TOMRÎĞA KÎRÎM TATARLARÎÑ TURUŞ-MAMURIYET MEĞMUWASÎ

www.nazar-look.com
ATTITUDE AND CULTURE MAGAZINE OF CRIMEAN TATARS OF DOBRUDJA

ISSN 2069-4784
Oşak/January 2011 z a r
Na ílíme, ş
Sene/Year: 1, Sayî/Issue: 1/1 e t
m ko nî
et níp !
e e
Úyr sen d

P.8 Resurgent exacerbated

nationalism in the
Romanian academic
environment

S.16 Múğize hap tabîldî

Haftada 4 okka zayîflañîz
Dr. Mollağihan
P.12 The Mehmet Niyaziy Prize
went to
Nevzat Yusuf Sarîgól

S.18 Tomrîğa'dan selam ketírdím

Mehmet Niyaziy P.13 Book launch
Vasilica Mitrea

S.24 Kadînlar ulkasî

Molla Abbas Franseviy (I)
Ismail Gaspîralî
 LET XINJIANG
speak
ŞÎNĞA'NÎÑ
konîşmak

SÎRASÎ TANÎLSÎN
 ÍŞÍNDEKÍLER
CONTENTS
4 NAZAR LOOK

Tomrîğa Kîrîm Tatarlarîñ turuş-

Naşiríñ mektúbí
mamuriyet meğmuwasî
5 Attitude and culture magazine
of Crimean Tatars of Dobrudja
Milliy ihanet

6 ISSN: 2069-4784
www.nazar-look.com
Mamuriyet kaberlerí nazar.look@yahoo.com

8 FOUNDER & EDITOR-IN-CHIEF

BAŞ-NAŞIR
Resurgent exacerbated nationalism in
the Romanian academic environment
Taner Murat
12 COMPUTER GRAPHICS
The Mehmet Niyaziy Prize went to
Nevzat Yusuf Sarîgól SAYAR SÎZGAĞÎSÎ

13 Elif Abdul
Hakaan Kalila (Hakan Calila)
Book launch - Vasilica Mitrea

14 CREATIVE CONSULTANTS
ESER KEÑEŞÇÍSÍ
Photoshop
Gúner Akmolla

BAŞ KABÎNDA
16
Múğize hap tabîldî - Haftada 4 okka
“Nazar” zayîflañîz: Dr. Mollağihan

Resím: Stougard, dreamstime.com

ON THE COVER
17
Medeniyet dersí
“Look”

Photo: Stougard, dreamstime.com 18

Tomrîğa'dan selam ketírdím: Mehmet
Niyaziy

19
Biñ dokîz yúz ondokîz: Bekir Çobanzade

20
Tatarlar (I): Gúner Akmolla

24
Kadînlar ulkasî - Molla Abbas Franseviy Copyright reverts back to
(I): Ismail Gaspîralî
contributors upon publication.

26 The full issue is available for

viewing online from the Nazar -
Look website.
Atasózlerí
For submission guidelines and
further information, please stop by
www.nazar-look.com

Nazar Look 3
 NAŞIRÍÑ MEKTÚBÍ
Kîymetlí soydaşlarîm marhabalar,
Búgún ğap-ğañî bír ğolîñ başîndamîz. Rumaniye’dekí Tatarlîgîñ
tîşawun kesíp ğolîn aşmak ístegí men bo aylîk meğmuwanîñ
temelín attîk.
Maga kalgan bolsa men raát-raát íşíme karay berer
edím. Zaten bo meğmuwa şîkmagan bolsa da men ózímní ifade
etmege túrlí ğollar tabar edím, kitap yazîp bastîrmak gibí,
awlarda sayifalar aşmak gibí, we sayire. Lákin yígírím seneden
berítlí índemeden susup turdum, şúndí de oñîma-solîma
karaganda kózím aldîna neday bír manzara kele? Tomrîğa'da
tílímíz Tatarğa sakawlarîñ kolîna kírdí, ses uyumundan
kabersíz insanlar tílímíz men, elifbemíz men oynap, astîn kazîp,
biñlerğe senelerden kalgan mamuriyetímízní ğok etmege
şalîşalar. Rumaniye'de geşen yúzyîlîñ ortasînda kartbabalarîmîz
kurgan látin elifbemíz karma-karîşîk bolîp kaldî. Tatarğa ekí laf
koşa-almagan sesler bíz sozîk awazmîz dep seslí bolîp şîgalar.
Ediplerímíz yaratkan elifbege bo sakawlar óz ğartî akîlîna kóre
túrlí-túrlí deñíştírímler ketírmege ogîraşalar. Meğmuwamîzda bo
şatlak awazlarnî susturup, taa arka betke otîrtîp tartîklarîñ
sîrasîna salağakmîz, sessízleríñ arasîna, ózleríne láyîk bír yerge.
Hep şo zamanda tartîlîp otîrgan bazî hoş sesler meğmuwamîzda
taa aldga alînîp sozîklarîñ sîrasîna geşíríleğektír, seslíleríñ
arasîna.
Bondan ayîrî wurgî meselesín de dîkkatîmîzga almaga
şabalanağakmîz. Ne yazîk ke soñ yígírím senesíñ
kayretsízlígínden Tatarğa tílímízde wurgular da yerlí-yersíz
kullanîldî. Bonîñ úşún bíz yañgîş wurgular kullanmadan sáde
dogrî basîp, wurmak kerekmegen eğíklerní raát bîrakîp
Photo: Elif Abdul
4 Nazar Look
wurulağak eğíklerní wurgulamaga ğúkleneğekmíz. Bonday etíp,
tílímízge kongan tertípsízlíkní temízlemege karap Tatarğanîñ
tatlî ses uyumun kaytartmaga ğan bereğekmíz çúnkí hakkîmîz
anatílímízdedír, bo inanîş man terlep şalîşamîz.
Maalesef bo faaliyetímízge ğol aşkan Tomrîğa'dakî
Tatarğanîñ bolîmsîz turumî. Rumaniye'de Tatar tílí pítiyatîr.
Yígírím sene bekliy-bekliy otîrdîk, Rumaniye'de Tatarğa mektebí
gene yok! Televiziyon yok. Tyatro yok. Yok, yok, yok. Bíz,
Nazar Look meğmuwasî, bútún bo zorlîklarnî karşîmîzga alîp
Tomrîğa'dakî Tatarğasîn dogrî kullanmasîna karawulluk
yapmaga ázírmíz. Bízím tek emelímíz tílímíz. Bízím tek
istikametímíz memleketímíz!
Kîymetlí okîwğular, bo bízím túşlerímízní
kanatlandîra-algan tek sízsíñíz, dúniyanîñ dórt yagîna tarîday
atîlîp ğayîlgan Tatarlar, yuwasîn sagînîp yuwasîna kaytkîsî
kelgen sayrawğî kuş Tatarlar. Buyuruñuz, bo emelní bíz men
paylaşsañîz manzúmeleríñízní, şaşma şalîşmalarîñîznî,
makaleleríñízní yollañîz, sabîrsîzlîk man bekliymíz! Buyuruñuz,
tek silagîmîz, tek zewzegímíz tílímízní kullanîp bo
meğmuwanîñ satîrlarînda sayraşayîk, sayifalarînda ótíşiyík,
maksatîmîzga barayîk.
2011'ge Kayîrlî Seneler
Kaytarîp alînsîn eskí memleketler!
Taner Murat
 MILLIY IHANET
13 aralîk 2010 Tatarlarîñ Kúní múnasebetí men Kóstenğe mezarlîgînda
yapîlgan tórende

HEŞBÍR TATARĞA SÓZÍ KULLANÎLMADÎ!

