PENGIKATAN KIMIA II : GEOMETRI MOLEKUL & ORBITAL

MOLEKUL

Geometri Molekul
• Geometri molekul ialah susunan atom secara tiga dimensi dalam
molekul.
• Geometri molekul memberi kesan kepada sifat fizikal dan kimia sesuatu
molekul kerana mempengaruhi t.l., t.d., ketumpatan dan tindak balas
kimia.
• Geometri sebenar sesuatu molekul seperti sudut ikatan dan panjang
ikatan boleh ditentukan secara eksperimen (kaedah pembelauan;
elektron, neutron, sinar-X; kaedah spektroskopi).
• Geometri suatu molekul boleh diramalkan jika bilangan elektron
mengelilinggi atom pusat diketahui.
• Pasangan elektron valens yang mengelilinggi sesuatu atom akan
menolak antara satu sama lain untuk mengurangan daya tolakan
elektrostatik.
• Penolakan maksimum diperoleh jika pasangan elektron valens berada
pada kedudukan yang paling jauh antara satu sama lain.
• Teori yang dikemukakan oleh N.V. Sidgwick & H.M.Powell, 1940;
teori penolakan pasangan elektron petala valens (VSEPR, valence-shell
electron-pair repulsion).
• Dua peraturan penting dalam pengunaan VSEPR;
- Ikatan dubel dan tripel boleh di’anggap’ seperti ikatan tunggal.
- Jika suatu molekul mempunyai lebih daripada satu struktur
resonans, model VSEPR boleh digunakan ke atas mana-mana
struktur. Cas formal tidak perlu ditunjukkan.
• Secara umum geometri sesuatu molekul yang mempunyai atom pusat
bergantung pada
- Bilangan ikatan mengelilinggi atom pusat (tanpa mengira ikatan itu
ialah tunggal, dubel atau tripel).
- Bilangan elektron tersendiri mengelilinggi atom pusat.
• Geometri molekul yang mempunyai lebih daripada satu atom pusat
lebih sukar diramalkan.

Atom Pusat Tanpa Elektron Tersendiri

• Apabila suatu atom mempunyai dua atom berikat, AX2, maka kedua-
dua pasangan elektron berikat akan menolak antara satu sama lain.
Kesan penolakan diminimumkan apabila kedua-dua atom berada pada
kedudukan180° antara satu sama lain. Geometri yang ditunjukkan oleh
AX2 ialah linear.
• Dengan cara yang sama, geometri bagi molekul AX3 hingga.AX6 boleh
diramalkan seperti ditunjukkan dalam Jadual berikut.

37
Atom Pusat Dengan Satu atau Lebih Elektron Tersendiri

• Sebelum kita meramalkan geometri sesuatu molekul langkah pertama

yang perlu diambil ialah melukis struktur Lewis molekul tersebut.
• Daripada struktur Lewis bilangan elektron tersendiri pada atom pusat
dapat dilihat dengan jelas.
• Apa yang penting ialah bilangan pasangan elektron valens sekitar atom
pusat bukan bilangan ikatan. Walaupun elektron pasangan tersendiri
tidak memainkan peranan di dalam ikatan kimia tetapi pasangan
elektron tersendiri menduduki kawasan tersendiri dan dengan itu
memainkan peranan di dalam menentukan struktur sesuatu molekul.
• Dalam molekul yang mempunyai atom pusat dengan elektron tersendiri,
terdapat banyak jenis daya tolakan antara elektron iaitu tolakan di
antara : pasangan berikat dan pasangan berikat (pb-pb), pasangan
berikat dan pasangan tersendiri (pb-pt), pasangan tersendiri dan
pasangan tersendiri (pt-pt).
• Urutan kekuatan penolakan ialah

