İhmal Edilmişliğin Adı:

KUDÜS

Osman Bahadır Dinçer

Gamze Coşkun
Temmuz 2010
USAK Ortadoğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi
ISBN 978-605-4030-39-2
İngiliz Komutan Allenby’in, Osmanlı’nın bölgeden çekilmesinin hemen ardından Ku-
düs’e girerken yaptığı ilk konuşmasında “today the crusades have ended” (Haçlı
seferleri bugün sona erdi) dediği iddia edilir. Sene 1917… İlk Haçlı Seferi’nin
1099’da düzenlendiğini hatırlarsak, 818 sene sonra İngiliz General’in Kudüs’teki ilk
konuşmasında Haçlı Seferleri’ni anmaktan çekinmiyor olması manidardır. Yahudi-
lerin de bu anlamda Romalılar tarafından Filistin topraklarından sürülmelerinin
tam 1878 yıl sonrasında dönüp bu topraklarda devletlerini kurmaları, hafızalarının
ne kadar güçlü olduğunun ya da en azından “tarih bilinci” içinde yaşadıklarının bir
göstergesidir. Biz ise daha 93 sene önce Osmanlı askerinin Kudüs’ü muhafaza etti-
ğini layıkıyla hatırlamıyoruz. Garip değil mi?

İsmi her yerde sıkça zikredilen ancak hak-

KUDÜS kında birçok şeyin tam manasıyla bilinme-
Gündemimizi meşgul eden iç ve dış politi- diği bir şehir olan Kudüs üzerine detaylı
kadaki birçok sıcak konudan zaman zaman incelemelerin yapılması elbette ki bir ge-
kafamızı kaldırıp şu an için gündemde ol- rekliliktir. Bu nedenle ‘Kudüs meselesine
mayan fakat önemli birer sorun teşkil eden giriş’ mahiyetindeki bu bilgi notunda, bir
diğer meselelere de bakmanın gerekli ol- yandan Kudüs şehrinin genel karakteristiği
duğu tartışma gö- ve özellikleri üze-
türmez bir gerçektir. rinde dururken,
Bu anlamda üzerinde diğer yandan da
düşünülmesi gereken Türkiye’nin bir
konulardan birinin de Kudüs politikası
Kudüs meselesi oldu- olup olmadığına
ğunu söylemek yanlış dair bir değerlen-
olmasa gerek. dirme yapmayı
amaçlıyoruz. De-
Bu bilgi notunda Kudüs’ü Kudüs yapan vamı gelecek olan bilgi notlarımızın ilki
değerlerden, Kudüs’ün Türkiye için öne- olan elinizdeki çalışmada detaylara gir-
minden ve son dönemde Kudüs bağla- mekten ziyade basit ama fazla ilgi göste-
mında yaşanan gelişmelerden bahsetmenin rilmeyen gerçeklere dikkat çekme amacı
faydalı bir açılım olacağı kanaatindeyiz. güdüyoruz.

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 1

Kudüs’ün Önemi
İsrail-Filistin meselesi ya da Türkiye-İsrail
gerginliği konuşulurken genelde ihmal
edilen ya da en azından gerekli ilginin gös-
terilmediği konulardan biri Kudüs me-
selesidir. Kudüs’te olup bitenler nedense
çoğu kişinin pek fazla ilgisini çekmez. Ku-
düs’te yaşananlardan ziyade Gazze’de ya
da Batı Şeria’da olup bitenler gündemimizi
daha çok meşgul eder. Gazze’nin dünyanın
en büyük açık hava hapishanesi olduğunu
herkes bilir, ama Kudüs’te her yıl birçok
Filistinlinin ikamet izninin haksızca elin-
den alındığı ya da zorla evlerinden çıkarıl-
dıkları pek bilinmez. Aynı şekilde Ku-
düs’teki Türk varlığı ve Osmanlı hoşgörü-
sünün tezahürleri de görülmek istenmez ya
da görülemez.
Ağlama Duvarı
Üç büyük din için de önemli bir merkez
olan bu şehir, hem içerisinde yaşanan so-
runlar hem de dini önemi açısından üzerine
detaylı incelemeler yapılmasını hak et-
mektedir.
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
Farklı Dinlerin Kesişim Noktası
Kudüs binlerce yıldır farklı dinlere ev sa-
hipliği yapan, hem Hıristiyanların ve Ya-
hudilerin hem de Müslümanların kutsal
kabul ettikleri birçok mabedi içinde barın-
dıran bir şehirdir. Bir yanda Mescid-i Aksa
bir yanda Ağlama Duvarı bir yanda ise
Kıyame Kilisesi şehrin üç farklı dine ev
sahipliği yaptığının en belirgin göstergele-
ridir.
Mescid-i Aksa
Kıyame Kilisesi
Kudüs, Müslümanların en kutsal üçüncü
mabet olarak kabul ettikleri Mescid-i Ak-
sa’ya sahip olması hasebiyle İslam dünyası
ve Türkiye için önemini her daim mu-
hafaza etmiş bir merkezdir.
Sayfa 2
USAK OR-
Kudüs’te Toleransın Adı: Osmanlı retmiştir. Bunun en nadide örnekleri de

Kudüs 1917’ye kadar Osmanlı himayesi Kudüs’te yaşanmıştır.