BOGADARÎ DA FAZLA,
YETER ENDÍ!

BO NAMUSSUZLUKKA
BÍR SOÑ BERÍLMELÍ!

TUWUL MEZATLARGA SATLÎK

BO TATARLÎK

Nazar Look 5
Mamuriyet kaberlerí
Akmesğit (Simferopol), 03.12.2010
(QHA) - ABD’níñ eñ prestijlí burs programî
bolgan Fulbright Programîñ Ukrayna’dakî kolî
bolgan Fulbright Ukraine, 2 Aralîkta Akmesğit
Ukrayna Úyretím Reformlarî Merkezínde
tanîtîldî.
Tanîtîma, Fulbright Ukrayna Programî

Photo: Ismayil Gúlşen (Ismail Ghiulşen)

Múdúrí Miron Stahiv, ABD Úniversitelerínde
úyretím programî ğónetúwğísí İnna Barîş, Kîrîm
Kúltúr ve Sanat Úniversitesí Rektorî Oleg
Gabrieliyan, Tavriya Milli Úniversitesí úyretím
úyesi Doçent Dr. Elmira Murat (Elmira Muratova),
program bursalîsî Terrel Starr, program
mensuplarî ve program mezunlarî katîldî.
Tanîtîm sîrasînda program hakkînda bílgí
beríldí, programîñ sawlagan imkáanlarî,
perspektifler añlatîldî.
Fulbright programî, 1946 yîlînda kuruldî.
1992 yîlîndan berítlí yakîn 700 Ukraynalî bílím
adamî, úniversite úyrenğísí men ğaş uzmanlar,
ABD húkúmetí tarafîndan finans etílgen program
vasîtasî man ABD’ní ziyaret etíp onda úyretím ilgísíne sunuldî.
kórdí, bílím aktarmalar yaptî. Bo súre íşínde
ABD’den yakîn 400 úniversite úyrenğísí men Erkinlígín konîsîna uygun, múzik
bílím adamî da Ukrayna’nî ziyaret ettí. eşlígínde yapîlgan aşîlîş tórení, Kîrîm
Milletlerarasî Ílíşkíler ve Súrgúnden Kaytkan
Nara Nariman (Nara Narimanova) - Osman Bayramaliy Vatandaşlar Komitesí Başkan Yardîmğîsî
(Osman Bayramaliyev) Vladimir Blinov, aytuwlî Kîrîm Tatar besteğísí,
şarkîğî Kîrîm Kalk Sanatşîsî Fevziy Aliy (Fevzi
Aliyev), Kîrîm Tatar sanat bílímğísí Elmira Çerkez
Kiyev, 06.12.2010 (QHA) - Ukrayna’nîñ (Elmira Çerkezova), “Makam” Kîrîm Tatar Klasik
“Ukraina” Televizyonînda yapîlgan şarkî Múzikasî Toplîlîgî ğónetúwğúsí Ğemil Karîk (Ğemil
yarîşmasîñ úşúnğí sezonîn Kîrîm Tatar şarkîğîsî Karikov), Ukrayna Kalk Sanatşîsî Rústem Memet'íñ
Asan Bilal (Asan Bilalov) kazandî. (Rústem Memetov) katîlîmî man kerşekleştí.
Kalk şarkîğîlarî arasînda yapîlgan yarîşmanîñ Sergíde yer algan aytuwlî Kîrîm Tatar ressamlarî
finalî 4 aralîkta boldî. Asan Bilal finalda eñ kóp Zarema Trasin (Zarema Trasinova), Alim Húseyin (Alim
siyírğí oyîn toplap (%53,94 oy) yarîşmanî Useinov), Asan Baraş, Ramazan Húseyin (Ramazan
kazandî. Bilal, yarîşma man barabar 500 biñ Useinov), İrfan Nafiy (Irfan Nafiyev), Ayder Aliy (Ayder
grivna (yakîn 62 biñ dolar) para da aldî. Aliyev), Rústem Emin (Rustem Eminov), Aliy Bekir (Ali
Bekirov), Yakup Ablay (Yakubovve Ablayev) hanedanî
Asan Bilal 40 yaşînda. Ózbekistan’îñ
ressamlarî, Ismet Veliyulla (Ismet Veliullayev),
Uçkuduk kasabasînda tuwdî. Klarinet sahasînda
Rústem Vahap (Rústem Vaapov), Enver Izzet (Enver
múzik okulîn pítírdí. Tewúke úyretmení Asan
Izzetov), Mustafa Murtaza (Mustafa Murtazayev), Kázîm
Bilal balşîbînğîlîk man inşaattan ilgílene. Úylí,
Ğeppar (Kazîm Cepparov) man Mayre Lúman'nîñ
ekí kîz balasî babasî. Bilal, projede kazangan
(Mayre Lúmanova) eserlerínde múzik dúnyasî tasvir
parasî man úy salîp eñ súygen eskí SSCB filmín
etílgen.
de bírtaa şegeğegín ayttî.
Resímler, eñ gúzel sanat dallarîndan bírsí
Iliyas Aliy (Ilyas Ali)
bolgan múzikasîn bírleştírgen ressamlarîñ
tuygularîn yansîta.
Akmesğit (Simferopol), 10.12.2010 Nara Nariman (Nara Narimanova) - Yunus Kîrîmlî
(QHA) - Akmesğit’te 10 aralîkta Kîrîm Tatar
Sanat Múzesínde, “Kîrîm Tatar ressamlarîñ
eserlerínde múzik dúniyasî” sergísí aşîldî. Mejdiye (Medgidia), Rumaniye,
Sergíde ressamlarîñ we Kîrîm Tatar Múzesí 04.12.2010 (QHA) – Mejdiye'de aytuwlî şayirímíz
kolleksiyonînda yer algan resímler ziyaretşíleriñ Mehmet Niyaziy anîldî. Anîlmanîñ síftí bólímínde

6 Nazar Look
kasabanîñ merkezínde tabîlgan şayirníñ Akmesğit (Simferopol), 13.12.2010
hewkelíne şeşek tóşeldí. Ekínğí bólím mezarlîkta (QHA) - Kîrîm Tatar tílí, UNESCO’nîñ Aralîk
tutulup, şayirníñ hewkelíne şeşek tóşelíp duwa
ayînda ğañîlaştîrgan Kaybolma Tehlikesí
okîldî.
Astîndakî Dúniya Tíllerí Listesíne kírdí.
Ondan soñra Mejdiye Mamuriyet Úyúnde UNESCO’nîñ ğañî şîgargan listede túrlí
yapîlgan bír tórende Mehmet Niyaziy edebiyat dereğelerde kaybbolma tehlikesí astînda bolgan
toplam 2.473 tíl yer aldî.
UNESCO, Kîrîm Tatar tílín Kîrîm’da
Kîrîm Tatar, Kîrîm Túrk ve Nogay (Kîrîm) úş
şiwesíne ayîrîp bo şiwelerní orta dereğede tehlike
astînda bolganlarîn bellí ettí. Obír yaktan
Tomrîğa bólgesínde de barlîgîn súrdúrgen Kîrîm
Tatarğasî da hep şo tehlike kategoriyesíne alîndî.
Bo dereğelendírmege kóre kartlar bo tílní konîşa,
orta yaş grubî tílní añlay amma óz aralarînda bír
de ballar man anatílde konîşmay.
Emine Muzafar (Emine Muzafarova) - Osman
Bayramaliy (Osman Bayramaliyev)

