‫چکیده‪:‬‬

‫منطقهی وسیعی در غرب و جنوب غ""ربی ای""ران تکلم‬ ‫‌‬ ‫بختیاری یکی از گویش‌های غربی جنوبی ایران است که در‬
‫می‌شود‪ .‬بختیاری در کنار لرستانی و لری کهگیلویه و بویر احمد سه گونه‌ی اصلی گویش لری را تشکیل می‌دهن""د‪.‬‬
‫این پایان نامه به بررسی گویش "بختی""اری چهارلن""گ" می‌پ""ردازد که در دامنه‌ه""ای سلس""له جب""ال زاگ""رس جن""وبی‬
‫می‍‌زیسته‌اند‪ .‬مواد زبانی این تحقیق از گفتار گروهی از ک""وچ نش""ینان بختی""اری از ط""ائفه‌ی هی""ودی گ""ردآوری ش""ده‬
‫است‪ .‬با بررسی‌های به عمل آمده و تحقیقاتی که از مطلعین و ریش‌س""فیدان ط""ایفه‌ی هی""ودی و ن""یز تحقیق""اتی که از‬
‫افراد مطلع از طوایف دیگر ص"ورت گرفته مح"رز ش"ده که سرسلس"له و دودم"ان طایفه هی"ودی ف"ردی ب"وده به ن"ام‬
‫محمد که یکی از سرسلسله‌داران اص"یل میوند از ایل جلیل چهارلنگ بختی"اری ب"وده‪ ،‬وی و طایفه منس"وب به او به‬
‫لحاظ ضرورت‌های اقتص"ادی‪ ،‬اجتم""اعی و ‪ ...‬در نق""اط مختلفیازدمنه‌ه""ای سرس""بز و وس""یع سلس""له جب""ال زاگ""رس‬
‫جنوبی می‌زیسته‌اند‪ .‬که بطور مشخص می‌توان به گستره‌ی زندگی طایفه مذکور از شمال دزفول فعلی تا دامنه‌ه""ای‬
‫فرح‌بخش و دل‌انگیز اشترانکوه و قلل مرتفع آن در استان فعلی لرستان اش""اره نم""ود‪ .‬اال ایح""ال یکی از من""اطقی که‬
‫محل زندگی هیودی بوده حوالی منطقه‌ی فعلی دشت الل""ه‪( ،‬حدفاصل ش""مال شهرس""تان دزف""ول و جن""وب شهرس""تان‬
‫درود) می‌باشد‪ .‬زندگی طوایف هیودی از زمان‌های بسیار دور به صورت دو وطنه بوده است که در فصل تابستان‬
‫در من""اطق ییالقی و خ""وش آب و ه""وا در جن""وب ش""هرهای ازنا و الیگ""ودرز و زمس""تان در من""اطق گرمس""یری یا‬
‫قشالقی واقع در شمال و شمال شرقی شهرستان دزفول زن""دگی کرده‌اند (به نقشه جغرافی""ایی محل س""کونت هی""ودی‬
‫در بخش ض""میمه مراجعه ش""ود)‪ .‬اینگونه زن""دگی طی ص""دها س""ال ادامه داش""ته اس""ت‪ ،‬بط""ور کلی ییالق و قش""الق‬
‫هیودی در والیت بختیاری بوده است چون قبل از حاکمیت پهلوی اول مناطق شرقی و جنوب شرقی استان لرس""تان‬
‫فعلی تا نواحی شمال و ش""مال غ""ربی خوزس""تان فعلی جز والیت بختی""اری ب""وده که در زم""ان رض""اخان به واس""طه‬
‫سیاست‌های خائنانهو ظالمانه حکومت و تسلط هر چه بیشتر بر مناطق عش""ایری من""اطق ف""وق را بین چند اس""تان از‬
‫جمله مناطق ییالقی را ضمیمه استان لرس"تان و منطقه گرمس"یری را ض"میمه اس"تان خوزس"تان نم"ود ب"دین" ت"رتیب‬
‫حکومت وابسته قبلی تالش‌های زیادی تحت عناوین مختلف به کار برد تا بتواند پایه‌ه""ای نظ""ام خ""ود را مس""تحکم و‬
‫روابط و ارتباط""ات ایل و ط""وایفی را از بین ب""برد و ن""یز با اج""رای برنامه‌ه""ای مختلف از جمله برنامه تحت ق""اپو‬
‫نم""ودن عش"ایر اک""ثریت طوایف هی""ودی باالجب""ار یک وطنه ش""دند که عم""دتا ً در ش""هرهای دزف""ول و اندیمشک و تا‬
‫حدودی حومه‌ی آن‌ها و ‪ ...‬استقرار یافتند‪.‬‬
‫این تحقیق در شش فصل و سه پیوست فراهم شده است‪ .‬فصل اول مقدمه‌ای درباره‌ی اهمیت گویش پ""ژوهی‪ ،‬ه""دف‬
‫و روش مورد استفاده در تحقیق حاضر است‪ .‬فصل دوم به کلیاتی درباره‌ی فرهنگ‪ ،‬سرزمین و ت""اریخ بختیاری‌ها‬
‫و نیز مطالبی درباره‌ی رده شناسی گویش بختیاری و ارتباط آن با فارسی و دیگر گویش‌های ل""ری اختص""اص یافته‬
‫است‪ .‬در فصل سوم‪ ،‬واجشناسی گ"ویش یع"نی اس"تخراج و توص"یف واج‌ه"ا‪ ،‬واج‌آوایی و فرآین"د‌های آوایی بررسی‬
‫س"اختواژهی گ""ویش‬
‫‌‬ ‫ش""ده اس""ت‪ .‬فصل چه""ارم به بررسی واجشناسی ت""اریخی گ""ویش پرداخته اس""ت‪ .‬در فصل پنجم‬
‫شامل اسم‪ ،‬صفت‪ ،‬ض""میر‪ ،‬قی""د‪ ،‬نقش نم""ا‪ ،‬ع""دد‪ "،‬فعل و س""اخت اش""تقاقی واژه بررسی ش""ده اس""ت‪ .‬در فصل شش""م‪،‬‬
‫ساختار نحوی گویش بررسی شده است‪ .‬پیوست اول شامل متن‌هایی برگزیده از گویش اس""ت‪ .‬پیوست دوم واژه‌نامه‬
‫بختی""اری به فارسی ش""امل ح""دود ‪ 4500‬واژه‌ی رایج بختی""اری است و پیوست س""وم ش""امل فرهنگ اص""طالحات‬
‫زبانشناسی به کار رفته در متن پایان‌نامه است‪.‬‬

‫بختیاری دارای ‪ 32‬واج‪ ،‬شامل ‪ 22‬همخوان و ‪ 10‬واکه است‪ .‬بختیاری واکه‌های ‪ /ē /‬و ‪ /ō /‬دوره‌ی میانه را هنوز‬
‫حفظ کرده است و واکه‌های [ ‪]i‬و [ ‪ ]u‬نیز هنوز به عنوان واج‌گونه‌های ‪ /e /‬و ‪ /o /‬به ک""ار می‌رون""د‪ /b / .‬و‪ /d /‬در‬
‫جایگاه میان‌واکه‌ای و پس واکه‌ای به ترتیب به [ ‪ ]w‬و[ ‪ ]δ‬تبدیل می‌شوند‪ .‬الگوی هجایی در این گویش ))‪CV(C(C‬‬
‫است و همخوان می""انجی عبارتند" از [ ‪ ]y [ ،]h [ ،]n‬و [ ‪ .]w‬از می""ان دگرگونی‌ه""ای آوایی ت""اریخی به م""واد زیر‬
‫می‌توان اشاره کرد‪ :‬تحول ‪ m‬میان‌واکه‌ای به [ ‪hīma "< "]hīwe [. ":]w‬تحول ‪ š‬به ‪ s‬در ضمیر‌های متصل سوم‬
‫شخص مفرد و جمع‪ š - "< "]s -[ :‬و [‪šān < ‌. x - "< "]sȭw -‬های آغازی و میانی در بیشتر موارد به [ ‪ ]h‬تبدیل‬
‫‪ān‬ها به ‪ ȭw‬و همه‌ی ‪ām‬ها به ‪ om‬تب""دیل ش""ده‌اند‪:‬‬ ‫شده است‪ .xūn، šuxm < [šuhm] "< "]hīn [ :‬همه‌ی ‌‬
‫‪zamīn‬های میانی و پایانی به[ ‪ "]ī‬تبدیل شده است‪:‬‬ ‫‌‬ ‫]‪ xāna < [hȭwe] ، jām < [jom‬و ‪< [zomīn] . ū‬‬
‫‪. tanūr < tanīr‬‬

‫‪1‬‬
‫از میان ویژگی‌های ساختواژی به این موارد می‌توان اشاره کرد‪ :‬نشانه‌های جمع در بختیاری [‪ ]ȭw -[ ، ]gal -‬و‬
‫[‪ ]â -‬هستند‪ .‬نشانه‌های اسم معرفه پسوند‌های [‪ ]ho -[ ، ]ke -‬و [‪ ]e -‬و نشانه‌‌ی نکره نیز پس""وند [‪ ]ē -‬اس""ت‪ .‬در‬
‫زمینه فعل بختیاری ماده‌ای به نام میانه مجهول دارد که با پسوند [‪ ]eh -‬از اس"م‪ ،‬ص"فت و ماده‌ه"ای مض"ارع گ"ذرا‬
‫ساخته می‌شود و هم در ساخت فعل مجهول به ک""ار می‌رود‪ ،‬هم معن""ای اسم ناگ""ذرا را دارد‪ .‬ماده‌ه""ای س""ببی ن""یز با‬
‫پسوند [‪ ]n -‬ساخته می‌شود‪ .‬ماده‌های ماضی گذرا با پسوند [ ‪ ]īδ‬و ناگذرا و میانه مجهول با پسوند [‪ ]est -‬از روی‬
‫ماده‌ی مضارع ساخته می‌شوند‪ .‬وند‌ استمرار [ ‪ ]e‬و وند‌های نفی و نهی به ترتیب [ ‪ ]na‬و [ ‪]ma‬هستند‪ ".‬بختی""اری‬
‫در زمان مضارع و ماضی دارای وجه تمنایی است‪ .‬فعل‌های ماضی نقلی و بعید" در این گویش ساخت خاصی دارد‬
‫که در آن بر خالف فارسی فعل اصلی صرف می‌شود‪ ،‬نه فعل معین‪' ]rahδum e [ :‬رفته‌ام' ‪]rahδum bī [ ،‬‬
‫'رفته ب""ودم'‪ .‬بر پ""ایه‌ی داده‌ه""ای تحقیق حاضر و نت""ایج به دست آم""ده‪ ،‬به نظر می‌رسد که بر خالف ب""رخی اظه""ار‬
‫نظر‌ها بختیاری و (دیگر گونه‌های گویش‌ لری) یکی از لهجه‌های زبان فارسی نیست‪ ،‬بلکه خود گویش ج""داگانه‌ای‬
‫است که بازمانده‌ی یکی از گونه‌های فارسی میانه است‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫فهرست‬
‫سپاسگذاری‬

‫چکیده‬

‫فهرست نشانه‬

‫فصل نخست‪ :‬مقدمه‬

‫گویش شناسی و اهمیت آن‬
‫هدف پژوهش‬
‫روش پژوهش‬
‫محدودیت‌های کار‬

‫فصل دوم‪ :‬بختیاری‌ها و گویش بختیاری‬

‫سرزمین بختیاری‬
‫شیوه‌ی زندگی بختیاری‌های کوچ‌نشین‬
‫ساختار اجتماعی بختیاری‌ها‬
‫تاریخچه‌ی ایل بختیاری‬
‫رده‌شناسی گویش بختیاری‬
‫بختیاری و زبان فارسی‬
‫بختیاری و دیگر گویش‌های لری‬
‫تاریخچه‌ی مطالعات انجام شده درباره‌ی گویش بختیاری‬
‫مکان و زمان انجام تحقیق‬

‫فصل سوم‪ :‬واجشناسی‬

‫مقدمه‬

‫فهرست نشانه‬

‫‪p‬‬ ‫پ‬ ‫‪a‬‬ ‫ﹷ‬

‫‪b‬‬ ‫ب‬ ‫‪e‬‬ ‫ﹻ‬
‫‪m‬‬ ‫م‬ ‫‪o‬‬ ‫ﹹ‬
‫‪f‬‬ ‫ف‬ ‫‪i‬‬ ‫یای معلوم‪ ،‬مانند کسره در عربی و فارسی افغانی‬
‫‪v‬‬ ‫و‬ ‫‪u‬‬ ‫واو معلوم‪ ،‬مانند ضمه در عربی و فارسی افغانی‬
‫‪t‬‬ ‫ت‬ ‫‪ē‬‬ ‫یای مجهول‬
‫‪d‬‬ ‫د‬ ‫‪ō‬‬ ‫واو مجهول‬
‫ذ‬ ‫ذ‬ ‫‪ī‬‬ ‫ای‬

‫‪3‬‬
‫‪s‬‬ ‫س‬ ‫‪ū‬‬ ‫او‬
‫‪z‬‬ ‫ز‬ ‫‪ø‬‬ ‫مانند ‪ o‬در واژه‌ی فرانسوی ‪pen‬‬
‫‪r‬‬ ‫ر‬ ‫‪ȭw‬‬ ‫ُ خیشومی مختوم به "و"‬
‫‪n‬‬ ‫ن‬ ‫‪c‬‬ ‫همخوان‬
‫‪l‬‬ ‫ل‬ ‫‪v‬‬ ‫واکه‬
‫‪š‬‬ ‫ش‬ ‫>‬ ‫تبدیل" می‌شود به‬
‫‪ž‬‬ ‫ژ‬ ‫<‬ ‫گرفته می‌شود از‬
‫‪č‬‬ ‫چ‬ ‫*‬ ‫گونه‌ی فرضی یا بازسازی شده‬
‫‪j‬‬ ‫ج‬ ‫‪//‬‬ ‫واجنویسی‬
‫‪k‬‬ ‫ک‬ ‫][‬ ‫آوانویسی‬
‫‪g‬‬ ‫گ‬
‫‪x‬‬ ‫خ‬
‫‪ȣ‬‬ ‫غ‬
‫?‬ ‫همزه‬
‫‪h‬‬ ‫ه‬

