‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوی؛‬

‫ﭘﮋوهﺸﮕﺮی‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺧُﺮدﻩﻧﮕﺮی‬

‫ﺧﺴﺮو ﻧﺎﻗﺪ‬
‫از ﻣـﺮدم هُـﺸﻴﺎر ﺑﺠـﻮ ﻗﺼــﻪﯼ ﺗﺎرﯾـﺦ‬
‫ﮐﻴﻦ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﮐﯽ ﺁﻣﺪ و اﯾﻦ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺗﺎ ﮐﯽ؟‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ا ﺷـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎرﻩ‪:‬‬
‫اﻧﺘــﺸﺎر ﻣﺠﻠــﺪ ﭼﻬــﺎرم ﮐﺘــﺎب »ﭘﮋوهــﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان«)‪ (1‬ﺑــﺮاﯼ ﻣــﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﻓﺮاهﻢ ﺁورد ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺳـﺎلهـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎر دﯾﮕـﺮ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ زﻧـﺪﮔﯽ و ﺁﺛـﺎر‬
‫اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ ﻣﺸﻐﻮل دارم‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ دﻩ ﺟﻠﺪﯼ را هﻮﺷـﻨﮓ اﺗﺤـﺎد‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﻤﻮدﻩ و ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎراﺗﯽ »ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ« ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭘـﻨﺞ‬
‫ﺟﻠــﺪ از ﺁن را ﻣﻨﺘــﺸﺮ ﮐــﺮدﻩ اﺳــﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾــﺴﻨﺪﻩ در ﺗﻼﺷــﯽ ﭼﻨــﺪ ﺳــﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑــﺎ‬
‫ﺑﻬــﺮﻩﮔﻴــﺮﯼ از ﻣﻨــﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒــﺮ و ﺑــﺎ ﻣﺮاﺟﻌــﻪﯼ ﻣــﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑــﻪﺁﺛــﺎر ﭘﮋوهــﺸﮕﺮان‬
‫ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان و ﮔﻔﺘﮕــﻮ ﺑــﺎ ﺧــﺎﻧﻮادﻩ و ﻧﺰدﯾﮑــﺎن و دوﺳــﺘﺎن ﺁﻧــﺎن و ﮐــﺴﺐ‬
‫اﻃﻼﻋــﺎت ﺗــﺎزﻩ و ﺳــﻮدﻣﻨﺪ از اﯾــﻦ ﻃﺮﯾــﻖ و ﻧﻴــﺰ ﺑــﺎ ﺟﻤــﻊﺁورﯼ و ﺗﻨﻈــﻴﻢ ﺁراء‬
‫ﺻــﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‪ ،‬ﮐﻮﺷــﻴﺪﻩ اﺳــﺖ ﺑــﺎ زﺑــﺎﻧﯽ ﺷــﻴﺮﯾﻦ و ﺑــﯽﭘﻴﺮاﯾــﻪ ﺑــﻪﻣﻌﺮﻓــﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﺷﺮح اﺣﻮال و اﻓﮑﺎر و ﺑﺮرﺳﯽ ﺁﺛﺎر اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﭘﮋوهـﺸﮕﺮان‬
‫ﺻــﺪ ﺳــﺎﻟﻪﯼ اﺧﻴــﺮ ﺑﭙــﺮدازد؛ و ﺑــﻪراﺳــﺘﯽ ﮐــﻪ در اﯾــﻦ ﮐــﺎر ﻣﻮﻓــﻖ ﺷــﺪﻩ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ و ﻣﺎﻧﺪﻧﯽ در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻗـﺮار دادﻩ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑـﻪزﻧـﺪﮔﯽ و ﺁﺛـﺎر و اﻓﮑـﺎر ﻣﺤﻘﻘـﺎن و ﻧﻮﯾـﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﺳـﻴﺪ ﺣـﺴﻦ ﺗﻘـﯽ زادﻩ‪ ،‬ﻋﻠـﯽ‬
‫اﮐﺒــﺮ دهﺨــﺪا‪ ،‬اﺑــﺮاهﻴﻢ ﭘــﻮرداود‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪ ﺗﻘــﯽ ﺑﻬــﺎر‪ ،‬ﻗﺎﺳــﻢ ﻏﻨــﯽ‪ ،‬اﺣﻤــﺪ‬
‫ﮐﺴﺮوﯼ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺣﻴﻴﻢ ‪،‬ﻋﻠـﯽ دﺷـﺘﯽ‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣـﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔـﺮ‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒـﯽ‬
‫ﻣﻴﻨﻮﯼ‪ ،‬ﺻﺎدق هﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻏﻼمﺣﺴﻴﻦ ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ ،‬ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﻏـﻼمﺣـﺴﻴﻦ‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮﯼ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﯾﻦﮐـﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺠﻮب‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺗﻔـﻀﻠﯽ و ‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﺪﻩ اﺳـﺖ‪ .‬اﻓـﺰون ﺑـﺮ اﯾـﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﻩ در ﺑﺨﺶ ﯾﺎدداﺷﺖ هﺎﯼ ﮐﺘﺎب اﻃﻼﻋﺎت و ﺁﮔـﺎهﯽ هـﺎﯼ ﺳـﻮدﻣﻨﺪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرﻩﯼ ﺷﺨﺼﻴﺖ هﺎﯼ ﻧﺎﻣﺪار ﺟﻬﺎن ﮐﻪ ﺑـﻪﻣﻨﺎﺳـﺒﺘﯽ در اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب از اﯾﺸﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻪﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﮔﺮد ﺁوردﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﻪارزش و ﮔﻴﺮاﯾـﯽ‬
‫اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ را‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاﯼ درﮎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﻳـﻦ ﮐﺘـﺎب‪،‬‬
‫از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪداﻧﺸﻨﺎﻣﻪهﺎ و داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرفهﺎ ﺑﯽ ﻧﻴﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑــﺎرﯼ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌــﻪﯼ اﯾــﻦ ﮐﺘــﺎب ﺑﻬﺎﻧــﻪاﯼ ﺑــﻪدﺳــﺖ ﻣــﻦ داد ﺗــﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ‬
‫ﯾﺎدداﺷــﺘﻬﺎﯾﯽ را ﮐــﻪ درﺑــﺎرﻩﯼ اﺣﻤــﺪ ﮐــﺴﺮوﯼ ﮔــﺮد ﺁوردﻩ ﺑــﻮدم‪ ،‬ﺗﮑﻤﻴــﻞ و‬
‫ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﻔﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺁﻣﺎدﻩﯼ اﻧﺘـﺸﺎر ﮐـﻨﻢ‪ (2).‬در اﯾﻨﺠـﺎ از ﻓﺮﺻـﺖ‬
‫اﺳــﺘﻔﺎدﻩ ﻣــﯽﮐــﻨﻢ و ﻣﻄﺎﻟﻌــﻪﯼ ﻣﺠﻠــﺪات »ﭘﮋوهــﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان« را‬
‫ﺑﻪهﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪان‪ ،‬ﺑـﻪوﯾـﮋﻩ داﻧـﺶﭘﮋوهـﺎن‪ ،‬داﻧـﺸﺠﻮﯾﺎن و ﺧﺎﺻـﻪ ﻧـﺴﻞ‬
‫ﺟﻮان ﻣﻴﻬﻨﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
 ‫***‬

‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ اوﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺁﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان«‬