pt-pt > pb-pt > pb-pb

• Dengan itu geometri sesuatu molekul mengikut VSEPR akan

ditentukan supaya penolakan di antara elektron valens dapat
diminimumkan dan bagi atom dengan pasangan tersendiri, urutan di
atas perlu diikuti.
• Geometri bagi molekul dengan pelbagai bilangan elektron diringkaskan
dalam Jadual berikut.
• Molekul yang mempunyai lima pasangan elektron sekitar atom pusat
boleh dibahagikan kepada jenis AB5, AB4E, AB3E2 & AB2E3.
Pengurangan penolakan di antara pasangan elektron tersendiri dapat
dicapai jika pasangan elektron tersendiri berada di kedudukan
khatulistiwa (equatorial).
• Oleh itu SF4, ClF3 dan XeF2 masing-masing mempunyai struktur see-
saw, bentuk-T dan linear.
• Bagi molekul dengan 6 pasangan elektron; AB5E, geometri piramid
satah segi empat (BrF5); AB4E2, satah segi empat (XeF4).
• Sudut antara ikatan sukar ditentukan menggunakan VSEPR tetapi
urutan di atas boleh digunakan sebagai panduan.

Teori Ikatan Valens

• Model VSEPR berasaskan struktur Lewis memberi satu kaedah yang
mudah untuk meramalkan geometri molekul.
• Bagaimanapun teori Lewis tidak boleh menerangkan secara jelas
mengapa sesuatu ikatan kimia terbentuk.
• Sebagai contoh mengapakah tenaga ikatan tunggal bagi F2 dan H2
berbeza?
• Perbezaan dalam tenaga ikatan dan banyak lagi fenomena lain tidak
boleh diterangkan menggunakan teori Lewis. Penjelasan yang
mendalam hanya boleh dicapai menggunakan mekanik kuantum.

38
• Pada masa kini terdapat dua teori mekanik kuantum yang boleh
digunakan untuk menerangkan pembentukan ikatan kovalen iaitu :
- Teori ikatan valens
- Teori orbital molekul.
• Teori ikatan valens menyatakan bahawa ikatan kovalen terhasil dpd
perkongsian sepasang elektron dan elektron yang terlibat di dalam
ikatan menduduki orbital atom bagi setiap atom individu. Elektron
terlibat dalam ikatan ialah elektron petala valens.
• Teori orbital molekul mengandaikan pembentukan orbital molekul
daripada orbital atom.
• Apakah yang berlaku apabila dua atom bergerak menuju satu sama lain
membentuk ikatan kimia?
• Apabila Ha dan Hb berada jauh, tenaga keupayaan sistem ialah sifar.
Apabila kedua-dua atom menghampiri satu sama lain, terdapat tiga
jenis saling tindak iaitu:
1. Tarikan elektron Ha dengan nukleus Hb dan sebaliknya.
2. Penolakan di antara elektron Ha dan Hb.
3. Penolakan di antara nukleus Ha dan Hb.
Apabila atom masih terpisah saling tindak tarikan lebih kuat daripada
penolakan, dengan itu tenaga keupayaan berkurang (lebih negatif).
Tenaga berkurangan sehingga mencapai minimum, tenaga paling
rendah, paling stabil.
• Keadaan minimum berlaku apabila orbital 1s kedua-dua atom mencapai
pertindihan yang ketara (elektron berada dalam orbital).
• Jarak pada keadaan minimum ialah panjang ikatan bagi H2.
• Jika jarak di antara nukleus berkurangan, tenaga keupayaan naik secara
mendadak dan menjadi positif (tidak stabil) kerana pertambahan dalam
penolakan elektron-elektron dan nukleus-nukleus.
• Pengurangan tenaga keupayaan mesti diiringi pembebasan tenaga
(Hukum Keabadian Tenaga).

Pertindihan Orbital
• Teori mekanik kuantum : elektron mempunyai sifat keduaan, elektron
ialah zarah bergerak mengikut fungsi gelombang tertentu.
• Kedudukan tepat elektron tidak diketahui, Prinsip Ketakpastian
Hisenberg.
• Orbital ialah kawasan dengan kebarangkalian menemui elektron bukan
sifar, boleh dianggap sebagai rumah elektron.
• Ikatan kovalen terhasil apabila orbital terluar atom bertindih.
• Pertindihan yang maksimum akan menghasilkan ikatan yang kuat.
Lebih besar kawasan pertindihan, lebih tinggi peratus elektron yang
berada di dalam kawasan pertindihan, lebih kuat ikatan kovalen.
• Kriteria pertindihan ialah
- Orbital dengan simetri sesuai.
- Orbital dengan tenaga yang sesuai.
• Magnitud pertindihan terbahagi kepada tiga jenis iaitu pertindihan :
- Positif
- Negatif
- Sifar

