Dragana Stojanović

Postfeminizam nakon feminiz(a)ma

Pozicije i perspektive postfeminizma u odnosu na problematizaciju
fenomena popularne kulture

Postfeminizam i feminizmi; postfeminizam kao feminizam/feminizmi u doba

postmoderne

Jedno od osnovnih pitanja koje zaokuplja pažnju kada su postfeministička teorijska

rešenja u pitanju jeste odnos feminizma i postfeminizma, odnosno moguće razrešavanje
dileme da li je postfeminizam teorijski produžetak feminizma, ili pak postfeminizam
dolazi kao negativna i negacijska kritika ranijeg feminizma.1 Sam prefiks post Ann
Brooks definiše kao “proces stalno odvijajuće transformacije i promene”2, tako da se u
ovom svetlu postfeminizam pokazuje ne kao raskid sa feminizmom, već naprotiv, kao
kritički dijalog sa ranijim feminističkim okvirima, što teorijskim tehnikama
postfeminizma pruža široke mogućnosti kako korišćenja ranijih feminističkih
interpretativnih tehnika, tako i mogućnost rekonceptualizacije i rekontekstualizacije istih
u doba postmodernizma i postkolonijalizma, kao i u sferi studija kulture.

Postfeminizam se na ovaj način pojavljuje kao feministički obrt u doba postmoderne

teorije i kulture. Naime, feminizam prve polovine XX veka i sve do osamdesetih godina
XX veka je, oslanjajući se na nasleđa XVIII veka - prosvetiteljstva i racionalizma3, bio
zasnovan na temeljima pretpostavke o postojanju specifičnog i esencijalistički
postavljenog ženskog identiteta i bića/pozicije žene i kao takav je insistirao na kritičkoj
analizi partijarhata kao dominantnog uzročnika za pasivizaciju i podređenost žene, te je
takva vizija i interpretacija stvarnosti uglavnom postavljana kao jednoznačna. Sa ulaskom
postmodernističkih pitanja i pitanja studija kulture o multiplosti glasova koji učestvuju u
proizvodnji jednog diskursa, pa tako i diskursa rodnosti i ženskosti u feminizam,
jednoznačna i jednosmerna maska feminizma biva dekonstruisana, a pitanja o
mnogostrukosti koncepcije i življenja ženskog identiteta bivaju pokrenuta i postavljena
kao teorijski obrt koji generiše feminizme u doba postmodernizma, odnosno, jednom
rečju – postfeminizam.4 Borba za pronalaženje mesta (post)feminističkim studijama u

1
Ovim pitanjem kao jednim od ključnih bave se Angela McRobbie i Ann Brooks u: Angela McRobbie,
Postmodernism and Popular Culture, Routledge, London and New York, 1998. i Ann Brooks,
Postfeminisms – Feminism, Cultural Theory and Cultural Forms, Routledge, London and New York, 1997.
2
Ann Brooks, op. cit, 1
3
Misli se konkretno na neproblematizovanu upotrebu pojmova subjekat, istorija, racionalnost, razum,
jednakost, pravda, pa i samih pojmova žena/muškarac.
4
Naravno da se ovakvim podvođenjem najrazličitijih pravaca rodnih studija koji se bave pitanjima ženskih
identiteta pod jedan termin dolazi do opasnosti postavljanja izvesnog metanarativa u reči postfeminizam.
naizgled kontradiktornom antihumanističkom, antiesencijalističkom i antiistorijskom
teorijskom okviru postmodernizma i postkolonijalizma5 zapravo postaje potencijal
proširenja mogućnosti pitanja o konstrukciji pojma ženskosti uopšte - dakle, ona
(pomenuta borba) dovodi u fokus nova pitanja o tome šta znači biti žena, na koji se sve
način može biti žena, za koga se i kome žena prikazuje kao “žena” i kakve konsekvence
to povlači.

Ovakvom postavkom postfeminizam ne gubi na svojoj političkoj i aktivističkoj snazi,

kao što bi mu to, usled stalne relativizacije i preispitivanja, a zatim dekonstruisanja i
demitologizovanja pojma žena, moglo biti pripisano. Naprotiv, mogućnosti
postfeminističkih tematizacija postaju sve šire, nudeći promišljanja novih subjektiviteta
žene/žena/ženskosti koji se ne moraju zasnivati na nasleđima moderne epohe.6 Ann
Brooks i Angela McRobbie takođe vide potencijal postfeminizma u promovisanju i
propitivanju novih teorija subjektiviteta kao postmodernih subjektiviteta,7 i u
angažovanju postfeminizma u promociji politika različitosti.8 Dekonstrukcija
metanarativa ne vodi nužno do rasipanja aktivističkog i političkog potencijala.9