‫ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﮔُﻤﺎﻧﻢ اﻏﻠﺐ هﻤﻨﺴﻼن ﻣﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺁﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘـﻴﺶ‬
‫ﯾﺎ ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎﯼ ﺑﻴﺴﺖ و هﺸﺖ ﻣﺮداد هـﺰار و ﺳﻴـﺼﺪ و ﺳـﯽ و دو زادﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ و دﻟﻤﺸﻐﻮﻟﯽ هﺎ و دﻏﺪﻏﻪهﺎﯼ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ داﺷﺘﻪ اﻧـﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾـﻖ اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﮐﺴﺮوﯼ و ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺁﺷﻨﺎ ﺷـﺪﻩ اﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺎ وﻗﺘـﯽ ﺑـﻪﺧـﻮد ﺁﻣـﺪﯾﻢ‬
‫ﺷــﺎهﺪ وﻗــﻮع روﯾــﺪادﯼ ﺑــﻮدﯾﻢ ﮐــﻪ ﺑﻌــﺪهﺎ »‪ 15‬ﺧــﺮداد ‪ «42‬ﻧــﺎم ﮔﺮﻓــﺖ‪ .‬در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮﯼ رﯾﺸﻪ هﺎﯼ ﭘﻴﺪاﯾﺶ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺑﺮﺁﻣﺪن »ﻧﻬـﻀﺖ ﻣﻠـﯽ‬
‫ﺷــﺪن ﺻــﻨﻌﺖ ﻧﻔــﺖ« و دوران ﺣــﺴﺎس زﻣﺎﻣــﺪارﯼ دﮐﺘــﺮ ﻣﺤﻤــﺪ ﻣــﺼﺪق و‬
‫ﮐﻮدﺗﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم دوﻟﺖ او و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﭼﻨﺪ دهﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬
‫را رﻗــﻢ زد رﺳــﻴﺪﯾﻢ‪ .‬ﻋﻠــﺖهــﺎ را ﮐــﻪ ﭘﻴﮕﻴــﺮﯼ ﮐــﺮدﯾﻢ‪ ،‬از راﻩ ﮐﻮدﺗــﺎ و ﺧﻠــﻊ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﺮ از ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺧـﻮاهﯽ و ﺗـﺎرﯾﺦ ﭘﺮﻣـﺎﺟﺮاﯼ ﺁن درﺁوردﯾـﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈـﻮر درﮎ ﭼﺮاﯾـﯽ و ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﭘﻴـﺪاﯾﺶ اﯾـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ و درﯾﺎﻓـﺖ اﻧﮕﻴـﺰﻩ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن و ﭘﻴـﺮوان ﺁن ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﻪﮐﺘـﺎب »ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان« ﭘﻨـﺎﻩ‬
‫ﺑﺮدﯾﻢ ﺗﺎ از زﺑﺎن ﮐﺴﺮوﯼ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد از ﺁﻏﺎز ﮔﻮاﻩ روﯾﺪادهﺎﯼ ﺁن دوران ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺠﺎهﺪت هﺎﯼ ﭘﺪراﻧﻤﺎن در راﻩ ﺑﺮﻗـﺮارﯼ ﺣﺎﮐﻤﻴـﺖ ﻣـﺸﺮوط ﺑـﻪﻗـﺎﻧﻮن ﺁﺷـﻨﺎ‬
‫ﺷﻮﯾﻢ و ﺑﻪﺁﻧﭽﻪ در ﺁﻏﺎز ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ ﺑﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ و ﻣﻠّﺖ ﻣﺎ ﮔﺬﺷـﺖ‬
‫ﭘﯽ ﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﮕﺬرﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﻗـﻮع اﻧﻘـﻼب ﺑﻬﻤـﻦ ‪ 57‬و ﻣـﺸﺎهﺪﻩﯼ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻧﺎﺷﯽ از ﺁن‪ ،‬دﮔﺮﺑﺎر ﺑﻪﺳﺮاغ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب رﻓﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫را ﭼﺮاغ راﻩ ﺁﯾﻨﺪﻩ ﮔﺮداﻧﻴﻢ؛ و ﻋﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﮐـﻪ در ﺁﯾﻨـﺪﻩاﯼ ﻧـﻪ ﭼﻨـﺪان دور‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ در ﺻﺪﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان‪ ،‬ﺳـﻴﺮ ﺣـﻮادث ﭼﻨـﺎن‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎز ﻧﺎﻣﺨﺘـﻪ از ﮔﺬﺷـﺖ روزﮔـﺎر و ﻧـﺎﻣﻮزدﻩ ز هـﻴﭻ ﺁﻣﻮزﮔـﺎر‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻪهﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾﺮان« را ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺖ ﺑــﺎرز ﻧﻮﯾــﺴﻨﺪﻩﯼ ﺁن را اﺣــﺴﺎس‬ ‫هﻤــﺎن ﺻــﻔﺤﺎت اول‪ ،‬ﺣــﻀﻮر ﺷﺨــﺼﻴ ِ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﻪ ﺑﻪاﯾﻦ اﺛـﺮ ﮐـﺴﺮوﯼ ﻣﺤـﺪود ﻣـﯽﺷـﻮد و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺜﺮ ﺧﺎص و ﺳﺒﮏ ﺗﺎزﻩ وﯼ در ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺳﭙﺎﻧﻠﻮ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﺑـﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷـﺖ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻼزﻣـﺖ دارد؛ ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﺷــــﻴﻮﻩﯼ ﻧﮕــــﺮش ﮐــــﺴﺮوﯼ ﺑــــﻪروﯾــــﺪادهﺎ و روش داورﯼ او درﺑــــﺎرﻩﯼ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖهﺎﯼ ﺟﻨﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺧـﻮاهﯽ در اﯾـﺮان اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣـﻀﻮر او را‬
‫ﺑــﺮاﯼ ﺧﻮاﻧﻨــﺪﻩﯼ ﮐﺘــﺎب »ﺗــﺎرﯾﺦ ﻣــﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾــﺮان« ﻣﺤــﺴﻮس ﻣــﯽﮐﻨــﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﮐـﻪ ﯾﮑـﯽ از هـﺪفهـﺎﯼ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎر ﺑﺎﯾـﺪ اﯾـﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻴﮑﺎن و ﺑﺪان را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ارج ﻧﻴﮑﺎن را ﺑﻪدﯾـﺪﻩ ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﺑـﻪاﻋﺘﻘـﺎد‬
‫او‪ ،‬ﺗــﺎرﯾﺦ ﻧﮕــﺎر ﺑﺎﯾــﺪ ﭘــﺮدﻩ از ﭼﻬــﺮﻩﯼ واﻗﻌﻴــﺖ ﺑــﻪﮐﻨــﺎر زﻧــﺪ و ﻓﺮﯾــﺐ ﮔﺰاﻓــﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﯽهﺎﯼ ﺣﮑﻤﺮاﻧـﺎن و ﺣﺎﮐﻤـﺎن را ﻧﺨـﻮرد و از راﻩ ﺳـﻨﺠﺶ ﭘﻴـﺸﺎﻣﺪهﺎ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪﻧﻴﺮوﯼ داورﯼ‪ ،‬رازهـﺎﯼ ﻧﻬـﺎﻧﯽ را درﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻣِـﻼﮎهـﺎﯾﯽ هـﺴﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر درﺑـﺎرﻩﯼ اﺳـﻨﺎد ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻪدﯾـﺪﻩ ﻣـﯽﮔﻴـﺮد و از روﯼ ﺁن داورﯼ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﯾﺲ ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﺎرﯾﺦِ ﺑﻨﻴﺎدِ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪهﺎ درﻧـﮓ ﮐﻨـﺪ و‬
‫رﺷﺘﻪﯼ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﭘﯽ ﮔﻴﺮد ‪.‬‬

‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯽ ﻓﺎﯾﺪﻩ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ‪ ،‬در ﻣﻘـﺎم ﻗﻴـﺎس ‪ ،‬ﻧﮑﺘـﻪ ﻧﻈـﺮات ﯾﮑـﯽ‬
‫دﯾﮕــﺮ از ﺗــﺎرﯾﺦ ﻧﮕــﺎران ﺳﺮﺷــﻨﺎس ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان را‪ ،‬هــﻢ درﺑــﺎرﻩﯼ ﺗــﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﯼ ﮐﺴﺮوﯼ و هﻢ ﮐـﻼً درﺑـﺎرﻩﯼ روش ﺗـﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎرﯼ‪ ،‬ﺑـﺎزﮔﻮ ﮐـﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮﯾﺪون ﺁدﻣﻴﺖ ﺑﻪﻧﺴﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎران ﭘـﺲ از ﮐـﺴﺮوﯼ ﺗﻌﻠـﻖ دارد؛ ﮔـﺮ ﭼـﻪ‬
‫روش او در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕـﺎرﯼ ﺑـﺎ هﻤﻨـﺴﻼﻧﺶ ﺗﻔـﺎوت ﺑـﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﺟﺎﻟـﺐ ﺁﻧﮑـﻪ‬
‫ﮐﺴﺮوﯼ در ﮐﺘﺎب »در راﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ از ﺟﺎﯾﮕـﺎﻩ اﻣﻴـﺮ ﮐﺒﻴـﺮ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﯽﺁورد‪ ،‬اﺷﺎرﻩاﯼ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪﮐﺘـﺎب »اﻣﻴـﺮ ﮐﺒﻴـﺮ و اﯾـﺮان« ﺁدﻣﻴـﺖ‬
‫دارد؛ ﻇﺎهﺮًا ﺑﻪﭼﺎپ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐـﻪ در ﺳـﻪ ﺟﻠـﺪ در ﺳـﺎل هـﺎﯼ هـﺰار و‬
‫ﺳﻴﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﻴـﺮزا‬
‫ﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﻣﺎ ﻧﺎﻣﺶ را ﺷﻨﻴﺪﻩ وﻟﯽ ﻧﻴﮏ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﺗﺎ ﭘﺎرﺳﺎل ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﮐﺎرهﺎ و ﺁرزوهﺎﯾﺶ ﺑﻪﻣﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻴﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﺮﯾﺪون ﺁدﻣﻴﺖ ﺑﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ ﮐـﺴﺮوﯼ را دو ﮐﺘـﺎبِ »ﺁذرﯼ‬
‫ﯾﺎ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن« و »ﺷﻬﺮﯾﺎران ﮔﻤﻨﺎم« ﻣـﯽداﻧـﺪ و ﺗﺒـﻊ ﻧـﻮ و ﺑﮑـﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣـﯽﺳـﺘﺎﯾﺪ‪» ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾـﺮان« را ﻧﻴـﺰ از ﻧﻈـﺮ ﺛﺒـﺖ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ روﯼ هﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪاﺳـﻨﺎد‬
‫داﺧﻠــﯽ و ﺧــﺎرﺟﯽ و ﻧﻮﺷــﺘﻪهــﺎﯼ ﻓﺮاواﻧــﯽ ﮐــﻪ در ﻃــﻮل اﯾــﻦ ﺳــﺎﻟﻬﺎ از‬
‫ﺁرﺷــﻴﻮهﺎﯼ ﺧــﺼﻮﺻﯽ ﺑــﻪدﺳــﺖ ﺁﻣــﺪﻩ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺁن را ﻧﻴﺎزﻣﻨــﺪ ﺗﺠﺪﯾــﺪ ﻧﻈــﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺁدﻣﻴﺖ در ﮐﺘﺎب »اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﯾﺮان«‪ ،‬در ﺑﺨﺶ »داﺳﺘﺎن ﺑﺎب«‪ ،‬از‬
‫رﺳﺎﻟﻪﯼ »ﺑﻬﺎﺋﻴﮕﺮﯼ« ﮐﺴﺮوﯼ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮد و اﺷﺎرﻩ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐـﻪ »ﺗـﺎ‬
‫اﻧﺪازﻩ اﯼ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺮاغ دارﯾﻢ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪزﺑـﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳــﯽ ﻣﻨﺘــﺸﺮ ﺷــﺪﻩ‪ ،‬رﺳــﺎﻟﻪﯼ »ﺑﻬــﺎﺋﻴﮕﺮﯼ« ﻧﮕــﺎرش اﺣﻤــﺪ ﮐــﺴﺮوﯼ‬
‫اﺳﺖ«‪ (4).‬در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻌﺮوف ﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢ ﺗـﺮﯾﻦ اﺛـﺮ ﺧـﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب »اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﯾﺮان« درﺑـﺎرﻩﯼ روش ﺧـﻮد در ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺳﻴﺎﺳـﯽ‬
‫اﯾــﺮان و ﺗﺤﻠﻴــﻞ ﺷﺨــﺼﻴﺖ اﻣﻴــﺮ ﮐﺒﻴــﺮ ﻣــﯽﻧﻮﯾــﺴﺪ‪» :‬روش ﻣــﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠــﯽ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎدﯼ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻌﻪ ﯾﺎﺑﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻘﻴﺪ را دارم ﮐﻪ هﺮ ﻗـﻀﻴﻪﯼ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‬
‫را ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ اﯼ ﻣﻘـﺪور ﺑـﻮدﻩ اﺳـﺖ هﻤـﻪ ﺟﺎﻧﺒـﻪ ﻋﺮﺿـﻪ ﺑـﺪارم؛ ﺣﻘﻴﻘﺘـﯽ را‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬از ﺁﻧﮑﻪ ﮐﺘﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻴﻦ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳـﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﻮرﺧﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘـﯽ را داﻧـﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧﮕﻮﯾـﺪ ﯾـﺎ ﻧﺎﺗﻤـﺎم ﺑﮕﻮﯾـﺪ‪ ،‬راﺳـﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ او ﭼﻨﺪان ﮐﻤﺘﺮ از ﺁن ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ دروﻏﺰﻧـﯽ ﭘﻴـﺸﻪ‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ«‪(5).‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ هﻤﻪ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺁﻧﺪرﻩ ﻣﻮروا – ﺣﺪاﻗﻞ در ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ هﺎ – ﺧﺎﻟﯽ از ﻇﺮاﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑـﺮاﯼ‬
‫روﺷﻦ و هﻮﯾﺪا ﺷﺪن ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺷﺨﺎص در اﻧﻈـﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻘـﺪارﯼ از‬
‫وﻗﺎﯾﻊ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﻮادث را اﺟﺒﺎراً در ﺗـﺎرﯾﮑﯽ ﮔﺬاﺷـﺖ ﺗـﺎ از‬
‫ﺧﻼل ﺁﻧﻬﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت وﺟﻮدِ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدد؛ وﻟﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﯾﺪ هﻴﭻ واﻗﻌﻪاﯼ را دور از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﺎن ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺑــﺎرﯼ‪ ،‬ﮐــﺴﺮوﯼ در ﭘﻴــﺸﮕﻔﺘﺎر »ﺗــﺎرﯾﺦ ﻣــﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾــﺮان« ﻣــﯽﻧﻮﯾــﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﻴﻮﻩ ﯼ ﻣﺮدم ﺳﺴﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ هﻤﻴـﺸﻪ در ﭼﻨـﻴﻦ داﺳـﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺴﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﺑﻨﺎم و ﺑﺎﺷﮑﻮﻩ را ﺑﻪدﯾﺪﻩ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﮐﺎرهﺎﯼ ﺑﺰرگ را ﺑﻨﺎم ﺁﻧـﺎن‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﮐﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺁن ﮐﺎرهﺎ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ از ﯾﺎد ﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺷـﻴﻮﻩ در‬
‫اﯾــﺮان رواج ﺑــﺴﻴﺎر ﻣــﯽدارد‪ ،‬و در هﻤــﻴﻦ داﺳــﺘﺎن ﻣــﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻤﻮﻧــﻪهــﺎﯼ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁن ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪ‪ ...‬در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ دو دﺳﺘﻪ ﭘﺎ در ﻣﻴﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ وزﯾﺮان و درﺑﺎرﯾﺎن و ﻣـﺮدان ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ و ﺑﻨـﺎم‪ ،‬و دﯾﮕـﺮﯼ ﺑﺎزارﯾـﺎن و‬
‫ﮐــﺴﺎن ﮔﻤﻨــﺎم و ﺑﻴــﺸﮑﻮﻩ‪ .‬ﺁن دﺳــﺘﻪ ﮐﻤﺘــﺮ ﯾﮑــﯽ درﺳــﺘﯽ ﻧﻤﻮدﻧــﺪ و اﯾــﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﯾﮑﯽ ﻧﺎدرﺳـﺘﯽ ﻧـﺸﺎن دادﻧـﺪ‪ .‬هـﺮ ﭼـﻪ هـﺴﺖ ﮐﺎرهـﺎ را اﯾـﻦ‬
‫دﺳــﺘﻪ ﮔﻤﻨــﺎم و ﺑﻴــﺸﮑﻮﻩ ﭘــﻴﺶ ﺑﺮدﻧــﺪ و ﺗــﺎرﯾﺦ ﺑﺎﯾــﺪ ﺑﻨــﺎم اﯾــﺸﺎن ﻧﻮﺷــﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد«‪(6).‬‬

‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺧـﻮد از ﻧﺨـﺴﺖ ﺷـﺎهﺪ ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺧـﻮاهﯽ اﯾـﺮان ﺑـﻮد و‬

‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ »ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﮑﺮاﺳﯽ« ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬او ﺳﺎلهـﺎ ﭘـﺲ از‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﯼ اﯾﺮان« در ﮔﻔﺘﺎرﯼ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﺗﺎ درﺑﺎرﻩﯼ اﯾـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ و اﻧﮕﻴـﺰﻩ ﺧـﻮد در ﻧﮕـﺎرش ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ و ﻋﻠـﻞ‬
‫ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ هﺎﯼ ﺁن ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﻣﺸﺮوﻃﻪ )ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﮑﺮاﺳـﯽ( ﺷـﺎﻩ‬
‫ﯾﺎ وزﯾﺮ در ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬رﺷﺘﻪ در دﺳﺖ ﺧﻮد ﺗﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺎﺳـﺖ هـﻢ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ در اﯾﺮان ﭼﻪ ﺑـﻮدﻩ؟ ﺁﻧﭽـﻪ ﻣـﻦ ﻣـﯽداﻧـﻢ در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاهﯽ ﮐﺴﺎن ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﺑـﺴﻴﺎر ﻣـﯽﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ از ﺣـﺎل‬
‫ﺟﻬــﺎن و از هﻤﺒــﺴﺘﮕﯽهــﺎﯼ ﺗــﻮدﻩهــﺎ و دوﻟــﺖهــﺎ‪ ،‬ﺑــﻴﺶ و ﮐــﻢ‪ ،‬ﺁﮔــﺎهﯽ‬
‫ﻣــﯽداﺷــﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧــﻮدِ ﺁن ﺟﻨــﺒﺶ ﻣــﯽرﺳــﺎﻧﺪ ﮐــﻪ در ﻣﻴــﺎن اﯾــﺸﺎن ﻓﻬــﻢ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪﻩ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺁﯾﻨﺪﻩ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و ﺗﻮدﻩ ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻴـﮏ‬
‫ﺁﮔــﺎهﻴﻢ ﮐــﻪ ﺣﻴــﺪر ﻋﻤــﻮاﻏﻠﯽهــﺎ و ﻋﻠــﯽ ﻣــﺴﻴﻮهﺎ و ﺷــﺮﯾﻒ زادﻩهــﺎ و‬
‫ﻣﻴﺮزاﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮهﺎ ﮐﻪ ﺑﻪﺁن ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺣـﺎل ﮔﺮﻓﺘـﺎرﯼ اﯾـﺮان در‬
‫ﻣﻴﺎن هﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪِ ﺁزﻣﻨﺪ ﻧﺎﺁﮔﺎﻩ ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ و در راﻩ اﺳﺘﻘﻼل و ﺁزادﯼ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻪهﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﯽ ﺁﻣﺎدﻩ ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰﯼ ﮐـﻪ هـﺴﺖ ﺁﻧـﺎن‬
‫در ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن در ﯾﮑﺠﺎ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن از ﮔﺮﻓﺘﺎرﯼهﺎ و ﺁﻟﻮدﮔﯽهﺎﯼ‬
‫ﺗﻮدﻩ‪ ،‬ﻧﺎﺁﮔﺎﻩ ﺑﻮدﻩ ﻣـﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ هﻤـﺎن ﮐـﻪ رﯾـﺸﻪ اﺳـﺘﺒﺪاد ﮐﻨـﺪﻩ ﺷـﻮد و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و دﯾﮕﺮ ﻗﺎﻧﻮنهﺎ ﺑﻪﮐﺎر اﻓﺘﺪ و دﺑﺴﺘﺎنهـﺎ و داﻧـﺸﮑﺪﻩهـﺎ در‬
‫هﺮ ﺷﻬﺮﯼ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻮدﻩ اﯾﺮان ﺑﻪراﻩ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻓﺘﺎدﻩ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪﭘﺎﯼ ﺗﻮدﻩ هﺎﯼ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﺁﻟﻤﺎن ﺧﻮاهﻨﺪ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺁن ﭘﻴـﺸﻮازروﯾﻪ‬
‫ﮐﺎراﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در هﻤﻪ ﺟﺎ از ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﻣـﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺁن ﺟـﻮش و ﺟﻨـﺐ‬
‫ﺳﺮﺳﺮﯼ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑـﻮد و از هـﺮ ﺳـﻮ ﺁوازهـﺎﯼ »اﺗﺤـﺎد« و »اﺗﻔـﺎق« و‬
‫»ﺣﺐ وﻃﻦ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﻬﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻧـﺎن را ﻓﺮﯾﻔﺘـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﯽﮔﺮداﻧﻴـﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﺷﺎدﯼ ﺑﻪﺗﮑﺎن ﻣﯽﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ»اﺳﺘﻌﺪا ﻣﻠﺖ ﻧﺠﻴـﺐ اﯾـﺮان« ﺁﻓـﺮﯾﻦهـﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎرهﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرﯼ و در اﻧﺠﻤﻦهﺎ اﯾـﻦ ﻣـﺼﺮع را ﺑـﻪزﺑـﺎن‬
‫ﻣﯽﺁوردﻧـﺪ‪» :‬اﯾـﻦ ﻃﻔـﻞ ﯾﮑـﺸﺒﻪ رﻩ ﺳﺪﺳـﺎﻟﻪ ﻣـﯽرود«‪ .‬ﻣـﯽﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮدانِ ﻧﻴﮏ ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺎﻣﯽ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪(7).‬‬
‫او در اداﻣﻪﯼ هﻤﻴﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪداورﯼهﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺑـﺮ‬
‫زﺑﺎن ﺑﺪﺧﻮاهﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد اﺷﺎرﻩاﯼ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و از اﻧﮕﻴـﺰﻩ ﺧـﻮد در‬
‫ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺛﺒﺖ واﻗﻌﻴﺖهﺎﯼ ﺁن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در اﯾﺮان ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧـﺪ ﺟﻨـﺒﺶ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ را ﺑـﯽ ارج ﻧـﺸﺎن دهﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨــﻴﻦ واﻣــﯽﻧﻤﺎﯾﻨــﺪ ﮐــﻪ ﺁﻧــﺮا ﺳﻴﺎﺳــﺖ اﻧﮕﻠــﻴﺲ ﭘﺪﯾــﺪ ﺁوردﻩ و ﻣــﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﺧﻮاهﺎن ﯾﮑﺴﺮﻩ اﻓﺰار ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺁن دوﻟﺖ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ و ﺷﮕﻔﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺮدار‬
‫ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪﺁﺳﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاهﻨﺪ از ﺁن دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار در دروﻧﻬﺎﯼ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﮑﻨﺎﻣﯽ را ﮐـﻪ ﺧـﻮد در‬
‫ﺁن ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ دﯾﺪ‪ ،‬و ﯾـﺎ ﺧﻮدﺧﻮاهﻴـﺴﺖ ﮐـﻪ از ﻧـﻴﺶ‬
‫زدن ﺑــﻪدﯾﮕــﺮان و ﺧــﻮار ﻧﻤــﻮدن ﮐﺎرهــﺎﯼ ﺁﻧــﺎن ﻟــﺬت ﻣــﯽﯾﺎﺑﻨــﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧــﯽ ﻧﻴــﺰ‬
‫ﺖ ﻓﻬـﻢ و رازدان واﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ و از ﮔﻔـﺘﻦ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ از ﺁن راﻩ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺳﻴﺎﺳـ ْ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ‪»:‬هﻤﻪ اش ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻧﮕﻠـﻴﺲ ﺑـﻮد« ﮔـﺮدن ﻣـﯽﮐـﺸﻨﺪ و ﺑـﻪﺧـﻮد‬
‫ﻣــﯽﺑﺎﻟﻨــﺪ‪ .‬ﺑﺎرهــﺎ اﯾــﻦ ﺳــﺨﻦ را ﺷــﻨﻴﺪﻩ ام و ﻣــﯽﺗــﻮاﻧﻢ ﮔﻔــﺖ ﯾﮑــﯽ از‬
‫اﻧﮕﻴﺰﻩ هﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨـﺖ اﯾـﻦ ﺳـﺨﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪(8)«.‬‬