39
Pertindihan Positif
• Pertindihan di antara orbital dengan tanda lob yang sama (+ atau -).
• Tanda lob merujuk pada tanda fungsi gelombang apabila elektron
berada di dalam kawasan itu.
• Cas orbital mesti negatif kerana elektron berada di dalam orbital.
+ + +
- +
+ + + x
s+s pz + s z

+ + - + +

+ - -
- -

p x + px dzx + px

Pertindihan positif

• Andaikan dua fungsi gelombang ψA dan ψB bertindih.

• Ketumpatan elektron di dalam kawasan pertindihan lebih tinggi

berbanding ketumpatan elektron bagi kedua-dua orbital secara
berasingan.
• Ketumpatan e apabila ψA dan ψB bertindih ialah (ψA + ψB)2
= ψA2 + 2ψAψB + ψB2
• Ketumpatan e bagi kedua-dua orbital secara berasingan ialah ψA2 + ψB2.
• Oleh itu di dalam kawasan pertindihan ketumpatan e lebih tinggi
sebanyak 2ψAψB.
• Tarikan kedua-dua nukleus terhadap sepasang e lebih besar berbanding
penolakan di antara kedua-dua nukleus.
• Pertindihan positif hasilkan ikatan di antara kedua-dua atom yang
terlibat.

40
Pertindihan Negatif
• Pertindihan di antara orbital dengan tanda lob yang bertentangan (+
dengan –).
+
- + - + + -
+
pz + pz -pz + s x
z
+ - -
- +

+ -
- + +

px - px dzx - px

Pertindihan negatif

• Ketumpatan elektron di dalam pertindihan negatif ialah (ψA - ψB)2.

• Ketumpatan elektron bagi kedua-dua orbital secara berasingan ialah
(ψA)2 + (-ψB)2 iaitu ψA2 + ψB2.
• Oleh itu di dalam kawasan pertindihan ketumpatan elektron
berkurangan sebanyak -2ψAψB kerana penyelesaian persamaan
kuadratik (ψA - ψB)2 =
ψA2 - 2ψAψB + ψB2.
• Ketumpatan e pada titik pertengahan di antara kedua-dua atom ialah
kosong, oleh itu kesan keseluruhan ialah penolakan, antiikatan.

Pertindihan negatif bagi ψA dan ψB

Pertindihan Sifar

• Pertindihan sifar berlaku apabila terdapat kawasan pertindihan positif

dan negatif yang sama banyak.
• Apabila pertindihan keseluruhan ialah sifar, ketumpatan elektron di
dalam kawasan yang bertindih tidah berubah (tiada pertambahan atau
pengurangan ketumpatan e).
• Tiada interaksi penarikan atau penolakan, interaksi bukan ikatan.

41
 s + px/py dxy
+ s + - +
z x
+ + + -
-

py + - dx2-y2 px py
+
x
+ + x + y

- - - -

Pertindihan sifar.

Orbital Hibrid
• Konsep penghibridan, Linus Pauling pemenang Nobel Prize in
Chemistry, 1954 dan Nobel Peace Prize, 1962.
• Pertindihan orbital boleh dikembangkan kepada molekul poliatom.
• Kaedah ikatan valens boleh digunakan untuk menerangkan ikatan
kovalen dalam molekul poliatom.
• Ikatan kovalen terbentuk di dalam molekul yang tidak mempunyai
elektron yang tidak berpasangan. Sbg. contoh BeCl2, k.e. Be : 1s2 2s2,
tetapi Be bentuk 2 ikatan kovalen dgn. Cl.
• Jika uja salah satu e 2s maka akan ada dua elektron tak berpasangan.
1s2 2s2 → 1s2 2s1 2px1
uja
• Bentuk linear BeCl2, menunjukkan kedua-dua ikatan Be-Cl setara.
• Kesetaraan dicapai jika orbital 2s dan 2p membentuk dua orbital hibrid
sp.
• Setiap orbital hibrid sp ada satu e yang boleh bertindih dengan orbital
3px atom klorin.
+ -
+ +