‫‪4‬‬
 ‫فصل نخست‬
‫مقدمه‬
‫گویش شناسی و اهمیت آن‬ ‫‪.1.1‬‬
‫گ""ویش شناسی ش""اخه‌ای از دانش زبانشناسی است که ه""دف آن تحقیق بر روی گویش‌ها و گ""رد‌آوری و توص""یف‬
‫علمی آن‌هاست‪ .‬در ایران اقوام مختلفی با فرهنگ‌های گوناگون وجود دارند که هر یک به گویش ویژه‌ی خ""ود تکلم‬
‫می‌کنن""د‪ ،‬اف""زون بر این زب""ان فارسی در هر یک از من""اطق ای""ران به لهجه‌ی خاصی تکلم می‌ش""ود‪ .‬این گویش‌ها و‬
‫لهجه‌ها گنجینه‌ای عظیم هستند که بررسی و شناخت آن‌ها به ش""ناخت هر چه به""تر ما از م""یراث ف""رهنگی و ه""ویت‬
‫ملی کشورمان یاری می‌رساند‪ .‬گویش‌ها افزون بر آن که گنجینه‌ی زبانی گرانقدری هستند‪ ،‬دارای میراث فرهنگی‪،‬‬
‫تاریخی‪ ،‬جامعه شناختی و هنری هستند که می‌تواند منبعی پربار برای پژوهش‌های زب""انی‪ ،‬جامعه ش""ناختی‪ ،‬م""ردم‬
‫شناختی و تاریخی باشد‪ .‬از سوی دیگر گس"ترش وس"ایل ارتب"اط جمعی و رس"انه‌های گ"روهی‪ ،‬آم"وزش همگ"انی و‬
‫باسواد شدن تدریجی همه‌ی م""ردم و گس""ترش راه‌ه""ای ارتب""اطی بین من""اطق مختلف ای""ران ش""رایطی را پیش آورده‬
‫است که گویش‌ها و لهجه‌ه""ای محلی را در مع""رض ن""ابودی ت""دریجی ق""رار داده اس""ت‪ .‬ل""ذا ایج""اب می‌کند که ک""ار‬
‫بررسی گویش‌ها هر چه سریعتر و با روش‌های علمی انجام گیرد تا این گنجینه‌های گرانبهای ف""رهنگی پیش از آن‬
‫که از میان بروند‪ ،‬حفظ گردند‪.‬‬
‫افزون بر خطراتی که هویت و موجودیت گویش‌های ایرانی را تهدید" می‌کند‪ ،‬نقش کار گویش پ""ژوهی و گ""رد‌آوری‬
‫و شناخت گویش‌های مختلف ای""رانی اهمیت و فواید بس""یاری دارد‪ .‬ش""ناخت گویش‌ها و لهجه‌ه""ای محلی به ش""ناخت‬
‫بسیاری از مشکالت دستوری و واژگانی زبان فارسی کمک می‌کن""د‪ .‬اف""زون ب""راین مط""العه‌ی علمی‪ ،‬گ""رد‌آوری و‬
‫ض""بط واژه‌ه""ا‪ ،‬ترکیب""ات‪ ،‬اص""طالحات‪ ،‬افس""انه‌ها‪ ،‬قص"ه‌ها و ادبی""ات ش""فاهی گویش‌ها و ت""دوین و س""اخت آوایی و‬
‫دستوری آن‌ها می‌تواند مواد خام و ارزشمندی برای سایر پژوهش‌ه"ای زب"انی و دیگر تحقیق""ات ف""راهم کن""د‪ .‬از این‬
‫داده‌ها می‌توان در وضع معادل فارسی ب""رای واژه‌ها اص""طالحات علمی که بط""ور روز اف""زون وارد زب""ان فارسی‬
‫می‌شوند استفاده کرد و باافزودن این واژه‌ها به مجموعه واژگان زبان فارسی بر غنای آن افزود‪.‬‬
‫از آنجا که همه‌ی گویش‌های ایرانی بازمانده یک زبان مشترک (یع""نی ای""رانی باس""تانی) هس""تند‪ "،‬قطع"ا ً بررسی این‬
‫گویش‌ها به شناخت بهتر زبان‌های ایرانی در دوره‌ی باستان و میانه نیز کمک می‌کند‪.‬‬
‫برای آن که بتوان اطلس گویش‌های ایرانی را فراهم ک""رد‪ ،‬الزم است که همه‌ی گویش‌ه"ای ای""رانی و از هر گ""ویش‬
‫گونه‌های مختلف آن گرد‌آوری و توصیف شود‪.‬‬
‫گویش بختیاری نیز همانند دیگر گویش‌ها به علت گسترش آموزش همگانی و زبان رس""می کش""ور و گس""ترش روز‬
‫افزون رسانه‌های گروهی در معرض تهدید قرار دارد‪ .‬از س""وی دیگر بخشی از گویش""وران این گ""ویش که عش""ایر‬
‫چادرنشین بختیاری هستند" به علت افزایش جمعیت و کاهش روز افزون مراتع‪ ،‬ش"رایط س"خت زن""دگی و نب""ود ک"ار‬
‫مناسب در ایل ناچ""ار به س""مت ش""هر‌ها و من""اطق ص""نعتی روی می‌آورند و ان""دک ان""دک در ش""هر‌ها (اغلب غ""یر‬
‫بختیاری) ساکن می‌ش""وند‪ .‬ل""ذا می‌طلبد که گونه‌ه""ای مختلف این گ""ویش ن""یز هرچه س""ریعتر گ""رد‌آوری و توص""یف‬
‫شود‪ .‬شناخت کامل و جامع یک گویش مستلزم بررسی و شناخت گونه‌های مختلف آن گویش است‪ .‬گویش بختیاری‬
‫نیز گونه‌های مختلفی در مناطق بختیاری زبان دارد که از لحاظ آوایی‪ ،‬واژگانی و گاه ساختواژی با هم تفاوت‌ه"ایی‬
‫دارند‪.‬برای مثال گویشی از بختیاری که در چهلگرد ( ‪ ،)Čelgerd‬بازفت ( ‪ ،)Bâzoft‬الیگ""ودرز ( ‪،)Alīgūdarz‬‬
‫خ"""ان‌میرزا و غ"""یره‌ می‌ش"""وند تفاوته"""ایی با هم دارند و ایج"""اب می‌کند که هر یک از آن‌ها جداگانه گ"""رد‌آوری و‬
‫توصیف شود‪.‬‬
‫مسئله دیگری که باید مورد توجه ق"رار گ"یرد این است که به دلیل نب"ود یک برن"امه‌ریزی روش"مند و ف"راهم نب"ودن‬
‫زمینه مناسب برای تحقیقات علمی بیشتر کاره""ایی که درب""اره‌ی گویش‌ه""ای ای""رانی انج""ام می‌گ""یرد فاقد یک روش‬
‫زبانش""ناختی درست ب""وده و در بیش""تر م""وارد ج""امع و علمی نیس""تند‪ .‬چه بس""یار پژوهش""گران و ح""تی گویش""وران‬
‫عالقه‌مندی که به این کار اقدام کرده‌اند و در این کار زحمت کش"یده‌اند اما حاصل ک"ار آن‌ها به دلیل ع"دم پ"یروی از‬
‫روش علمی و زبانشناختی چنان که باید قابل اس""تفاده نیس""ت‪ .‬ل""ذا الزم است عالوه بر آن که به ک""ار گ""ویش پ""ژوهی‬
‫اهمیت می‌نهیم سعی کنیم این کار را به روشی درست و علمی انج""ام دهیم‪ .‬این تحقیق کوششی جهت رس""یدن به این‬
‫دو مقصود است‪ ،‬امید که در انجام این هدف توفیق یافته باشیم‪.‬‬

‫هدف پژوهش‬ ‫‪.1.2‬‬

‫این تحقیق نخستین پژوهشی نیست که درباره‌ی گویش بختیاری انجام گرفته است‪ .‬پیش از این نیز مقاله‌ه""ا‪ ،‬کتاب‌ها‬
‫و پایان‌نامه‌هایی در این باره نوشته شده اس"ت‪ .‬کاره"ایی که پژوهش""گران غ""ربی در این زمینه انج"ام داده‌اند بیش""تر‬
‫حول گ""ردآوری ادبی""ات عام""ه‪ ،‬فرهنگ و ش""یوه‌ی زن""دگی بختیاری‌ها ب""وده و مع""دود" مقاله‌ه""ایی که درب""اره گ""ویش‬
‫بختیاری نوشته شده‪ ،‬اوالً‪ ،‬بس""یار مختصر هس""تند‪ "،‬ثانی"اً‪ ،‬نوبس""ندگان مق""االت‪ ،‬خ""ود‪ ،‬م""واد زب""انی منبع کارش""ان را‬
‫گردآوری نکرده بودند" و بر پایه مواد زبانی جمع آوری شده به وس""یله دیگ""ران‪ ،‬این ک""ار را کرده‌ان""د‪ .‬ض""من آن که‬
‫بطور کلی هیچ تحقیق جامعی که تمام مقوالت زبانی این گویش را بررسی کرده باشد‪ ،‬انجام نگرفته است‪ .‬به زب""ان‬
‫فارسی نیز بیشتر کارها در زمینه انتشار ادبیات این گویش یا انتشار ب""رخی واژه‌نامه‌ها ب""وده است که البته به ج""ای‬
‫خود دارای ارزش و اهمیت فراوان هستند" اما مقص""ود را بط""ور کامل ب""رآورده نس""اخته‌اند‪ .‬از می""ان پایان‌نامه‌ه""ای‬
‫دانشگاهی نیز چند کار در مقطع کارشناسی ارشد انجام ش""ده است که ب""رخی به بررسی یک جنبه از گ"ویش ( مانند‬
‫گروه اسمی) پرداخته یا گویش را از جنبه‌ی خاصی (مردم شناختی‪ ،‬جامعه شناختی) بررسی کرده‌اند‪ .‬یکی دو کار‬
‫نیز به بررسی کلی گویش برخی مناطق ( مانند اردل و مسجد‌سلیمان) پرداخته‌اند که به جای خود کارهای ب""اارزش‬
‫و مفیدی هستند‪( ".‬در این باره نک‪)7-2 .‬‬
‫هدف این تحقیق بررسی جامع یکی دیگر از گونه‌های گویش بختیاری است‪ .‬بدین منظ""ور این تحقیق در سه مح""ور‬
‫زیر انجام گرفته است‪:‬‬

‫‪ -1‬گردآوری مجموعه متن‌ها و جمله‌هایی که هم تحلیل دستوری گویش بر پایه آن‌ها انج""ام گ""یرد و هم بخشی‬
‫از آن‌ها به عنوان نمونه در متن پایان‌نامه آورده شود‪ .‬تا کسانی که مایلند نمونه‌ای از گویش را ببینند یا آن‬
‫چه را در متن پایان‌نامه توصیف شده است‪ ،‬در دست داشته باشند‪ ،‬بتوانند به متن‌ها مراجعه کنند‪".‬‬
‫‪ -2‬ف""راهم ک""ردن واژه‌ن""امه‌ای ش""امل ح""دود ‪ 4-5‬ه""زار واژه‌ی رایج گ""ویش بختی""اری به گ""ونه‌ای که بتواند‬
‫نمایان‌گر ساخت آوایی‪ ،‬دگرگونی‌های آوایی ساختاری و تاریخی و ساخت اشتقاقی واژه‌ها باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬تحلیل و توصیف دقیق و مبتنی برروش‌های زبانشناختی ساخت زبانی گ""ویش‪ .‬این توص""یف در سه بخش‬
‫کلی واجشناسی(ساخت آوایی گ""ویش)‪ ،‬س""اختواژه(ص""رف و س""اخت اش""تقاقی واژه) و س""اخت نح""وی این‬
‫گویش انجام گرفته است‪.‬‬
‫روش پژوهش‬ ‫‪.1.1‬‬
‫متناسب با هدف تحقیق که گردآوری مجموعه ای از واژه ها و متن‌ها برای تحلیل زبانی گویش بود‪ ،‬روش پژوهش‬
‫به ترتیب زیر انجام گرفت‪ .‬در آغاز پس از کسب اطالعاتی کلی راجع به گویش بختیاری‪ ،‬مردم بختیاری‪ ،‬ش""یوه‌ی‬
‫زن""دگی بختیاری‌ها و ادبی""ات بختی""اری‪ ،‬در گ""ام اول به جمع‌آوری واژه‌ه""ای بختی""اری (از گونه‌ه""ای مختلف این‬
‫گ"ویش) از کتاب‌ه"ای مختلفی که راجع به این گ"ویش نوش"ته ش"ده ب"ود‪ ،‬پ"رداختم و از کتاب‌ه"ایی که ح"اوی اش"عار‬
‫محلی‪ ،‬ضرب‌المثل‌ها و چیستان‌ها‪ ،‬اشعار شاعران بختیاری مانند داراب افسر بختی""اری و داراب رئیس""ی‪ ،‬یکی دو‬
‫واژه‌نامه‌ی مختصر از گویش بختیاری‪ ،‬واژه‌های بختیاری را استخراج کردم تا بعداً به عنوان مواد خام پرسش‌نامه‬
‫به کار ببرم‪ .‬از این طریق حدود دو هزار واژه جمع‌آوری کردم و در دفترچه پرسش‌نامه یادداشت کردم‪ .‬از ط""رف‬
‫دیگر از کتاب «راهنمای گردآوری گویش‌ه""ا» نوش""ته ص""ادق کیا (کیا ‪ )1349‬ن""یز ح""دود ‪ 2000‬واژه عم""ومی که‬
‫متناسب با زن""دگی روس""تایی و چادرنش""ینی و بختیاری‌ها ب""ود اس""تخراج ک""ردم تا آن‌ها را ن""یز به عن""وان م""واد خ""ام‬
‫پرسش‌نامه بعداً مورد استفاده قرار دهم‪ .‬این کار بدین" جهت انجام شد که ب""رخی واژه‌ه""ای اساسی که بای""داز گ""ویش‬
‫جمع شوند از قلم نیفتند‪ ".‬اما هم‌چن"ان که در ادامه توض"یح خ"واهم داد ه"دف آن ب"وده است که واژه‌ها تا حد امک"ان با‬
‫حض""ور در جمع گویش""وران و یا از متن‌ه""ای ض""بط ش""ده و جمله‌ه""ای یادداشت ش""ده اس""تخراج ش""وند‪ .‬بعد از این‬
‫کاره""ای مق""دماتی در اردیبهشت م""اه ‪ 89‬هم""راه یک راهنم""ای محلی ب""رای پی""دا ک""ردن مک""ان مناس""بی که تحقیق‬
‫می‌بایست آن جا انجام می‌گرفت به مناطق بختیاری نشین در استان چهار محال و بختیاری رف""تیم‪ .‬ه""دف آن ب""ود که‬
‫مکانی انتخاب شود که هم در مناطق مرزی بختیاری زبان نباشد‪ ،‬که از گویش‌های مج""اور ت""أثیر نپذیرفته" باش""د‪ ،‬و‬
‫هم شرایط به گونه‌ای باشد که امکان تأثیر پذیرفتن" از زبان فارسی از طریق تلویزیون و غیره نیز فراهم نباش""د‪ ،‬از‬
‫این رو پس از چند روز تحقیق و دیدن" مناطق مختلف سرانجام منطقه‌ی فعلی دشت الله‪( ،‬حدفاصل شمال شهرستان‬
‫دزفول و جنوب شهرس""تان درود) ب""رای تحقیق مناسب دی""ده ش""د‪ .‬این منطق""ه‪ ،‬محل زن""دگی طوایف هی""ودی ( )‬
‫می‌باشد از زمان‌های بسیار دور به صورت دو وطنه بوده و فصل تابستان در مناطق ییالقی و خوش آب و ه""وا در‬
‫جن""وب ش""هرهای ازنا و الیگ""ودرز و زمس""تان در من""اطق گرمس""یری یا قش""القی واقع در ش""مال و ش""مال ش""رقی‬
‫شهرستان دزفول زندگی کرده‌اند در این دو منطقه یک گونه‌ی اصیل از گ""ویش بختی""اری (چهارلن""گ) رواج دارد‪.‬‬
‫(کما این‌که گ""ونه‌ی دیگر این گ""ویش گزینه مناس""بی ب""رای تحقیق است و امید که در آین""ده ن""یز م""ورد بررسی ق""رار‬
‫گیرد)‪..‬‬
‫کار گردآوری مواد زبانی از اول خردادماه ‪ 89‬هم‌زمان با رسیدن عشایر به سردسیر آغ""از ش""د‪ .‬تحقیق بط""ور کلی‬
‫مح""ور گ""ردآوری واژه‌ها و ض""بط و یادداشت متن‪ ،‬انج""ام می‌گ""رفت‪ .‬جهت گ""ردآوری واژه‌ه""ا‪ ،‬واژه‌ه""ای‬ ‫ِ‬ ‫در دو‬
‫ً‬
‫بختیاری‌ را که قبال به صورت پرسش‌نامه فراهم کرده بودم‪ ،‬از گویش"وران می‌پرس"یدم و داش"تن یا نداش"تن‪ ،‬تلفظ و‬
‫معنای آن‌ها را چک می‌کردم‪ .‬از سوی دیگر مجموعه واژه‌ه""ایی را که از کت""اب «راهنم""ای گ""ردآوری گویش‌ه""ا»‬
‫استخراج کرده بودم از آن‌ها می‌پرس"یدم و مع"ادل بختی"اری آن‌ها را یادداشت می‌ک"ردم‪ .‬بخشی از واژه‌ها در ض"من‬
‫حضور در میان گویش""وران از می"ان صحبت‌هایش"ان یادداشت می‌ش""د‪ .‬ب""رخی ن"یز در ض"من ص"حبت از موض"وع‬
‫خاص""ی‪ ،‬به ص""ورت موض""وعی پرس""یده و یادداشت می‌ش""د‪ .‬مثالً هنگ""ام ص""حبت ش""دن از ان""دام‌های ب""دن‪ ،‬ان""واع‬
‫رنگ‌ها‪ ،‬انواع گوسفند‪ ،‬وس"ایل خان"ه‪ ،‬بافتنی‌ها و غ"یره‪ ،‬ان""واع آن‌ها از گویش"وران پرس""یده می‌ش""د‪ .‬س"رانجام آنکه‬
‫بخش دیگری از واژه‌ها را از میان متن‌ه""ای ض""بط ش""ده و جمله‌ه""ای یادداشت ش""ده اس""تخراج ک""رده مع""نی آن‌ها را‬
‫می‌پرسیدم‪.‬‬
‫گویشوران من در زمینه گ""ردآوری واژه‌ها بط"ور کلی اعض"ای دو خ"انواده مالیی و جمش"یدوند" از طوایف هی"ودی‬
‫بوده‌اند که نام و مشخصات آن‌ها چنین است‪:‬‬
‫‪ -1‬شوکت مالیی‪ 40 ،‬ساله‪ ،‬بی‌سواد‬
‫‪ -2‬پریسا مالیی‪ 22 ،‬ساله‪ ،‬کم‌سواد‬
‫‪ -3‬سکینه مالیی‪ 16 ،‬ساله‪ ،‬کم‌سواد‬
‫‪ -4‬معصومه مالیی‪ 12 ،‬ساله‪ ،‬با‌سواد‬
‫‪ -5‬فرهاد مالیی‪ 21 ،‬ساله‪ ،‬با‌سواد‬
‫‪ -6‬پیمان مالیی‪ 20 ،‬ساله‪ ،‬با‌سواد‬
‫‪ -7‬عزیز مالیی‪ 15 ،‬ساله‪ ،‬با‌سواد‬
‫‪ -8‬سعید جمشیدوند‪ 20 ،‬ساله‪ ،‬کم‌سواد‬
‫‪ -9‬میرحسین جمشیدوند‪ 45 ،‬ساله‪ ،‬کم‌سواد‬
‫‪ -10‬فاطمه جمشیدوند‪ 14 "،‬ساله‪ ،‬با‌سواد‬
‫‪ -11‬نازی جمشیدوند‪ 30 ،‬ساله‪ ،‬بی‌سواد‬
‫پرسیدن واژه‌ها معموالً در حضور چند نفر انجام می‌گرفت‪ .‬از میان فهرست باال شوکت مالیی‪ ،‬سعید جمش""یدوند و‬
‫فرهاد مالیی نقش بیشتری داشته‌اند‪ .‬علت این امر این بود که پس از مدتی کار کردن دریافتم که این سه نفر به ویژه‬
‫شوکت مالیی حافظه بهتر و اطالعات بیشتری دارند‪ .‬بطور کلی خانم‌ها گویشوران به""تری بودن""د‪ ،‬زی""را هم حافظه‬
‫بهتری داشتند‪ ،‬و هم فرصت بیشتری داشتند و هم گویش را در صورت اصیل‌تر آن تکلم می‌کردند‪ .‬ک""ار گ""ردآوری‬
‫واژه‌ها تا آخرین روز حضور درمیان گویشوران ادامه یافت‪.‬‬
‫"ار پیک""ره‌ی زب""انی‪ ،‬گ""ردآوری متن‌ها و جمله‌ه""ایی ب""ود که توص""یف زب""انی بر پ""ایه‌ی آن‌ها (و ن""یز‬
‫بخش دوم از ک" ِ‬
‫واژه‌ها) می‌بایست انجام بگیرد‪ .‬این کار را بطور کلی در دو محور دنبال می‌کردم‪ ،‬یکی یادداشت کردن جمله‌ه""ایی‬
‫که در ضمن حضور در میان گویشوران می‌شنیدم‪ ،‬این جمله‌ها را یادداشت کرده و همان موقع یا در فرصتی دیگر‬
‫(اگر نمی‌دانستم) معنای آن را می‌پرسیدم‪ .‬دوم ضبط پاره‌ای داستان‪ ،‬افسانه‪ ،‬حک""ایت و گفتگ""وی روزم""ره بر روی‬
‫نوار ضبط صوت بود‪ .‬بدین" منظور در بیشتر موارد از آن‌ها درخواست می‌کردم که داستان (نک‪ .‬پیوست‪ ،1-‬متن‬
‫ه""ای ‪ )5 ،... ",3 ،2 ،1‬یا حک""ایتی (هم""ان‪ ،‬متن ‪ )6‬نقل کنن""دتا آن را بر روی ن""وار ض""بط کنم‪ .‬گ""اه هنگ""امی که‬
‫گویشوران با هم صحبت می‌کردند ضبط را بی‌اطالع آن‌ها روشن ک""رده (قبالً اطمین""ان می‌ی""افتم که این ک""ار ب""اعث‬
‫ناراحتی آن‌ها نشود) و گفتگوی آن‌ها را ضبط می‌کردم‪( .‬هم""ان‪ ،‬متن ‪ .)7‬حجم متن‌ه""ای جمع آوری ش""ده ‪ 10‬ن""وار‬
‫کاست یک ساعتی به اضافه‌ی شماری جمله‌های پراکنده بود که در دفترچه یادداشت کرده بودم‪ .‬این ‪ 10‬نوار شامل‬
‫حدود ‪ 30‬داستان کوتاه و بلن""د‪ 3 "،‬حک""ایت و چن""دین گفتگ"وی خ""انوادگی هس""تند‪ ".‬داس""تان‌ها و حکایت‌ه"ای متن‌ه""ای‬
‫ضبط شده از زبان افراد زیر نقل شده‌اند‪:‬‬