‫ﻧﺎﺻﺢ ﻧﺎﻃﻖ ﮐﻪ هﻤﺸﻬﺮﯼ و ﺷﺎﮔﺮد ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﯾـﻦ ﺳـﺨﻦ ﺗﺄﮐﻴـﺪ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ »ﺑﻪﺧﻼف ﮔﻔﺘﻪ هـﺎﯼ ﮔﺮوهـﯽ ﻧـﺎدان ﯾـﺎ ﻣﻐـﺮض‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ژرﻓﺎﯼ روح و اﻧﺪﯾﺸﻪﯼ اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﺮﭼـﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺮﯾﺎن ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺁن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻮادث ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و داﺧﻠﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻘﻴﻨﺎً‪ ،‬ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ دﯾﮕـﺮﯼ ﭘﻴـﺪا ﻣـﯽﮐـﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪهـﺎﯼ ﺳـﺨﻨﻮران‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﮐﻪ هـﻢ ﺗـﺎزﮔﯽ داﺷـﺖ و هـﻢ ﻏﺎﻟﺒـﺎً از دل ﺑﺮﺁﻣـﺪﻩ ﺑـﻮد‪ ،‬در روح‬
‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬وﯼ از ﭘﻴﺸﻮاﯾﺎن ﺁزادﯾﺨـﻮاهﯽ درس وﻃـﻦ دوﺳـﺘﯽ‬
‫ﺁﻣﻮﺧــﺖ‪ .‬ﮐــﺴﺮوﯼ اﯾــﺮان دوﺳــﺖ ﺑــﻮد و رﯾــﺸﻪﯼ ﺑــﺴﻴﺎرﯼ از روشهــﺎ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ هـﺎﯼ وﯼ را در هﻤـﻴﻦ ﺻـﻔﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﺟـﺴﺖ‪ .‬ﻣـﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳـﺘﯽ وﯼ از‬
‫ﺣﺪود اﻧﺪﯾـﺸﻪ و ﺳـﺨﻦ ﻓﺮاﺗـﺮ رﻓـﺖ و ﺑـﻪﻣﺮﺣﻠـﻪﯼ ﻓـﺪاﮐﺎرﯼ و اﯾﺜـﺎرِ ﻧﻔـﺲ‬
‫رﺳﻴﺪ ‪ ...‬درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﻴﮑﺎرﯼهـﺎﯾﯽ ﺁﻏـﺎز ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﭘﺎﯾـﺎن ﺁن‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد‪ .‬وﯼ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺻﻼح وﺿﻊ ﻣﺮدم اﯾـﺮان‪ ،‬ﺟـﺰ ﺑـﺎ ﻗﺒـﻮل‬
‫اﺻﻼﺣﺎت در ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪهﺎﯼ ﺧﺮاﻓـﯽ و روشهـﺎﯼ ﺑـﯽ‬
‫ﺑﻨﻴﺎ ِد ﺁن‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﺮوﯼ ﮐﻪ ﺧـﻮد از ﺧـﺎﻧﻮادﻩ ﯼ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺷـﻬﺮﯼ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ و در ﻧﻮﺟـﻮاﻧﯽ‬

‫ﭘﺪرش را از دﺳﺖ دادﻩ ﺑﻮد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﺪﺗﯽ دﺳﺖ از درس ﮐﺸﻴﺪﻩ و ﺑـﻪﮐـﺎر‬
‫و اﻣــﺮار ﻣﻌــﺎش و ﺗــﺄﻣﻴﻦ هﺰﯾﻨــﻪﯼ زﻧــﺪﮔﯽ ﻣــﺎدر و ﺑــﺮادران و ﺧــﻮاهﺮاﻧﺶ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘــﻪ ﺑــﻮد‪ ،‬از ﻣﺤﺮوﻣﻴــﺖهــﺎ و ﻣﺤﻨــﺖهــﺎﯼ ﻣﺮدﻣــﺎن رﻧﺠﺪﯾــﺪﻩ ﺁﮔــﺎهﯽ‬
‫داﺷــﺖ‪ .‬از اﯾــﻦ رو دﻟﺒــﺴﺘﮕﯽ دروﻧــﯽ و ژرﻓــﯽ ﺑــﻪﻣــﺮدم ﮔﻤﻨــﺎم و ﺗــﻮدﻩﯼ‬
‫ﻣﺤﺮوم اﯾﺮان ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ‪ ،‬او ﮐﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﯽ ﺧﺸﻦ و ﺑﯽ ﻣﺪارا داﺷـﺖ و‬
‫ﺟﺪﯼ و ﯾﮑﺪﻧﺪﻩ و ﺑﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺑﻪﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮﯼ‬
‫ﺷــﻬﺮت داﺷــﺖ‪ ،‬در ﮐﺘــﺎب »زﻧــﺪﮔﯽ ﻣــﻦ«‪ ،‬ﺑــﺎ ﻧــﺎزﮎ دﻟــﯽ و ﺑــﺎ زﺑــﺎﻧﯽ ﭘــﺮ‬
‫اﺣﺴﺎس و ﺷﻌﺮﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬روز ﻣﺮگ ﭘﺪر را و ﺁﻧﭽﻪ در ﺁن روز ﺑﺮ او ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﻦ در زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻢ ﺗﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑـﯽ اﻧـﺪوﻩ ﺑـﻮدﻩ‬
‫ام‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﻢ ﺗﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻩ ام‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺳـﺎل ﻣـﻦ از ﭘﻨﺠـﺎﻩ ﻣـﯽﮔـﺬرد‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﮔﺮﯾﻪهﺎﯾﻢ را ﺑﺸﻤﺎرم‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪهﺎﯾﯽ ﮐﻪ از روﯼ اﻧﺪوﻩ ﺧﻮدم ﮔﺮﯾـﺴﺘﻪ‬
‫ام‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﯾﻨﺞ ﺑﺎر ﻧﺒﻮدﻩ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮔﺮﯾﻪهـﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺳـﺨﺖ ﺗـﺮﯾﻦ‬
‫هﻤﻪ ﯼ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬در روز ﻣﺮگ ﭘﺪرم ﺑﻮدﻩ‪ .‬ﺁن روز‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻦ از ﺧـﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻢ‪،‬‬
‫ﺣﺎل ﭘﺪرم اﻧﺪﮐﯽ ﺁراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪﺧﻮاب رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻦ ﭼﻮن ﮔﻤﺎن دﯾﮕﺮﯼ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮدم رواﻧﻪ ﯼ ﻣﮑﺘﺐ ﮔﺮدﯾﺪم‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ روز ﺑﻪﻧﻴﻤﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺁﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺁﻗﺎ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺧﻮاهﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ ﻣـﺮا‬
‫ﭘﯽ ﭘﺰﺷﮏ ﯾﺎ درﻣﺎن ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬ﭼـﻮن ﺑـﻪﺟﻠـﻮ ﻣـﺴﺠﺪِ ﻧﻴـﺎﯾﻢ )ﻣـﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﻴﺮاﺣﻤﺪ( رﺳﻴﺪم‪ ،‬از ﺁﻧﺠﺎ ﺁواز ﮔﺮﯾﻪ و ﺷـﻴﻮﻧﯽ ﺑـﻪﮔﻮﺷـﻢ ﺧـﻮرد و در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺁواز ﺧﻮاهﺮ ﺑﺰرﮔﻢ را ﺷﻨﻴﺪم‪ .‬ﻣﻦ دﻟﻢ ﺑﻪﺗﮑﺎن ﺁﻣـﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﺁﻣـﺪﻩ‬
‫اﻧﺪ ﺑﻪﻣﺴﺠﺪ ﺷﻔﺎﯼ ﺁﻗﺎ را ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﺁراﻣﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪدر ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬دﯾﺪم ﻣﺮدم در ﺁﻧﺠﺎ اﻧﺒﻮﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و‬
‫در هﻤﺎن هﻨﮕﺎم دﯾﺪم ﺟﻨﺎزﻩ اﯼ را ﺑﻴﺮون ﺁوردﻧـﺪ‪ .‬داﻧـﺴﺘﻢ ﮐـﻪ ﭼـﻪ رخ دادﻩ‬
‫وﻟﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﭼﻪ ﺣـﺎﻟﯽ اﻓﺘـﺎدم‪ .‬هﻤـﻴﻦ اﻧـﺪازﻩ ﺑـﻪﯾـﺎد ﻣـﯽدارم ﮐـﻪ‬
‫اﻧﺪﮎ ﺑﺮﻓﯽ از ﺁﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ و ﺑﺎدﯼ ﻧﻴﺰ ﻣﯽوزﯾـﺪ‪ .‬ﺟﻨـﺎزﻩ را ﻣـﯽﺑﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻣــﻦ ﭼﻨــﺎن ﻣــﯽﮔﺮﯾــﺴﺘﻢ ﮐــﻪ از ﺧــﻮد ﺑــﻪدر ﻣــﯽﺑــﻮدم‪ .‬ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻴــﺎن ﺧــﻮد را‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ .‬ﯾﮏ ﺗﻦ ﻣﻴﺮﺣﺎﺟﯽ ﻧﺎم‪ ،‬ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎزوﯼ ﻣـﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻓﺘﺎدﻧﻢ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ و ﭘﻴﺎﭘﯽ دﻟـﺪارﯼ ﻣـﯽداد‪ .‬ﻧﻤـﯽداﻧـﻢ ﺁن روز‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﺰرگ ﺣﮑﻤـﺎوار »ﺷـﺎم ﻏﺮﯾﺒـﺎن« ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺮ ﺷﺪ و ﺟﺎﯼ ﭘﺎ ﮔﺬاردن ﻧﻤـﯽﺑـﻮد‪ .‬ﺣـﺎﺟﯽ ﻣـﻼ اﺣﻤـﺪ ﻧـﺎﻣﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ‬
‫روﺿﻪ ﺧﻮان ﺑﺰرگ ﺁن ﮐﻮﯼ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﭼﻨـﻴﻦ ﺁﻏـﺎز ﺳـﺨﻦ ﮐـﺮد‪:‬‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮﯾﺪ ﻣﻦ ﺑﺮاﯼ ﺷﻤﺎ از ﻣﺼﻴﺒﺖ ﮐﺮﺑﻼ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ اﻣﺸﺐ اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺮﺑﻼ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣــﻦ‪ ،‬وﻗﺘــﯽ ﮐــﻪ ﺑــﻪﻣــﺴﺠﺪ وارد ﺷــﺪم و ﺁواز ﮔﺮﯾــﻪﯼ ﭘــﺴﺮ اﯾــﻦ ﻣﺮﺣــﻮم‬
‫ﺑﻪﮔﻮﺷﻢ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن از ﺧﻮد ﺑﻪدر ﺷﺪﻩ ام ﮐﻪ ﺣﺎل روﺿﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻧـﺪارم‪.‬‬
‫هﻤﻪ ﺁواز ﺑـﻪهـﻢ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ ﮔﺮﯾـﻪ ﺧـﻮاهﻴﻢ ﮐـﺮد‪ .‬اﯾـﻦ را ﮔﻔـﺖ و ﺑـﯽ اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫ﺑﻪﮔﺮﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و از ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻴﻮن ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﮐـﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻴﺎن ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻩ‪ .‬ﺁن ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﮔﺬﺷﺖ«‪.‬‬