Akmesğit (Simferopol), 16.12.2010

ódílí de beríldí. Bo sene ódíl Nevzat Yusuf
Sarîgól'níñ hakkî eken. Tórenní tertíplegenler
tekmílğí darúlfúnun muwallímí Nevzat Yusuf
Sarîgól'níñ kolîna tutturgan paranî saklî tutup
aytmadîlar. Eger bo dewletten kelgen paradan
berílgen ódílíñ degerí aytîlgan bolsa hakklî-
hakksîz şúphelerge ğol aşîlmaz edí.
Kóstenğe, 10.12.2010 (QHA) – Askeriye
Úyúnde tertíplengen kitap imzalamasînda kazak
yazuwğusî Vasilica Mitrea Tatarlîk konîsînda
yazgan "Vremuri, oameni şi… destine" kitabîn
tanîttî. Bo kitap yazuwğunuñ Kîrîm'ga yapkan
bír ziyaretíñ artînda kalemge alîndî. Sayifalar
bazî Tatarlarîñ bír de bútún Tatarlîgîñ kaderín
resímín sîzmaga şalîşa.
"Men bo kitapka şalîşmaga başlaganda
bútún dost-tanîşlarîm Tatarlar man wakîtîmnî
kaybetmiyím dep maga akîl beríp turdî. Kîrîm'ga
yapkan ziyaretíme kadar heşbír Tatar tanîmagan
edím. Bo ğolda hem Rumaniye'dekí Tatarlarî
man, hem Kîrîm'dakî Tatarlarî man tanîşîp
konîşkan soñ onlarîñ insanlîgî bízge úyretílgen
masallar man heş uyumaganîn añlaganda,
utanuwumdan bo kitapnî yazmaga karar aldîm."
"Vremuri, oameni şi… destine" Vasilica
Mitrea'níñ dórtínğí kitabîdîr. Bondan ewel "Ştiai
ca timpu-i colorat?", "Cândva,… prietene" bír de
"Confesiunile Angelei" kitaplarîna da imza atkan
edí. Vasilica'nîñ toplîm we mamuriyet şalîşmalarî
bírkóp meğmuwanîñ íşínde de yer taba.
(QHA) – Ilham atlî Kîrîm Tatar kalk oyînlarî
toplîlîgî, Túrúk sanatşî Gúnay Naiboğlu man
barabar Kîrîm turnesíne şîktî. Turneníñ
tertíplewğílerínden Ayşe Yakup'núñ (Ayşe Yakubova)
QHA’ga bergen bílgílerge góre İlham man Gúnay,
Akyar (Sevastopol), Bakçesaray, Akmesğit men
Akmeçet’te (Çernomorskoye) ortak konserler berdí.
Yakup, siyírğíler men tîklîm-tîklîm salonlarda
yapîlgan konserlerde Ilham grubî dans ğónetmení
Aliye Memet'níñ (Aliye Memetova) ázírlegen oyînlarnî
oynaganda, Gúnay Kîrîm Tatar dúrkúlerí men
ğañî Túrúk şarkîlarîn iğra ettí.
Yakup, “Bíz Akyar'da yaşagan Kîrîm
Tatarlarnî az dep konserge katîlîmîn az
bolağağîndan korktîk amma konserge kóp kíşí
keldí. Kîrîm Tatarlar bonday bír konserní kópten
bekliy edí.” dedí.
Çingiz Súleyman (Çingiz Súleymanova) - Osman
Bayramaliy (Osman Bayramaliyev)
Ankara, 17.12.2010 (QHA) - 16 ulkadan
29 edebiyat dergísín katîlîmî man Ankara’da
úşúnğí Túrúk Dúniyasî Edebiyat Dergílerí
Kongresí yapîldî.
Avrasya Yazarlar Bírlígí'ñ bergen bílgísíne kóre,
14-16 aralîk 2010 tewúkelerí arasînda yapîlgan
Kongre, TİKA’nîñ katkîlarî man Avrasya Yazarlar
Bírlígí men Túrksoy yagîndan tertíplendí.
Kongrede Azerbayğan, Başkurtustan,
Bulgariye, Hollant, Iran, Karaçay-Balkar,
Kazagîstan, Îrak, Kîrgîzîstan, Kîrîm, Kîbrîs,
Kosova, Ózbegístan, Rumaniye, Túrkmenístan
man Túrkiye’den mañlay edebiyat dergíleríñ genel
ğayîn ğónetmenlerí bír araga keldí. Kîrîm’nî
Kîrîm Tatar dergílerí “Úmút kervanî” man
“Nenkeğan” temsíl ettí.
Yunus Kîrîmlî

Nazar Look 7
Resurgent exacerbated
nationalism in the Romanian
academic environment

Constanta, Romania - 11.12.2010. UDTTMR
and Ovidius University Constanta launched the book
"Din istoria tătarilor" ("From the history of Tatars")
coordinated by Professor of History Marian Cojoc at
Ovidius University.
Students working under the supervision of
professor Marian Cojoc also presented some of their
works. Someone claimed that the Mongol Empire was
bordered by the Romanian Voivodeships suggesting
that Romanians stopped Mongol incursion in Europe, an
earlier sentence of the Romanian nationalists.
Asked when they were founded the
voivodeships on current romanian territory prof. Marian
Cojoc was unable to answer this elementary question.
He could not produce more than a cheap irony about
the education of the person asking the question.
Is prof. Marian Cojoc an incompetent?
Is prof. Marian Cojoc a forger?
Is prof. Marian Cojoc an ignorant?
Is prof. Marian Cojoc a thief?
Four years after EU accession Romania still
does not follow game rules and resurgent Romanian
nationalism exacerbates in the academic media.

8 Nazar Look
Some chapters of the book "From the history of Tatars"

The leaders of UDTTMR and prof. Marian Cojoc not only they are changing
destination of the funds but they are using the funds for the Tatar history to
undermine their history with the only aim of quick assimilation.
Are the leaders of UDTTMR Varol Amet and Aledin Amet engaged in this
embezzlement of funds destinated to the history of Tatars?

Nazar Look 9
Eastern Europe in the early XIIIth century

10 Nazar Look
When Mongol army arrived in the Eastern Europe most of its soldiers
Photo: NASA

were Tatars, Mongols were the leaders but they were a minority in that
army. Defeated by the Mongol army Kipchaks, who spoke the same
language with Tatars, agreed to take the name of Tatars.

Nazar Look 11
 Mehmet Niyaziy Prize

T TO
E N Nevzat Yusuf Sarîgól
W
Photos: Ismayil Gúlşen (Ismail Ghiulşen)

This year the Mehmet Niyaziy Prize for

literature has been awarded to the well-
known Crimean Tatar poet and writer
Nevzat Yusuf Sarîgól.

Mejdiye (Medgidia), Romania, 04.12.2010 - -

The 2010 Mehmet Niyaziy prize for literature
has gone to Nevzat Yusuf Sarîgól, retired
professor of Turkish at Bucharest University.
Although most of his works in the fields of
literature and linguistics are in Romanian and Turkish
language, Nevzat Yusuf Sarîgól also published prose and
poetry in Crimean Tatar language. His most significant contribution
to Crimean Tatar culture is the poetry book "Tabanîma gómelek ğaktîm" –
"I anointed my feet with butterfly".
The organisers didn't disclose the exact value of the prize being offered.

