ne moraju se fizički spojiti izgrađenim tkivom. Dovoljno je da se kontinualno nadovezuju
kroz niz različitih zajedničkih funkcija i korišćenja.
 Urbana dinamika

Sistem naselja

Pojam sistema naselja

Skup naselja koja su međusobno povezana različitim vezama formira sistem naselja. To su dnevni urbani
sistem (regionalni grad) kao najniži , pa onda regionalni urbani sistem pa nacionalni urbani sistem.
Dnevni urbani sistem je sistem naselja koji su u svakodnevnoj tesnoj vezi i ima lokalni značaj. Regionalni
sistem se sastoji od većeg broja gradova koji imaju svoje unutrašnje veze. Regionalni sistemi su su
osnova građenja nacionalnofg urbanog sistema koji počiva na većem broju metropola, njvažnijim
gradovima u zemlji. Svaki od ovih sistema ima dominantan grad- naselje koje igra vodeću ulogu. Treba
zapaziti da rast gradova nije jednak svuda u da zavisi od više faktora od kojih je jedan veličina grada.
Prema tom faktoru postoje dve kategorije – prva je zakon primarnog grada, a druga rang-veličina pravilo.
Zakon primarnog grada
Vodeći grad je uvek neproporcionalno veliki i odraz je nacionalnog karaktera i osećanja te zemlje.
Međutim ovaj zakon ima ograničenja i u nekim zemljama postoji više velikih gradova slične veličine,
Rusija, Kina, SAD. To govori da zakon primarnog grada važi za jednu fazu razvoja i jedan tip zemalja.
Rang – veličina pravilo
Jednostavno prikazano, po ovom pravilu grad drugog ranga treba da ima upola manje stanovnika od grada
prvog ranga- odnosno najvećeg grada. Grad trećeg ranga trećinu stanovnika najvećeg grada itd. Ovo
logaritamska skala važi i za druge odlike, ne samo za broj stanovnika.
Odnos između gradova i sistema mogao bi biti objašnjen sledećom teorijom- teorija centralnih mesta
Teorija centralnih mesta
Ova teorija u stvari ima ideju da je osnovna uloga nekog mesta da opslužuje manja mesta u svojoj
okolini. U zavisnosti od veličine i složenosti funkcija centralnog mesta zavisiće veličina okolnog mesta.
Isto važi i obrnuto, u zavisnosti od veličine okolnog mesta i njegovih potreba razvijaće se centralno
mesto. U idealnom slučaju razmeštaj centara je takav ada na optimalan način distribuira robu i usluge
ka okolini. Optimalan raspored je i najproduktivniji i zahteva najmanji broj centara. Idealan raspored je
u vidu heksagonalne mreže gde se u centru šestougla nalazi sam centar a temena su manja mesta koja
treba opslužiti. Ovo je idealizovana šema i u realnosti ne postoji. Razlog je što mnogi drugi faktori utiču
na dinamiku naselja tako da i da je raspored ujednačen, došlo bi do deformacije u podeli, rastu, razvoju...
tj jedni bi opet napredovali, dobijali više itd.

Urbanizacija

Pojam urbanizacije
Urbanizacija je proces kroz koji sve veći deo nacionalnog stanovništva živi u gradovima. Dakle
urbanizacija je proces a ne stanje.promena od ruralnog ka urbanom tesno je povezana sa promenom
zanimanja ljudi. Taj momenat- u kom je sektoru zaposleno stanovništvo, jeste ono što vezuje
stanovništvo i definiciju urbanizacije. Urbanizacija je proces koji se odvija u vezi sa razvitkom
proizvodnih snaga. Pri podeli istorije po urbanizaciji izdvajamo tri perioda :
1) Period predurbanizacije
2) Period urbanizacije
3) Period posturbanizacije
Postoje četiri komponente koje određuju proces urbanizacije a to su: pretvaranje seoskog u gradsko
stanovništvo,jačanje nepoljoprivrednih sektora,promena mesta života i širenje gradske dominacije. Na
osnovu ovih komponenti dobijamo sledeću definiciju:
Urbanizacija društva je proces pretvaranja ruralnog stanovništva u urbano, koji se dešava pod
uticajem prelaska zaposlenog stanovništva iz primarnog u druge sektorezapošljavanja i uz
promenu mesta življenja-grada umesto sela, i uz dominaciju urbanog mentaliteta i kulture nad
ruralnim.
Proces suprotan urbanizaciji je ruralizacija- odnosno povećanju udela seoskog stanovništva u ukupnom
nacionalnom stanovništvu. To je bila odlika ranog srednjeg veka posle pada Z.R.Carstva.

Istorija urbanizacije
Istorija urbanizacije je zapravo istorija odnosa između sela i grada. Ova dva tipa su do pojave industrije
uporedo razvijana svako na svoju stranu bez međusobnog ugrožavanja. Pojavom industrijskog grada
nastupa prevlast grada nad selom.
Tri sektora privrednih delatnosti i urbanizacija
Primarni sektor – poljoprivreda- proizvodnja hrane
Sekundarni sektor – industrija
Tercijarni sektor – uslužne delatnosti
Prema tome postoji sledeća podela urbanizacije:
Početak urbanizacije – kada je primarni sektor bio dominantan ali se počeo razvijati i sekundarni.
Razvijena urbaizacija – je kada je sekundarni sektor preuzeo dominaciju a pojavio se tercijarni sektor.
Završna urbanizacije – je kada je tercijarni sektor dominantan i već većina stanovništva živi u gradovima.

Migracije i promena životne sredine

Postoje dve grupe činioca koji uzrokuju migracije ka gradovima:
A) prva je grupa činioca gradske privlačnosti
B) druga faktorima odbijanja- odnosi se na selo
Razvijenu fazu urbanizacije čini pored migracija na relaciji selo – grad i migracije iz manjih ka većim
gradovima. Proces koji odlikuje završnu fazu urbanizacije je obrnut i kreće se iz većih sredina ka
manjim zbog potrage za boljim uslovima života i većom slobodom i sopstvenim stilom.
Prostorne posledice
O uticaju na okolni prostor govoreno je kroz predhodni tekst.
Urbana dominacija
Industrijska revolucija je oslobodila inicijalne snage za dalji društveni razvoj, pre svega stvorila je nova
radna mesta i otvorila nove mogućnosti za ulaganje kapitala i sticanja profita. Sve to je bilo pokretač
procesa urbanizacije koji će od tada do danas transformisati globalno društvo. To je ujedno bio i pokretač
urbane dominacije nad ruralnom. Urbanizovani deo društva ne samo da doživljava ruralni kao ostatak
zaostalog nekadašnjeg društva već ga tretira kao totalno sporedni deo zajednice. Jaki urbani centri
diktiraju način života koje selo ne može da prati. Urbanizacija je proces širenja posebnog urbanog
sistema koji ne priznaje sisteme vrednosti ruralnog društva i nemilosrdno ga uništava.
Tipovi urbanizacije
Urbanizacija jeste globalan ali ipak svuda različit proces. Proces urbanizacije možemo podeliti na dva
osnovna tipa- normalnu i hiperurbanizaciju. Kod prvog rast stanovništva prati i širenje grada, i razvoj
ekonomije. Dok hiperurbanizaciju odlikuje priliv velikog broja stanovnika koje grad nema kapaciteta da
primi i odlikuje se jako niskim životnim standardom tog stanovništva. Koji će tip urbanizacije biti
zastupljen zavisi od razvijenosti same države, politike, razvijenosti privrede, otvorenosti ka drugim
državama i sl.

