Matematik Dünyas›, 2003 Güz
Sakl› Bilgisi Olmayan Sonlu Oyunlar
¤er bir oyun sonlu say›da hamlede bitiyorsa
E ve oyunun her evresinde hamle s›ras› gelen
oyuncunun sonlu say›da hamle seçene¤i var-
sa, o oyuna sonlu oyun denir. Örne¤in satranç son-
lu bir oyundur. Çünkü satranc›n her an›nda her
oyuncunun sonlu say›da hamle seçene¤i vard›r ve
her satranç oyunu ya iki oyuncudan birinin zafe-
riyle ya da beraberlikle biter1. Piflti, poker gibi kâ-
¤›t oyunlar› genellikle biter, yani sonlu oyunlard›r.
Öte yandan tavla sonlu bir oyun de¤ildir, her iki
oyuncunun da birer k›r›¤› olabilir ve – kuramsal
olarak, uygulamada olmayabilir – sonsuza de¤in
gele atabilirler.
E¤er bir oyunda, her oyuncu kendisinin ve
öbür oyuncunun gelecekte yapabilece¤i (ve yapa-
mayaca¤›) bütün hamleleri biliyorsa, o oyunun
sakl› bilgisi olmad›¤› söylenir. Satrançta sakl› bilgi
yoktur. Öte yandan tavlada sakl› bilgi vard›r: At›-
lacak zar› iki oyuncu da bilmez. Pokerde, pifltide ve
briçte de sakl› bilgi vard›r, bir oyuncunun elindeki
k⤛tlar› öbür oyuncu bilmez.
Teorem [Zermelo]. E¤er iki kifli aras›nda oy-
nanan bir oyun sonluysa ve oyunun sakl› bilgisi
yoksa ve oyun beraberli¤e izin vermiyorsa, iki
oyuncudan birinin kazanan stratejisi vard›r.
Satrançta beraberlik oldu¤undan, satranca bu
teoremi uygulayamay›z. Öte yandan, beraberlik
durumunda siyah›n kazand›¤›n› varsayacak olur-
sak, Teorem’den flu sonuç ç›kar:
Teorem’in Bir Sonucu. Satrançta ya beyaz›n
kazand›¤› ya da siyah›n en az berabere kalabildi¤i
bir strateji vard›r.
Beyaz›n m› yoksa siyah›n m› böyle bir strateji-
si oldu¤u bilinmiyor. Satranç öylesine karmafl›k bir
oyun ki varoldu¤u bilinen bu strateji bulunam›yor.
1 Satranc›n sonlu hamlede bitmesi için flu iki kural konulmufltur:
a) fiimdi an›msayamad›¤›m belli bir say›da hamle boyunca en az
bir piyon yerinden k›m›ldamazsa oyun berabere biter, b) Bir pi-
yon gidebildi¤i en son kareye geldi¤inde ata, file, kaleye ya da ve-
zire dönüflür.
71
Oya Oynar
Kan›t: Sonlu bir oyunumuz var. Diyelim O
oyunu.
O sonlu oldu¤undan, öyle bir n say›s› vard›r
ki, en fazla n hamlede oyun biter. Bu say›lar›n en
küçü¤üne O oyununun
uzunlu¤u ad›n› verelim.
Yani O oyununun
uzunlu¤u en uzun sü-
ren O oyununun hamle
say›s›. Örne¤in üç tafl
oyununun uzunlu¤u 9’dur. Çünkü üç tafl oyunla-
r›nda en uzun oyun 9 hamledir.
Teoremimizi O oyununun uzunlu¤u üzerine
tümevar›mla kan›tlayaca¤›z.
Uzunlu¤u 0 olan oyunlar zaten bitmifl oyunlar-
d›r. Ya birinci oyuncu kazanm›flt›r ya da ikinci.
E¤er birinci oyuncu kazanm›flsa, birinci oyuncu-
nun kazanan stratejisi vard›r. E¤er ikinci oyuncu
kazanm›flsa, ikinci oyuncunun kazanan stratejisi
vard›r.
fiimdi oyunumuzun uzunlu¤u 0’dan büyük ol-
sun. Bu uzunlu¤a n diyelim. Tümevar›m varsay›-
m›yla, teoremimizin uzunlu¤u n’den küçük olan
oyunlar için do¤ru oldu¤unu varsay›yoruz.
Anlat›mda kolayl›k sa¤lamas› için oyunda ilk
hamleyi bizim yapaca¤›m›z› varsayaca¤›z. Kendi-
mize A diyece¤iz, öbür oyuncuya B.
Her oyun gibi oyunumuz da bir hamleden
sonra bir baflka oyuna dönüflür, üstelik uzunlu¤u
daha k›sa olan bir oyuna. ‹lk hamle için k seçene-
¤imizin oldu¤unu varsayal›m. Demek ki O oyu-
nunda ilk hamleyi yapt›¤›m›zda kendimizi k oyun-
dan birinde buluruz. Bir hamle yap›ld›¤›ndan, el-
de edilen bu k oyunun herbirinin uzunlu¤u en faz-
la n – 1’dir. Dikkat edilmesi gereken bir nokta var:
Bu k oyundan herbirine B bafllayacak. E¤er bu el-
de edilen k oyundan birinde ikinci oyuncunun ka-
zanan stratejisi varsa o oyunu üreten hamleyi ya-
par›z. Böylece B oyunu kazanamaz ve kazanan bir
stratejimiz olur. E¤er böyle bir hamle yoksa, yani
türeyen k oyunun herbirinde birinci oyuncu kaza-
n›yorsa, ne yaparsak yapal›m B kazan›r, kazanan
stratejimizi yoktur, B’nin vard›r. ■
Matematik Dünyas›, 2003 Güz
Altkümeler Kümesinin Yar› Özyap› Dönüflümleri
X herhangi bir küme olsun. ℘(X), X’in altkü-
meler kümesi olsun. Say› 2003-II, sayfa 24-25’te,
℘(X)’den ℘(X)’e giden ve her A, B ∈ ℘(X) için
(yani X’in her A ve B altkümeleri için),
A ⊆ B ⇔ ϕ(A) ⊆ ϕ(B)
koflulunu sa¤layan ϕ eflleflmeleri sorulmufltu ve
ard›ndan da yan›t› verilip kan›tlanm›flt›: Bu tür efllefl-
meler bir elemanl› kümeleri bir elemanl› kümelere
götürürler, ve e¤er ƒ: X → X fonksiyonu, her x ∈ X,
ϕ({x}) = {ƒ(x)}
eflitli¤iyle tan›mlanm›flsa, o zaman ƒ, X’ten X’e gi-
den bir eflleflmedir ve her A ∈℘(X) için,
ϕ(A) = ƒ(A)
eflitli¤i geçerlidir. Bir baflka deyiflle yukardaki koflu-
lu sa¤layan ϕ : ℘(X) → ℘(X) eflleflmeleri asl›nda
X’ten X’e giden eflleflmeler taraf›ndan belirlenirler.
Say› 2003-II, sayfa 25’te çeflitli ödüller vadede-
rek daha zor bir soru sorulmufltu.
Her A, B ∈ ℘(X) için,
A ⊆ B ⇒ ϕ(A) ⊆ ϕ(B)
koflulunu sa¤layan tüm ϕ : ℘(X) → ℘(X) eflleflme-
lerini bulun. fiimdi bu soruyu yan›tl›yoruz.
ϕ : ℘(X) → ℘(X) yukardaki koflulu sa¤layan
bir eflleflme olsun. ϕ’nin bir ƒ : X → X eflleflmesi ta-
raf›ndan belirlendi¤ini kan›tlayaca¤›z. Çeflitli afla-
malardan geçece¤iz.
Sav 1. ϕ(∅) = ∅.
Kan›t: A ⊆ X altkümesi ϕ(A) = ∅ eflitli¤ini sa¤-
las›n. Soruda verilen koflula göre A’n›n her altkü-
mesi boflkümenin bir altkümesine denk düfler. De-
mek ki A’n›n sadece bir altkümesi vard›r. Bundan
da A’n›n boflküme oldu¤u anlafl›l›r. ■ fiimdi a ∈ Ac ∩ U olsun. O zaman, A ⊆ X \ {a}
Sav 2. ϕ(X) = X.
Kan›t: A ⊆ X altkümesi ϕ(A) = X eflitli¤ini sa¤-
las›n. O zaman A’y› içeren her altküme, ϕ alt›nda,
X’i içeren bir altkümeye, yani X’e gitmek zorunda.
Demek ki A’y› içeren tek bir küme vard›r, dolay›-
s›yla A = X’tir. ■ Kan›t: ƒ(Ac ∩ U)c = ƒ(U \ (A ∩ U))c = (ƒ(U) \
Sav 3. y ∈ X olsun. A ⊆ X altkümesi, ϕ(A) =