‫فاطمه جمشیدوند‪ 14 "،‬ساله‬ ‫‪-1‬‬

‫میرحسین جمشیدوند‪ 45 ،‬ساله‬ ‫‪-2‬‬
‫سعید جمشیدوند‪ 20 ،‬ساله‬ ‫‪-3‬‬
‫ابراهیم جمشیدوند‪ 80 "،‬ساله‬ ‫‪-4‬‬
‫علی حسین جمشیدوند‪ 22 ،‬ساله‬ ‫‪-5‬‬
‫پریسا مالیی (‪ 20 ،)1‬ساله‬ ‫‪-6‬‬
‫شوکت مالیی‪ 40 ،‬ساله‬ ‫‪-7‬‬
‫پریسا مالیی (‪ 20 ،)2‬ساله‬ ‫‪-8‬‬
‫معصومه مالیی‪ 12 ،‬ساله‬ ‫‪-9‬‬
‫افزون بر افراد باال‪ ،‬اعضای خانواده‌های زیر نیز گفتگویشان بر روی نوار ضبط شده بود‪:‬‬
‫خانواده محمد حسین جمشیدوند‬ ‫‪-1‬‬
‫خانواده مرتضی جمشیدوند"‬ ‫‪-2‬‬
‫خانواده مجتبی جمشیدوند‬ ‫‪-3‬‬
‫خانواده ابراهیم جمشیدوند" جمشیدوند"‬ ‫‪-4‬‬
‫بخشی از پیکره‌ی زبانی به ناچار از طریق پرسش مستقم گرآوری شده‌اند‪ .‬مثالً اعداد و صرف برخی فعل‌ها‪ ،‬بدین"‬
‫طریق گردآوری شده‌اند‪ .‬برای مث""ال فعل مض"ارع تمن""ایی‪ ،‬از آن جا که فعلی کم ک""اربرد است و بیش""تر ص""یغه‌های‬
‫سوم شخص و دوم شخص مفرد آن به کار می‌رود‪ ،‬با پرسیدن از گویش""وران ص""رف کامل آن به دست آم""ده اس""ت‪.‬‬
‫در کل هر جا نیازی احساس شده از این روش استفاده شده است‪.‬‬
‫در پایان فرصت را غنیمت شمرده در مورد چگونگی ضبط واج‌هایی که واج‌گونه‌ه""ای آزاد یا تکمیلی دارند و ن""یز‬
‫واژه‌هایی که دو یا چند تلفظ دارند و به صورت تنوع آزاد در کنار هم به کار می‌روند‪ ،‬به نکاتی چند اشاره می‌کنم‪:‬‬

‫در بختی""اری ‪ e‬با ‪ i ، o‬با ‪ u‬و ‪ â‬با ‪ ø‬در بیش""تر ش""رایط به ص""ورت تن""وع آزاد در کن""ار هم به ک""ار می‌روند‬
‫(درباره‌ی شرایط ظهور آن‌ها در واژه نک‪ .)2-3 .‬در این موارد بطور کلی در واژه‌هایی که وجود واکه‌های ‪i ، u‬‬
‫‪ ، ø‬در آنجا مسجل شده است همه جا با همین واکه‌ها آمده‌اند‪ .‬واژه‌هایی که در همه شرایط ب""دون این واکه‌ها ض""بط‬
‫شده‌اند با واکه‌های ‪ e ، o‬و ‪ â‬آوانویسی شده‌اند‪.‬‬

‫در مورد واژه‌هایی که دو یا چند صورت تلفظی دارند‪ ،‬در واژه‌نامه هر دو یا چند صورت تلفظی آمده است‪ .‬اما در‬
‫متن و کالً در متن پایان‌نام""ه‪ ،‬هم""انطور که ض""بط ش""ده‌اند‪ ،‬آمده‌ان""د‪ .‬واژه‌ه""ای ‪ men‬و ‪ mēn ، hare‬و ‪harē ،‬‬
‫‪ hōye‬و ‪ høge‬از این نوع‌اند‪.‬‬

‫در کل پایان‌نامه به غیر از بخش واجشناس""ی‪ ،‬واژه‌ه""ا‪ ،‬جمله‌ها و متن‌ها و بخش واژه‌نامه آوانویسی عم""ومی یا کلی‬
‫شده‌اند‪ ،‬نه واج‌نویسی‪ .‬در این روش واج‌گونه‌های مهم هر واج نش""ان داده ش""ده‌اند‪ ،‬مثالً واج‌گ""ونه‌ی [ ‪ ]δ‬و [ ‪ ]w‬که‬
‫به ترتیب گونه‌های پس‌واکه‌ای و میان‌واکه‌ای ‪ /d /‬و ‪ /b /‬هس""تند‪ "،‬ن""یز واج‌گونه‌ه""ای ‪ u ، i‬و ‪ ø‬نش""ان داده ش""ده‌اند‪.‬‬
‫برای کشیدگی واکه‌هااز نش""انه‌ی دش"‪ "-‬اس""تفاده ش""ده اس""ت‪ h .‬پس‌واکه‌ای با آن که معم""والَ ح""ذف می‌ش""ود اما در‬
‫آوا‌نویسی آمده است‪ ،‬مگر در معدودی واژه‌های پر بسامد که به علت کاربرد فراوان ‪ h‬پس‌واکه‌ای کامالً حذف شده‬
‫است‪ ،‬مانند [ ‪.]mehmȭw [ > ]mēmȭw [ ، ]dohδar [ > ]dōδar‬‬