Ulaskom i primenom postfeminističkih teorijskih praksi u područje studija kulture

kao studija kulture u postindustrijskom dobu, težište orodnjenog ženskog subjekta se još
više pomera sa prvobitne pripisane pasivnosti u društvu na pro-aktivan pristup ženi kao
konzumentkinji i kao onoj koja sudeluje u kreiranju sopstvenog individualnog i/ili
kolektivnog kulturalnog prostora.10 Naravno, spektar mogućnosti tog sudelovanja kreće
se u datim tekstovima konkretne kulture. U ovim tekstovima i kroz ove tekstove rodni
identitet, pa tako i identitet žene se reprezentuje, ostvaruje, posreduje i izvodi.11 Jedno od

Stalnim radom na transformaciji i preispitivanju ovog pojma jednostavno postavljanje postfeminizma kao
novog metanarativa feminizma može se (možda) izbeći.
5
Ove tačke u okviru postmodernističkih pitanjia kao posebno važne naglašava Seyla Benhabib, u Seyla
Benhabib, „Feminism and the Question of Postmodernism“, The Polity Reader in Gender Studies, Polity
Press, Cambridge, 1994.
6
U poststrukturalizmu i postmoderni subjekat se pojavljuje kao subjekat-u-procesu (Julia Kristeva),
subjekat u polju diskurzivne mreže moći/znanja (Michel Foucault), subjektivnost-kao-
performativ/posledica-efekat performativnosti identiteta (Judith Butler), ili različito koncipirani
fragmentarni ili kolažni subjekat, organizovan voljom da zna i željom da govori (Rosi Braidotti).
7
Ann Brooks, op. cit, 103.
8
Angela McRobbie, op. cit, a navedeno i u Ann Brooks, op. cit, 113. Takođe, razmotriti ulogu različitosti
kao nužnog uslova u razmatranju pojma identiteta uopšte: “Razlika je konstitutivna za identitet. Identitet se
gradi na isključivanju isto toliko koliko i na uključivanju.” D. Morley i K. Robbins, “Spaces of Identity”,
Screen, Autumn, 1989, No. 30, 32-59, citirano u: Angela McRobbie, op. cit, 41.
9
Sa ovim mišljenjem slaže se i Judith Butler, navedeno u Ann Brooks, op. cit, 84
10
Ovakav pristup zapažen je posebno u kulturalizmu – „Kulturalizam naglašava delovanje i aktivno učešće
grupe ili individue u kreiranju sopstvenog kulturalnog prostora“, Ann Brooks u segmentu o kulturalizmu i
delu Stuarta Halla, Ann Brooks, op. cit, 38. i „Konzumerstvo sada mora da se razume kao aktivan, a nikako
pasivan proces“, Paul Willis, „Szmbolic Creativity“, Popular Culture – A Reader, Raiford Guins and
Omayra Zaragoza Cruz (eds.), SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 241-248.
11
Izvođenje rodnog identiteta je, kako tvrdi Rosi Braidotti, za zapadnu kulturu jedno od ključnih, a
sprovodi se dominantno kroz jezik/jezik kao tekst: „U jeziku smo orodnjeni, i ovaj proces orodnjavanja je
jedan od ključnih modusa moći upisan u svako pojedino telo. Seksualnost je dominantan diskurs moći na
Zapadu.“ Rosi Braidotti, „On the Feminist Female Subject or from She-Self to She-Other“, Beyond
Equality and Difference: Citizenship, Feminist Politics and Female Subjectivity, Routledge, London, 176-
192, 185. Jezik kao ključan za pozicioniranje rodnog identiteta i zauzimanje rodne pozicije u Simboličkom
velikih kulturalnih polja na kojima se ovo izvođenje i potvrđivanje/
/negiranje/reinterpretacija ženskog/ženskih identiteta dešava jeste polje popularne
kulture.

