ALAŞIM TEKNİĞİ DERSİ

KATI ERİYİKLER ve
METALLER ARASI BİLEŞİKLER

Kontrol: Hazırlayan:
Yard. Doç. Dr. İlyas SOMUNKIRAN Sinan İnci (091122105)
sinaninci@ymail.com
KATI ERİYİKLER
(ÇÖZELTİLER)
 Metallere katkı elemanları ergimiş halde
katılır.
 Değişik tür atomlar sıvı halde kolayca
karışarak homojen sıvı eriyik oluştururlar.
 Katılaşma sırasında yabancı elemanlar kafes
yapıda varlığını korursa katı eriyik elde edilir.
Bu işleme ALAŞIMLAMA, elde edilen metale
ALAŞIM denir.
 Alaşımlama, farklı özelliklere
sahip elementlerin bir araya
getirilmesiyle üstün özelliklerin
en uygun şekilde tek bir
malzemede toplanması için
uygulanan bir işlemdir.
ALAŞIM (HALİTA)
 Metalik malzemelerin çoğu; hatta tamamı
birkaç karışımla şekillendirilirler. Buna
teknikte alaşım (halita) denilmektedir.
 Teknikte belli bir özellik değişimine
ulaşmak için bir metale başka bir metal,
ametal veya herhangi bir metalin ya da
metallerin homojen karışımından alaşım
anlaşılır.
ALAŞIM (HALİTA)
 Alaşım elemanları etkisi ile metalik
malzemelerde üç farklı oluşum ortaya
çıkar. Bu oluşumlar;
» Katı eriyik {Katı çözelti (Karışım
Kristalleri)}
» Metaller arası (intermedier) bileşikler
» Ötektik yapıda olduğu gibi kristal
yapıda da görülür.
ALAŞIM (HALİTA)
 Alaşımlar, uygulamaların
gerektirdiği fiziksel özelliklere
sahip malzemelerin üretilmesinde
yaygın olarak kullanılır.
 Alaşımlar karışımdaki metallerin
özelliklerinden farklı özellikler
gösterirler.
ALAŞIM (HALİTA)

 En bilinen alaşımlara;
» Tunç (Cu-Sn),
» Pirinç (Cu-Zn),
» Lehim (Pb-Sn) ve
» Amalgamlar (Cıva alaşımları)
örnek verilebilir.
KATI ERİYİKLER
 Metallerin çoğu kristal kafesleri bünyesine
belli miktarda başka elementlere ait atomları
kabul edebilir.
 Yabancı atomlar kafes içerisinde bir anlamda
erirler ve oradaki uygun yerlere yerleşerek
kafeste belli ölçülerde gerginliğe yol açarlar.
 En az iki farklı atom türünden oluşan bu tür
yapılara katı eriyik ya da karışım kristalleri
adı verilir.
KATI ERİYİKLER
 İki metalden B metali
atomları A metalinin kafes
sistemi içerisinde erimiş ise;
» A metaline eriten,
eriten
» B metaline eriyen
adları verilir.
 KATI ERİYİKLER
 Katı eriyikler B metalinin A metali kafesi (ana
kafes) içerisindeki yerleşim konumlarına göre;
I-Yer alan (Yerleşme şeklinde) katı eriyikleri, (Şekil 1.a)
II-Ara yer (Sıkışma şeklinde) katı eriyikleri (Şekil 1.b)
olacak şekilde iki farklı  yapı gösterebilirler.

(a) (b)

Şekil 1: Katı Eriyiklerin Oluşum Şekilleri,

(a) Yerleşme şeklinde katı eriyik oluşumu,
(b) Sıkışma şeklinde katı eriyik oluşumu.
YER ALAN KATI ERİYİKLERİ
 Bu oluşumda ana metale ait A atomlarının
bazılarının yerini B atomları alır.
 Belli şartlarda A atomlarından her birinin yerini B
atomları alabilir. Böyle durumlarda kesiksiz (sürekli)
katı eriyik oluşumundan söz edilir.

Şekil 2: Yer alan Katı Eriyiği Oluşumu.