‫محدودیت‌های کار‬ ‫‪.1.3‬‬

‫بطور کلی گویش پژوهشی و حضور در میان گویشورانی که ممکن است زبان و فرهنگ متفاوتی داش""ته باش""ند‪ .‬و‬
‫گردآوری مواد زبانی در چنین شرایطی همیشه با مش""کالت و مح""دودیت‌هایی مواجه اس""ت‪ .‬این مش""کالت می‌تواند‬
‫مربوط به شرایط جغرافیایی و اقلیمی منطقه‪ ،‬س"اختار اجتم""اعی و ف""رهنگی ج"امعه‌ای که ک""ار گ""ویش پژوهشی در‬
‫می""ان آن‌ها انج""ام می‌گ""یرد‪ ،‬باش""د‪ ،‬که البته ش""ناخت پژوهش""گر از این مش""کالت و چگ""ونگی برخ""ورد وی با آن‌ها‬
‫می‌تواند در رفع ب""رخی از مح""دودیت‌ها مفید باش""د‪ .‬در زیر به ش""رح ب""رخی از مح""دودیت‌هایی که این تحقیق با آن‬
‫مواجه بوده می‌پردازیم‪.‬‬
‫ساختار زن""دگی کوچ‌نش""ینی که بر پ""ایه‌ی ک""وچ س""االنه بین دو منطقه‌ی سردس""یر و گرمس""یر انج""ام می‌گ""یرد ب""اعث‬
‫می‌شود که آن‌ها بخشی از س""ال را در گرمس""یر و بخش دیگر را در سردس""یر س""پری کنن""د‪ .‬طوایف هی""ودی که این‬
‫تحقیق در میان آن‌ها انجام گرفته است‪ ،‬چهار ماه از سال را (از اول خ""رداد تا آخر ش""هریور) در سردسر و بقیه را‬
‫در گرمسیر سپری می‌کنند‪ ".‬و این باعث شده بود که من برای کار در سردسر تنها چهار ماه فرصت داشته باشم‪ ،‬لذا‬
‫کار را باید به گونه‌ای تنظیم می‌کردم که در این فرصت پژوهش‌ه"ایم را به انج"ام برس"انم‪ ،‬چ"را که ادامه‌ی ک""ار در‬
‫گرمسیر مشکالت خاص خود را داشت‪ .‬در سردسیر بین محل اقامتم تا محل تحقیق در بین کوچ‌نشینان ‪ 10‬کیلومتر‬
‫فاصله بود و هر روز می‌توانستم به آسانی بین کوچ بروم و شب به شهر برگردم‪ ،‬اما در گرمسیر این امکان وج""ود‬
‫نداشت‪ ،‬زیرا بین کوچ‌نشینان تا نزدیک‌ترین شهر حداقل دو ساعت فاصله بود و من می‌توانستم ح""داکثر چند روزی‬
‫را به صورت میهمان در بین آن‌ها سپری کنم‪.‬‬
‫در بعد اجتماعی و فرهنگی یکی از مشکالت کار چگونگی ورود به اجتماع گویش"وران و جلب اعتم"اد آن‌ها ب""رای‬
‫همکاری ب""ود‪ .‬ب""رخی از خانواده‌ها در برخ""ورد اول نس""بت به قصد و نیت پژوهش""گر خ"وش‌بین نبودند" و یا وی را‬
‫اس""باب دردسر خ""ود تلقی می‌کردن""د‪ ،‬از این رو من نمی‌توانس""تم هر روز به یک خانه ب""روم و به گ""ردآوری م""واد‬
‫زبانی متنوع بپردازم بلکه مجبور بودم که توجه خ""ود را به چند خ""انواده مش""خص معط""وف کنم و پس از آن‌که چند‬
‫روزی را ص""رف آش""نایی با آن‌ها و ص""میمی ش""دن با اعض""ای خ""انواده می‌ک""ردم‪ ،‬آن‌گ""اه از آن‌ها بخ""واهم که به‬
‫پرسش‌هایم جواب دهند" یا مثالً قصه‌ای برایم نقل کنن"د‪ "،‬ل"ذا امک"ان این‌که م"واد زب"انی را بت"وانم از نق"اط مختلفی در‬
‫محدوده‌ی جغرافیایی این گویش گردآوری کنم وجود نداشت و عمالً مواد زبانی از بین دو گروه از کوچ‌نش""ینان (از‬
‫مختلف یک طایفه) که به فاصله‌ی یک کیلومتری از هم زندگی می‌کردند‪ ،‬گردآوری شده‌اند‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫دو تیره‌ی‬
‫مشکل ارتباط زبانی با گویشوران معضل دیگری بود که در آغاز ک""ار با آن مواجه ب""ودم‪ ،‬من هرچند خ""ود اص""لیت‬
‫بختیاری دارم اما در آغاز قادر به درک کامل گویش بختی""اری رایج در آن منطقه نب""ودم و این امر ب""اعث می‌شد که‬
‫روز اول را با کمک یک راهنم""ای محلی ک""ار‬‫ِ‬ ‫درآغاز ک""ار ب""رای ارتب""اط با گویش""وران دچ""ار مش""کل ش""وم و چند‬
‫کردم‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬این عامل باعث می‌شدکه گویشوران نیز برای آن‌که من منظورشان را درک کنم‪ ،‬به گونه‌ای‬
‫از بختی""اری نزدیک فارسی ص""حبت کنن""د‪ .‬اما کم‌کم که ق""ادر به درک بختی""اری ش""دم این مش""کل بر ط""رف شد و‬
‫هم‌چنان که کار پیش می‌رفت این توانایی را پیدا کردم که تا حدی خود نیز بختیاری صحبت کنم‪.‬‬
‫فرهنگ اجتماعی ایل نیز محدودیت‌هایی را جهت ارتباط با همه‌ی اعضای یک خ""انواده ایج""اد می‌ک""رد‪ ،‬مثالً من به‬
‫راحتی با زنان و دختران خانواده نمی‌توانستم صحبت کنم‪ ،‬مگر آن‌که اعتماد خانواده را جلب می‌کردم‪ .‬بس""یاری از‬
‫زنان و دختران خانواده در جمع غریبه ظاهر نمی‌شدند و یا اگر می‌شدند صحبت نمی‌کردند‪ "،‬به شدت از ضبط شدن‬
‫صدایشان پرهیز می‌کردند و این کار را ناپس""ند می‌دانس""تند" که ص""دای زنی ض""بط ش""ود و بعد غریبه‌ها به آن گ""وش‬
‫دهند‪ .‬گاهی نیز کم‌رویی و ترس از صحبت کردن در جمع باعث می‌شد که آن‌ها از گفتن قصه و داستان خ""ودداری‬
‫کنند‪ .‬بسیاری از این مشکالت با آشنایی من با خانواده‌ی گویشوران بعداً رفع می‌شد‪ ،‬که البته مقداری زمان می‌برد‪.‬‬
‫کار با مردان خانواده نیز مشکالت خاص خود را داش""ت‪ .‬م""ردان بختی""اری به علت آن که معم""والً با جامعه خ""ارج‬
‫ایل (روستا‪ ،‬شهر) ارتباط دارند توانایی فارسی صحبت کردن دارند و گ""رایش دارند که در ص""حبت ک""ردن با غ""یر‬
‫بختی""اری‌ زبان‌ه""ا‪ ،‬فارسی ص""حبت کنند" یا دست کم ادبی و ش""مرده ص""حبت کنن""د‪ "،‬این خص""لت ب""اعث می‌شد که به‬
‫محض دیدن" ضبط و دفتر یادداشت سعی کنند" بر‌حسب عادت در برابر طرف مقابل‌ش""ان که ی""ک« ش""هری» اس""ت‪،‬‬
‫روان‪ ،‬ادبی و نزدیک به فارسی صحبت کنند؛ در حالی که زن‌ها نه عادت به این ک""ار دارند و نه اص""والً توان""ایی‬
‫این کار را دارند‪ .‬از این جهت صورت اصیل گویش در گفتار زن‌ها بیشتر نمود داشت تا مردان‪.‬‬
‫مشکل دیگری که در مورد کار با مردان وجودداشت خودداری آن‌ها از نقل قص "ه‌های عامیانه ب""ود‪ .‬بیش""تر م""ردان‬
‫این کار را دون شأن خود می‌دانستند" و آن را کاری بیهوده و یاوه‌گویی تصور می‌کردن""د‪ .‬از این‌رو کم""تر م""ردی به‬
‫نقل کردن چنین قصه‌هایی تن می‌داد‪ .‬برای مثال در قبال درخواست من از یکی از مردان ایل ب""رای نقل ک"ردن متل‬
‫( ‪' )matal‬قصه' وی این ک""ار را بچه‌گانه نامید و نگ""ران ب""ود که بع""داً وی را 'سبک‌سر' بنامن""د‪ ".‬از س""وی دیگر‬
‫اشتغال مردان ایل به کار روزانه و دامداری موجب می‌شد که هم کم""تر در خانه حض""ور داش""ته باش""ند و هم چن""دان‬
‫حوصله نداشته باشند که بنشینند و به سؤال‌های من جواب دهند" و من فقط مدت کوتاهی می‌توانستم با آن‌ها ک""ار کنم‪.‬‬
‫گویی که زود از این کار خسته می‌شدند‪ .‬در حالی که زنان و پسران جوان اشتیاق بیشتری به این کار داشتند‪.‬‬
‫دخ""تران ایل یا تحص""یل نمی‌کنند" یا تا پنجم دبس""تان می‌خوانند و بعد رها می‌کنن""د‪ ،‬زی""را از یک سو امک""ان ادامه‌ی‬
‫تحص""یل بعد از دوره‌ی دبس""تان ب""رای آن‌ها ف""راهم نیس""ت‪ ،‬و از س""وی دیگر خیلی زود باید ازدواج کنن""د‪ .‬از این‌رو‬
‫چون خیلی زود از محیط مدرسه فاصله می‌گیرند‪ ،‬از جهت تأثیر پذیری‌شان از فارسی چندان نمی‌توان نگران بود‪،‬‬
‫اما پس""ران خ""انواده گ""اه تا س""طح دیپلم تحص""یل می‌کنند" و بس""یاری از آن‌ها بخشی از س""ال را ب""رای ک""ار ک""ردن به‬
‫شهرهای مختلفی مانند‪ ":‬اصفهان‪ ،‬شهرکرد‪ ،‬شوشتر و اهواز و غیره می‌رون""د‪ ،‬از این‌رو این نگ""رانی وج""ود داشت‬
‫که گویش آن‌ها از فارسی تأثیر پذیرفته باشد‪.‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫بختیاری‌ها و گویش بختیاری‬
‫‪ .2-1‬سرزمین بختیاری‬
‫سرزمین بختیاری منطقه‌ای وس""یع درغ""رب و جن""وب غ""ربی کشوراست که از ش""مال به شهرس""تان الیگ""ودرز در‬
‫استان لرستان‪ ،‬از غ""رب به رود دز و شهرس""تان‌های دزف""ول و شوش""تر در اس""تان خوزس""تان‪ ،‬از جن""وب به اس""تان‬
‫کهگیلویه و بویراحمد و از شرق به شهرستان بروجن و شهرکرد در استان چهار محال و بختیاری محدود می‌ش""ود‪.‬‬
‫این منطقه امروزه در چهار استان کشور قرار گرفته است‪ :‬در استان چهار محال و بختیاری به جز نیمه غربی این‬
‫استان شامل شهرکرد‪ ،‬س"امان و ب"روجن‪ ،‬دیگر من"اطق اس"تان‪ ،‬بختی"اری زب"ان هس"تند‪ .‬در اس"تان خوزس"تان بخش‬
‫شمال و شمال شرقی استان شامل شهرس""تان‌های ای""ذه‪ ،‬باغ‌مل""ک‪ ،‬هن""دیجان‪ ،‬هفتگ""ل‪ ،‬مسجدس""لیمان‪ ،‬گتون""د‪ "،‬اللی و‬
‫مناطق غربی پیرامون دو شهرستان شوشتر و دزفول به بختیاری صحبت می‌کنند‪ .‬در استان لرس""تان بخش جن""وبی‬
‫و جنوب غربی استان شامل شهرستان الیگودرز بختیاری زبان هستند‪ ".‬در استان اص"فهان بخش ک""وچکی در ش"مال‬
‫غربی استان شامل شهرستان‌های فریدون‌شهر و چادگان به بختیاری تکلم می‌کنن""د‪( .‬ب""رای فهرست کامل ش""هرها و‬
‫روستاهای بختیاری زبان در دو استان چه"ار مح"ال و خوزس"تان ن"ک‪ .‬خس"روی ‪24-49 ،1368‬؛ ب""رای فهرست‬
‫شهرهای بختی""اری زب""ان کش""ور ن""ک‪ .‬ام""ان الهی بهاروند ‪ .)106-110 ،1370‬عالوه بر من""اطق ذکر ش""ده گ""روه‬
‫زیادی از بختیاری‌ها طی چند دهه‌ی اخیر در شهرستان‌های اطراف اصفهان به ویژه ورنامخواست و سده‌ی لنج""ان‬
‫ساکن شده‌اند‪.‬‬
‫جمعیت مناطق بختیاری زبان بر پایه‌ی آمار سال ‪ 1375‬حدود یک میلی""ون و دویست ه""زار نفر است (ن""ک‪ .‬مرکز‬
‫آمار ای""ران‪ .)1375 .‬سرش""ماری س""ال ‪ 1377‬مرکز آم""ار ای""ران تع""داد بختیاری‌ه"ای کوچ‌نش""ین را ‪ 180,000‬نفر‬
‫اعالم کرده است(مرکز آمار ایران‪.)13 ،1377 ،‬‬
‫‪ .2-2‬شیوه‌ی زندگی بختیاری‌های‪ 4‬کوچ‌نشین‬
‫بختیاری‌ها شاخه‌ای از قوم لر هستند که امروزه حدود یک ششم آن‌ها کوچ‌نشین هستند‪ .‬مذهب آن‌ها ش""یعه‌ی دوازده‬
‫امامی است و همه‌ به گویش بختیاری که یکی از لهجه‌های گویش لری است تکلم می‌کنند‪ .‬ایل بختیاری در کنار ایل‬
‫منطقهی‬
‫‌‬ ‫قشقایی یکی از دو ایل بزرگ ایران هس"تند‪ "،‬زن"دگی بختیاری‌ه"ای کوچ‌نش"ین مبت"نی بر کوچ‌نش"ینی بین دو‬
‫گرمسیر و سردسیر سرزمین بختیاری است‪ .‬مرکز اکولوژیکی بین دو منطقه‌ی سردسیر و گرمسیر رود‌آب بازفت‬
‫( ‪ )awbâzoft‬در غرب استان چهارمحال و بختیاری در منطقه‌ی بازفت این استان است‪ .‬ک""وچ به س""مت سردس""یر‬
‫در بهار و اردیبهشت ماه به موازات گرم شدن هوا و خشک شدن گیاهان و مراتع در گرمس""یر انج""ام می‌گ""یرد و به‬
‫خاطر ش""رایط خ""اص اقلیمی ‪ 15-45‬روز بط""ول می انجام""د‪ .‬ک""وچ از سردس""یر به گرمس""یر از اواخر ش""هریور و‬
‫همزمان با سرد شدن هوا در سردسیر انجام می‌گیرد و ‪ 8-30‬روز بطول می‌انجامد‪ .‬بسته به فاصله‌ی بین سردس""یر‬
‫و گرمسیر‪ ،‬طایفه‌های مختلف مسافت‌های مختلفی را در مسیر کوچ طی می‌کنند‪ .‬در ح""الی که ب""رخی طایفه‌ها مانند‬
‫موری (از باب دورکی هفت لنگ) که سردسیر و گرمسیرشان به هم چس""بیده و هر دو در منطقه ب""ازفت واقع است‬
‫تنها چند روز را صرف کوچ می‌کنند‪ ،‬ب"رخی طوایف دیگر مانند باوادی‌باب‌ها مس"افتی را در ح"دود ‪ 170‬کیلوم"تر‬
‫باید طی کنند‪ .‬طول مسیر کوچ ممکن است به ‪ 300‬کیلومتر نیز برسد (نک‪ .‬دیگار‪.)33 ,1366 ،‬‬
‫علت ک""وچ بختیاری‌ها را باید برگرفته از دو عامل دانس""ت‪ ،‬یکی گرم""ای ف""راوان به""ار و تابس""تان در گرمس""یر و‬
‫سرمای طاقت فرسای زمستان در سردسیر است که هر دو باعث از بین رفتن علوفه و غذای دام‌ها می‌ش""ود و آن‌ها‬
‫را ناچار می‌کند که زمستان را در گرمسیر و تابستان را در سردسیر سپری کنند‪ .‬عامل دوم امکان دو بار کشت در‬
‫یک سال است‪ .‬با این شیوه کوچ نشینی آن‌ها می‌توانند یک بار در سردسیر در شهریور ماه کشت کنند و مرداد سال‬
‫بعد برداشت کنند؛" و یک بار نیز در آبان ماه در گرمسیر کشت کرده‪ ،‬بهار قبل از حرکت برداشت کنند (نک‪ .‬ام""ان‬
‫الهی بهاروند ‪45 ،1383‬؛ دیگار‪ ،‬همان)‪.‬‬
‫فعالیتهای اقتصادی ایل نیز وابسته به چرخه کوچ است‪ .‬بختیاری‌ها در درجه‌ی اول پرورش دهن""ده‌ی گوس""فند و بز‬
‫هس""تندکه بخش اص""لی درآمد آن‌ها را تش""کیل می‌دهد (ف""روش دام‪ ،‬فرآورده‌ه""ای ش""یری‪ ،‬پوس""ت‪،‬پش""م)‪ .‬بره‌ها و‬
‫بزغاله‌ها در اسفندماه در گرمسیر زاییده می‌ش""وند و پس از ب""زرگ ش""دن‪ ،‬تابس""تان در سردس""یر فروخته می‌ش""وند‪.‬‬
‫جفت‌گیری گوسفندها نیز در بهار و در سردس"یر انج"ام می‌گ"یرد‪ .‬بختیاری‌ها دام‌ه"ای دیگ""ری مانند اس"ب‪ ،‬ق"اطر و‬
‫االغ نیز برای کارهای بارکشی‪ ،‬سواری‪ ،‬شخم زدن و خرمن‌کوبی پرورش می‌دهند ( دیگار‪.)45-106 ،1366‬‬
‫فعالیت‌های کشاورزی بختیاری‌ها محدود به کشت گندم‪ ،‬جو و گاهی علوفه (در سردسیر) است‪ .‬گن""دم ب""رای تهیه‌ی‬
‫نان است که قوت اصلی آن‌ها را تشکیل می‌دهد و جو و علوفه نیز غذای دام‌های آن‌ها در فصل‌های کم علف اس""ت‪.‬‬
‫نظام کشاورزی آن‌ها نیز همانند دامداری‌شان وابسته به چرخه‌ی کوچ اس""ت‪ .‬در سردس""یر نیمه‌ی دوم ش""هریور قبل‬
‫از حرکت به سمت گرمس"یر‪ ،‬کشت می‌کنند و در م"رداد س"ال بعد که برگش"تند‪ ،‬برداشت می‌کنن"د‪ .‬در گرمس"یر ن"یز‬
‫اوایل آبان کشت می‌کنند و در بهار قبل از حرکت به س"مت سردس"یر محص"ول را برداشت می‌کنن"د‪ ".‬بیش"تر طوایف‬
‫چون امکان حمل محصول را ندارند‪ ،‬آن را خرمن نشده درون حصارهای کپر مانندی به نام ‪ čer‬انبار می‌کنند‪ "،‬و‬
‫در پاییز‪ ،‬بعد از برگشت به گرمسیر آن را خرمن می‌کنند‪ .‬شخم زدن زمین بیشتر به وسیله‌ی خیش چ""وبی و س""تور‬
‫انجام می‌گیرد‪ .‬زیرا زمین‌هایشان در مناطق کوهستانی واقع ش""ده و به ص""ورت قطعه‌ه""ای کوچک در بین درخت""ان‬
‫بلوط قرار گرفته است‪ .‬از منابع جانبی کسب درآمد بختیاری‌ها می‌توان به چی""دن و ف""روش گیاه""ان ک""وهی (ق""ارچ‪،‬‬
‫کرفس‪ ،‬بن‌سرخ‪ ،‬صمغ گون و ‪ )...‬و به‌ندرت شکار کردن اشاره کرد ( همان‪.)108-128 ،‬‬
‫مهمترین صنایع دستی بختیاری‌ها بافندگی است و مواد آن (پشم‪ ،‬مو) را نیز خود تولید می‌کنند‪ .‬این ک""ار که ص""رفا ً‬
‫به ذست زن‌های ایل انجام می‌گیرد‪ ،‬محص""والت تولی""دی متن""وعی را مانند ق""الی‪ ،‬م""وج‪ ،‬چوغا (لب""اس س""نتی م""ران‬
‫بختیاری)‪ ،‬خ""ورجین و باال‌پوش‌ه""ایی به نهم ُک""ردین و عبانم""د‪ "،‬وریس ( ‪ ، )virēs‬به""ون ( ‪( )bohȭw‬که ام""روزه‬
‫کم""تر بافته می‌ش""ود) در بر می‌گ""یرد‪ .‬از پوست دام‌ها ن""یز ان""واع مش"ک‌های آبی و دوغ‌زنی و خیگ روغن درست‬
‫می‌کنند ( همان‪.)141-170 ،‬‬
‫‪ .2-3‬ساختار اجتماعی بختیاری‌ها‬
‫یکی از ویژگی‌های ایل بختی""اری س""ازمان‌بندی منظم و مبت""نی بر سلس""له م""راتب این ایل اس""ت‪ .‬ک""وچک‌ترین واحد‬
‫اجتماعی ایل بهون ( ‪' )bohȭw‬چادر' یا لیر ( ‪' )lēr‬خانه' است‪ .‬که شامل یک خانوار با پدر‪ ،‬مادر و فرزندان آن‌ها‬
‫می‌شود‪ ،‬این گروه با کمک هم امور خانوادگی را انجام می‌دهند‪ .‬از اجتماع چند بهون یا لیر(معم""والً ‪ )3-12‬م""ال (‬
‫‪ )mâl‬ایجاد می‌شود که شامل چند خانواده خویشاوند است که در یک جا با هم چادر می‌زنند یا زندگی می‌کنند‪ ،‬مال‬
‫یک واحد مکانی است نه پدر تباری و اعضای آن هر چند با هم خویش""اوند هس""تند‪ "،‬اما ممکن است هم تب""ار نباش""ند‪.‬‬
‫اعضای یک مال در کارهای جمعی( شخم زدن‪ ،‬خرمن‌ک""وبی) به هم دیگر کمک می‌کنن""د‪ ".‬از اجتم""اع چند خ""انواده‬