12 Nazar Look
 Book launch

Vasilica Mitrea
Photo: Elif Abdul

Vasilica Mitrea has launched her fourth

book, "Vremuri, oameni şi… destine" Vasilica Mitrea:
When I began writing this book
Constanta, Romania - 10.12.2010. Columnist and book author Vasilica all of my friends had just one
Mitrea has launched her fourth book, "Vremuri, oameni şi… destine", a concise, piece of advice: "Don't waste
yet powerful description of the life and destiny of some particular Crimean Tatar your time writing about Tatars."
families and of the Crimean Tatar nation. Vasilica hopes it will be a tribute to a
truly great nation, helping the Tatars around the world achieving their dreams. I wrote this book because
Vasilica Mitrea is a member of the Romanian Navy League, a member of the nothing I knew about the
"Mihail Sadoveanu" Literary Club and a member of the Romanian Dobrudja Tartars matches reality and I
Writers League. feel guilty for this.
Her previous books are "Ştiai ca timpu-i colorat?", "Cândva,… prietene" and
"Confesiunile Angelei". Vasilica often writes on social and cultural issues in the
regional magazines Camarazii, Marea Noastră, Dobrogea Culturală and Arma
Pontica. She also wrote about Tatars in the Emel and Karadeniz magazines. In her spare time, Vasilica loves traveling,
meeting people, writing and watching movies. Her favorite artists are Florin Piersic and Bruce Willis.
She lives in Constanta, Romania.

Nazar Look 13
 PHOTOSHOP
Crimea, Yalta, Road, 1890-1900

14 Nazar Look
Nazar Look 15
Zayîflamaga hap karadîñ mî?
Dr. Mollağihan’dan akîl al:
Okka bermege yoktîr hap
Bír hafta kurî ótmek kap
Millet sawluguna sewap
Kîrîmga Yolla Bír Kitap
Ismail Gasprinskiy
atîna
Kîrîm Tatar Kútúpkanesíne

YARDÎMÎÑNÎ TIYSET

Samokişa 8
Simferopol
Ukrayna, Kîrîm, 95011

16 Nazar Look
 Medeniyet dersí
Fiat justitia et pereat mundus

Fiat justitia, pereat mundus, et

Ya batsîn dúniya, ya bolsîn adalet

Ya pítsín hakksîzlîk, ya kelsín felaket

Nazar Look 17
 (Memet Niyazi)
MEHMET NIYAZIY

Tomrîğa'dan sízge selam

ketírdím

Bízge Kîrîm bír şakrîm bolsa da

Kóp wakîtlar bír kaber al-almadîk. . .
Hasretlíkten kózlerge yaş tolsa da
Yeşíl Ğurtka togrî ğol tab-almadîk.

Soñra tuyduk. . . karanlîklar aşîlgan,

Gúzel Kîrîm yeşíllengen, şeñlengen.
Şatîr tawdan kúneş nurî şaşîlgan,
Millet ğurtta bayram yasap eglene.

Mínda tuwgan kartlarîmîz ğanlandî!

"Barlîk" tuyup súyúngenden ğîlaştî.
Ğurt kaygîsî şekken ğaşlar atlandî,
Ğaş ğígítler, ğetken kîzlar oynaştî.

Yúzellí yîl tutsak kalgan Tatarlîk

Sarîp ğîygan "kók" bayraknî góñíllerde
Sallandîrgan. . . Oh, ne árúw şo bayrak,
Artsîn şanî deñízlerde, her yerde.

Bíz de Kîrîm ballarî, kalkîmîz. . .

Bek az ewel ayrîlganmîz Kîrîmdan,
Tóz-almaymîz, kaytağakmîz artîk … Síz
Kurtarîñîz! Añlaşîlsîn bír watan!

Kardaşlar bolganîmîz kerşekten,

Bírleşmemíz bíz ólsek te ólmesín!
"Tatar namî" eşítílsín yúksekten!
Endíden soñ dúşman bízní bólmesín!

Tatarlîknî yaşatağak ğaşlarga. . .

Tomrîğa'dan biñ ihtiram ketírdím.
Ğurt kaygîsîn şekken kîzlardan, ğaşlardan,
Ah, yúrekten taşkan selam ketírdím.

18 Nazar Look
BEKIR ÇOBANZADE

Biñ dokîz yúz ondokîz

Hawa suwuk, kók-bulut, ğawun ğawa...

Penğeremní aşşî ğel kaga, ğuwa…

Ğañî ğîlnî bekliymen, yañgîz kalîp,

Ótken ğîldan her íşke hesap alîp...

Ótken ğîl da ğetmedí oñganlîkka,

O da kettí, batîrîp peşmanlîkka...

Men bo ğîlnîñ íşlerín ayt-almayman,

Oylarîma láyîk sóz tab-almayman...

Ğañî ğîlîm ğok mením, sóz kîskasî

Bízím dúnya moñlarînîñ kart dúnyasî.

Bízníñ ğaşaw, kaygîsî, tasasî man,

Ğún hîrkasî, kotîrlî hassasî man.

Bír uzun ğîl, soñ kúní suwuk mezar...

Ğañî ğîl ğok bízlerge, bízler Tatar.

1919, 1 yanwar, Budapeşt

Nazar Look 19
Tatarlar (I)

Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)

I-ínğí bólím Sîrt Malle, eñ eskí mallelerden dep

bílíngen, bírínğílíkní şalaşlîlar alîp, onîñ
KÓY úşún sîrtta otîrganlar, bíraz fazla kurulup,
modern bolîp, koşîp keldík dep, baymîz dep,
ğemaát sîpralarîna kurulup yerleşe ekenler.
1903 senesín kúz aylarî kópten kóp
ğawunlar man keldí, seller agîp şamîr Başka fark bílínmeden, bo da bír
kurumazdan evvel, başka sellerge ğol aşar zewuk bolganday bolîp kóríne góñílleríne,
edíler. Búgún kúneş bek kîzdîra edí. Siyrek, dert bolîp kúñşúlerge. Her mallenín hoğasî,
ğawunsuz ya da bulutsuz kúnlerde, kíşkene hağísí, zengíní, agasî, kasabî, tírmenğísí,
ğamînîñ, ózleríne kóre yúkselgen minaresíne kaweğísí, aytuwlîman dep, ğolga şîgîp,
mínseñ, ta` uzaklarnî kórebíle edíñ: erten-akşam, muşterí karay, laf ata, laf
Mustapaş`nîñ koralarîn, Amzaşî`nîñ bekliy ándan-míndan, sora kaberlerní toplap,
ğollarîn; eger kúntuwarga karasañ, uydurup, ortalîkka ğaya. Kaysî gebe ne
Karaómer`geşík ğeter edí belkí de, kózíñ dogîrgan; kîz mî, ul mî; ka-yerde níşan
kuvvetí. Ama o sene ğawun ğawdî da, ğawdî, bolgan, taa bír yerde sóz-bír Alla yasalgan,
Azaplar`nîñ ğemaátí bollîk bolağak dep, bek etek-ğîrtîlgan; kímíñ egíní taa yakşî, taa
kuwandî. kurgak, ayta da aytalar, íşí bolmagan kart
akaylar...
Bo kóy Kîrîmtatarlar`îñ kurgan
kóyídír, evelden, XIV-ínğí asîrda, Íşí bolmagan kóylí bolîr mî? O ne
osmanlîlarîñ azap askerlerí yerleşken ğeríne, aşatağak uzun kîşta ballarîna, kartlarîna?
onlarîñ atî berílgen bólgege, azaplar dep, Aslînda íşsíz tatar yoktîr, sáde bír-ekí lafnî
azap askerleríñ yerleríne otîrganlarî úşún, súygen aksakallî-kurtka tabîla her yerde, o
tatarlar da aynî atnî ayîrganlar kóyleríne. da, kímge bolsa, konîşa.
Ogadar benzer Kîrîm`dakî taşlap kaşkan Ka-teğeksîñ oga? Konîşma deseñ
gúzel kóyleríne, ki, malleleríñ bólínmelerí de, kîzar, sora sení óşekler; konîş deseñ susar
Sîrt Malle, Kîbla Malle, Şalaş Malle, Túrk belkí; taşla onî bílgenín etsín...
Malle, bonday atlarî da o yaknî, yaniy
vatannî anîta, unutturmadan, unutmaga Şay túşúne sellerní atlap geşkende
músaade bermeden. Seyitmamut, mújde aytmaga ğuwurup,
akraba-tanîşka, sayibí Şeripe tataynîñ kîz
1856 senesínde bírínğí grup dogîrganîn.
yerleşkende, bo yerdekí topraknî begeníp,
túrk húkúmetínden resmiy hakklarîn alîp, Ağele etse de, zor geşe, atlap, şamîrlî-
kóyníñ aylanmasî, şímdígíníñ bír mallesí suwlî şukurlarnî, kene
kadar eken, seneler geşken saytîn, kóşmeler árúw hağíbabay oga yakşî şarîklar
artkan saytîn Kîrîm`dan, rusnuñ yaptîrdî!
şektírmeleríne dayanalmaganlarîndan,
ğurttan tîşarî atîlganlarîndan, kelíp te "ak Şalvarî sarkkan, ama uzun keten
toprak" dep, kuwanîp, ğañî ğurt kurganlar, kólmegí onî ğaba, ústúnde mintanî az bír
ayile, úyler, koralar, tarlalar arttîrîp, bír kírlengen, başîndakî pesí kîzîldan
malle ekí bolgan, úş malle dórtleşken, onday pembeleşken, kullanîlgan senelerí hesapsîz
da kóy, şímdí aytuwlî, tanuwlî bír tatar kóyí geşkende... Asîl pesín puskulî pítken
bolîp, serbest yaşawnî tapkan. ğulkuna-ğulkuna, parmaklarîñ îzlarî