Urbanizacija u Jugoslaviji

Stepen urbanizovanosti, osamdesetih godina prošlog veka u Jugoslaviji, kretao se oko 50% uporedbe
radi , 1921. taj je procenat iznosio 16.6% Ti podaci dobijeni su iz zvaničnih statističkih izvora.
U to vreme bili smo na poslednjem mestu po urbanizaciji u Evropi, iza nas je bila samo Albanija.
Sve to je bilo uslovljeno različitim okolnostima i uticajima tadašnjih sastavnica Jugoslavije i
neravnomeran razvoj. Struktura zaposlenosti, odnosno zastupljenost sva tri sektora je ravnomerna, oko
30% svaka.
 Rast i razvoj gradova

Najvažnija odlika urbane dinamike je upravo osobina gradova da rastu i da se razvijaju. Ono što pre
svega trba istaći da su rast i razvoj dve međusobno spregnute veličine koje se teško mogu zamisliti jedna
bez druge. Rast se prvenstveno odnosi na porast broja stanovnika , porast delatnosti stanovništva, porast
površine grada. Razvoj grada se odvija pre svega kroz umnožavanje potreba gradskog stanovništa i
umnožavanje načina da se te potrebe ispune. Osnovna odlika razvoja je zapravo preraspodela prostora
unutar grada, promena njegove namene i traganje za dobrim lokacijama za trenutne uslove. To sve
govori da se grad sa rastom razvija. Opšta teorija rasta grada ne postoji. Svaki grad se razvija u odnosu
na mnogo različitih činioca kakvi su na primer položaj, veličina, tradicija, kultura, nasleđe, ekonomska
moć... Postoji nekoliko teorija koje pokušavaju da objasne rast. Jedna se zove teorija pola rasta i svodi se
na to da u gradovima uvek prvo formiraju nekakvi centri delatnosti – polovi , koji kasnije proširuju svoj
uticaj na ostatak naselja. Druga teorija se zove teorija izvozne baze njena ideja je da je osnovni faktor
rasta i razvoja izvoz sopstvene industrijske proizvodnje (bazna aktivnost ), i opsluživanje domaćeg tržišta
(servisna aktivnost).
Kada je u pitanju rast gradskih potreba, najčešće se to odnosi na potrebu za osnovnim gradskim
objektima i zemljištem, javnim prevozom. Trenutak kad se prelazi u fazu neke nove potrebe naziva se
prag. Promene koje su izazvane rastom potreba su spore ili nagle. Teorija talasa i teorija koridora
objašnjavaju uzročno-posledični sled događaja pri dešavanju promena. Teorija talasa kaže da se promene
iz centra, gde zbog nedostatka prostora postoji pritisak na postojeće stanje gde neka promena kao
dominantna istiskuje ono što je bilo pr. To se kao talas prenosi iz jednog sloja u drugi. Teorija koridora
kaže da su duž važnih gradskih komunikacija ovi talasi najintenzivniji.

Prostor grada

Gradsko jezgro
Jezgro nekog grada je najbolji odraz njegovog karaktera, života i duha. Jezgro, za razliku od drugih
delova grada, poseduje posebna simbolička svojstva. Tu se prepliću sve sfere gradskog života.

Pojam jezgra
Ako se držimo idalje trosektorskog modela društva, jezgro je mesto gde su uglavnom skoncentrisane
aktivnosti tercijarnog sektora. Dakle uslužna delatnost. Između jezgra i periferije bi se nalazio drugi
sektor. Naravno kroz oba ova dela grada i kroz dominantne sektore prepliću se elementi ostalih sektora u
manjoj ili većoj meri. Jezgro ima objedinjavajuću funkciju jer se u njemu zajednica povezuje putem
procesa razmene. Tu se odnosi na razmenu kako robe i usluga tako i duhovnih, kulturnih i umetničkih
’’proizvoda’’.

Koncentracija i dostupnost
Pošto se potrebe građana za uslugama koje nudi jezgro periodično javljaju, potrebno je da se te potrebe
svih građana zadovolje, lociranjem jezgra na povoljno mesto, stalnim mestom sadržaja i dostupnošću.

Jezgro kao emitor informacija

Zahvaljujući svojim svojstvima, dobrom položaju, velikom koncentracijom različitog sadržaja i sl,
postaje važan emitor informacija. Izlozi, oblici zgrada, natpisi, reklame... istovremeno jezgro je masovni
prijemnik svih tih informacija.

Dominacija jezgra
Pored nabrojanih povoljnih osobina centra, i upravo zbog njih, u jezgro se smeštaju i najvažnije
institucije moći društva. To što je u njemu skoncentrisana društvena moć različitih vrsta, čini jezgro
dominantnim u odnosu na ostale delove grada.

Tributarno i gravitaciono područje

Da bi razmena uopšte mogla da se obavi potreban je neki minimalan broj zainteresovanih korisnika.
Ustvari možemo reći da svaki poseban oblik ima jasno određeni minimalni broj korisnika koji je
neophodan za njihovo normalno funkcionisanje i rad. Ti korisnici su locirani u određenim gradskim
zonama, nekada su raštrkani ,nekada zbijeni itd ali u svakom slučaju uvek postoji minimalno područje
grada sa minimalnimm brojem stanovnika koji je potreban za normalno funkcionisanje nekog
centralnog sadržaja. E to minimalno područje naziva se tributarno područje. Ono je različito i može
imati različitu površinu, gustinu,br.stanovnika i sl.
Gravitaciono područje je mesto sa pojedinačnim sadržajima ili centar, gde se ljudi okupljaju sa različitih
strana i različitih zona grada. Svaki centar ili pojedinačni sadržaj teži da poveća gravitaciono područje.
postoje tri moguća odnosa između gravitacionog i tributarnog područja: da su jedno jednako drugo, da je
trib. veće od grav. i da je obrnuto.

Sistem centara
Kada je gravitaciono područje veće od tributarnog, odnosno kada je broj korisnika veći od minimalnog ,
dolazi do razvijanja novih jezgara. Na novim teritorijama koje su udaljene od gradskog jezgra stvaraju se
novi centri. Tako se u mesto jednog starog centra javljaju mnogi centri različite veličine i različitog
sadržaja. To vodi tome da ljudi mogu da zadovoljavaju svoje potrbe u svim centrima, daizaberu one koje
im više odgovaraju.

Istorijski razvoj centra

Centri se postepeno rađaju kako grad raste. Ipak, najsadržajniji i najmoćniji uglavnom ostaje stari centar
grada. Kroz istorijski razvoj centra prošli smo kroz tipove naselja. Kratko, glavne odlike su:
Predindustrijski grad – u centru su institucije moći, duhovne ili političke
Industrijski grad – u centru se pored ovih institucija javljaju se iobjekti od javnog interesa ali i postaje
trgovinski centar
Postindustrijski grad – centri se specijalizuju.