s px

- + + -
spi spii

spi spii
- + + -- + + -
Cl Be Cl

42
• Untuk menerangkan ikatan kovalen dalam molekul poliatom Teori
Ikatan Valens menggunakan orbital hibrid iaitu orbital yang terhasil
apabila dua atau lebih orbital yang tak setara bergabung sebagai
persediaan membentuk ikatan kovalen dengan atom lain.
• Beberapa perkara yang penting dalam penghibridan:
- Konsep penghibridan tidak digunakan untuk atom terasing.
Penghibridan ialah model teori yang digunakan untuk menerangkan
ikatan kovalen.
- Penghibridan ialah gabungan dua atau lebih orbital atom yang tidak
setara. Dengan itu, orbital hibrid bukanlah orbital atom yang tulen.
Bentuk orbital atom dan orbital hibrid berbeza.
- Bilangan orbital hibrid sama dengan bilangan orbital atom yang
digunakan untuk bergabung.
- Penghibridan memerlukan tenaga tetapi tenaga ini diperoleh semula
apabila ikatan terbentuk (eksotermik, tenaga dibebaskan).
- Orbital hibrid yang terlibat di dalam pengikatan kimia masih
merangkumi rangka teori ikatan valens kerana elektron di dalam
molekul menduduki orbital hibrid yang masih dipunyai oleh atom
tersendiri.
• Penghibridan ialah perluasan teori Lewis dan model VSEPR. Untuk
menentukan keadaan penghibridan yang sesuai bagi atom pusat,
geometri molekul perlu ditentukan dahulu. Berikut ialah langkah dalam
menentukan penghibridan atom pusat.
- Lukis struktur Lewis.
- Ramalkan geometri molekul berasaskan bilangan pasangan elektron
mengelilingi atom pusat (berikat + tersendiri).
- Tentukan penghibridan atom pusat dengan memadankan susunan
pasangan elektron dengan orbital hibrid seperti dalam Jadual 10.4.

(Lihat contoh).

• Penghibridan juga boleh menerangkan ikatan kovalen yang dibentuk

dalam molekul SF6.
• K.E. S ialah [Ne] 3s2 3p4, yang hanya mempunyai 2 elektron tidak
berpasangan. Orbital 3d mempunyai aras tenaga yang agak hampir
kepada aras 3s dan 3p, oleh elektron boleh diujakan.

3s2 3p4 → 3s1 3p3 3d2

uja

• Gabungan orbital berikut : satu 3s, tiga 3p dan dua 3d menghasilkan

enam orbital hibrid sp3d2 yang setara yang mempunyai satu elektron
setiap satu.
• Orbital hibrid menghala kearah penjuru oktahedron.
• Pertindihan dengan orbital atom 2p fluorin hasilkan ikatan kovalen.
• Bilangan elektron mengelilingi atom S ialah 12, contoh perkembangan
petala valens. Atom kala ketiga mempunyai orbital 3d.
• Atom kala kedua hanya mempunyai orbital 2s dan 2p, bilangan elektron
terhad kepada 8.

43
Penghibridan Molekul Dengan Ikatan Dubel dan Tripel
• Konsep penghibridan juga boleh digunakan untuk molekul dengan
ikatan dubel dan tripel.
• Sebagai contoh, pengikatan dalam molekul etena C2H4 boleh
diterangkan sebagai berikut; karbon membentuk tiga orbital hibrid sp2
(bertindih dengan orbital hibrid sp2 atom C jiran dan 2 orbital 1s dari 2
atom H), sementara satu orbital p tidak terlibat dalam penghibridan.
Orbital p ini bertindih dengan orbital p atom C jiran membentuk ikatan
π.
• Lihat Rajah 10.15 & 10.16.

Orbital hibrid dengan 2 hingga 6 pasangan elektron.

