tmmob

makina mühendisleri odası

I. ULUSAL
ÖLÇÜMBÎLİM KONGRESİ
BİLDİRİLER KİTABI

19 - 2O EKİM 1995
Sanayi Odası / ESKİŞEHİR

MMO Yayın No: 177

 KALİBRASYON YÖNETİMİ
VERİ TABANI VE İŞLEM YAZILIMI

Ömer BOZYOKUŞ, İhsan AKYÜZ, Oğuz ÇIMRIN

METRONORM A.Ş., İstanbul, Türkiye

Özet
Bu bildiride Kalite Güvencesi Sistemleri (ISO 9000) kapsamında sanayinin Kalibrasyon
Yönetimi konusundaki ihtiyaçlarına yönelik olarak Ölçü Aletleri ve Proses Listelerinin hazır-
lanması, Kalibrasyon Takip Cetveli ve Cihaz Kartlarının oluşturulması, dokümantasyon ve
rapor alma işlevlerini yerine getirmek üzere bir bilgisayar programı tasarımı özetlenmiştir.
Ölçü aletlerini tanımlayıcı veriler, daha sonra Gruplandırma, Uyumluluk Analizleri,
Periyodlandırma ve Yaşlanma Grafiklerinin çıkartılmasına olanak sağlayacak bir düzenleme
ile bilgisayara girilerek, öncelikle kalibrasyon yönetimini (çağrı sistemi dahil) sorunsuz ve
gerektiğinde yönlendirici bilgiler sağlayarak yürütebilecek kapsamlı bir veri tabanı oluştu-
rulmaktadır.
Son olarak geliştirme ve uygulama çalışmaları yapılmış, bunun sonucunda program,
Prosese Uygun Cihaz Seçimi, Periyodlarm Belirlenmesi gibi işlemleri yapabilecek ölçüde
gelişirilerek, cihaz yeterlilik araştırması ve sertifika hazırlama yönündeki gelişme potansiyeli
vurgulanmıştır.

1. Giriş
Kalibrasyon ve Yazılım İhtiyacı
Proses Listelerinin Oluşturulması:
(Bu madde, kalibrasyon yönetiminde bir zorunluluk değil daha çok red/ kabul kriter-
lerinin belirlenmesinde yardımcı niteliğindedir). Üretimde uygulanan tüm kontrol ve
testlerde hangi parametrelerin hangi toleransla kontrol edildiğini gösteren, muhtemelen
imalat akış şemasından yola çıkılarak proses listeleri ouşturulmalıdır.
Bir işletmede tüm prosesler ölçülmemekle birlikte (örnek: bekletme, nakletme vs) her
ölçüm noktası en az bir proses üzerindedir ve toleranslar çoğunlukla hedeflenen mamul
kalitesine göre (bazen standartlar tarafından) belirlenir.
Ölçü Aleti Listelerinin Oluşturulması:
Listede yer alması gereken ölçü aletleri, ölçüm amacıyla kullanılan ve mamul kalitesini
doğrudan ya da dolaylı etkileyen tüm cihazları kapsar.
Var/Yok türünde gösterime sahip cihazların ölçü aletleri listelerinde bulunmalarına
gerek duyulsa da, kalibrasyonu söz konusu olmadığından, fonksiyonel kontrolleri ile
yetinilir. Bu maddeye ek olarak düşünülen "Cihaz Kartları", bir zorunluluk değil, yine önem-
li bir yardımcı niteliğindedir.
Kalibrasyon Takip Cetvellerinin Oluşturulması:
Ölçü aletlerinin yapılan kalibrasyonlarına ait sonuçları belgeleyen sertifikaların hazıla-
narak veya temin edilerek saklanması gerekir. Belli bir süreç sonunda cihaz performansı,
değerlendirme açısından önemli bir temel teşkil etmenin yanında, Kalit Güvence

151
Sistemlerinde anında bulunma özelliği taşıyan bir arşivleme, adeta zaruridir.
Kalite güvencesi standartlarının kalibrasyon yönetimi sisteminden beklentilerine cevap
vermek üzere tasarlanan CalEKpert1 adını verdiğimiz program ile Ölçü Aletleri Listesi, Cihaz
kartları, Kalibrasyon Takip Cetvellerinin kolaylılkla hazırlanması ve bunlara dair raporların
da elde edilmesiyle sistemin aksaksız kurulması ve yürütülmesi sağlanmaktadır. Böylece
"Kalite Güvence Normları"nm kalibrasyon yönetim sisteminden beklentisi fazlasıyla
karşılanmış olacaktır.
Minumum Sistem Gereksinimi
CalExpert programının performans bağımlılığı, doğal olarak sistemin performansıyla
orantılıdır. Windows ortamında çalışmak üzere tasarlanan ve hazırlanan bu program için,
386 ve yukarısı işlemci
4 MB Ram
3 MB boş Hard Disk alanı düşünülmüştür.
Deneme kullanımı esnasında yapıtğımız performans kontrollerinde 386 ve 486 tabanlı
işlemcilerde gözlediğimiz performans oranı 1 /3'dür. 2 ve 4 MB RAM'lik sistemlerde de aynı
oran bulunmuştur.

2. Yapı ve Algoritmalar
Ana Bölümler
Yapılan ve yapılması planlanan geliştirmelerle birlikte, CALExpert adı verilen yazılımın
porf siy önel şeması Şekil l'de verilmiştir. Programın temelini oluşturan veri tabanı bölümüne,
işlem bölümünde kullanılacak şekilde (gereken alanlarda sayısal bilgi) veri girişini sağlamak
amacıyla tanımlar bölümü eklenmiştir. Burada kullanıcı cihaz ve proseslerine göre gerek-
tiğinde parametre ve birim ekleyip çıkartabilecektir. Varsayılan (default) parametre ve birim
listesinin örnek bir bölümü Tablo l'de verilmiştir. Aynı zamanda bu alanlara göre gruplama
imkanı da yaratıldığından, bu şekilde kullanıcı sadece sıcaklık parametresinde çalışan ciha-
zlarını veya sadece mm birimi ile ölçüm yapan cihazlarını çağırabilecetir.

1. CalExpert, Metronorm tescilli markasıdır. j

152
 Tanımlar Veri Tabanı

Parametre Birim
\
Ölçü
1 \
Cihaz Takip Proses
Aleti Kartı Cetveli Listesi

Veri Liste Liste Liste Veri Liste

Girişi Girişi

İşlem Sertifika

Periyodlandırma Yeni Giriş Arşiv

(Grafik)

Tarihçe Bulama Cihaz Proses Uygunluk

(Belirleme) Seçimi Seçimi

Şekil 1. Yazılımın Fonskiyonel Ana Şeması

Tablo 1. Varsayılan Tanımlama Bilgileri (örnek bir bölüm)

Parametreler Birimler (05)

Uzunluk 01 bar, mbar, mHg, mmH 2 O, Psi
Sıcaklık 07
Basınç 05 mmHg=Torr,

Veri Tabanı
Bu bölüm dört kısımdan oluşmakla birlikte bağımsız dosya sayısı üçtür. Ölçü aleti liste-
si ile Cihaz Kartının aynı dosyayı kullanmaları, kapasite ve hız artırma açısından uygun
görülmüştür.
Ölçü Aleti Listesi
Proseslerde kullanılan tüm ölçü aletleri hakkındaki verilerin kaydedilmesi, ölçü aleti ver-
ilerinin düzenlenmesi, istenilen her şekilde (ad, kod, kullanım yeri, parametre) liste döküm-
lerinin alınması gibi işlemler bu kısımda gerçekleşir. Liste örneği Tablo 2'de verilmiştir.

153
 Tablo 2. Ölçü Aletleri Listesi

KOD ADI P. BİRİM MİN- MAX. TAKSİMAT KOL. YERİ

107365 ELEKTRİK OCAĞI 07 C 400 LAB01

109728 KALIBRATÖRIDC14421 09 mV 0 . 11000 0.00100 LAB03
11.91 TERMOMETRE(CAM) 07 C -1. 200 1.00000 LAB01
111860 GÖSTERGE 05 mHg 0 . 130 0.00100 LAB01
111870 GÖSTERGE 03 0 . 20000 1,00000 LAB01
111877 GÖSTERGE 05 mbar 0 . 500 0.10000 LAB01
11188 LOAD CELL/GÖSTERGE SETİ 03 kN 0 . 80 0.01000 LAB01

Cihaz Kartı
Ölçü Aleti Listesinde girilen her bir cihaz için, ad ve kod alanlarının direkt taşındığı bir
kart, program tarafından otomatikman açılır. Bu kartta cihazın imalatçısı, servisi, kullanım
ortamı gibi detay bilgilerin yanında, kullanım sıklığı ve kullanım aralığı gibi sayısal alanlar
düşünülmüştür. Yine bu sayısal alanların, işlem bölümünde kullanılacaklarından, özel öneme
sahip oldukları söylenebilir. Cihaz kartı örneği Tablo 3'de verilmiştir. Ayrıca ölçü aleti lis-
tesinde "çalışma aralığı" nı belirleyen Min ve Max verileri ile, Cihaz kartında "kullanım
aralığı"nı belirleyen Min ve Max verilerinin farklı olabileceği hatırlatılması gereken başka bir
noktadır.
Tablo 3 Cihaz Kartı

Kod 382113 Kullanım

Adı SENSÖR Min. : 0 .
Tip/Model 8267TJE Max. : 500
Sınıfı 0.1 Tolerans : 0 .3
Seri No 382113 Sorumlu : Hayriye AKA

İmalatçı SENSOTEC
Adresi BURSTER PRAZtStONSMESS
TECHNİK GMBH AND CO.KG. Servis METRONORM A.Ş.
TALSTRASSE 1-7 GERNSBACH Adresi HAVUZBAŞI CAD.NO:21 P.K.2
Telefonu 0049.7224/645-0 TR-81610 KAVACIK
Faksı 0049.7224/648-8 İSTANBUL
İmal Trh. 01/08/93 Telefonu : 0216.4136757
Temin Trh. 06/09/93 Faksı 0216.4136770

Takip Cetveli
Cetvelin amacı cihaz kalibrasyon bilgilerinin (tarih, yapan kişi, sonuçtaki hata payı) her
yapılan kalibrasyondan sonra girilmesi ve saklanmasıdır. Gelecek kalibrasyon tarihine göre
filtrelenerek alman çıktılarla, kalibrasyon çağrı sistemi işletilebilir. Dolayısıyla cetvel bir cihaz
için belli sayıdı (denemelerde sayı 10 olarak alınmıştır) kalibrasyon bilgisini barındıracak ve
işlem bölümünde tarihçe çıkartılması için temel teşkil edecektir.
Bu sayıdan sonra aynı cihaza ait yeni bir kalibrasyon verisi girildiğinde, o cihazın en eski
kalibrasyon tarihli satırı silinecek şekilde düzenlenmiştir.
Takip cetvelinde de yine ölçü aleti listesinde olduğu gibi tercih edilen gruplarla (kod,
ad,parametre, tarihler) filtrelenerek çalışılabilir ve rapor alınabilir. Örneği Tablo 4'de ve-
rilmiştir. Buradaki hata payı ve tarihler yine işlem bölümünde hesaplamaya tabi alanlardır.
Takip cetvelinde, her cihaz için müteakip defalar (sayı kullanıcı tarafından seçilecek)

154
kalıbrasyon bilgisi girileceğinden, bir süre sonra cihaz listesine göre daha şişkin bir veri
tabanı olmaktadır. Bu yüzden bağımsız bir dosya açılması, kapasite kullanımı ve hız açısın-
dan daha uygun bulunmuştur.
Tablo 4. Takip Cetveli

ADI KAL.TARİHİ KAL.EDEN H.PAYI GELECEK K.

0048177 KUMPAS 08/07/94 AKA D08/07/95
109728 KALIBRATÖR(DC) 4 4 2 1 21/06/93 DKD .21/06/96
113448 DİRENÇ KUTUSU 08/09/93 DKD .08/09/96
1262992 MİKROMETRE 08/07/94 AKA .08/07/95
35885 MASTAR SETİ ( 4 7 - 2 ) 04/02/94 AKA .04/02/95
3C4857 ÖLÇÜ SAATİ 04/12/94 AKA .04/12/9f
40388 MASTAR SETİ (122-K) 20/11/92 DKD .20/11/96
645 KOTLE S E T Î ( E 2 ) 21/03/95 U.M.E .21/03/97
EGA133 PH PROBU 17/08/94 AKYUZ/BAHÇIVAN .17/08/95
P550 GÖSTERGE (PT100) 17/08/94 AKA .17/08/96
P580 PH METRE 17/08/94 AKYUZ/BAHÇIVAN .17/08/95

Proses Listesi
Bağımsız üçüncü bir dosya olan proses listesinin, giriş bölümünde de belirtildiği gibi,
oluşturulması üretim bölümleri ile ortaklaşa yapılaması gereken uzun bir işlem olması
nedeniyle, bu konuya yeterli hassasiyetin gösterilmesi kanısındayız. Oysa cihaz seçimi,
eşleştirme ve adaptasyon için temel verileri içerdiğinde programda yer verilmiştir. Listedeki
proses, nominal değeri ve toleransı, işlem bölümündeki fonskivonları neden IVIP vı I ren I 1a-
nabilir. Örnek Şekil 2'de gösterilmiştir.

NOMİNAL
KOD AÇIKLAMA PARAMETRE BİRİM DEĞER TOLERANS YER
D.0201 Mikrometre Kal. Uzunluk mm 25 4 LAB02
K.04.02 Sertlik Plakası . Sertlik HRC 58 1 LAB0I
V.01.05 Pipet Kal Ağırlık g 9,97 0,05 LAB03
T.03.01 Sıcaklık kal. Sıcaklık °C 450 2 LAB01
C.02.01 Higrometre Bağıl Nem %rH 33 2 LAB03

Şekil 2. Proses Listesi

İşlem
Kalibrasyon yönetimi konusundaki ihtiyaç, yukarıda açıklanan "veri tabanı" kap-
samının ötesindeki kullanımlar için tasarlanan bu bölüm, üç alt başlıkta toplanmıştır.
Periyodlandırma
Kalibrasyon yönetimi açısından en tartışmalı konulardan biri olagelen kalibrasyon peri-
yodlarmm belirlenmesi ile yaşlanma tarihçesinin izlenmesi bu bölümün kapsamındadır.
Cihaz ve proses kodları girildiğinde, grafik veya hesaplamalar için gereken tüm verilerin
gerekli yerlerden (ölçü aleti listesi, cihaz kartı, takip cetveli, proses listesi) alınması kendil-
iğinden gerçekleşmekte ve zaman ekseninin de kullanıcı tarafından tanımlanmasıyla yaşlan-
ma ta-rihçe grafiği çizilebilmektedir. (Şekil 3)

155
 HATA PAYI ( PROSES TOLERANSI: 1 V )
1.2

; KOD: ELE001
0.8
AD : MULTIMETRE
0.6 j i L« i
0.4 i ^ - ^ 4 i
Pj

0.2 __j^^ ) ^ > _ ; ^_^-r^"Z>p«_^ __ M

I

0
0 5 10 15 20 25 30 35
ZAMAN ( AY )

Şekil 3. Yaşlanma Tarihçesi

Periyodun ya da gelecek kalibrasyon tarihin belirlenmesi işlemi de, kaynakçada belir-

tilen uluslararası tavsiyeler ışığında, Şekil 4'de gösterilen algoritma uyarınca sonuçlanmak-
tadır.