‫او ﮐﻪ ﺑﻪهﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﭘﺪر ﺳﻴﺰدﻩ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾـﺴﺖ از درس دﺳـﺖ‬
‫ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﻪﮐـﺎر و ﺗـﺄﻣﻴﻦ هﺰﯾﻨـﻪﯼ ﺧـﺎﻧﻮادﻩ ﺑﭙـﺮدازد‪ .‬وﻟـﯽ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮﯾــﺸﺎن و ﺁﺷــﻨﺎﯾﺎن او را ﺑــﻪﻣﮑﺘــﺐ و ﺁﻣــﻮزش دﯾﻨــﯽ ﻓﺮﺳــﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻴــﺴﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻼ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧـﻪ ﻇـﺎهﺮش ﺑـﻪﻣﻼﯾـﺎن‬
‫ﺳﻨﺘﯽ ﻣﯽﺁﻣﺪ و ﻧﻪ ﺷﻴﻮﻩﯼ رﻓﺘﺎرش ﺑﻪﺁﻧـﺎن ﻣـﯽرﻓـﺖ‪ .‬ﺧـﻮد در اﯾـﻦ ﺑـﺎرﻩ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻋﻤﺎﻣﻪﯼ ﺳﺘﺮگ ﺷُﻞ و ول ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻧﻤـﯽﮔـﺬاردم‪ .‬ﮐﻔـﺶ زرد‬
‫ﯾــﺎ ﺳــﺒﺰ ﺑــﻪﭘــﺎ ﻧﻤــﯽﮐــﺮدم‪ .‬ﺷــﻠﻮار ﺳــﻔﻴﺪ ﻧﻤــﯽﭘﻮﺷــﻴﺪم‪ .‬رﯾــﺶ ﻓــﺮو‬
‫ﻧﻤﯽهﻠﻴﺪم‪ ...‬ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﭘﺰﺷﮏ ﻋﻴﻨﮏ ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻣـﯽزدم و اﯾـﻦ ﻋﻴﻨـﮏ زدن‬
‫دﻟﻴﻞ دﯾﮕﺮﯼ ﺑﻪﻓﺮﻧﮕﯽ ﻣﺂﺑﯽ ﻣﻦ ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﯽﺷﺪ‪ ...‬ﺑﺎرهـﺎ در ﻣـﺴﺠﺪ و در‬
‫ﺟﺎهﺎﯼ دﯾﮕﺮ ﺑﻪدروغ ﮔﻮﯾﯽ هﺎﯼ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﺎن اﯾﺮاد ﻣـﯽﮔـﺮﻓﺘﻢ‪ ...‬ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑــﺎﻻﯼ ﻣﻨﺒــﺮ در ﭘﺎﯾــﺎن ﻣﻮﻋﻈــﻪ‪ ،‬روﺿــﻪ ﻧﺨﻮاﻧــﺪﻩ ﻣــﺮدم را ﻧﻤــﯽﮔﺮﯾﺎﻧﻴــﺪم«‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻﺢ ﻧﺎﻃﻖ درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﻌﻤﻢ ﺷﺪن ﮐﺴﺮوﯼ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬ﺧﺎﻧـﺪان ﮐـﺴﺮوﯼ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از دودﻣﺎنهﺎﯼ ﻣـﺮدم ﻣﺤـﺮوم ﺗﺒﺮﯾـﺰ‪ ،‬ﺁرزو داﺷـﺖ ﮐـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪِ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان درس ﻣﻼﯾﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻓﻘﻴﻬﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﯾﺎ ﺧﻄﻴﺒﯽ ﻧﺎﻣـﺪار ﺑـﺸﻮد‪.‬‬
‫در ﺁن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻓﺮا ﮔـﺮﻓﺘﻦ داﻧـﺶهـﺎﯼ دﯾﻨـﯽ در ﻣـﺪارس ﻗـﺪﯾﻢ و ﺗﺤـﺼﻴﻼت‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪﻓﻦ ﻓﻘﺎهﺖ وﺳﻴﻠﻪاﯼ ﺑﻮد ﺑﺮاﯼ اﻓـﺮاد ﻻﯾـﻪهـﺎﯼ ﭘـﺎﯾﻴﻦ اﺟﺘﻤـﺎع ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺎورهﺎﯼ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺁﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﮐﻪ اﻓﺮار ﺑـﯽ ﭼﻴـﺰ را از زورﻣﻨـﺪان و ﺗـﻮاﻧﮕﺮان ﺟـﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در هﻢ رﯾﺰد‪ ...‬ﮐﺴﺮوﯼ ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﻋﻤﺮ از ﺗـﺄﺛﻴﺮ درسهـﺎ و ﻃـﺮز ﺗﻌﻠـﻴﻢ‬
‫دروس ﻣﺪارس ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺁن ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺆﺳـﺴﺎت درس ﺧﻮاﻧـﺪﻩ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﺮﮐـﺎر و ﻣﻮﺷـﮑﺎف و ﺟــﺪﯼ و‬
‫دﻗﻴﻖ و‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴـﺮوﯼ از ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺧـﺸﻦ و ﺑـﯽ ﻣـﺪاراﯾﺶ‪ ،‬ﻗـﺎﻃﻊ و ﻣﺘﻌـﺼﺐ و‬
‫ﯾﮑﺪﻧﺪﻩ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫در ﺳﺎل هﺎﯼ ﻣﻴﺎن ﮐﻮدﺗﺎﯼ هﺰار و دوﻳﺴﺖ و ﻧﻮد و ﻧﻪ و ﺧﻠﻊ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻔﻴﺴﯽ و ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از ادﺑﺎﯼ ﺁن دوران‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮوﯼ ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ ﺑـﻪﺗﻬـﺮان ﺁﻣـﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او درﺑﺎرﻩﯼ اﯾﻦ اﯾﺎم و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫اش ﺑﺎ ﮐﺴﺮوﯼ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﮐﺴﺮوﯼ در ﺁن زﻣﺎن ﻋﻤﺎﻣﻪ اﯼ ﺳﻴﺎﻩ ﺑـﻪﺳـﺮ‬
‫داﺷــﺖ‪ ،‬ﻟﺒــﺎدﻩ و ﻗﺒــﺎﯼ ﺑﻠﻨــﺪ ﻣــﯽﭘﻮﺷــﻴﺪ و ﻋﺒــﺎﯼ ﺳــﻴﺎهﯽ ﺑــﺮ روﯼ ﺁن‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎﻣﻪﯼ ﮐﻮﭼﮏ و ﻓﺸﺮدﻩﯼ او ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﻩﯼ ﻃﻼب ﺗﺒﺮﯾـﺰﯼ‬
‫ﺑــﻮد‪ .‬ﭼﻬــﺮﻩﯼ ﻻﻏــﺮ و اﺳــﺘﺨﻮانهــﺎﯼ ﺑﺮﺟــﺴﺘﻪ ﺳــﻴﻤﺎﯾﯽ رﻧــﺞ ﮐــﺸﻴﺪﻩ و‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ و در ﺿﻤﻦ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﻪراﯼ و ﻣُﺼﺮ در ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ .‬هﻨﻮز‬
‫ﻋﻴﻨــﮏ ﻣــﯽزد‪ .‬ﻓﺎرﺳــﯽ را ﺑــﺎ ﻟﻬﺠــﻪﯼ ﻣﺨــﺼﻮص ﺁذرﺑﺎﯾﺠــﺎن وﻟــﯽ ﺑــﺴﻴﺎر‬
‫ﺷﻤﺮدﻩ ﺣﺮف ﻣﯽزد‪ .‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﮑﺎﻟﻤﻪاﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﮐـﺮدم‪ ،‬ﺑـﺮ ﻣـﻦ ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﯽ ﺑﺎﮐﯽ اﺳـﺖ و ﺣﺘـﯽ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺧـﺎص ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﺑـﯽ‬
‫ﭘﺮواﯾﯽ ﺧﺎص ادا ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬از اﯾﻨﮑـﻪ ﺑـﺮ ﺧـﻼف ﻋـﺮف و ﺑـﻪﺧـﻼف ﻋﻘﻴـﺪﻩﯼ‬
‫دﯾﮕﺮان ﭼﻴﺰﯼ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﺎﮎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﻌﺮوف درﺑﺎرﻩﯼ وﯼ ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫ﺑﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺳﺮش ﺑﻮﯼ ﻗُﺮﻣﻪ ﺳﺒﺰﯼ ﻣﯽدهـﺪ« ‪ ...‬در زﻧـﺪﮔﯽ ﺧـﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﻧﻴــﺰ ﺑــﻪهﻤــﻴﻦ اﻧــﺪازﻩ ﺗﻨــﺪ ﻣــﯽرﻓــﺖ‪ .‬ﭘــﺲ از ﺳــﺎلهــﺎ دوﺳــﺘﯽ ﻧﺰدﯾــﮏ و‬
‫ﻣﻌﺎﺷﺮتِ ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً هﻔﺘﻪاﯼ ﯾﮏ روز ﺑﻪدﯾﺪن ﻣﻦ ﻣﯽﺁﻣﺪ و در ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻣﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬روزﯼ ﮐﺘﺎﺑﯽ از ﻣﻦ ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرهﺎ از هـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ‬
‫درﺑﺎرﻩ اش درﯾﻎ ﻧﮑـﺮدﻩ ﺑـﻮدم و ﺧـﻮد ﺑﻬﺘـﺮ از هﻤـﻪ ﻣـﯽداﻧـﺴﺖ‪ .‬ﺁن روز ﺁن‬
‫ﮐﺘﺎب را ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ‪ ...‬دو ﺳﻪ هﻔﺘﻪ ﮔﺬﺷﺖ و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﻪاﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﻣﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪ ‪ ...‬ﮔﻠﻪ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﭼﺮا دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻧﻪﯼ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺁﯾﺪ؟ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاﯼ ﮐﺘﺎب هﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪﺧﺎﻧﻪ ﺗﺎن ﻣﯽﺁﻣﺪم‪ ،‬ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ ﺑﻴﺎﯾﻢ ﭼﻪ‬
‫ﮐﻨﻢ؟‬