Položaj jezgra u gradu

Jezgro može i ne mora biti u centru grada. Neretko su mali nukleidni gradovi imali centre na periferiji.
Ipak veći nukleidni gradovi težili su da centar i bude u centru. Razvoj regionalnog grada i konurbacije
daje raznolike položaje centara, od kojih su najupečatljiviji oni u centru, na periferiji, između samih
gradova ili u različitim delovima različite tačke.

Oblik jezgra
Trg, neizgrađen prostor okružen zgradama najstariji je oblik jezgra. To je oblik tačke. Kasnije se duž
glavnih komunikacija jezgro širilo. Najraniji je bio tip koji je imao linearan oblik, duž jedne glavne ulice
– specifično za trgovačke gradove. Većina gradova industrijskog perioda nema ove jednostavne forme
već ima cele mreže sastavljene od ulica sa ili bez trgova između, koji su ispunjeni različitim sadržajima.
To je tip koji je najčešći kod ovog tipa grada. Kasnije kod ekspanzivnog grada i konurbacija, centri
postaju celi blokovi.

Periferija

Pojam periferije
Periferna zona je je zona izgrađenog ili uređenog tkiva na koje se prvo nailazi idući iz vangradskog
područjja ka jezgru. Ono može biti izgrađeno ili ozelenjeno, pod ratarskim kulturama ili stambeno
područje. njena namena nije u vezi sa tri osnovna sektora. Sa jedne strane se naslanja na grad a sa druge
na prvi sektor. Granicu između periferije i grada nije lako odrediti.

Prostorna subordinacija i periferija

Suštinska razlika leži u položaju gradske periferije u gradskom društvu. Definicija izvedena iz toga bi
glasila: Periferija je onaj deo grada koji je nastanjen i na drugi način korišćen od onih slojeva koji su na
dnu društvene lestvice, znači od stanovništva koje je marginalizovano, koje nema društvenog uticaja niti
ekonomske moći. Ta činjenica, da je prostor korišćen od nižih socijalnih slojeva direktno se odražava i
na izgled gradske periferije. Njega čine i loš stambeni fond i nedovoljno komunalno opremljena sredina,
zagađena sredina ili u blizini samog zagađivača. Pored ove strane perifirije postoji i druga strana. Elitni
delovi , sa negovanim javnim zelenilom i dobro opremljenom infrastrukturom. Ti siromašni delovi su
podložni manipulisanju grada, za potrebe nove gradnje ili promene namene ove zone će biti prve
žrtvovane i to bez milosti gradskog stanovništva koje ove delove posmatra kao privremene. Istorija
periferije je deo istorije i samog grada. Prvo su postojale siromašne periferije, da bi kasnije u nastale i
bogate periferne četvrti.
Funkcije periferije
Funkcija periferije je usvim razvojnim fazama grada služio kao rezervno područje za pojedine gradske
sadržaje . kada grd nema drugo rešenje , svoj problem rešava plasirajući to nešto na periferiju.
Oblik periferije
Pod oblikom periferije podrazumevamo oblik završavanja grada odnosno oblik gradskih granica. Taj
prostor je u stalnom fizičkom širenju u pravcu ka vangradskoj zoni. Težnja da se povuku jasne granice
postojale su još u starom veku pa sve do industrijske revolucije kada su se perije nalazile opasane
zidinama grada uz samu unutrašnju ivicu. Granica je uočljiva i kod proširenog i regionalnog grada zbog
kontrole građenja i očuvanja neizgrađenog prostora. Periferija sa prellivajućim širenjem karakteristična je
za gradove koji su u fazi širenja. Gde se oko grad koji se širi pretapa u okolna periferna naselja.
Periferna traka je dominantan oblik i javlja se duž komunikacija ka mestima sekundarnog značaja za grad
i često joj širina neprelazi širine samog puta i parcela uz put a protežu se kilometrima...
Korišćenje terena i sadržaj periferije
Danas postoje tri osnovna sadržaja u perifernim zonama grada. To su: stanovanje, industrija i
rekreacija.sambena zona se deli na stare periferne delove malegustine sa niskom gradnjom, nasleđene iz
predhodnih vremena, i nove stambene blokove, koje su neretko bile bezsadržajne tzv. Spavaonice.
Industrijska,komunalna i energetska postrojenja obuhvataju fabrike i njene komplekse, saobraćajne
terminale, skladišta, magacine i sl. mesta za nova groblja, rezervoare za vodu, ali i otvorene kopove i
jalovišta. Rekreativna područja su česta u perifernim delovima gde se proteži i prepliću i sa gradom i
rubnim zonama.

Rubna zona
Ne posttoji opšteprihvaćena definicija rubne zone. Pored toga većina teoretičara se slaže da je reč o:
Neizgrađenom predelu koji se pruža od granica prepoznatljivog gradskog tkiva do prepoznatljivih
prostora seoskih zaleđa.
Rubnom zonom ćemo ovde smatrati prostorom koji se nalazi između kontinualno izgrađenog tkiva
grada i granica njegovog dnevnog urbanog sistema.
Zapravo rubna zona je predeo oko gradova, funkcija ove zone je proizvodna , zaštitna, ukrasna ili
rekreativna, i rezervna površina za širenje grad u krajnjem slučaju. Pošto su rubne zone dinamična pojava
oblik možemo da shvatimo kao rsten sastavljen od pretežno neizgrađenog predela oko grada. Međutim
prsten predstavlja samo prostornuimaginaciju tog dela i stvaran oblik, sem u slučaju malih nukleidnih
gradova, nije u obliku prstena bukvalno. Oblik je podložan raznim promenama i u suštini je nepravilan.
Ali da se držimo predstave da je zona predstavljena kao prsten koji obavija grad. Prema nekim autorima
postoji više tipova rubnih zona:
- prsten koji se smanjuje – svojstven je manjim mestima koja se polako šire. Na taj način rubna
zona se tanji.
- Promenjivi prsten – sreće se kod gradova srednje veličine i većih gradova, širenje grada je
relativno brzo. Zato brzo u sebe upija okolna naselja a rubna zona se pomera i širi ka sledećim
naseljima. Tu je stara rubna zona često pokrivena izgrađenim tkivom.
- Nagriženi prsten – je tip rubne zone velikog i većeg grada u izuzetno privlačnom regionu. S
obzirom na atraktivnost područja šire se i okolna, nekadašnja, tradicionalna sela. Prsten između
grada i sela se smanjuje ali nepravilno tako da i sa strane grada i sa strane sela izgleda
’’nagrižen’’.
- Rubna zona tipa mreža je najsloženiji oblik. Vezan je za izuzetno velike gradove i njihove
regione u kojima je naglašena dinamika rasta svih naselja u regionu. Tada se naselja fizički
spajaju a ostaju ’’džepovi’’ unutar urbanog tkiva. Ovi delovi dobijaju novu funkciju, rekreaciju ,
izletišta , vojne poligone, izvorišta... tako se stvara manje ili više pravilna mreža otvorenog i
zatvorenog prostora.
U prva tri tipa teži se ka popunjavanju otvorenih površina urbanim tkivom dok se u poslednjem teži
ravnoteži između otvorenog izatvorenog.