{y} eflitli¤ini sa¤las›n. O zaman A’n›n tek bir elema-
n› vard›r.
Kan›t: Soruda verilen koflula göre, A’n›n her alt-
kümesi {y} kümesinin bir altkümesine denk düfler.
Demek ki A’n›n en fazla iki altkümesi vard›r. A’n›n
72
Veli K›rkdokuzo¤lu
tek bir altkümesi olsayd›, A = ∅ olurdu ve, Sav 1’e
göre, {y} = ϕ(A) = ϕ(∅) = ∅ olurdu, ki bu bir çelifl-
kidir. Demek ki A’n›n iki altkümesi vard›r. Bundan
da A’n›n tek elemanl› oldu¤u anlafl›l›r. ■
U kümesin› flöyle tan›mlayal›m:
U = {x ∈ X : ϕ({x}) tek bir elemanl› küme}.
fiimdi de ƒ : U → X fonksiyonunu tan›mlayal›m:
E¤er x ∈ U ise, ϕ({x}) = {ƒ(x)} olsun. Sav 3’e göre,
ƒ’nin, U’dan X’e giden bir eflleme oldu¤u bariz. Ön-
ce U’nun X’e eflit oldu¤unu, sonra da ϕ’nin ƒ : X →
X eflleflmesi taraf›ndan verildi¤ini kan›tlayaca¤›z.
Sav 4. y ∈ X olsun. x ∈ U eleman› ƒ(x) = y eflit-
li¤ini sa¤las›n. O zaman ϕ(X \ {x}) = X \ {y} eflitli¤i
geçerlidir.
Kan›t: A ⊆ X altkümesi ϕ(A) = X \ {y} eflitli¤i-
ni sa¤las›n. A’y› içeren her altküme, ϕ eflleflmesi al-
t›nda, X \ {y} kümesini içeren bir kümeye denk dü-
fler. Demek ki A’y› içeren en fazla iki altküme var-
d›r. Sav 2’ye göre A ≠ X. Dolay›s›yla A’y› içeren
tam iki altküme vard›r. Bu da, A’n›n, belli bir x ∈
X için, A = X \ {x} olmas› demektir.
z ∈ U, ƒ(z) = y eflitli¤ini sa¤las›n. E¤er z ≠ x ise
olacaklar› görelim: Her fleyden önce {z} ⊆ X \ {x}.
Demek ki {y} = {ƒ(z)} = ϕ({z}) ⊆ ϕ(X \ {x}) = X \ {y},
yani y ∈ X \ {y}, bir çeliflki... Dolay›s›yla x = z ∈ U
ve ƒ(x) = y. ■
Sav 5. E¤er A ⊆ X ise, ƒ(A ∩ U) ⊆ ϕ(A) ⊆ ƒ(Ac ∩ U)c.
Kan›t: A ⊆ X olsun. a ∈ A ∩ U olsun. O za-
man, {a} ⊆ A ve a ∈ U oldu¤undan, {ƒ(a)} = ϕ({a})
⊆ ϕ(A). Demek ki ƒ(a) ∈ ϕ(A). Bundan da ƒ(A ∩ U)
⊆ ϕ(A) ç›kar.
oldu¤undan ve a ∈ U oldu¤undan, bir önceki sava
göre, ϕ(A) ⊆ ϕ(X \ {a}) = X \ {ƒ(a)}. Demek ki ƒ(a)
∉ ϕ(A), yani ƒ(a) ∈ ϕ(A)c. Bundan da ƒ(Ac ∩ U) ⊆
ϕ(A)c ç›kar, yani ϕ(A) ⊆ ƒ(Ac ∩ U)c. ■
Sav 6. E¤er A ⊆ X ise, ϕ(A) = ƒ(A ∩ U).
ƒ(A ∩ U))c = (X \ ƒ(A ∩ U))c = ƒ(A ∩ U) eflitli¤in-
den ve Sav 5’ten istedi¤imiz ç›kar. ■
Art›k istedi¤imizi kan›tlayabiliriz. Sav 6’da A =
X al›rsak, ϕ(X) = ƒ(X ∩ U) = ϕ(X ∩ U) = ϕ(U) ç›kar,
yani X = U. Demek ki U = X ve gene yukardaki sa-
va göre ϕ(A) = ƒ(A ∩ U) = ƒ(A ∩ X) = ƒ(A). ■ ■
Matematik Dünyas›, 2003 Güz
★ ★ ★★ ★
★
Abra
★ ★ ★
★ ★ kadabra
★ Murat Kipel*
ibonacci dizilerini bilirsiniz, son iki say›m›z-
F da sözünü etmifltik. n > 2 için dizinin n’inci
s›ras›ndaki her say› hemen önceki iki say›n›n
toplam›d›r. ‹lk iki say›y› bilirseniz Fibonacci dizisi-
ni bu iki say›dan bafllayarak infla edebilirsiniz. Ör-
ne¤in, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, ... dizisi ilk iki say›-
s› 1 olan bir Fibonacci dizisidir. ‹lk iki say›ya Fibo-
nacci dizisinin kök say›s› denir.
Baflka kök say›lar› ile de Fibonacci dizileri
oluflturulabilir. Örne¤in rastgele olarak 10, 13 iki-
lisiyle bir Fibonacci dizisi olufltural›m:
10, 13, 23, 36, 59, 95, 154, 249, 403, 652, …
fiimdi numaram›za geçelim.
Birine rastgele iki say› seçmesini söylüyorsunuz.
Daha sonra bu say›lar› kök olarak alan on elemanl›
bir Fibonacci dizisini bir k⤛da altalta yazmas›n› is-
tiyorsunuz. ‹ddian›z k⤛ttaki bu on say›y› birkaç
saniye içinde ak›ldan toplayabilece¤iniz olacak.
Bunu yapman›n pratik bir yolu var m›?
Geçen Say›n›n Abrakadabras›. ‹zleyicileriniz-
den birini sahneye davet ediyorsunuz ve akl›ndan
1’le 60 aras›nda bir say› tutmas›n› söylüyorsunuz.
‹zleyici tuttu¤u say›y› size söylemiyor. Sonra siz ce-
binizden daha önceden haz›rlad›¤›n›z ve herbirinin
üzerinde 1’le 60 aras› say›lardan baz›lar›n›n kar›fl›k
bir flekilde yaz›l› oldu¤u alt› kart ç›kar›p bu kartla-
r› s›rayla sahneye davet etti¤iniz izleyiciye gösteri-
yorsunuz. ‹zleyici her kart gösteriflinizde tuttu¤u
say›n›n o kart üzerinde yaz›l› olup olmad›¤›n› söy-
lüyor. Son kart› da gösterdikten sonra say›y› do¤-
ru olarak tahmin ediyorsunuz.
Bu numaran›n her seferinde baflar›ya ulaflmas›
için kartlar›n üzerine hangi say›lar› yazard›n›z?
Yan›t. Önce, kartlar›n›z› 1’den 6’ya kadar ak-
l›n›zdan numaraland›r›n.
Sonra, 1’den 60’a kadar say›lar› ikilik düzene
çevirin ve alt› haneye tamamlanacak flekilde baflla-
r›na 0 ekleyin.
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
100
mkipel@treda.com.tr
Bildi¤imiz 59043 say›s› onluk sistemde 59043 bi-
çiminde yaz›l›r, çünkü
59043 = 5×104 + 9×103 + 0×102 + 4×101 + 3×100
eflitli¤i geçerlidir. Ayn› 59043 say›s›n› 8’lik sistem-
de 163243 olarak yazar›z, çünkü
59043 = 1×85 + 6×84 + 3×83 + 2×82 + 4×81 + 3×80
eflitli¤i geçerlidir. 8’lik sistemin rakamlar›, say› 8’e bö-
lündü¤ünde kalanlar al›narak flöyle bulunur:
59043 8
3 738 8
4 922 8
2 115 8
3 14 8
6 1
Bir say›n›n ikilik sistemde yaz›l›m› ayn› flekilde,
ama bu sefer 8 yerine say› 2’ye bölünerek bulunur.
‹kilik sistemde yaz›lm›fl bir say›n›n rakamlar› ancak
0 ve 1 olabilir elbet.
1 = 000001
2 = 000010
3 = 000011
4 = 000100
…
60 = 111100
Kolayl›k olmas› için basamaklar› da sa¤dan so-
la 1’den 6’ya kadar numaraland›r›n:
1’ler basama¤›na 1, 2’ler basama¤›na 2, 4’ler
basama¤›na 3, 8’ler basama¤›na 4, ... diyelim. Genel
olarak, 2n−1’ler basama¤›na n numaras› verelim.
Sonra, her say›y› ikilik düzene göre hangi basa-
maklar› 1 ise o kartlar›n üzerine yaz›n.
Örne¤in 1 say›s›n› sadece 1 numaral›, 2 say›s›-
n› 2 numaral›, 3 say›s›n› 1 ve 2 numaral›, 60 say›-
s›n› (111100) 3, 4, 5 ve 6 numaral› kartlara yaz›n.
Kartlar› tek tek izleyiciye gösterirken, izleyici-
nin “var” dedi¤i her kart numaras› n için 2n−1 sa-
y›s›n› kafan›zda ekleyerek gidin. En son kart
aç›ld›¤›nda buldu¤unuz say› izleyicinin tuttu¤u sa-
y› olacakt›r, elbette… ♦
 Matematik Dünyas›, 2003 Güz