Takip Cetveli ^Cihaz Kartı

Verileri i verileri

DEVAM
Tarihçe grafiği
--J' ,
Periyod belirleme Periyod j
tablosu i
(3 ay,6 ay, 1yıl. 2 yıl)

hayır
Periyod = (P-e)
sonuç] I sonuç ve uyarı
V^—vJ
J mesatı

[SONUÇ

156
 Z2 : Son kalibrasyon Tarihi
Zj : Sondan bir önceki kalibrasyo tarihi
e2 : Son kalibrasyonda bulunan hata payı
e^ : Sondan bir önveki kalibrasyonda bulunan hata payı
P : Proses Toleransı
Şekil 4. Periyod belirleme algoritması

Eşleştirme
Bu bölümün birinci kullanım amacı,proses listesine girilmiş proseslere mevcut ölçü aleti
listesinden uygun cihazların seçilmesi olarak düşünülmüştür. İşletmelerde, herhangi bir
cihazın aniden arıza v.b. sebeplerle işletmeden çıkması durumlarında, söz konusu proses için
acilen bir ölçü aleti aranması ender yaşanan bir olay değildir.
Eleştirme, bu amacın yanında ters işlemi de (mevcut kullanılmayan bir chaz için, kul-
lanabileceği uygun prosesi bulma) gerçekleştirebilecek şekilde tasarlanmıştır. Ancak kul-
lanıcıya, kalibrasyon takibi sırasında cihazların sürekli proseslere uygun kaldığını kontrol
etme imkanı veren "uygunluk testi" özellikle vurgulanabilir. Burada ölçü aleti ve proses kod
nr. lan girilip "test" istendiğinde, cihaza ait son veriler takip cetvelinden alındığından, her
zaman güncel test yapılabilmektedir. Kriteler ise yine kaynakçadaki dokümanlarda da
değinildiği gibi, cihazların tercihan 0.5 Max ile 0.9 max skala arasında kullanılması ve hata
payının (bilinmediği durumlarda taksimatın) proses toleransının 1/3'ünden küçük olması
gibi temel ölçü tekniği kurallarıdır. Algoritma Şekil 5'de verilmiştir.

Cihaz Bulma Proses Bulma ı j Uygunluk Testi

' - • 1 - '
,- \

Pıoses hayıf Cihaz -"Tüm cihaz-. ev

/ verileri lam ."^- ^'verileri lam - <ye Proses verilen/
yınlmişmı gınJmısmt- gırılmisnu '

evet / hed nr. \ evet

\airiimtcmt'
/ K o d ıır lan eve!
girilmişini

Cıha? Üstesi , Proses listesi

ilOP ;
L.. .-j. ı-dian>eiı« ve oınrnr göre -< mesaj !
: tri *is>e taidma i

Mfn < P
cihaz no

Vi.P <Max ' î.9 STOP

norn cihaz norv. mesai

atel

H 3 ^ P3V

* : Girildiyse, son kalibrasyondaki veri

P n o m : Proses nominal değeri
Ptoı : Proses toleransı Şekil 5. Eşleştirme algoritması

157
 3. Kullanım Notlan
Yazılım, tasarlama süreci ile birlikte adım adım hazırlandığından tüm aşamalarını
bağımsız olarak deneme (kullanma) olanağı elde edilmiştir. Bu kullanımlarda muhtelif boyut-
larda kalibrasyon sistem ihtiyaçları göz önünde bulundurulmuştur. Elbetteki böyle bir
yazılımın verimliliği, kullanıcının cihaz parkındaki eleman sayısı en azından 50'in üzerinde i
olduğu zaman gündeme gelebilir. Aksi takdirde elle tutulacak kayıtlarla zaman açısından •,'-'
kazanç dahi sağlanabilir.
Yazılımın vazgeçilmez olan veri tabanı kısmı (proses lisetis hariç) 1.1 versiyonu olarak,
işlem menüsü eklenmiş hali (proses listesi dahil) 1.2 versiyonu olarak -200 cihaz ve -100
proses kayda alınarak ayrı ayrı ve değişik operatörlerce kullanılmış, uygun ekran ve çıktı
düzenlemeleri yapılmıştır.
Kullanım esnasında her zaman parametre ve birim tanımlamalarının kullanıcının
isteğine (kişisel veya kurumsal sistematiklere göre) bağlı olarak değiştirilebileceği akılda
tutulmalıdır. Örneğin kimi kullanıcı bir parametreyi kuvvet/tork olarak tanımlayıp hem
Mevvton hem de Newtonmetre birimlerinin beraber gruplarken, bir diğer (çoğunlukla cihaz /
sayısının gözönüne alarak) bunları ayırmayı tercih edebilir.

4. Geliştirme Çalışmaları
Sertifika ve Basım ve Arşiv
Kalibrasyon yönetiminde, özellikle kullanıcı tarafından kalibrasyon yapılıyorsa yararlı
olabilecek bir ilave, kalibrasyon sertifikası hazırlanamısj ve arşivlenmesidir. Burada ka-
librasyon tekniğine bağlı olarak çoğunlukla gerçekleştirilen, lineerlik (histerisis entegrasyon-
lu), tekrarlanabilirlik ve duyarlılık testlerinde alman ölçüm sonuçlarına göre değerlendirme
işlemleri de bölüme dahil edilebilir. Bu ekleme yönündeki çalışmalarımız devam etmektedir. $
Yeterlilik Araştırması
İstatiksel proses kontrolü uygulayan işletmelerde konunun kalibrasyon yönetimi ile
direkt ilgisi olmasa da, cihazların yeterlilik araştırmaları yapılması gerektiğinden, konu cihaz
kartlarına entegre edilebilir. Bu durumda, yine işlem menüsü yeterlilik bölümünde "araştır-
ma" isteyen kullanıcının, ölçü verilerini girmesi istenecek ve cihaz yeterliilği (capability) arzu
edilirse son araştırma tarihi ile birlikte cihaz kartındaki yerini alacaktır. Bu bölüm planlama
aşamasındadır.

5. Sonuç i
Bir işletmedeki tüm ölçü aletlerinin kalibrasyon sistemine alınması ve yönetimin sorun- V
suz bir şekilde sağlanması amacıyla tasarlanan ve geliştirilen bilgisayar progra-
mı(CALexpert), pratik uygulamalar ve denemeler sürecinde hız ve kapasite olarak da opti-
mize edilmiştir. Konuyla ilgili ihtiyaç, çoğunlukla ISO 9000 normları paralelinde çalışan
sanayi kesiminden kaynaklandığından, zaruri görülen veri tabanı ve dosyalama yanında,
özelikle çağrı sistemine temel olan "Takip Cetveli" ile, sorunlarla karşılaşılan
"Periyodlandırma" ve "Uygunluk" bölümleri ağırlıklı olarak ele alınmıştır. Yazılımın temel
karakteristiği, büyüklük olarak biri cihaz sayısı, biri proses sayısı, biri de kalibrasyon sayısı-
na bağlı üç bağımsız veri dosyası ve bu dosyalarda kullanım, çalışma aralıkları, tolerans ve
hata payları gibi parametre ve birimler altında gruplanan sayısal alanları ile her tür gelişm- f
eye (veri tabanı veya matematiksel işlem bazında) uygun bir alt yapıya sahip olmasıdır. V

158
Ayrıca kullanıcı kesimin teknik bir disipline sahip olması gerekmediğinden, program her
disiplin tarafından yaygın ve rahat olarak kullanılan Windows (bugün artık işletim sistemi
olarak kabul görmekte) altında hazırlanmıştır.

TEŞEKKÜR: Bu çalışma METRONORM A.Ş. ve Prosoft Ltd. Şti'nin desteği ve katkıları

ile gerçekleştirilmiştir.

159
 Kaynakça:

1. ISO/DIS 10012, Quality Assurance Reguirements for Measurin Equipment

2. DİN ISO 9001, Qualitatssicherungssysteme Modeli Zur Darlegung der j
Qualitatssicherung in Design/Entwicklung, Produktioan, Montage und Kundedients /
3. İhsan Akyüz, "Kalibrasyon ve Uluslararası Ölçü Sistemi İçerisinde İzlinebilirlik"
UMTİK' 94, Ankara
4. SINIC Computertechnik, QSİ-PMV prüfmittelverwaltung software, Friedrichsdarf
5. Verfahrenstecnik, COMPLAN Compact Software, Bad Hamburg
6. OIML D 10- Guidelines for the determination of recalibration intervals of measuring
equpment used in testing laboratorics.

160
 KALİBRASYON KAVRAMI VE ÖNEMİ

Müh.Ütğm.G.Tamer EREN Elektronik Ve Haberleşme Mühendisi

1 .HÎBM.K.lığı Kalibrasyon Laboratuvarı Grup Amiri

YANSI -1 Bilindiği gibi ölçme bilimi (metroloji) ve onun temel uygulama alanlarından
biri olan kalibrasyon,günümüzde kaliteli mal ve hizmet üretimi için vazgeçilmez unsurlardan
birisini teşkil etmektedir.

KALİBRASYON KAVRAMI VE ÖNEMİ

YANSI-1
YANSI-2 Ölçme teknolojisi insanoğlunun tarihi kadar eskidir.İnsanhğın ilk evresinden
bugüne kadar gerçekleştirdiği tüm teknolojik aşamalar şu veya bu şekilde onun ölçme yeteneği
ile yakından ilgilidir.

TEKNOLOJİK GELİŞME

YANSI-2

161
 YANSI-3 Tarih boyunca insanoğlunun zihnini meşgul eden,ancak 19 ncu yüzyılda
Avrupa'dakı büyük sanayi devriminden sonra kaçınılmaz hale gelen teknolojinin her sahasında
uluslararası düzeyde kabul gören ve kullanılan ölçüm standartlarının bulunması,kullanılabilecek
şekilde hazırlanması ve geliştirilmesi konularını kapsayan ölçme bilimi
doğruluk,hassasiyet,kesinlik ve kalibrasyon gibi kavramları da beraberinde getirmiştir.

f ÖLÇME BİLİMİ J

DOĞRULUK

HASSAStYET

KESİNLİK

KALİBRASYON

YANSI-3
Günümüzün atomlar arasındaki mesafeden galaksiler arasındaki mesafeye kadar hemen
herşeyin çok hassas bir şekilde ölçülebildiği uzay çağı teknolojisinde asıl hedef;mevcutla
yetinmek değil daha doğru,daha hassas dolayısıyla sürekli kalibreli sistemler olmuştur.

YANSI-4 Ölçme alanındaki çözülemeyen problemlerin,diğer teknolojik sahalarda da

çeşitli sorunlara ve durgunluğa sebep olduğu Avrupa'daki büyük sanayi devrimi sonrası yaygın
ve seri üretim faaliyetleri sırasında anlaşılmıştır.Sanayi devrimiyle birlikte,gelişen teknoloji ve
sanayide üretim safhasında ortaya çıkan problemler bu aşamada kullanılmak üzere daha hassas
ve doğru ölçüm metodlarıyla ,test ve ölçü aletlerinin geliştirilmesini zorunlu kılmıştır.

DAHA HASSAS
VE
DOĞRU
ÖLÇÜM
ÜRETİM METODLAR
SAFHASINDA
ORTAYA ÇIKAN
PROBLEMLER
TEST/ÖLÇÜ
ALETLERİNİN
GELİŞTİRİLMESİ

YANSI-4

162
 YANSI-5 Bu sistemlerin doğruluklarının sürekli olarak güvence altına alınabilmesi için de
tanımlanan veya üretilen ana ölçüm standartlarının belli doğruluk oranlarında kullanıcı
seviyesine kadar sanayiye aktarılması gerekmiştir.Bu ise ana transfer standartlarının
geliştirilmesi ve sistemlerin periyodik olarak doğruluk ile kesinliklerinin kontrol edilmesi ve
gerekli ayarların yapılması anlamına gelen periyodik kalibrasyonları ile mümkün olmuştur.Bu
amaçla ölçüm standartları seviyelendirilmiş ve her seviyede bu standartları muhafaza
eden,bunları kullanarak daha alt seviyedeki standartlar ile test ölçü aletlerine periyodik kalibre
hizmeti veren kalibrasyon laboratuvarları kurulmuştur.Böylece modern anlamdaki ölçme ve
kalibrasyon zinciri oluşturulmuştur.

YANSI-5

YANSI-6 Günümüzde sanayi seri üretime dayanmaktadır.Seri üretimin ön koşulu,bir

bütünün oluşturulması için farklı yerlerde üretilen birçok parçanın birbirleriyle belli tolerans
dahilinde uyması ve benzerleriyle eş özelliklere sahip olmasıdır.

YANSI-6

Ana transfer standartları veya peryodik kalibre faaliyetlerinin eksikliği nedeniyle

parçaların fiziksel,kimyasal,mekanik ve boyutsal özelliklerinden birinin zaafa uğraması
halinde,sonuçta meydana gelen ürün ıskartaya ayrılmakta ve tüketici,verdiği paranın karşılığını

163
alamamaktadır.Bu ise çok daha ciddi boyutlarda,toplumun huzur ve emniyetini dahi tehlikeye
düşürüp,çok büyük ekonomik kayıplara sebep olabilmektedir.Dolayısıyla hayatımızın hemen
her safhasında vazgeçilmez olarak kullandığımız pek çok ürünün kalite güvencesi entegre bir
kalibrasyon programının yürütülmesine sıkı bir şekilde bağımlıdır.

YANSI-7 Endüstriyel devrimin ilk aşamalarında işletmeler açısından en büyük

ilerleme,üretim sonrası kalite kontrol kavramının yaygınlaşarak kullanılması olmuştur.Belirli
zamanlarda üretimden alınan numunelerin analizleri sonucunda oluşturulan
bilgilerle,pazarlanan ürünlerin kalitesini artırmaya yönelik bu kavram,endüstriyel devrimin ilk
aşamalarında başarıyla kullanılmıstır.Ancak alınan küçük sayıda numunenin incelenmesi
sonucunda çeşitli istatistik yöntemler kullanılarak üretilen bütün parçalar hakkında karar
vermek her zaman yeterli olamamıştır.Buna ek olarak üretimdeki patlama,yapılan her parçanın
teker teker incelenmesini de olanaksız kılmıştır.Bu nedenlerle,yirminci yüzyılın ortalarına
gelindiğinde üretim sonrası kalite kontrol yöntemi gerçek gereksinimin gerisinde kalmaya
başlamıştır.Bunlara ek olarak yine istatistiksel yöntemlere dayanan " kabul edilebilir kalite
düzeyi" kavramının da üretimin bazı alanlarında uygulanmasının son derece güç,hatta imkansız
olduğu ortaya çıkmıştır.Öncelikle insan sağlığını ve güvenliğini içeren konularda gereken
kalitenin %100 olma zorunluluğu " sıfır hata " anlayışını yaygınlaştırmaya başlamıştır, doğal
olarak,bu gereksinimlerin sonucunda " kalite kontrolün " üretim sonrası yerine,üretimin her
aşamasında yapılması gündeme gelmiştir.Bu konuda karşılaşılan en büyük problem de,bir
bütünü oluşturan parçaların herbirinin yapımı sırasında örnekleme metodu ile kalite kontrolü
sağlamanın neden olduğu büyük zaman ve kaynak kaybı olmuştur.Bunun üzerine ara veya son
ürün yerine,prosesin kontrolü ön plana çıkmaya başlamıştır.Bu yöntemde ise ürün yerine proses
için kabul edilen alt ve üst sınırlar belirlenerek.son ürünün belirlenen normlarda olması sağlanır.

