Selam Fahro!

Mislim da je ovaj tekst zanimljiv za bh čitateljstvo. Pa šta misliš da ga objavimo u

“preporodu” ako je za objaviti onda ga lektoriziraj.

Autor: Arben Džaferi,

Predsjednik opozicione Demokratske partije Albanaca (DPA) u Makedoniji,
Jedan od potpisnika Ohridskog sporazuma.
Tekst je objavljen u decembru 2005.god., u dnevnom listu “Fakti”.

MEMENTO
Memento je latinska riječ koja znači «ne zaboravi ili zapamti». Memento je jako važna u
politici, ne samo zbog interesa današnjice, nego i zbog čuvanja kontinuiteta vrijednosti koji
utiču na pojačanje uniteta jedne nacije.
Danas sukobi među balkanskim narodima pojavljuje se u dimenziju interpretacije prošlosti,
odnosno, njeno nadovezivanje za budučnost. Narodi koji uspiju progurati svoju priču svjedoče
da imaju kapacitet za dominaciju. U ovoj sredini alabanci su naj bojazniji a makedonci,
igrajući ulogu žrtve, u suštini su naj agresivniji.
Oni, boreći se za svoje fikcije, uspiju da dobiju za pravo za suspenziju realnost ostalih, uspiju
da ništa bude nešto a albanci nešto ništa. Dakle, s vremena na vrijeme treba da osvježimo
historijsko pamćenje, ne da bi ugrožavali druge, nego da bi sebe branili.
Poteškoće s kojima se danas Makedonija suočava, međuetnički sukobi, nesporazumi sa
susjedima ne izviru iz današnjih političkih koncepata, nego su posljedica projekata, interesa,
davnih grešaka. Bez shvatanja njihovih geneza, problemi se ne mogu rješavati koji opstruiraju
progres i normaliziranje stanja.
Prvi problem Makedonije jeste njezin važan geostrateški položaj. Turci, grci, bulgari, srbi i
njihovi razni saveznici svi su željeli (stremili) i žele (streme) kontrolirati ovaj prostor s
velikom geostrateškom težinom. Historijski i aktuelno, samo albanci nisu željeli da ulaze u
ovakve geostrateške bitke, jer zbog ovakvih projekata nemaju političku, ekonomosku,
finansijsku, vojnu moć. Oni, na bojazan način su pokušavali da osiguraju jedan pregršt
slobode za sebe.

Ideja za nezavisnu državu koja bi se trebala zvati Makedonija ili drugačije, potiče od XIX
vijeka kada, pomoću Rusije, sa Sveti Stefanovom Traktatu, Bulgaria stekla za pravo da
aneksira ovaj prostor. Sa ovim traktatom, naravno da su se ugrozili geo-strateški ciljevi grka,
srba i njihovih saveznika. Na berlinskom kongresu, Sveti Stefanov Traktat je ukinut i
Makedonija se vratila Osmanskoj imperiji. Sa ovom odlukom, nije se složila tadašnja vlada
Bugarske na čelu sa Stambulovim, nego ne imajući snage da se kontestira ova odluka,
bugarski aktivisti au pronašli jednu sofističniju strategiju, kako bi rekao poznati historičar,
Ferdinand Schevil politiku probijanje (prodiranje) mira. Ovo mirovno prodiranje je stavljeno
u jednoj primjenjenoj sceni od ranije. Bugarski su predstavnici 1870.godine tražili od Sultana
da imenuje jednog duhovnog vođu, u suštini su oni tražili stvaranje autokefalnu bugarsku
crkvu. Usvajanje ovog zahtjeva otvorio put za nove zahtjeve. U 1890. godine zahtjevali su
odobrenje da se otvore četiri bugarska biskupa u Makedoniji. Bugarski Ekzarci (šta znači
ekzarci) su se pokazali prirodniji i zahtjevaoci nego Kler Stambola, Atine i Beograda, tako da
su oni počeli proširivati crkveni i obrazovni krug na tim prostorima. Ovo mirovno prodiranje
je imao svoju političku dimenziju. Stvorio se jedan ilegalni politički pokret, VMRO koji je
imao za glavni progamski cilj, stvaranje jedne multietniče države na geografskom prostoru
Makedonije, koja bi funkcionirala kao Švicarska u Evropi. Na osnovu političkog programa
ovog pokreta, u ovoj Makedoniji kao Švicarska na balkanu, bugari, albanci, srbi, turci, vllasi i