YER ALAN KATI ERİYİKLERİ

 Yer alan katı eriyikte B metali

A metali kristali içerisinde her
oranda, yani %100’e varan
oranlarda kolaylıkla eriyebilir.
 Atom yarıçapları yakın ve
elektron yapıları benzer olan
elemanlar kafes yapıda
birbirlerinin yerini kolaylıkla
alarak yer alan katı eriyiğini
oluştururlar. Şekil 3: Yer alan Katı Eriyiği
Oluşumu.
YER ALAN KATI ERİYİKLERİ

(a) (b) (c) (d)

Şekil 4: Yer alan Katı Eriyik Oluşumunda rastlanılan

muhtemel atom düzenleri.

(a) B atomlarının A ana kütlesi içerisinde statik dağılımı,

(b) Düzenli yapı (Üst strüktür) oluşumu [Uzak Düzen],
(c) Yakın Düzen,
(d)Tek fazlı ayrışma [Cluster-oluşumu].
 YER ALAN KATI ERİYİKLERİ

 Yer alan katı eriyik

oluşumunda etkili olan
faktörler şunlardır;
(a)
1. Kafes Sisteminin Etkisi
2. Boyut Faktörünün Etkisi
3. Elektronegatif Valans
Etkisi
(b)
4. Relatif
Valans:Kimyasal Valans*
reaksiyonda veyaEtkisi
bağda
yer alan bir atomdaki elektron sayısıdır.
Şekil 5: Yer alan Katı Eriyik Boyutları.
(a)Küçük yer alan atomu
(b) Büyük yer alan atomu.
YER ALAN KATI ERİYİKLERİ
1. Kafes Sisteminin Etkisi
 İki elementin katı eriyik oluşturabilmesi için kafes
sistemlerinin aynı veya benzer olması gerekir.
 %100 katı eriyik oluşumunun gerçekleşebilmesi için kafes
sistemlerinin aynı olması gerekir.
 Hekzagonal sık düzen (HSD) sistemlerde özel bir durum vardır.
 Bu temel yaklaşımdan farklı olarak, oldukça farklı kristal
yapıya sahip olan İndium (YMT) ve Talyum (HSD) çok geniş
bir katı eriyik bölgesine sahiptirler. Ancak sürekli katı eriyik
oluşumu söz konusu olmamaktadır.
YER ALAN KATI ERİYİKLERİ
2. Boyut Faktörünün Etkisi
 Katı eriyikler kristal kafesin belirli bir distorsiyonu ile
oluşabildiğine göre, iki metalin atom çapları arasında
belirli bir oranın olması gerekir.
 Yapılan araştırmalar eriten ve eriyen atomların çapları
arasındaki farkın, eriten atomun çapına oranının en fazla

olması gerektiğini göstermiştir. Ancak bu diğer şartlarda

önem taşır.
 YER ALAN KATI ERİYİKLERİ
 Bir çok durumda boyut faktörü geniş katı eriyik bölgesi oluşumuna
imkan vermeyebilir.
 Sıcaklık arttıkça sınırlı katı eriyik bölgesi genişler. Bu tür alaşımlar
çökelme sertleşmesine uygundur.
 Al atomları ile Cu atomları çap farkı daha büyük olduğundan Al’un
Cu içinde erime oranı %20’yi geçmez.

Şekil 6: Atom çapları oranına

bağlı olarak bazı metallerin
bakırda erime oranları
YER ALAN KATI ERİYİKLERİ
3. Elektronegatif Valans Etkisi
 İki elementin kafes sistemi aynı veya benzer, atom boyutları uygun
ise katı eriyik oluşumunda diğer bir koşul olan elektronegatif valans
etkisi ön plana çıkar.
 Bir atomun elektronegativitesi diğer atomdan bir elektronu kendine
çekme gücüdür.
 Elektronegatif valans etkisi, bir araya gelen elementlerin katı eriyik
veya ara kimyasal bileşik oluşturma eğilimleri olarak tanımlanabilir.
 Eriyen elementin elektronegativitesi, eriten elementin ise
elektropozitivitesi attıkça (veya tam tersi) kararlı ara kimyasal
bileşik oluşturma eğilimi artar.
YER ALAN KATI ERİYİKLERİ