C KALİTE KONTROL KAVKAM!NI.\\

GEÜŞİMİ /

> o > ÜRETİM SONRASI KALİTE KONTROL

KABUL EDİLEBİLİR KALİTE DÜZEYİ

SIFIR HATA ANLAYIŞI

5tt PROSES KONTROLÜ

YANSI-7

YANSI-8 Ürün yerine prosesin kontrol edilmesi ve her geçen gün son ürün için kabul
edilebilir toleransların azalması,üretime katkıda bulunan bütün unsurların bir sistem olarak ele

K-.4
alınmasını gerektirmiştir.Doğal olarak sistemin çeşitli noktalarında iyileştirilmeler yapılabilmesi
için geri besleme mekanizmalarının kurulması gerekmiş ve bu da devamlı bir geliştirme
sürecinin oluşmasını sağlamıştır.Sistemin bir bütün olarak ele alınmaya başlanması üzerine,
ölçülebilirlik,belirsizlik,izlenebilirlik,kararhlık gibi metrolojide yaygın olarak kullanılan
kavramlar " kalite kontrolün " da vazgeçilmez unsurları haline gelmişlerdir.Fikir olarak çok
güzel olmasına rağmen, kalite kontrolda sistemin bir bütün olarak ele alınması,uygulamada
büyük güçlüklerle karşılaşmıştır.îşin karmaşıklığı, farklı konularda üretim yapan kuaıluşların
sonuca ulaşmak için çok değişik yöntemler kullanması ve başarının tam olarak ölçülebilir
kriterlere bağlanamaması kalite güvenve sistemlerinin oluşmasını olumsuz yönde
etkilemişlerdir.Bunun en önemli nedeni ise üzerinde uzlaşma sağlanmış ve bir standarda
bağlanmış tutarlı bir yöntemin eksikliği olmuştur.

C PROSES KONTROLÜ

ÖLÇÜLEBİLİRLİK

M İZLENEBİLİRLİK

KARARLILIK

YANSI-8

YANSI-9 Kalite güvence sistemi olarak da özetleyebileceğimiz,sistemin bir bütün olarak

ele alınması ve bunu yönlendiren startların oluşması ilk olarak ikinci dünya savaşı sonrası askeri
üretimde görülmeye başlanmıştır.Oncelikle Amerikan silahlı kuvvetleri tarafından satın alınan
malzemenin üretimlerini belli standartlara göre yapılma zorunluluğu ülke çapında bir kalite
güvence sistemini oluşturmuştur.Daha sonra sistemin,belirli değişikliklerle,bütün NATO
ülkelerince benimsenmesi ilk uluslararası kalite güvence sistemi olan AQAP ( Allied Quality
Assurancc Publications ) standartlarını oluşturmuştur.AQAP 'in başarılı bir şekilde kullanılması
sivil sektörde de ilgi uyandırmış ve İngiltere'de BS 5750 standartlar serisi kalite güvence sistemi
uygulanmaya başJanmıştır.Seksenli yılların sonlarına doğru da ISO tarafından BS 5750 baz
alınarak ISO 9000 kalite güvence standartları serisi yayınlanmış ve aralarında Türkiye'nin de
bulunduğu bir çok ülke bu standartları aynen kabul etmiştir.

165
 ( KALİTE GÜVENCE SİSTEMİ GELİŞİMİ Y

YANSI-9

Burada belirtilmesinde yarar görülen bir nokta ISO 9000 serisi standartların bir kalite
güvence sistemi oluşturduğu ve ancak bir model olduğudur.Bu nedenle ISO 9000 serisini
uygulayan bir firmanın ürünleri mutlaka " çok kaliteli" veya uygulamayan kuruluşunkiler de "
kalitesiz " demek değildir.ISO 9000 büyük bir kolaylıktır.Yazılı bir standart olduğundan bu
sistem uygulanınca yapılanların neler olduğu bellidir ve bu konuda üretici ile müşteri arasında
bir mutabakat sağlanmıştır.Buna paralel olarak bir firma ISO 9000 belgesi alarak mutlaka
ürünlerinin kalitesini arttıracak demek değildir,ancak ISO 9000 belgesi almak için yapılan
çalışmalar,kuruluşlardaki eksik ve hataların kısa zamanda,açıkça ortaya çıkması açısından son
derece faydalıdır.Doğal olarak eksiklerini görüp bunları gideren ve hatalarını düzelten
kuruluşların ürün kalitesinde bir artış ve maliyetlerde bir azalmanın görülmesi de kaçınılmazdır.

Avrupa'ya entegre olma amacındaki Türkiye'nin,bu pazardaki büyük rekabet ortamında

varlığını sürdürebilmesi öncelikle "Yüksek verimlilik ile düşük maliyete kaliteli üretim" ile
mümkün olabilecektir.

Teknolojinin gelişmesine bağlı olarak sanayinin envanterine giren hassas ölçü aleti sayı
ve çeşidindeki artış ile günümüz rekabet koşullarında kaliteli üretimin kaçınılmazlığı nedeniyle
ölçme biliminin dolayısıyla kalibrasyona verilen önemin daha çok artması gerekli olmaktadır.

KALİBRASYONUN TANIMI

YANSI-10 Kalibrasyon;doğruluğu bilinen bir standart/ölçüm sistemi kullanılarak

diğer bir standart,test/ölçü aleti veya sistemin doğruluğunun ölçülmesi,sapmaların belirlenmesi
mümkün ise ayarlanması veya raporlanmasıdır.

166
 c KALİBRASYONUN TANIMI

KAL/BRASYON;
DOĞRULUĞU BİLİNEN BİR
STANDART/ÖLÇÜM SİSTEMİ
KULLANILARAK DİĞER BİR
STANDART,TEST/ÖLÇÜ ALETİ VEYA
SİSTEMİN DOĞRULUĞUNUN ÖLÇÜLMESİ,
SAPMALARIN BELİRLENMESİ MÜMKÜN İSE
AYARLANMASI VEYA RAPORLANMASIDIR.

YANSI-10

KALİBRASYONUN AMACI

YANSI-11 Teknolojik gelişmelerin üretim endüstrisine yansıtılması sonucunda

çeşitli ürünlerin üretilmesi ve tüm insanlığın hizmetine sunulması beraberinde güvenilirlik,kalite
ve standardizasyon ihtiyacını getirmektedir.Bu ihtiyaçların karşılanmasının ilk koşulu
kalibrasyondur.Bu kapsamda kalibrasyonun amacı;üretim aşamasında kullanılan tüm test/ölçü
aletlerinin doğruluğundan emin olmak ve yapılan ölçüm işlemlerinin farklı yerlerde farklı
test/ölçü aletleri ile tekrarlanması durumunda aynı sonucun alınmasını sağlamak bir başka
deyişle alınan ölçüm sonuçlarını standartlaştırmaktır.

C ACI
KALİBRASYONUN AMACI J

KULLANILAN TEST/ÖLÇÜ
ALETLERİNİN DOĞRULUĞUNDAN
EMİN OLMAK

ALINAN ÖLÇÜM SONUÇLARINI

STANDARTLAŞTIRMAK

YANSI-1

167
 İZLENEBİLİRLİK (TARCEABILITY)

YANSI-12 Kalibrasyonun belirtilen amacına ulaşmasının tek yolu izlenebilirlik

zincirinin kurulmasıdır.En genel anlamıyla izlenebilirliği şu şekilde tarif
edebiliriz.İzlenebilirliktir kalibrasyon laboratuvannın üst seviyedeki bir laboratuvar tararından
değerlendirilerek verilen kalibrasyon hizmetinin doğruluğu ile güvenilirliğinin garanti altına
alınması ve uluslararası standartlara uygunluğunun sağlanmasıdır.BU kapsamda;kalibrasyon
laboratuvarının en üst seviyedeki standartları daha üst düzeydeki bir laboratuvar taralından
kalibre edilerek test/ölçü aletlerinin doğrulukları güvenilir referanslara
dayandınlmaktadır.Ayrıca bu tür standartlara sahip olan kalibrasyon
laboratu varlarımn;personel,standart,üretim ve kalite kontrol sistemi gibi konularda
değerlendirilmeleri üst seviyedeki bir laboratuvar tarafından yapılarak laboratuvar sertifiye
edilmekte,verilen kalibre hizmetinin doğruluğu ile güvenilirliği garanti altına alınmakta ve
uluslararası standartlara uygunluğu sağlanmaktadır.Bu sistem;"izlenebilirlik" yada İngilizce
karşılığı olan "traceability" olarak isimlendirilmektedir.

Böylece üretimin çeşitli kademelerinde kullanılan test/ölçü aletlerinin de,sertifiyeli

kalibrasyon laboratu varları kanalıyla izlenebilirliği sağlanmakta ve laboratuvar tarafından
oluşturulan kalibreye çağrı sistemi yani recall ile takip edilmektedir.

C İZLENEBİLİRLİK
(TMACEABtUTY)

BİR KALİBRASYON LABORATUVARININ

ÜST SEVİYEDEKİ BİR LABORATUVAR
TARAFINDAN DEĞERLENDİRİLEREK
VERİLEN KALİBRE HİZMETİNİN
DOĞRULUĞU İLE GÜVENİLİRLİLİĞİNİN
GARANTİ ALTINA ALINMASI VE
ULUSLARARASİ STANDARTLARA
UYGUNLUĞUNUN SAĞLANMASIDIR.

YANSI-12

MİLLİ ÖLÇÜM MERKEZLERİNİN HİYERARŞİK YAPISI

YANSI-13 Aynı zamanda her ülkede bulunan/bulunması gereken milli ölçüm

merkezlerinin de kendi aralarında izlenebilirlikleri vardır.Bu merkezler arasında transfer
standartları vasıtasıyla izlenebilirlik sağlanarak uluslararası bir doğruluk elde edilmekte olup
dünyadaki ölçü ayarlar sisteminin en üst kurumu olan Milletlerarası Ölçü Ayarlar Bürosu'na (
International Bureau Of Weights And Measures ) ( BIPM ) izlenebilirlik sağlanmış
olmaktadır.Böyiece yapılan tüm ölçümlerin dünyanın heryerinde aynı olması
sağlanmaktadır.Yansıda bazı gelişmiş ülkelerin Milli Ölçüm Merkezleri'nin BIPM ile olan
hiyerarşik yapısı verilmektedir.

168
 C MlUJ ÖLÇÜM MERKEZLERİNtS
HİYERARŞİ*. YAPISI
\
/

| BIPM 1

[
NIST NPL | NRC | ETL PTB
ABD İNGİLTERE 1 KANADA 1 JAPONYA ALMANYA

YANSI-13

YURTİÇİ KALİBRASYON MERKEZLERİ

Dünyada yirminci yüzyılın başlarında ulusal ve uluslararası metroloji sistemlerinin
oluşması ve ikinci dünya savaşından sonra kalite güvence sistemlerinin ortaya çıkmasını ne
yazık ki Türkiye çok gerilerden izlemiştir.Her ne kadar Osmanlı İmparatorluğu 1875 yılındaki
metre konvansiyonunun kurucu üyeleri arasında bulunduysa da uzun yıllar ne ülke içinde bir
faaliyet gözlemlenmiş,ne de uluslararası sisteme entegrasyon açısından her hangi bir ciddi
girişimde bulunulmuştur.Cumhuriyetin ilk yıllarında kabul edilen Ölçü ve Ayarlar Kanunu
doğru yönde atılmış ciddi bir adım olmasına rağmen işin sadece hukuksal yönüne bir açıklık
getirmiştir.Konunun teknik yönden ele alınması Silahlı Kuvvetlerin girişimleri ile gündeme
gelmiş ve ilk metroloji laboratuvarı kurulma çalışmaları Hv.K.K.lığı bünyesinde altmışlı yıllarda
başlamıştır.

YANSI-14 Kara ve Deniz Kuvvetleri'nin bünyesindeki kalibrasyon

laboratuvarlarının izlenebilirlikleri bulunmamaktadır.Hv.K.K.lığı bu alanda Türkiye'de
öncülüğü yaparak,uçuş emniyetini en üst düzeyde tutabilmek amacıyla envanterinde bulunan
tüm test/ölçü aletlerinin periyodik olarak kalibre edilmesini öngörmüştür.

K.K.K.LlĞlVpZ.K.K.UĞl\ 'HV.K.K.Uöh \j.GN.K.UĞl\ SH.G V.K.LIĞI

YANSI-14

169
 YANSI-15 Bu amaçla ABD Hava Kuvvetlerinin yürüttüğü AIR FORCE
METROLOGY AND CALIBRATION PROGRAM ( AFMETCAL ) programına dahil
olunmuş ve ilk kalibrasyon laboratuvarı MALATYA 'da kurulmuştur.Bu laboratuvar 1969
yılında Akıncı'ya ,1972 yılındada bugünkü yeri olan 3 ncü Hava îkmal Bakım Merkezi
Komutanlığı'na taşınmıştır.Daha sonra bu laboratuvara ilave olarak kurulan 1 nci Hava İkmal
Bakım Merkezi Komutanlığı'na bağlı Type IIA, 2 nci Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığı
ve 4 ncü Üs Komutanlığı'na bağlı Type IIB, 6 ncı,8 nci ve 9 ncu Üs Komutanlıklarına bağlı
olarak ta Type IV seviyesinde görev yapmakta olan toplam yedi adet kalibrasyon laboratuvarı
Hv.K.K.hğı başta olmak üzere Silahlı Kuvvetlerinin ihtiyaç duyduğu alanlarda ve döner
sermaye kanalıyla sivil sanayi kuruluşlarının kalibrasyon ihtiyaçlarını karşılamak üzere hizmet
etmektedir.ABD Hava Kuvvetleri Ölçme ve Kalibrasyon Programı hava ve yer silah
sistemleriyle ,bunların destek ünitelerinin bakım ve idamesinde kullanılan tüm test ve ölçü
aletlerinin doğruluklarının ve güvenilirliklerinin sürekliliğini sağlamak üzere başlatılmış disipline
bir programdır.Bu ise tüm test ve ölçü aletlerine periyodik olarak kalibre hizmeti verilmesiyle
ve cihazların doğruluklarının National Institute For Sandarts And Technology ( NIST ) 'de
bulunan milli ölçüm standartlarına kadar izlenebilirliğini sağlamakla mümkündür.Böylece
sistemlerin tek başlarına doğruluk ve güvenilirlikleri yanında görevlerini başarabilmek için
irtibatlı oldukları diğer sistemlerle de uyumlu halde bulunabilmeleri garanti altına alınmış olur.