‫اوالد حاصل می‌شود‪ .‬اوالد یک واحد پ""در تب""اری است و همه فرزن""دان یک پ""در هس""تند و معم""والً به ن""ام جد خ"ود‬
‫نامی""""ده می‌ش""""وند‪ .‬واحد بزرگ‌تر از اوالد تش ( ‪ )taš‬اس""""ت‪ ،‬تش یک واحد پ""""در تب""""اری است و اعض""""ای آن‬
‫خانواده‌هایی هستند" که چند نسل قبل یک نیای مشترکی داشته‌اند‪ .‬از اجتم""اع چند تش ت"یره ایج"اد می‌ش""ود‪ ،‬اعض"ای‬
‫تیره در یک منطقه‌ی جغرافیایی مشخصی سکونت دارند و به نام بانی خود یا محلی که از دیرباز سکونت داشته‌اند‬
‫نامی""ده ش""ده‌اند‪ .‬از اجتم""اع چند ت""یره طایفه ش""کل می‌گ""یرد‪ ،‬طایفه ممکن است دارای یک نی""ای مش""ترک(واقعی یا‬
‫اس""طوره‌ی) باش""د‪ .‬طایفه‌ه""ای ب""زرگ بختی""اری( مانند م""وری‪ ،‬گن""دلی) تعدادش""ان به ‪ 25000‬نفر می‌رس""د‪ .‬واحد‬
‫بزرگ‌تر از طایفه باب است و باب‌ها ایل را تش"کیل می‌دهن"د‪ .‬ایل بختی"اری دارای دو ش"اخه هفت‌لنگ و چهارلنگ‬
‫است‪( .‬درباره‌ی واحدهای اجتماعی ایل‌ها در ایران نک‪ .‬امان الهی بهاروند ‪154-162 ،1383‬؛ درب""اره‌ی تقس""یم‬
‫بندی واحدهای اجتماعی در ایل بختی""اری ن""ک‪ .‬ام""ان الهی بهاروند ‪ ،187-202 ،1370‬خس""روی ‪-100 ،1368‬‬
‫را که این تحقیق در میان آن‌ها انجام گرفته است‪ ،‬در س""اختار‬ ‫و‬ ‫‪ .)73‬رای نمونه موعت دو خانوده‌ی‬
‫اجتماعی ایل بختیاری در زیر نشان می‌دهیم‪:‬‬
‫طایفه‪:‬‬ ‫باب‪:‬‬ ‫شاخه‪ :‬چهارلنگ‪،‬‬ ‫ایل‪ :‬بختیاری‪،‬‬
‫خانواده‬ ‫اوالد‬ ‫تش‬ ‫تیره‬
‫ساختار قدرت سیاسیدر ایل بختی"اری این گونه ب"وده است که ریاست کل را مق"ام ایل‌خ"انی و دس"تیارش ایل‌بیگی بر‬
‫عهده داشته‌اند( مانندحسینقلی خان‪ ،‬امامقلی خان؛ این مقام تا سال ‪ 1315‬شمسی وجود داشت و به وس""یله رض""اخان‬
‫برداش""ته ش""د)‪ .‬بعد" از این دو‪ ،‬کالنترها ق""رار دارند که رؤس""ای طوایف بختی""اری هس""تند" و بعد از ایش""ان کدخ""داها‬
‫رئیس تیره‌ها قرار دارند‪ .‬مدیریت تش برعهده شخصی به نام ریش سفید بوده است‪ .‬البته نق این رؤسا طی این چند‬
‫دهه‌ی اخیر ضعی شده و موقعیت خود را از دست داده‌اند" ولی کار آن‌ها بسته به جایگاهی که داشتند برق""راری نظم‬
‫در واحدهای زیردست خود‪ ،‬قضاوت و حل و فصل امور و هماهنگ ک""ردن ک""ار ک""وچ و مس""ایل مرتبط با آن ب""وده‬
‫است‪ (.‬دیگار‪)199 ،1366 ،‬‬
‫‪ .2-4‬تاریخچه‌ی ایل بختیاری‬
‫نخستین بار حمداله مستوفی در تاریخ گزیده(تألیف سال ‪‍‌ 703‬ه‪ .‬ق‪ ).‬از بختی""اری با ن""ام یکی از قبایل لر ن""ام ب""رده‬
‫است‪ .‬از آن پس تا زمان صفویان از این قوم در متون تاریخی نام نرفته است‪ .‬اتحادیه‌ی ایل بختیاری گویا در اوایل‬
‫دوره‌ی ص"فوی تش"کیل ش"ده و ش"اید وابس"ته و زیر نظر ص"فویان ب"وده اس"ت‪ .‬در س"ال ‪ 1025‬ه‪ .‬ق‪ .‬جهانگیرخ"ان‬
‫بختیاری همراه سپاه ایران در رکاب شاه عباس صفوی به مقابله‌ی سپاه عثمانی رفت( سردار اسعد ‪.)386 ،1383‬‬
‫در سال ‪ 1037‬ه‪ .‬ق‪ .‬شاه عباس حکومت تمام بختیاری‌ها را به خلیل خان برادر جهانگیرخان سپرد‪ .‬از این زمان تا‬
‫پایان دوره‌ی صفویان گویا بختیاری‌ها هم‌چنان تابع پادش""اهان ص""فوی بودن""د‪ .‬در زم""ان به ق""درت رس""یدن نادرش""اه‬
‫افشار در سال ‪ 1145‬ه‪ .‬ق‪ .‬بختیاری‌ها گماشته‌ی وی را در بختیاری کشتند و نادر ضمن تأدیب قاتالن و آرام کردن‬
‫منطقه‌ی بختیاری‪ ،‬تعدادی از طوایف بختیاری را به خراس"ان کوچان"د‪ .‬ب"ار دیگر در س"ال ‪ 1148‬ه‪ .‬ق‪ .‬بختیاری‌ها‬
‫به سرکردگی علیمراد نامی علیه کارگزار نادر در بختیاری شوریدند‪ "،‬این بار نیز نادر پس از س""رکوبی ش""ورش و‬
‫کشتن علیمرادخان گروهی دیگر از بختیاری‌ها را به تربت جام در خراسان تبعید کرد‪ (.‬همان‪ )397 ،‬با مرگ نادر‬
‫در سال ‪ 1160‬ه‪ .‬ق‪ .‬گروهی از بختیاری‌های کوچانده ش""ده فرصت یافته به س"رزمین خ""ود برگش""تند‪ .‬در این می""ان‬
‫علیمردانخان نامی بخش‌هایی از مناطق جنوبی و مرکزی ای""ران‬ ‫‌‬ ‫تعدادی از خوانین چهارلنگ کیانرسی به رهبری‬
‫را گرفتند‪ .‬علیمردان‌خان که داعیه‌ی سلطنت داشت با کمک کریم خان زند اصفهان را گرفت و ابوالفتح‌خان گماشته‬
‫شاهرخ‌شاه افشار را در سال ‪ 1164‬ه‪ .‬ق‪ُ .‬کشت‪ ،‬اما در پی اختالفی که با کریم‌خان زند پیدا کرد در س""ال ‪ 1167‬ه‪.‬‬
‫ق‪ .‬به دست وی در حوالی کرمانشاه کشته شد( گارثویت‪.)1375،70‬‬
‫با به قدرت رسیدن قاجاریان ریاست ایل بختیاری هم‌چنان به دست خوانین چهارلنگ بود‪ .‬و منطقه‌ی بختی""اری زیر‬
‫نظر منوچهرخان معتمدالدوله حاکم ف""ارس ق""رار داش"ت‪ .‬در این دوره بختی""اری دچ"ار آش"فتگی و آش""وب ب""ود و در‬
‫نزاعی که بین خوانین چهارلنگ وجود داشت سرانجام شخصی به نام علی خان از اعقاب علیمردان‌خ""ان توانست با‬
‫غلبه بر دیگران طوایف بختیاری را نیز زیر فرمان خود آورد‪ ،‬اما گسترش قدرت علی‌خان و تحریکات رقیبان وی‬
‫ب""اعث بد گم""انی فتحعلی‌ش""اه نس""بت به وی شد و دس""تور داد وی را گرفته ک""ور کردند" و حس "ن‌خان را به ج""ای وی‬
‫گماشت‪ .‬پس از عزل و کور شدن علی‌خان‪ ،‬فرزندان وی برای مدتی در یکی از روستاهای فری""دن که از امالک خ‬
‫‌خن بود پنهان شدند‪ "،‬تا آن که چندی بعد یکی از فرزندانش به نام محمدتقی‌خان در سن ‪ 18‬س"الگی موفق شد عم""وی‬
‫خود حسن‌خان را کشته‪ ،‬به نام رئیس طایه کیانرسی قدت را به دست بگیرد‪ .‬و به تدریج قدرت ود را گسترش داد و‬
‫با وصلت با سران طوایف بختیاری به وسعت مناطق زیر نف""وذ خ""ود اف""زود‪ .‬گس""ترش ق""درت محم""دتقی‌خان ب""اعث‬
‫رشک و بیمناکی معتمدالدوله ح""اکم ف""ارس شد و به به""انه‌ی ن""دادن ملی""ات معوقه او را در س""ال ‪ 1220‬ه‪ .‬ش‪ .‬به ت‬
‫رساند( همان‪ .)78-83 ،‬محمدتقی‌خان یکی از چهره‌های ش""اخص و برجس""ته‌ی ایل بختی""اری ب""ود‪ .‬او آخ""رین خ""ان‬
‫قدرتمند از ش""اخه‌ی چهارلنگ ب""ود و بعد از وی ریاست ایل بختی""اری به ش""اخه‌ی هفت لنگ انتق""ال افت و خ""وانین‬
‫چهارلنگ از آن پس تابع خوانین هفت‌لنگ بودند‪".‬‬
‫در همین روزگار در ایل هفت‌لنگ حسینقلی‌خان دورکی به قدرت رسید‪ .‬او فرزند جعفرقلی‌خان دورکی ب""ود که در‬
‫س"ال ‪ 1215‬ه‪ .‬ش‪ .‬در جنگ با طایفه بهداروند" کش"ته ش"ده ب"ود‪ .‬بعد از م"رگ وی ب"رادرش کلبعلی‌خ"ان سرپرس"تی‬
‫فرزندانش را بر عهده گرفت‪ .‬دیگر فرزندان جعفرقلی‪ ،‬امامقلی برادر تنی حسینقلی و رضاقلی‌خان و مصطفی‌خان‬
‫برادران ناتنی وی بودند‪ "(.‬همان‪ .)86 ،‬حسینقلی‌خان بعد از مرگ پدر وارد دس""تگاه معتمدالدوله ح""اکم ف""ارس شد و‬
‫در نبرد معتمدالدوله با محمدتقی‌خان چهارلنگ او را یاری کرد‪ .‬بعد از مرگ محمدتقی‌خان در سال ‪ 1220‬ه‪ .‬ش‪، .‬‬
‫حسینقلی‌خان به س""رعت رشد ک""رد و در بیست و چند س""الگی به ریاست ایل هفت‌لنگ رس""ید‪ .‬او با برخ""ورداری از‬
‫حم""ایت سه ب""رادر خ""ود توانست با گ""رفتن قلم""رو چهارلنگ کل ایل بختی""اری را تحت فرم""ان خ""ود درآورد و با‬
‫گسترش قدرت خود توانست پشتیبانی دربار قاجار را نیز جلب کن""د‪ ،‬به گ""ونه‌ای که در س""ال ‪ 1241‬ه‪ .‬ش‪1270 ( .‬‬
‫ه‪ .‬ق‪ ).‬لقب ن""اظم بختی""اری و در س""ال ‪ 1246‬ه‪ .‬ش‪ .‬لقب ایلخ""انی را به دست آورد‪ .‬حس""ینقلی‌خان هر س""ال مالی""ات‬
‫بختیاری را به حاکم اصفهان می‌پرداخت‪ .‬اینمالیات بر دو نوع بود‪ ،‬یکی مالیات ش""اخی که در به""ار گرفته می‌شد و‬
‫به ازای هر رأس مادیان یا ‪ 4‬رأس ستور و گه یابیسترأس گوسفند و بز برابر ‪ 15‬قران بود‪ .‬دیگر مالیات خشتی که‬
‫از زمین‌های کش"اورزی گرفته می‌شد و به ازای هر خیش زمین یک ق""ران ب""ود(گ"ارثویت‪ .)99 ،1375 ،‬از می"ان‬
‫فرزندان ایلخانی چند تن در آینده ایل بختیاری نقش مهمی بازی کردند‪ ":‬اسفندیارخان(صمصام السلطنه) پسر بزرگ‬
‫و قائم مقام وی‪ ،‬علیقلی‌خان(سردار اسعد)‪ ،‬خسروخان(ردار ظفر) و بی‌بی مریم(مادر علیمردان‌خ""ان چهارلنگ که‬
‫در نبرد با رضاخان کشته شد)‪ .‬این بانو زنی برجسته با روحی سرکش و مستقل بود که بع""داً در تع""یین سیاست ایل‬
‫بختیاری در دوره‌ی جنگ جهانی و نقش رجسته‌ای داشت‪.‬‬
‫در م""دت ‪ 31‬س""الی که حس""ینقلی‌خان ایلخ""انی ریاست ایل بختی""اری را برعه""ده داش""ت‪ ،‬هیچ ط""ایقه‌ای از بختی""اری‬
‫شورش نکرد‪ .‬اوبرجسته‌ترین رهبر ایل بختیاری بود که ضمن گسترش دادن و یکپارچه ک""ردن منطقه‌ی بختی""اری‪،‬‬
‫با داشتن بنیه‌ی مالی قوی و ن""یروی جنگی قدرتمند" گ""ام در راه سیاست گذاش""ته ب""ود‪ ،‬ام دی""ری نگذشت که گس""ترش‬
‫ق""درت و اعتب""ار وی در می""ان بختیاری‌ها ناصرالدین‌ش""اه قاج""ار را بیمن""اک ک""رد و س""عایت‌های فره""اد م""یرزا‬
‫معتمدالدوله حاکم فارس نزد وی‪ ،‬مزید بر علت شد تا شاه قاجار فرمانت وی را به ظل‌السلطان حاکم اصفهان بده""د‪.‬‬
‫او نیز حینقلی‌خان را به اصفهان دع""وت ک""رد و ش""بانه او را خفه ک""رد و دو پس""رش اس""فندیارخان و علیقلی‌خ""ان را‬
‫زندانی کرد‪ .‬بعد ازمرگ حسینقلی‌خان ایلخانی در سال ‪ 1261‬ه‪ .‬ش‪ 1299( .‬ه‪ .‬ق‪) .‬منصب ایلخ""انی به ب""رادرانش‬
‫انامقلی‌خان و مقام ایل‌بیگی به ب""رادر دیگ"رش رض"اقلی‌خان واگ"ذار ش"د‪ .‬اما م""رگ این شخص"یت برجس"ته نقطه‌ی‬
‫پایانی بر ثبات و آرامش سرزمین بختیاری بود‪.‬‬
‫بعد از او چندی امین‌الس""لطان ص""دراعظم ش""اه‪ ،‬علیقلی‌خ""ان را به ته""ران فراخوان""دو او را فرمان""ده یک صد س""وار‬
‫بختیاری کرد که گارد مخصوص صدارت اعظم بودن""د‪ ".‬وی اس""فندیارخان را ن""یز چند س""ال بعد آزا ک""رده به ج""ای‬
‫امامقلی‌خان ایلخانی بختیاری کرد‪ .‬در این میان بین فرزن""دان ایلخ""انی و امامقلی‌خ""ان(ح""اجی ایلخ""انی) بر سر مق""ام‬
‫ایلخانی اختالف افتاد که سرانجام با وساطت امین‌الس"لطان و ظل‌الس"لطان ق""رار شد هر دو خ""انواده بط""ور مش""ترک‬
‫ریاست ایل بختیاری را برعهده داشته باشند و این ریاست تا سال ‪ 1315‬ه‪ .‬ش‪ .‬ادامه یافت‪.‬‬
‫در سال ‪ 1277‬ه‪ .‬ش‪ .‬دولت بریتانیا قرارداد جاده کاروان‌رو بختیاری(جاده لینچ) را با خانواده‌ی ایلخ""انی و ح""اجی‬
‫ایلخانی منعقد ک"رد و چن"دی بعد در س"ال ‪ 1248‬ه‪ .‬ش‪ .‬ق"رارداد نفت را با این خ"انواده بست به این ت"رتیب عای""دات‬
‫جاده‌ی کارون‌رو به اضافه‌ی درآمد سهام نفت بین دو خانواده تقسیم شد‪ (.‬همان‪.)124 ،‬‬
‫همزم""ان با ش""رکت بختیاری‌ها در فعالیت‌ه""ای ش""رکت نفت‪ ،‬خ""وانین بختی""اری عالقمند" ش""دند که خ""ارج از قلم""رو‬
‫بختیاری و در انقالب مشروطه نیز سهمی برعهده بگیرند‪ .‬در این میان علیقلیی‌خ""ان س""ردار اس""عد ب""ود که توانست‬
‫ره""بری این خواست را برعه""ده بگ""یرد‪ .‬وی که پس از م""رگ پ""در به ته""رتن رفته و چند س""الی را ن""یز در اروپا‬
‫گذرانده بود(‪ 1287-8‬ه‪ .‬ش‪ ،) .‬رهبری بختیاری‌ها را در جنبش مشروطیت بر عهده گرفت‪ .‬در سال ‪ 1287‬ه‪ .‬ش‪.‬‬
‫مردم اصفهان علیه ستمگری‌های ظل‌السلطان به س""توه آم""ده قی""ام کردند" و او مجب""ور به کن""اره‌گیری ش""د‪.‬در پی این‬
‫محمدشاه اقبال‌الدوله کاشی یکی از حکام خودکامه‌ی قاجار را به جای وی حاکم اصفهان کرد‪ .‬وی سعی کردجل""وی‬
‫فع"""الیت مش"""روطه خواه"""انی را که می‌خواس"""تند از بختیاری‌ها کمک بگیرن"""د‪ ،‬بگ"""یرد‪ .‬درس"""ال ‪ 1288‬ه‪.‬ش‪.‬‬
‫ضرغام‌الس""لطنه پسر رض""اقلی‌خان ایل‌بیگی با دس""ته‌ای از س""واران بختی""اری به ی""اری م""ردم اص""فهان ش""تافتند" و‬
‫اقبال‌الدوله کاشی را از حکومت شهر برکنار کردند و صمصام‌الس""لطنه را به حک"ومت اص"فهان گماش""تند‪ .‬در س""ال‬
‫‪ 1288‬ه‪ .‬ش‪ .‬مجاه""دین بختی""اری به ره""بری س""ردار اس""عد ب""رای تص""رف ته""ران راهی پ""ایتخت ش""دند و به کمک‬
‫مجاهدین رشت به تهران حمله کردند‪ ".‬پس از جهار روز زد و خورد نیروهای دولتی تسلیم شدند و محمدعلی‌شاه به‬
‫سفارت روس پناه برد‪ .‬با تش""کیل ک""ابینه‌ی اول س""پهدار(محمدحس""ین‌خان پسر امامقلی‌خ""ان ح""اجی ایلخ""انی) نخست‬
‫وزیر و سردار اسعد وزیر کشور شد در کابینه‌ی بعدی این دو‪ ،‬سمت وزارت کشور و جنگ را داشتند‪ .‬اما کابینه‌ی‬
‫بعدی به نخست وزیری عالءالسلطنه بدون حضور بختیاری‌ها تشکیل شد و سواران بختیاری نیز به می""ان ایل خ""ود‬
‫برگشتند‪.‬‬
‫به قدرت رسیدن رضاشاه منجر از دست رفتن نظام ایلی و کاهش نقش سیاسی بختیاری‌ها و دیگر اق""وام ای""رانی در‬
‫سطح مملکت شد‪ .‬او در آغ""از سیاست مالیمی را در قب""ال بختیاری‌ها اتخ""اذ ک""رد و س""عی داشت با ایج""اد تفرقه بین‬
‫سران بختی"اری از نف"وذ آن‌ها به نفع خ"ود به"ره گ"یرد‪ .‬وی ح"تی س"ردار اس"عد را وزیر جنگ خ"ود ک"رد و تا س"ال‬
‫‪ 1312‬ه‪ .‬ش‪ .‬در این سمت نگه داشت‪ ،‬اما پس از آرام شدن اوضاع و رس""یدن به مقاصد خ""ود ش""روع به قلع و قمع‬
‫سران بختیاری کرد و در دو مرحله تعدادی از خ""وانین بختی""اری را اع""دام و ع""ده‌ی زی""ادی را زن""دانی ک""رد‪ .‬ازدید‬
‫رضاخان ساختار قدرت و شیوه زندگی بختیاری‌ها و دیگر اقوام ایرانی مانعی جدی برای نوسازی ای""ران به س""بک‬
‫غرب بود‪ ،‬از این رو برای اصالح شرایط سه سیاست کلی را دنبال کرد‪ -1 :‬اسکان اجباری عشایر‪ -2 ،‬ق""وم‌زدایی‬
‫از طریق اع""دام و زن""دانی ک""ردن س"ران بختی""اری و ج"ایگزینی آن‌ها با فرمان""دارانی که بیش""تر به ام""ور اداری ایل‬
‫می‌پرداختند‪ -3 ،‬فرهنگ‌زدایی از طریق اجبار آن‌ها به پوشیدن لباس غربی و انجام دادن برخی رفتاره""ای غ""ربی‪.‬‬
‫او با ملغی کردن مقام ایلخانی و ایل‌بیگی رأس هرم قدرت را از بین برد و با حفظ کالنترها و کدخداها که تعدادشان‬
‫به چند صد نفر می‌رسید‪ "،‬زمینه را برای افزایش خصومت‌های طایفه‌ای افزایش داد( دیگارد‪.)1988 ،‬‬
‫با آغاز جنگ جهانی دوم و تبعید رضاخان ب""رخی اق""دامات وی بی‌ثمر ماند و س""ران زن""دانی بختی""اری به می""ان ایل‬
‫برگشتند‪ ،‬اما اقدامات وی تأثیر خود را گذاشته ب""ود و س""رانبختیاری دیگر نتوانس""تند" ب""رای اتح""اد و یکپ""ارچگی ایل‬
‫کاری انجام دهند‪.‬‬
‫با بر تخت نشستن محمدرضا پهلوی‪ ،‬در آغاز اقدام خاصی در مورد بختیاری‌ها صورت نگرفت و حتی ازدواجشاه‬
‫با ثریا اس""فندیاری ن""واده ایلخ""انی( دخ""تر خلیل اس""فندیاری پسر سرداراس""عد اول) در س""ال‪ 1321‬نوید بخش روی‬
‫خوش پادشاه جدید نسبت به بختیاری‌ها بود‪ .‬اما سیاست آینده محمدرضا پهلوی در جهتمدرنیزه ک""ردن کش""ور ت""أثیر‬
‫بسیاری بر زندگی بختیاری‌ها گذاشت‪ .‬با انجام اصالحات ارضی در سال ‪ 1341‬و سپس ملی ک""ردن مراتع عرصه‬
‫برای کوچ‌نشینان و دامداری تنگ ش"د‪ .‬در پی این اق"دامات اف"رادکم بض"اعت ایل ناچ"ار ش"دند به مش"اغل پس"تی در‬
‫ش""رکت نفت و ش""رکت‌های کشت و ص""نعت در خوزس""تان یا ذوب آهن در اص""فهان روی بیاورند و ب""رخی نیزبه‬
‫کارگری در شرکت‌های پیمانکاری بپردازند( ‪. )ibid‬‬