altında yaşamış bir şehirdir. 1516’dan

1917’ye kadar, 400 yıl boyunca Osmanlı Kudüs’ü işgal eder etmez Ağlama Du-

bu şehrin hizmetkârlığını yapmış ve geride varı’nın yanındaki Faslılar (Mağribi) ma-

çok değerli hatıralar bırakmıştır. Ka- hallesini yerle bir edip Yahudi alanı haline

nuni’nin, Mimar Sinan’ın ve en önemlisi getirerek genişlemeyi halen sürdüren İsra-

II. Abdülhamit’in izlerini şehrin her ye- illilere nispetle Osmanlı, Mescid-i Ak-

rinde görmek mümkündür. Eski Şehir’i sa’nın bir parçası olan Ağlama Duvarı’nı

çevreleyen surlarda ya da Kubbet-üs Sah- (Burak-Batı Duvarı) mülkü İslam Vakfı’na

ra’nın üstündeki yazılarda bu izleri gör- ait kalmak şartı ve Kanuni Sultan Süley-

memek mümkün değildir. Örneğin bu izle- man’ın fermanı ile Yahudi cemaatinin
rin en bilindiklerinden birisi, adını 'Eski ibadetine açmıştır. Bu ferman halen Va-

Şehir'in surlarını tamir eden ve son şeklini kıf’ta muhafaza edilmektedir. Ancak ne

veren Kanuni Sultan Süleyman’dan alan var ki bu gerçek pek bilinmez.

Kudüs’ün en büyük caddelerinden Sultan

Süleyman Caddesi’dir. Yine aynı şekilde, 1916’da Enver Paşa’nın
Filistin topraklarını ziyareti esnasında (I.
Dünya Savaşı sürüyor olmasına rağmen)
bakımsız kaldığını fark ettiği
Beytüllahim’deki Hristiyanların kutsal
mekânı Doğuş Kilisesi’nin bakımını yap-
tırdığı pek hatırlanmaz.

Osmanlı, 1537 yılında Eski Şehir’in surla-

rında onarım yapılırken, daha ziyade Ya-
Sultan Süleyman Caddesi
hudilerin kullandığı Yafa Kapısı’na ke-
lime-i tevhit yerine “Lailahe illallah İbra-
Şehrin dört bir yanında çeşitli eserler bı-
him Halilullah” yazdırma inceliğini gös-
rakmış olmanın yanı sıra Osmanlı bölgede
termiştir.
barışın hâkim olmasını sağlamış, gelecek
nesillere tam bir hoşgörü dersi vermiştir.
İnsanlığa ince düşünmeyi, diğerkâmlığı ve
başkalarının inancına saygılı olmayı öğ-

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 3

USAK OR-

Yafa Kapısı
Bir tarafta böyle bir tablo varken biz bu-
gün, El Halil kentindeki İbrahim Peygam-
ber’in kabrinin de bulunduğu camiyi kendi
kontrolüne alıp Müslümanların camiye
girişini eziyete çeviren bir zihniyet ile karşı
1
karşıyayız.
Eski Şehir’den Bir Görünüm
Kudüs’ün Hukuki ve Siyasi Du-
rumu
29 Kasım 1947 tarihli, 181 sayılı BM ka-
rarı2 ile Kudüs, ne İsraillilerin ne de Filis-
tinlilerin kontrolüne bırakılmıştır. Ku-
düs’ün özel bir uluslararası rejim ile yöne-
1
Kudüs tarihi ile ilgili detaylı bilgi için bkz. PASSIA,
“Jerusalem”,
http://www.passia.org/palestine_facts/pdf/pdf2009/Agend
a%207%20-%20Jerusalem.pdf
2
BM Kararı’nın tam metni için bkz.
<http://domino.un.org/unispal.nsf/0/7f0af2bd897689b785
256c330061d253>, (Erişim tarihi: 14.07.2010).
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
tilmesi öngörülmüştür. Dolayısıyla, bu
anlamda Kudüs, hukuki statüsü belirlen-
memiş bir şehir özelliği taşımaktadır.3
Uluslararası hukukta corpus separatum
olarak adlandırılan bu durum, Kudüs’ün
hususiyetini açıklayan temel prensiptir
(bkz. Bilgi Kutusu-II).
Bilgi Kutusu-I
Doğu Kudüs / Batı Kudüs Ayrımı
Doğu Kudüs: Kudüs şehrinin Müslüman ve
Arap nüfusunun yoğunlukta olduğu kesimidir.
Batı Kudüs: Kudüs şehrinin Yahudi nüfusunun
yoğunlukta olduğu kesimidir.
*Doğu ve Batı Kudüs kavramları 1948 savaşı
sonrası ortaya çıkmış bir gerçekliği olmayan
yapay kavramlardır.
Yahudiler 1948’de İsrail devletini kurduk-
tan sonra Kudüs’ün bütününün işgalini
1967 savaşında elde ettiği zafer ile ta-
mamlamıştır. 5 Haziran 1967 itibariyle,
doğusu ve batısı4 ile bütün Kudüs fiili
olarak İsrail’in kontrolüne girmiştir. Ku-
düs’ün İsrail için sadece alınması gereken
bir toprak parçası olmaktan çok daha öte
bir anlam ifade ettiği İsrail’in kurucu Baş-
3
Kudüs’ün durumuna ilişkin detaylı harita için bkz.
http://www.passia.org/palestine_facts/MAPS/1947-un-
partition-plan-reso.html, (Erişim tarihi: 14.07.2010).
4
Doğu ve Batı Kudüs’ün ayrılması ve yasal statüsüne
yönelik detaylar için bkz. B’tselem, “Legal satus of East
Jerusalem and its residents”,
http://www.btselem.org/english/Jerusalem/Legal_Status.a
sp.
Sayfa 4
USAK OR-
bakanı David Ben-Gurion’un şu sözlerin- olan Menachem Begin’in “Kudüs İsrail’in
den açıkça anlaşılmaktadır: “Kudüs müca- ebedi ve birleşmiş başkenti olarak kala-
delesi sadece ülkenin değil, aynı zamanda caktır ve bu böyle bilinmelidir. Bu konu
Yahudi halkının da kaderini belirleyecek- hakkında yaptığımız açıklamalar geçerli
tir.”5 olacaktır” 7
sözleri de İsrail’in bu konuda
taviz vermeyeceğine yönelik ciddi sinyal-
Aynı şekilde Kudüs’ün Araplar için önemi ler içermektedir.
göz önüne alındığında da iki tarafın konu
Bilgi Kutusu-II
üzerinde hiçbir şekilde taviz vermeye açık
olmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin Ürdün Corpus Separatum