NIST |
• ı •

AGMC\

I.HİBM.K. 2.HİBM.K 1 6. ÜS K.
- -
TİP IIA \ TİP IIB i TİP IV

_ 3.HİBM.K - 4.ÜSK. | 8. ÜS K. ]

r
TİP IIA TİP IIB I TİP IV

9. ÜS K. 1
TİP IV

YANSI-15

AFMETCAL programının odak noktasında ABD Hava Lojistik Komutanlığı'na bağlı

OHIO'daki Aerospace Guidance And Metrology Center ( AGMC ) ve ABD Hava Kuvvetleri'
nin tüm dünyaya yayılmış bulunan kalibrayon laboratuvarları ile test ve ölçü aleti kullanıcıları
olan diğer birlikler bulunmaktadır.AGMC Hava Kuvvetleri'nin en üst seviye laboratuvarı olan "
Hava Kuvvetleri Ölçüm Standartları " laboratuvarlarına sahiptir.Bu merkez programın
yürütülmesinde asıl sorumlu olarak diğer birimlerle koordine ederek,ihtiyaç duyulan ölçüm
çeşitlerine ve doğruluk oranlarına göre programın esaslarını,hedeflerini,politikasını ve
ihtiyaçlarını belirler.Alt seviyedeki kalibrasyon laboratuvarlarına ve gerektiğinde kullanıcı
birliklere mühendislik desteği sağlar.Ayrıca bu laboratu varlara ait referans standartlarının
kalibre ve onarımlarını yaparak izlenebilirliklerini sağlar.Laboratuvarları değerlendirmeye tabi
tutarak yeterli gördüklerini belgelendirir ve çeşitli rehberlik hizmetlerini sunar.Türk Hava

170
Kuvvetleri'ne bağlı kalibrasyon laboratuvarları en son KASIM-1993 tarihinde değerlendirmeye
tabi tutulmuş ve üstün başarılarından dolayı AGMC şeref listesine girmeye hak kazanmışlardır.

YANSI-16 Metroloji alanında Hava Kuvvetleri'nin başlatmış olduğu çalışmalar, 1972

yılında Türkiye'de " Ulusal Metroloji Merkezi " kurulması amacıyla başlatılan çalışmalarla
devam etmiştir.Ancak bu konuda oluşturulan komiteler,bilirkişi grupları,yıllarca bir sonuca
varamadan çalışmışlar ve ortaya somut bir adım için gereken doneleri çıkaramamışlardır.Bunun
üzerine 1982 yılının başında Başbakanlık böyle bir merkezin kurulabilmesi için gerekli olan
fizibilite çalışmasını TÜBiTAK'tan istemiş ve yapılan çalışmalar sonucunda oluşan rapor aynı
yılın Aralık ayında Başbakanlık'a sunulmuştur.Raporun çeşitli kuruluşlarca incelenmesinden
sonra Başbakanlık 1983 yılının Temmuz ayında primer seviyede bir ulusal metroloji merkezinin
TÜBİTAK tarafından Gebze'de Marmara Araştırma Merkezi bünyesinde kurulmasını istemiş ve
bu konuda gerekli olan kaynağın aranmasına aynı yıl başlanmıştır. 1984 yılının Aralık ayında
UNIDO'dan sağlanan mütevazi bir proje ile TÜBİTAK bünyesinde ilk metroloji
laboratuvarlarının kurulmasına başlanmıştır.Bu laboratuvarlarının temel amacı altmışlı yıllardan
beri Silahlı Kuvvetler bünyesinde kurulmuş veya kurulmakta olan ikincil seviye laboratuvarlarla
yine diğer kuruluşların sahip olduğu alt seviye laboratuvarlar için gerekli olan kalibrasyon
hizmetlerini vererek uluslararası sisteme entegrasyonlarını sağlamaktır.

Kurulan laboratuvarlann zamanla yetersiz kalması ve çok küçük ölçeklerde başlayan

hizmetlerin giderek gelişmiş bir organizasyona gerek duyması üzerine,TÜBİTAK Yönetim
Kurulu, 1992 yılı Ocak ayında Ulusal Metroloji Enstitüsü'nü (UME) kurdu.

Ayrıca sanayinin her kesiminde kullanılan test/ölçü aletlerine kalibre hizmeti verebilecek
ikinci seviyede kalibrasyon merkezide Türk Standartları Enstitüsü ( TSE ) tarafından
işletilmektedir.

C YURTİÇİ SİVİL KALİBRASYON

MERKEZLERİ

TÜBİTAK-UME

YANSI-16

1 nci HAVA İKMAL BAKIM MERKEZİ KOMUTANLIĞI

 KALIBRASYON LABORATUVARI

YANSI-17 1 nci Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığı Kalibrasyon

Laboratuvarı Tip IIA seviyesinde bir kalibrasyon laboratuvarı olup 40 personeli ile görev
yapmaktadır.Kalibrasyon laboratuvannın mevcut kalibre alanı 660 m^ olup bunun 144 m^'lik
kısmı 100.000 sınıfı toz kontrollü temiz bir ortamdır.Bu ortamın çevre şartları,bunun dışında
kalan kalibre alanlarına göre ayrı bir özellik taşımaktadır.

( I.HİBM.K.LIĞ1 \
\^ KALİBRASYON LABORATUVARI J

PERSONEL^•V 40 KİŞİ

ıTESİS VJ> TOPLAM KALİBRE ALANI : 660 m2

fyÇEVRE KONTROLLÜ ALAN : 660 m2
100.000 SINIFI ALAN : 144 m2

YANSI-18 Hv.K.K.lığı tüm birlik ve kurumlarında kullandığı test/ölçü aletlerini bir

program dahilinde peryodik olarak kalibre ettirmektedir.Bir yönerge dahilinde uygulanan bu
programda sorumluluklar ve görevler belirlenmiş durumdadır. 1 nci Hava İkmal Bakım Merkezi
K.lığı kalibrasyon laboratuvarı sorumluluğunda bulunan test/ölçü aletleri envanterinin,son
yıllarda yaklaşık %15 oranında bir artış göstermesine paralel olarak iş yükü de sürekli
artmaktadır.Yansıda da görileceği gibi laboratuvarın kuruluşundan bu yana geçen 12 yıllık süre
içinde envanter 4617 kalemde 16071 adede ulaşmıştır.

C KALÎBRASYON LABORATUVARININ\
YILLARA GÖRE ENVANTER DURUMU

KUÂKRASVONI.AUORATVVARININ YIIJAttA
OÖRı: E\vA,\>n:ıt DVKVMÜ

£000
4000

IVS1 1983 im
.milli YANSI-18^

YANSI-19 Envanterin son durumuna göre 1995 yılı için recall programı 11691 adet
olarak belirlenmiş olup envanterin devamlı artması gözönünde bulundurularak 11800 adet
test/ölçü aletinin kalibrasyonu planlanmıştır.

172
 YANSI-19^

Kalibrasyon laboratuvarı,bölgesel kalibre /onarım sorumluluklarının yanı sıra

Hv.K.K.lığı envanterindeki Jet Motor bremzelerinin,yağ analiz ve hidrolik analiz cihazlarının
yerinde kalibre/onarımlarından da sorumludur.Bu nedenle yılda 60 ekibin,yerinde
kalibre/onarım amacıyla diğer birliklere görevlendirilmesi gerekmektedir.Ayrıca fabrika
içerisinde kullanılan imalat ve test tezgahlarının, flowmetrelerin ve titreşim ölçüm sistemlerinin
de gerkli periyodik kalibreleri yerinde yapılmaktadır.

YANSI-20 Test/ölçü aleti kulanıcıları ellerinde bulunan cihazları kalibre

koordinatörleri vasıtasıyla kalibrasyon laboratuvarına bildirerek test/ölçü aletinin recall
programına alınmasını sağlar.Böylece laboratuvar tarafından periyodik olarak kalibre çağrıları
yapılan test/ölçü aletlerinin laboratuvara gelerek kalibrelerinin yapılması sağlanır.Herbir
test/ölçü aletine Tanıtım Numarası ( İD.No ) verilerek bilgisayar ortamında takip edilmesi
temin edilir.

KALİBRELİK CİHAZ BİLDİRİMİ

VE RECALL

TEST/ÖÜÇÛAIMTt

i
ın.mvmtiMBSi
i
" "
RECAU. i

Kalibrasyon Laboratuvarı,HV.K.K.'lığı ihtiyaçlarının yanısıra sahip olduğu altyapı ve

eğitimli personeliyle sivil sanayi kuruluşlarına da büyük hizmetlerde bulunmaktadır.Kalite ve
onun vazgeçilmez bir parçası kalibrasyonun önemini kavramış olan Türkiye'nin belli başlı

173
büyük kuruluşları, izlenebilir kalibre ihtiyaçlarını l.HİBM.K.'lığı Kalibrasyon
Laboratuvan'ndan Döner Sermaye Genel Müdürlüğü aracılığı ile almaktadırlar.Yapılan her
kalibre sertifikalandırılmakta ve izlenebilirlik sağlanmaktadır.
1 .HİBM.K.lığı Kalibrasyon Laboratuvarı,Türkiye'de kalibre bilincini geliştirmek
dolayısıyla kalitenin yükselmesiyle tüketiciye daha dayanıklı mal satmak ve uluslararası
geçerliliği olan kalite belgelerine sahip olarak ihracat miktarında büyük artışlar sağlamak
amacıyla sivil sanayi kuruluşlarına verdiği desteği her zaman sürdürmeğe devam edecektir.

174
 KUVVET STANDARDININ OLUŞTURULMASI
VE
SANAYİYE TRANSFERİ

Sinan FANK, Hakan Özgür ÖZBAY, Şakir BAYTAROĞLU

TÜBİTAK,Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME), P.K.21, 41470 Gebze-KOCAELİ

Özet : Bu çalışmada tüm dünyadaki metroloji enstitülerinde, birincil seviyedeki kuvvet

standardının tanımına göre nasıl gerçekleştirildiği, UME'de kurulan sistemin açıklanması,
üretilen kuvvet değerlerinin uluslararası seviyede olduğunun ispatlanması için gerçekleştirilen
uluslararası karşılaştırma yöntemi ve kuvvet biriminin sanayiye transferinin nasıl
gerçekleştirildiği anlatılmıştır.

1. Giriş

Üretim aşamalarındaki kalite kontrol ölçümlerinde, üretimde kullanılan makina ve cihazların

kontrolünde, robot teknolojisinde, malzeme testlerinde, uçak, inşaat, makina, gemi,otomotiv
gibi bir çok mühendislik dalında, emniyet mühendisliğinde, askeri ve uzay çalışmaları gibi
bir çok alanda kuvvet ölçümüne ihtiyaç duyulmakta, bu nedenle de doğru ve hassas ölçülmesi
büyük önem taşımaktadır.

Endüstri, bilim ve teknolojideki kullanımı ve önemi gün geçtikçe artan kuvvet ölçümü, yüksek
doğruluklu kuvvet dönüştürücülerinin üretilmesi ve geliştirilmesini sağlamıştır. Bu konudaki
çalışmalar artan doğruluk taleplerine paralel olarak gelişmektedir. Kuvvet
dönüştürücülerindeki bu gelişme, doğal olarak daha küçük belirsizliğe sahip kalibrasyon
sistemlerine ihtiyacı doğurmuştur.

Kuvvet dönüştürücülerinin kalibrasyonunda kullanılan sistemler, kuvvet standardı makinası

(KSM) olarak anılmakta ve ihtiyaç duyulan doğruluk seviyesine göre çeşitli tiplerde
bulunmaktadırlar. KSM'ler içinde en yüksek doğruluğa sahip makinalar ölü ağırlıklı olanlardır
ve kuvveti birimine göre üretmektedirler. Büyük kuvvet değerlerinde, ölü ağırlıklı makinalann
ekonomik olmaması nedeniyle, ölü ağırlıklar tarafından üretilen kuvveti manivela veya
hidrolik olarak büyüten makinalar kullanılmakta fakat bunlarda doğruluk bir miktar
azalmaktadır. [1]

Kuvvet, 1 kg'lık kütleye 1 m/sn2 ivme veren fiziksel büyüklük olarak tanımlanır ve birimi
Newton (N)'dur.

Doğrudan yükleme, kuvvet üretme metodlan arasında en hassasıdır ve bu metod ile kuvvet,
birimin tanımına göre yerel yerçekim ivmesi göz önüne alınarak kalibre edilmiş kütlelerin
ağırlıklarıyla üretilir. Kütlelerin bağıl belirsizliği yaklaşık 5-10"6 civarındadır. Yerel yerçekim

175
ivmesi de 1-10"6 bağıl belirsizliğinde belirlenir. Havanın kaldırma kuvvetinin kütleler
üzerindeki etkisi düşünüldüğünde , yoğunluk belirlemesinden gelen hatanın katılması gerekir
ki bu değer 1-10"6 mertebesindedir. Bu durumda ağırlıklarla üretilen kuvvet değerinin teorik
bağıl belirsizliği 1-5-2-10"5 mertebesindedir. Kuvvet değeri aşağıdaki formüle göre
oluşturulmaktadır.

(D
<

Burada, F : Üretilen kuvvet, m : Kütle değeri, g : Yerel yerçekim ivmesi, dh : Havanın

yoğunluğu, dm : Kütlenin yoğunluğu'dur.
.1 '.

Ağırlıklarla üretilen kuvvet değerleri çoğu zaman hidrolik veya manivelalı sistemlerle
büyütülerek yüksek değerlere ulaşılır. Bunun nedeni, ölü ağırlıklarla yüksek değerlere
ulaşmanın çok büyük hacimli ve pahalı makinaların yapılmasını gerektirmesindendir. Hidrolik
sistemlerde, piston ile silindir arasındaki boşluklar, sıcaklıkla piston alanının ve yağ
viskozitesinin değişmesi, imalattan kaynaklanan hatalar, sızıntılar gibi nedenlerle, hidrolik
büyütmeli kuvvet makinalannın belirsizlik seviyesi l-r-2-10"4 olarak gerçekleşebilmektedir.

Manivelalı sistemlerde ise, manivela boyunun belirlenmesi, maniveladaki sehimler,

yataklamadan gelen hatalar ve sürtünmeler nedeniyle bu tip makinaların belirsizlik seviyesi /
yine 1-5-2 10"4 olarak gerçekleşebilmektedir.

Kuvvet metrolojisi alanında uluslararası işbirliği çerçevesinde, çeşitli ülkelerde oluşturulan

kuvvet değerleri arasındaki yakınlığın kabul edilebilirliği ve kuvvetlerin hangi belirsizlik
seviyesinde gerçekleştirildiği uzun yıllardır tartışılmaktadır. Bu durum uluslararası ticaret
açısından büyük öneme sahiptir ve gerçekleştirilen kuvvetlerin standartlaştınlması talebini
doğurmuştur. Aynı zamanda bir kuvvet ölçme cihazı ( kuvvet dönüştürücüsü ve gösterge
ünitesi beraber kullanıldığında kuvvet ölçme cihazı adını almaktadır ) tüm ulusal
laboratuvarlarda belirtilen belirsizlik sınırlan içinde kalibre edildiğinde elde edilen sonuçlann i
aynı olması gereklidir. Bu nedenle ülkeler birbirleri arasında karşılaştırmalı ölçümler yaparak
sonuçlann biribirlerine olan yakınlığını belirlemektedirler. [2]

Ülkemizde oluşturulan kuvvet standardı ve elde edilen kuvvet değerlerinin belirtilen belirsizlik
seviyesinde olduğunun ve doğruluğunun kanıtlanması için UME ile PTB (Alman Metroloji
Enstitüsü) arasında karşılaştırmalı ölçümler gerçekleştirilmiştir.