Eureka! Murat Kipel*

mkipel@treda.com.tr

Bilmece A¤›
Bu köfledeki bilmeceler yaklafl›k 4 y›ldan beri döküyoruz, sonra da su barda¤›ndan bir kafl›k al›p
bilmeceseverlerin internet üzerinde iletiflimlerini süt barda¤›na döküyoruz. Sonuçta sütün içindeki
sürdürdükleri, zekâ bilmeceleri ve çözümlerini su mu daha fazlad›r yoksa suyun içindeki süt mü?
paylaflt›klar› zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yay›mlanan sorulardan derlenmifltir.
Gruba kat›lmak için MD-III-5. Kum Saati. Elinizde 7
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari dakikal›k ve 11 dakikal›k iki kum
adresini ziyaret edebilirsiniz.
saati var. Bu iki kum saatini kulla-
narak 15 dakikay› nas›l ölçersiniz?
MD-III-1. Küpler. Bir kübün herbiri farkl› bü-
yüklüklerde sonlu say›da kübe ayr›lamayaca¤›n›
MD-III-6. Yol. 400 km’lik bir
gösterebilir misiniz? (Özgür Kiflisel’in sorusu)
yol var. H›zlar› saatte 100 km olan
bir helikopter ve 80 km olan bir
MD-III-2. Yüz Metre Yar›fl›. Murat’la P›nar
araba ayn› anda ayn› yöne hareket
100 metre yar›fl yap›yorlar. Murat 3 metre farkla
ediyorlar. Helikopter yolunu ta-
yar›fl› kazan›yor. Bir baflka 100 metrelik yar›fl da-
mamlad›ktan sonra geri donuyor
ha yap›yorlar. Bu sefer Murat P›nar’dan 3 metre
ve araban›n oldu¤u yere gelince
daha geriden bafll›yor, yani Murat 103 metre kofl-
tekrar onunla ayn› yönde harekete geçiyor. Ara-
mak zorunda. Bu ikinci yar›fl› kim kazan›r?
ba yolun sonuna gelinceye dek bu böyle devam
ediyor. Bu durumda helikopterin katedece¤i yol
MD-III-3. ‹kilik Matris. 4×4 boyutunda 0 ve
kaç km’dir?
1’lerden oluflan bir matris oluflturman›z isteniyor,
öyle ki 0000’dan 1111’e kadar olan 0 ve 1’lerden
MD-III-7. Hasta Rahipler. Birçok rahibin ya-
oluflan 16 diziyi bu matrisin sat›r sütun ve çapraz-
flad›¤› bir manast›rda, ölümcül bir hastal›k bafl gös-
lar› üzerinde okuyabilelim. (Soldan sa¤a, sa¤dan
termifltir. Hastal›k al›nda beliren bir lekeyle kendi-
sola, yukar›dan afla¤›ya, afla¤›dan yukar›ya, iki çap-
ni belli etmektedir. Lakin manast›rda ayna olmad›-
raz üzerinde her iki yönlerde
¤›ndan hastalar hasta olduklar›n› ö¤renemezler.
olmak üzere toplam 20 adet
Ayr›ca tüm rahipler çok sayg›l› olduklar›ndan has-
say› okumam›z mümkün.)
ta arkadafllar›na hasta olduklar›n› söylememekte-
Bütün dizileri okuyabilece¤i-
dirler. Her rahip kendisi d›fl›ndaki herkesin hasta
miz bir matris bulamad›ysa-
oldu¤unu görerek alg›layabilmekte ama kendi has-
n›z, en fazla dizinin okunaca-
tal›¤›n› alg›layamamaktad›r. Bu rahiplerin hepsi
¤› bir matris bulun.
hergün üç ö¤ün bir araya gelmekte ve herkes birbi-
rini görebilmektedir.
MD-III-4. Sütlü Su, Sulu
Bir gün bafl piskopos bir konuflma yapar: “Ar-
Süt. Masada bir bardak su ve
kadafllar aram›zda hasta arkadafllar var, bunlar›n
bir bardak süt var. Bir çayka-
intihar etmesini istiyorum” der. 12 gün sonra bütün
fl›¤›yla süt barda¤›ndan bir
hasta rahipler intihar eder. Kaç rahip intihar etti?
kafl›k süt al›p su barda¤›na
Not: Bütün rahiplerin zekâ seviyeleri ayn›d›r
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›. ve en az bir hasta rahip vard›r.

101
Matematik Dünyas›, 2003 Güz

MD-III-8 Havaalan›. Dünyam›zda, s›n›rlar› 2003–II–2 Ordu: 40 km uzunlu¤undaki bir or-