Kralı Abdullah’ın Kudüs’e dair görüşleri 29 Kasım 1947 yılında Birleşmiş Milletler Genel Sekre-
terliği Filistin’in Araplar ve Yahudiler arasında iki ayrı
şöyledir: “Uğruna dökülen Arap, Kürt, devlete bölünmesini önermiştir. Planda ayrıca Ku-

Çerkez ve Türk kanı nedeniyle Kudüs’ün düs’ün statüsü ayrı ve kimseye ait olmayan, BM tara-
fından yönetilecek uluslararası bir şehir (corpus
her Müslüman ulus için ayrı bir yeri var- separatum) olarak belirlenmiştir. Plan Yahudi liderler
6 tarafından isteksizce kabul edilirken, Arap liderler
dır.”
Kudüs’ün uluslararası statüsü de dâhil olmak üzere tüm
plana karşı çıkmıştır.

30 Temmuz 1980’de İsrail, Kudüs’ü baş- BM planına göre Kudüs şehri:

kent olarak ilan etmiştir. Bu noktada Doğu - Bağımsız olacak,

Kudüs-Batı Kudüs (bkz. Bilgi Kutusu-I) - Arap ve Yahudi şehirleri arasında olacak,

ayrımı ise kesinlikle yapılmamıştır. - Uluslararası sisteme bağlı kalacak,

- Birleşmiş Milletler tarafından yönetilecek,

Hatta ilgili karar metninde - Birleşmiş milletler tarafından bir meclis kurulup bu
bölgenin yönetimi bu meclis aracılığıyla sağlanacaktı.
aynen şöyle yazar: Kudüs
bir bütün olarak İsrail’in
başkentidir (“Jerusalem,
İsrail’in temel kanunlarına göre ‘Kudüs
complete and united, is
İsrail’in başkentidir’.8 1980 yılından beri
the capital of Israel”).
ABD de dâhil olmak üzere hiçbir devlet bu
Buna ek olarak, 1978 yı-
durumu tanımamaktadır. Bu nedenle bir-
lında dönemin Başbakanı
7
“Jerusalem will remain the eternal united capital of
5
“The struggle for Jerusalem will determine the fate not Israel and that is that. What we declare on this issue is
only of the country, but of the Jewish people.” Gregory S. what will stick.” Colin Shindler, A History of Modern
Mahler, Politics and Government in Israel, (New York: Israel,(Cambridge: Cambridge University Press, 2008), s.
Rowman, 2004), s. 306. 162.
6 8
Ibid., s. 306. “Jerusalem holds a special position for Detaylar için bkz. İsrail Dışişleri Bakanlığı resmi sitesi:
every Muslim nation because of the Arab, Kurdish, <http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1980_1989/
Circassian, and Turkish blood which has been shed on its Basic+Law-+Jerusalem-+Capital+of+Israel.htm>, (Eri-
behalf throughout the history.” şim tarihi: 14.07.2010).