1
drugi bi imali potpuno ravnopravan suživot. U to doba prodiranja mira pojam Makedonija za
sve je imao geografsku a ne etničku konotaciju. S ovim programom oni bi ubijeđivali i
albance, da učestvuju u pobunama koji su oni organizirali protiv osmanske imperije. Ove
pobune su, male ili velike doživjele poraz, jer sam narod nije imao jasan identitet i nisu znali
za koga se bore. U Ilindesnskoj pobuni, učestvovali su i albanci koji su “pobijedili” 1/3
mjesta u presjedništvu “vlade”. Kao što se zna, nesretna Kruševska Republika je ugašena, što
je demoralizirala naroda koji je htio da se oslobodi od ovih tlačenja, ali nije znao kuda bi
krenuo u ovim tragičnim raskrsnicama Balkana.
Nakon poraza ovih projekata za stvaranje Švicarske na Balkanu, nakon velikog defetizma
naroda, počeli su balkanski ratovi. Među narodima Balkana u ovoj rundi ratova, naj oštećeniji
izašli albanci a najnagrađeni izašli grci i srbi. Srbi su osvojili Makedoniju i stvorili jednu
veliku Srbiju u obliku Jugaslavije. Kada su srbi zauzeli kontrolu nad Makedonijom, u Bitolju i
u Skoplje je bilo nad 60% albanaca, a danas u Bitolju ima ispod 5%, u Skoplje oko 20%.
Mnogo albanaca je ubijeno ili silom protjerano u Turskoj, a jedan dio njih, pravoslavne
religije koji su govorili dialekt Gegu asimilirali u srbe, a kasnije u makedonce. Ovaj dio
albanskog naroda koji ih današnji makodonci nazivaju «jadni» bolje reflektiraju sudbinu
albanskog naroda u ovom tragičnom periodu i u kontinuitetu.

Danas se u ovim dijelovima Balkana, sva politička bitka odvija u dva pravca:
1.Kako da se demontira srpski ekspansionizam i;
2.Šta će biti sa Istokom, stvaranje jednog novog naroda koji se identifikuje s imenom
makedonac, stvarajući na ovaj način mnogo problema sa kulturnom, vjerskom političkom
baštinom različitih naroda i šta će biti sa pravima albanaca koja su još uvijek ugrožena? Ove
probleme koji se tiču homogenim ekspansionističkim srpskim interesima ili sa bugarskom
prodiranjem mira, ukorjenjene su u raznim konferencijama koji ih je lahko instalirati a teštko
demontirati. Za tadašnje političke konfuzije, mi danas cijeli dan plaćamo harač. Za
vrednovanje, za naše današnje greške, hoće li neko i u buduće platiti? Ratovi među
balkanskim narodima kao i obično, prouzrokuju krize među velikim politčkim faktorima.
Srpski apetiti za teritorije i dominicaju prouzrokovali Prvi svjetski Rat, kao i kasnije Drugi
svjetski Rat, ipak do Trećeg nisu uspjeli.
Kao aleati sa trijumfalnim snagama, uglavnom sa Francuskom, srbi su pobjedili na ovaj način,
Kosovu su imenovali Stara Srbija, Makedoniju kao Južna Srbia, Vojvodinu, Bosnu, zatim
Hrvatsku i Sloveniju. Sve je ovo dobijeno u raznim konferencijama, iako što su ove odluke
bile nepravedne, država koja je osnovana susretala je sa velikim barijerama koja su se uvijek
zavrašvale u opasnom raspadanju. Dok je došlo do ove tačke, nepravde prema albancima su
se nanizale kao lanac. Agrarna politika i nacionalizacija imovine je ostavio albance u
nemogućnost za preživljavanje. Pored ovog su se skicirali planovi za nestanak, akulturizaciju
i protjerivanje. Politički problemi s kojima se danas albanci suočavaju, posljedica su
nepravednih historijskih odluka koji se dan danas ne ukidaju.

Poslije Drugog svjetskog Rata, Makedonija je stekla status republike u sastavu Federativne
Jugoslavije. U toj Republici ostalo je mnogo albanaca kojima, u skladu sa sistemom
komunističkih vrijednosti, obećevali jednaka prava počevši od školovanja na maternjem
jeziku, upotreba maternjeg jezika u administraciji, upotreba nacionalnih simbola i do
adekvatnog zastupljenost, itd. U onim počecima otvorilo se kulturne institucije kao što je bio
Pozorište narodnosti, na radio, emisija na albanskom jeziku, sedmičnik “Flaka e vëllazërimit”
itd. Uvijek su se u Makedoniji počeci bili dobri, međutim finiš tih procesa ponekad loš i
kažnjiv. Kratak idil 70-tih godina, završio se sa divljim ratom protiv “albanskog nacionalizma
i irridentizma” u 80-tih godina. U to vrijeme nacionalizam se zvao upotreba maternjeg jezika,
nadijevanje djeci albanska imena, upotreba toponimima na albanskom jeziku i otvorilo se