Dinamika rubne zone

Ova prethodna četri tipa su samo pojednostavljeni primeri jednog dinamičnog procesa. Oove faze se
smenjuju. Brzina kojom se odigravaju kontrolisana je od samog grada ali i od okolnih naselja.

Korišćenje tla i sadržaj rubne zone

Kad je u pitanju korišćenje tla ono zavisi od tri faktora
- Dinamike grada i okolnih naselja
- Rastojanja između grada i naselja, u direktnoj je vezi sa tipom predela
- Prirodna bogatstva u okviru rubne zone
Sadržaj rubnih zona velikih gradova su podeljeni u sledeće tri grupe:
- Otvoreni prostori za proizvodnju locirani u zonama prirodnih resursa za koje su vezani,
šumarstvo, poljoprivreda, ekstrakcija mineralnih sirovina itd.
- Otvoreni prostori za zaštitu prirodnih , humanih i vrednosti, kao što su mesta posebnog
geološkog, topografskog, biološkog, ili kulturno-istorijskog značaja.
- Otvoreni prostori sa sanitarno – zdravstvenim i dobrobitnim sadržajima, uključujući i ’’zaštitne’’
funkcije kao što su vodonosna polja; ’’igračke funkcije kao što su parkovi i prostori
zabave;’’oblikovne funkcije kao što je oblikovanje urbane morfologije itd.
- Otvoreni prostori za javnu sigurnost kao što su evakuacione zone i sl.
- Otvoreni prostori koridora za sprovođenje saobraćajnica i druge infrastrukture.
- Otvoreni prostori za urbanu ekspanziju

Povezivanje u celinu

Veze u gradu

Osnova svih veza koje postoje su prostor vreme i kretanje. Osnova postojanja društva ogleda se u
međuzavisnosti njenih članova. Povezivanje jedne zajednice ne završava se samo na drugim zajednivama
već i na celokupnim okruženjem. Na isti način se povezuju i naselja. Treba podvući da samodovoljna
naselja ne postoje.
Kretanje je čest i osnovni oblik kretanja ali ne i jedini. Veze mogu biti i političke i kulturne, mogu biti
predstavljene kao kretanje radne snage, migracije stanovništva, rodbinske veze ljudi u različitim
gradovima itd.

Pojam veze

Ako pogledamo pojedinačno, stambenu zgradu, školu, trgovinske objekte i sl. shvatamo da nemaju
nikakvu svrhu sami i nepovezani. Da bi normalan život mogao da se odvija bitno je da su svi elementi
međusobno povezani. Gradovi nisu pojave koje jesu ili mogu biti nezavisne od svoje okoline. Grad iz
vangrađa crpi ogromne količine materije i energije i od njih zavisi njegov opstanak. Za urbanizam su
posebno važne veze koje se pojavljuju u fizičkom obliku, drumske trase, železničke pruge, dalekovodi,
kablovi, morski i rečni putevi ...
Na osnovu svega ovoga veze možemo odrediti kao kretanje ljudi, robe, vode koje se odvija po
odgovarajućim fizičkim strukturama. Kretanje je uzročno-posledično,odnosno, izazvano je prethodnom
radnjom i izaziva narednu.

Struktura veze

Da bi veza u prostoru mogla da se uspostavi potrbna su tri osnovna elementa:

1. mesto završene radnje
2. mesto započinjanja nove radnje
3. prostor kojim će efekti prve biti preneti do mesta druge radnje
Da bi se poruka prenela mora da postoji mesto sa kog se ona emituje, mesto na kom će se ona primiti, i
kanal kroz koji će ona proteći.

Tipovi veza

Postoji 5 osnovnih pojava koje se tokom vezivanja razdvojenih aktivnosti prenose sa jednog na drugo
mesto, to su:
a) ljudi
b) roba
c) informacija
d) energija
e) fluidi
Svaka od njih ima svoje specifičnosti koje utiču na način kretanja, sredstva kretanja, početne i završne
tačke.
Transport- što znači prevoz ljudi i robe je najuočljiviji i fizički zauzima i najveći deo gradskog prostora.
Prenos energije je ključan za opstanak grada i njegovo funkcionisanje. Fluidi se odnose na dovod pijaće
ili tehničke vode i odvod upotrebljenih voda i kišnice. Komunikacija zauzima fizički najmanji prostor, od
nivoa ličnog obraćanja pa do različitih vrsta bežične komunikacije.

Zamene i dopune veza

Najstariji oblik povezivanja je transport i direktno usmeno obraćanje. Zatim su se razvili vodovod i
kanalizacija, a tek u novo doba i daljinska komunikacija i prenos energije na daljinu. Transport je može
zameniti mnoge druge načine komunikacije, da prenese putnika, tovar, informaciju ili neki izvor
energije, ugalj npr. Isto tako mnogi drugi, savremeniji sistemi mogu da supstituišu materijalna kretanja –
telefonski razgovor, internet transakcije itd.

Mesta koja se povezuju

U osnovi postoje tri područja koja se povezuju. To su:

- grad sa gradom
- grad sa drugim naseljima, kod nas najčešće selom
- gradovi ili druga naselja sa neizgrađenim predelima
U suštini sva ova područja su međusobno povezana. Podela je čisto analitička.

Tehnički preduslovi povezivanja

Sve do kraja 18. veka razvoj veza se oslanjao na prirodnu snagu: ljudi , životinja , vetra, vode. Mašinska
era povezivanja započela je prvom parnom lokomotivom. Krjem 19. veka na scenu stupaju automobili.
Samo nekoliko desetina godina kasnije tu su već bili kamioni, traktori, vatrogasna kola, cisterne... takođe
krajem 19. veka stvoren je prvi fotoaparat i prvi telefon. Sredinom dvadesetih godina prišlog veka
otkriven je televizor a dve godine iza njega i tv u boji – sve je to označilo neo-tehničku eru.

Hijerarhija veza

Dve tačke povezane linijom čine celinu koju nazivamo vezom. Veze između manje važnih mesta su
takođe manje važne – to predstavlja hijararhiju. A u kom obliku će veza biti ostvarena zavisi i od
hijararhije ali prvenstveno od toga šta se prenosi i važnosti toga što se prenosi.

Oblici veza
U osnovi postoje :
- linearni oblici
- radijalni oblici
- zrakasti oblici
- mreže zatvorenog oblika sa poprečnim i podužnim pravcima vezivanja
 Linearni oblici su vezani za nerazvijena društva gde je je osnovni aktivan i naseljen prostor dolina
velikih reka. Linearne veze se u osnovi odlikuju spajanjem nekoliko velikih gradova između kojih su
manja mesta, od kojih ztim vode putevi ka unutrašnjosti. Primer: Srbija 18. vek, glavna trasa je bio
Carigradski drum koji je direktno spajao velike gradove, a od njga se bočno granaju sekundarni veze
ka manjim mestima.
Radijalni tip veze teži da spoji manja mesta sa jednim jakim centrom, zrakasti tip povezije na sličan
način manja mesta sa jakim centrom ali u različitim geogrfskim položajima. Mreže su najrazvijeniji
tip veze i povezuju sva naselja međusobno.