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 5

USAK OR-
çok ülkenin büyükelçiliği halen Tel
Aviv’dedir. Her konuda olduğu gibi bu
konuda da İsrail BM’nin hiçbir kınamasını
ya da uyarısını dikkate almamıştır.9 Ku-
düs’ü başkent olarak kabul etmeyen Tür-
kiye’nin Büyükelçiliği de Tel Aviv’dedir.
Türkiye’nin İsrail Büyükelçisi Tel Aviv’de
görev yapar. Ancak Kudüs’te Filistin nez-
dinde bizi temsil eden konsolosluğumuzun
başında da Büyükelçi sıfatını haiz bir dip-
lomatımız vardır.
Yazılı bir Anayasası olmayan ve temel
kanunlarla yönetilen İsrail’in Hükümeti,
Meclisi (Knesset) ve Yüksek Mahkemesi
gibi önemli kurumlarının tamamı Kudüs’te
bulunmaktadır.
Tüm bu gerçeklerin biliniyor olmasına
rağmen, bu durumun tartışılmıyor oluşu
gerçekten gariptir. İsrail meselesi adına
sadece tarafların görüşüp görüşmemesine
indirgenmiş bir süreci yaşamaktayız. An-
cak, tüm bunların yanında bahsettiğimiz bu
haksız işgal ve başkent iddiası da üzerinde
hassasiyetle durulması gereken konulardır.
İsrail’in Kudüs Politikaları
İsrail kurulduğu günden beri Kudüs’ün
Yahudileştirilmesi için çaba sarf etmekte-
9
BM Kararı’nın tam metni için bakınız.
<http://unispal.un.org/unispal.nsf/eed216406b50bf64852
56ce10072f637/dde590c6ff232007852560df0065fddb?O
penDocument>, (Erişim tarihi: 14.07.2010).
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
dir.10 Bu noktada tüm bu söylenenlerden
bütün İsraillilerin aynı ideolojiye sahip
olduğu sonucu elbette ki çıkarılmamalı-
dır.11 Bu durumdan rahatsız olan binlerce
Yahudi de vardır. İçeride uygulanan politi-
kalardan rahatsız oldukları veya güvenlik-
lerinden endişe ettikleri için yerleşme ni-
yetiyle geldikleri bu topraklardan kaçan ya
da rahatsızlıklarını dile getirmekten çe-
kinmeyip hukuki mücadele başlatan Yahu-
dilerin var olduğu da bilinen bir gerçektir.
İsrail 1948’de Filistin nüfusunun neredeyse
yarısını zorla ve saldırılarla korku salarak
ülke topraklarının dışına çıkarmıştır. Top-
raklarından ayrılmak durumunda kalan bu
insanlar, komşu ülkelerde ya da Filistin’in
başka bölgelerinde yaşamaya başlamışlar-
dır. Geride kalan malları ve evleri ise İsra-
illiler tarafından kullanılmaya başlanmıştır.
İsrail 1948 ve 1967 savaşları sonrası hala
Kudüs’te bulunan Arapların da bir an evvel
10
Kudüs’ün Yahudiler açısından dini önemine ilişkin
detaylar için bkz. Ira Sharkansky, Policy Making in Israel
– Routines for Simple Problems and Coping with the
Complex,(Pittsburg: University of Pittsburg Press, 1997),
ss. 117-118.
11
Gershon Baskin, “Last attempt to stop the Center for
Tolerance”, IPCRI, February 17, 2010
http://www.ipcri.org/
Sayfa 6
USAK OR-
 buraları terk etmesi için zorlayıcı politika-
lar izlemektedir. Kudüs’ü işgal eder etmez
belediye sınırlarını genişleten İsrail, hızla
yeni yerleşim inşaatlarına başlamış ve
dünyanın birçok yerinden bu topraklara
göçmen Yahudi getirmiştir.
2010 itibariyle Batı Şeria’daki yerleşimlere
ek olarak Kudüs ve çevresinde bulunan 12
merkezde de yaklaşık 200.000 kişinin ya-
şadığı Yahudi yerleşimleri, Kudüs’ün de-
mografik yapısını derinden etkilemekte-
dir.12 Aşağıdaki tabloda Doğu Kudüs’teki
Yahudi yerleşimlerinin nüfusunu net bir
şekilde görmekteyiz.
Yahudi Yerleşimle-
rinin Nüfusu
leri Kudüs sınırlarının dışında bırakmakta-
dır.13 Bu durum, daha kolay anlaşılabilmesi
için temsili bir örnek ile şu şekilde anlatı-
labilir: Örneğin Ankara’yı ele alalım. An-
kara’da şehrin ana unsurlarından biri olan
Cebeci mahallesini bir duvarla Ankara’dan
ayırdığınızı, fakat Eryaman gibi daha zi-
yade uydu kent yapılanması arz eden yerle-
şim merkezlerini Ankara merkeze dâhil
ettiğinizi düşünün. Böyle yaparak Ankara
Belediyesi’nin demografik yapısının bo-
zulacağı ve çok anlamsız bir iş yapılmış
olacağı açıktır. Kudüs’te yaşanan yerle-
şimciler ve duvar meselesini de bu şekilde
izah etmek mümkün olabilir. Bu da nüfus
dengesini Filistinlilerin aleyhine bozan bir
unsurdur.

Yıl Doğu Kudüs Toplam

2000 172.250 387.859

2002 175.617 414.119
2003 178.601 427.617
2004 181.587 441.828
2005 184.057 460.838
2006 186.857 473.362
2007 189.708 484.862
2008 193.091 507.554 Şehrin İçinden Geçen Duvar
Kaynak: Foundation for Middle East Peace
İşgal altındaki toprakların demografik ya-
Tüm bunlara ek olarak, özellikle Doğu pısının değiştirilmemesi uluslararası huku-
Kudüs’te mahallelerin ortasından geçen kun temel prensiplerinden birisidir (bkz.

“utanç duvarı” Arapların yaşadığı bölüm-
12
Foundation for Middle East Peace adlı vakfın
rakamları için bkz:
<http://www.fmep.org/settlement_info/settlement-info-
and-tables/stats-data/comprehensive-settlement-
population-1972-2006>, (Erişim tarihi: 14.07.2010).
Bilgi Kutusu-III). Fakat çok yüzeysel ola-
rak bile bakıldığında özellikle Kudüs’te
13
Daha detaylı bilgiler için bkz: B’tselem, “Seperation
Barrier”,
http://www.btselem.org/english/Separation_Barrier/Jerus
alem.asp