20 Nazar Look
pembení biyaz etíp kóstere ağele bír ğúrúşte
ekende.
Kene árúw, ğamaw degen şiy yok,
kóyíñ pîkaresí îrgat bolsa zengíníne. Az da
bolsa, olay-típ kurtula ekenler kara
pîkarelíkten!
Seyitmamut kunak íşínde bolîr ya!
Şorbağîsîñ bírínğí ballarî ul boldî atî
Moterem deníldí; ekínğílerí, şímdí, kîz boldî!
Ama atî ne bolağak dep, o da
soramadî, Pakize-tay da aytmadî. saw bolsîn
Ómírzade abay, aşk olsîn oga, onîñ
ebanaylîgîna, bír kóyní tuwul, beş kóyní
beğere!
Bonday túşúnğeler men, tuymay kaldî
kólğígíñ katîndakî mallege yetíşkenín.
Kalawsuz azbarga kíríp, itlerní aldatîp,
"kúçiy-kúçiy" dep, kapîlarîn aştî, tamam
lámbasîn ğagağak bolîp Munire-tay
turganda, o da bakîrdî, korkîtîp sesí men
apakaynî:
-Mújde! Mújde! Kîz dogîrdî Şeripe
tatay! Kîz!
Munire lámba íşesín kolîndan túşúre
yazdî, sekíríp setten kîzî Mensuluw
tutmagan bolsa; sora, ózíne kelíp, konîştî:
-Allahîm, kîsmetlí evlat, akîllî,
saglam, anaga-babaga, ğúmle ğemaátke,
paydalî bolsîn, yarabbi!
Kurannî tartmadan kolîna alîp, bír
duwalar şîbîrdadî, "Elam", "Rabbiyesír";
ğerdekí ipek kaplî mínderín ústúne otîrîp,
peştímalîn kísesínden on pîrank şîgarîp
berdí:
-Seyitmamut balam, saw bol, mújden
tap Allaga yetíşsín, duwalarîmîz man, ma,
al, bo para seníñ kîsmetíndír!
Eñkíyíp kolîn algan soñ, mañnayînda
bír-ekí saniye tutkan soñ, Seyitmamut
kunagîn saklamadan, paranî kolînda tutup,
kapîga dogrî ğúrdí. Munire, orta yaşlî bír
tatar apakayî... artîndan karap kaldî.
Başînda kúndelík, oyasîz, biyaz şemberí sîkî
baylangan, entárísí uzun, donîñ balagî bír
parmaktay kóríne-kórínmiy, geñíş etegínden.
kawerengí entárí de, parlak bír zamanda,
yeşíl íşe túymeler bar eken, hala ğaltîraylar.
Uzun ğeñlí urbasî, moynîñ tógeregínde
túymeleníp tura.
Kózlerí írí, ne kîyîk, ne ğumuk,
"fransîz" kózleríne bír zamanda wurulgan
koğasî, Zat akay, tarlasî, haywanlarî şay,
wakîtlî bír kóylí.
Seyitmamut, ğol boyînşa, óz-ózíne,
kene de bírşiyler túşúne: "ğígít hem de
ğumart kíşíler, mení, bír óksíz îrgatnî da
kayday sayalar!
Alla kîsmetlerín bol etsín! kórmiy kaldî
karşîsîndakî Abdurayim hoğa akasîn, az
kaldî bír-bíríne wurulup ğîgîlağak edíler:
-Koy, hoğa-akam, kórmedím ya! dedí
yalîp.
-Yok zarar, ulum, kaydan kelesíñ
onday dalgîn-dalgîn?
-Munire abayga mújde akettím, Şeripe
kardaşî bíraz evvel kîz dogîrdî!
-Ya, aytma be, Pazîl ayse,
kunagîndan, kawede sîmarlar ğemaátke,
zaten kîz bolsa ne árúw bolîr dep aytîlganîn
keşen kúnler tuydum. Kóp selam de,
menden!
Hoğa-akamîz, úyken kunak íşínde,
adîmlarîn aylandîrdî kawege dogrî, zaten
kayda barîp hawadisler aytîşmaga túşúne
edí, bonday ğawunlî hawada. Kóyníñ
hoğalarîn bírísí bolsa da, ústúndekí
kawerengí şalvar man, sîrtîndakî kara ğeketí
tar kalgan, terakay da sógílgen. Bo kîyafetí
onî heş ayîrmaz edí kóy kalkîndan. Kibarlîgî
da, allegímlígí de, yok edí, ne-gadar
Istambul`da okîgan bolsa da. Sáde başîndakî
sarîgîñ biyazlîgî man kopayganday etíp, tím-
tík ğúre edí ğemaátîñ arasînda. Şólde,
korada, şamîr kalîn bolganî úşún, íşlerní de
hawanîñ túzetílmesíne bîrakîp tura, bírazda
kartlîk desek te bolağak, fazlasîn aytmadan.
"Her kún, her kún, şalîşa kelíp, yorîla kíşí"
degen sózí de bellí edí.
"Bo hoğalîk ta ayrî bír kîzmet" dep te,
ğemaátín, úy-úyden kóríp, bílíp, tanîmaga
ograşa edí. "Úyde otîrîp, tanîyalmazsîñ ki,
milletní? Kóy íşín bír dolaşayîm, ánawnî-
mínawnî kóríp, zamanîn gidişatîn tuyayîm"
der edí. "Kaárler de şulay unutular... "
Şonday fikirler men, hoğa tuymay
kaldî kawege yetíşkenín. Bírew yok, bo
ğemaát yuklay mî yoksa? diyatîrganda,
arkasîndan dúmpúldep Rayim teríğí yetíştî,
kúler yúz men, hoğa-akayga karap, ayttî:
-Selamun Aleykúm, Abdurayim hoğa
effendí, yakşî sáátler! Men de ğawundan
bîgîp, boş uywadan şîktîm. pítmez-ğítmez
ğawun boldî, ánaw rusnuñ baskîntîsînday
kele o maga! Kene árúw ki, búgún kúneşní
kórdík, ya!
-Aleykúm Selam, Rayim, çók şúkúr,
árúwmen! Ama sen o rusnî aytma, eskí
dertní tatarga aşma! Kókke karap: Yarîn da
Nazar Look 21
Tatarlar
Gúner Akmolla (Ghiuner Acmola)
hawasî aşîlağakka uşay, kóresíñ mí
bulutlarîñ rengín? Parşalanîp, agarmaga
başlaganlar, ya!
Rahmetlí anamdan bílemen bonî,
artîk aşîlağak kók, íríp pítkenín bulutlarîñ
tuymay kalarmîz, şamîr kuruganda. "Tatarga
kîlawuz ne kerek, ózí añlay ğollarnî", degen
laflarî túrkleríñ, bek dogrî, bíz hep onday,
hawanî da añlaymîz, bílemíz...
Rayim kókke karay, bírşiy kórmeden
hoğanîñ aytkanlarîndan, başîn sallay,
"onday" demege ketíríp.
Olarnî kóríp yúzí aşîldî Zekerya
kaweğí akayîñ, boş masada otîrgan,
sîgarasîn da sóngenín tuymagan:
-Ğúr, hoğa-akam, ğúr Rayim, ne árúw
ettíñíz, zaten sízní bekliy edím desem, yalan
tuwul. Aylanîp arka kózge, bakîrdî yardîmğî
balaga:
-Kîyas, ánaw árúw kaweden tart ekí
pîlğanlîk, kaymagîn kabartîp ketír ependí
akaylarga! Şo yerde, sesín ğîmşatîp,
kelgenlerge karşî: úydekíler árúwdír, inşalla!
-Árúwler, şúkúr, dedí sígárasîn
tutuşturup, hoğa. Bonday hawada kîzmetler
de gerí kala, men búgúnler damîm
túzetírmen dep tasavur kurgan edím, ama,
ka-tiyím, hawalar osal boldî búgúngeşík; şay
deseñ, ğawun da bek kerek, hele bízím
topraklarîmîzga!
-Bek árúw ayttîñ, hoğa-akay, ğawun
bek kerek edí, nasîl tuttî bo, Alla`nîñ
bereketí, senege, ambarlarnî totîrarmîz, ya!
Şo arada, şîmpîldap, ayagîn bíle
súrtmeden kalîn şamîrdan, kírdí kaweğí
odasîna Seyitmamut îrgat, kózlerínden,
awuzundan, bír araba kunak akkanday
kóríníp:
-Kaweğí Zekerya akay, bîzîñ hağí-
babayda kózaydîn bar, men de mújde aytîp,
para kazandîm, tokta, dedím, óz-ózíme, bír
kawege kíriyím, tatlî alayîm!
-Sen, Seyit, neday mújde dedíñ, şo?
Añlaştîrîp ayt şonî, be balam! dedí sertiyíp
kaweğí.
22 Nazar Look
(I)
-A! Síz bílmiy ekensíñíz! Hağí
