Mersin University

Faculty Of Science And Letters

English Linguistics Department

Neden-Etki İlişkisi Bağlaçları

ve Metinde Bağdaşıklık

Onur ÖZDAMAR
05132007
Bağlaç Tanımı:

Bağlaçlar, söylemdeki tümce,

tümcecik, ifadeler ya da daha doğrusu
soyut nesneler arasındaki ilişkileri
gösteren tek kelime ya da kelimeler
topluluğudur.
Bağlaçlar;
 Kullanıldıkları ifadenin bağlam ile nasıl bir ilişki
içinde olduğunu gösterirler.
 Bağdaşıklık ilişkileri örtük olabilir ya da
bağlaçların kullanılması ile açık bir şekilde ifade
edilebilir.
 Tek başlarına anlamlı değildirler, fakat
kullanıldıkları ifadelerin altında yatan anlamlar
hakkında bilgi verirler.
 Bir bağlaç, birden çok anlamlılık gösterebilir.
Bu konu üzerinde araştırma yapanlar :
 Halliday ve Hasan (1976),
 Mann ve Thompson (1988),
 Bonnie Webber (2006),
 Kehler (2002),

Türkçede bağlaçlar üzerine çalışma yapanlar:

 Celia Kerslake (1992),
 Kerime Üstünova (2006),
 Zeki Uslu (2001).
 Halliday ve Hasan’a göre;

 Metni Metin olmayandan ayıran özellik,

metnin bağdaşıklığa sahip olmasıdır.
 Bağdaşıklık ilişkileri 4’e ayrılır.
 Ekleme (Additive)
 Yeni ilave bilgi verir.

Örnekler:
 ayrıca, bunun yanında, buna ilaveten,

dahası, keza, başka bir değişle….

 Zıtlık (Adversative)

 Beklentilere Zıt ilişkileri içerir.

Örnekler:
 yine de, buna rağmen, aslında, ancak,

diğer yandan…
 Nedensellik ( Causal)

 Hem gerçek nedenleri, hem de çıkarım

yapmayı içerir.

Örnekler:
 bu yüzden, sonuç olarak, bu durumda…
Sıralama (Sequential)
 Metindeki zaman ilişkisini ya da
sıralamaya dayalı ilişkileri içerir.

Örnekler:
 öncelikle, sonra, birincisi, ikinci olarak,

son olarak…
 Bağlaçların önemi, Mann ve Thompson
tarafından yapılan Sözbilim Yapı Kuramında
(SYK) da belirtilmiştir. Bu kuram, özellikle metin
geliştirme de kullanılan bir programdır. Bu
kurama göre, metnin kısımları çekirdek (nucleus)
ve uydular (satellites) olarak ikiye ayrılır.
Çekirdek metnin en önemli öğesi konumundadır.
Uydular ise çekirdek için yardımcı öğelerdir ve
ikincil önem taşırlar. Bir metinde uydu silindiği
takdirde anlam kaybı yaşanmayabilir fakat
çekirdek silindiğinde uydu yeteri kadar
anlaşılmayabilir.
 Bu kurama (SYK) göre ilişkiler sav, arkaplan,
durum, ödül, koşul, ayrıntı, olanak tanıma,
değerlendirme, kanıt, yorum, gerekçe, neden,
istemdışı neden, istemdışı sonuç, ters koşul,
amaç, yeniden ifade etme, çözüm, özet, istemli
sebep ve sonuç gibi anlamsal ve niyet ifade eden
çok sayıda anlam barındırmaktadırlar.
 Bağlaçların Yüklem-Üye Anlam bilimi

Forbes-Riley, Webber, ve Joshi bağlaçların yüklem-

üye anlambilimi üzerine D-LTAG kullanarak çalışma
yapmışlardır. D-LTAG’a göre söylem bağlaçları
kendilerine sadece tümceleri üye olarak alan en yüksek
seviyedeki yüklemlerdir. Söylem seviyesinde yüklemler,
alta sıralama (subordinating) ve eş sıralama
(coordinating) bağlaçlarını içermektedir.
 Alta sıralama bağlaçları, iki yapısal üye aldıkları için
yapısal bağlaç (structural connectives) olarak da
adlandırılırlar. Söylem zarfımsıları yine 2 üye alırlar fakat
bu üyelerden biri önvarsayım yolu ile çıkarım sonucu
elde edilir.
 Kehler, Filozof Hume’un 1748’ de ilk kez önerdiği ve
de Hobs’un görüşlerini dayandırdığı bağdaşıklık ilişkileri
aracılığıyla metinlerdeki dilbilimsel boyutta 3 farklı temel
bağdaşıklık ilişkisi ile bunların alt gruplarını oluşturan
bağdaşıklık ilişkilerini önermiştir.
Bu 3 temel ilişki:
 Benzerlik,
 Neden-Etki,
 Zaman ve Mekanda Bitişikliktir (Contiguity).
Kehler’in Kuramının Tercih Edilme
Sebepleri