2
mješovita odjeljenja, gdje, u ime čuvanja suživota nastava se razvijala na makedonskom
jeziku, promjenili su se školski udžbenici, ispisale su se mnogo sportskih ekipa, dali su im
otkaz s posla svim osobama koja se nisu složila ovim tendecijama,itd. U matičnim uredima
gdje se vršilo upis novorođenčadi postojio zabranjena lista albanskih imena. Ove forme
diskriminacije postojale su samo u Makedoniji, tako što se pretvorilo u poligon gdje se vršilo
ekperiment za efikasnost preventivnih mjera. Sredstva koja su se pokazala uspješna kasnije su
sprovodila na Kosovu. Sve se zna, ali se zaboravljaju. Zaborav utiče da se ove stvari na
cikličan način ponavljaju. Poslije 90-tih godina na političkoj i historijskoj sceni, pojavili se
demokratija i pluralizam. Nade albanaca za slobodu i jednakopravnost bile su velike i
mobilozovane. Stvorilo su se političke stranke da sa velikom marljivošću late se posla da bi
ispravljali greške iz prošlosti. Makedonci tražili jednustranu lojalnost albanaca prema državi,
ali ne i države prema albancima. Ova politika slučaj albanaca je pretvorila u retoriku. U
parlamentu se vodile vruće političke bitke koje se često završile sa hladnim glasanjima.
Makedonska etnička većina nadglasala je albansku etničku manjinu. Ono što je Milošević
postigao tenkama, Gligorov je postigao demokratskim sredstvima, čak su ga hvalili za umnost
i mudrost. Moderni i konstruktivni polažaj albanaca se smatrao kao Gligorova zasluga. Da je
bilo najmanje 20% srba, on ne bi smio ni zamisliti za nezavisnost.

Ova faza je trajala do 1998. godine, kada su na vlasti došle nekomunistčke stranke. Tokom
ove koalicije je došlo do sporazuma da pored građana i država treba pokazati lojalnost prema
građanima. U ovom periodu je došlo de nezamislivih prosperiteta, ne samo za albance, nego i
za samih makedonaca. Postepeno u je Malkedoniji počelo da se gase projugoslavenski apetiti,
odnosno prosrpske, koje su uvijek ovu republiku tretirali kao ekperimentalna zona za
nemakedonskih interesa. Zabrinutost zbog ovog procesa agravirao tokom kosovskog
egzodusa, kada ove snage nisu postigle uspostaviti u djelu koridor za iseljavanje albanaca u
dalekim zemljama. Ideja o koridoru je bila stara. U 50-tih godina i 60-tih godina, Makedonija
je služila ka akumulaciona stanica od stotina-hiljada albanaca i bošnjaka, koji su useljeni u
Turskoj. Ovaj je bio jedan organizovani plan u tančinama. U to vrijeme samo je u Skoplje
otvoren turski konzulat, koji je stvarao administrativne olakšice za iseljavanje. Davala je
famozne “visikat” (vize) za iseljavanje u skladu sa srpsko-turskim ugovorom (poslije Drugog
svjetskog Rata), koji se primjenjivao i tokom perioda Titovog režima.

U 2001. godini u ime “oslobođenje nacije od slavo-makodonskog rješenja”, kako se opravdao

razlog pobune, počeo albansko-makedonski vojni konflikt. Ova rat je okončan sa “Ohridskim
Sporazumom”(13.08.2001.god.-op.prev.), koji bi trebao eliminirati nepravde u prošlosti i koji
bi stvorio uslove za stvaranje jednog modernog društva, gdje bi svi građani i etničke skupine
imali ista prava i mogućnosti. U Ohridu je postignuto saglasnost da se društveni multietnički
karakter reflektira u koncept države, da se albanski jezik tretira kao zvaničan jezik, da albanci
budu zastupljeni na adekvatan način u državnoj administraciji, da se vlast decentralizira, da se
borci amnestiraju, da se odluke donesu koncenzusom, itd. Šta je postignuto od svega ovoga?
Albanski jezik i dalje nije službeni jezik, adekvatna zastupeljenost je samo prazna
propaganda, decentralizacija je zamijenjeno sa dekoncetracijom, mehanizam veto-a još uvijek
se nije aktivirao, mnogo boraca nisu amnestirani i tretiraju se kao nekadašnji kačaki, koji su
uvijek bili u iščekivanju hapšenja ili ubistva.
U Makedoniji, koja je imala podršku svih albanaca tokom cijele historije, danas imamo stari
avaz. Albanci nisu ravnopravni samo u kulturnoj sferi nego i ekonomskoj. Od 200.
ekonosmkih firmi najuspješnije tokom 2004. god.su bile samo dvije, dakle samo 1%, i to
“tetovska Renova” (50-ta po redu) i gostivarski “Bunar Petrol” (133-ća), Zajedničko
društveno i državno vlasništvo je 99 % prešlo u ruke makedonaca, u Makedoniji nema ni
jednu banku sa albanskim kapitalom. Ova situacija nije samo nasljeđena nego se i dalje