Transport i saobraćajnice

Pojam transporta

Pod transportom podrazumevamo kretanje prenošenje ljudi i robe sa jednog na drugo mesto.
U sastavu transporta su:
- izvorna tačka
- saobraćaj između izvorne i ciljne tačke
- ciljna tačka
- sredstva kojim će se saobraćaj obaviti
Pod pojmom saobraćaja podrazumeva se kretanje između te dve odvojene tačke. Saobraćaj se odvija
saobraćajnicama – ulicama, putevima, stazama, prolazima, prelazima itd. Pod saobraćajnicu ćemo uzeti
svaku fizičku strukturu grada koja je namenjena krretanju ljudi ili robe uz pomoću saobraćajnih sedstava.
Ovako posmatrano saobraćajnica je kanal u kome se obavlja kretanje između dve tačke.

Struktura transporta

Jedinstveni transportni sistem čine: izvor, saobraćajnica, sredstvo i cilj. Taj se sistem sreće u svim
situacijama, ugradu ili van njega. Transport se razlikuje od količine toga što se prenosi , brzine isporuke,
osobina toga što se prenosi i slični. U gradovima se uporedo koriste različiti vidovi transporta u
zavisnosti od potreba. To se odnosi i na individualne osobe.

Istorija transporta

Najstariji vid transporta je bio zasnvan na ljudskom kretanju, kasnije domaće životinje postaju sredstvo
transporta i ostaju jako dugačak period – skoro 8000 godina. Rani industrijski grad koristi zapregu za
vučenje kola – opet životinju kao sredstvo. Čitav 19. vek oslonjen je na železnicu, do pred kraj kad se
pojavio automobil. U 20. veku dominira motorni saobraćaj. Međutim zbog masovne proizvodnje i
individualne upotrbe česta su bila zakrčenja u gradovima starog kova koji nisu mogli da odgovore na
novi vid saobraćaja. Rešenje je početkom 20. veka traženo u masovnom prevozu- jedna od njboljih je bio
metro.

Saobraćajna sredstva

Saobraćajna sredstva su oni pokretni objekti koji se u transportu koriste da bi se neko ili nešto prevezlo
ili prenelo iz jedne u drugu tačku. Jedna od njihovih odlika je što troše određenu energiju. Tokom istorije
postepeno se povćavao broj i vrsta transportnih sredstava. Tokom vremena ona postaju efektivnija.
Svako sredstvo ima određene mogućnosti pristupanja izvoru i cilju kretanja koje je obrnuto
proporcionalno sa masovnosti koju mogu poneti. Drugim rečima metro prima veliku masu ljudi ali su mu
pristup izvoru i cilju znatno mali. Autobus može da primi znatno manje ljudi ali mu je dostupnost izvoru
i cilju veća. Auto ima još veću dostupnost ali jako ograničen broj ljudi. Zatim ide biciklista, pa pešak koji
može doći do svake tačke.
Svako sredstvo ima i određen radius dosezanja u gradu. Što je sredstvo masovnije radijus je veći. Pešak
ima radijus od oko 2-3 km dok metro 20- 30 km. U ovo m kontekstu automobil se izdvaja i ne poznaje
ovu vrstu ograničenja. Ipak pešačenje ostaje elementarni ali i najstariji tip kretanja. Deo ljudske biti.
Gradski saobraćaj povezuje određene zone i kreće se duž tačno određenih linija sa stajalištima na tačno
određenim mestima i rastojanjima.

Saobraćajnice

Saobraćajnica je fizička struktura po kojoj se kreću saobraćajna sredstva. Od odlika tih sredstava zavise i
vrste saobraćajnica, ulica- autoput, šine, kanal-voda, vazdušni koridor. Separacija saobraćajnica vodi
većoj efikasnosti saobraćaja.

Saobraćajni koridori

Jedna od osnovnih odlika saobraćajnica je da se pružaju po terenu koji nije izgrađen i koji se nalazi
između gradskih blokova. Svaki takav pojedinačni prostor čini saobraćajni koridor. Saobraćajni koridor
je javni gradski prostornamenjen izgradnji saobraćajnica. Namena i smisao koridora je kretanje tako da
se on u službi saobraćaja može menjati, poboljšavati , razvijati i unapređivati. Osnovne transformacije su
širenje i isparavljnje.

Saobraćajni objekti

Različiti objekti koji služe za premošćavanje različitih prepreka na putu predstavljaju saobraćajne
objekte. To su mostovi, tuneli ,viadukti, nasipi i sl.

Saobraćajna mreža grada

Da bi se povezale dve tačke potrebna je jedna saobraćajnica, ali da bi se povezale mnoge gradske tačke
potebno je razviti čitavu mrežu saobraćajnica koje se međusobno preklapaju, ukrštaju, mimoilaze...
mreže su vrlo trajne i nekad traju vekovima, a njeni delovi opstaju i duže. Izuzetno ih je teško promeniti
kada su upleteni u izgrađeno gradsko tkivo.

Saobraćajna linija
još uantičkoj Grčkoj kola i pešaci su se kretali različitim putvima. To se može smatrati začecima
saobraćajnih linija. Stvaranje posebnih linija za posebne vrste saobraćaja ideja je industrijskog grada. U
današnjim gradovima uočava se separacija između sredstava prevoza. Gde je nekoj vrsti saobraćaja
zabranjen prevoz po određenim linijama dok je drugima slobodan. Ili je dozvoljen samo jednoj vrsti
transporta –železničke šine.

Urbana infrastruktura

U najširem smislu izra infrastruktura je opšti naziv za materijalne uslove razvoja. U zavisnosti od
discipline u kojoj se koristi može označavati materijalne eleente iz raznih oblasti.
Kada je urbanizam u pitanju, to su one strukture koje koje podržavaju urbani život i razvoj, znači
one strukture bez kojih taj razvoj ne bi mogao da se odvija.

Pojam urbane infrastrukture

Za razliku od saobraćajnih i komunikacionih mreža koje imaju cilj da povežu ljudske delatnosti i mesta
na kojima se delatnosti dešavaju, urbana infrastruktura ima za cilj da poveže te delatnosti sa izvorima
energije, materijala, vode , ili sa mestima gde se korišćene vode ispuštaju.
Dakle infrastruktura je ona struktura koja omogućava povezivanje grada i prirode sa ciljem
crpenja materije i energije iz nje i ciljem odstranjivanja upotrebljenih ili nekorisnih materija.

Uloga infrastrukture
Uloga infrasrukture je da omogući gradu da sa prirodom vrši razmenu materije i energije.
Infrastruktura u samom gradu samo je deo širih infrastrukturnih sistema koji se pružaju duboko u
vangrađe. Jasna granica se teško postavlja. Ono što je evidentno da što se tiče infrastrukture, početna ili/
i završna tačka su u vek u prirodi. Znači van grada. Postoje infrastrukturni sistemi kojima nije cilj
povezivanje sa prirodom već poboljšanje uslova u gradu za različite namene. To su npr drenaža
podzemnih voda i kanalisanje gradskih potoka.