‫روزﯼ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻣﻼﯼ ﮐﻠﻤﻪاﯼ ﺑﺎ ﯾﮑـﯽ از ﻣـﺸﺘﺮﯾﺎن ﻣﻬـﻢ ﺧـﻮد اﺧـﺘﻼف ﭘﻴـﺪا‬

‫ﮐﺮدﻩ ﺑﺎ او ﺑﻪهـﻢ زدﻩ و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ او را در دادﮔـﺴﺘﺮﯼ ﺧـﺮاب ﮐـﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ از‬
‫ﺣﻴــﺚ ﺣــﻖ اﻟﻮﮐﺎﻟــﻪ ﻧﻴــﺰ ﺿــﺮر هﻨﮕﻔﺘــﯽ ﺑــﻪﺧــﻮد زدﻩ اﺳــﺖ ‪ ...‬در ﻓﺎرﺳــﯽ‬
‫ﻧﻮﯾــﺴﯽ ﮐــﺎر را ﺑــﻪﺟــﺎﯾﯽ رﺳــﺎﻧﺪ ﮐــﻪ ﺑــﻪزﺑــﺎﻧﯽ ﻣــﯽﻧﻮﺷــﺖ ﮐــﻪ ﮐــﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻴﺪ و ﺑﻌﺪهﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮاﯼ زﺑﺎنِ ﻓﺎرﺳﯽ او ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺪهﻨﺪ«‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ و ﺗﺎ ﺣﺪﯼ ﺗﻌﺼﺐ ﮐﺴﺮوﯼ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪزﺑﺎن‬

‫ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ وﯼ ﺑﻪﻓﺮاﮔﻴـﺮﯼ زﺑـﺎنهـﺎﯼ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭼﻮن ﭘﻬﻠﻮﯼ و ﻓﺮس ﻗﺪﯾﻢ و ﻋﺮﺑﯽ و ارﻣﻨﯽ ﮐﻬﻦ و ﻧﻮ و اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺳﭙﺮاﻧﺘﻮ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﺳـﺎز ﭘـﮋوهﺶهـﺎﯼ ﭘﺮﻣﺎﯾـﻪاﯼ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان ﺳﺮﺷﻨﺎس اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬
‫او در ﮔﺴﺘﺮﻩ زﺑـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐـﺎﻣﻼً اﺑﺘﮑـﺎرﯼ و ﻣﻨﺤـﺼﺮ اﺳـﺖ و از دﻗـﺖ و‬
‫هﻮﺷﻴﺎرﯼ او ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻟـﺐ ﺗـﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪهـﺎ در اﯾـﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻀﻼﯼ ﻧﺎﻣـﺪار ﺁن دوران‪،‬‬
‫درﺑﺎرﻩﯼ درﺳـﺘﯽ اﻣـﻼﯼ »ﻃﻬـﺮان« ﯾـﺎ »ﺗﻬـﺮان« اﻧﺠـﺎم داد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪﯼ اﯾـﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ در ﺁن زﻣﺎن هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣـﺮوز ﻣـﯽﺑﻴﻨـﻴﻢ ﮐـﻪ رأﯼ ﮐـﺴﺮوﯼ در ﻣـﻮرد‬
‫اﻣﻼﯼ ﺗﻬﺮان ﺑﻪﮐﺮﺳـﯽ ﻧﺸـﺴﺖ‪ .‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ او در ﺁن زﻣـﺎن ﯾﮑـﯽ از ﻣﻌـﺪود‬
‫ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺎﻧﻮن ﺗﺤﻮل زﺑﺎن و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻠﻔﻆ واژهﺎ اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرهﺎﯼ ﺗﺤﻘﻴﻘﯽ ﻣﻬﻢ و ﺑﺎارزش ﮐﺴﺮوﯼ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻬﺮت وﯼ ﻧﻪ‬

‫ﺗﻨﻬــﺎ در اﯾــﺮان‪ ،‬ﺑﻠﮑــﻪ در ﻣﺠــﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤــﯽ ﺟﻬــﺎن ﮔــﺸﺖ‪ ،‬رﺳــﺎﻟﻪﯼ ﯾﻨﺠــﺎﻩ و‬
‫ﺷﺶ ﺻـﻔﺤﻪاﯼ » ﺁذرﯼ ﯾـﺎ زﺑـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠـﺎن« اﺳـﺖ ﮐـﻪ در زﻣـﺎن‬
‫ﺣﻴــﺎت او ﺑــﻪزﺑــﺎن اﻧﮕﻠﻴــﺴﯽ ﻧﻴــﺰ ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﺷــﺪ و زﻣﻴﻨــﻪﯼ ﭘــﺬﯾﺮش او را در‬
‫»اﻧﺠﻤﻦ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺁﺳﻴﺎﯾﯽ ﻟﻨـﺪن« و »ﻓﺮهﻨﮕـﺴﺘﺎن ﺁﻣﺮﯾﮑـﺎ« ﻓـﺮاهﻢ ﺁورد‪.‬‬
‫ﮐﺴﺮوﯼ درﺑﺎرﻩ اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪاﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺎلهـﺎ در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﺸﺎﮐﺶهﺎ درﺑﺎرﻩﯼ ﻧﮋاد ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن رﻓﺘﯽ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن را ﺗﺮﮎ ﺷﻤﺎردﻩ ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻮدن زﺑﺎن ﺁﻧﺠﺎ را دﻟﻴﻞ ﺁوردﻧﺪﯼ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺳﻮ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪﺧﺸﻢ ﺁﻣﺪﻩ ﺗﻨﺪﯼهـﺎ ﮐﺮدﻧـﺪﯼ و ﺳـﺨﻨﺎنِ‬
‫ﺑﯽ ﺳﺮ و ﺑﻦ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪﯼ ‪ ...‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﺁن ﮐﺸﺎﮐﺶ را ﺑﻪﭘﺎﯾﺎن رﺳـﺎﻧﻢ‪،‬‬
‫در ﺁن ﺑﺎرﻩ ﺑﻪﺟﺴﺘﺠﻮهﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻢ و زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن را ﭘﻴـﺪا ﮐـﺮدﻩ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪهﺎﯾﺶ ﻧﺸﺎن دادم ‪ ...‬ﺷﺮﻗـﺸﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﮐـﻪ ﺁذرﯼ را ﺗﺮﮐـﯽ داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪﻟﻐﺰش اﻓﺘﺎدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن اﻣﺮوزﯼ ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺗﺮﮐـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ هﻴﭻ دﻟﻴﻞ دﯾﮕﺮﯼ ﻧﺒﻮدﻩ و ﻧﻴﺴﺖ )اﮔﺮ ﺑﻮدﻩ و هﺴﺖ ﻧﺸﺎن دهﻨـﺪ(‬
‫اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﻪﺣﺎل اﻣﺮوزﯼ ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻧﮕﺎهﯽ ﻧﮑﺮدﻩ از ﺗﺎرﯾﺦ و داﻧﺶ ﺑﻪﺟﺴﺘﺠﻮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﯾﻦ را روﺷﻦ ﮔﺮداﻧﻴﺪم ﮐﻪ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺁذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﺘـﺎبهـﺎ‬
‫ﺁذرﯼ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷـﺪﻩ‪ ،‬ﺷـﺎﺧﻪ اﯼ از ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑـﻮدﻩ و در اﯾـﻦ ﺑـﺎرﻩ دﻟﻴـﻞ هـﺎﯼ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪدﺳـﺖ ﺁوردﻩ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪهـﺎﯾﯽ ﻧﻴـﺰ از هﻤـﺎن زﺑـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ و ﻧﺜـﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﺁوردﻩ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﭽﻪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻩ ام‪ .‬از روﯼ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞهـﺎ ﺑـﻮدﻩ ﮐـﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪهـﺎﯼ ﻣـﺮا ﺑـﯽ ﭼـﻮن و ﭼـﺮا داﻧـﺴﺘﻪ و هﻤﮕـﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ«‪.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎدات ﮔﺰﻧﺪﻩ و ﺗﻨﺪ ﮐﺴﺮوﯼ ﺑﻪﺷﺎﻋﺮان ﻧﺎﻣﺪارﯼ ﭼﻮن ﺣـﺎﻓﻆ و ﺳـﻌﺪﯼ و‬