2. UME Kuvvet Standardı Makinaları

Bu kısımda, UME kuvvet laboratuvannda bulunan ve kuvvet ölçme cihazlarının

kalibrasyonunda kullanılan KSM'ler kısaca tanıtılacaktır.
176
2.1 11 kN'luk OIü Ağırlıklı Kuvvet Standardı Makinası

Bu makina, 1 kN, 2 kN, 5 kN, 10 kN'luk kuvvet değerlerini ölü ağırlıklar yardımıyla, % 10
artımlarla 10 adımda gerçekleştirebilmektedir. Aynca belirtilen kuvvet değerlerine % 10'luk
bir ek yük uygulanabilmekte ve böylece aşın yükleme testlerine de olanak sağlamaktadır. Bu
makinanın şematik resmi şekil. 1'de görülmektedir.

Disk şeklindeki ağırlıklar bir yığın halinde taşıyıcı

tabla üzerinde oturmaktadır. Bu taşıyıcı tabla
servomotor tahrikli bir vida mekanizmasıyla aşağı-
yukan hareket edebilmektedir. Tablanın aşağı
hareketi esnasında ilk kütle kuvvet dönüştürücüsünün
yüklenmesini sağlayan yükleme gövdesine asılmakta,
diğer kütlelerde ara bağlantı elemanlan yardımıyla
birbirine asılmaktadırlar. Yükleme gövdesinden
bağımsız çalışan hareketli ayar tablalan (2 adet),
kuvvet dönüştürücüsünün oturtulduğu (basmada)
veya asıldığı (çekmede) elemanlar olup dönüştürü-
cünün boyutlanna göre serbest hareket ederek ayar
yapmayı sağlarlar. Makina yaklaşık 3.5 m yüksekli-
ğinde ve taban alanı 70 x 70 cm boyutlanndadır.
Makinada kuvveti üreten ölü ağırlıklar PTB kütle
laboratuvannda kalibre edilmiştir. Şekil 1. UME 11 kN Olü Ağırlıklı
KSM'nın Şemetik Resmi

Bu makinanın ölçme belirsizliğinin 2 .10'5 mertebesinde olduğu tahmin edilmektedir. (Kesin

sonuçlar uluslararası ölçümlerden sonra belli olacaktır.)

2.2 1.1 MN (1100 kn ) 'luk Kuvvet Standardı Makinası

Bu makina iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım kuvveti, 11 kN'luk makinada olduğu gibi
doğrudan yüklemeyle, ölü ağırlıklar kullanarak üretmektedir. 20 kN, 50 kN, 100 kN'luk
kuvvet değerleri % 10 artımlarla 10 adımda gerçekleştirilmektedir. Ağırlıklann yüklenmesi
ve makinanın çalışma prensibi 11 kN'luk makina ile tamamen aynıdır.

Makinanın ikinci kısmı ise, birinci kısımdaki ölü ağırlıklarla üretilen kuvvet değerlerinin, bir
manivela yardımıyla 10 kat büyütüldüğü taraftır. Bu kısımda da 200 kN, 500 kN ve 1000
kN'luk kuvvetler aynı şekilde % 10 artımlarla 10 adımda gerçekleştirebilmektedir.
Makinanın her iki kısmında da belirtilen kuvvet değerlerine % 10 'luk bir ek yük
uygulanabilmekte ve böylece aşın yükleme testleri de gerçekleştirilmektedir. Bu makinanın
şematik resmi şekil.2'de görülmektedir.

177
 Şekil 2. UME 1.1 MN'luk Kuvvet Standardı Makinasının Şematik Resmi

Makinada, 110 kN'a kadar olan kuvvetler ölü ağırlıklar yardımıyla üretildiği ve manivelalı
kısımdan bağımsız olarak kullanılabildiği için ayrı bir KSM olarak ele alınabilir. Fakat
manivelalı kısım tek başına kuvvet üretememekte ölü ağırlıklara ihtiyaç duymaktadır.
Bu makinada ölü ağırlıklı kısımdaki ölçme belirsizliği 2-10 5 , manivelalı kısımdaki ölçme
belirsizliği ise 1-10"4 mertebesinde olduğu tahmin edilmektedir.

Klasik kuvvet makinalannda, manivelaların mesnet noktalarında bıçak sırtı sistemi

kullanılmaktadır. Fakat bu uçların zamanla aşınması, büyütme oranında değişimlere yol
açmakta ve üretilen kuvvet değerlerinin sapmasına neden olmaktadır. UME'de kurulan yeni
KSM'de bu yataklama yerine, aşınma oluşturmayacak gerinim ölçerli (strain gage ) elastik
eğilme elemanları kullanılmıştır. Şekil.2'de bu elemanların manivelaya bağlanması
gösterilmiştir.

Ölü ağırlıkların manivelanın bir ucuna yüklenmesiyle eğilme olacak, bu esnada her üç
noktadaki elastik elemanlarda eğilme meydana gelecek ve bu eğilme strain gage'ler tarafından
hissedilip sinyal üretilecektir. Bu sinyal bilgisayar tarafından değerlendirilip KSM'nın
manivelalı kısmındaki hareketli ayar tablasının aşağı yukarı hareket etmesi için servomotora
sinyal gönderilir. Elastik elemanlardaki eğilme momentinin sıfır olduğu konumda,
servomotor durup manivelanın yatay pozisyona gelmesi sağlanmış olur. Oluşan kuvvetin
daima yere dik olması ve bileşen kuvvet oluşmaması için, manivelanın yere paralel olması
gereklidir. Bu sistemin buna imkan tanıması ve tamamen bilgisayarla kontrol edilebilmesi en
büyük özelliğidir ve bu sistemle çalışan ilk birincil seviye kuvvet standardı makinası UME
kuvvet laboratuvannda kurulmuştur.

178
Bu makina manivelalı tarafta dahi 1 • 10~4'lük ölçme belirsizliğine sahip olduğu için, Avrupa'da
kullanılan EN 10002-3 standardına göre en yüksek doğruluk sınıfına sahip (GOO) ve aynı
zamanda transfer standardı olarak ta kullanılan kuvvet dönüştürücülerinin, kalibrasyonuna
imkan sağlamaktadır.

Her iki KSM'da da yükleme gövdesinin ağırlığı (ölü ağırlıklı makinalarda) ilk kuvvet adımını
oluşturacak şekilde imal edilmiş ve kalibrasyonu yine PTB'de gerçekleştirilmiştir.

Bu makina yaklaşık 5 m yüksekliğinde, 160 x 270 cm taban boyutlarında ve 22 ton

ağırlığındadır. o

3. Uluslararası Karşılaştırmalı Ölçümlerde Kullanılan Yöntem

Her ülke ihtiyaç duyduğu çalışma aralığına ve belirsizliğine göre kuvvet skalasını oluşturur.
Skalalanndaki kuvvet değerleri çeşitli yöntemlerle gerçekleştirilir. Bu gerçekleştirilirken,
ihtiyaç duyulan doğruluk seviyesine göre karar verilir. En basit yöntem, referans kuvvet
dönüştürücü kullanarak, kuvvet uygulayabilecek bir makina aracılığı ile (hidrolik veya vidalı)
daha düşük sınıflı kuvvet dönüştürücülerini kalibre etmektir. Fakat bu sistemlerde ölçme
belirsizliği 1 • 10"3 mertebesindedir ve izlenebilirlik bir başka ülke üzerinden sağlanmak
zorundadır. Bu sistemler hiç bir zaman birincil seviyede bir kuvvet standardı olarak kabul
edilemezler. Fakat düşük doğruluk sınıflı kuvvet dönüştürücülerinin kalibrasyonunda
kullanıldıkları için kuvvet kalibrasyon makinası olarak kullanılabilirler.

Birincil seviyede bir kuvvet standardının oluşturulabilmesi için kuvvet biriminin tanımına göre
gerçekleştirebilmesi gerekir. Bunun için formül (l)'de de açıklandığı gibi ölü ağırlıkların
kullanılması gerekir. Her ülke tanımına göre oluşturduğu kuvvet değerlerinin, diğer ülkelerle
uyumlu olmasını sağlamak ve doğruluklarından emin olumak için, karşılaştırmalı ölçümlere
girmektedir. Bu konuda son 15 yıldır yoğun bir çalışma gerçekleştirilmektedir. Şu anda
Avrupa içinde en geniş kuvvet skalasına sahip ülke Almanya'dır ve ve bu skalanın 2 MN'
kadar olan kısmı ölü ağırlıklı KSM'lerle gerçekleştirilmektedir. ABD'de ise bu değer 4.5
MN'a kadar ölü ağırlıklarla gerçekleştirilmektedir.

UME'de kurulan kuvvet skalasının doğruluğunun ispatlanması, Almanya ve diğer ülkeler ile
kuvvet değerlerinin yakınlığının belirlenmesi amacıyla karşılaştırmalı ölçümlere girilecektir
(Ağustos 1995 - Bu bildirinin hazırlandığı tarihte henüz ölçümler gerçekleştirilmediği için
sonuçlar basılamamıştır, fakat bildiri sunuş tarihinde sonuçlar gösterilecektir). Karşılaştırmalı
ölçümler PTB-UME arasında gerçekleştirilmiştir.

179
Karşılaştırmalı ölçümlerde transfer standardı olarak kullanılan yüksek doğruluk ve kararlılığa
sahip kuvvet dönüştürücüleri her iki ülkenin kuvvet standardı makinasında bir seri ölçüme tabi
tutulur. Bulunan sonuçlar özel istatistik yöntemlerle değerlendirilerek makina karakteristikleri
hakkında karar verilir. [3]

Karşılaştırmalı ölçümlerde 1 kN, 2 kN, 5 kN, 10 kN, 20 kN, 50 kN, 100 kN, 200 kN, 500
kN, 1 MN'luk PTB'ye ait ve uzun yıllardır uluslararası karşılaştırmalı ölçümlerde
kullanıldıkları için kararlılığı ispatlanmış kuvvet dönüştürücüleri kullanılmıştır.

Gösterge cihazından gelebilecek belirsizliği en aza indirmek için çok yüksek kararlılık ve
çözünürlüklü gösterge cihazı kullanılmıştır.

Bu kuvvet dönüştürücüleri PTB 'de

100 kN ve 1 MN'luk ölü ağırlıklı
KSM'lerde ölçülmüş, sonra UME'de
anlatılan KSM'lerde ve son olarak
tekrar PTB'de aynı ölçümler gerçek-
leştirilmiştir. Kullanılan ölçme
prosedürü, ölçme belirsizliğine katkısı
olduğu bilinen parametrelerin
etkilerini en aza indirmek için özel
olarak geliştirilmiştir. Aşağıdaki alt
başlıklar bu parametreleri kısaca
tanımlamakta ve etkilerini en aza
Şekil 3. Karşılaştırmalı ölçümlerde kullanılan
indirecek yolları göstermektedir. hassas gösterge cihazı ve bir kaç kuvvet
dönüştürücünün resmi

3.1 Zaman Aralığı

Her kuvvet dönüştürücüsü farklı sürünme özelliği gösterdiği halde, genel olarak sürünme hızı,
yükleme veya boşaltmayı izleyen birkaç dakika içinde hızla düşer. Sürünme etkisini en aza
indirmek ve kararlı bir cevap alabilmek için her yükün uygulanma süresi olarak 3 dakikanın
yeterli olduğu belirlenmiştir.

3.2 Makina ile Kuvvet Dönüştürücüsü Arasındaki Etkileşim

Bu etkileşim ölçümün belirsizliğini büyük oranda etkilemektedir. Kuvvet dönüştürücüsünün

KSM'na yerleştirilmesindeki normal uyumsuzluklar ( makinanın yük ekseninden sapmalar,
vs.) kuvvet dönüştürücüsünde eğme,kayma, burma gibi bileşenler oluşturabilir ve bu durum
sonuçlan etkiler. Bu hataları en aza indirmek için dönüştürücünün çeşitli simetrik dönme
pozisyonlarında yüklenmesi istenir. Bu nedenle kuvvet dönüştürücüsü, makina ekseni etrafına
0°, 90°, 180°,270°, 360°'lik açılarda döndürülerek herbir açıda 2'şer

180
seri ölçüm yapılır. Her açısal dönümden önce 3 kez ön yükleme yapılarak kararlılık sağlanır.
Her bir seri ölçüm kuvvet dönüştürücüsü en yüksek ölçme değerinin (kapasitesinin) %
40'ndan başlamak üzere % 10 artımlarla gerçekleştirilir. Her bir açıdaki yükleme, artan
kuvvetler yönünde gerçekleştirilirken, 360° konumundaki 2. seri ölçüm, histeresiz hesabı için
azalan kuvvet yönünde de gerçekleştirilir.

3.3 Çevre Koşulları

Sıcaklıktan gelecek hataları en aza indirmek için, ortam koşullarının çok iyi kontrol edilmesi
gerekir. Ayrıca PTB ve UME laboratuvar koşullarının aynı olması gerekir. Bu nedenle
ölçümlerden önce UME lab. koşullan PTB'nin koşullarına uyacak şekilde klimalar
ayarlanmıştır. Ölçümlerden önce kuvvet dönüştürücüleri ve gösterge cihazı, sıcaklık
kararlılığının sağlanması için 3 gün laboratuvarda bekletilmiştir.

4. Ölçüm Sonuçları

Bildiri hazırlandığı esnada ölçümlerin henüz bitirilmemiş olması nedeniyle sonuçlar

verilememiştir. Fakat sunuş esnasında anlatılacaktır.

5. Kuvvet Biriminin Sanayiye Transferi

Ölü ağırlıklı kuvvet standardı makinalannda tanımına göre üretilen kuvvet değerleri, ya
doğrudan ya da büyütülerek (Hidrolik veya manivelalı sistemle) kuvvet dönüştürücülerinin
kalibrasyonunda kullanılır. Kalibre edilen kuvvet dönüştürücüleri sanayinin ihtiyaç duyduğu
tüm alanlarda kullanılabilir. Örnek olarak, malzeme test makinalannda çekme-basma
kuvvetlerinin kontrolü veya kalibrasyonu için, kalibre edilmiş yüksek doğruluk sınıfına sahip
kuvvet dönüştürücüleri kullanılır. Burada test makinasında, numune bağlanan kısma
yerleştirilen kuvvet dönüştürücüsüne, makina tarafından yük uygulanır. Kuvvet dönüştürü-
cüsünün göstergesinden okunan kuvvet değeriyle test makinasının göstergesinden okunan
kuvvet değerleri karşılaştmlarak değerlendirme yapılmaktadır. Aynı şekilde bu konuda ihtiyaç
duyulan tüm alanlarda bu prensibe göre değerlendirme yapılmakta veya bu şekilde kuvvet
birimi sanayiye taransfer edilmektedir.

Şekil 4'te kuvvet skalasının oluşturulması ve sanayiye transferi ile ilgili akış şeması
gösterilmiştir.

181
 Kütle Standardı Uzunluk Standardi Zaman Standardi
•m"

Yoğunluk Yerel Standart

d
hava >d
kütle Yerçekun ivmesi

Standart Kuvvet Değeri

ölü Ağırlıklı Kuvvet Oransal Aitffimk

Standardı Makinası Kuvvet Standardi Makmasi

Manivela ile Hidrolik

Kuvvet Dönüştürücüsü
Kalibrasyonu - Sınıf G00

Kuvvet Kalibrasyon
Makinalan

3 Adet Kuvvet
Tek Referans Kuvvet
Dönüştürücü ile
Dönüştürücü ile
( Biriktirme Yöntemi)

Kuvvet Dönüştürücüsü
Kalibrasyonu - Sınıf Ol

Sanayiye Transfer Test tn«irin»t«fiwin doğrulama ölçümleri,

proses kontrolü, end. uygulamalar, vs.