‫با ظهور انقالب اسالمی در سال ‪ 1375‬و شکل گ""یری س""پاه پاس""داران و ایج""اد ش""ورای عش""ایر در س""طح تیره‌ه""ا‪،‬‬
‫عرصه برای ایف""ای نقش جوان"ان لر ب""از شد و کالنترها وکدخ""داها هرچند در می""ان ایل حض"ور داش""تند اما روز به‬
‫روز از اعتبار و کارآیی سابق آن‌ها کاسته می‌شد‪ .‬با تأسیس جهاد سازندگی دیری نگذشت که افراد این نهاد در تمام‬
‫مناطق بختیاری حضور یافته و شروع به ساختن جاده‪ ،‬پل‪ ،‬مدرس""ه‪ ،‬خانه بهداشت و دیگر مراکز عم""رانی کردن""د‪.‬‬
‫شرایط پیش آمده از آغاز انقالب اسالمی تا کنون باعث بهبود شرایط زن""دگی و معیش""تی بختیاری‌ها ش""ده اس""ت‪ .‬اما‬
‫شرایط ایجاد شده و روند کنونی جامعه‌ی ایران رو به سمتی می‌رود که نقطه‌ی پایانی آن را باید زوال کوچ‌نشینی و‬
‫هویت ایل بختیاری دانست‪.‬‬
‫‪ .2-5‬رده‌شناسی گویش بختیاری‬
‫منظور از رده‌شناسی تع""یین" جایگ""اه این گ""ویش در بین دیگر گویش‌ه""ای ای""رانی اس""ت‪ .‬زبان‌ه""ای ای""رانی در روند‬
‫تحوالت تاریخی خ""ود دارای سه دوره ت""اریخی هس""تند‪ ".‬دوره‌ی باس""تان از آغ""از س""ده چه""ارم و س""وم قبل از میالد‪،‬‬
‫دوره‌ی میانه تا سده‌ی هشتم میالدی و دوره‌ی نو از سده هشتم میالدی تا کنون‪ .‬زبان‌ه"ای ای"رانی دوره‌ی باس"تان به‬
‫دو دسته شرقی و غربی تقسیم بندی‬
‫تقسیم بندی می‌شوند‪ .‬زبان‌های شرقی در شرق ایران باستان و زبان‌های غربی در غرب ایران باستان یعنی قلم""رو‬
‫پارس‌ها و مادها تکلم می‌ش"""دند‪ ".‬م"""رز بین گویش"""ای ش"""رقی و غ"""ربی را باید دش"""ت‌های ک"""ویری ش"""رق ای"""ران‬
‫دانست( اشمیث ‪ .)1989،60‬گویش‌های غربی خود به دو شاخه شمالی و جنوبی تقسیم بن""دی می‌ش""وند‪ .‬گویش‌ه""ای‬
‫غربی جنوبی در سرزمین پارس قلمرو هخامنش""یان و گویش‌ه""ای غ""ربی ش""مالی در س""رزمین م""اد باس""تان‪ ،‬قلم""رو‬
‫مادها تکلم می‌شدند(همان‪ .)63،‬زبان‌ه"ای ای""رانی باس"تان غ""ربی منش""اء تم""ام گویش‌ه"ایی هس"تند" که در مح""دوده‌ی‬
‫جغرافیایی امروزی ایران تکلم می‌شوند‪ .‬از میان زبان‌های دوره‌ی فارسی میانه مانوی و گونه‌ی دیگر آن پهلوی به‬
‫شاخه غربی جنوبی و پارتی به شاخه‌ی غربی سمالی تعلق دارند‪ .‬از میان گویش‌های جدید ایرانی گویش‌های غربی‬
‫جنوبی بازمانده‌ی گویش‌هایی هستند" که در دوره‌ی باستان در سرزمین پارس تکلم می‌شدندو فارسی باستان یکی از‬
‫گونه‌های آن بوده است( ‪.) windfuhr 1989‬‬

‫گویش بختیاری را بر پایه‌ی شواهد و معیارهای آواشناختی زیر از زمره‌ی گویش‌های غربی جن""وبی ای""ران دانست‬
‫درباره‌ی رده‌شناسی گویش‌های ایرانی باستان بر پایه‌ی این معیارها نک‪ .‬اشمیت ‪ ،63 ،1989‬و دوره‌ی میان نک‪.‬‬
‫اشمیت ‪:)170 ،1989‬‬

‫‪ .1‬خوشه‌ی همخوانی ‪ št‬ایرانی بلستان در گویش‌های غربی جنوبی به ‪ st‬تبدیل شده است‪:‬‬
 ‫بختیاری ‪' most‬مشت' < ایرانی باستان * ‪ ، -mušta‬فارسی میانه ‪ ، must‬فارسی نو ‪.most‬‬

‫بختیاری ‪' angost‬انگشت' < ایرانی باستان * ‪ ، -angušta‬اوستایی ‪ ، -angušta‬پهلوی اشکانی ‪angušt‬‬
‫‪ ،‬فارسی میانه ‪.angust‬‬

‫بختیاری ‪' lesten‬لیسیدن' < ایرانی باستان * ‪ ، rišta- > *√raiz‬فارسی ‪.leštan‬‬

‫بختیاری ‪' čâst‬ناهار‪ ،‬ظهر'‪ ،‬فارسی میانه و نو ‪.čâšt‬‬

‫بختیاری ‪' pest‬آرد' < ایرانی باستان * ‪ ، -pištra‬اوستایی ‪ ، -pištra‬فارسی ‪.pest‬‬

‫‪ .2‬خوشه‌ی همخوانی ‪ sp‬ایرانی باستان در گویش‌های جنوب غربی به ‪ s‬تبدیل" شده اس""ت(اوس""تایی و م""ادی‬
‫‪ ، sp‬فارسی باستان ‪:) s‬‬

‫بختیاری ‪' gūsend‬گوسفند' < ایرانی باستان * ‪ ، -gau-spanta‬اوستایی ‪ ، -gao-spanta‬فارسی باستان‬

‫* ‪ ، gau-santa‬فارسی میانه ‪.gōspand‬‬

‫بختیاری ‪' šeš‬شپش' (< * ‪ < ) seš‬ایرانی باستان ‪ ، spiš *-‬اوستایی ‪ ، spiš‬فارسی باستان * ‪ ، siš‬فارسی‬
‫میانه ‪.špiš‬‬

‫بختیاری ‪' say‬سگ' > ایرانی باستان *‪ ، -spanka‬اوستایی ‪ ، span‬فارسی باستان ‪ ، *saka‬فارسی میانه و‬
‫نو ‪.sag‬‬

‫‪ g .3‬های میان واکه‌ای ایران باستان از دوره‌ی میانه به بعد در گویس‌های غربی جنوبی حذف ش""ده یا به ‪w‬‬
‫تبدیل شده‌اند‪:‬‬

‫بختیاری‪' dorō :‬دروغ' < ایرانی باستان * ‪ ،drauga‬اوستایی ‪ ، draoga -‬فارسی باس""تان ‪، -drauga‬‬
‫فارسی میانه ‪ ، drō‬پهلوی اشکانی ‪.drōȢ‬‬

‫بختیاری‪' čera :‬چراغ' ‪ ،‬فارسی میانه مانوی ‪ ، čarā‬پهلوی اشکانی ‪.čarāȢ‬‬

‫بختیاری‪' dū :‬دوغ' ‪ < ،‬ایرانی باستان * ‪ ، -dauga‬سنسکریت ‪ ، -dūgha‬فارسی نو ‪.dūȢ‬‬

‫بختی""اری‪َ ' mawr :‬م""رغ '( ‪ < )> marw‬ای""رانی باس""تان ‪ ، -margū‬اوس""تایی ‪ ، marȢū‬فارسی میانه‬
‫‪.marw‬‬

‫‪ dz .4‬ایرانی باستان( هندواروپایی ‪ ، ǵ‬اوستایی ‪ ، z‬فارسی باستان ‪ ) d‬در گویش‌های غربی جنوبی به ‪d‬‬
‫تبدیل شده است‪:‬‬

‫بختیاری‪' bōyī :‬بازو' (* ‪( )→bâdū‬ایرانی باستانی * ‪ ، -badzūka‬اوستایی ‪ ، bāzū‬فارسی باستان *‬