Bilangan pasangan e Orbital atom Orbital hibrid Geometri Contoh

2 s, p sp Linear BeF2
3 s, dua p sp2 Satah segitiga BF3
4 s, tiga p sp3 Tetrahedron CH4
5 s, tiga p, d sp3d Bipiramid trigon PCl5
6 s, tiga p, dua d sp3d 2 Oktahedron SF6

Momen Dwikutub
• Dalam HF terdapat perpindahan ketumpatan elektron ke F kerana F
lebih elektronegatif daripada atom H. Oleh itu terdapat pengasingan cas
dalam molekul seperti berikut:

Hδ+F δ-

• Dalam medan magnet molekul HF akan mengorientasi supaya H

menghala ke plat negatif dan F menghala ke plat positif.
• Molekul seperti HF yang mempunyai pusat cas positif dan negatif yang
berasingan dinamakan molekul berkutub.
• Bagi membandingkan kekutuban ikatan, kita guna satu sukatan
kuantitatif yang dinamakan momen dwikutub µ, iaitu hasildarab
kuantiti cas Q dan jarak antara pusat cas r.
µ=Qxr
Unit momen dwikutub ialah debye (D)

1 D = 3.33 x 10-30 C m ( coulumb meter)

• Molekul dwiatom mengandungi unsur yang sama (H2 dan O2) tidak ada
momen dwikutub. Sementara molekul dwiatom dengan unsur yang
berlainan (HCl dan CO) mempunyai momen dwikutub.
• Momen dwikutub molekul dengan lebih daripada dua atom bergantung
pada kekutuban dan geometri molekul.

44
• Walaupun ikatan berkutub wujud dalam molekul, ia mungkin tidak
mempunyai momen dwikutub (CO2). Ini membuktikan molekul CO2
adalah linear kerana momen dwikutub saling membatal jika geometri
molekul ialah linear.
• Molekul NH3 and NF3 adalah molekul jenis AX3E dan mempunyai
struktur yang sama piramid trigon dengan satu pasangan elektron
tersendiri. Tetapi arah perpindahan elektron adalah berlainan dalam
kedua-dua molekul. Lihat rajah 10.5
• Oleh itu NH3 mempunyai momen dwikutub lebih besar daripada NF3.

TEORI ORBITAL MOLEKUL

• Kelemahan utama teori ikatan valens ialah teori ini tidak boleh
meramalkan sifat magnet sesuatu sebatian. Mengikut hukum oktet gas
oksigen mempunyai struktur
O O
• Iaitu semua elektron berpasangan.
• Eksperimen menunjukkan, molekul oksigen ditarik oleh medan magnet
menandakan molekul oksigen mempunyai sifat paramagnet.
• Sifat paramagnet molekul oksigen boleh dijelaskan menggunakan teori
orbital molekul.
• Atom bentuk orbital atom, maka molekul bentuk orbital molekul.
• Orbital atom bertindih untuk bentuk orbital molekul, bilangan orbital
atom bertindih hasilkan bilangan orbital molekul yang sama banyak.
• Orbital molekul disusun mengikut kenaikan tenaga.
• Elektron valens dalam molekul disusun mengikut prinsip yang sama
seperti pengisian orbital atom:
– Setiap orbital molekul diisi 2 e spin bertentangan (Prinsip Eksklusi
Pauli).
– Elektron akan memasuki aras tenaga terendah dahulu (Prinsip
Aufbau).
– Orbital denegerat (aras tenaga yang sama), elektron memasuki
orbital molekul berlainan spin selari sebelum mula berpasangan
(Peraturan Hund).
• Lihat contoh pembentukan orbital molekul bagi gas hidrogen.
• Orbital 1sA atom hidrogen A boleh bertindih secara positif dengan
orbital 1sB atom hidrogen B untuk hasilkan orbital molekul ikatan 1sA
+1sB, juga dikenali sebagai σ1s.
• Orbital 1sA atom hidrogen A boleh bertindih secara negatif dengan
orbital 1sB atom hidrogen B untuk hasilkan orbital molekul antiikatan
1sA-1sB, juga dikenali sebagai σ1s*.
• Simbol * merujuk pada orbital molekul antiikatan.
• H2 ada 2 e yang memasuki aras σ1s .
• Tertib ikatan sesuatu molekul ialah
= ½ bilangan e (ikatan – antiikatan).
• Tertib ikatan bagi H2 = ½(2-0) = 1.

45
• Orbital 2s dan 2p juga boleh bertindih untuk menghasilkan orbital
molekul.