3
ponavlja. Prije tri sedmice (krajem novembra, 2005.god.- op.prev.) 32. direktora skopskih
klinika je smjenjeno. Nije imenovan nijedan albanac, ili naprimjer za ilustaraciju, Privatno
Preduzeće koja posluje sa stanovima i poslovnim prostorima. U njenoj upravi su zaposleni
149. makedonaca i samo jedan albanac, i to sin jednog državnog poslanika koji je sada veoma
zadovljan sa dosadašnjim tokovima. U skopskoj regionalnoj jedinici od 200. zaposlenih, samo
je 8 albanaca, u tetovskoj nema nijednog albanca, u gostivarskoj, također nijednog albanca, u
kičevskoj je samo jednog albanca, u strugovskoj nijedan, itd. Situacija je identična i sa
budžetom: Ekonomski albanci su srazmjerno 1%.
Proces suživota u Makedoniji počinje sa makedonskim projektima, sa njihovim obećanjima i
završava se sa prevarom albanaca koji uvijek pokazuju ljubaznost i strpljenje. Jedan naš
postotak na listi 200-na najuspješniji firmi pokazuje realnu sliku položaja albanaca u državi.
Rat koji je počeo opravdao se za radikalne promjene naših odnosa. Oni danas zahtjevaju
vremena da bi realizirali data obećanja, međutim oni zaboravljaju, da su u ime neposrednih
transformacija zauzeli vrijeme drugima, prekinuli su jedan proces koji je počeo napraviti
strukturne i strateške promjene. Ova situacija ne može se kriti sa simboličnim
manifestacijama, sa pola istinama ili sa lažima. Nemamo potrebu, ni nacionalni, ni moralni, ni
građanski interes, kazati da se “Ohridski sporazum” implementira, da je Tetovski Univerzitet
(UT) legaliziran, da je dan zastave stekao status državnog praznika itd., nego trebamo glasno
alarmirati jer i dalje počinje proces prevare. Upotrebljava se ista metoda, nude se nekorisna
prava, koja služe da bi krili gorku realnost. To možemo konstatirati samo s jednom
konkretnom pitanjem: koliko posto albanske omladine je zaposleno i koje su njene
perspektive.
Sve ove podatke pokušavaju ubaciti svjetlo u albansku naivnost, u slabom položaju, u
odlučnim historijskim trenucima, u našu inkonzistentu nacionalnu strategiju, u našim
političkim koketiranjima koja se završavaju sa gubljenjem vitalnih nacionalnih interesa. Ne
samo ovo. Mi ne samo što gubimo, nego izlazimo stidni, radikalni i sumnjivi. Kako da se
prevaziđe ova situacija? Veoma lahko i na najefikasniji način. Poslije završetka
parlamentarnih izbora, albanske stranke da uslovljavaju ulazak u parlamet i institucija sa
realnom verifikacijom njihovog položaja u sistemu.
Albanci mogu imati interes da postoji jedna nezavisna država kao Makedonija, a ne po svaku
cijenu, ne sa neprimjernim fiksiranjem njihovih interesa na polju kulture, ekonomije,
obrazovanja, politike itd. Jedan albanski političar kada donosi odluke ne smije zaboraviti
genezu problema: Sveti Stefanov traktat, njegovo ukidanje u berlinskom Kongresu, premijera
Bugarske, Stambulova, njegov projekt za prodiranje mira, četiri otvorena bugarska biskupija u
Makedoniji, VMRO, projekt za jednu Makedoniju kao Švicarska na Balkanu, racionalizovane
agrarne politike, deposediranje albanaca, nepovratni egzodusi u Turskoj, useljavanje u Evropi
i Ameriku, istrebljenje pravoslavnih albanaca, hapšenja i ubistva, razne paralele, zabrana
imena, upotreba albanskog jezika, zastave, deformaciju ohridskog sporazuma, jedan postotak
u ekonomskoj sferi, čudnog razvoja makedonaca, nazadak albanaca i činjenicu da nigdje u
svijetu ne postoji jedna ovakva država sa neprevaziđenim manama i ovolikim velikim
ambicijama.
Dok pišem ovaj tekst u Ohridu je sa pozivom predsjednika Crvenkovskija, održan sastanak
među predsjednicima balkanskih država (Srbijanski i Bugarski predsjednici, op. Prevodilac).
U ovom selektivnom Samitu, nije pozvan predsjednik Albanije. Šta se krije od njega? Ili za
koga oni pale svijeće, Stoljetni predsjednici koji sa guraju da ulaze u Evropu?

Preveo sa albanskog,
Fadil Bajrami

4
“Memento” është fjalë latine që do të thotë “mos harro ose mbaje në mendje”. Memento-ja
është shumë e rëndësishme në politikë, jo vetëm për shkak të interesave të sotme, por edhe
për shkak të ruajtjes së vazhdimësisë së vlerave që ndikojnë në përforcimin e unitetit të një
kombi.
Sot fërkimet në mes të popujve të Ballkanit shfaqen në dimensionin e interpretimit të së
kaluarës, përkatësisht të ndërlidhjes së saj me të ardhmen. Popujt që arrijnë ta inponojnë
rrëfimin e vet dëshmojnë se kanë kapacitete për dominim. Në këtë mes shqiptarët janë më të
ndrojtur ndërkaq maqedonasit, duke luajtur rolin e viktimës janë, në esencë më agresiv.