Şekil 4. Kuvvet Skalasımn Oluşumu ve Sanayiye Transferi Akış Şeması

182
Kaynaklar:

1. " Mekanik Metroloji Laboratuvarlannın Mevcut Kalibrasyon İmkanları ve Kısa Dönem

Amaçlan", Mekanik Metroloji Grubu, TÜBİTAK-MAM/UME, Gebze-KOCAELİ, 1995.

2. "Realization of forces up to 1 MN on an international level", M. Peters, IMEKO TC-3

on Measurement of Force and Mass, Kobe, Japan, 1984.

3. "Summary of the Intercompanson of the National Institute of Standards and Technology,

USA and Physikalisch-Technische Bundesanstalt, S.L. Yaniv, A. Sawla, M. Peters,
Germany", J. Res. Natl. Inst. Stand. Technol. 96, 529, (1991).

183
 KUVVET DÖNÜŞTÜRÜCÜLERİ KALİBRASYON PROSEDÜRÜ

Sinan FANK, Hakan Özgür ÖZBAY, Şakir BAYTAROĞLU

TÜBİTAK, Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME), P.K. 21, 41470 Gebze-KOCAELİ

Özet: Bu bildiride, UME Kuvvet Laboratuvannda kuvvet ölçme cihazlarının kalibrasyonunda

kullanılan prosedür anlatılmıştır. Ölçüm sonuçlarına göre gerekli parametrelerin hesaplanması
ve bu parametrelere göre kuvvet ölçme cihazlannın sınıflandırılması da ele alınmıştır.
Prosedür ve sınıflandırma EN 10002-3'e göre yapılmış ve tablosu bildiride verilmiştir. Ayrıca
kuvvet ölçme cihazlarının kalibrasyonunda kullanılan ve kuvvet birimini gerçekleştiren Ulusal
kuvvet standardı makinalan kısaca tanıtılmıştır.

1. Giriş

Dönüştürücünün (transdüser) ölçmedeki tanımı, özel bir büyüklüğe kullanılabilir bir çıkış
sağlayan cihaz, olarak yapılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında kuvvet dönüştürücüleri, mekanik /.
bir büyüklük olan yük veya kuvvete karşılık, elektriksel çıkış verdikleri için bu adı
almaktadırlar. Kuvvetin elektriksel çıkışa dönüşü dirençli, indüktif, kapasitif ve piezoelektrik
prensiplere göre gerçekleştirilir. Bu dönüşümün sağlanması için, yükün uygulandığı elastik
bir elemanın bulunması ve kiriş, halka, kolon gibi konstrüksiyonlara sahip bu elastik
elemanların, yük ile elestik deformasyona uğraması gereklidir. Bu elastik deformasyon ile
elemanda meydana gelen çökme, uzama veya kısalma gibi değerler yukarıda belirtilen
elektriksel prensiplerden biriyle ( en çok kullanılanı dirençli tip strain gage'lerdir) elektrik
sinyallerine dönüştürülür. Elastik deformasyonun mekanik veya optik olarak okunabildiği
sistemler de mevcuttur. Bu durumda elektriksel çıkış yerine mekanik çıkış alınmaktadır. /
Günümüzde proses kontrolü, bilgisayarlarla iletişim gibi nedenlerle, kuvvet ölçme cihazlannın
tamamına yakını, elektriksel prensiplerle, elastik elemandaki çökmeyi değerlendirmektedirler.

Bu sistemler daha çok yük ölçme sistemlerinde kullanıldıklan için yük hücresi olarakda
anılmaktadırlar. Yük hücreleri ile kuvvet dönüştürücüleri, konstrüksiyon ve çalışma prensibi
olarak tamamen biribirinin aynı olmalanna rağmen, birincisi yük ölçme sistemlerinde
(teraziler, kantarlar, vs.) diğeri ise, kuvvet biriminin transferinde kuvvet standardı olarak
kullanıldıklan için, kuvvet dönüştürücüleri daha farklı ve yüksek metrolojik özelliklere
sahiptirler. i

Kuvvet dönüştürücüleri uygulamada, üretim aşamalanndaki kalite kontrolde (takım tezgahlan,

robot kollan vs.) ,emniyet mühendisliği ( otomobil çarpma testleri, belirli kuvvet değerine
göre tüm sistemi açma veya kapatma için, vs.), malzeme testlerinde kullanılan makinalannın
doğruluğunun belirlenmesine yönelik ölçümlerde, her türlü yük ölçme sistemlerinde, uzay ve
askeri çalışmalarda yaygın olarak kullanılmakta, doğru ve hassas olarak ölçüm yapabilmesi
büyük önem taşımaktadır.

184
Bu nedenle kuvvet dönüştürücülerinin çıkış sonuçlarının belirli bir güvenlikte kullanılabilmesi
için belirli aralıklarda kalibre edilmeleri gerekir. Ne kadar sık kalibre edilecekleri ise
kullanma sıklığı ve şartlarına bağlıdır. Normal olarak yılda bir kalibre edilmeleri tavsiye
edilirken, ağır koşullar, kötü ve çok sık kullanım gibi durumlarda, kalibrasyon süresi
kısalabilmektedir. Kalibrasyon işlemi yalnızca bu konuda uzmanlaşmış laboratuvarlar
tarafından gerçekleştirilebilir. [ 1 ]

Genel olarak kalibrasyon, farklı sonuçlar ve yorumlar vermeyecek bir çalışmadır. Fakat yine
de kalibrasyonda farklı laboratuvarlar tarafından farklı prosedürler ve sAflandırma kriterleri
kullanıldığı için bazı zorluklar la karşılaşılmaktadır. Bu konuda bir birliğe varmak ve tüm
kalibrasyonlann aynı prosedürle gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla Avrupa'da EN 10002-
3 standardı hazırlanmış ve tüm laboratuvarlar tarafından kullanılmaya başlanmıştır. UME'de
de bu amaçla, aynı standarda göre kalibrasyonlann gerçekleştirilmesi kararlaştırılmıştır.
Aşağıda EN 10002-3 standardına göre bir kuvvet ölçme cihazı kalibrasyonunun
gerçekleştirilmesi ve sınıflandırılması anlatılmıştır. Buradaki kuvvet ölçme cihazı terimi, yük
veya kuvvet uygulandığında elastik deformasyona uğrayan bir eleman ve bu deformasyonun
mekanik veya elektriksel olarak okunmasını sağlayan sistemler için kullanılır. [2]

2. Prosedürün Kullanıldığı Alan

Bu prosedür, tek eksenli test makinalannın (çekme-basma test makinalan) statik doğrulanması
ve kuvvet biriminin transferinde kullanılan elastik kuvvet ölçme cihazlarının (kuvvet
dönüştürücüsü-yük hücresi, ölçme halkası, dinamometre, vs. gösterge cihazı ile birlikte)
kalibrasyonunda kullanılır. [3]

Kalibrasyon elastik kuvvet elemanına bilinen kuvvetlerin uygulanması ve gösterge cihazından

okunan değerlerin kaydedilmesi prensibine dayanır.

3. Kuvvet Ölçme Cihazının Özellikleri

Kuvvet ölçme cihazı genel olarak iki parçadan oluşur. Bunlardan biri kuvvet dönüştürücüsü,
diğeri ise gösterge cihazıdır. Kuvvet dönüştürücüsü ve gösterge cihazı, günümüzde genellikle
elektriksel metodlan kullanarak ölçüm yapmalanna rağmen, yük uygulanan elemanın çökmesi
yeterli doğruluk ve kararlılığa sahip mekanik, optik veya diğer yöntemleri kullanarak ta
ölçülebilmektedir. Elektriksel ölçme metodlarını kullanan ölçme cihazlan, esas olarak kuvvet
dönüştürücüleri için voltaj veya akım kaynağı, sinyal yükseltici, köprü devresi ve gösterge
ünitesini içerir. Kuvvet ölçme cihazının parçalanna çekme ve basma için ayn ayn kullanılan
mekanik bağlantı elemanlan, kablolar ve buna benzer ara bağlantı elemanlannıda eklemek
mümkündür. Kuvvet dönüştürücüsü ve bağlantı elemanlan, çekme veya basma yönündeki
eksenel kuvvetlerin uygulanmasına uygun olacak şekilde tasarlanırlar.

185
4. Kuvvet Ölçme Cihazının Doğrulanması

Kalibrasyona başlamadan önce kuvvet ölçme cihazının kalibre edilebilirliğinden emin

olunması için bazı ön testlerin ve tespitlerin yapılması gereklidir. İlgili çalışmalar aşağıda
anlatılmıştır.

4.1 Aşrı Yükleme Testi

%
isteğe bağlı olarak yapılan bu testte, kuvvet ölçme cihazı 4 kez maksimum kuvvetin % 8 4-
% 12 fazlası bir kuvvetle yüklenir. Bu yükün uygulanma süresi 1 4- 1,5 dak. olarak alınır.

4.2 Uygulanan Kuvvetlerle İlgili Doğrulama

Kuvvet ölçme cihazının çekme testi için kullanılacağı bağlantı elemanlannın eksenel yük
uygulanmasına imkan tanımasından ve basma testlerinde kullanılacağı zaman, kuvvet makinası
ile kuvvet dönüştürücü arasında etkileşimin olmadığından emin olunmalıdır. Bunun için
yükleme elemanlannın ilgili standartta belirtilen özelliklerde olması sağlanır.

4.3 Değişken Voltaj Testi

Bu test kalibrasyon yapan kuruluşun insiyatifıne bırakılmıştır. Elektrik devresine bağlanan

kuvvet ölçme cihazının ± 10 % 'luk voltaj değişimlerine karşında önemli bir etkinin
görülmediği, kuvvet dönüştürücüsü simülatörü veya uygun olan diğer bir yöntemle belirlenir.

4.4 Gösterge Cihazının Çözünürlüğü

Eğer mekanik bir gösterge cihazı kullanılıyorsa ibrenin genişliği skala çizgisi genişliği ile
aynı olmalıdır. İbre genişliği ile iki skala arasındaki mesafe oranının ( r ) 1:10, 1:5, 1:2
olması tavsiye edilir.

Dijital göstergelerde ise, en son sayıdaki 1 artım çözünürlük olarak alınır. Fakat cihaz yüksüz
durumdayken 1 artımdan fazla dalgalanmamalıdır. Eğer dalgalanma fazlaysa çözünürlük
dalgalanmanın yarısına eşit alınır.

5. Uygulanacak En Küçük Kuvvet Değeri

Kuvvet ölçme cihazlannın kalibrasyonu veya test makinalannın doğrulanma ölçümlerindeki

kullanımı esnasındaki doğruluğu göz önüne alındığında uygulanacak en küçük kuvvet
aşağıdaki koşullan sağlamalıdır;

186
 En küçük kuvvet aşağıdaki değerlere eşit veya büyük olmalıdır;

G 00 sınıfı için 4000 x r

G 0.5 sınıfı için 2000 x r
G 1 sınıfı için 1000 x r
G2 sınıfı için 500 x r

- En küçük kuvvet 0.02 F f 'ye eşit veya büyük olmalıdır.

#
6. Kalibrasyon Prosedürü

6.1 Ön Yükleme

Kalibrasyon kuvvetleri uygulanmadan önce verilen kuvvet yönünde (çekme-basma), maximum

yük, cihaza 3 kez uygulanır. Her bir kuvvetin uygulanma süresi 1 -r 1,5 dakika olarak alınır.

Bu testin amacı kuvvet dönüştürücüsünün bağlantı parçalarıyla uyumunu sağlamak, yük

etkisiyle deformasyona uğrayan malzemede iç sürtünmelerden dolayı oluşan sıcaklık
yükselmesini kararlı hale getirmek ve histeresiz etkisini en aza indirmek için uygulanır.

6.2 Yüklerin Uygulanması

Kuvvet ölçme cihazına sadece artan yük yönünde, döndürme yapmadan iki seri kalibrasyon
kuvveti uygulanır. Sonra, azalan kuvvet yönlerini içeren en az 2 seri daha kalibrasyon kuvveti
uygulanır. Kuvvet ölçme cihazı, her bir seri arasında kendi ekseni etrafında döndürülür. Bu
döndürme kalibrasyon esnasında düzenli olarak dağıtılmış en az üç pozisyonda gerçekleştirilir.
Örneğin 0°,120°,240° 'lik bir döndürme sağlanır. Eğer bu mümkün değilse 0°,180°,360°
derecelik döndürmeye de izin verilebilmektedir. Her bir döndürmeden sonra 1 kez ön
yükleme ayrıca yapılmaktadır.

İnterpolasyon eğrisinin çıkarılabilmesi için, her bir seride uygulanan yük sayısı 8'den az
olmamalıdır ve mümkün olduğu kadar eşit dağıtılır. Eğer kuvvet ölçme cihazı hem çekme
hemde basma kuvvetlerini ayn ayn ölçebiliyorsa ve çekme-basma için ayn kalibrasyon
isteniyorsa, bu işlem sırayla gerçekleştirilir. Bir yönde kalibrasyon bittikten sonra diğer
yöndeki kalibrasyona başlanır. Fakat diğer yöndeki kalibrasyona başalmadan önce yine 3 kez
ön yükleme yapılır.

Yükler arasındaki sıfır yükte en az 30 sn. beklenip gösterge değeri not edilir. Aynca
kalibrasyona başlamadan önce sıfır sinyali not edilir.

187
 i
6.3 Yükleme Koşulları

Peşpeşe uygulanan yükler arasındaki zaman aralığı mümkün olduğunca eşit uygulanır ve her
bir yükün uygulanma süresi 30 saniyeden daha az olmayacak şekilde seçilir.

Kalibrasyon 18 -4- 28 °C sıcaklık aralığında ± 1°C sıcaklık kararlılığında

gerçekleştirilmelidir.

Kalibrasyon esnamda sıcaklık elastik cihaza mümkün olduğu kadar yakın bir yerden .
ölçülerek kaydedilmeli ve izlenmelidir. Elektriksel kuvvet ölçme cihazları sıcaklık /
kompanzasyonuna sahip olmalanna rağmen mekanik kuvvet ölçme cihazlarında bu özellik
bulunmadığından, standartlarda verilen katsayılar veya tablolara göre, başka sıcaklıklarda
kullanılacaklarsa düzeltme yapılmalıdır.

Kalibrasyon esnasında cihazdan kararlı bir cevap alabilmek için, cihazın ortam sıcaklığına
ulaşması gerekir. Bu yüzden cihaz, kalibrasyona başlamadan önce ölçüm yapılacak ortamda
belirli bir süre bekletilmelidir. Ayrıca, strain gageli dönüştürücü kullanılması
durumunda,kararlılık için kalibrasyona başlamadan en az 30 dakika önce, dönüştürücü
devreye bağlanarak beslenmelidir. /

x,.x 2
Şekil 1. Kuvvet ölçme cihazının döndürme konumlan

7. Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirilmesi

7.1 Bağıl Tekrarlanabilirine Hatası •

Her bir farklı "i" kuvveti için bağıl tekrarlanabilirlik hatası b^j, kuvvet ölçme cihazının
değişmeyen (döndürmenin olmadığı) konumu için 1 ve 2 serilerinden % olarak aşağıdaki
formül ile hesaplanır.