 Sözbilim Yapı Kuramı’na (SYK) göre

daha belirgin olarak ve daha keyfi
olmayan bağdaşıklık ilişkilerini gösterir.
 D-LTAG’e kıyasla daha açıkça anlamsal
ilişkileri betimlememizi sağlar.
 Dilek Altunay, çalışmasında bu
bağdaşıklık ilişkilerinden yalnızca
Neden-Etki ilişkisini ve bunun alt
gruplarını seçip Kehler’in kuramına göre
ele almıştır. Çalışmasında bu ilişkiyi
kuran bağlaçlar incelenmiştir.
Neden-Etki İlişkileri

Neden-Etki ilişkilerinde okuyucu ya

da dinleyici birinci ve ikinci tümcelerde
içerilen P ve Q önermelerinden bir
sonuç çıkarır. Burada sonuç çıkarımı,
önermelerden birinin diğerinin etkisi
sonucu ortaya çıkan bir olayı
belirtmesidir.
 Sonuç

 Neden-Etki ilişkisinin doğal hali Sonuçtur.

[ Ahmet tembellik etti ] (bu yüzden) [sınıfta kaldı]

P → Q

 Bu örnekte bağdaşıklık oluşması için önceden varsayılan

sezdirim tembellik etmenin sınıfta kalmayı
gerektirmesidir.
 Açıklama

 Sonuç ilişkisinin tam tersidir. Bu ilişki, sonuç

ilişkisindeki tümcelerin yer değiştirmesi ile meydana
gelir ve en yaygın olarak “çünkü” ile kullanılır.

[Ahmet sınıfta kaldı] (çünkü) [ tembellik etti ]

Q → P
Beklentinin olumsuzlanması
(Violated Expectation)

 Bir olaya neden olabilecek bir olayın beklenen ya da

istenilen etkiye ters bir etki göstermesidir.

[ Ahmet tembellik etti ] (ama) [sınıfta kalmadı]

P → ¬Q
Ana Önermenin Reddi
(Denial of Preventer)
 Beklentinin olumsuzlanmasındaki tümcelerin yer
değiştirmesi ile Ana Önermenin Reddi ilişkisi elde
edilir.

[Ahmet sınıfta kaldı] (oysa) [ tembellik etmemişti ]

Q → ¬P
Türkçe’de Yapılan Çalışmalar
 Kerslake, Türkçedeki bağlaçların söylemin yapısındaki
rollerini araştırmıştır. Daha çok zıtlık ve ekleme belirten
bağlaçlara odaklanmıştır ve bağlaçları katkı (additive),
kapsayıcı (expansive), seçenek (alternative), zıtlık
(adversative), türetme (derivational), koşullu (conditional)
ve düzenleyici (organizational) olarak sınıflandırmıştır.

 Üstünova, “ama” bağlacını çalışmış ve karşıtlık, çelişki,

neden, karşılaştırma, kanıtlama, benzerlik, karşı çıkma,
uyarı gibi anlamlara sahip olduğunu bulmuştur.

 Uslu, nedensellik ilişkisi kurmada kullanılan “-dığı için” ve

“-dığından” yapılarının arasında sözdizimsel ve anlamsal
farklılıklar olup olmadığını araştırmıştır.
 Türkçede yapılan bu çalışmaların hiçbirinde Neden-
Etki bağdaşıklık ilişkisi ve bu ilişkiyi belirtmede kullanılan
bağlaçların bağdaşıklığa etkisi bir kuram dahilinde
incelenmemiştir. Bu yüzden bu çalışmada amaç,
Türkçedeki Neden-Etki ilişkilerini Kehler’in önerdiği
kuram dahilinde araştırmaktır.
Yöntem
 ODTÜ derlemindeki yazılı metinlerden
faydalanılmıştır.
 Neden-Etki bağdaşıklık ilişkisini içerdiği düşünülen
metinler seçilmiş; aralarından bu ilişkinin bağlaçlarını
içeren 97 paragraf kullanılmıştır.
 Neden-Etki ulamlarına göre, elde edilen veriler
etiketlenilip niceliksel olarak incelenmiştir.
 Güvenilirliği sağlamak amaçlı, kuramı bilen ikinci bir
işaretleyici tarafından bağdaşıklık ilişkileri
kodlanmıştır.
Veri İncelemesi
 Çalışmada sonuçta, bu nedenle, dolayısıyla, çünkü,
bundan dolayı, bu/o sebepten, böylelikle, bundan
ötürü, bunun sonucunda, bunun için, bunun üzerine
sonuç olarak, -dığı için, bu/o yüzden bağlaçları
incelenmiştir.
 Bütün bağlaçlar, Kehler’in kuramına göre
kodlanmıştır.
 İncelenen bağlaçların ve ulamlara göre bağlaç
sayılarından elde edilen tablo ile her bağlacın hangi
yüzde ile hangi ulama karşılık geldiği saptanmıştır.
 Bu nedenle, dolayısıyla, bundan dolayı, bu/o sebepten,
böylelikle, bundan ötürü, bunun sonucunda, bunun
üzerine, -dığı için, bu/o yüzden bağlaçları Sonuç
göstermektedir. Sonuçta bağlacının %25’i sonuç, %31’i
açıklama, %13’ü beklentinin olumsuzlanması, %13’ü ana
önermenin reddi ulamlarına karşılık gelmektedir.
 Neden-Etki ilişkisi ulamlarına uymayanların %6’sı
Benzerlik ilişkilerinden Genelleme ulamına, %13’ü ise
Zamanda ve Mekanda Bitişiklik ilişkisine girmektedir.
 “çünkü”  %95’i Neden-Etki ulamlarından Açıklama’ya,
% 5’i Ana Önermenin Reddine karşılık
gelmektedir.