4.Relatif Valans Etkisi

 Düşük valanslı bir metal yüksek valanslı bir
metali bünyesinde daha fazla eritir.
 Bunun nedeni düşük valanslı metalin
bünyesinde yüksek valanslı elementi eriterek
ortalama valans değerini yükseltmek
istemesidir.
ARA YER KATI ERİYİKLERİ
 Küçük atomlar kafes yapıdaki atomlar
arası boşluğa yerleşerek ara yer katı eriyiği
oluşturabilirler.
 Ara yer atomlarının kafes içerisinde yer
alması sonucu yapı distorsiyona*
uğrayabilir.
*Distorsiyon:
1)Bir nesnenin şeklinin
değişime uğraması.
2)Bükülme, çarpıtma,
çarpıklık, tahrif, (a) (b)
deformasyon, değişme, Şekil 7: Distorsiyon şekilleri.
bozulma. (a) Dışbükey Distorsiyon,
(b) İçbükey Distorsiyon
 Çap oranları (f), en çok 0,41 olan ametal atomları
metal kristal kafesinde ara yerlere girip
yerleşebilir.
 Burada yabancı atomlar sadece atomlar arası
boşluklara yerleşebildiklerinden erime noktası
genel olarak % 1 değerinin altında kalır.

Şekil 8: Sıkışma şeklinde katı eriyik oluşumu.

 H, N, C ve B elementleri teknik
açıdan yerleşme yerine sıkışma
yoluyla katı eriyik oluşturan en
önemli ametallerdir.
 Bu elementlerin hareket
yetenekleri azalan sıcaklıkla
büyük çapta düşer.

Şekil 9: Ara yer katı eriyik oluşumu.

 Hızlı soğutmada, eğer kristal düzeni değişip başka bir
kafes sistemine dönüşürse kafes sisteminde ve dolayısıyla
malzeme bünyesinde aşırı derecede gerginlikler oluşur.
 Oluşan yeni yapı içerisinde ki ametalin çözünürlüğü
daha az ya da sınırlı olursa da gerginlikler artar.
 Çeliklerde sertleşme etkisine bu yolla ulaşılmaktadır.
 Ara yer katı eriyiklerin
oluşumunda yer alan katı
eriyiğin oluşumunda
geçerli olan etkenlerden
sadece atomik boyut
şartında bir faklılık
vardır.

Şekil 10: Ara yer katı eriyik oluşumu.

METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Metaller arası bileşikler, katı çözeltilerle
güçlendirilmiş metalik bileşikler ya da ikinci
bir fazla takviye edilmiş katı çözeltilerle
seramikler arasında önemli bir yere sahiptirler.
Bu bileşikler genellikle dar kompozisyon
aralıklarında, basit oranlar çerçevesinde iki
metalin bileşik oluşturacak şekilde kimyasal
olarak birleşmesi ile oluşurlar.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Metaller arası bileşiklerin oluşması alaşımı
oluşturan metallerin atomları arasındaki
çekim kuvvetinin (adezyon kuvvetinin*)
çok kuvvetli olmasına bağlıdır.
 Bu kuvvet düzenli yapı oluşumu için
gerekenden daha fazla düzeyde
bulunmalıdır.

*Adezyon Kuvveti: Yan yana duran veya sürtünen iki cismin molekülleri arasındaki
çekiş kuvveti.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Aşırı elektronegatif elementlerin oluşturduklar bileşikler
gerçek kimyasal bileşiklerin özelliklerini gösterir.
 Bu bileşikler stokiyometrik * bir ilişki içerisinde
bulunabilir.**
 Böyle bileşiklerde artık metalik özelliklere rastlanmaz.
 Genel olarak bu bileşikler geniş bir konsantrasyon
aralığında ortaya çıkar ve katı eriyik karakterine ve
yapısına sahip olur.

*Stokiyometri: Element ölçüsü.