Pozicije i perspektive postfeminizma u odnosu na problematizaciju popularne

kulture

Povezanost feminističkih i postfeminističkih pitanja sa pitanjima koja se tiču

problematizacije polja popularne kulture je više nego očigledna. Teorije masovne kulture
u XIX veku i u prvoj polovini XX veka (industrijsko doba), kao i teorija popularne
kulture (češće vezane za postindustrijsko doba)12 neretko su bile orijentisane kao kritika
masovne kulture u odnosu na vredniju, snažniju i pažnje dostojniju “visoku”, ili
umetničku kulturu – Kulturu od primarne društvene vrednosti za razvoj jedne
civilizacije.13
Dualizmi koji su se u toj analizi pojavljivali u odnosu masovne kulture i “visoke”
kulture mogli bi biti predstavljeni kao14:
Kultura masovna kultura
visoka niska
elitna pučka
dostojna pažnje bezvredna – ne toliko vredna
kultivisano nekultivisano – neartikulisano
civilizacija - društvo priroda
univerzalno pojedinačno, lokalno
jako slabo
stabilno nestabilno
jedinstveno, jasno, celovito telo telo bez glave/telo sa sto glava
Uređeno, Simboličko zazorno
osnovno drugo

Prema ovoj strogo binarnoj podeli, aktuelnoj gotovo kroz celu epohu modernizma,
relativno je jednostavno uočiti paralelu Kultura:masovna kultura kao princip
maskulinosti:princip femininosti, što je prevedeno u oznake rodnih identiteta kao
muško:žensko. I ženskost i masovna/popularna kultura je, dakle, nešto što je Drugo,

sistemu nalazimo i kod Julije Kristeve (videti pregled u Ann Brooks, op. cit, 81-84), a ukoliko iskoristimo
sav potencijal pojma jezika i teksta, diskurs rodnosti će još uverljivije izaći kao konstitutivan za Zapadnu
kulturu, te prema tome, i za studije popularne kulture u tom kontekstu.
12
Termini masovna kultura i popularna kultura često se upotrebljavaju kao sinonimi, mada kod pojedinih
autora/ki pronalazimo i različit tretman ovih termina, vrlo često u odnosu masovna:popularna kultura kao
pasivan:aktivan odnos konzumenata/kinja prema ponuđenim kulturalnim proizvodima. Više o tome videti u
John Storey, Cultural Theory and Popular Culture, An Introduction, Peking University Press, 2004.
13
Zapravo, Zapadne civilizacije u modernističkom smislu.
14
Neki elementi ove podele navedeni su u Raymond Williams, „’Culture’ and ’Masses’“, Popular Culture
– A Reader, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), SAGE Publications, London, Thousand
Oaks, New Delhi, 2005, 25-38, 29.
zazorno, samim tim istovremeno odbijano, ali i željeno i neophodno u procesu
konstituisanja identiteta Glavnog, odnosno, u ovom slučaju – Kulture (“visoke”
kulture).15

Takođe, konzumerstvo i potrošnja su, od prve polovine XX veka – od naglog razvoja

industrijskog društva, pa sve do fenomena “šopinga” krajem XX veka u
postindustrijskom društvu, viđeni kao aktivnosti pripisane ženi i ženskoj rodnoj ulozi u
društvu.16 Kupovina i potrošnja su tako predstavljene i preuzete kao deo kućnih poslova,
odnosno deo “ženske” obaveze povodom toga kako nahraniti i oprati porodicu, odnosno,
kako pripremiti aktivni (muški!) deo porodice za naredni radni dan.17 Popularna kultura,
tako, vođena upravo principima konzumiranja i potrošnje, a poduprta svojom pozicijom
suprotnosti u odnosu na “visoku” kulturu, pada u polje (zazorne i Druge) ženskosti. Ne
treba zaboraviti ni paralelu izvedenu iz terminologije psihoanalize, gde bi žena bila
definisana manjkom (nemanjem falusa), upravo kao i potrošač/ica – i ženu i potrošača/icu
povezuje upravo konstituisanost manjkom, odnosno stalnom željom koja bi supstituirala,
no nikada do kraja ispunila mesto manjka.18

Na ovaj način, akumulacijom “ženske”, odnosno feminine pozicije popularne kulture

u jeziku i društvenim tekstovima, popularna kultura postaje feminizirana suprotnost
Kulturi, a postfeminizam, čak i nakon dekonstrukcije pojmova muškosti i ženskosti u
poststrukturalizmu i postmodernizmu, (p)ostaje vrlo primenljiv teorijski metod
ispitivanja, interpretacije i problematizacije navedene sfere.