‫‪.-bādū‬‬

‫بختی""اری‪' dambar :‬وی""ران'‪ < ،‬ای""رانی باس""تان *√ ‪ ، dzamb‬اوس""تایی √ ‪ ، zamb‬پهل""وی اش""کانی‬

‫‪zambāgar‬‬

‫بختیاری‪ dâl :‬پیر‪ dølū ،‬پیرزن‪ .‬ایرانی باستان *√ ‪ ، dzar‬اوستایی √ ‪ ،zar‬فارسی نو ‪zâl -‬‬
 ‫بختیاری‪ del :‬دل < ایرانی باستان * ‪ ، dzrd‬اوستایی ‪ ،zarad‬پهلوی اشکانی ‪ ، zird‬فارسی میانه ‪.dil‬‬

‫‪ .5‬خوشه‌ی همخوانی ‪ θr‬ایرانی باستان درگویش‌های غ""ربی جن""وبی به ‪ s‬تب""دیل ش""ده اس""ت(اوس""تایی ‪، θr‬‬
‫فارسی باستان ‪:)ҫ‬‬

‫بختیاری‪' awus :‬آبستن' < ایرانی باستان * ‪ ، ā-puθra‬فارسی باستان ‪ ، puҫa‬اوستایی ‪ ،puθra‬فارسی‬
‫میانه ‪ ، ābus‬پهلوی اشکانی ‪.puhr‬‬

‫بختیا ی‪' se :‬سر'‪ < ،‬ایرانی باستان *‪ ، -θri‬اوستایی ‪ ، -θri‬فارسی باستان * ‪ ، ҫi‬فارسی میانه ‪.si‬‬

‫‪ .2-6‬بختیاری و زبان فارسی‬

‫بحث بر سر اینکه آیا بختیاری( و دیگر گونه‌های لری) گ""ونه‌ای جداگانه است یا یکی از لهجه‌ه""ای فارسی پرسشی‬
‫است که هنوز پژوهشگران درباره‌ی آن اتفاق نظر ندارند‪ .‬برخی از پژوهشگران بر این باورند که بطور کلی لری‬
‫در اصل یکی از لهجه‌های فارسی دری بوده است که ح""دود ه""زار س""ال پیش از این زب""ان ج""دا ش""ده و س""یر تح""ول‬
‫ج""داگانه‌ای را پیم""وده اس""ت(ن""ک‪ Mackinonn 2002 .‬و ام""ان الهی بهاروند ‪ .)53 ،1370‬اما وین""دفور در رده‬
‫بندی گویش‌های غربی ایران( ویندفور‪ )1989 ،‬گویش‌های ل""ری را زیر عن""وان ‪ preside‬ش""اخه‌ی ج""داگانه‌ای از‬
‫گویش‌های ایرانی دانسته است‪ .‬در زیر به برخی از ناهمانندی‌های فارسی و بختیاری اشاره می‌کنیم‪.‬‬

‫‪ .1‬ساخت فعل مجهول با پسوند ‪ eh -‬از ویژگی‌های بختیاری و دیگر گویش‌های لری است که در فارسی میانه نیز‬
‫وجود داشته است ولی در پارتی چنین ساختی وجود نداش""ته اس""ت( زون""درمان ‪ .)1382‬از این س""اخت در هیچ یک‬
‫از مت""ون فارسی دری نش""انی نمی‌بی""نیم‪.‬اما در یکی از مت""ون فارسی یه""ودی مرب""وط به س""ده‌ی پنجم هج""ری که در‬
‫منطقه‌ی خوزس""تان نوش""ته ش""ده است این س""اخت د واژه‌ه""ایی مانند ‪' tb'hyhst‬تب""اه شد' آم""ده است که خ""ود گ""واه‬
‫ن""زدیکی گ""ویش بختی""اری به گویش‌ه""ای غ""ربی جن""وبی در ح""والی اس""تان خوزس""تان و ف""ارس اس""ت( ‪،1968‬‬
‫‪.) Mackenzle‬‬

‫‪ .2‬صرف فعل‌های ماضی نقلی و بعید" در بختیاری با فارسی متفاوت است‪ .‬در بختیاری فعل اصلی صرف می‌‌شود‬
‫و ف معین به شکل ثابت سوم شخص مفرد می‌آید در حالی که در فارسی فعل اصلی ثابت است و فعل معین صرف‬
‫می‌شود‪ .‬مانند" [ ‪' ]kirdum e‬کرده‌ام' و [ ‪' ] kirdum bī‬کرده بودم' (نک‪ 8-7-7-5 .‬و ‪.)9‬‬

‫‪ .3‬بختی""اری نش""انه‌هایی به ص""ورت – ‪ ke ، -ho‬و – ‪ e‬ب""رای معرفه ک""ردن اسم دارد که از هیچ یک از آن‌ها در‬
‫مت"""ون فارسی دری اث"""ری نمی‌بی"""نیم ولی مع"""ادل ب"""رخی از‌آن‌ها را در گویش‌ه"""ای اس"""تان خوزس"""تان و ف"""ارس‬
‫می‌بینیم( نک‪.)3-1-5 .‬‬

‫‪ .4‬بختی""اری پای""انه‌ای به ش""کل – ‪ gal‬یا – ‪ yal‬ب""رای جمع بس""تن اس"م‌های جان""دار دارد که از آن نش""انی در فارسی‬
‫نمی‌بینیم(نک‪.)2-1-5 .‬‬
‫‪ .5‬بختیاری در مقایسه با فارسی وامواژه‌های بسیار کمتری از گویش‌های غربی شمالی داردو مع""دود وامواژه‌ه"ای‬
‫غربی شمالی این گویش آن‌هایی هستند که در فارسی دیده نمی‌شوند‪:‬‬

‫برای صورت پارتی واژه‌ها(! ‪ ) Boyce 1977‬و برای صورت فارس میانه واژه‌ها(! مکنزی ‪.)1373‬‬

‫بختیاری ‪’ -bizaweh‬تحلیل رفتن‘ < پارتی ‪ ، wizaw‬فارسی میانه ‪ ،wizây‬فارسی ‪-gozây‬‬

‫بختیاری ‪’ varrâznï&en‬آراستن‘ ‪ ،‬پارتی ‪ ، -wirāz‬فارسی میانه ‪.wirây‬‬

‫بختیاری ‪’ ، vardâδen‬ول کردن‘ < پارتی * ‪ < wardād‬ایرانی باستان * ‪ ،ava-rd < √rad‬فارسی باستان √‬
‫‪.rad‬‬

‫بختیاری ‪ say-nâs‬مرض کشنده سگ ‪ ،‬اوستایی √ ‪ ، nas‬فارسی باستان √ ‪، naϑ‬‬

 ‫بختیاری ‪ pataw‬مقاومت‪ ،‬تاب < پارتی ‪ ، pattāw‬فارسی میانه ‪. -pattāy‬‬

‫‪ .6‬ماده‌ی ماضی فعل‌های تبدیلی در بختیاری با پسوند [ ‪ ]īδ‬ساخته می‌شوند در حالی که این فعل‌ها در فارسی با –‬
‫‪ âd‬ساخته می‌شوند(نک‪.)2-2-7-5 .‬‬

‫‪ .7‬زبان فارسی گرایش به س"اخت فعل‌ه"ای م"رکب دارد‪ ،‬در ح"الی که بختی"اری بیش"تر به س"اخت فعل‌ه"ای تب"دیلی‬
‫گرایش دارد(نک‪.)2-7-5 .‬‬

‫‪ .8‬بختیاری واج ‪/ž /‬ندارد‪ ،‬در حالی که در فارسی واژه‌های زیادی با این واج داریم‪ ž .‬واجی است که در اصل از‬
‫واج‌های شمال غربی بوده است‪ .‬معادل واژه‌هایی که در فارسی ‪ ž‬دارند در بختیاری ‪ z‬وجود دارد‪:‬‬

‫بختیاری‬ ‫فارسی‬

‫‪dez‬‬ ‫دژ‬ ‫‪Dež‬‬

‫‪zedī‬‬ ‫صمغ درخت‬ ‫‪Žad‬‬

‫‪merzeng‬‬ ‫مژه‬ ‫‪Može‬‬

‫‪ .9‬نشانه‌ی استمرار در بختیاری ‪ ‌e‬است در حالی که در فارسی ‪ mī‬است‪.‬‬

‫‪ .10‬مضارع تمنایی در بختیاری صرف کامل دارد‪ ،‬درحالی که در فارسی دری تنها صرف چند ص""یغه‌ی آن دی""ده‬
‫می‌شود(نک‪ .)3-7-7-5 .‬عالوه بر م""وارد ذکر ش""ده و اف""زون بر واژه‌ه"ایی که در بختی""اری هست ولی در فارسی‬
‫نیست و برعکس‪ ،‬در زمینه‌ی واژگان نیز تفاوت‌های آوایی بسیاری بین برخی واژه‌های بختیاری و معادل آن‌ها در‬
‫فارسی وجود دارد که نش"ان می‌دهد بختی""اری نمی‌تواند از فارسی دری منش""عب ش"ده باش"د‪ ،‬در زیر تع"دادی از این‬
‫واژه‌ها آمده است‪ .‬صورت فارسی میانه و فارسی دری واژه‌ها هر دو از فرهنگ پهل""وی مک""نزی(مک""نزی ‪)1373‬‬
‫نقل شده‌اند‪:‬‬
‫بختیاری‬ ‫فارسی میانه‬ ‫فارسی دری‬
‫‪dorō‬‬ ‫دروغ‬ ‫‪drō‬‬ ‫‪dorōȢ‬‬