belli olmayan bir ülkenin herhangi bir yerinde bir du ilerlerken, ordunun en sonundaki asker en ön-
zil çal›yor. Zil çal›nca say›s› bilinmeyen havaalan- deki komutana bir fley soylemek için koflarak ordu-
lar›ndan birer uçak havalan›yor. Her uçak kendisi- nun bafl›na do¤ru gider, söyleyece¤ini zaman kay-
ne en yak›n havaalan›na iniyor. Bir havaalan›na betmeden söyler ve ayn› h›zla geri döner. Bu ifl s›-
maksimum kaç uçak inebilir? ras›nda ordu 40 km yol gider. Askerin ald›¤› top-
lam yol ne kadard›r?
MD-III-9 Mikrop. Bir mikrop türü, nüfusunu Yan›t: Mekân–zaman (x, t)–düzlemini çizelim.
her dakika ikiye katlayarak ürüyor. Bir deneyde Afla¤›daki flekildeki 40 km uzunlu¤undaki iki kal›n
bir laboratuvar tüpüne konulan bir mikrop bir sa- çizgi, ordunun, asker koflmaya bafllad›¤›ndaki ve
atte deney tüpünü dolduruyor. Deneye iki mikrop- asker yerine geri döndü¤ündeki mekân–zaman ko-
la bafllasayd›n›z tüp ne kadar zamanda dolard›? numunu gösteriyor. fiekildeki l do¤rusu ordunun
en önündeki komutan›n mekân–zaman düzlemin-
MD-III-10. 1’den 27’ye. Altalta ve birbirine deki hareketidir. Bafllang›çta O noktas›nda bulu-
paralel kare fleklinde üç eflit düzlem var. Düzlemler nan ordunun son neferi, l do¤rusuna t0 zamanda
enine ve boyuna çizgilerle 9 eflit parçaya bölünmüfl. belli bir B noktas›nda de¤ip, t1 zamanda C nokta-
1’den 27’ye kadar say›lar› bu düzlemlere öyle yer- s›na gelir, yani flekildeki OABC kesik çizgilerden
lefltirin ki, hem düzlemlerin kendi içinde enine/bo- birini izler. Askerin gitti¤i yol 40 + 2h’dir. Demek
yuna say›lar›n toplam› hem de düzlemlerde altalta ki h’yi bulmal›y›z.
gelen say›lar›n toplam› eflit olsun? BA = BC eflitli¤ine dikkat edelim, çünkü asker
40 km kofltuktan sonra (yani A noktas›ndan son-
Geçen Say›n›n Yan›tlar›
x
2003–II–1 Yedi Nokta: Bir düzleme öyle yedi 80
B
nokta yerlefltirin ki, bu yedi noktadan rastgele üçü-
l
nü seçince en az ikisinin aras› birim uzakl›k olsun.
h
Yan›t: Kenarlar› birim uzakl›k olan iki eflke-
nar dörtgeni uç uca koyal›m. Eflkenar dörtgenlere 40 A C
ABCD ve DEFG diyelim, afla¤›daki flekildeki gibi.
Bu yedi noktan›n üç noktadan oluflan altkümeleri-
ne bakal›m. {A, D, G}
A
kümesi d›fl›nda di¤erleri O t0 t1 t
istedi¤imiz koflulu sa¤l›-
B C yor. B, C, E, F noktalar›-
ra) komutana B noktas›nda h km sonra ulaflacak
n›n D’ye olan uzakl›¤›n›
ve daha sonra ayn› h›zla gene h km sonra 40›nc›
D de¤ifltirmeden, A, D, G
km’ye C’ye gelecektir. Demek ki A noktas›na as-
noktalar›ndan herhangi
ker t0 − (t1 − t0), yani 2t0 − t1 zaman sonra ulafla-
E F ikisini birbiriyle birim
cakt›r.
uzakl›k oluflturucak me-
fiimdi problemi çözebiliriz. l do¤rusunun denk-
safeye getirebilirsek so-
G lemi x = 40t/t1 + 40. Demek ki A(2t0 − t1, 40) ve
run çözülmüfl oluyor.
B(t0, 40t0/t1 + 40). OAB bir do¤ru üstünde oldu-
Bunu da ancak üstteki
¤undan
dörtgeni, D noktas› sabit
kalmak uzere, AG uzun- 2t0 − t1 t0
D =
lu¤unu birim uzunluk 40 40t0 / t1 + 40
B
olacak flekilde, D’nin et-
eflitli¤i do¤rudur. Bu denklemden kolay bir hesapla
E
F raf›nda döndürerek di¤er
t0/t1 = 1/√2 ç›kar. Buradan da h’yi bulabiliriz: h =
C eflkenar dörtgene yaklafl-
40t0/t1 = 40/√2. Demek ki askerin ald›¤› toplam
A t›rarak yapabiliriz.
G yol, 40 + 2h = 40 + 40√2 olacakt›r.

102
 Matematik Dünyas›, 2003 Güz

Sonuç bilye 2003–II–3. On ‹ki ruz. Yuma¤›n çap›n›n 10 cm olmas› için kaç metre
–1 –1 –1 5 a¤›r Bilye, Üç Tart›. 12 ip gerekir? (‹pi çok s›k› sard›¤›m›zdan aralardaki
–1 –1 0 6 a¤›r
–1 –1 1 4 hafif bilye var, birinin a¤›r- boflluklar ihmal edilebilir.)
–1 0 –1 2 hafif l›¤› farkl› ama daha Yan›t: ‹pin uzunlu¤una x diyelim. ‹pi 1 mm ya-
–1 0 0 9 a¤›r hafif mi a¤›r m› oldu- r›çapl›, x yüksekli¤inde bir silindir olarak düflüne-
–1 0 1 3 hafif
–1 1 –1 imkâns›z
¤unu bilmiyoruz. ‹ki lim. O zaman yuma¤›m›z›n hacmi π × 12 × x mm3
–1 1 0 1 hafif kefeli bir terazide üç olur. Öte yandan 10 cm çapl›, yani 50 mm yar›çap-
–1 1 1 10 a¤›r tart›mda hangisinin l› küre fleklindeki yuma¤›n hacmi 4×π×503/3 mm3.
0 –1 –1 8 hafif
0 –1 0 12 hafif
farkl› oldu¤unu bula- Yuma¤›n hacmi ipin hacmine eflit oldu¤undan, bu
0 –1 1 7 a¤›r bilir miyiz? ikisini eflitleyerek x ≈ 16,666 m. buluruz.
0 0 –1 11 a¤›r Yan›t (rec. puzzles
0 0 0 imkâns›z
grubundan). Her tart›- 2003–II–5. Do¤a Gezisi. Özlem ve Murat yan-
0 0 1 11 hafif
0 1 –1 7 hafif m›, sol taraf a¤›rsa −1, lar›na köpekleri Haylaz’› ve ortak kulland›klar› bi-
0 1 0 12 a¤›r sa¤ taraf a¤›rsa 1, iki sikletlerini de alarak do¤a gezisine ç›kmaya karar
0 1 1 8 a¤›r
taraf eflitse 0 ile göste- verirler. Önlerinde katetmeleri gereken 10 km
1 –1 –1 10 hafif
1 –1 0 1 a¤›r rirsek, üç tart›ml›k de- uzunlu¤unda bir yol vard›r. Özlem ve Murat en
1 –1 1 imkâns›z ney sonucunu 1, −1 ve fazla 2 km/s h›zla yürüyebilmekte, Haylaz ise 4
1 0 –1 3 a¤›r
0’dan oluflan bir üçlü km/s h›zla koflabilmektedir. Bisiklete bindiklerinde
1 0 0 9 hafif
1 0 1 2 a¤›r olarak gösterebiliriz. Özlem ve Murat’›n h›zlar› 12 km/s, Haylaz’›n ise
1 1 –1 4 a¤›r Üç de¤iflik say›dan (evet, Haylaz tek bafl›na bisiklet kullanabiliyor,
1 1 0 6 hafif oluflan 33 = 27 üçlü bunda flaflacak bir fley yok) bisiklette h›z› 16 km/s
1 1 1 5 hafif
oldu¤undan ve 27 > olmaktad›r. Bisiklet küçüktür ve ayn› anda sadece
12 oldu¤undan, hangi bilyenin de¤iflik oldu¤unu bir kifli veya haylaz binebilmektedir.
bulabilme ihtimalimiz var. Hatta 27 > 24 oldu¤un- Her üçünün de ayn› anda yolculu¤u tamamla-
dan hangi bilyenin daha a¤›r ya da hafif oldu¤unu mas› en az ne kadar sürer?
bile belki bulabiliriz... Nitekim... Yan›t: Murat 5,4 kilometre (yani 27 dakika)
S›rayla flu karfl›laflt›rmal› tart›lar› yapal›m: bisikletle, di¤erleri yürüyerek giderler. Bundan
1, 2, 3, 4 − 5, 6, 9, 10 sonra bisikleti yol kenar›na b›rakan Murat yürüye-
4, 8, 10, 12 − 1, 5, 6, 7 rek yola devam eder. Kalan 4,6 kilometrelik yolu
2, 7, 8, 10 − 3, 4, 5, 11 138 dakikada tamamlar. Murat toplam 138 + 27
Alaca¤›m›z yan›tlara göre sonuçlar yukardaki = 165 dakikada yolculu¤unu bitirmifltir.
cetveldeki gibi olur. ‹ngilizce bilenler 12 bilyeyi Haylaz 81 dakikada bisiklete ulafl›r ve bisiklet-
“FAKE MIND CLOT”un harfleriyle isimlendirsin, le geri dönerek Özlem’e götürür. Haylaz bisiklete
sonra afla¤›daki üç tart›m› gerçeklefltirsin: ulaflt›¤› anda Özlem henüz 2,7 km yol alabilmifltir.
MA DO – LIKE ‹flte burada haylaz›n ak›ll›l›¤› çözümü iyilefltiriyor.
ME TO – FIND Yolda Özlem’le karfl›laflmay› beklemez ve 3 dk
FAKE – COIN sonra (84üncü dk, yolun 4,6nc› km’si) bisikleti yo-
Bundan sonra klasik mant›¤› kullanarak tüm du- la b›rakarak tekrar yön de¤ifltirir ve kalan yolu (10
rumlarda farkl› olan bulunabilir. − 4,6 = 5,4km) 81 dk’da koflarak bitirir. Haylaz da
Sorular. Ya 13 bilye olsayd› ne yapard›k? Üç yolculu¤unu (81 koflarak + 3 bisikletle + 81 kofla-
tart›m yeter miydi? Genel olarak, n bilyenin hangi- rak olmak üzere) toplam 165 dakikada bitirmifltir.
sinin farkl› oldu¤unu en az kaç tart›mda bulabili- Özlem yolun 4,6nc› kilometresine 138. daki-
riz? Ve t tart›mda en fazla kaç bilyeyi ayr›flt›rabili- kada ulafl›r. Kalan 5,4 km’yi de bisikletle 27 daki-
riz? Bu sorular›n ve yan›tlar›n›n ard›nda matema- kada tamamlayarak toplam 165 dakikada hedefe
tiksel bir yap› var m›? ulafl›r. Özlem ve Murat’›n hem yürüyerek hem de
2003–II–4 Yumak. 2 mm kal›nl›¤›ndaki ipimi- bisikletle geçirdi¤i zamanlar›n eflit oldu¤una dikkat
zi tam bir küre oluflturacak flekilde yumak yap›yo- ediniz. ♦