Postfeminizam pronalazi svoje mesto u polju studija popularne kulture i kao metod
političkog dejstvovanja u dekonstrukciji i demistifikaciji predstava ženskosti u kulturi.
Naime, konzumacija i potrošnja proizvoda popularne kulture često uključuju i
reprezentaciju žene i ženskosti, kao i potrebu za potvrdom (ženskog) rodnog identiteta
odabirom određenih, a ne nekih drugih proizvoda, čime popularna kultura preuzima
biotehnološku ulogu rodnog disciplinovanja tela, te prikazivanje orodnjenog tela prolazi
kao “prirodno”. Drugim rečima, popularna kultura predstavlja veliku industriju u
naturalizaciji roda i rodnosti, što postfeminističkim studijama otvara široko polje
ispitivanja i istraživanja, a time i političkog delovanja.19

15
Kao i u odnosu femininosti i maskulinosti, u odnosu “visoke” i masovne/popularne kulture prisutan je
„strah od upadanja u zamku i apsorpcije, koji je u isto vreme željen i odbijan u užasu.“, Tania Modleski,
„Femininity as Mas(s)querade: A Feminist Approach to Mass Culture“, Popular Culture – A Reader,
Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New
Delhi, 2005, 47-54, 51. Takođe, za analizu popularne kulture kao „Druge“ i propratno povlačenje paralele
sa konceptom ženskosti videti i Morag Shiach, „The Popular“, Popular Culture – A Reader, Raiford Guins
and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 55-63.
16
O fenomenu šopinga koji je viđen kao izrazito “ženska“ aktivnost – videti u Angela McRobbie,
Postmodernism and Popular Culture, Routledge, London and New York, 1998.
17
O ovom fenomenu više u Lisa Lowe and David Lloyd, „Introduction to the Politics of Culture in the
Shadow of Late Capital“, Popular Culture – A Reader, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.),
SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 129-146.
18
Detaljnije u Angela McRobbie, op. cit, 49-50.
19
Površno bi bilo pretpostaviti da je polje popularne kulture „neozbiljnije“ ili manje potencijalno za
političko delovanje. Naprotiv, privid neobaveznosti i neozbiljnosti popularne kulture, skrećući pažnju sa
 Reprezentacija žene i implicitni20 ili eksplicitni21 zahtev za ispunjenjem ženskosti
kao rodnog normativnog zadatka je, dakle, jedno od osnovnih pitanja koja postfeminizam
zadaje i za koje nudi moguća rešenja. Već poststrukturalističke francuske teoretičarke
Julia Kristeva, Helene Cixous i Luce Irigaray su izrazile interesovanje ne za anatomiju
žene, već za morfologiju22 žene – čineći tako vidljivom rodnost kao društvenu
konstrukciju, odnosno situaciju gde postajanja i bivanje ženom u datom društvu ne zavisi
od anatomije tela, već od društvenih i kulturalnih reprezentacija koje nam bivaju
posredovane kroz jezik i kroz vizuelne forme prekrivene naslagama značenja.23 Naravno,
postfeminizam i ovde pristupa pasivizaciji žene kao “predstavljene” sa rezervom – koliko
god da je žena predstavljena, toliko se i iz ženskog rodnog tela u datoj kulturi generišu
moguće slike žene (žena nije samo predstavljena, ona ima mogućnost i da (se)
predstavlja), gde se, otvaranjem polja žene kao potencijalno aktivne učesnice u kulturi
otvara i pitanje njene rodne reprezentacije kao političke. Naravno, ostaje otvoreno pitanje
koliko je žena zaista sposobna da samu sebe predstavlja, ili da tu predstavu menja,
ukoliko je svaka slika o ženskom orodnjenom telu i svaki performativ24 inteligibilan kao
“ženski” u datoj kulturi kojim žene raspolažu samo replika neke od slika/performativa
izvučenih iz ranije (patrijarhalne!) pozicije u razvoju istorije žene, istorije onakve kakva
je ženi bila predstavljena kao stvarna i jedinomoguća. Drugim rečima, nije li svaki
performativ ženskosti25, u svakodnevnoj praksi, pa i u popularnoj kulturi, samo
simulakrum sastavljen od poznatih i ženama (i drugim rodnim identitetima!) pruženih
slika o “ženi”, sačinjen tako da deluje poznato i naturalizovano do krajnosti?
Postfeminizam ima svoj teorijski i politički smisao sve dok ovakva pitanja ostaju
otvorena.

