‫‪ :‬د يورانيوم لس ته راوړلو او راايستلو ټکنالوژي‬

‫)‪(Uranium mining and production‬‬

‫‪ :‬سريزه‬

‫داټومي پاتې شونوپه هکله ګرانولوستونکوته په لومړۍ اودويمه برخه کې بنسټيزعام مالومات وړاندې شو‪ .‬په‬
‫دريمه برخه کې د مسلکي پوهانواودپوهنتون زده کوونکولپاره لږڅه پوهنيز تخنيکي اوفزيکي مالومات راغونډ‬
‫شوي دي ‪ .‬دنوموړې موخې لپاره اړينه ده چې ديورانيوم کان څخه دراايستلواو دسوچه فلزد ترلسه کولوکړنلره‬
‫‪.‬ترڅيړنې لندې ونيسو‬

‫‪ (Natural Uranium) :‬طبيعي يورانيوم‬

‫په ‪ 1789‬م کال کې طبيعي يورانيوم د لومړی ځل لپاره د يوه جرمني کيميا پوه‪ ،‬مارتين هاينريش کلپروت‬
‫‪ .‬لخوا رابر سيره شواو داورانوس سيارې نوم ورکړ شو )‪(Martin Heinrich Klaproth‬‬

‫څخه اخېستل شوی‪ ،‬چې په يوناني ژبه کې د اسمان )‪ (Planet Uranus‬ديورانيوم عنصر نوم د سياره اورانوس‬
‫‪ .‬مانا ورکوي )‪(Sky‬‬

‫‪ -١‬شکل ‪ :‬دطبيعي يورانيوم جوړښت اود راديوايزوټوپونوسليزه برخه‬

‫ايزوټوپ فيزيکي نيمايي وخت ديورانيوم تجزيه وړانګي‬

‫دتجزيې کړنلره )‪-٣ (U-238‬شکل ‪ :‬داټومي پاتې شونو په درشل کې ديورانيوم دوه سوه اته دېرش ايزوټوپ‬
‫ښوول شوې ده ‪ .‬نوموړی راديواکتيوعنصر دسوچه فلز دترلسه کولوپه موخه دکانې ژوروپرتو ډبرو څخه‬
‫دځمکې مخ ته راايستل کيږي اوله دې کبله په چاپيريال کې داټومي پاتې شونوتوکوترټولولويه سرچينه‬
‫دتجزيې په لړکې‪ ،‬گڼ شمېر نور نوي راديواکتيو عنصرونه )‪ (U-238‬جوړوي ‪ .‬دطبيعي يورانيوم ايزوټوپ‬
‫منځته راځي‪ ،‬چې په زرگونو کاله نيمايي عمرلري‪ ،‬او دالفا‪،‬گاما او بيتا وړانگې خپروي ‪ .‬په نوموړې تجزيه کې‬
‫باندې ‪ Pb-206‬ديوه عنصرڅخه بل عنصر جوړيږي اوپه اخېر کې په يومستقريا ثابت عنصرسرپ دوه سوه شپږ‬
‫اوپه افقي محورکې داتوم په هسته کې دپروتونوشمېر چې ‪ A‬اوړي ‪ .‬په عمودي محورکې داتوم کتلې شمېره‬
‫‪ .‬داتوم نمبر سره سمون لري‪ ،‬ښوول شوی دی‬
‫او بل يې )‪ (U-238‬طبيعي يورانيوم ددوه ايزوټوپو څخه جوړدی‪ ،‬چي يو يې د يورانيوم دوه سوه اته دېرش‬
‫دطبيعي )‪ (U-238‬په نامه سره ياديږي ‪ .‬لومړی ايزوټوپ يانې)‪ (U-235‬ديورانيوم دوه سوه پينځه دېرش‬
‫)‪ (U-235‬يورانيوم څه ناڅه نهه نوي عشاريه درې په سل کې )‪ (%99,3‬او يورانيوم دوه سوه پينځه دېرش‬
‫‪ (U-‬دطبيعي يورانيوم لږ څه صفر عشاريه اوه په سل کې)‪ (%0,7‬تشکيلوي ‪ .‬وروستی ايزوټوپ د يوې خوا د‬
‫ايزوټوپ په پرتله‪ ،‬په لوړه کچه راديو اکتيو خواص لري اودحرارتي نيوترون په جذب کولو سره چوي‪ ،‬او )‪238‬‬
‫دبلې خوا دنوموړي اتومونه بې له باندنيو فيزيکي‪ ،‬بيالوژيکي او يا کيمياوي اغېز و‪ ،‬په خپل سراوپه طبيعي حالت‬
‫نوموړی ايزوټوپ‪ ،‬په هستوي بټيو کې دسونگ موادو په صفت‪ ،‬دبرېښنا د توليد په ‪(Fission) .‬کې چوي‬
‫موخه او همدارنگه دهستوي وسلو د جوړولو لپاره په کار اچول کيږي ‪ .‬د يورانيوم يوډير گټور استعمال په‬
‫اتوم يو گړندی نيوترون ‪U-238‬کې ديادولووړدی ‪ .‬په نوموړې بټۍ کې )‪ (Breeder reactors‬بريډربټۍ‬
‫جذب کوي او په پايله کې دخپل استهلک نه ډير چاوديدونکي موادتوليد کيږي‪ ،‬نسبت ودې ته ‪ ،‬چې د هستوي‬
‫‪ P-239‬ځنځيري تعامل لپاره په کاروي ‪ .‬دبېلگې په توگه لکه پلوتونيم‬
‫داسې اټکل کيږي چې په نړۍ کې ديورانيوم زيرمې داتيا کالونوڅخه وروسته خلصې شي ‪ .‬ديورانيوم عنصر‬
‫کې منځته راغی ‪ .‬سوپر نووا په )‪ (Super novae‬پخوا په سوپر نووا )‪ billions‬لږ څه شپږنيم بيليونه کاله )‪6,6‬‬
‫کايناتو کې په ډيره لوړه کچه يوه ځليدونکې او درڼا څخه ډکه چاودنه ده‪ ،‬چې هر پينځوس کاله وروسته يو ځل‬
‫منځته راځي ‪ .‬دسوپر نووا ماده دايونايز شوو اتومونو څخه جوړه ده‪ ،‬او دپلزما په نامه سره ياديږي ‪ .‬دنوموړې‬
‫هستوي پيښې عمرلنډ دی اوڅه ناڅه يوه مياشت پايښت لري ‪ .‬بيا يې رڼا وروروکميږي اوخړ پړ رنگ ځان ته‬
‫غوره کوي ‪ .‬په نوموړي وخت کې‪ ،‬سوپرنووا‪ ،‬دومره انرژي د رڼا په بڼه خپروي‪ ،‬لکه چې لمر يې د لسو‬
‫‪ .‬بيليونو په موده کې خپروي‬