103

Eureka!
Bilmece A¤›
Bu köfledeki bilmeceler yaklafl›k dört y›ldan beri
bilmeceseverlerin internet üzerinde iletiflimlerini
sürdürdükleri, zekâ bilmeceleri ve çözümlerini
paylaflt›klar› zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yay›mlanan sorulardan derlenmifltir.
Gruba kat›lmak için
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari
adresini ziyaret edebilirsiniz.
Yeni Sorular
MD-2003-IV-1. Sinek. Dünyay› ekvator çizgi-
sini takip ederek bir iple saral›m. Ama ip ekvato-
run çevresinden birazc›k uzun olsun, afla¤› yukar›
10 metre kadar. ‹pi ekvator boyunca düzgün daire
biçimi bozulmayacak flekilde yayd›¤›m›zda, ip yer-
den biraz yüksekte kalacakt›r elbet. ‹pin bütün
dünya çevresince yerden yüksekli¤i ne olur? Örne-
¤in bir sinek bu aral›ktan geçebilir mi?
MD-2003-IV-2. Küp. Küp biçiminde eflit bo-
yutlarda iki tahta blo¤unuz var. Bunlardan birini
öyle oyun ki di¤er blok içinden geçebilsin.
MD-2003-IV-3. Tekerlek. Bir araban›n ön te-
kerlekleri 42000 km, arka tekerlekleri ise 58000
km dayanabiliyor. Elimizde birbirinin ayn› befl las-
tik var. Araba en fazla kaç kilometre yol alabilir?
MD-2003-IV-4. K›zarm›fl Ekmek Dilimleri.
Üzerinde ayn› anda sadece iki dilim ekme¤i k›zar-
tabilece¤iniz bir oca¤›n›z var. Ekme¤in bir taraf›
befl dakikada k›zar›yor. Üç dilim ekme¤in iki tara-
f›n› en az ne kadar zamanda ve nas›l k›zart›rd›n›z?
MD-2003-IV-5. Kova. Doldurman›z gereken
bir büyük bir küçük kova ve iki muslu¤unuz var.
Musluklardan biri dakikada 2,9 litre di¤eri daki-
kada 8,7 litre su doldurabiliyor. Kovalar› musluk-
lar›n alt›na ayr› ayr› koyuyorsunuz ve ayn› anda
dolmaya bafll›yorlar. Küçük kovan›n yar›s› dolun-
ca kovalar›n yerlerini de¤ifltiriyorsunuz ve doldur-
maya devam ediyorsunuz. ‹ki kova ayn› anda do-
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
97
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl
Murat Kipel*
mkipel@treda.com.tr
luyor. Küçük kovan›n hacmi 12,6 litre ise büyük
kovan›n hacmi ne kadard›r?
MD-2003-IV-6. Gazoz. Marketteki bir kam-
panyada dört gazoz fliflesi kapa¤›na bir gazoz beda-
va veriliyor. 24 kapak toplarsam en fazla kaç flifle
gazoz içebilirim?
MD-2003-III Yan›tlar›
MD-2003-III-1. Küpler. Bir küpün herbiri
farkl› büyüklüklerde sonlu say›da küpe ayr›lama-
yaca¤›n› gösterebilir misiniz? (Özgür Kiflisel’in so-
rusu)
Yan›t: Böyle bir bölme yap›laca¤›n› varsaya-
l›m. Bir çeliflki elde edece¤iz.
Küpü farkl› büyüklükte küplere bölebilmiflsek,
yüzeylerini de farkl› büyüklükte karelere bölmeyi
baflarm›fl›z demektir. Ad›na taban diyece¤imiz
rastgele bir yüzey seçelim. Tabandaki en küçük ka-
reyi bulal›m. Bu küçük kare taban›n kenarlar›na
yap›fl›k olamaz, ortalarda bir yerde olmak zorun-
da, çünkü aksi halde bu küçük karenin geri kalan
iki veya üç kenar›n› herbiri kendinden büyük kare-
lerle çevrelemek gerekirdi ki bu mümkün de¤ildir.
Demek ki küçük kare ortada. Bu küçük karenin
mensubu oldu¤u küçük küpün dört yan yüzeyi,
herbiri kendinden büyük dört küple çevrelenmifltir.
Bu küçük küpün tepesinde dolaflan biri, küçük kü-
pün üst yüzeyini, dört taraf› duvarlarla çevrili bir
avlu gibi görecektir. fiimdi taban için söyledikleri-
mizi küçük küpün üst yüzeyi için tekrarlayal›m. O
yüzeye tepeden komflu küplerin aras›nda da en kü-
çük bir küp olacak, o da ortada olmak zorunda
olacak vs. Bu ifllem hiçbir zaman bitmez. Demek
ki sonlu say›da küple böyle bir bölme yap›lamaz.
MD-2003-III-2. Yüz Metre Yar›fl›. Murat’la
P›nar 100 metre yar›fl yap›yorlar. Murat 3 metre
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl
farkla yar›fl› kazan›yor. Bir baflka 100 metrelik ya-
r›fl daha yap›yorlar. Bu sefer Murat P›nar’dan 3
metre daha geriden bafll›yor, yani Murat 103 met-
re koflmak zorunda. Bu ikinci yar›fl› kim kazan›r?
Yan›t: Murat 100 metre kofltu¤unda P›nar 97
metre kofluyor. Demek ki Murat 103 metre kofltu-
¤unda P›nar 103 × 97/100 metre koflar, ki bu da
99,91 metredir, 100’den küçüktür. Dolay›s›yla P›-
nar 9 santimetreyle yar›fl› kaybeder.
MD-2003-III-3. ‹kilik Matris. 4×4 boyutunda
0 ve 1’lerden oluflan bir matris oluflturman›z isteni-
yor, öyle ki 0000’dan 1111’e kadar olan 0 ve 1’ler-
den oluflan 16 diziyi bu matrisin sat›r sütun ve çap-
razlar› üzerinde okuyabilelim. (Soldan sa¤a, sa¤-
dan sola, yukar›dan afla¤›ya, afla¤›dan yukar›ya, iki
çapraz uzerinde her iki yönlerde olmak üzere top-
lam 20 adet say› okumam›z
mümkün.) Bütün dizileri oku-
yabilece¤imiz bir matris bula-
Süt miktar›
mad›ysan›z, en fazla dizinin
okunaca¤› bir matris bulun. Bafllang›çta
Yan›t: 4×4’lük matrise Birinci kafl›k
0’dan 15’e kadar olan say›lar›n
2’lik düzende yaz›lmas› imkân- ‹kinci kafl›k a–x+x2/(b+x)
s›zd›r. Çünkü 0000 ve 1111 ay-
n› matriste ya çapraz ya da paralel olarak yer alabi-
lir. Diagonal oldu¤unda 9 = 1001 ve 6 = 0110 say›-
lar›n› elde etmek imkâns›z. fiimdi paralel olduklar›-
n› varsayal›m, diyelim yataylar. Üç 0 ve bir 1’den
oluflan ve üç 1 ve bir s›f›rdan oluflan sekiz dizi var.
Bu dizileri nerelere yerlefltirebilece¤imize bakal›m.
Dikey olarak bunlardan birer tane yerlefltiririz an-
cak, yatay 0000 ve 1111 daha fazlas›na izin vermez;
yatay olarak iki tane; çapraz olarak da iki tane. De-
mek ki toplam 2 + 2 + 2 = 6 adet yerlefltirebiliriz. ‹lk
sorumuzun yan›t› olumsuzdur. Afla¤›daki matrise
15 say› yerlefliyor.
1 0 0 0
1 1 0 1
1 1 1 0
1 0 0 1
Yukar›daki matriste sadece 0 eksik. Bu matris-
te 0’la 1’lerin yerleri de¤ifltirilirse yine 15 say› yer-
lefltirilmifl olur ama bu sefer 15 aç›kta kal›r.
MD-2003-III-4. Sütlü Su, Sulu Süt. Masada bir
bardak süt ve bir bardak su var. Bir çay kafl›¤›yla
süt barda¤›ndan bir kafl›k süt al›p su barda¤›na dö-
küyoruz, sonra da su barda¤›ndan bir kafl›k al›p
süt barda¤›na döküyoruz. Sonuçta sütün içindeki
su mu daha fazlad›r yoksa suyun içindeki süt mü?
Yan›t: Her ikisinin de oran› ayn›d›r. Murat Ki-
pel kadar pratik zekâs› olmayan bir editörün eki:
Bafllang›çtaki bardaklardaki su ve süt miktarlar›na
s›ras›yla a ve b diyelim. Çay kafl›¤›n›n alaca¤› mik-
tara da x diyelim. Afla¤›daki dizelgeden takip ede-
lim. Süt barda¤›ndan bir çay kafl›¤› süt al›n›p su
barda¤›na eklendi¤inde süt barda¤›nda a − x süt
kal›r, su barda¤›ndaysa x miktarda süt, b miktar-
da su olur. fiimdi su barda¤›nda b + x miktarda s›-
v› vard›r. Bunun x’i süt, b’si sudur. Dolay›s›yla bu
bardaktan çay kafl›¤›yla x miktarda s›v› al›nd›¤›n-
da, bu x miktarl›k s›v›n›n x2/(b+x) miktar› süt,
bx/(b+x) miktar› su olur. Bunu süt barda¤›na ekle-
Süt barda¤› Su barda¤›
Su miktar› Süt miktar› Su miktar›
a 0 0 b
a–x 0 x b
xb/(b+x) a–x2/(b+x) b–xb/(b+x)
di¤imizde, süt barda¤›nda xb/(b+x) miktarda su
olur. Su barda¤›nda da x − x2/(b+x) miktarda süt
kalm›flt›r. Basit bir hesap xb/(b+x) = x − x2/(b+x)
eflitli¤ini gösterir.
MD-2003-III-5. Kum Saati. Elinizde 7 ve 11’er
dakikal›k iki kum saati var. Bu iki kum saatini
kullanarak 15 dakikay› nas›l ölçersiniz?
Yan›t: Öncelikle 11 ve 7 dakikal›k iki kum sa-
atini ayn› anda çeviririm. 7 dakikal›k kum saati
bitti¤inde 11 dakikal›k kum saatinin 4 dakikas›
kalm›flt›r. 4 dakikay› buradan ölçer arkas›ndan 11
dakikal›k kum saatini yeniden çeviririm. Toplam-
da 15 dakikay› ölçmüfl olurum.
MD-2003-III-6. Yol. 400 km’lik bir yol var.
H›zlar› saatte 100 km olan bir helikopter ve 80
km olan bir araba ayn› anda ayn› yöne hareket
ediyorlar. Helikopter yolunu tamamlad›ktan son-
ra geri dönüyor ve araban›n oldu¤u yere gelince
tekrar onunla ayn› yönde harekete geçiyor. Araba
yolun sonuna gelinceye dek bu böyle devam edi-
yor. Bu durumda helikopterin katedece¤i yol kaç
km’dir?
98
 Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