Ata, duke luftuar për fikcionet e tyre, arrijnë që të fitojnë të drejtën për suspendim të
realiteteve të tjera, arrijnë që hiçin ta bëjn ë diç, ndërkaq shqiptarët diçin hiç. Prandaj duhet,
herë pas here ta freskojmë kujtesën historike, jo për t'i rrezikuar të tjerët, por për ta mbrojtur
veten.
Vështirësitë me të cilat përballet sot Maqedonia, ngatërresat ndëretnike, fërkimet me fqinjët
nuk burojnë nga konceptet e sotme politike, por janë pasojë e projekteve, interesave,
gabimeve më të hershme. Pa e kuptuar gjenezën e tyre, nuk mund të zgjidhen problemet që
pengojnë progresin dhe normalizimin e situatës.
Problemi i parë i Maqedonisë është pozita e rëndësishme gjeostrategjike e saj. Të gjithë,
turqit, grekët, bullgarët, serbët dhe aleatët e tyre të ndryshëm, kanë synuar dhe synojnë ta
kontrollojnë këtë hapësirë me peshë të madhe gjeostrategjike. Vetëm shqiptarët historikisht
dhe aktualisht, nuk kanë tentuar që të hynë në beteja të këtilla gjeostrategjike, ngaqë për
projekte të tilla nuk kanë mundësi politike, ekonomike, financiare, ushtarake etj. Ata, në
mënyrë të ndrojtur kanë tentuar që të sigurojnë një grusht lirie për vete.
Ideja për shtet të pavarur që do të duhej të quhej Maqedoni, apo ndryshe, buron nga shekulli
19-të kur, me ndihmën e Rusisë, me Traktatin e Shën Stefanit, Bullgaria fitoi të drejtën që të
aneksojë këtë hapësirë. Me këtë traktat, natyrisht se rrezikoheshin interesat gjeo-strategjike të
grekëve, serbëve dhe aleatëve të tyre. Në Konferencën e Berlinit, Traktati i Shën Stefanit u
anullua dhe Maqedonia, iu kthye Perandorisë Osmane. Me këtë vendim, qeveria e atëhershme
bullgare me në krye Stambullovin nuk u pajtua, por duke mos pasur forcë për të kontestuar
këtë vendim, veprimtarët bullgarë zgjodhën një strategji më sofistike, politikën e depërtimit
paqësor, siç do të thoshte historiani i njohur, Ferdinand Schevil. Ky depërtim paqësor
vendosej në një skemë të zbatuar që më herët. Në vitin 1870, përfaqësuesit bullgarë patën
kërkuar nga sulltani që të emërojë një udhëheqës shpirtëror, në esencë kërkuan krijimin e
kishës bullgare autoqefale. Miratimi i kësaj kërkese hapi rrugën për kërkesa të reja. Në vitin
1890 u kërkua leja që të hapen katër peshkopata bullgare në Maqedoni. Ekzarkët bullgarë në
Maqedoni u treguan më të natyrshëm dhe kërkestarë sesa kleri i Stambollit, Athinës dhe
Beogradit, kështu që ata filluan ta zgjerojnë rrjetin kishtar dhe arsimor në këto hapësira. Ky
depërtim paqësor pat dimensionin e vet politik. U krijua një lëvizje ilegale politike, VMRO që
kishte si qëllim kryesor programor, krijimin e një shteti multietnik në hapësirën gjeografike të
Maqedonisë, që do të funksiononte si Zvicra në Evropë. Sipas programit politik të kësaj
lëvizje, në këtë Maqedoni si Zvicër e Ballkanit, do të bashkëjetonin në barazi të plotë
bullgarët, shqiptarët, serbët, turqit, vllehtë etj. Në atë kohë të depërtimit paqësor nocioni
Maqedoni për të gjithë kishte konotacion gjeografik dhe jo etnik. Me këtë program ata i
bindnin edhe shqiptarët, që të marrin pjesë në kryengritjet që ata organizonin kundër
perandorisë otomane. Këto kryengritje, të vogla a të mëdha dështuan radhazi, ngaqë vetë
populli nuk kishte identitet të qartë dhe nuk dinin për se luftonin. Në kryengritjen e Ilindenit,