Sastav infrastrukture
Jedno od bitnih svojstava jeste i postojanje tri osnovna elementa: izvora , kanala i uliva.
Pošto se u prirodi mnoge materije ne nalaze u obliku koji je ljudima dostupan, kao deo infrastrukture
postoje i postrojenja koja prevode taj oblik u onaj dostupi.
Linearne infrastrukture su električni vodovi, vodovod, toplovod i kanalizacija. U sklopu vodovoda i
kanalizacije postoje i posebni objekti za akumulaciju.

Tipovi infrastrukture

I – sisteme možemo podeliti na nekoliko tipova u zavisnosti od njihove uloge. To bi bili sledeći sistemi :
vodovod, toplovod , gasovod , kanalizacija , elektrovodi i dalekovodi, i oni za evakuaciju otpadaka.
Druga podela može biti prema ’’čistoći’’ : oni sistemi koji dovode energiju i materije i vodu se nazivaju
’’čistim’’ a one koje odvode i evakuišu smeće – ’’prljavim’’. Trća grupa se nalazi negde između i to je
sistem za masovno grejaje naselja.
Postoji još jedna grupa sistema a to je reviklažni koji prave vezu čisti – prljavi – čisti.

Prema korišćenju I –sisteme delimo na one namenjene pretežno uslugama i na one namenjene
proizvodnim procesima.

Sledeći mogući kriterijumi za utvrđivanje tipologije infrastrukture su :

- prema teritorijalnoj rasprostranjenosti – lokalna, regionalna zemaljska
- prema organizaciji – sa pojedinačnim ili integrisanim elementima
- prema karakteru – prirodna, tehnička, kombinovana
- prema položaju u odnosu na zemlju – podzemne i nadzemne (a one se dele na one koje se vode
po tlu i one koje se vode iznad tla)

Odnos infrastrukture i grada

Infrastruktura je jedan od osnovnih činilaca usmeravanja prostornog razvoja jednog urbanizovanog

područja, činilac je oblikovanja grada. Razvijenost infrastrukture direktno je odražavala stupanj razvoja
samih gradova. Pri naglom prilivu stanovništva, urbano tkivo se izgrađuje bez infrastrukture, što otežava
kasnije povezivanje tih delova grada sa postojećom infrastrukturom.

Fizička struktura grada

Pojmovi

Pojam fizičke strukture grada

Pod pojmom fiz-strukture podrazumevaće se oni materijalni objekti koji su trajnije vezani za tlo grada i
koji su međusobno tako povezani da omogućavaju kako pojedinačne tako i celokupne gradske aktivnosti.
Iz fiz-strukture grada izuzeti su oni materijalni predmeti koji su pokretni. Takođe isključeni su i
privremeni i pokretni objekti. Ali ćemo ih mi ovde uvrstiti u fizičku strukturu.

Otvorena i izgrađena struktura grada

Pod matrijalnim elementima uzimaju se dve grupe. Prva je ono što je stvorio čovek, materijalno dobro, a
drugo ono što je stvorila priroda – prirodno dobro.
Prema tome fizička struktura se deli na :

a) otvorenu fizičku strukturu – park, utrina, brdo, prigradska šuma, ili neeizgrađene površine kuda
prolaze elementi infrastrukture.
b) zatvorenu, izgrađenu fizičku strukturu – čine objekti, ulice, kanali fabrike, mostovi, spomenici,
trgovi, blokovi... – tkivo grada.

Odlike fizičke strukture grada

Postoji 6 najvažnijih oblika infrastrukture:

- njihova trajnost
- njihova kulturna utmeljenost
- njihova adaptilnost
- njihova materijalna vrednost
- njihova artificijalnost iuklopljenost u prirodu
- njihova sposobnost prenošenja poruka
Društvo najčešće živi u fizičkom okruženju starijem odd njih samih , što pokazuje trajnost. Fizička
struktura grada predstavlja u stvari okamenjene ostatke vrednosti sistema nekih prošlih kultura. Svaka
generacija po svojim merilima nadograđuje elemente po svom sistemu vrednosti, što kulturno obogaćuje
grad. Adaptiranje je mogućnost prilagođavanja fizičkih struktura novim generacijama i zahtevima kroz
promene namene izgleda, nadogradnju, rušenja... uklopljenost iprilagođenost prirodi je takođe važna.

Hijerarhija fizičke strukture

Hijerarhijski niz čine na jednom kraju, najosnovniji i jednostavni elementi fizičke strukture, preko grada,
do urbanizovanog predela koji je na vrhu hijerarhijske lestvice. Izdvajaju se 4 hijerarhijska nivoa:
- osnovni oblici
- skupni oblici
- ukršteni oblici
- jedinstveni sjedinjeni oblici

Osnovni oblici fizičke strukture grada

Pojam i vrste osnovnih oblika

Osnovni oblici fizičke struktur su oni koji obuhvataju one materijalne predmete koji su trajno vezani za
tlo i koji se međusobno povezju tako da omogućavaju nizove ljudskih potreba i aktivnosti i najzad , čije
se unutarnje prostorije teško mogu pojedinačno koristiti i čiji se konstruktivni sklop javlja kao celina.
Podvučeni deo definicije čini ključnu razliku između osnovnih i drugih oblika. Primer su prostorije u
stanu koje se zasebno ne posmatraju kao osnovni oblik fiz-strukture grada već je stan osnovna jedinica
koja se ne može dalje razlagati. Osnovne fizičke strukture grada su zgrada, parcela i put.đ

Zgrada je prvi osnovni element f-strukture. Ona mora na nečemu biti položena a to je deo gradskog
građevinskog zemljišta koje nazivamo parcelom. Parcela je drugi osnovni oblik fizičke strukture i ona je
nedeljiva. Treći osnovni oblik jeste put, koji je zajednički oblik koji ih vezuje sa ostatkom grada.

Zgrada
- to je onaj element f –strukture grada čija je primarna uloga da stvori odgovarajuće uslove za obavljanje
neke delatnosti. Zgrada ima funkciju omotača koji štiti ljude, njihova dobra, njihov rad i mir od spoljnih
uticaja . kad tako gledamo, znači da zgrada pruža druge uslove sredine od spoljašnjih prirodnih. Stvara
veštačku sredinu. S obzirom das evećina čovekovih dnevnih aktivnosti događa u zgradi može se reći da
je to ’’čovekova prirodna sredina’’. Smisao zgrade je deoba prostora na više različito funkcionalnih
manjih prostora jedan uz drugi. Takođe je i razdelnica između spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora. Pod
izrazom zgrada treba razumeti svaki objekat koji u sebe može da primi neku od ljudskih aktivnosti , da tu
aktivnost zaštiti od spoljašnje sredine i obrnuto. Zgrada je i koliba i nuklearna elektrana i rezervoar za
naftu i silos za žito.
Tipovi zgrada prema def da je zgrada prostor koji deli jedinstveni prostor na manje delove. Prema tome
postoje četiri osnovna tipa:
a) zgrada tipa hale – fabričke hale, samousluge, dvorana za ples,bioskopi, sportske hale, sajamske...
b) zgrada sa više istovetnih jedinica – stambene višeporodične zgrade, jednostavni tip hotela,
istočnjački bazar.
c) zgrada sa kombinacijom a i b – škole, hoteli sa holovima i salama..
d) zgrada sa posebnimoblikom osnove – pozorišta, opservatorije, stadioni...