Budući da postfeminizam kao teorija odbija mogućnost “zatvaranja pitanja”, davanja

definitivnih odgovora26 i konstruisanja novog metanarativa (mada je to kod teorijskih
pokreta često izazov izbeći!), primena postfeminističkih tehnika konceptualizacije,
preispitivanja, interpretacije i objašnjavanja svakako ima svoju perspektivu kako u doba
postmodernizma, tako i u doba studija kulture i u drugim savremenim dobima.

sebe, perfidno pojačava mrežu moći koja se u tom polju formira. „Glamur, gliter i sjaj ne bi se olako trebali
shvatiti kao apolitični.“, Angela McRobbie, op. cit, 20.
20
Na primer, prikaz žene u filmu, muzičkom video-spotu, u video igri i slično.
21
Vidljivo u modnoj i kozmetičkoj industriji, naročito na reklamama vezanim za proizvode iz domena ovih
industrija, a postavljeno na način projekcije „savršenog sebe“ (tačnije, društveno-kulturalnom porukom
„kako treba izgledati da bi se bila savršena, u ovom slučeju, žena“) na fotografiji/u reklami, pri čemu se
moguće ispunjenje savršenosti nudi kroz potenciranje želje za reklamiranim proizvodom i, na kraju, kroz
konzumaciju/potrošnju istog.
22
Pogledati pregled feminističkih perspektiva u poststrukturalizmu u Ann Brooks, op. cit, 70-84
23
“’Ženskost’ predstavlja način na koji je žensko telo percipirano i predstavljeno.“, Jennifer Craik, The
Face of Fashion – Cultural Studies in Fashion, Routledge, London and New York, 1993, 45.
24
Ovde se termin performativ koristi kao termin koji je uvela Judith Butler, u Judith Butler, Gender
Trouble – Feminism and the Subversion of Identity, Routledge, New York, London, 1990.
25
Pod ovim podrazumevam performative ženskosti koji su čitljivi kao takvi u datoj kulturi.
26
Ann Brooks, Postfeminisms – Feminism, Cultural Theory and Cultural Forms, Routledge, London and
New York, 1997.
Bibliografija:

Roland Barthes, “Myth Today”, John Storey (ed.), Cultural Theory and Popular Culture,
A Reader, Harvester, New York, London, Toronto, Tokyo, Singapore, 1994, 107-116.

Ann Brooks, Postfeminisms – Feminism, Cultural Theory and Cultural Forms,

Routledge, London and New York, 1997.

Jennifer Craik, The Face of Fashion – Cultural Studies in Fashion, Routledge, London
and New York, 1993.

Joanne Finkelstein, The Art of Self Invention – Image and Identity in Popular Visual
Culture, I.B. Taurus Publishers, London, New York, 2007.

Michael Forrester, Psychology of the Image, Routledge, London, 2000.

Carla Freccero, Popular Culture, An Introduction, New York University Press, New
York and London, 1999.

Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz, “Entangling the Popular: An Introduction to
popular culture”, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), Popular Culture, A
Reader, SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 1-16.

Stuart Hall, “Notes on Deconstructing ‘The Popular’”, Raiford Guins and Omayra
Zaragoza Cruz (eds.), Popular Culture, A Reader, SAGE Publications, London, Thousand
Oaks, New Delhi, 2005, 64-71.

F. R. Leavis and Denys Thompson, “Advertising: Types of Appeal”, John Storey (ed.),
Cultural Theory and Popular Culture, A Reader, Harvester, New York, London, Toronto,
Tokyo, Singapore, 1994, 21-28.

Lisa Lowe and David Lloyd, “Introduction to the Politics of Culture in the Shadow of
Late Capital”, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), Popular Culture, A
Reader, SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 129-146.

Dwight Macdonald, “A Theory of Mass Culture”, Raiford Guins and Omayra Zaragoza
Cruz (eds.), Popular Culture, A Reader, SAGE Publications, London, Thousand Oaks,
New Delhi, 2005, 39-46.

Angela McRobbie, Postmodernism and Popular Culture, Routledge, London and New
York, 1998.
Angela McRobbie, “Second-hand Dresses and the Role of the Ragmarket”, Raiford
Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), Popular Culture, A Reader, SAGE Publications,
London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 372-382.

Tania Modleski, “Femininity as Mas(s)querade: A Feminist Approach to Mass Culture”,

Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), Popular Culture, A Reader, SAGE
Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 47-54.

Sarah Pink, Home Truths: Gender, Domestic Objects and Everyday Life, Berg, Oxford,
New York, 2004.

Morag Shiach, “The Popular”, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.), Popular
Culture, A Reader, SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 2005, 55-
63.

John Storey, Cultural Theory and Popular Culture, An Introduction, Peking University
Press, 2004.

Raymond Williams, “’Culture’ and ‘Masses’”, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz
(eds.), Popular Culture, A Reader, SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New
Delhi, 2005, 25-38.

Paul Willis, “Symbolic Creativity”, Raiford Guins and Omayra Zaragoza Cruz (eds.),
Popular Culture, A Reader, SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi,
2005, 241-248.