5
morën pjesë edhe shqiptarët të cilët në kryesinë e "qeverisë ", "fituan" 1/3 e vendeve. Siç dihet
kryengritja, Republika e pafat e Krushevës u shua me raprezalje makabre, që e demoralizoi
jashtë mase popullatën që donte të lirohej nga zgjedha, por që nuk dinte se kah t'ia mbante në
këto udhëkryqe tragjike të Ballkanit.
Pas dështimit të këtyre projekteve për krijimin e Zvicrës në Ballkan, pas defetizmit të madh të
popullit, filluan luftërat ballkanike. Në këtë raund të luftërave të përgjakshme mes popujve të
Ballkanit, më të dëmtuarit dolën shqiptarët dhe më të shpërblyerit dolën grekët dhe serbët.
Këta të fundit e pushtuan Maqedoninë dhe krijuan një Serbi të madhe në trajtë të Jugosllavisë.
Kur serbët e morën kontrollin mbi Maqedoninë, në Manastir dhe Shkup ka pasur mbi 60%
shqiptarë, ndërkaq sot në Manastir ka më pak se 5% shqiptarë, në Shkup afër 20%. Shumë
shqiptarë u vranë ose me dhunë u shpërngulën në Turqi, ndërkaq një pjesë e tyre, të besimit
ortodoks që flitnin në dialektin gegë u asimiluan fillimisht në serbë, pastaj në maqedonas. Kjo
pjesë e popullit shqiptarë që maqedonasit e sotëm i quajnë "shkreti", pasqyrojnë më së miri
fatin e popullit shqiptar në këtë periudhë tragjike dhe në vijimësi.
Sot në këto pjesë të Ballkanit, e gjithë beteja politike zhvillohet në dy drejtime:
1. Si të çmontohet ekspansionizmi serb sidomos në hapësirat shqiptare dhe;
2. Ç'të bëhet me Lindjen, sajimin e një kombi të ri që identifikohet me emrin maqedonas,
duke krijuar kështu një mal problemesh me trashëgiminë kulturore, fetare, politike të popujve
të ndryshëm dhe ç' të bëhet me të drejtat e shqiptare që vazhdimisht nëpërkëmben? Këto
probleme që kanë të bëjnë me interesat hegjemoniste ekspansioniste serbe apo me depërtimin
paqësor të bullgarëve, janë brumosur në konferenca të ndryshme që lehtë instalohen dhe
shumë vështirë çmontohen. Për konfuzionet e atëhershme politike të shqiptarëve, ne sot e
gjithë ditën paguajmë haraç. Për vlerësimet, për gabimet tona të sotme, a do të mbetet kush të
paguajë? Luftërat mes popujve të Ballkanit si zakonisht, shkaktojnë kriza mes faktorëve të
mëdhenj politikë. Orekset serbe për territore dhe dominim shkaktuan Luftën e Parë Botërore,
ashtu si më vonë Luftën e Dytë Botërore, ndërkaq të Tretën nuk ia dolën dot.
Si aleate me forcat ngadhënjyese, kryesisht me Francën, serbët fituan si peshqeshe lufte,
Kosovën që e pagëzuan Stara Serbia (Serbia e Vjetër), Maqedoninë-Juzhna Serbia (Serbia
Jugut), Vojvodinën, Bosnjën, madje edhe Kroacinë dhe Slloveninë. Të gjitha këto peshqeshe
u fituan në konferenca të ndryshme, por meqë këto vendime ishin të padrejta, shteti që u
themelua hasi në pengesa të mëdha që gjithmonë përfundonin me rrezikun e shpërbërjes.
Derisa të arrihej kjo pikë e vlimit, padrejtësitë ndaj shqiptarëve vinin varg e vistër. Politika
agrare dhe nacionalizimi e pasurisë i lente shqiptarët pa mundësi normale për mbijetesë.
Krahas kësaj hartoheshin plane për shfarosje, akulturim dhe shpërngulje. Problemet politike
me të cilat sot përballen shqiptarët, janë pasojë e vendimeve të padrejta historike që edhe sot e
kësaj dite nuk anulohen.
Pas Luftës së Dytë Botërore, Maqedonia e fitoi statusin e republikës në kuadër të Jugosllavisë
Federative. Në të mbetën shumë shqiptarë të cilëve, në përputhje me sistemin e vlerave
komuniste dhe jo dashamirësisë së jugosllavëve, u premtuan të drejta të barabarta duke filluar
nga shkollimi në gjuhën amtare, përdorimi i gjuhës amtare në administratë, përdorimin e
simboleve kombëtare e deri te përfaqësimi adekuat etj. Në ato fillime u hapën institucione të
kulturës siç ishte teatri i kombësive, emisione në gjuhën shqipe në radio, gazeta javore "Flaka
e Vëllazërimit" etj. Në Maqedoni gjithmonë fillimet ishin të mbara, por fundi gjithmonë ishte
përtharës dhe ndëshkues. Idili i shkurtër i viteve '70-të, përfundoi me luftën e egër kundër
"nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar" në vitet 80-të. Në atë kohë nacionalizëm quhej
përdorimi i gjuhës amtare, pagëzimi i fëmijëve me emra shqiptarë, përdorimi i toponime në
gjuhën shqipe, përdorimi i sufikseve të gjuhës shqipe etj., prandaj u mbyllën shumë shkolla në
gjuhën shqipe dhe u hapën paralele të përziera, ku, në emër të ruajtjes së bashkëjetesës
mësimi zhvillohej në gjuhën maqedonase, u ndërruan tekstet shkollore, u ç'regjistruan shumë
ekipe sportive, u përjashtuan nga puna shumë shqiptarë që nuk pajtoheshin me këto tendenca