 “bunun için”  %77’si Sonuç,

%23’ü Neden-Etki ilişkisi kategorilerinin
dışında kalıp Amaç
göstermektedir.

 “sonuç olarak”  %60’ı Sonuç göstermekte,

%40’ı ise Benzerlik ilişkilerinde
Genelleme ulamına
girmektedir.
Neden-Etki Ulamları
 Bunun İçin
Sonuç: Kral Asturbanipal, kendinden önceki kralların kendisi
gibi yazı sanatını bilmediklerini söyleyerek ve benden önceki
kralların aksine olarak yazıyı tabletler üzerine yazdırdım ve
bunlar görünsün ve okunsun diye sarayın ortasında sergiledim
diyerek övünmüştür. Anlaşıldığına göre Kral yazıyı öğrendikten
sonra okumaya karşı büyük bir meraka kapılmış ve bunun için
de saraya bir kütüphane kurmaya kalkmıştır. Bunda son derece
başarılı olduğu kuşkusuz.

 [ Kralın yazıyı öğrendikten sonra okumaya karşı

büyük bir meraka kapılması] (P) [ Kralın saraya bir
kütüphane kurmaya kalkmış olması] (Q)
 Bu Nedenle
Sonuç: Afetlerden korunma sisteminin kurulması için de çalışma
başlatıldı. Büyük bir deprem sistemi felç edebilir. Bu nedenle,
deprem riski olmayan bir ilde yedek sistem kurulacak.

 [Büyük bir depremin sistemi felç edebilme olasılığı] (P)

 [ deprem riski olmayan bir ilde yedek sistem
kurulması] (Q)
 Sonuçta
Beklentinin olumsuzlanması: Neyse, ertesi gün,
matematik dersiydi sanıyorum, kapı çaldı. Umut çağrıldı! Leyla’nın
odasına… Leyla, Böyle böyle… dedi. Evet… dedim. Bana çok hakaret
etmeye, çok sert konuşmaya başladı. Ben çok sinirlendim. Avukatım
gelmeden konuşmuyorum… Böyle deyince de iyice tepesinin tası
attı. Disiplin Kurulu kurulmuş orda, hazır yani. Başkan olduğu için o
konuşuyor zaten… Bir tane tarih hocamız vardı, Selim Bey, o bana
kaşlarıyla konuşma yapıyor. O da beni çok severdi, yaramazdım
falan ama yani, sonuçta insanlarla ilişkim benim çok iyiydi. Bir de
böyle ikinci yarı yine atıldım yatılıdan.
 [yaramaz olunması] (P)  [ insanlarla ilişkinin kötü
olmaması] (¬Q)
Sonuç
 Çalışmadan elde edilen veriler, bağlaçlar ve bağdaşıklık ilişkileri
arasında her zaman birebir bir ilişki olmasa da, bağlaçların
ifadeler arasındaki ilişkinin ne tür olduğunu göstermekte önemli
bir rol oynar ve bu yönüyle Kehler’in kuramını destekler. Özetle,
çalışmada ortaya çıkan sonuçlar, bağlaçların kullanımının metin
bağdaşıklığına katkıda bulunduğunu göstermektedir.

 Çalışmanın sonuçları bir bağlacın birden fazla ilişki gösterdiğini

Türkçede de ortaya çıkardığından Schiffrin (1987) ve Kehler’i
(2002) de desteklemektedir.

 Bulgular uygulamalı dilbilim alanında da araştırmacılara yol

gösterici olabilir.