babaynîñ kîzî boldî, ána bo mújde!
-Kîyas, bír tatlî şeker ketír, búgún
mújdeler kúní eken! búgún tuwgan balanîñ
kîsmetí artîk bolîr, degenler kartlar, ğawun
turmadan ğawdî, kîsmetí mí, akîlî mî, óstí,
milletíne tiyeğek paydasîn, artîk Alla bíler o
yagîn! Saw bolsîn, bay bolsîn!
-Saw bolsîn, ya, árúw ayttîñ, dep,
hepísí başîn salladî, bo arada baya akay
kelíp kawege. Yawaştan, kawelerín
dîmladîlar, şekerní îrgat ğebíne koyganda,
hağí Fazîl man Ómer akrabasî, Mepa`nîñ
ulî, ekí dogmîş ballarî, kírdíler kawege,
kúler yúz men, dogrî akaylarîñ hem de hoğa
effendíníñ bolgan yeríne toralap:
-Selamu Aleykúm, hoğa effendí!
Selamu Aleykúm, Zekerya akam, Rayim!
Ğúmle ğemaát! Inşallah, áruwsíñízdír!
Kayday, kayday, íşler? dep soragan soñ,
Fazîl, 15 yaşînda "hağí" dep tanîlgan,
rahmetlí babasîna kazanîp bo diniy hakknî,
o yaşta saw-selamet ketíp kelgen Mekke`den,
we, bírkaş seneden soñ, ózí úşún de.
Şalîşuwî man, dogrîlîgî man, ğígítlígí men,
kóyínde we etrafta, ózínní tanîtkan ğaş bolsa
da, "kartlarîñ" arasînda ğer aldî. Bír kúrsí
beríldí, otîrdî, katîna da, başka kúrsúní
tartîp, Fazîl "otîr" işaretín yasay turdî
akrabasî Ómer`ge. Bo arada, kawelerní ketíre
Kîyas, aldlarîna sala, kesme şeker bolgan tas
man barabar.
-Ey, dostîm, ey, sízde mújde bar eken,
bey! dep, Zekerya akay da yakînlata kúrsúní
olarga, oga da yakînlay hoğa Abdurayim, bír
kenarda ğañgîz kalîp Rayim. Onîñ şay ters
hem ayrî kalganîn tuyup, hağí Fazîl
yakînlata kúrsúsún oga, bír de laf kata:
-Yakşîsîñ mî, akay? Íşler dogrî kete
mí? soñra Zekerya akayga karşî, saw bol,
aytkanînday etíp, bízde mújde bar, dep kúle.
Ama, ne şalt ğúrgen o kaber? Kaydan
tuyunawuyduñuz? dep te, şakasîn unutmay,
başîn sallay, kawesín rutlap, arada bír.
-Kaydan tuyunayîk, Pazîl! ánaw seníñ
îrgatîn bír konîşkak eken, o aytîp kettí, diy
Abdurayim hoğa effendí-akay. Aytîlağak
mújde bolsîn, milletke!
 Ka-típ-etíp, bír lafka kíríşmege merak kartayîp keteğekmen, bo dertlí sózlerní, bo
Rayim, sesín şîgarganşîk, kaweğí-başî lafnî vatan dertín unutalmayağakman, yoksa mî
bek súygen akay, gene de konîşmaknî mezarga komeğek ekenmen mí? "Lá ilahe
beğere: illellah, Muhamedun Resulullah!" Allah`tan
başka Tanrî yoktîr, Hazretiy Muhammed (A.
-Bonday ğawunlî, toprak kabargan
S.) Allah`îñ Peygamberídír!
kúnlerde tuwgan balanî bek kîsmetlí bola
diler, rahmetlí babamdan bílemen, hele o Kawede bolgan akaylar bír seste
Kîrîm topragîna, bír ğawun-biñ bereket hoğaga koşîldîlar, tesbiyleríñ belletíp,
ketíre eken, ya! Oh, karípler, bízím taşuw şalvarlarîn kesík kíselerínden şîgarîp,
arabanî aydap suw atlaganlar, neler-neler çúnkí, zawallî kîrîmtatarîñ, duwadan başka
şekkenler, şay dep añlata edíler bízím ne kuvvetí bar elínde?
kartlarîmîz! Onday mî, kene, Rayim, sen
Tewbestakfirulla, dep te,
taze şîktîn vatandan?
peşmanlîklarîn şîbîrdagan boldîlar úş-beş
Oga da laf katîlganîna, bo baylarîñ akay, kóy kaweğí odasînda, ğawun kóp
arasînda sayîlganîna, kuwanîp, Rayim ka- ğawgan kúz kúnleríndekí toktalgan
típ konîşmasîn beğermege túşúngende, aşîlşînda. Onlarîñ dertí bír eken, hasret
bírden ğesaret alîp, başladî: vatanlarîn duşman kolîndan kurtulganîn
kóríp soñra ğan teslím etsínler, ózlerí
-Aytkanîñîzday, akaylar, bo yakînda
kunamasa, heş olmaydîm, ballarî kunasîn
tam ekí ğîl bola mením Azaplar`ga
şo vatanîñ hoş hawasînda, kúneşlí deñíz
yerleşkením, ekí ğîl evvel vetandan kettím,
serbest dalga atkanda etraflarga; serbestlík
heş unutarman mî, akaylar, baylar? Kím
kaberí keliyatîr degende, atîn, ógízín, ğegíp
doga Kîrîm`nîñ yakşî topraklarînda,
taşuw arabaga ğúklensínler gerí ketíp kelgen
unutalmaz heş bír zeman, ama o namussuz
ğollarîndan, vatanîñ onlarga hasretlígín
urus yok mî, ya? Bízím kóyge de, Fotisala`ga
sóndíríp balaban deñízníñ tuzlî suwuna! Ya
da, her kóylerde bolganînday, keldí o
Rabbiy!
"Ivanlar", tarla, kuvvet beríldí húkúmet
tarafîndan, vodkasî man domîzîn kokîsîna -Hağí Fazîl babay, sení úyden
ka-típ te dayanar seníñ temíz kîrîmtatarîñ? karaylar, mísafír arabasî kírdí azbarîña!
Zawallî anam, garip babam, yaş tolî kózlerí dep, kapîda Amet bakîrganda, uşup-
men, "ket, balam, sen, bariy ğaşsîñ, turakeldíler ayakka, "ne o? kím şo?" dep.
balalarîñ bolağak endíden soñ, kurtar ózíñní
-Ula, Amet, bakîrîp korkîzma şonday,
bo kayinlerden" dedíler, ala búgún kózím
be! Aytağagîn insanğa ayt, yakşî sóz men,...
aldînda turalar, dep, sesín ğuttî kóz ğaşlarî
degenlerí men karadîlar sabîrlî hağíge.
man barabar.
Ğaş bala, şaşkîn, şaşkîn, karap,
Fazla uzulgenín tuyup, Fazîl-hağí
herkezge, soñra sayîbîna, toktadî, kîska
toktattî Raym`ní:
nepes men şalt bír konîşmaga gene de
-Bek hakklîsîñ, Rayim, bek hakklîsîñ! başladî:
Hepímíz, keşe-kúndúz, onlarga túşúnemíz,
-Abay sení kelsín, dedí, bír araba
onda bízím ğúregímízíñ yarîsî, ğanîmîzîñ
kírdí damga, dep, gene de kózlerín patlattî.
yarîsî! dep, bír "ah" şektí, kolîn salîp
Rayim`níñ omîzîna. Kaysîn aytayîk ta, ka- -Bundan bírşiy añlayalmayğakmîz, Ómer,
típ sîrdaşayîk ta, ka-típ bo vatan kaárínden aydî ózímíz úyge kaytayîk, dep, Ómer men
kurtulayîk! dep kózín penğíreden uzaklarga kapîga dogrî ğúrdúler.
attî, kawesín soñ damlasîn íşíp, hağí Fazîl.
Ómer de başîn aşaga salgan, deren (dewamî keleğekke)
túşúnğelerge dalganday bolîp turî, ózí men
Allasî bíle, akîlî ka-yerlerde, tarlasînda mî
yoksa şo Kîrîm`nîñ taliyí men bírleşmekte
mí!
-Ula, akaylar, diy hoğa Abdurayim,
pítmez dertímízní aytkanda kan aga
ğúreklerímízden, kaltiyík ya, akaylar! "Bízím
hasretlígímízní tuysa eger Alla, Ya Rabbiy,
bízge kuvvet berer şekmege, ya da ruska soñ
berer bo duniyada!" onday dep başlay edí
dersíne tarih muwallímímíz medresede, ula,