**Atom alışverişini kimyevi olarak ele alabilir.
 Metaller arası bileşikler kritik düzenlenme
sıcaklığında (Tc<700°C) uzun mesafede
düzenli kristal yapılardan oluşan metalik
bağlı bir malzeme sınıfıdır.
 Metaller arası bileşikler iki tip olabilir:
-Normal valans bileşikleri
-Elektron bileşikleri
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
1)Normal valans bileşikleri:
 Kimyasal valans kurallarına uygun olarak oluşurlar.
Ör; Mg3Sb2, Mg3Bi2,..
 Bu valans bileşikleri genellikle kuvvetli metalik
kimyasal özelliklere sahip bir metal (Mg) ile zayıf
metalik kimyasal özellik gösteren metal (Sb, Bi, Sn,..)
arasında oluşurlar.
 Çoğunlukla bu bileşikler ana metallerden daha yüksek
ergime sıcaklığına sahiptir.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
2) Elektron bileşikleri:
 Bu bileşikler normal valans kurallarına uymaz.
 Söz konusu metaller arası bileşiklerin bir
molekülünde atomların toplam sayısı ve bütün
atomların valans bağlarının toplam sayısı
(toplam valans sayısı/ toplam atom sayısı)
arasında sabit bir oran vardır.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
2) Elektron bileşikleri:
 Genel olarak Hume-Rothery oranları* 3’e ayrılır:
» 3/2 oranı (21/14) →
β yapıları (CuZn, Cu3Al, Cu5Sn, Ag3Al...)
» 21/13 oranı →
γ yapıları (Cu5Zn8, Cu9Al4, Cu31Sn8, Ag5Zn8...)
» 7/4 oranı (21/12) →
ε yapıları ( CuZn3, Cu3Sn, AgCd3, Ag5Al3…)
*Katı eriyik oluşumunda etkili olan etkenler Hume-Rothery kuralları olarak bilinir.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Bileşiklerin kristal kafes sistemleri alaşıma giren
elementlerin kafes sistemlerinden çok farklı ve karmaşık
bir yapıya sahiptir.
 Bir birim kafeste birkaç yüz atom bulunabilir. Bundan
dolayı metaller arası bileşikler çok sert ve gevrek olabilir.
 Metaller arası bileşik içeriği çok az oranda olsa bile bütün
alaşımın özelliğini etkiler ve alaşımın bileşik karakterli
bir özelliğe sahip olmasına yol açar. Bu nedenle
alaşımlarda bileşik oluşumunun en çok % 0,1-0,2
arasında ya da daha iyisi bu değerin altında olması istenir.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Bileşikler geçiş elementlerinin karbür, nitrür,
borur oluşturmalarında ayrı bir yer tutar.
 Çap oranının f<0,59 olduğu hallerde; basit
M4X, M2X, MX
formülleri ile ifade edilen bileşikler oluşur.
Bu formüllerde;
M : Birinci Metal
X : İkinci Metal ya da Ametali ifade eder.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Çap oranının büyümesi halinde ana
metal kristallerinden büyük farklılıklar
gösteren karmaşık bir kristal kafes
sistemi altında birleşme gerçekleşir.
Buna örnek olarak f-oranları ˜0,60-
0,61 olan Cr, Cu, Fe, Mn, Ni
metallerinin karbürleri verilebilir.
METALLER ARASI BİLEŞİKLER
 Sert ve dayanıklı takım çeliklerinde ve
yüksek sıcaklıklara dayanıklı diğer
çeliklerde önemli yer tutan karbürler
tamamen bileşik karakterlidir. Örneğin;
TaC ( Terg=3800oC)
NbC ( Terg=3500oC)
ZrC ( Terg=3500oC)
VC ( Terg=2800oC)
WC ( Terg=2750oC)
 YILDIRIM, M. M., Alaşım Tekniği, Fırat Üniversitesi, 1989, s. 1-
6.
 ÜNAL, R., Katı Eriyikler,
http://mf.dpu.edu.tr/~runal/dersler/malzeme/mb_05_alasim.pdf
 ŞEN, U., Özel Alaşımlar,
http://web.sakarya.edu.tr/~ugursen/ozelalasimlar2.htm,
 ŞEN, U., Özel Alaşımlar,
http://web.sakarya.edu.tr/~ugursen/ozelalasimlar3.htm,