Tipologija zgrada bi mogla da seizvrši i prema nameni: stambene,proizvodne, industrijske,javne, školske,

zdravstvene...
Prema funkciji: jednofunkcionalna (stambena zgrada) i višefunkcinalna (centri za kulturu i umetnost).

Oblik. Postoji pet polaznih oblika zgrada:

- horizontalni, uspravni, vertikalni, kubični, posebnog oblika. Ovi osnovni oblici se u realnosti često
kombinuju

Spratnost. Broj spratova zavisi od njene unutrašnje namene i od njenog položaja u gradu. Etaže mogu biti
nadzemne i podzemne.

Položaj. Odnosi se na položaj zgrade prema terenu na kome leži. Tako može biti na ravnom tlu, i na
terenima pod nagibom, tako da se u odnosu na osnovnu liniju spratnost ne menja ili se dodaju etaže u
zavisnosti od pada. I poslednji tip je kad se zgrada naslanja bočno na podlogu , na vrlo strmim terenima
nekad skoro vertikalnim. Najčešće su to ekskluzivni hoteli.

Put
-je onaj element koji ima osnovni zadatak da fizički spoji dve ili više tačaka, put ima zadatak da spoji
prostore odvojene zgradama i parcelama. Postoje dva osnovna tipa. Direktno, najkraćom vezom i kroz
druge fizičke strukture.
Oblik . put je u suštini linearna forma , za razliku od zgrade koja je tačka i parcele koja je površina.
Moguće je razlikovat 4 ključna oblika koji se određuju postojanjem granice odnosno ivice puta:
- put bez ivice
- put sa vidljivim ivicama
- put čije ivice čine granice parcela
- put čije ivice čine izgrađeni objekti

Položaj. Odnosi se najpre na odnos prema terenu na kome leži:

- most – put nad vodom
- vijadukt – put nad dolinom
- brod – put pleko plićaka reke
- nasip – put nad udolinom
- usek – put preko brda
- tunel – put kroz brdo
- stepenice – put uz brdo
Drugu podelu grade razna ukrštanja puteva – raskrsnice.

Parcela
Parcela je deo terena oivičen graničnim linijama koje slično zgradi obezbeđuju različite uslove za
obavljanje delatnosti. Funkcija parcele je podela prostora na manje jedinice da bi se omogućilo prostorni
raspored različitih aktivnosti. Odvajanje parcelaima i pravnu dimenziju – odvajanje privatnog vlasništva.
Tako se i mogu podelitiparcele, na javne i privatne. Uloga parcele je da prihvati ljudske aktivnosti i
zgradu. Podela parcela ne mora se vršiti fizičkim sredstvima odnosno ne mora imati fizička obeležja .
Usitnjavanje zemljišta je olakšano zbog nepostojanja fizičkih obeležja granica.
Osnovna tipizacija vrši se na osnovu dva kriterijuma:
Prema izgrađenosti parcele i pripadnosti gradskom sadržaju:
- izgrađene gradske parcele – građevinske parcele nalaze se delom ili celom površinom pod
zgradama.
- neizgrađene gradske parcele – ili još nisu izgrađene zgrade ili su trajno namerno neizgrađene i
one za postavljanje privremenih objekata.
- neizgrađene gradske parcele sa negradskim namenama – šume, njive, kopovi..

Veličina. Zavisna je od niza činilaca, njene nemene, položajau urbanom tkivu, ekonomskog modela
društva. Najčešće su najmanje u centru a veličina se povećava ka periferiji.

Oblik. U suštini možemo razlikovati dva tipa, pravilni i nepravilni.

Skupni oblici

Tri osnovne forma, parcela kuća i put retko se sreću u svom izvornom obliku a mnogo češće kao skupni,
složeniji oblici.
Pojam skupnog oblika
Spajanjem osnovnih oblika , dobijamo složenije oblike, manipulacijom i spajanjem tih složenijih
dobijamo još složenije itd. Dodavajući funkcije jedne na drugu dobija se složena funkcionalna forma.

Ulica
Ulica je skupni oblikfizičke strukture grada čija je prvenstvena uloga povezivanje razdvojenih parcela i
zgrada u jedinstveno gradsko tkivo. Činjenica da je početak i kraj svakog puta pešačenje, bitno utiče na
određenje ulice.
Ulica je samo onaj element koji se nalazi u strukturi naselja koji služi za saobraćaj ali daje
mogućnost da se kretanje započne i završi pešačenjem. Pritom ima linearnu formu.
Elementi koji to ne omogućavaju kao što su autoput i vijadukt nazivamo saobraćajnicama.
Cilj početka i završetka pešačenja su parcela i zgrada. Pod terminom ulice zato ne podrazumevamo samo
kolovoz već i zgrade sa obe strane puta. Na subjektivan doživljaj ulice utiču tekstura urbanog tkiva,
reklame, znakovi, nivo kompleksnosti, razmera, veličina i gustina okolnih zgrada, njihova arhitektura,
materijali i detalji, nivo aktivnosti...

Tipovi . ovde su najinteresantniji oni koji se tiču oblika i odnosa izgrađenog i praznog. Tako imamo tri
osnovna tipa: linearnu ulicu, ulicu otežanu okolnim blokovima i olakšanu ulicu.
Sadržaj. Najčešće se odnosi na vrstu saobraćaja – pešački biciklistički, automobilski, tramvajski... Ovi
različiti vidovi se često povezju i udružuju pa imamo stambene pešačke, stambene- trgovinske...
Dakle, vrsta saobraćaja i tip okolnog tkiva određuju unutrašnji sadržaj ulice.
Oblik. Na osnovu nekoliko različitih kriterijuma dele se na:
- ulice sa izlomljenim ili dugačkim pogledom
- sa pravilnom ili nepravilnom ritmikom
- široke ili uske
- simetrične ili asimetrične
- sa jednostavnim ili složenim okolnim tkivom
- sa ujednačenom ili neujednačenom parcelizacijom
- kompleksne ili proste....
Položaj. Postoji izvesna pravilnost između osobina ulice i njenog položaja u gradu. One sa velikim
brzinama često su na periferiji bez nekog sadržaja, ulazeći u grad brzina se smanjuje, do pešačkih ulica
najmanje brzine i najveće kompleksnosti.