6
etj. Në sportelet e institucioneve komunale ku regjistroheshin të porsalindurit, ekzistonte lista
e emrave të ndaluar shqiptarë. Këto forma të ngufatjes ekzistonin vetëm në Maqedoni, kështu
që ajo u shndërrua në poligon ku bëheshin eksperimente për efikasitetin e masave
parandaluese. Mjetet që tregoheshin të suksesshme pastaj zbatoheshin në Kosovë. Të gjitha
këto dihen, por harrohen. Harresa ndikon që këto metoda në mënyrë ciklike të përsëriten. Pas
viteve të 90-ta në skenën politike dhe historike, u shfaq demokracia dhe pluralizmi. Shpresat e
shqiptarëve për liri dhe barazi ishin të mëdha dhe mobilizuese. U krijuan parti politike
kombëtare që me zell të madh hynë në punë për t'i korrigjuar gabimet e së kaluarës.
Maqedonasit kërkonin lojalitet të njëanshëm, të shqiptarëve ndaj shtetit, por jo edhe të shtetit
ndaj shqiptarëve. Kjo politikë e shndërroi kauzën shqiptare në retorikë. Në parlament
zhvilloheshin beteja të zjarrta politike që gjithmonë përfundonin me votime të ftohta.
Mazhoranca etnike maqedonase e mbivotonte minorancën etnike shqiptare. Atë që
Millosheviçi arrinte me tanke, Gligorovi arrinte me procedurë demokratike, madje ishte edhe i
lavdëruar për mençuri dhe urtësi. Pozicionimi i moderuar dhe konstruktiv i shqiptarëve
trajtohej si meritë e Gligorovit. Po të kishte pasur në Maqedoni të paktën 20% serbë ai, jo
vetëm që nuk do të mund të shtirej, por as që do të guxonte të mendojë për pavarësi.
Kjo fazë zgjati deri në vitin 1998, kur në pushtet erdhën partitë jokomuniste. Gjatë këtij
koalicioni u arrit marrëveshja që krahas qytetarit edhe shteti duhet të tregojë lojalitet ndaj
qytetarëve. Në këtë periudhë u arritën përparime të paimagjinueshme, jo vetëm për shqiptarët,
por edhe për vetë maqedonasit. Në Maqedoni pak nga pak filluan të çmontoheshin strukturat
projugosllave, përkatësisht proserbe, që gjithmonë këtë republikë e trajtonin si zonë
eksperimentale për interesat jomaqedonase. Shqetësimi nga ky proces agravoi gjatë eksodit
kosovar, kur këto forca nuk arritën ta vënë në veprim korridorin për shpërngulje të
shqiptarëve në vende të largëta. Ideja e korridorit ishte e vjetër. Në vitet 50-të dhe 60-të,
Maqedonia shërbente si stacioni grumbullues prej nga qindra-mija shqiptarë dhe boshnjakë,
shpërnguleshin për në Turqi. Ky ishte një plan i organizuar me përpikmëri. Në atë kohë vetëm
në Shkup u hap konsullata turke, që krijonte lehtësira administrative për shpërngulje. Jepte
"visikat" (vizat) e famshme për shpërngulje sipas marrëveshjes paraprake (para Luftës së Dytë
Botërore) serbo-turke, që u përtëri edhe gjatë periudhës së regjimit të Titos.
Në vitin 2001 në emër "të çlirimit të kombit nga zgjedha sllavomaqedonase", siç arsyetohej
motivi i kryengritjes, filloi konflikti ushtarak shqiptaro-maqedonas. Kjo luftë përfundoi me
“Marrëveshjen e Ohrit”, që do të duhej t'i eliminonte padrejtësitë e së kaluarës dhe të krijonte
kushte për krijim të një shoqërie moderne, ku të gjithë qytetarët dhe bashkësitë etnike do të
kishin të drejta dhe shanse të barabarta. Në marrëveshje u arrit pëlqimi që karakteri multietnik
i shoqërisë të pasqyrohet në konceptin e shtetit, që gjuha shqipe të trajtohet si gjuhë zyrtare,
që shqiptarët të përfaqësohen në mënyrë adekuate në administratën shtetërore, që pushteti të
decentralizohet, që luftëtarët të amnistohen, që vendimet të merren me konsensus, etj. Ç’ka u
arrit nga gjithë kjo? Gjuha shqipe ende nuk është zyrtare, përfaqësimi adekuat është vetëm
propagandë boshe, decentralizimi është zëvendësuar me dekoncentrim, mekanizmi i vetos nuk
është aktivizuar asnjëherë, shumë luftëtarë nuk janë të amnistuar dhe trajtohen si kaçakët
dikur, të cilët gjithmonë kanë qenë në pritje e sipër të arrestimit të përbuzur ose të vrasjes.
Në Maqedoni, që pati përkrahjen e gjithë shqiptarëve gjatë tërë historisë së saj të shkurtër, sot
kemi prapë avazin e vjetër. Shqiptarët jo vetëm që nuk e arritën barazinë në sferën kulturore,
por as edhe ekonomike. Nga 200 firmat ekonomike më të suksesshme të vitit 2004 vetëm dy
janë shqiptare, pra vetëm 1%, "Renova" e Tetovës (e 50-ta) dhe "Bunar Petrolli" i Gostivarit
(e 133-ta), prona e përbashkët shoqërore dhe shtetërore 99% kaloi në duart e maqedonasve, në
Maqedoni nuk ka asnjë bankë me kapital shqiptar. Kjo situatë nuk është vetëm e trashëguar,
por ajo rikrijohet sërish. Para tre javësh u ndërruan 32 drejtorët e klinikave të Shkupit. Nuk u
emërua asnjë shqiptar, ose ta marrim si shembull edhe më ilustrues, N.P që ekonomizon me
banesa dhe lokale afariste. Në drejtorinë e saj, janë të punësuar 149 maqedonas dhe vetëm 1