‫‪mez‬‬ ‫مزد‬ ‫‪mizd‬‬ ‫‪muzd‬‬

‫‪mawr‬‬ ‫مرغ‬ ‫‪marw‬‬ ‫‪marȢ‬‬

‫‪gūsend‬‬ ‫گوسفند‬ ‫‪gōspand‬‬ ‫‪gōsfand‬‬

‫‪xešm‬‬ ‫خشم‬ ‫‪xešm‬‬ ‫‪xašm‬‬

‫‪awus‬‬ ‫آبستن‬ ‫‪ābus‬‬ ‫‪ābestan‬‬

‫‪čerâ‬‬ ‫چراغ‬ ‫‪čarā‬‬ ‫‪čerāȢ‬‬

‫‪bōyī‬‬ ‫بازو‬ ‫‪bāzā‬‬ ‫‪bāzū‬‬

‫‪most‬‬ ‫مشت‬ ‫‪must‬‬ ‫‪mušt‬‬

‫‪angost‬‬ ‫انگشت‬ ‫‪angust‬‬ ‫‪angušt‬‬

‫‪kelâ‬‬ ‫کالغ‬ ‫‪warāȢ‬‬ ‫‪kalāȢ‬‬

‫‪dū‬‬ ‫دوغ‬ ‫‪dūȢ‬‬

 ‫‪ârō‬‬ ‫آروغ‬ ‫‪ârōȢ‬‬

‫‪dâl‬‬ ‫پیر‬ ‫‪zāl‬‬

‫‪gēr‬‬ ‫جان‬ ‫‪gyān‬‬ ‫‪jān‬‬

‫‪šiš‬‬ ‫شپش‬ ‫‪špiš‬‬ ‫‪špiš‬‬

‫‪dez‬‬ ‫دژ‬ ‫‪diz‬‬ ‫‪diž‬‬

‫‪sīla‬‬ ‫سوراخ‬ ‫‪sūrāg‬‬ ‫‪sūrāx‬‬

‫با توجه به مطالب گفته شده می‌توان گفت که ش""کل گ""یری و تک""وین بختی""اری باید در ت""اریخ س""ده‌ی س""وم و چه""ارم‬
‫هجری(دورهی تکوین و تثبیت فارسی دری) انجام گرفته باشد‪ .‬در این ب""اره باید گفت که در اوایل دوره‌ی ساس""انی‬
‫در کنار پهلوی نوشتاری که زبان رس""می و ادبی ساس"انیان ب"ود‪ ،‬ن""وعی پهل"وی گفت"اری ن"یز ذر بین ع"امهی م"ردم‬
‫رواج داشت‪ .‬این پهلوی گفتاری از همان سده‌ی سوم و چهارم میالدی سیر تحول خود را از پهل""وی نوش""تاری ج""دا‬
‫کرد و روند تحول جداگانه‌ای را طی ک""رده ب""ودو در طی این روند گونه‌ه""ای مختلفی از آن ش""کل گرفته که یکی از‬
‫آن‌ها به بختی""اری‪ ،‬یکی به فارسی دری و بقیه به ب""رخی از گویش‌ه""ای غ""ربی جن""وبی تب""دیل ش""ده اس""ت(درب""اره‌ی‬
‫فارسی دری و پهلوی و چگونگی تکوین آن نک‪ .‬صادقی ‪.)21-47 ،1358‬‬
‫‪ .7-2‬بختیاری و دیگر گویش‌های لری‬
‫گویش‌های ل"ری در منطقه‌ی وس""یعی در غ"رب و جن"وب غ"ربی ای"ران تکلم می‌ش""وند‪ .‬نقطه‌ی ش"مالی این منطقه با‬
‫عرض جغرافی""ایی ‪ 34‬درجه شهرس""تان‌های بروج""رد‪ ،‬نهاوند و خ""رم آب""اد در اس""تان لرس""تان و م""رز جن""وبی آن با‬
‫عرض جغرافیایی ‪ 30‬درجه شهرستان نورآب""اد ممس""نی در اس""تان ف""ارس و گچس""اران در اس""تان کهگیلویه و ب""ویر‬
‫احمد اس""ت‪ .‬م""رز غ""ربی منطقه در ش""مال پل دخ""تر‪،‬در مرکز اندیش""مک‪ ،‬دزف""ول و مس""جد س""لیمان و در جن""وب‬
‫شهرستان دهدشت و گچساران است‪ .‬مرز ش"رقی این منطقه در ش"مال ش"رق الیگ"ودرز و فری"دن و در ش"رق م"رز‬
‫شرقی گویش بختیاری است‪.‬‬
‫گویش‌های لری به سه شاخه‌ی کلی تقس""یم بن""دی می‌ش""وند‪ -1 :‬ل""ری لرس""تانی در اس""تان لرس""تان و بخشی از ش""مال‬
‫خوزستان(اندیشمک) تکلم می‌ش"ود‪ .‬این گ"ویش از ش"مال به گ"ویش لکی‪ ،‬از غ"رب به ک"ردی و از ش"رق و جن"وب‬
‫شرقی به بختیاری منتهی می‌شود‪ .‬م""رز دقیق این گ""ویش و گ""ویش بختی""اری رود دز است که از دو رود در اس""تان‬
‫لرستان شروع شده تا دزفول ادامه می‌یابد‪ -2 .‬گویش بختی""اری‪ -3 .‬ل""ری کهگیلویه و ب""ویر احم""د‪ .‬منطقه‌ای که این‬
‫گویش رواج دارد و بخش اعظم آن در استان کهگیلویه و بویر احمد قرار دارد‪ ،‬از شمال به گویش بختی""اری منتهی‬
‫می‌شود‪ .‬مرز بین این گویش در ع"رض ‪ 30‬و ‪ 31‬از لردگ"ان در ش"رق ش"روع ش""ده به ب""اغ ملک در غ"رب منتهی‬
‫می‌شود‪ .‬این گویش از غرب به دهدشت و گچساران‪ ،‬از جنوب به ممسنی و از شرق به رشته کوه دنا که از جن""وب‬
‫شرقی یاسوج شروع شده و به سمت شمال به کوه‌ریگ در جنوب لردگان منتهی می‌شود‪.‬‬
‫درباره‌ی میزان همانند گویش‌های لریبا هم تاکنون تحقیق جامع و مطمئنی ص""ورت نگرفته اس""ت‪ .‬روشن است که‬
‫این کار مستلزم جمعآوری مواد زبانی الزم و کافی از همه‌ی گونه‌های گویش لری است‪ .‬با این همه اخ""یراً انوبن""ای‬
‫مقایسه‌ی ناقص و نامطمئنی بین ‪ 16‬گونه از گویش لری انجام داده است(وی گویش‌های اطراف بوش""هر‪ ،‬ش""یرازی‬
‫و لکی را نیز منظور کرده است)‪ .‬و برای این ک""ار مع""ادل ‪ 200‬واژه فارسی را از این گویش‌ها با هم مقایسه ک"رده‬
‫است و به نتایجی رسیده است که هر چند از دید نگارنده چندان قابل اعتماد نیست اما به آن اشاره می‌شود‪ .‬بر پایه‌ی‬
‫نتایج وی میزان همانند بختیاری هفت‌لنگ با لرستانی ‪ 67-78‬درصد‪ ،‬بختیاری هفت‌لنگ با ل""ری کهگیلویه و ب""ویر‬
‫احمد بین ‪ 75-79‬درصد و لرستانی با کهگیلویه و بویراحمد ‪ 66-74‬درصد است(‪.) Anonby 2003‬‬
 ‫‪ .8-2‬تاریخچه‌ی مطالعات انجام شده درباره‌ی گویش بختیاری‬
‫همزمان با حضور اروپایی‌ها در ایران برخی از جهانگردان اروپایی و مأموران انگلیسی ن""یز به می""ان بختیاری‌ها‬
‫از آن‌ها در کتاب‌ها و گزارش‌ه""ای خ""ود ی""اد کردن""د‪ ".‬از این جمله می‌ت""وان از راولینس""ون(‪ )1360‬و‬ ‫راه یافته و ‌‬
‫الیارد(‪ )1383‬نام ب""رد که در نیمه‌ی س""ده‌ی ن""وزدهم از بختی""اری بازدید" ک""ردُ‪6‬ه بودن""د‪ ".‬اما توجه اروپایی‌ها بعد از‬
‫اکتش"اف نفت در من"اطق بختیاری‌نش"ین بیش"تر شد و این ق"وم از جه"ات مختلف از جمله مس"ایل زب"انی م"ورد توجه‬
‫اروپاییان قرار گرفت‪.‬نخستین بار اسکارمان آلمانی متن‌هایی از گویش بختیاری را در سال ‪ 1904‬در برلین منتشر‬
‫کرد(‪ ) Mann 1904‬به دنب""ال وی ژوکوفس""کی روسی ن""یز متن‌ه""ایی از گ""ویش بختی""اری را در س""ال ‪ 1923‬در‬
‫پترزبورگ به چ""اپ رس""اند(‪) Zhukovski 1923‬این آث""ار (که نگارن""ده امک""ان دسترسی به آن‌ها را نی""افت) منبع‬
‫اصلی کارهایی بودند که بعداً روی گویش بختیاری انجام شده است‪ .‬لوریمر یکی از مأموران انگلیس در ایران نیز‬
‫در سال ‪ 1922‬کتابی منتشر کرد و در آن به واجشناسی چند گویش ای"رانی از جمله بختی"اری پ"رداخت‪.‬ک"ار وی بر‬
‫پایهی صورت آوانوشت واژه‌ها انجام ش""ده و دارای ب""رخی اش""ارات ریشه‌ش""ناختی ن""یز هس""ت‪ .‬این کت""اب در پای""ان‬ ‫‌‬
‫واژه‌ن""امه‌ی مختص""ری ن""یز به هم"""راه دارد‪ .‬آنط""ور که نویس"""نده‌ی کت"""اب گفته وی م""وارد زب""انی‌اش را از بین‬
‫بختیاری‌های بهداروند" جمع کرده بود(‪ .) Lorimer 1922‬خود ل""ولیمر نمونه‌ه""ایی از ادبی""ات بختی""اری را در سه‬
‫شماره از مجله ‪ BSOAS‬به چاپ رساند(‪ .) Lorimer 1954 ،55 ،64‬یادداشت‌هایی را که لوریمر در آغاز سده‬
‫بیس"تم میالدی در منطقه‌ی بختی"اری بین ط"ایفه‌ی بهداروند جمع ک"رده ب"ود و امک"ان انتش"ار آن‌ها را نی"افت بع"داً به‬
‫وس""یله‌ی فری""دون وهمن و گارنیگ آس""اتوریان در س""ال ‪ 1987‬و ‪ 1991‬در دانم""ارک به چ""اپ رس""ید(‪،1978-91‬‬
‫‪ .) Vahman‬در بخش اول این مجموعه که با همان روش آوانویسی لوریمر چ""اپ ش""ده‌اند‪ ،‬در جلد دوم کت""اب چند‬
‫داستان محلی بختیاری آمده است‪ .‬هر دو جلد دارای واژه‌ن""امه‌ای با توض""یحات ریشه‌ش""ناختی هس""تند‪ .‬ابن دو کت""اب‬
‫ف""ارق از اش""کاالتی که در روش آوانویسی دارن""د( آن گونه که نویس""ندگان کت""اب در مقدمه گفته‌ان""د‪ ،‬نخواس""ته‌اند به‬
‫شیوه‌ی آوانویسی جمع کننده متنها دست بزنند)‪ .‬آنط""ور که از س""بک مت""ون بر‌می‌آید از زب""ان ماله""ای بختی""اری که‬
‫طبقه‌ی باسواد ق""وم محس"وب می‌ش""وند نقل ش"ده‌اند‪ .‬ماله"ای بختی"اری هنگ"ام ص"حبت ک"ردن گ"رایش به اس"تفاده از‬
‫واژه‌ها و سبک گفتاری فارسی دارند و به گمان نگارنده با زبان گفتاری مردم ع"ادی بختی"اری تفاوت‌ه"ایی دارد‪ .‬با‬
‫این همه منبع نس""بتا ً خ""وبی ب""رای بررسی گ""ویش بختی""اری و به وی""ژه واژه‌ن""امه‌ی آن یادداش""ت‌های با ارزش و‬
‫عالمانه‌ای دارد‪ .‬فریدون وهمن اخیراً مجموعه‌ی دیگری از این مت""ون را که ش""امل اش""عار محلی بختی""اری است به‬
‫چاپ رسانده است که نگارنده امکان دسترسی به آن را نداشته است‪.‬‬
‫پیرلوکوک در کتاب راهنمای زبان‌های ایرانی چند صفحه‌ای درباره‌ی دستور گویش‌های لری نوشته اس""ت(‪،1989‬‬
‫‪ .) Lecoq‬گرن"""وت وین"""دفور در مق"""اله‌ی کوت"""اهی در دایرةالمع"""ارف ایرانیکا اش"""اره‌ای به ب"""رخی ویژگی‌ه"""ای‬
‫واجشناختی و دستوری این گویش کرده‌است(‪ .) Windfuhr 1988‬کالین مکینون در مق""اله‌ای که در س""ال ‪2002‬‬
‫در مجله‌ی استودیا یا ایرانیکا درباره‌ی لری خرم‌آبادی نوشتت است اشاراتی تطبیقی نیز درباره‌ی دیگر گویش‌های‬
‫ل""ری و بختی""اری انج""ام داده اس""ت(‪ ) Macknonn 2002‬و س""رانجام آن که اریک انوبن""ای در مق""اله‌ای در س""ال‬
‫‪ 2003‬به بررسی تطبیقی واژگان انواع گوبش‌های ل""ری پرداخته اس""ت‪ .‬در این مقاله وی ‪ 16‬گونه از گ""ویش ل""ری‬
‫واژهی تطبیقی با هم مقلیسه کرده‌ است(‪.) Anonby ، 2003‬‬ ‫را بر اساس ‪‌ 200‬‬

‫به زبان فارسی بیشتر کارهایی که درباره‌ی گویش بختیاری انجام گرفته است‪ .‬در زمینه انتشار ادبیات ع""امه‌ی این‬
‫گ""ویش مانند ض""رب‌المثل‌ها‪ ،‬اش""عار محلی‪ ،‬چیس""تان‌ها و غ""یره ب""وده است و هر ک""دام به گ""ویش یکی از من""اطق‬
‫بختیاری زبان نوشته شده اس""ت‪ .‬از آن جا که اک""ثر این متنها به خط فارسی و ب""دون آوانویسی علمی نوش""ته ش""ده‌اند‬
‫استفاده از آن‌ها اندکی سخت و نامطمئن است‪ .‬در زمینه‌ی واژه‌نامه دو کار خوب انجام گرفته است که ش""ایان توجه‬
‫هستند‪ ".‬یکی«واژه‌نامه‌ی زبان بختیاری» نوشته‌ی ظهراب مددی است که در سال ‪ 1375‬در اهواز به چ""اپ رس""یده‬
‫است‪( .‬مددی‪ )1375 ،‬این کار بهترین کاری است که تاکنون درب""اره‌ی گ""ویش بختی""اری انج""ام گرفته اس""ت‪ ،‬هم از‬
‫جهت ج""امع ب""ودن‪ ،‬هم از جهت دقت در ک""ار و روش آوانویس""ی‪ .‬وی ک""ار خ""ود را بر اس""اس بختی""اری رایج در‬
‫مسجدس""لیمان انج""ام داده اس""ت‪ ،‬هر چند واژه‌ها را با آوانویسی داده‪ ،‬اما بر اس"اس امالی فارسی آن‌ها م""رتب ک""رده‬
‫است‪ .‬کتاب دیگر«واژه‌نامه‌ی گویش بختیاری چهارلنگ» نوشته‌ی رضا سرلک است که بر پ""ایه‌ی بختی""اری رایج‬
‫در منطقه‌ی الیگودرز تهیه شده است‪ .‬این کتاب نمی‌تواند معیار مناسبی برای بررسی گویش بختیاری باش""د‪ ،‬زی""را‬
‫آنطور که واژه‌های کتاب نش""ان می‌دهند از ل""ری لرس""تانی ت""أثیر پذیرفته است و با بختی""اری رایج در دیگر من""اطق‬
‫مقداری فاصله گرفته است(سرلک‪.)1381 ،‬کتاب دیگر به ن""ام «گ""ویش بختی""اری» نوش""ته عب""دالعلی خس""روی جلد‬
‫چه""ارم از یک مجم""وعه‌ی چه""ار جل""دی درب""اره‌ی ت""اریخ و فرهنگ بختی""اری اس""ت‪ ،‬این کت""اب که ظ""اهراً بر پایه‬
‫بختی""اری رایج در ای""ذه ف""راهم ش""ده است مقدمه ای کوت""اه و پر اش""تباه درب""اره‌ی دس""تور بختی""اری دارد‪ ،‬س""پس‬
‫مجموعه‌ای از جمله‌های بختیاری را بر اساس حروف الفبای فارسی در کتاب آورده است‪ .‬این کتاب علیرغم داشتن‬
‫اش""تباهات ف""راوان در آوانویسی و غلط‌ه""ای چ""اپی زی""اد متن‌ه""ای زی""ادی ب""رای بررسی گ""ویش دارد‪(.‬خس""روی‪،‬‬
‫‪.)1375‬‬
‫از میان پایان‌نامه‌های دانش""گاهی ن"یز چند ک""ار در س"طح کارشناسی ارشد به بررسی گ""ویش بختی"اری پرداخته‌ان"د‪.‬‬
‫خانم مینا آرمی""ده در پایان‌ن""امه‌ی خ""ود به بررسی گ""روه اس""می در گ""ویش بختی""اری رایج در مسجدس""لیمان پرداخته‬
‫است‪ .‬وی در به بررسی اسم وابسته‌های آن( ضمیر‪ ،‬صفت و عدد) پرداخته است‪ .‬کاستی‌هایی در این کار مش""اهده‬
‫می‌شود‪ ،‬از جمله این که به نشانه‌های معرفه کردن اسم اشاره‌ای نکرده است‪ ،‬صورت ‪ ( ȭw ) < ōn‬را همه جا به‬
‫صورت ‪ ov‬داده است(آرمیده‪ .)1371 "،‬رضا عیدی گویش بختیاری رایج در اردل را بررسی ک""رده اس"ت(عی"دی‪،‬‬
‫‪ .)1375‬اردل در آخرین نقطه‌ از مرز شرقی منطقه‌ی بختیاری‌نش""ین ق""رار دارد و بس""یاری از ویژگی‌ه""ای گ""ویش‬
‫بختیاری را ندارد‪ ،‬از این رو در کل به خاطر مجاورت با مناطق غیر بختیاری زب""ان مک""ان مناس""بی ب""رای گ""ویش‬
‫بختی"""اری نیس"""ت‪ .‬اس"""حق غالم"""زاده از دانش"""گاه اص"""فهان گ"""ویش بختی"""اری رایج در ای"""ذه را بررسی ک"""رده‬
‫است( غالمزاده‪ .)1378 ،‬نگارنده امکان دسترسی به این پایان‌نامه را نداشته اس""ت‪ .‬دو پایان‌نامه ن""یز گ""ویش را از‬
‫دید زبانی اجتماعی و مردم‌شناختی بررسی کرده‌اند‪ .‬یکی پایان‌نامه خانم سیما ذوالفقاری با عنوان«گویش بختی""اری‬
‫مسجدسلیمان‪ ،‬بررسی زبانی‪-‬اجتماعی» (ذوالفقاری‪ )1376 ،‬و دیگ""ری پایان‌نامه مص""طفی عل""یزاده گل س""فیدی با‬
‫عنوان«بررسی گویش بختیاری در منطقه‌ی مشایخ» (علیزاده گل سفیدی‪.)1371 ،‬‬
‫‪ .2-9‬مکان و زمان انجام تحقیق‬
‫محل انجام این تحقیق شهر چهلگرد مرکز شهرستان کوهرنگ در شمال غربی استان چهار محال و بختی""اری ب""وده‬
‫است‪ .‬چهلگرد شهری کوچک با حدود سه هزارنفر جمعیت است و گویش بختی""اری کوهرنگ در این شه و عش""ایر‬
‫ساکن در اطراف این شهر ره سمت غرب رایج است‪ .‬مراد از کوهرنگ نیز همین منطقه است هم""انطور که م""ردم‬
‫آن منطقه این اسم را با همین مفه""وم به ک""ار می‌بردند اما از جهت تقس""یمات اداری و جغرافی""ایی رس""می شهرس""تان‬
‫کوهرنگ ش""امل بخش ب""ازفت و منطقه‌ی بیرگ""ان ن""یز می‌ش""ود که در هر ک""دام از آن‌ها گ""ونه‌ی دیگ""ری از گ""ویش‬
‫بختیاری رایج است‪.‬‬

‫این تحقیق در می""ان گ""روهی از کوچ‌نش""ینان بختیا ی از ط""ایفه‌ی آرپن""اهی ( ‪ )ârpenâhī‬انج""ام گرفته است که‬
‫سردسیر خود را در مناطق کوهستانی غرب شهر چهلگرد سپری می‌کنند‪ .‬منطقه‌ی محل سکونت آن‌ها از روس""تای‬
‫شیخ علیخانی( به گفته‌ی خود کوچ‌نشینان ( ‪ )espeδiyȭw‬در ده کیلومتری غرب چهلگرد شروع ش""ده و به س""مت‬
‫ادامه می‌یابد‪ .‬طایفه آرپناهی و از باب باوادی و از شاخه‌ی هفت لنگ ایل بختی""اری‬ ‫غرب تا جایی به نام چما‬
‫انجام گرفته است‪ .‬کوچ‌نشینان آرپن""اهی‬ ‫و‬ ‫هستند‪ ".‬این تحقیق در بین دو تیره از این طایفه به نام‬
‫بین ‪ 20‬اردیبهشت تا ‪ 5‬خ"رداد به این منطقه می‌آیند" و در فاص""له ‪ 20‬ش""هریور تا اول مهر به س""مت گرمس""یر ک""وچ‬
‫قرار دارد که امروزه جزء شهرستان اللی‬ ‫‪ ،‬منطقه اندکا‬ ‫می‌کنند‪ .‬گرمسیر طایفه آرپناهی در استان‬
‫س""اکن‬ ‫در ج""ایی به ن""ام چهارتنگ تینا‬ ‫است‪ .‬تیره‌ی کسدی در ج""ایی به ن""ام آرپن""اه و ت""یره ب""یر‬
‫مش""خص ش""ده‬ ‫هس""تند‪(.‬این" دو منطقه در ن""زدیکی ج""ایی هس""تند که در روی نقشه به ن""ام ام""امزاده باباحسن‬
‫است)‪.‬‬
‫‪ 13‬تا پایان‌ شهریور م""اه ‪ 13‬در منطقه‌ی سردس""یر‬ ‫زمان گرد‌آوری داده‌های این تحقیق از اول خردادماه‬
‫‪ 13‬در منطقه گرمسیر انجام گرفته است‪.‬‬ ‫بوده است‪ .‬تحقیقات تکمیلی نیز در فروردین‬