188 j
Her bir farklı "i" kuvveti için bağıl tekrarlanabilirlik hatası b^j kuvvet dönüştürücüsünün
döndürülerek değiştirilen konumlan için 1,3,4 serilerinden % olarak aşağıdaki formül ile
hesaplanır.

h _
°rvi
°rv,i = X 1 U U X
v,i
X
v,i

7.2 Bağıl İnterpolasyon Hatası

Bu hata kuvvet dönüştürücüsünün döndürülen konumlanndan alınan ölçümlerin ortalaması ve

kalibrasyon kuvvetlerinin bir fonksiyonu olarak sapmayı veren 1.,2.veya 3. dereceden bir
eğri denklemi ile hesaplanır, bu eğri denklemi kalibrasyon raporunda gösterilmelidir.

X
a,i

xa j : Bulunan denklem yardımıyla hesaplanan kuvvet değerleri

7.3 Bağıl Histeresiz Hatası

Her bir farklı kuvvet değeri için artan ve azalan yüklerde okunan değerler arasındaki fark
histerisiz hatasını, Uj , verir.

x/-x
.=-— t
X
i

Xj' : Göstergeden okunan azalan yöndeki kuvvet değeri

X; : Göstergeden okunan artan yöndeki aynı kuvvet değeri

189
7.4 Bağıl Sıfır Hatası /

Sıfır değeri her bir ölçme serisinden sonra kaydedilmeli ve diğer seriye başlamadan önce
ayarlanmalıdır. Sıfır değeri kuvvet tamamen kaldınldıktan yaklaşık 30 saniye sonra
okunmalıdır. Bağıl sıfır hatası fo, aşağıdaki formüle göre hesaplanır;

xf-xn
X
N

xf : Yükler kaldınldıktan sonra göstergeden okunan değer

x0 : Yükler uygulanmadan önce göstergeden okunan değer
xN : Maksimum kapasitedeki çıkış değeri

8. Kuvvet Ölçme Cihazının Sınıflandırılması

Kuvvet ölçme cihazı tablo 1 'de belirlenen koşullan, kuvvet ölçme cihazının maksimum değeri
olan FE 'nin % 50'si ile % 100'ü arasında karşılanmalıdır.

9. UME Kuvvet Laboratuvarı Kalibrasyon İmkanları

UME kuvvet laboratuvannda kalibrasyonlan gerçekleştirebilmek için kullanılan kuvvet

standardı makinalan hakkında kısa bilgiler aşağıda verilmiştir.

9.1 11 kN'luk Ölü Ağırlıklı Makina

1, 2, 5, 10 kN'luk kuvvet değerleri % 10 artımlarla 10 adımda gerçekleştirebilmektedir.

Aynca belirtilen kuvvet değerlerine % lO'luk bir ek yük uygulayabilmekte ve böylece aşın
yükleme testlerine olanak sağlamaktadır.

Ölçüm belirsizliği 2 x 10'5 mertebesindedir ve tüm sınıflardaki kuvvet dönüştürücülerini

kalibre edebilmektedir.

9.2 110 kN'luk Ölü Ağırlıklı Makina

20, 50, 100 kN'luk kuvvet değerleri % 10 artımlarla 10 adımda gerçekleştirebilmektedir.

Aynca belirtilen kuvvet değerlerine % lO'luk bir ek yük uygulayabilmekte ve böylece aşın
yükleme testlerine olanak sağlamaktadır.

190
i
 TABLO 1-Kuvvet Ölçme Cihazlarının Sınıflandırma Tablosu

Cihazın Kuvvet Gösterge Bağıl Döndürme Döndürme Bağıl Bağıl

sınıfı makinasında biriminin sıfır yapılmayan yapılan interpolasyon histeresiz
olması gereken minimum hatası konumda konumda hatası hatası
sayısı
özellik Bağıl Bağıl
tekrarlana- tekrarlana-
bilirlik bilirlik
hatası hatası
Hata
sının
% (adım) % % % % %
GOO ±0.01 4000 ±0.012 0.025 0.05 ±0.025 0.07
G0.5 ±0.02 2000 ±0.025 0.05 0.10 ±0.05 0.15
Gl ±0.05 1000 ±0.05 0.10 0.20 ±0.10 0.30
G2 ±0.10 500 ±0.10 0.20 0.40 ±0.20 0.50
Ölçüm belirsizliği 2 x 10~5 mertebesindedir ve tüm sınıflardaki kuvvet dönüştürücülerini j
kalibre edebilmektedir.

9.3 1100 kN'Iuk (1.1 MN) Manivelah Makina

200, 500, 1000 kN'Iuk kuvvet değerleri % 10 artımlarla 10 adımda gerçekleştire-bilmektedir.

Ayrıca belirtilen kuvvet değerlerine % 10'luk bir ek yük uygulayabilmekte ve böylece aşın
yükleme testlerine olanak sağlamaktadır.

Bu makina ölü ağırlıklı makina ile birlikte çalışabilmekte ve ölü ağırlıklar ile üretilen kuvvet j
değerlerini 1:10 büyütme oranı ile büyüterek uygulayabilmektedir. /
Ölçüm belirsizliği 1 x 10"* mertebesindedir ve tüm sınıflardaki kuvvet dönüştürücülerini
kalibre edebilmektedir.

Kaynaklar

1. P J . Brandenburg, J.M. Appsis, J.M. Loemens and H.Wieringa, "Calibration and

classification of force transducers by using traceable set of high-performance facilities",
IMEKO Conference, Amsterdam, The Netherland, May 1986. /

2. " Mekanik Metroloji Laboratuvarlannın Mevcut Kalibrasyon İmkanlan ve Kısa Dönem

amaçlan", Mekanik Metroloji Grubu, TÜBİTAK-MAM/UME, Gebze-KOCAELİ, 1995

3. EN 10002-3 , Metallic Materials,Tensile test-Part3: Calibration of force proving

instruments used for the verifıcation of uniaxial testing machines.

192
 KÜTLE VE İZLENEBİLİRLİK

Tülay Tok, Sevda Kaçmaz, Ümit Yüksel Akçadağ

TÜBİTAK,Ulusal Metroloji Enstitüsü(UME), PK 21, 41470, Gebze- Kocaeli

Özet
Kütle ölçüm büyüklüğüne ait ölçüm birimi kg olup, Fransa'da Paris yakınlarındaki
Sevres'de muhafaza edilen uluslararası kilogram prototipinin kütlesi bir kg olarak kabul
edilmiştir. Kütle, bir cismin üzerine etki eden bir kuvvete karşı o cismin gösterdiği
eylemsizlik yada yerçekimi ivmesi nedeniyle cismin sahip olduğu ağırlık olarak ifade edilir.
Bir cismin kütlesi tartımla belirlenir. Kütlede izlenebilirlik yapılan ölçüm sonuçlarının Ulusal
Kilogram Prototipine, kesintisiz bir karşılaştırma zinciri boyunca bağlanabilmesidir.

1. Giriş

Bir fiziksel büyüklüğü ölçebilmek için referans bir büyüklüğe, bu büyüklüğü ifade
edebilecek birime ve ölçüm cihazına ihtiyaç vardır. 1960 yılında yapılan 11. Ölçüler ve
Ağırlıklar Genel Konferansında kısaca bütün dillerde SI olarak gösterilen uluslararası birim
sistemi kabul edilmiş olup, bunlar metre, kilogram, saniye, Amper, Kelvin, mol ve
kandeladır.

Kütle birimi kilogram, Fransa'da Paris yakınlarındaki Sevres'de BIPM'de (Bureau

International des Poids et Mesures) muhafaza edilen Uluslararası Kilogram Prototipinin
kütlesi olarak 1889 yılında yapılan birinci Ölçüler ve Ağırlıklar Konferansında kabul
edilmiştir. [1]

3
Kütle birimi kilogram, yoğunluğu 21.5 kg/m olan %90 platin ve %10 iridyum
alaşımından yapılmış, 39 mm yüksekliğinde ve 39 mm çapındaki silindir biçimindeki ağırlık
olarak kabul edilir.

Kütle birimi diğer temel birimler ile karşılaştınldığında temel farklılıklar ortaya çıkar,
en belirgin fark kilogram biriminin tanımlanması ve gerçekleştirilmesinde belirli bir nesneye
bağlı kalınmasıdır, yani temel birimler arasında sadece el yapımı olan nesneden bir kilogram
tanımlanmak zorunda kalınmıştır. Basınç, kuvvet, enerji gibi türetilmiş birimlerin, ayrıca
temel birim olan Amperin, molün ve kandelanın tanımlanması kütle birimine bağlıdır. Bu
temel birimler arasındaki bağlantıyı anlayabilmek için, bu birimlerle ilgili kabul edilmiş olan
tanımlar incelenirse;

193
Amper (A), elektriksel akım şiddetine ait temel ölçüm birimidir. Boşlukta birbirlerinden bir
metre uzaklıkta bulunan ihmal edilebilir dairesel kesitli sonsuz uzunluktaki paralel iki doğrusal
iletkenden geçirildiğinde, bu iletkenler arasında metre başına 2xlO"7 Nevvtonluk bir kuvvet
oluşturan, zamanla değişmeyen elektrik akım şiddetidir. Bu tanım kütleye ait ağırlık kuvveti
ile akım şiddetinin yarattığı elektrodinamik kuvveti dengeleyen bir akım terazisi ile
gerçekleştirilir.

Mol(n), 0.012 kilogram karbon 12 C elementinin içerdiği atomlann sayısı kadar madde yapısı
elemanlan bulunduran bir sistemin madde miktarına eşittir. j

Kandela(cd), belirli bir doğrultuda 540xl0 12 Hz frekanslı monokromatik ışınım yayan ve o

doğrultudaki ışınımın şiddeti 1/683 W. sn'1 olan kaynağın şiddetidir. [2] Sonuçta birimlerin
kütle birimine bağlılığı açıkça görülmektedir.

2.Kütlenin Tanımı

Kütle, doğa olaylarını araştırmakta yardımcı olmak üzere bilim adamları tarafından
kabul edilmiş kavramlardan biridir. Bu kavram kendiliğinden doğanın gösterdiği şekliyle
bulunmayıp, insanlar tarafından ortaya çıkanlmıştır. Fiziksel bir büyüklük olan kütle, bir
cismin iç özelliğini gösteren bir büyüklüktür.

Kütle, bir cismin üzerine etki eden bir kuvvete karşı o cismin gösterdiği eylemsizlik,
ya da yerçekimi ivmesi nedeniyle cismin sahip olduğu ağırlık olarak ifade edilir.

Klasik mekanikte kütle kavramı, 1700'lü yıllarda Newton tarafından getirilmiştir. Kütlenin
modern soyut kavramını fiziğe getiren Euler olmuştur. Böylece bir cismin kütlesi, kuvvetin
ivmeye oranından hesaplanan bir nümerik değer olarak bulunmuştur. [F=ma]

Bir cismin madde miktarı olan kütleyi bulmak için tartı aletleri ve ağırlık parçalan kullanılır.
Yapılan tartım işleminin sonunda, bir takım düzeltmeler yapılarak özellikle "havanın kaldırma
kuvveti" düzeltmesi yapılarak elde edilen değer değer kütledir. Havanın kaldırma kuvveti
düzeltmesi yapılmaksızın elde edilen değer konvensiyonel kütle değeridir.

Konvansiyonel tartım değeri, 8000 kgm'3yoğunluğundaki bir referans ağırlık, 20°C'de

bir ağırlığı 1,2 kgm'3 hava yoğunluğunda dengede tutuyorsa, bu ağırlığa aynı birimin
kullanılması şartıyla referans ağırlığın kütlesinin sayısal değerine eşit bir sayısal değerdir
denir.

194
 Bu tanım, kütle belirlemelerinde daha kolay bir tartım işlemini sağlamak için OIML
(Organisation Internationale de Metrologie Legale) tarafından tanımlanmıştır. [3]

Konvansıyonel tartım değeri kesin olarak tanımlanmış ve belirlenmiş yan şartları olan bir
değerdir. Yan şartlar; referans ağırlığın yoğunluğu, hava yoğunluğu ve ortam sıcaklığıdır.

Yeryüzünde duran bir cisim yerçekimi kuvvetinden başka dünyanın dönmesi sebebiyle
oluşan merkezkaç kuvvetinin etkisinde kalır. Bu iki kuvvetin vektörel toplamı ağırlık
kuvvetini verir. CIPM (International Commitee for Weights and MeasuresY'm 3.
konferansında alınan karara göre ağırlık, bir çeşit kuvvet olup yerel yerçekimi ivmesi ile
cismin kütlesinin çarpımı olarak kabul edilmiştir. [G = mg]
Klasik mekanikte kullanılan formüllere göre eylemsizlik kütlesi ve ağırlık kütlesinin
birbirleriyle orantılı olduğu açıkça görülmektedir. Bu orantılıhk kütlelerin karşılaştırılması için
terazilerin(komporatorların) kullanılmasının uygunluğunu gösterir.

3. Kütlede İzlenebilirlik

Metre Konvansiyonuna dahil olan ülkelere Uluslararası Kilogram Prototipinden

türetilmiş olan Ulusal Kilogram Prototipleri verilmiştir. Kilogram fizik sabitlerinden herhangi
birine bağlı olmayıp, kütlesi sabit kabul edilen bir cisme bağlanmıştır. Bunun neticesinde
birimin mümkün olan en büyük doğrulukla iletilebilmesi için kütle standartları hiyerarşik
yapısı kurulmuştur.Tablo 1' de görülüceği gibi kütle biriminin iletilmesinde hiyerarşik zincirin
en üstünde BIPM'deki Uluslararası Kilogram Prototipi bulunmaktadır. Ülkelere ait olan
Ulusal Kilogram Prototipleri BIPM'in primer standartları ile karşılaştırılırlar. Bu karşılaştırma
işlemleri uzun aralıklarla yapılır. Böylelikle Ulusal Kilogram Prototiplerin zarar görmesi
önlenmiş olur.

Türkiye 54 nolu Ulusal Kilogram Prototipine sahiptir. 1953 ve 1993 yıllarında BIPM' de
yapılan karşılaştırmalara katılmıştır. Karşılaştırma sonucunda Ulusal Kilogram Prototipinin
kütlesi:
t

m54 = 1 kg •+ 0.234 mg

Toplam belirsizliği:

uc = ± 0.0023 mg olduğu bulunmuştur.