Blok
Veliki broj parcela koje se naslanjaju jedna na drugu i koje su sa druge strane oivičena ulicama
predstavlja gradski blok. Na periferiji je čest slučaj da se skupovi parcela sa jedne str graniče sa
poljoprivrednim zemljištem, ili vodenom površinom. Tako da možemo reći da je gradski blok onaj deo
koji ima veći broj parcela koje su sa svih ili najmanje sa jedne strane oivičene ulicom a na ostalim se
mogu graničiti sa zemljištem negradske namene.
Tipovi. Blok može bizti u celosti izgrađen mada to nije čest slučaj. Tipologija blokova može da se izvede
na osnovu više kriterijuma. Ovde je za kriterijum uzetvnačinizgradnje i stepen izgrađenosti zemljišta.
Prema tome imamo:
a) neizgrađen – parkovi, rekreativni centri, šetališta, na sebi uglavnom imaju samo zelenilo a samo
ponekad ineku prateću zgradu. Drugi mogu biti oni koji čekaju na izgradnju novih zgrada.
b) poluizgrađen – najčešće se sreću u gradu
c) potpuno izgrađen blok

Trg
Trg se po mnogima može nazvati srcem grada. U suštini predstavlja neizgrađenu površinu u gradskom
tkivu. Ali postoji razlika između obične prazne površine i trga. Ta je razlika najpre estetska, trg je
umetničko delo, slika koja govori, informacija. Sledeća razlika je u sadržaju, trg ima poseban razmeštaj
svojih sadržaja, on mami. Ono što trg odvaja od sličnih površina npr, velikih unutrašnjih dvorišta, jeste u
njegovom javnom karakteru, trg je namenjen svim građanima.
Tipovi. Postoji 4 osnovna tipa oblikovnog karaktera:
- zatvoreni trg –potpuno ograđeni prostor otvoren samo na ulivima ulica
- trg sa dominantom – onaj koji ima neki upadljivi element, fontanu ,spomenik, crkvu
- stožerni trg – onaj koji sažima određen prostor- može i nemora biti ograđen
- amorfni trg – antitrg – postoje izvesni estetski poremećaji u prostoru. nejasna uloga nekog
elementa, loše proporcije i položaji i sl.
Sadržaj. Osnovni sadržaj trga može biti pijaca, saobraćaj, rekreacija, manifestacije
Uloga može biti reprezentativna ispred nekih važnih objekata ili zabavana kod manjih trgova u peŠačkoj
zoni.

Ukrštene forme

Osnovni elementi: ulica, blok i trg, i kuća,parcela i put svojim ukrštanjem i preklapanjem daju ukrštene
forme. Na primer most + trgovačka ulica = specifično jedinjenje -’’trgovački most’’
Ukrštanaja mogu biti i između ovih elemenata i prirodnih struktura, stene-tvrđave, stena-put...

Pojam ukrštene forme

Ukrštena forma se odlikuje pre svega nemogućnošću da se iz stvorenog jedinjenja bez delimičnog ili
potpunog rušenja razdvoje početni elementi.
Za razliku od skupnog oblika koji nastaje prostim grupisanjem početnih elemenata gde svaki može biti
nezavisno izmenjen a da ostali pritom ne budu ugroženi, kod ukrštene forme to nije moguće.

Osnovne odlike
Jedna od važnijih oblika je da su one prevashodno urbanog karaktera. To je zato što se javlja potreba za
odvajanjem prirode, odnosno nezavisnošću od nje i njenih ograničenja. Ova tipično gradska potreba
može biti ostvarena samo tehničkim i tehnološkim sredstvima koje grad poseduje. Sve građevine nastale
ukrštanjem pokazuju tendenciju ka povećanju veličine u odnosu na početnu.

Istorijski razvoj
Ove forme stare su koliko i gradovi. Na primer rimski amfiteatar nastao od grčkog gledališta, često je
podizan u prirodnim amfiteatrima ili mestima koje su bile povoljne početne uslove.
Kod nas u primorju česte su ukrštene forme –blok-kuća. Na našim prostorima i kuća-tvrđava (Beograd,
Smederevo )

Novi oblici
Nepostoji forma koja ne bi mogla da se ukrsti sa nekom drugom formom. Posebnost oblika odlika je
ukrštenih formi. Današnjica je uveliko okrenuta ukrštanju i stvaranju novih oblika.
Grad kao sjedinjena forma

Osnovna tri elementa, tačka linija i površina, ili tri osnovne fizičke celine,jezgro, pravac, područje,
glavna su tri elementa grada i uvek postoje.
Pojam sjedinjene forme
Sinonim sjedinjenoj formi bio bi arhitektura grada. To je onaj spoj koji nastaje fizičkim srastanjem tri
osnovne celine : jezgra, pravca i područja.
Da bi za neku izgrađenu tvorevinu rekli da ima arhitekturu grada mora imati bar po jednu od svake
celine, dakle, jezgro, naglašen pravac i područje koje to obuhvata. U slučaju da neki od ovih elemenata
izostaje, ne možemo govoriti o arhitekturi grada.

Pojam žiže, pravca i polja

Pravac je svaki onaj stvoreni ili prirodni objekat ili skup objekata koji je linearno oblikovan, koji se
pruža od jedne do druge dominantne gradske tačke , jezgra i koji imaju trajan karakter.
Tok reka, obale mora, grebeni..sve su to prirodni pravci koji mogu biti utkani unutararhitekture grada.
Pravac može biti i ulica koja po funkciji predstavlja centar okuplljanja različitog sadržaja.
Pravac spaja žiže. To su one stalne tačke koje koje opstaju bez obzira na vreme, društvene
promene,kulture, širenje grada. To su tačke koje predtavljaju deo identiteta grada. Primer je Kalemegdan
ili Gardoš, Trijumfalna kapija i Kip slobode.
Pod poljem ili područjem se podrazumeva gradsko tkivo koje se pruža između žiža i pravaca. To je onaj
prostor grada u kome se živi i radi, čija je simboličnost svedena na minimum, a trajnost zavisi od
društvene procene njene funkcionalnosti. Čine ga stambene, poslovne zone, školski kompleksi, itd.

Odlike žiže pravca i polja

Uloga je integracija gradskih aktivnosti i gradskog dejstvau celini i jedne čitave kulture u jedinstveni
socijalni organizam
Žiža igra glavnu ulogu u postizanju tog cilja. Žiže se nalaze u okviru jezgra, raštrkanje ponjemo. One
teže da se izdvoje,razlikuju. Žiže opstaju koliko i vrednosni sistem društva. Sa padom tog sistema
propadaju i sve ostale strukture društva

Pravci imaju ulogu povezivanja, trajni su koliko i tehnička rešenja na kojima su zasnovani
Područja imaju funkcionalnu ulogu i sklona su prilagođavanju i promeni.

Oblici gradova
Oblici su ono što najlakše i najčešće zapažamo. Neki su pravilni neki amorfni a varijeteti između
mnogobrojni.
Možemo po obliku da izdvojimo dve forme: kontinuelna i diskontinuelna urbana tkiva. Prva su
organizovana tako da tkivo je tkivo grada neprekinuto i čvrsto povezano – karakteristika nukleidnih
gradova, a druga su organizovana u kombinaciji sa većim otvorenim predelima i međusobno se prepliću-
to je najsličnije knurbaciji i regionalnom gradu.