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 7

USAK OR-

yaşananların bu anlamda hukuka ve insan
haklarına aykırı uygulamalar olduğu ko-
laylıkla anlaşılabilmektedir.
İsrail, kutsal mekânların yoğunlukta bu-
lunduğu Eski Şehir’de ise daha özel politi-
kalar izlemektedir. Fas mahallesinde yap-
tıkları gibi işgalin başından beri birçok
yapı yıkılmış ve yağmalanmıştır. Bazı ev-
ler de yüksek meblağlar karşılığında Arap-
lardan satın alınmıştır.14
Silvan Mahallesi gibi Müslümanların yo-
ğunlukta yaşadığı mahallerde belediye
kararları ile evlerin yıkılmasına, boşaltıl-
masına ve Yahudilerin buralara yerleşti-
15
rilmesine göz yumulmuştur. Sadece 2008
yılında 4.577 Kudüslü Arap’ın Kudüs’te
bulunmasını sağlayan, doğuştan hakları
olan Kudüs kimlikleri iptal edilmiştir.16
Kimlikleri iptal edilen bu kişilerin Kudüs’e
girmesi yasaklanmaktadır. Batı Şeria’da
yaşayan Filistinlilerin Kudüs’e girmesi
zaten deveye hendek atlatmaktan daha zor-
14
Bahadır Dinçer, “İsrail-Filistin Çatışmasında Gerçekle-
ri Anlamaya Çalışmak”, USAK Stratejik Gündem,
14.11.2006.
15
The Israeli Committee against House Demolitions
(ICHAD), “Days of Waiting”, Mart 2009.
<http://icahd.org/eng/docs/Booklet.pdf>, (Erişim tarihi:
14.07.2010); “Jerusalem's settlements”, Economist, 1
Temmuz 2010,
http://www.economist.com/node/16488926 (Erişim
tarihi: 15.06.2010).
16
Nir Hasson, “Israel stripped thousands of Jerusalem
Arabs of residency in 2008”, Haaretz, 02. 12. 2009
<http://www.haaretz.com/print-edition/news/israel-
stripped-thousands-of-jerusalem-arabs-of-residency-in-
2008-1.3006>, (Erişim tarihi: 14.07.2010); B’tselem,
“Revocation of Residency in East Jerusalem”,
http://www.btselem.org/english/Jerusalem/Revocation_St
atistics.asp
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
Bilgi Kutusu-III
HARP ZAMANINDA SİVİLLERİN KORUNMASINA
İLİŞKİN
CENEVRE SÖZLEŞMESİ*
(Cenevre, 12 Ağustos 1949)
Tehcir, Kitle Halinde Cebren Nakil ve Tahliye
Madde - 49
Himaye gören şahısların, işgali altındaki topraklardan
şamil devletin kendi topraklarına veya işgal edilmiş olsun
olmasın başka bir devletin topraklarına ferdi olarak veya kitle
halinde cebren nakilleri veya tehcirleri, her ne sebeple olursa
olsun, yasaktır.
Mamafih, şamil devlet, halkın emniyeti veya mücbir
askerî sebepler icap ettirirse, muayyen bir işgal mıntıkasının
kısmen veya tamamen tahliyesine tevessül edebilir. Tahliyeler,
himaye gören şahısların buna maddeten imkân olmadığı haller
müstesna ancak işgal altındaki topraklarda yer değiştirmeleri-
ni intaç edebilir. Bu suretle tahliye edilen halk, bu mıntıkada
muhasamat sona erer ermez tekrar yerlerine iade olunacaktır.
Şamil devlet, bu tahliye ve nakillere tevessül ederken,
himaye gören şahısların imkân nispetinde münasip tesisata
kabul edilmelerini, yer değiştirmelerin memnuniyeti mucip
sıhhat, hıfzıssıhha, emniyet ve iaşe şartları altında vuku bulma-
sını ve aynı aile efradının birbirlerinden ayrılmamalarını temin
edecek surette hareket eyleyecektir.
Hâmi devlet; nakillerden ve tahliyelerden, vuku bulur
bulmaz, haberdar edilecektir.
Şamil devlet, halkın emniyeti ve mücbir askeri sebepler
zaruri kılmadıkça, himaye edilen şahıslar harp tehlikelerine
bilhassa maruz mıntıkalarda alıkoyamaz.
Şamil devlet, işgal ettiği topraklara bizzat kendi halkının
bir kısmını tehcir veya nakledemez.
dur. Böyle bir ortamda Kudüs’te yaşama
hakkı olanların elinden de bu hak alındı-
ğında, Kudüs’ün dokusunun değiştirilmeye
çalışıldığı net bir şekilde anlaşılmaktadır.
Kudüs’te Filistinliler için inşaat izni almak
ise neredeyse imkânsızdır. Hatta Eski Şe-
hir’in içindeki Müslüman evlerine çoğu
zaman yenileme izni bile verilmemektedir.
Bu anlamda belediyenin hizmetlerinden
faydalanma konusunda da farklılıklar ve
ayrımcılık söz konusudur. Aşağıdaki fotoğ-
raflarda da görüldüğü gibi Eski Şehir içeri-
Sayfa 8
USAK OR-
 sindeki mahallerin durumu birbirinden
tamamen farklıdır. Doğu Kudüs’te Yıkılan Ev Sayısı

Evsiz Kalan
Yıl Ev Sayısı
Kişi Sayısı
2004 104 356
2005 94 238
2006 50 160
2007 65 241
2008 89 404
2009 47 256
1967’den
itibaren
Eski Şehir'de Yahudi Mahallesi’nden Bir Kare
Toplam 449 1.655
Yıkım
Kaynak: The Israeli Information Center for Human
Rights in the Occupied Territories