Nazar Look 23
Kadînlar Ulkasî-Molla
Abbas Franseviy (I)

Ismail Gaspîralî (Ismail Gasprinskiy)

[1] edí. Lákin her hálde şúkúrden gerí turmay

edík.
Terğúman, 10 Awustos Bazî bedeviyler rast kelgen bolsa da
1890 / 7 Muharrem 1308, matlab-î seferiy añlap we bízlerní baştan-
ayakka silaklî we wuruşmaga ázír kóríp ğol
Sayî: 28, s. 1-2 bereler we ğol bergende selametlík duwasî ete
edíler.
Ğezayir şeherínden seferge şîkkan Seferíñ kîrkînğî kúní Uluw Sakra'nîñ
onsekízínğí kúnúmúz Sakranî Kebíríñ kum ortalarîna yetíştík. Úş-dórt haftadan taa
deriyasîna yetíştík. Ya Rab! Ne korkînş we [soñra] Sudan'îñ mamur yerleríne ayak
amansîz yerler eken! Her taraf suw gibí kum, basağak edík. Ğol múbaşirí Abdulla Dariy
bazî taşlîk. Ústúmúzde kubbe-iy kók... Ne selamet-í seferden ziyade ferahlî edí.
insan, ne haywan, ne suw, ne terek bar we Kazasîz, meşakkatsîz kele edík. Bízlerní
zannetersíñ ke mahşerden soñ ğansîz-ğinsíz "Dagîstan'îñ múritlerí" bílgenínden: “Síz
kalgan bír dúniya! Kúneş te bízlerní kebap sufîlarga bo selametlík Kuday'nîñ lútfiy
eteğektiy ğaga. Kerwanîmîz ondórt dewe, úş mahsusiyyesídír” dep sayir seferlerínde
kîzmetşí Arap we kerwanbaşî Sudanlî Zenğí sakrada şekken zahmetlerín nakîl we biyan
Abdulla Dariy'den ibaret. Bo adam sakra ete edí. Abdulla Dariy'ge ne kadar emniyet
ahvalíne we ğollarîna aşina bolganîna etsek te múhendis Mark, ameliyat-î
Ğezayir'de bízge takdim etílgení "Sudan núğumiye men ğolîmîzîñ ğihetín tayîn
Photo: Chrisdodutch, dreamstime.com

Mektúplerí"-n okîganlarga malúmdúr. etmekte edí we múhendisiñ hesabî,

Ğolîmîz ğenub-iy şarkiyge edí. Bo
ğehetní tutup kestíríp sakranî gerí geşeğek
bolgan edík, anğak muhataralî we korkîlî
yerlerní atlatîp geşíp soñra gene ğenub-iy
şarkiy ğehetíne yúz tuta edík. Mehdiy'ge
kîzmet úşún Sudan seferine ketken refiklerím
topşî Martin, Tabip Jan we múhendis Mark
namînda Fransîz newğiwanlarî maga tabiy
bolîp bírer dewede tabîla edíler. Her
bírímízíñ dewesínde bír miktar aşap-işeğek
we silak bar edí maada altî dewe eşiya, alet-í kerwanbaşîñ ketíşí men muvafîk
muhtelife we aşayağak man ğúklí edí. túşkenínden havfsîz-havfsîz kum denízí men
Kerwan başînda Abdulla Dariy soñrasî ilerliy edík. Ama kîrk bírinğí kún sabadan
bendeniz we arada eşiya ğúklí deweler we Magrip ğihetínden rúzgár, ğel şîgîp ketken
geríde Fransîzlar man ekí kîzmetşí ğúre edí. saytîn artkanîndan kum we tuz kóterílmege
Kîzmetşíníñ bírsí ğúyrek dewede bolîp başlap kózlerímízge zahmet berdí. Kerwannî
etrafnî gezíp keşfetíp kaber bermege memur toktatîp Abdulla Dariy ğúklerní yakşî
edí. baglatîp kíyímlerní túzettíríp kaplî kózlík
takmasîn teklif ettí. Bonday etíp
Bonday etíp kete edík. Seferímíz tedarúkleníp gene ğolga túşkende ğel, boran
selamet we baya raát edí; ya da sîğaklar dereğesíne kelíp kumlarnî kókke uşurup
bolmagan bolsa belkí şikáyetke mahal kalmaz kúndúzní keşege şewúrdí. Bír-bírímízní