Ulusal Metroloji Enstitülerinde izlenebilirlik, Ulusal Kilogram Prototiplerden gidilerek o

enstitüye ait olan primer standartlara aktarılır. Bu standart kütleler genellikle paslanmaz
çelikten yapıldığı gibi pirinçten de yapılabilir. Bu işlem çok önemli olup, titizlikle
3 3
yapılmalıdır. Çünkü 21,5 gem (Pt-Ir) yoğunluktan, yaklaşık 8,0 gem (Çelik, Pirinç) olan

195
 Uluslararası Kilogram
Prototipi
Malzeme: Pt-lr
BIPM'de
Yoğunluk: 21.5gr/cm
İhtiyaç üzerine

BIPM'in Primer
Standartları
Malzeme: Pt-lr
BIPM'de
ihtiyaç üzerine
Ulusal Kilogramprototipi örnek: 12 yılda bir
Burada Türkiye'nin 54
sira no'lu prototipi
Malzeme: Pt-lr
UME'de
ihtiyaç üzerine
örnek: 5 yılda bir
UME'nin Primer Standartlari
Malzeme: Çelik veya Pirinç
Yoğunluk: 8,0g/cm 8,4g/cm

<10 yılda bir

UME'de

Ölçü ve Ayarlar Firmalarin Ref. UME'nin Çalışma

Dairesi Referans Standartları Standartlari
Stand. Malzeme Malzeme: Çelik Malzeme: Çelik
Çelik (Pirinç) (Pirinç) (Pirinç)
<5 yıl'da bir
kullanıldığı yerde

Kontrol Standartları

< 1 yılda bir

kullanıldığı yerde

Kullanım Standartları

Tablo 1. Kütle Standartları Hiyerarşik Yapısı

196
yoğunluğa geçerken havanın kaldırma kuvveti etkisinin belirsizliği terazinin ve diğer etki eden
faktörlerin belirsizliğinden daha büyüktür.
Primer standart; kütle standartları içerisinde en yüksek metrolojiksel özelliğe sahip
olan standartdır. Bu primer standartla ülke içindeki Ölçü ve Ayar Dairelerinin, firmaların ve
enstitülerin referans standartları kalibre edilir.

Referans standart; genelde kütle standartları içerisinde en yüksek metrolojiksel vasfa

sahip olan ve bu kütle standartlarıyla yapılan ölçümlerin kendisinden elde edildiği standartdır.
Bu referans standartlar ile de kontrol ve kullanım standartları kalibre edilir.

Kontrol standardı; terazi veya ağırlık kalibrasyonlannda veya kontrollerinde rutin

olarak kullanılan ve genelde referans standardı ile kalibre edilmiş standartdır.

Bu hiyerarşik zincirle pazardan bir kilogramlık bir elma almak için kullanılan ağırlıkların
doğruluklan belirlenerek, ayrıca bir ilaç firmasının 100 mg'lıkbir ilacı üretebilmesi için, bu
amaçla kullandığı terazisinin doğruluğundan emin olmak zorunda olduğundan, bunun içinde
terazisini kalibre etmede kullandığı ağırlıkların doğruluklan belirlenerek kalitenin kontrol
altına aldığını, hem üreticiyi hemde tüketiciyi koruduğunu, halkın yaşam seviyesini yükseltiği
ve halkın sağlıklı bir şekilde yaşamasını sağladığı anlaşılır.

Kaynaklar

1. The International Breau of Weights and Measures (1875-1975)

2. Uluslararası Birimler Sitemi(1994),(UME 94-007)
3. The Determination of Mass, Part 1, Dissemination of the Unit of Mass-Balances,
Weights and Testing Rooms, M. Kochsiek, PTB, December 1983.

197
 MANYETİK ÖLÇÜMLER j
Figen Gencer ve Paul John McGuiness
TÜBİTAK, Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME), P.K.21, 41470, Gebze/Kocaeli

Özet

Manyetik malzemeler, elektrik üretimi ve dağıtımı ve daha birçok elektromekanik

cihazın çok önemli bir unsuru olduğundan stratejik öneme sahiptirler. Bu malzemelerin
doğru ve verimli kullanılmaları ise, özelliklerinin ayrıntılı olarak belirlenmesine bağlıdır.
Bu çalışmada manyetik ölçümlerin izlenebilirliklerinden bahsedilmekte ve UME de bu j
ölçümlerin yapıldığı cihazlar anlatılmaktadır. /

1. Giriş

Manyetizma ve elektrik birbiriyle sıkı bir şekilde ilişki iki bilim dalıdır.
Makroskopik bir boyutta, manyetik alanın, bir iletkende akan elektrik akımı tarafından
oluştuğu söylenebilir. Mikroskopik boyuta indirgenirse, elektron ve çekirdek hareketinin,
atoma manyetik özelliklerini kazandırması şeklinde açıklanabilir. Günümüzde "kalite
sistem" leri, yapılan ölçümlerin gittikçe artan bir şekilde, yazılı ve fiziksel standartlara
izlenebilir olmasını gerekli kılmaktadırlar. Manyetik ölçümler için de, ulusal ve j
uluslararası yazılı standartlar mevcuttur. Örneğin IEC 404 serisi (Uluslararası /
Elektroteknik Komite) standartlarının 7 bölümü, özel olarak manyetik ölçümlerden
bahseder. Manyetik büyüklükler için primer standartlar yoktur. Bu nedenle temel SI
birimlerine izlenebilirliği sağlamak amacıyla fiziksel standartlar geliştirilmiştir [1].
Pratikte SI birimleri için fiziksel standartlar, ulusal metroloji laboratuvarları tarafından
saklanır. İzlenebilirlik zinciri şekil 1 de verilmiş olup, izlenebilirlik ya doğrudan ulusal
laboratuvar veya ulusal standartlara doğrudan izlenebilir olan akredite edilmiş
laboratuvarlar üzerinden sağlanır.

Uluslararası Ölçü ve Ağırlıklar Bürosu j

(BIPM) /

Ulusal Laboratuvarlar
Örneğin, ETL, IEN, NIST

Akredite Olmuş Laboratuvarlar

(Bu laboratuvarlar ölçüm alanlarını kapsamak için,
birden fazla ulusal laboratuvara izlenebilir olabilirler.)

Kalibrasyon ve Test Laboratuvarları

(Bu laboratuvarlar doğrudan ulusal laboratuvarlara
izlenebilir olabilirler.)

Şekil 1. Primer standartlara izlenebilirlik zinciri

198
j
2. Manyetik Rezonans

Manyetik büyüklükleri primer standart olarak elde etmek mümkün olmadığından,

bunları ilgili standarda doğrudan izlenebilir bir yöntemle türetmek gerekir. Manyetik alan
kuvveti ve manyetik akı yoğunluğu, en doğru şekilde frekans ve nükleer manyetik
rezonansdan, protonun gyromanyetik oran değeri olarak belirlenir [2]. Manyetik alanın
içindeki, y gyromanyetik oranına sahip çekirdeğin Larmor frekansı aşağıdaki formülle
ifade edilir.

2ıry0 =

H = manyetik alan kuvveti

Ho = manyetik sabit
Yo = rezonans frekansı
7T = protonun gyromanyetik oranı
gyromanyetik oran = 42.57608 ± 0.00012 MHz/Tesla

Pratikde manyetik alan homojenliği, rezonansın gerçekleşebilmesi için % 0.2'den

iyi olmalıdır. Frekans, zaman standardından yaklaşık 1012 belirsizlikle bulunur. Ancak,
üzerinde anlaşılmış sabit bir değer olan, protonun gyromanyetik oranı, yalnızca 3xlO7
doğrulukla bilinir. Bu yöntemle manyetik alan kuvvetini ölçmede, belirsizliği etkileyen
en önemli unsur, alanın kendi homojenliğidir [2,3].

3. UME İzlenebilirlik Zinciri ve Ölçüm Cihazları

UME Manyetik Laboratuvarı'nm izlenebilirlik zinciri şekil 2 de verilmiştir. Diğer

birçok ulusal manyetik ölçüm laboratuvarlarında olduğu gibi (NPL, PTB), UME
Manyetik Ölçümler Laboratuvarı da ulusal standart olarak NMR teslametre kullanır. Bu
cihazın izlenebilirliği, uluslararası üzerinde anlaşılmış bir değer olan gyromanyetik oran
ve zaman ve frekans laboratuvarmdan alınan frekans değeri ile belirlenir.

[ 1 Kütle Akım Uzunluk Frekans

|
•UME Gyromanyetik oran
Dışı
t

NMR Teslanetre 1

I Ni
Fluksmetre+coil Gaussroetre

Permeametre VSM

Şekil 2. UME Manyetik Ölçümler Laboratuvarı izlenebilirlik zinciri

199
3.1 NMR Teslametre

UME Manyetik Laboratuvarı'nda, manyetik alan kuvvetini çok yüksek doğrulukla

ölçen Nükleer Manyetik Rezonans (NMR) teslametre cihazı ulusal standartdır. Cihaz 4
proba sahip olup, 0.09 Tesla dan 2.1 Teslaya kadar olan manyetik alanları ölçer. Bu
7 3
standardın rezolüsyonü 10 Tesla (10 Gauss) olup, 5ppm den daha iyi bir doğruluğa
sahiptir. İzlenebilirlik, cihazın kendi içindeki frekans sayıcısının, UME Zaman ve Frekans j
Laboratuvarı'nda kalibrasyonu ile sağlanır. Bu cihazı kullanarak aşağıda belirtilen 3 şartın /
sağlanması koşuluyla, yüksek doğruluklarla manyetik alan ölçümleri yapılabilir.

1- Alan, 12.5 x 16.5 boyutundaki probun sığacağı bir aralıkta oluşturulmalıdır.

2- Alanın maksimum alan gradyanı lOOOppm/cm den fazla olmamalıdır.
3- Alan 0.09 - 2.1 Tesla (900-21000 Gauss) aralığında olmalıdır.

Yukarda belirtilen koşullardan tümünün gerçekleşmediği durumlarda, ölçümler Hail

efekt(etki) gaussmetre kullanılarak yapılır. Bu cihazın izlenebilirliği ise NMR teslametre
üzerinden sağlanır. j

3.2 Hail Effekt Gaussmetre

Bu cihazlara gaussmetre denilmesine rağmen, genellikle manyetik alanları ölçmek

için kullanılırlar. Bir iletken veya yarı-iletken içinden geçen akıma, doğru açılarda bir
manyetik alan uygulandığı zaman, iletken kesiti boyunca, akıma ve uygulanan alana aynı
anda dik yönde olan bir emf oluşur. Bu etkiye Hail etkisi denir. Gaussmetre cihazı, akım
kaynağı ve Hail voltaj algılama bölümlerinin oluşturduğu bir cihazdır. Problar kablo
yardımıyla cihaza bağlanırlar. Hail etki gaussmetreleri düşük manyetik alan değerleri için
bir çift Helmholtz sarımı, yüksek alanlar için ise NMR teslametre kullanarak kalibre •
edilirler. Manyetik alan veya akı yoğunluğu ölçümlerinde bu cihazın belirsizliği, /
kullanılan diğer cihaz ve kalibrasyon yöntemine bağlı olarak 0.1 - 2% civarındadır.

3.3 Helmholtz Sarımı

UME Manyetik Ölçümler Laboratuvarı'ndaki bu cihaz, aynı iki dairesel telin,

iletken ve manyetik olmayan 75cm çapındaki malzemeler üzerine sarılması ile meydana
getirilmiştir. Helmholtz sarımı düşük manyetik alanları ölçmek için kullanılır. Yapılan
ölçümlerde %0.02 ye varan belirsizlikler mümkündür.

3.4 Permeametre /

Sürekli mıknatısların özelliklerini belirlemek için, mıknatısı manyetize ve

demanyetize etmek ve bu işlem sırasında search coil (telden dairesel sarım) kullanarak
meydana gelen değişiklikleri saptamak gerekir. Bu ölçümleri yapmak için IEC tarafından
tavsiye edilen bir cihaz olan permeametre kullanılır. UME Manyetik Ölçümler
Laboratuvarı'nda bulunan permeametredeki kuvvetli bir elektromıknatıs sayesinde 2.8
Teslaya ulaşan alanlar elde edilir. Bu cihaz ile 180°C ye varan sıcaklıklarda ölçüm
yapmak mümkündür. Çapı 26mm'yi geçmeyen hemen her çeşit sürekli mıknatıs
karakterize edilebilir. Sonuçların belirsizlikleri ölçülen numuneye bağlı olmakla beraber,
tipik olarak %l-2 civarındadır. Mıknatısın içine yerleştirildiği tel sarım ve /
elektromıknatısın 2 kutbu arasına bu mıknatıs tutucunun yerleştirilmiş hali, şekil 3'de
—Tn^tik olarak gösterilmektedir.
200
 coil tulucu

icsl
numunesi

iluksmetreye gider

fluksmetreye gider

Şekil 3. Mıknatıs tutucu tel sarım ve bu sarımın elektromıknatısın iki kutbunun arasına
yerleşmiş hali

3.5 VSM Vibrating Sample Magnetometer (Titreşimli Numune Manyetometresi)

Çok küçük numunelerin ve tek kristallerin karakterize edilmesinde VSM

kullanılır. Bir VSM deki manyetik alan kuvveti, genellikle Hail etki probu ile kalibre
edilir. Manyetik akı yoğunluğu için ise, belirlenmiş bir noktada doymuş manyetik akı
yoğunluğu bilinen, saf nikel referans standart kullanılır. Böylece izlenebilirlik, Hail etki
sisteminin kalibrasyonu ve nikel referans standardın, elektromıknatıs veya permeametre
kullanarak, bir de ölçüm yöntemi ile kalibrasyonu yoluyla elde edilir. UME Manyetik
Ölçümler laboratuvarı'mn VSM cihazının elektromıknatısı 7 Teslaya çıkacak güçtedir.
Çalışma sıcaklığı 4.2 -1000 K arasında ayarlanabilir. Bu nedenle sıcaklığa bağlı ölçümler
yapmak mümkündür. Yapılan ölçümlerde %1 belirsizlikle sonuç alınır.

4. Sonuç

Primer manyetik standartlar mevcut olmamasına rağmen manyetik ölçümler ve

kalibrasyonların, kütle,uzunluk, zaman ve frekansın primer standartlarına, doğruluğu
ispat edilmiş kalibrasyon yöntemleri ile izlenebilir olması mümkündür. Bu tür
izlenebilirlik, yapılan ölçümleri güvenli kılmakla beraber, izlenebilirlik zincirindeki her
adımda ölçüme eklenen belirsizlik de hesaba katılmalıdır. Genel bir ilke olarak, en kısa
izlenebilirlik zincirine sahip basit ölçüm sistemleri en düşük belirsizliği verirler.

Kaynaklar

[1] Private Communication with A. Drake, NPL, Teddington, England.

[2] A. E. Drake, J. Mag. and Mag.Materials 133 (1994), 371-376
[3] Testing and Measurement of Permanent Magnets, Magnetic Materials Producers
Assc.,July 1977-4
201
 Uluslararası Ölçü ve Ağırlıklar Bürosu
(BIPM)

Ulusal Laboratuvarlar
Örneğin, ETL, IEN, NIST

Akredite Olmuş Laboratuvarlar

(Bu laboratuvarlar ölçüm alanlarını kapsamak için,
birden fazla ulusal laboratuvara izlenebilir olabilirler.)

Kalibrasyon ve Test Laboratuvarları

(Bu laboratuvarlar doğrudan ulusal laboratuvarlara
izlenebilir olabilirler.)

Şekil 1. Primer standartlara izlenebilirlik zinciri

Kütle Akım Uzunluk Frekans

•UME
Gyromanyetik oran
I DİŞİ
I

NMR Teslantetre

Ni
Fluksroetre+coil
1I Gaussmetre

Permeametre VSM

Şekil 2. UME Manyetik Ölçümler Laboratuvarı izlenebilirlik zinciri

202