Eski Şehir’de Müslüman Mahallesi’nden Bir Kare
Bununla beraber, hiçbir izahat yapılmadan
evlere gece gündüz baskınlar düzenlen-
mekte ve yıldırma politikası uygulamasına
devam edilmektedir.
Filistinlilerin yıkmadıkları evleri polis zo-
ruyla boşaltılmaktadır. Bazı durumlarda
Filistinli ailenin onlarca senedir oturduğu
evinden çıkartılma işlemi gerçekleştirilir-
ken, evin verileceği Yahudi aile evin
önünde hazır bekletilmekte ve evin esas
sahipleri önünde yeni eve yerleştirilmekte-
dir.
Mamilla Mezarlığı:
Batı Kudüs’te bulunan Mamilla Mezar-
lığı17 Türkler ve Müslümanlar için çok
fazla şey ifade eder, ancak yetkililerden
asgari düzeyde bir ilgi dahi gösterilme-
mektedir. Selahaddin Eyyubi’nin askerle-
rinden beri kullanılan bu mezarlık, yok
edilmeye ve unutturulmaya çalışılmaktadır.
İsrail’in devlet olarak ilanından hemen
sonra tahrip edilmiş, bir kısmı otopark ala-
nına bir kısmı ise park ve dinlenme alanına
çevrilmiştir. Kalan küçük bir bölümü ise
bugünlerde inşası süren “Tolerance
Museum” (Tolerans Müzesi) projesi ile
yok edilmek üzeredir.18
17
Daha detaylı bilgi için: Asem Khalidi, “The Mamilla
Cemetery; A Buried History”, Jerusalem Quarterly, 37,
2009, ss. 104-108.
<http://www.jerusalemquarterly.org/images/ArticlesPdf/3
7-the%20mamilla.pdf>, (Erişim tarihi: 14.07.2010).
18
Gershon Baskin, “Encountering Peace: A City of To-
lerance, not a Museum of Tolerance”, The Jerusalem
Post, November 4, 2008. http://www.jpost.com
/servlet/Satellite?cid=1225715340258&pagename=JPost

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 9

USAK OR-
 kısmını İsrail’e bırakabilmiştir.19 700 yıl
buraların sahibi olan Müslümanlara ya da
Türklere hiçbir hak tanınmamış, Türk ve
Müslümanların bu topraklarla ilgili mese-
lelere müdahil olması dahi tasvip edilme-
miştir.

Osmanlı askerlerinin Mamilla Mezarlığı’nı ziyaretleri esnasında

çekilmiş bir fotoğraf (1895)
<http://www.eretzyisroel.org/~dhershkowitz/pic356.jpg>

Garip ve acı olan diğer bir gerçek ise Ku-

düs’te sadece 31 sene kalan İngilizlerin
şehre hâkim bir noktaya oldukça uygun bir
“askeri mezarlık” ve küçük bir kilise inşa
ettikleridir. Türkiye’nin ise 400 sene sade-
ce Osmanlı’nın yönettiği, imar ettiği, uğru-
na binlerce evladını şehit verdiği Kudüs’te
bir tek şehitliğimiz bile bulunmamaktadır.
Hatta bir anıt bile yoktur. 2008 yılında
İsrail, anıt için olur vermiş fakat daha son-
ra sonu gelmez bürokratik işlemlerle bu
fikrin hayata geçmesini engellemiştir.

En ufak bir hak iddiasında dahi bulunama-

yacak olan İngiltere, manda yönetimi esna-
sında Yahudilerin buraya yerleşmesi için
elinden geleni yapıp bu toprakları ipotek
altına almıştır. BM de 1947’de Filistinliler
ve Yahudilerin nüfusları oranında bir tak-
sim bile yapmadan topakların büyük bir

%2FJPArticle%2FShowFull (Erişim tarihi: 14.07.2010);

IPCRI, “Jerusalem Bulletin - Special Edition”,
<http://www.ipcri.org/>, (Erişim tarihi: 10.07.2010);
Wyre Davies, “Row over Jerusalem Muslim cemetery”,
BBC News, November 8, 2008,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7715921.stm.
19
Detaylar için bkz. Israil Dışişleri Bakanlığı, “1947 UN
Partition Plan”,
<http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/Israel+
in+Maps/1947+UN+Partition+Plan.htm>, (Erişim tarihi:
14.07.2010).