Yan›t: Araba yolu 400/80 = 5 saatte kat eder. mevcuttur. Daha fazla uçak ayn› havaalan›na ine-
Helikopterin bu süre içinde 100×5 = 500 km yol mez, en fazla alt› uçak inebilir. Neden?
alaca¤›n› k›sa yoldan bulabiliriz.
MD-2003-III-9. Mikrop. Bir mikrop türü, nü-
MD-2003-III-7. Hasta Rahipler. Birçok rahibin fusunu her dakika ikiyle çarpacak flekilde ürüyor.
yaflad›¤› bir manast›rda, ölümcül bir hastal›k bafl Bir deneyde bir laboratuvar tüpüne konulan bir
göstermifltir. Hastal›k, al›nda beliren bir lekeyle ken- mikrop tüpü bir saatte dolduruyor. Deneye iki
dini belli etmektedir. Lakin manast›rda ayna olma- mikropla bafllasayd›n›z tüp ne kadar zamanda do-
d›¤›ndan hastalar hasta olup olmad›klar›n› ö¤rene- lard›?
mezler. Ayr›ca tüm rahipler çok sayg›l› olduklar›n- Yan›t: Bir mikrop n dakikada 2n tane olur. Bir
dan hasta arkadafllar›na hasta olduklar›n› söyleme- saatte 60 dakika oldu¤undan, demek ki 260 mik-
mektedirler. Her rahip kendisi d›fl›ndaki herkesin rop tüpü doldurmaya yetiyor. ‹ki mikrop m daki-
hasta oldu¤unu görerek alg›layabilmekte ama kendi kada 2 × 2m = 21+m tane olur. 21+m = 260 denkle-
hastal›¤›n› alg›layamamaktad›r. Bu rahiplerin hepsi minin çözümü m = 59’dur. Demek ki iki mikrop
hergün üç ö¤ün bir araya gelmekte ve herkes birbi- tübü 59 dakikada doldurur.
rini görebilmektedir. Bir gün bafl piskopos bir ko-
nuflma yapar: “Arkadafllar aram›zda hasta arkadafl- MD-2003-III-10. 1’den 27’ye. Altalta ve birbi-
lar var, bunlar›n intihar etmesini istiyorum” der. 12 rine paralel kare fleklinde 3 eflit düzlem var. Düz-
gün sonra bütün hasta rahipler intihar eder. Kaç ra- lemler enine ve boyuna çizgilerle 9 eflit küçük kare-
hip intihar etti? Not: Bütün rahiplerin zekâ seviyele- ye bölünmüfl. 1’den 27’ye kadar say›lar› küçük ka-
ri ayn›d›r ve en az bir hasta rahip vard›r. relere öyle yerlefltirin ki, hem düzlemlerin kendi
Yan›t: E¤er sadece bir rahip hasta olsayd›, o içinde enine/boyuna say›lar›n toplam› hem de düz-
rahip daha birinci ö¤ünde herkesin sa¤l›kl› oldu¤u- lemlerde altalta gelen say›lar›n toplam› eflit olsun.
nu görüp kendisinin hasta oldu¤unu anlayacak ve Yan›t: “Sihirli toplam”, (1+2+ ... + 27)/9 =
intihar edecekti. E¤er birinci ö¤ünden sonra kimse (27×28) / (2×9) = 3 × 14 = 42 olmal›. Birçok çözüm
intihar etmemiflse, demek ki en az iki rahip hasta var. ‹flte biri:
demektir. Bunu (biz dahil) herkes biliyor. ‹kinci
ö¤ünde sadece bir hasta gören rahipler, ikinci has- 2 16 24
tan›n kendileri oldu¤u anlay›p intihar ederler. E¤er
ikinci ö¤ünden sonra hiçbir rahip intihar etmemifl- 22 3 17
se, o zaman en az üç hasta var demektir. Genel ola-
rak n-inci ö¤ünden sonra ya 0 ya da n rahip inti- 18 23 1
har eder. 12inci güne gelindi¤inde 11 × 3 = 33
ö¤ün yendi¤inden 33 rahip hastad›r. (Not: 12inci
günün anlam›na göre yan›t de¤iflebilir, ama yürü-
27 5 10
tülen mant›k de¤iflmez.)
11 25 6
MD-2003-III-8. Havaalan›. S›n›rlar› belli ol-
mayan bir ülke var. Bu ülkenin herhangi bir yerin-
4 12 26
de bir zil çal›yor. Zil çal›nca say›s› bilinmeyen ha-
vaalanlar›ndan birer uçak havalan›yor. Her uçak
kendisine en yak›n di¤er havaalan›na iniyor. Bir
havaalan›na en fazla kaç 13 21 8
uçak inebilir?
Yan›t: Alt› uça¤›n ay- 9 14 19
n› havaalan›na indi¤i bir
havaalan› düzeni, kolay- 20 7 15
ca görülece¤i üzere
(bknz. yandaki alt›gen) ♣