24 Nazar Look
kórmez boldîk. Anğak ara-sîra dawuş etíp
ğúre edík. Kum boranî kaburgadan
bolganîndan haywanlar ziyade zahmet şegíp
aldga ket-almaganlarî hálde toktap tursak
kum basîp telef edeğegínden boranga arka
beríp bír tabiya talda yer kîdîrmaga maslahat
we múnasip kóríp şewúrúldúk. Bonday etíp
azrak aman bolgan bolsak ta toktamaga
múnasip bír yer rast kelmegenínden we
aşîkta toktasak kum basağagîndan úş kún,
úş keşe kemal-î zahmet şektík. Dórtínğí kún
ekíndí men akşam arasî boran tînîp kumlar
ğatîşîp etrafî kóre başladîk. Aldîmîzda yarîm
sáátlík mesafede kurma tereklerí kóríne edí.
Terek bolgan yerde suw bardîr dep şúkrettík.
Haywanlarîmîz dahiy ferahlanganday
hewesleníp ğúrdúler. Kóríngen mahal ne yer
bolganî Abdulla'dan suwal etílgen bolsa da
bíl-almadî. Suw deriyasînda adalar bolganî
gibí kum deriyasînda dahiy bazî-bazî suw,
terek we nebatat bolgan ufak-ufak yerler
bardîr ke bonlarnî sakrada gezgen bedeviyler
mekáan tutarlar. Bonday etíp bír bedeviy
mekáanîdîr dedík, ama tabip Jan kayriy bír
fikir men raátsíz bolîp Fransîzğa maga hitap
ettí:
- Abbas Efendí, kerwanbaşîndan
suwal etíñíz Kadînlar Ulkasî'ni geştík mi?
Ansîzdan bo garibe ulkaga túşmiyík...
- Túşsek ne ziyan bar? Kadînlardan ne
ziyan kórdíñíz... dep látife men Fransîzğa
ğewaplap Abdulla Dariy'ye Arapşa suwal
ettím:
- Barekallah, efendím men de bo
suwalnî fikrete edím... Dórt kún boranda
ğolnî, hesapnî şaşîrdîm, dedí.
Bo ğewaptan ğúmlemíz havf we
endişege kelíp kerwannî toktatîp maslahat
kîldîk. Bonîñ netiğesí bolîp aldga bír
kîzmetşí yollayğak boldîk ke kóríngen
ormannî karap kaytsîn. Lákin Abdulla Dariy
kayretleníp ózí barîp kaytağak boldî.
Kerwanbaşî ketken soñ bízler dewelerní
ğatkîzîp túfenklerní elge alîp kerek hálde
múdafaaga ázírlendík . Topşî Martin her ne
kadar endişede bolsa da Fransîz tabiyatî
húkmúnğe látifeden artta turmay edí. Eger
Kadînlar Ulkasî'na túşsek yetmíş yedí kadîn
alîrman vesselam! Tabip látifege miyyal
bolmadan:
- Bazgeş birader; yañgîş. Bo ulkanîñ
kadînlarî seníñ bílgen kadînlarîndan
tuwul... Bonlar koğaga barmaylar. Ózlerí
erlerní alalar. Hem kîrkî-ellísí, bír kíşí úşún
talaşîp ólíşeler. Ózlerí ğaw we muharebe
men, erlerí ğurt íşínde kíyím tígíp, aş karap
wakît geşíreler. Koğalar bízím kadînlar
makamînda tabîlalar... Kuday hîfz iylesín.
Bonday etíp sóleníp turganda
aldîmîzdan dawuşlar eşítíldí. Bír de karadîk
ke yúz kadar atlî súngúlerí elde bízge dogrî
keleler. Bonlar man Abdulla Dariyy dahiy bír
atka míngen bakîrîp-şakîrîp kele:
- Karşîlamañîz, aman bolsak itaat
man bolîrmîz!
Kerwanbaşî yetíşkení men etrafîmîznî
yúz asker kuşap-alîp súngúlerní bízge
uzattîlar.Vakaa múdafaa etkendiy tuwul edí.
Yedí adam yúz atlîga karşî ne íşlesín?
Dúşmanga dîkkatlîğa karaganda kórdík ke
ğúmlesí uzun şáşlí we kókíreklí... añladîk ke
Kadînlar Ulkasî'ñ askerídír. Hemen
ğúmlemízní esír etíp kóríngen kurma
tereklerí tarafka alîp kettíler. Kîyafetleríne
kóre bo kavim zenğiy men bedeviy
karîşmasîndan hasîl bolsa kerek. Bír
ğihetten Arap, bír ğihetten zenğiylerge
uşaylar...
Vakaadan yarîm sáát soñ kurmalîkka
yetíştík. Bízlerní we eşiyamîznî terekler
túbúnde yerleştíríp etrafîmîzga karawul salîp
ulkanîñ Malike'síne kaber yolladîlar. Meger
ulkanîñ hakimí, askerí, kadîlarî, memurlarî
hep kadîn-kîz eken. Kart ber betí buruşkan
bír asker kadîn yanîmîzga kelíp bízní karap
we sayir askerler bízge kóz tígíp
turmamalarîn emir buyurdî. Bo kart kadîn
biñbaşî eken. Soñra bízge hitaben:
- Ey nazikler, askeríñ betíne karap
turmañîz, ayîptîr! Hem nazar tiyer... Sízler
Malike'ge láyîk ğiwanlarsîz. Herkezge
kórínmeñiz. Taa yakşîsî betleríñízní yapîñîz!
Biñbaşî kadîn bonday emretken bolsa
da bíz kulak bermekten maada karawul asker
kîzlar dahiy bízge karap kóz kaş yasap
egleníp turdular. Refigím topşî Martin de
ğúmle asker kîzlarnî bírliy-bírliy kózden
geşíríp: Túfv, túfv! Şaytan alsîn bonlarnî!
Arada bír húsn-í ğemaliy yok, dedí.
(dewamî keleğekke)
Nazar Look 25
 Atasózlerí

"Katîgîm kara" degen bolmaz

Akayî man yaşagan, tul apakaynîñ hálín bílmez
Akaynî akay etken de apakay, úyní úy etken de apakay
At awnagan yerde túgí kalîr
Başta Allam, soñra anam
Bír kolî mayda, bír kolî balda
Bîzîk sáát bírem, kúnde ekí kere dogrî wakîtnî kósterír
Bogadar kusur kadî kîzînda da tabîlîr
Ğerge karagan, ğúrek ğakkan
Kamîşnî sîgîp tutsañ, kolîñnî keser
Kara ğerníñ karînî keñ
Kara kaber şalt tuyulur
Ortak attan tay artmaz
Taznîñ tílegí kara şáş
Yakşîga kuşagîñnî ker
Yalan tuwuruwğudur, başka yalan yaratîr
Zor man ketken tazî koyan tutmaz

26 Nazar Look
www.nazar-look.com
 2011’ge
Kayîrlî Seneler
Kaytarîp alînsîn
Eskí memleketler!