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 10

USAK OR-
Bununla birlikte, 400 sene sadece Os-
manlı’nın yönettiği Kudüs’teki konsolos-
luğumuzun bulunduğu binada halen kiracı
olmamız garip değil midir? 2005’e kadar
gecekondu gibi utanılacak bir binada hiz-
met vermiş olan konsolosluğumuzun du-
rumu, bu anlamda bize çok şey anlatmak-
tadır.
Kudüs’teki Türk Konsolosluğu
Konsolosluk dendiğinde hatırlatılması ge-
reken bir başka nokta da şu olmalıdır: Tür-
kiye, 24 saat 48 Türk polisi ile Anka-
ra’daki İsrail elçiliğini korurken, Ku-
düs’teki Türk konsolosluğunun İsrail polisi
tarafından değil de sadece 1-2 Türk polisi
tarafından korunuyor olması ayrıca garip-
tir. Bu, Ankara’nın daha tehlikeli ya da
İsrail Büyükelçiliğinin saldırılara daha
fazla hedef olduğu anlamına gelmez. Bu
güvenlik önlemleri neredeyse her zaman
bu şekildedir ve bu noktada Türk Konso-
losluğu’nun ihmal edildiğini söylemek
yanlış olmayacaktır. Her ne kadar Konso-
losluğumuzun İsrail ile bir alakası olmasa
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
da işgal altındaki bu bölgede hâkim güç
İsrail’dir.
Neler Yapılabilir?
İngiliz Komutan Allenby’in, Osmanlı’nın
bölgeden çekilmesinin hemen ardından
Kudüs’e girerken yaptığı ilk konuşmasında
“today the crusades have ended” (Haçlı
seferleri bugün sona erdi) dediği iddia edi-
lir.20 Sene 1917… İlk Haçlı Seferi’nin
1099’da düzenlendiğini hatırlarsak, 818
sene sonra İngiliz General’in Kudüs’teki
ilk konuşmasında Haçlı Seferleri’ni an-
maktan çekinmiyor olması manidardır.
Yahudilerin de bu anlamda Romalılar tara-
fından Filistin topraklarından sürülmeleri-
nin tam 1878 yıl sonrasında dönüp devlet-
lerini kurmaları, hafızalarının ne kadar
güçlü olduğunun ya da en azından “tarih
bilinci” içinde yaşadıklarının bir gösterge-
sidir. Biz ise daha 93 sene önce Osmanlı
askerinin Kudüs’ü muhafaza ettiğini layı-
kıyla hatırlamıyoruz bile.
Dolayısıyla öncelikli olarak toplumumuzda
Kudüs konusunda farkındalığın sağlanması
gerekir. Farkındalığın arttırılması gerekir
demiyoruz, çünkü böyle bir bilinç zaten
neredeyse yok mesabesindedir. Peki, in-
sanlara bu bilincin verilmesi için neler ya-
pılabilir? Aslında bugüne kadar fazla bir
şey yapılmadığı için ilk aşamada yapılması
20
Charles Foster, Sacred Journey, (Tennessee: Thomas
Nelson, 2010), s. 12.
Sayfa 11
USAK OR-
gerekenlerin de çok karmaşık şeyler olma-
dığı aşikârdır.
Öncelikle Türkiye’nin konuya yaklaşımına
bir açıklık getirilmelidir. Bu anlamda, Eski
Dışişleri Bakanlarımızdan Haluk Bayül-
ken’in sözleri Türkiye’nin konu üzerine
yaklaşımını çok iyi bir şekilde özetlemek-
tedir: “Dünyada üç büyük din için mu-
kaddes bir şehir olan Kudüs’ün statüsü-
nün tek taraflı olarak değiştirilmesi dü-
21
şünülemez.” Tek taraflı politikalardan
yana olmayan Türkiye, sorunun tarafsız ve
eşitlikçi bir anlayışla çözülmeye çalışılma-
sından yanadır. Ortadoğu’da etkin bir güç
olma yolunda ilerleyen Türkiye için birçok
bölgesel sorunda olduğu gibi Kudüs me-
selesinin de çözülmesi hem bölgede kendi
gelişimi ve ilerlemesi hem de bölgesel re-
fah açısından hayati önem teşkil etmekte-
dir. Bu noktada hem kamuoyunda
farkındalık oluşturmak hem de etkili poli-
tikalar geliştirmek açısından ilk etapta ya-
pılması gerekenler ya da yapılabilecekler
şöyle sıralanabilir:
 Haber ajanslarımız ya da televizyon
kanallarımız Kudüs’te meskûn mu-
habir istihdamına önem verebilirler.
Devamlı Kudüs’te bulunan Türk
muhabir sayısının 3’ü geçtiği pek
vaki olmamıştır. Zaten bu muha-
21
Raif Karadağ, İsrail, Ortadoğu ve Amerika, (İstanbul:
Emre Yayınları, 2004), s. 28.
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
birler de bütün Filistin’i takip et-
mek durumundadırlar. Hâlbuki sa-
dece Kudüs’teki gelişmeleri izleyen
muhabirlere ihtiyacımız vardır.
 Medyanın günümüz dünyasında
özellikle kamuoyu oluşturulması
konusunda tahmin edilenden daha
büyük bir etkisi olduğu göz önünde
bulundurulursa, Türkiye’nin medya
konusunda rakiplerinin çok geri-
sinde kaldığı görülmektedir. Batılı
birçok medya grubu, sahip olduk-
ları muhabirlerinin yanı sıra canlı
yayın araçları ile anında yayın ya-
pabilmektedir. Buna karşın Türk
medyasının Filistin’de sadece bir
canlı yayın aracı vardır ve o da ay-
nen muhabirler konusunda olduğu
gibi bütün Filistin ile ilgilenmek
durumundadır.
 Dünyanın farklı ülkelerinden, Ku-
düs ile hiç alakası yokmuş gibi gö-
rünen İskoçya’dan, Arjantin’den,
Çin’den hatta Kore’den insanlar
yıllardır Kudüs ile ilgilenmektedir-
ler. Her köşede bir misyoner okulu,
hastanesi, yetimhanesi bulmak
mümkün iken Türkiye ile alakalı
bir tek kurum ya da kuruluşu gör-
mek neredeyse imkânsızdır. Biz ne
yazık ki daha kendi hatıralarımız
olan Filistin’deki Türk kültür var-
Sayfa 12
USAK OR-
 lıklarının envanterine sahip değiliz.
Türk Tarih Kurumu böyle bir en-
vanteri çıkaracağını açıklamıştı fa-
kat bildiğimiz kadarıyla bürokrasi-
nin havasız koridorlarında bu proje
de boğulup gitti ve gerçekleştirile-
meyen birçok projenin arasındaki
yerini aldı.
Bunca bölgeye uzak olan ülke, kültürel ve
sosyal etkinliklerde bulunurken bizim Tür-
kiye olarak yanı başımızda bulunan bir
bölgede bir kültür merkezimizin bile ol-
maması acı değil midir? Bu anlamda, sa-
dece 31 yıl kadar bölgede kalan İngiltere
ve ülkeyle hiçbir bağlantısı olmayan Kore
bile bu kentle ilgileniyorken, Türkiye’nin
ilgilenmemesi kabul edilebilir bir şey de-
ğildir. Kudüs’te halen Yüzbaşı, Tüfekçi,
Topçu gibi soy isimlere sahip Osmanlı
asker ve memurlarının soyundan gelen
aileler bulunmaktadır ancak biz hala bu
köklü geçmişe sahip çıkamamaktayız.
 Kudüs’te bulunan azınlıkların da Tür-
kiye ile yakın ilişkilerinin olduğu bili-
nen bir gerçektir. En azından yolda yü-
rürken size Türkçe selam verecek olan
bir Ermeni, Süryani ya da Rum tanıdı-
ğınızın olması olmayacak bir durum
değildir. Ya da bu azınlıkların birço-
ğunun mevcut İsrail politikalarından
memnun olmadığı ve her fırsatta şikâ-
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ
yetlerini dile getirdiği herkes tarafın-
dan bilinmektedir.
Bu hususta uzun yıllar Kudüs’te yaşayan
bir Türk’ün başından geçen bir iki olayı
kendi ağzından aktarmakta fayda görmek-
teyiz:
“Hiç unutmam Mardinli Süryani Kadim
Kilisesi Papazı Şemun Bey bizim Türk
olduğumuzu duyunca ‘gelin sizi bir ku-
caklayayım, Türkiye’yi çok özledik’ de-
mişti. Kucaklamasından ve gözlerindeki
parıltıdan samimiyeti rahatça anlaşılmak-
taydı. Yine aynı şekilde Rum Ortodoks
Kilisesi Papazı olan bir kişi, yakamdaki
Türk bayrağı rozetini görünce ‘Türksünüz
sanırım’ deyip bizden ‘evet’ cevabını aldı-
ğında ‘Osmanlı’dan sonra bir gün bile Os-
manlı Dönemi’ndeki gibi rahat yaşamadık
burada” demişti ki Osmanlıdan sonra şehre
giren İngiliz ordusuydu. Kudüs’te kuyum-
culuk yapan bir Ermeni tanıdık da, ‘Avru-
palıların vaatlerine kanarak Osmanlı’ya
ihanet etmek en büyük hatamızdı’ de-
mişti.” Bu tür örneklerin sayısı elbette ki
ziyadesiyle arttırılabilir.
 Üniversitelerimiz ve araştırma mer-
kezlerimiz de Kudüs ile daha ya-
kından ilgilenip araştırmalarını bu
yöne kaydırabilirler.
Sayfa 13
USAK OR-
  Sivil toplumun da bu konuya el atıp
bölgede yaşanan kanunsuzlukları
daha yoğun bir şekilde dünya gün-
demine çekmesi, İsrail’in elinin za-
yıflamasına neden olabilecektir.