‫ﺧﻴــﺎم و ﺣﻤــﻼت ﺷــﺪﯾﺪ او ﺑــﻪﺷــﻌﺮ و ﺷــﺎﻋﺮﯼ ﮐــﻪ هﻤﺰﻣــﺎن ﺑــﺎ اﻧﺘــﺸﺎر‬
‫»ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪﯼ ﭘﻴﻤﺎن« ﺁﻋﺎز و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺣﻴﺎت او اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪاﻣﺮوز زﺑـﺎﻧﺰد‬
‫ﺧﺎص و ﻋـﺎم اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺁﻧﭽـﻪ ﮐﻤﺘـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪﻩ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﻴﻔﺘﮕﯽ او‬
‫ﺑﻪاﺷﻌﺎر ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮد؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ادﺑﻴـﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﻪ‬
‫و ﻣﺤﻠــﯽ ﻧﻘــﺎط ﻣﺨﺘﻠــﻒ اﯾــﺮان را ﮔــﺮدﺁورﯼ ﮐــﺮد و ﺑــﺮاﯼ اﻧﺘــﺸﺎر در ﻣﺠﻠــﻪ‬
‫»اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ« در اﺧﺘﻴﺎر ﺣﺴﻴﻦ ﮐﺎﻇﻢ زادﻩ اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﺧــﻮد را ﻧــﺴﺒﺖ ﺑــﻪاﯾــﻦ ﻧــﻮع ادﺑﻴــﺎت ﮐــﻪ ﺁﻧﻬــﺎ را »اﻧﺪوﺧﺘــﻪهــﺎﯼ ﮔﺮاﻧﺒﻬــﺎ«‬
‫ﻣــﯽﺧﻮاﻧــﺪ و ﺑــﯽ اﻋﺘﻨــﺎﯾﯽ ﺑــﻪﺁﻧﻬــﺎ را ﺧــﺴﺎرت ﺑﺰرﮔــﯽ ﺑــﻪادﺑﻴــﺎت اﯾــﺮان‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧـﻮد ﯾـﺎد ﻧـﺪارم ﮐـﻪ از‬
‫اﺳﺘﻤﺎع ﻏﺰل ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺮدﯾـﺪﻩ و از ﺣـﺎل ﻃﺒﻴﻌـﯽ ﺧـﺎرج ﺷـﺪﻩ‬
‫ﺑﺎﺷــﻢ‪ .‬ﻟــﻴﮑﻦ ﺧــﻮب ﯾــﺎد دارم ﮐــﻪ اﺷــﻌﺎر ﺗﺮﮐــﯽ‪ ،‬ﮐــﻪ در وﯾﺮاﻧــﯽ اروﻣﻴــﻪ و‬
‫درﺑــﺪرﯼ ﻣــﺮدم ﺑــﺪﺑﺨﺖ ﺁﻧﺠــﺎ ﮔﻔﺘــﻪ و ﮔــﺪاهﺎﯼ ﺗﺒﺮﯾــﺰ ﺁﻧﻬــﺎ را دم ﺧﺎﻧــﻪهــﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﭼﻨﺪﺑﺎر ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪﮔﺮﯾﺴﺘﻦ و اﺷﮏ رﯾﺨـﺘﻦ ﮐـﺮدﻩ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎز‬
‫ﺧﻮب ﯾﺎد دارم‪ ،‬روزﯼ ﮐﻪ در ﺳﺎرﯼ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﭘـﺴﺮﯼ ﮐـﻪ در ﺑـﺎغ‬
‫ﻣﺠــﺎور ﻋﻠــﻒ ﻣ ـﯽﭼﻴــﺪ‪ ،‬ﺑــﺎ ﺻــﺪاﯼ ﺑﻠﻨــﺪ‪ ،‬اﺷــﻌﺎر ﻋﺎﺷــﻘﺎﻧﻪاﯼ را ﺑــﻪزﺑــﺎن‬
‫ﻣﺎزﻧــﺪراﻧﯽ ﻣــﯽﺧﻮاﻧــﺪ‪ .‬ﻣــﻀﺎﻣﻴﻦ ﺁن اﺷــﻌﺎر ﻣــﺮا ﭼﻨــﺎن ﺑــﻪهﻴﺠــﺎن ﺁورد ﮐــﻪ‬
‫ﺧﻮددارﯼ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ و ﻧﺎﭼﺎر از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻴـﺮون ﺷـﺪم و دﯾﻮاﻧـﻪ وار در ﺑﺎﻏﭽـﻪ‬
‫ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﺮدم«‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺗﻌﺼﺐ و ﺗﻨـﺪ ﺧـﻮﯾﯽ ﮐـﺴﺮوﯼ و اﯾـﺮاد و اﻧﺘﻘﺎدهـﺎﯼ ﺗﻨـﺪ و ﺑـﯽ روﯾـﻪ او‬
‫ﺑﻪﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻋﺘﻘﺎدات دﯾﮕﺮان و ﻧﻴﺰ ﺿـﺪﯾﺖ و ﺧـﺼﻮﻣﺖ او ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ و ادﺑﻴـﺎت‪،‬‬
‫ﮐﺎر اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﭘﮋوهﺸﮕﺮ ﺑﻪهﻤﺘﺎ را ﺑﻪاﻓﺮاﻃﯽ ﮔـﺮﯼ‬
‫و ﮔﻤﺮاهﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در راﻩ ﭘﻴﮑﺎر ﺑﺎ ﺁﻧﭽﻪ او زﺷﺖ و ﻧﺎﭘـﺎﮎ و ﺿـﺪ‬
‫اﺧﻼق ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪزﺷﺖ ﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺎﭘـﺎﮎ ﺗـﺮﯾﻦ و ﺿـﺪ‬
‫اﺧﻼق ﺗﺮﯾﻦ رﻓﺘﺎرﯼ ﺳﻮق دادﻩ ﺷﺪ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻓﺮهﻴﺨﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳـﺮ‬
‫زﻧﺪ‪ .‬او و ﭘﻴﺮواﻧﺶ هﻤﻪ ﺳﺎل‪ ،‬روز اول دﯼ ﻣﺎﻩ‪ ،‬ﺟﺸﻦ ﮐﺘﺎب ﺳـﻮزان ﺑـﺮ ﭘـﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺘﺎب هﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﺼﻮر ﺁﻧﺎن زﯾﺎﻧﻤﻨـﺪ و ﻧﺎﺳـﻮدﻣﻨﺪ و ﻣﺎﯾـﻪ ﺑـﺪﺁﻣﻮزﯼ‬
‫ﺑﻮد در ﺁﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻟﮑـﻪﯼ ﻧﻨـﮓ را ﺑـﺎ هـﻴﭻ ﺗـﻮﺟﻴﻬﯽ ﻧﻤـﯽﺗـﻮان از‬
‫زﻧـــﺪﮔﯽ او ﭘـــﺎﮎ ﮐـــﺮد‪ .‬در روزﻧﺎﻣـــﻪﯼ ﭘـــﺮﭼﻢ ﻧﻮﺷـــﺖ‪» :‬ﺁرﯼ‪ ،‬ﻣـــﺎ ﮐﺘـــﺎب‬
‫ﻣﯽﺳﻮزاﻧﻴﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺪام ﮐﺘﺎب؟ ﺁن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﯾـﮏ ﺷـﺎﻋﺮﮎ ﺑـﯽ ارﺟـﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺪا ﺑﯽ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺁن ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺟـﻮان ﺑـﺪﻧﺎﻣﯽ ﺑـﻪﺁﻓـﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﺧﺮدﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺁن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮﮎ ﯾﺎوﻩ ﮔﻮﯼ ﻣﻔﺖ ﺧﻮارﯼ دﺳـﺘﮕﺎﻩ‬
‫ﺑﻪاﯾﻦ ﺑﺰرﮔﯽ و ﺁراﺳﺘﮕﯽ را ﻧﻤﯽﭘـﺴﻨﺪد‪ .‬ﺁن ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﻣـﺮد ﻧﺎﭘـﺎﮐﯽ‬
‫ﺑﻪدﯾﮕﺮان درس ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽدهﺪ‪.«...‬‬

‫ﺁرﯼ‪ ،‬ﮐﺴﺮوﯼ هﻮادار اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و دﻓﻊ ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫در ﺧــﺪاﺷﻨﺎﺳــﯽ و ﻣــﺮدمدوﺳــﺘﯽ و ﻣــﻴﻬﻦﺧــﻮاهﯽ و ﻋــﺪاﻟﺖﮔــﺴﺘﺮﯼ او‬
‫ﺑﻪهﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ درﯾﻎ ﮐـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ دﮔﺮاﻧﺪﯾـﺸﺎن‬
‫ﺷﮑﻴﺒﺎﯾﯽ و ﻣﺪارا و ﺑﺮدﺑﺎرﯼ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ و ﺑﻪرﻏﻢ رﻗﺖِ دل‪ ،‬ﭼﻨـﺎن در ﺑﻨـﺪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻨـﺪ و ﺗـﻨﺶزاﯼ ﺧـﻮد ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺷـﻴﻮﻩﯼ ﺑﻴـﺎن و‬
‫ﻧﺤــﻮﻩﯼ ﺑﺮﺧــﻮردش‪ ،‬ﺑــﻪﺷــﻤﺎر دﺷــﻤﻨﺎن ﺧــﻮد ﻣــﯽاﻓــﺰود‪ ،‬ﮐــﻪ دوﺳــﺘﺎن و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑــﺎﻧﺶ را ﻧﻴــﺰ ﻣــﯽﺁزرد و از ﺧــﻮد ﻣــﯽراﻧــﺪ‪ .‬ﺑــﺎزﯼ ﺳﺮﻧﻮﺷــﺖ ﺑــﻴﻦ ﮐــﻪ‬
‫ﮐﺴﺮوﯼ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﻪاﯼ از ﺗﻌـﺼﺐ ﻣـﺬهﺒﯽ و اﺳـﺘﺒﺪاد رأﯼ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﯽ در ﺳﺎل ‪ 1334‬ﺧﻮرﺷﻴﺪﯼ‪ ،‬دﻩ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻗﺘـﻞ دﻟﺨـﺮاش‬