99
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl
★ ★ ★★ ★
★
Abra
★ ★ ★
★ ★ kadabra
★ Murat Kipel*
Yeni Abrakadabra: Küp Kökü. Çevrenizde-
ki insanlar› bilgisayar gibi h›zl› çal›flan bir beyni-
niz oldu¤una inand›rmak istemez miydiniz? ‹flte
size küçük bir numara.
Arkadafl›n›z›n eline bir hesap makinesi verin
ve kendi seçece¤i iki basamakl› bir say›n›n küpü-
nü almas›n› isteyin. Sonucu size söylesin. Siz de
bir iki saniye içinde bu say›n›n küp kökünü bu-
larak söyleyin. Nas›l yapars›n›z?
Eski Abrakadabra: Fibonacci Dizileri. Fibo-
nacci dizilerini bilirsiniz, son iki say›m›zda sözünü
etmifltik. n > 2 için dizinin n’inci s›ras›ndaki her
say› hemen önceki iki say›n›n toplam›d›r. ‹lk iki sa-
y›y› bilirseniz Fibonacci dizisini bu iki say›dan bafl-
layarak infla edebilirsiniz. Örne¤in, 1, 1, 2, 3, 5, 8,
13, 21, 34, 55, ... dizisi ilk iki say›s› 1 olan bir Fi-
bonacci dizisidir. ‹lk iki say›ya Fibonacci dizisinin
kök say›s› denir.
Baflka kök say›lar›yla da Fibonacci dizileri
oluflturulabilir. Örne¤in rastgele olarak 10, 13 iki-
lisiyle bir Fibonacci dizisi olufltural›m:
10, 13, 23, 36, 59, 95, 154, 249, 403, 652, …
fiimdi numaram›za geçelim.
Birine rastgele iki say› seçmesini söylüyorsu-
nuz. Daha sonra bu say›lar› kök olarak alan on ele-
manl› bir Fibonacci dizisini bir ka¤›da altalta yaz-
mas›n› istiyorsunuz. ‹ddian›z k⤛ttaki bu on say›-
y› birkaç saniye içinde ak›ldan toplayabilece¤iniz
olacak.
Bunu yapman›n pratik bir yolu var m›?
Yan›t. Dizinin 7inci eleman›n› seçip 11’le çar-
par›z, bulaca¤›m›z sonuç bize dizinin toplam›n› ve-
rir. Bir say›y› ak›ldan 11’le çarpman›n birçok ko-
lay yolunu bulabilirsiniz.
Neden böyle?
‹lk iki say› a1 ve a2 olsun. O zaman,
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
100
mkipel@treda.com.tr
a3 = a1 + a2
a4 = a2 + a3 = a1 + 2a2
a5 = a3 + a4 = 2a1 + 3a2
a6 = a4 + a5 = 3a1 + 5a2
....
Genel formül ne? ‹lk iki kök say›s› 1 ve 1 olan
Fibonacci dizisine (ƒn)n dersek (ilk örne¤imiz) o za-
man, her n ≥ 3 için,
an = ƒn−2a1 + ƒn−1a2
eflitli¤i geçerlidir. Bunu tümevar›mla kan›tlayal›m.
n = 3 ise, ƒ1 = ƒ2 = 1 oldu¤undan, eflitlik do¤ru.
E¤er n = 4 ise, ƒ2 = 1 ve ƒ2 = 2 oldu¤undan, eflitlik
gene do¤ru. fiimdi an = ƒn−2a1 + ƒn−1a2 ve an+1 =
ƒn−1a1 + ƒna2 eflitliklerini varsay›p, an+2 = ƒna1 +
ƒn+1a2 eflitli¤ini kan›tlayal›m:
an+2 = an + an+1
= (ƒn−2a1 + ƒn−1a2) + (ƒn−1a1 + ƒna2)
= (ƒn−2 + ƒn−1)a1 + (ƒn−1 + ƒn)a2
= ƒna1 + ƒn+1a2.
‹stedi¤imizi kan›tlad›k.
E¤er ƒ−1 = 1, ƒ0 = 0 koyarsak, formülümüz n
= 1 ve 2 için de do¤ru olur.
Bu arada a7 = ƒ5a1 + ƒ6a2 = 5a1 + 8a2 eflitli¤i-
ne dikkatinizi çekerim, birazdan gerekecek.
fiimdi a1 + a2 + a3 + ... + an say›s›n› hesaplaya-
l›m:
E¤er n = 10 al›rsak,
buluruz, ki bu da bizim kan›tlamak istedi¤imizdi.
‹lk on say› yerine baflka bir ilk k say› alsayd›k
böyle güzel bir numara yapabilir miydik? ♣
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

• Princeton ‹leri Araflt›rma Merke-
zi’nden (Institute of Advanced Stu-
dies) ünlü matematikçi Robert
Langlands (http://www.sunsi-
t e . u b c . c a / D i g i t a l M a t h A r c h i-
ve/Langlands/intro.html) Hazi-
ran’da ülkemizi ziyaret edecek. ‹stanbul’daki Feza
Gürsey Enstitüsü’nün konu¤u olacak olan Lang-
lands konuflmalar›n› Türkçe yapacak. Langlands
Program› ad›yla an›lan program matemati¤in çeflit-
li yap›lar›n› birlefltirmek amac›n› tafl›yor. Daha da
somut olarak, bu program Galois Grup temsilleriy-
le otomorfik formlar aras›ndaki iliflkileri irdeliyor.
Langlands’›n 60’l› y›llarda ortaya sürdü¤ü bu prog-
ramdaki her ilerleme matematik dünyas›nda önem-
li bir baflar› olarak addedilir. Bafllang›ç izleri Ga-
uss’un 1801’de kan›tlad›¤› bir teoreme kadar giden
Langlands Program›’na katk›lar› nedeniyle 2002 Fi-
elds Ödülü verilen Frans›z matematikçi Laurent
Lafforgue’un fonksiyon cisimlerinde kan›tlad›¤›
teorem bu program› bir ad›m daha ileri götürdü.
Foto¤rafta Langlands’›n 1967’de Türkiye vizesi
için sundu¤u vesikal›k foto¤raf görülüyor. ♠
Matematik Seminerleri
Ankara Ü. her çarflamba 15,30.
Bilkent Ü. her çarflamba 15,30.
Bo¤aziçi Ü. her çarflamba 14-15 (sonra çay kahve).
‹stanbul Bilgi Ü. (Kufltepe) her cuma saat 13,30.
ODTÜ her perflembe 15,40.

Ödüller
Dergide birçok soruyla karfl›laflacaks›n›z. Bu soru-
lar aç›k aç›k sorulmam›fl ya da iyi ifade edilmemifl
olabilirler. Yan›tlar›n›z›, bulduklar›n›z›, yazar› bel-
liyse yazar›n adresine, yoksa dergi adresine ve 15
Nisan 2003 tarihine kadar yollay›n. Sordu¤umuz
sorular›n yan›tlar›n› biz de bilmeyebiliriz! Hatta ya-
n›tlad›¤›n›z yada yan›tlayamad›¤›n›z akl›n›za gelen
sorular›n›z› da bize yollay›n. En güzel yan›tlara (so-
rulara da!) ödül olarak kitap verece¤iz.
Ödüllerimizden Sadece Birkaç›:
• Michael Guillen, Dünyay› De¤ifltiren Befl
Denklem, Tübitak 2002.
• G.H. Hardy, Bir Matematikçinin Savunmas›,
Tübitak 2001.
• Georges ‹frah, Rakamlar›n Evrensel Tarihi (4
cilt), Tübitak 1999.
• Malcolm E. Lines, Bir Say› Tut, Tübitak 2001.
• Ali Nesin, Önermeler Mant›¤›, ‹stanbul Bilgi
Üniversitesi 2001.
• Ali Nesin, Develerle Eflekler, ‹stanbul Bilgi
Üniversitesi 2002.
• Sinan Sertöz, Matemati¤in Ayd›nl›k Dünyas›,
Tübitak 2002.
• Dennis Shasha, Bunu Ancak Dr. Ecco Çözer,
Tübitak 2001.
• Dennis Shasha, Dr. Ecco’nun fiafl›rt›c› Serü-
venleri, Tübitak 2001.
• Matematik Dünyas›, bir y›ll›k abonelik.