 Unutulmamalı ki, ABD’nin Filistin

konusunda en hassas olduğu konu-
İsrail-Filistin meselesinin ni-
lar Yahudi yerleşimleri ve Ku-
düs’ün statüsüdür. Bu noktada bu hayete erdirilmesi için çözül-
meselelere eğilerek lobi yapmak ve mesi gereken en temel prob-
uluslararası hukukun şartlarını zor- lemler, Kudüs’ün statüsü (her
lamak, ABD ve ABD’nin bölgede
iki tarafın da başkent iddia-
uyguladığı politikalar nezdinde de
sında olması ve şehrin kutsal-
istediğimiz yönde sonuçlar alma-
lığı), Yahudi yerleşimleri ve
mızı sağlayabilir.
yerlerinden edilen Filistinli
Uzun lafın kısası bölgeyle gerek tarihi ve mültecilerin geri dönüp dö-
kültürel, gerekse iktisadi ve siyasi ilişkilere nemeyecek olmalarıdır. Kudüs
sahip Türkiye’nin konuya ilişkin politika-
bütün bu problemlerin
ları daha net olmalı ve süreklilik arz etme-
kesişiminde yer alması hase-
lidir. Elbette ki söylemden ziyade icraat
biyle de büyük bir önem arz
üretilmesine yönelik çalışılmalıdır. Söylem
üzerinden işletilmeye çalışılan politikaların etmektedir.
ne uzun vadede ne de kısa vadede büyük
getirilerinin olamayacağı hesaba katılmalı-
dır.

*Hasan Dereli’ye katkılarından dolayı teşekkür ediyoruz.

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 14

USAK OR-
 İSRAİL VE KUDÜS NÜFUSUNUN DAĞILIMINA İLİŞKİN GRAFİKLER

USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Sayfa 15

USAK OR-