‫ﮐــﺴﺮوﯼ‪ ،‬ﺳــﺮاﻧﺠﺎمِ دردﻧــﺎﮎ او را ﺑــﺎ ﺳــﺨﻨﺎﻧﯽ ﺳــﻨﺠﻴﺪﻩ ﮐــﻪ ﺳــﺰاوار‬
‫ﺷﺨــﺼﻴﺖ ﮐــﺴﺮوﯼ اﺳــﺖ ﺑــﺎزﮔﻮ ﻣــﯽﮐﻨــﺪ‪ .‬اﯾــﻦ ﺳــﺨﻨﺎن ﺷــﺎﯾﺪ ﺑــﻪﻣــﺬاق‬
‫ﺷــﻬﻴﺪﭘﺮﺳــﺘﺎن و ﺁﻧــﺎﻧﯽ ﮐــﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧــﺎن ﻣــﺮدﻩ را ﺑــﻴﺶ از ﻓﺮهﻴﺨﺘﮕــﺎن زﻧــﺪﻩ‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮش ﻧﻴﺎﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﺘـﯽ در ﺁن ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗـﺎ اﻣـﺮوز‬
‫اﻋﺘﺒــﺎر دارد‪ .‬او ﮐــﻪ ﮐــﺴﺮوﯼ را از ﻧﺰدﯾــﮏ ﻣــﯽﺷــﻨﺎﺧﺖ و ﺑــﺎ او ﻣــﺮاودت و‬
‫ﻣﻌﺎﺷــﺮت داﺷــﺖ و ﺑــﺎ ﺧﻠــﻖ و ﺧــﻮﯼ او ﺁﺷــﻨﺎ ﺑــﻮد‪ ،‬ﻣــﯽﻧﻮﯾــﺴﺪ‪» :‬از‬
‫داﻧــﺸﮑﺪﻩﯼ ادﺑﻴــﺎت ﺑﻴــﺮون ﻣــﯽﺁﻣــﺪم ﮐــﻪ ﺧﺒــﺮ ﮐــﺸﺘﻪ ﺷــﺪن وﯼ را در‬
‫دادﮔﺴﺘﺮﯼ ﺑﻪﻣﻦ دادﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻤﻢ ﺗﻴﺮﻩ ﺷﺪ‪ .‬واﻗﻌﻪاﯼ ﻧﺎﮔﻮارﺗﺮ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﻪﯾﺎد ﻧﺪارم‪ .‬ﻣﺮدﯼ را در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺟـﺎﻧﯽ و ﺁدم ﮐـﺶ ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫در ﺁن اﻣﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﭘﺎﯼ ﻣﻴﺰ ﺑﺎزﭘﺮس ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ هﻤﺮاﻩ وﯼ ﺁﻣﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﺷﺖ ﺗﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎرﯼ در ﺟﻬﺎن ﻣﻤﮑـﻦ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺁن هـﻢ ﭼـﻪ‬
‫ﻣﺮدﯼ‪ ،‬ﻣﺮد داﻧﺸﻤﻨﺪﯼ ﺑﻪﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤـﻪ! اﮔـﺮ ﺧﻄـﺎﯾﯽ ﻣـﯽﮐـﺮد و‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ او ﮐﺸﺘﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﮐﺎرﯼ را ﮐﻪ ﺑﺎ او ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﺷـﺖ‬
‫ﺗﺮ از ﮐﺎرﯼ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﺮاط و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻼج و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮐﻪ در راﻩ ﻋﻘﻴﺪﻩ‬
‫ﺷﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺁن زﻣﺎنهﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﻪﻗﺎﻧﻮن و دادﮔـﺴﺘﺮﯼ‪،‬‬
‫ﺁن هﻤــــــــﻪ ﮐــــــــﻪ اﻣــــــــﺮوز ﻣــــــــﯽﻧﺎزﻧــــــــﺪ‪ ،‬ﻧﻤــــــــﯽﻧﺎزﯾﺪﻧــــــــﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮد را ﺑـﺪﯾﻦ ﺳﺮﮐـﺸﯽ هـﺎ ﺁﻟـﻮدﻩ ﻧﮑـﺮدﻩ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤـﺎً ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎً‪ ،‬ﺗﺎ اﻣـﺮوز زﻧـﺪﻩ ﻣﺎﻧـﺪﻩ ﺑـﻮد و‬
‫ﻋﻮام او را از ﭘﺎﯼ درﻧﻴﺎوردﻩ و ﺟﺮﺋﺖ ﻧﮑـﺮدﻩ ﺑﻮدﻧـﺪ درﺧـﺖ ﺗﻨـﺎور داﻧـﺶ او را‬
‫ﺑــﻪﺑــﺎدﯼ رﯾــﺸﻪ ﮐــﻦ ﮐﻨﻨــﺪ‪ .‬از هﻤــﻪ ﮔﺬﺷــﺘﻪ‪ ،‬ﺁن هﻤــﻪ وﻗﺘــﯽ ﮐــﻪ ﺻــﺮف‬
‫ﮐﺎرهﺎﯾﯽ در ﺣﺎﺷﻴﻪﯼ ﻋﻠﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ در هﻤﺎن راهﯽ ﮐﻪ در روز ﻧﺨـﺴﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﺁن هﻤﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﯼ ﻓﺮاوان در ﺁن ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺻﺮف ﮐـﺮدﻩ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺮوز‪،‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪﻧﺎم او در ﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧـﺪﻩ ﺑـﻮد و ﮐـﻮهﯽ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻴﭻ ﺑﺎدﯼ ﺁن را ﻧﻤﯽﻟﺮزاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻨــﮏ ﺁن ﻣــﺮد ﻧﻴــﺴﺖ‪ .‬اﻣــﺎ ﮐﺎرهــﺎﯼ او در ﻣﻴــﺎن ﻣــﺎ هــﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺮاﺑــﺮ‬
‫ﻟﻐــﺰشهــﺎﯾﯽ ﮐــﻪ داﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺁﺛــﺎر ﺟــﺎوداﻧﯽ از او ﻣﺎﻧــﺪﻩ‪ .‬ﻟﻐــﺰشهــﺎ و‬
‫ﺧﻄﺎهﺎﯼ او را ﺑﻪﮐﺎرهﺎﯼ ﺳﻮدﻣﻨﺪش ﻣﯽﺑﺨﺸﻴﻢ‪ .‬او را ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﻴﻢ‪ .‬از‬
‫ﺧﺮدﻩ ﻧﮕﺮﯼهﺎﯼ او ﭼﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻴﻢ و‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﺎهﯽ زﯾﺎدﻩ روﯼ و ﺳﺮﮐﺸﯽ‬
‫و اﻓﺮاط وﯼ ﻣﺎ را ﻣﺘﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺶ و ﺑﻴـﻨﺶ و ﭘـﺸﺘﮑﺎر و‬
‫ﺟﻬﺪﯼ ﮐﻪ در راﻩ ﻋﻠﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﺁورﯾﻢ«‪.‬‬

‫ﺎ‪:‬‬ ‫ﺖه‬ ‫ﭘﺎﻧﻮﺷ‬

‫‪ -1‬ﭘﮋوهﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ .‬هﻮﺷﻨﮓ اﺗﺤﺎد‪ .‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻬــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮان ‪1380.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻘــﻞ ﻗــﻮلهــﺎﯼ اﯾــﻦ ﮔﻔﺘــﺎر ‪ -‬ﺑــﻪاﺳــﺘﺜﻨﺎﯼ ﻣــﻮاردﯼ ﮐــﻪ ﻣﺄﺧــﺬ ﺁﻧﻬــﺎ در‬
‫ﭘﺎﻧﻮﺷﺘﻪهﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ -‬ﺗﻤﺎﻣﺎً از ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم ﮐﺘﺎب »ﭘﮋوهـﺸﮕﺮان‬
‫ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﯾــﺮان« ﮐــﻪ ﺑــﻪزﻧــﺪﮔﯽ و ﺁﺛــﺎر اﺣﻤــﺪ ﮐــﺴﺮوﯼ و ﺳــﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴــﺴﯽ‬
‫اﺧﺘـــــــــــــــﺼﺎص دارد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـــــــــــــــﻪ ﺷـــــــــــــــﺪﻩ اﺳـــــــــــــــﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬در راﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻣﺮدادﻣﺎﻩ ‪ .1340‬ص‬
‫‪9.‬‬
‫‪ -4‬اﻣﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ و اﯾﺮان‪ .‬ﻓﺮﯾﺪون ﺁدﻣﻴﺖ‪ .‬ﭼـﺎپ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺗﻬـﺮان ‪ .1354‬ص ‪442.‬‬
‫‪ -5‬هﻤﺎﻧﺠــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎ‪ .‬ﺻــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺺ ‪6.‬‬
‫‪ -6‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﯾﺮان‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ‪ .‬ﭼـﺎپ ﯾـﺎزدهﻢ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان ‪ .1354‬ص‬
‫‪4.‬‬
‫‪ -7‬در راﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوﯼ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻣﺮدادﻣﺎﻩ ‪ .1340‬ص‬
‫‪ 10‬ﺗـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎ ‪12.‬‬
‫‪ -8‬هﻤﺎﻧﺠﺎ‪ .‬ﺻﺺ ‪12‬‬