‫‪ :‬دطبيعي يورانيم فزيکي خواص‬

‫دسپينو زرو په شان يوسپين رنگه ځليدونکی راديو اکتيو عنصر )‪ (Natural Uranium‬سوچه طبيعي يورانيم ‪R‬‬
‫دی‪ ،‬چې دالفا وړانگې ورڅخه خپريږي اود ډېرو درندو فلزاتو په ډله کې شمېرل کيږي ‪ .‬دنومړې عنصر‬
‫‪ .‬سره ښوول کيږي )‪ (U‬کيمياوي سمبول په يو‬
‫څه ناڅه صفرعشاريه اووه ‪% U238 ,‬طبيعي يورانيوم نهه نوي په سلو کې‪ ،‬ديورانيوم دوه سوه اته ديرش ‪R 99‬‬
‫ديورانيوم دوه سوه پينځه ديرش‪ ،‬اوپاتې برخه يې د يورانيوم دوه سوه څلورديرش ‪% U235‬په سلوکې ‪0,711‬‬
‫‪ .‬ايزوټوپ څخه جوړه ده ‪U234‬‬
‫د )‪ (Tungsten‬او تـنگستن )‪ (Cadmium‬کادميم ‪ (lead)،‬طبيعي يورانيوم دډېرودرندوعنصرونولکه سرپ ‪R‬‬
‫يانې داو سپنې )‪ g/cm3‬ډلې څخه شمېرل کيږي‪ ،‬چې کثافت يي نونس گرام په يوه سانتي متر مکعب )‪19,1‬‬
‫‪ .‬کثافت څخه درې واره لوړ دی‬
‫دطبيعي يورانيم فزيکي نيمايي وخت لږ څه څلورنيم مليارده )‪ (4500000000‬کاله دی اود ځمکې دپيدا يښت ‪R‬‬
‫له مخه يانې د سوپرنووا )‪ billions year‬سره يوشان ده ‪ .‬نوموړی عنصرڅه ناڅه شپږنيم بليونه کاله )‪6,6‬‬
‫‪ .‬دجوړيدو سره يوځای منځته راغلی دی )‪(Supper Novae‬‬
‫دطبيعي يورانيم يوايزوټوپ دوه نوي ‪ 92‬پروتونه او يوسلوشپږ څلويښت‪ 146‬نيوترونه لري ‪.‬د کتلې شمېره ‪R‬‬
‫‪ .‬ښوول کيږي ‪ U238‬ته رسيږي ‪ .‬دنوموړي يورانيم کيمياوي سمبول په =‪ A‬يې دوه سوه اته ديرش ‪238‬‬
‫اودغليان ټکی يې درې زره پينځه )‪ °C‬دويلې کيدلو ټکی يې‪ ،‬څه ناڅه يوولس سوه گراد سيلسيوس )‪R 1132‬‬
‫‪ .‬دی ‪ °C‬سوه گراد سلسيوس ‪3500‬‬
‫‪ Bq/gram‬مخصوصه راديو اکتيويتي يې مساوي ده له ‪R 12450 :‬‬
‫‪ .‬په نړی کې څه ناڅه ‪ 440‬هستوي بټۍ کارکوي اوپه يوه کال کې ديورانيوم ‪ 86000‬ټنوته اړتيا لري ‪R‬‬
‫وړانگې فيزيکي نيمايي وخت ايزوټوپ‬