Pertindihan Orbital molekul

2s+2s σ2s Ikatan
2s-2s σ2s* Antiikatan
2pz+2p’z σ2p Ikatan
2pz-2p’z σ2p* Antiikatan
2px+2px π2p Ikatan
2px-2px π2p* Antiikatan
2py+2py π2p Ikatan
2py-2py π2p* Antiikatan

σ2p*

π2p*

2p

π2p

σ2p
σ2s*

2s

OA σ2s OB
Pembentukan orbital molekul O2

46
Apabila kita melihat orbital molekul di antara dua atom mengikut arah
ikatan kita akan melihat :
– Fungsi gelombang dengan tanda yang sama + atau -, diberi simbol
σ, s+s, pz+pz, s+pz.
– Fungsi gelombang, terbahagi kepada dua bahagian + atau -, ada
satah nod (ψ=0), diberi simbol π, px+px, py+py.
– Fungsi gelombang dengan dua satah nod, diberi simbol δ, dxy+dxy
atau
dx2-y2+dx2-y2.
• Simetri orbital molekul, songsangan melalui pusat simetri,
– g tanda sama, gerade,σg dan π*g
– u tanda berubah, ungerade, σ*u dan πu

DIATOM HETERONUKLEAR
• Orbital molekul heteronuklear berbeza daripada molekul diatom
homonuklear kerana sumbangan orbital yang terlibat tidak sama
banyak.
ΨAB = cAϕ(A) + cBϕ(B)
Ψ = fungsi gelombang orbital molekul AB
ϕ(A) = fungsi gelombang orbital atom A
ϕ(B) = fungsi gelombang orbital atom B
• Peratus sumbangan orbital atom
ϕ(A) ialah (cA)2 x 100%
ϕ(B) ialah (cB)2 x 100%
• Jika (cA)2 > (cB)2 maka ΨAB akan mempunyai lebih banyak sifat ϕ(A).
• Secara umum orbital atom dengan tenaga yang lebih rendah (lebih
elektronegatif) mempunyai pekali lebih besar di dalam orbital molekul
pengikatan.
• Elektron pengikatan akan diperoleh daripada atom yang berhampiran.
• Apabila dua orbital atom berlainan tenaga bertindih, perubahan tenaga
bergantung pada perbezaan tenaga di antara kedua-dua orbital atom.
• Jika perbezaan tenaga besar, interaksi tidak banyak, perubahan tenaga
kecil.
• Elektron di dalam orbital atom akan memasuki orbital molekul yang
hampir, dari segi tenaga.
• Contoh hidrogen fluorida, HF.
H : 1s1
F : 2s2 2p5
• Ada 8 e dan 5 orbital atom.
• Perlu bentuk 5 orbital molekul (OM).
• OM jenis σ sahaja boleh dibentuk kerana bentuk orbital s tidak sesuai
untuk pembentukan OM jenis π.
• OM σ, pertindihan orbital 1s H dengan orbital 2s dan 2pz F.
• Tiga OM σ punyai bentuk umum
Ψ = c1ϕ1s(H) + c2ϕ2s(F) + c3ϕ2pz(F)
• Nilai c1, c2 dan c3 berbeza bagi 1σ, 2σ dan 3σ.
1σ bersifat OM pengikatan

47
 2σ lebih OM bukan pengikatan
3σ bersifat OM pengantiikatan
1π OM bukan pengikatan.
• 2 e masuk OM 1σ, 2 e masuk OM 2σ dan 4 masuk 1π.
• Tertib ikatan = ½(2-0) = 1
• Aras tenaga orbital atom F lebih hampir kepada OM 1σ, 2σ &1π, e
yang berada di dalam orbital ini lebih bersifat F, oleh itu HF berkutub.
• Orbital molekul yang diisi paling terakhir dikenali sebagai HOMO
(highest occupied molecular orbital).
• Aras orbital molekul selepas HOMO ialah LUMO (lowest unoccupied
molecular orbitals).
• HOMO & LUMO ialah orbital perbatasan bagi molekul.
• O2 : HOMO, π2p*,LUMO, σ2p*.
• HF : HOMO, 1π, LUMO, 3σ.

48