7
shqiptar, i biri i një deputeti i cili tash është shumë i kënaqur me rrjedhat, në njësinë rajonale
të Shkupit nga 200 të punësuar, vetëm 8 janë shqiptarë, në atë të Tetovës nuk ka asnjë
shqiptar, në atë të Gostivarit po ashtu asnjë shqiptar, në atë të Kërçovës vetëm 1 shqiptar, në
atë të Strugës asnjë shqiptar etj. Situata është identike edhe me buxhetin: ekonomikisht
shqiptarët janë në dimensionin e 1%-it.
Procesi i bashkëjetesës në Maqedoni fillon me projektet maqedonase, me premtimet e tyre
dhe përfundon me mashtrimin e shqiptarëve të cilët gjithmonë tregojnë dashamirësi dhe
mirëkuptim. Një përqindëshi jonë në listën e 200 firmave më të suksesshme, tregon pasqyrën
reale të pozitës së shqiptarëve në shtet. Lufta që filloi arsyetohej me premtime për ndërrime
radikale të raporteve. Sot ata kërkojnë kohë për t'i realizuar premtimet e dhëna, por harrojnë
se ata, në emër të transformimeve imediate ia morën kohën të tjerëve, ndërprenë një proces që
filloi të bëjë ndërrime strukturore dhe strategjike. Kjo gjendje nuk mund të fshihet me
manifestime simbolike, me të vërteta gjysmake, apo me gënjeshtra të kulluara. Nuk kemi
nevojë, as interes kombëtar, as moral dhe as qytetërues, të pohojmë se “Marrëveshja e Ohrit”
po realizohet, se UT-ja është zyrtarizuar, se dita e flamurit paska fituar statusin e festës zyrtare
etj., por zëshëm duhet të alarmojmë se sërish fillon procesi i mashtrimit. Përdoret e njëjta
metodë, ofrohen të drejta të pashfrytëzueshme, që shërbejnë për të fshehur realitetin e hidhur.
Atë mund ta konstatojmë vetëm me një pyetje shumë konkrete: sa përqind e rinisë shqiptare
është e punësuar dhe çfarë janë perspektivat e saj.
Të gjitha këto të dhëna synojnë të hedhin dritë mbi naivitetin shqiptar, mbi pozicionimin e
dobët në momente vendimtare historike, mbi strategjinë tonë inkonzistente kombëtare, mbi
koketimet tona politike që përfundojnë me humbjen e interesave vitale kombëtare. Por jo
vetëm kaq. Ne jo vetëm që humbim, por dalim edhe të koritur, radikal dhe të dyshimtë. Si të
tejkalohet kjo situatë? Shumë lehtë dhe në mënyrë shumë efikase. Pas përfundimit të
zgjedhjeve parlamentare, partitë shqiptare të kushtëzojnë hyrjen në parlament dhe institucione
me verifikim real të pozitës së tyre në sistem.
Shqiptarët mund të kenë interes që të ekzistojë një shtet i pavarur si Maqedonia, por jo me çdo
kusht, jo me çmim të ngufatjes së pashembullt të interesave të tyre kombëtare në fushën e
kulturës, ekonomisë, arsimit, politikës etj. Një politikan shqiptar kur merr vendime nuk guxon
të harrojë gjenezën e problemeve: Traktatin e Shën Stefanit, anulimin e tij në Konferencën e
Berlinit, kryeministrin bullgar, Stambullov, projektin e tij për depërtim paqësor, katër
peshkopatat bullgare të hapura në Maqedoni, VMRO-në, projektin për një Maqedoni si Zvicra
e Ballkanit, politikat agrare racionalizuese, shpronësimin e shqiptarëve, eksodet e
pakthyeshme në Turqi, emigrimet në Evropë dhe Amerikë, zhdukjen e shqiptarëve ortodoksë
gegë, burgosjet dhe vrasjet, paralelet e përziera, ndalesat e emrave, përdorimit të gjuhës
shqipe, të flamurit, deformimin e Marrëveshje së Ohrit, një përqindëshin në sferën e
ekonomisë, zhvillimin marramendës të maqedonasve dhe përtharjen e shqiptarëve dhe faktin
se askund në botë, nuk ekziston një shtet i këtillë me mangësi të pakapërcyeshme dhe ambicie
kaq të mëdha.
Deri sa e shkruaj këtë tekst në Ohër me ftesën e presidentit Cërvenkovski,u mbajt takimi në
mes të presidentëve të shteteve sllave të Ballkanit. Në këtë samit të seleksionuar, nuk është
ftuar presidenti shqiptar. Çka fshihet prej tij? Ose për kë i ndezën qirinjtë ata, presidentët
shekullarë që shtyhen të hynë në Evropë?