‫ديورانيوم تجزيه وړانگې فيزيکي نيمايي وخت ايزوټوپ‬

‫دتجزيې کړنلره )‪-٣ (U-238‬شکل ‪ :‬داټومي پاتې شونو په درشل کې ديورانيوم دوه سوه اته دېرش ايزوټوپ‬
‫ښوول شوې ده ‪ .‬نوموړی راديواکتيوعنصر دسوچه فلز دترلسه کولوپه موخه دکانې ژوروپرتو ډبرو څخه‬
‫دځمکې مخ ته راايستل کيږي اوله دې کبله په چاپيريال کې داټومي پاتې شونوتوکوترټولولويه سرچينه‬
‫دتجزيې په لړکې‪ ،‬گڼ شمېر نور نوي راديواکتيو عنصرونه )‪ (U-238‬جوړوي ‪ .‬دطبيعي يورانيوم ايزوټوپ‬
‫منځته راځي‪ ،‬چې په زرگونو کاله نيمايي عمرلري‪ ،‬او دالفا‪،‬گاما او بيتا وړانگې خپروي ‪ .‬په نوموړې تجزيه کې‬
‫باندې ‪ Pb-206‬ديوه عنصرڅخه بل عنصر جوړيږي اوپه اخېر کې په يومستقريا ثابت عنصرسرپ دوه سوه شپږ‬
‫اوپه افقي محورکې داتوم په هسته کې دپروتونوشمېر چې ‪ A‬اوړي ‪ .‬په عمودي محورکې داتوم کتلې شمېره‬
‫‪ .‬داتوم نمبر سره سمون لري‪ ،‬ښوول شوی دی‬
‫فيزيکي نيمايي عمر ‪ Nuclide،‬دشکل کيڼې خوانه ښی خواته‪ ،‬عمودي ستنی په خپل وارسره‪ ،‬دعنصرنوم‬
‫راښئي ‪ .‬دمنفي بېتاپه تجزيه کې‪ ،‬يونيوترون په پروتون اوړي)‪ (Radiation‬او دوړانگوډول )‪(Half-Life‬‬
‫کيڼ اړخ ته )‪ (Z-2‬اودالفاپه تجزيه کې دوه واحد ه )‪(Z+1‬اوپيداشوی ايزوټوپ ديوه واحدپه کچه ښی خواته ځي‬
‫‪ .‬خوځيږي‬
‫د‪ -٣‬شکل څخه مالوميږي چې ديورانيوم دوه سوه اته ديرش ايزوټوپ فزيکي نيمايې وخت څلورنيوم بېليونه کاله‬
‫داپه دې مانه چې دنوموړي وخت څخه وروسته دلومړي وخت په پرتله داکتيويتي ‪ billions years .‬دی ) ‪4,5‬‬
‫کچه نيمايې ته رالويږي ‪ .‬په نوموړی موده کې اوهمدارنګه ورسته دهغې نه هم داتومي پاتې شونوتوکوخطرونه‬
‫پرانسانانو‪ ،‬حيواناتو ‪ ،‬نباتاتو اوچاپيريال باندی پای ته نه رسيږي اوله دې کبله د هغوی وژونکې اغيزې په پام کې‬
‫‪ .‬ونيول شي‬