Korsanlar
dlar› 1, 2, 3, 4, 5 olan befl ak›ll›

A
korsan 100 alt›n bulmufllar. Bu
100 alt›n› korsanlar flu yöntemle
paylaflacaklar. En küçük numaral› kor-
sandan bafllayarak, her korsan s›ras›
geldi¤inde bir paylafl›m önerecek. Öbür
korsanlar paylafl›m› kabul edip etmediklerine dair oy
kullanacaklar. E¤er paylafl›m oyçoklu¤uyla kabul
edilirse oyun bitecek. E¤er paylafl›m kabul edilmezse
paylafl›m› öneren korsan denize at›lacak ve paylafl›m
önerme s›ras› bir sonraki korsana geçecek. Birinci kor-
san nas›l bir paylafl›m önermelidir? ♠

4
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

Bir Baflka Sihirbazl›k

Bir baflka sihirbazl›k daha yapal›m. n herhangi bir say› olsun ve rastgele n tane tamsay› seçin.
Bu say›lar›n hepsi birbirinden de¤iflik olmayabilir.
fiu sav› ortaya at›yorum. Bu n say›dan birkaç›n›n toplam› n’ye bölünür.
Örne¤in n = 5 ise ve 2, 4, 9, 9, 17 say›lar›n› seçmiflsek, 2 + 9 + 9, 5’e bölünür (ya da 9 + 9 + 17).
Sav› kan›tlayal›m. Say›lar›m›za,
a1, a2, ... , an
ad›n› verelim. Afla¤›daki n + 1 say›y› ele alal›m:
0
a1
a1 + a2
a1 + a2 + a3

…
a1 + a2 + a3 + ... + an
Bu n + 1 say›n›n herbiri n’ye bölündü¤ünde, kalan 0’la n – 1 aras›nda bir say›d›r. 0’la n – 1 ara-
s›ndaysa yaln›zca n tane say› vard›r. n, n + 1’den küçük oldu¤undan (flansa bak!), güvercin yuvas›
ilkesine göre, yukardaki n + 1 say›dan ikisi n’ye bölündü¤ünde kalanlar› eflittir. Bu iki say›dan kü-
çü¤ünü büyü¤ünden ç›kar›rsak, elde etti¤imiz say› n’ye tam olarak bölünür (ve en baflta seçti¤imiz
n say›dan birkaç›n›n toplam›d›r.) ♠

Karenin Kare Say›s›

n × n tane noktadan oluflmufl

düzgün bir karede (kenarlar› yatay
ve dikey) kaç kare vard›r? Örne¤in,
n = 3 ise toplam 5 kare vard›r, dör-
dü küçük, biri büyük. ♠

Kare Oyunu

n ≥ 2 bir tam say› olsun. n × n

tane noktadan oluflmufl bir karede
iki kiflilik flu oyunu ele alal›m: Her
oyuncu s›ras› geldi¤inde daha önce
seçilmemifl bir noktay› seçiyor.
Hangi noktay› hangi oyuncunun
seçti¤i ay›rdedilmiyor. Dört köflesi
o ana dek seçilmifl noktalardan
oluflan bir diktörtgen elde eden ilk
oyuncu oyunu kaybediyor. E¤er n
= 2 ise oyunu birinci oyuncu kaza-
n›r, hem de nas›l oynarsa oynas›n
kazan›r. E¤er n = 3 ise bu oyunu
hangi oyuncu kazan›r? Genel ola-
rak, n × n tane noktadan oluflmufl
oyunlar› hangi oyuncu kazan›r?
(Not: Burada “dikdörtgen”lerimiz
kenarlar› yatay ve dikey olan dik-
dörtgenlerdir, çarpraz diktdörtgen-
leri diktdörtgenden saym›yoruz.) ♠

52
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

Karenin Dikdörtgensiz Altkümeleri

n ≥ 2 herhangi bir tamsay› olsun. n × n nok-
tadan oluflan düzgün bir kare ele alal›m, afla¤›da-
ki flekillerde görüldü¤ü gibi. Bu n2 noktan›n “dik-
dörtgensiz” altkümeleriyle ilgilenece¤iz, yani
herhangi bir diktörtgenin dört köflesini birden
içermeyen altkümeleriyle. Bu tür altkümelere dik-
dörtgensiz altküme diyelim. Burada “dikdört-
gen”, kenarlar› yatay ve dikey olan dikdörtgen an-
lam›na kullan›lmaktad›r.
E¤er n = 2 ise, üç noktal› her
altküme dikdörtgensiz bir altküme-
dir, ve dikdörtgensiz daha büyük
bir altküme bulamay›z. Demek ki n
= 2 ise, dikdörtgensiz en büyük alt-
3 kümenin nokta say›s› 3’tür.
E¤er n = 3 ise, dikdörtgensiz bir-
sürü altküme bulabiliriz. Afla¤›daki bu altküme-
lerden üçü görünüyor (seçti¤imiz noktalar› siyah
yapt›k.). Bunlardan en sonuncusunun 6 noktas›
var. Bundan daha kalabal›k dikdörtgensiz bir alt-
küme bulamay›z. (Neden?)
n = 2, 3, 4, 5 için flimdiye kadar buldu¤umuz
dikdörtgensiz en büyük altkümelerin eleman sa-
y›lar›n› yazal›m:
3, 6, 9, 12.
Sanki bir düzen var... Karesiz en büyük altkü-
menin eleman say›s› sanki 3(n − 1) gibi...
E¤er n = 6 ise dikdörtgensiz en büyük altkü-
menin kaç eleman› var? Yukardaki diziye baka-
cak olursak yan›t›m›z 15 olmal›. Nitekim 15 nok-
tal› ve daha da büyütülemeyen dikdörtgensiz bir
altküme var. Ama 16 elemanl› bir baflka dikdört-
gensiz altküme daha var...
16
E¤er n = 7 ise 21 noktal› dikdörtgensiz bir alt-
küme bulabiliyoruz, 3(n − 1)’den fazla...

5 5 6

fiimdi n = 4 olsun. En ka-

labal›k dikdörtgensiz altküme
9 noktadan oluflur, bunun ka-
n›t› oldukça kolayd›r. O kare
solda.
E¤er n = 5 ise, 12 noktal›
dikdörtgensiz bir altküme bu-
9 labiliriz. Hatta, afla¤›daki fle-
kilde görüldü¤ü gibi, de¤iflik yap›da iki dikdört- 21
gensiz altküme bulabiliriz.
Yaflam her zaman basit olmuyor...
Bu konuda soru sormay› okura b›rak›yoruz.
‹lginç bir soru soral›m ama. n sonsuza gider-
ken, dikdörtgensiz en büyük altkümenin toplam
noktalara oran›, yani, 3/22, 6/32, 9/42, 12/52,
16/62, 21/72 dizisi bir say›ya yak›ns›yor mu?
Yak›ns›yorsa kaça yak›ns›yor? Yukardaki dizi
hep azal›yor mu? Bu sorular›n yan›t›n› bu soru-
12 12 lar› soran da bilmiyor. ♠

62
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

s›na gitsin ve o kap›ya baks›n (robot 2 metre da-
ha yürüdü). Kap› gene kapal›ysa, bu sefer öbür is-
tikamete gitsin, ta 2 kap›s›na kadar (robot 3 met-
re daha yürüdü). Kap›y› aç›k bulursa ne âlâ.
Bulamazsa -2 kap›s›na gitsin (robot 4 metre da-
ha yürüdü). Ve robot böylece devam etsin. Aç›k
kap›y› bulmak için en fazla kaç metre yürüye-
Yürünen Mesafe Kap› cek?
Diyelim ki aç›k
1 1
kap›n›n numaras› -
2 -1 n < 0. Aç›k kap›-
3 2 n›n numaras› pozi-
4 -2 tif olsayd›, ufak bir
5 3 fark olsa da, aç›k
6 -3 kap› daha k›sa sü-
7 4 rede bulunacakt›.
8 -4 Fakat biz en uzun
mesafeyle ilgileni-
yoruz.
Robot, yukardaki yöntemle, 1 + 2 + 3 + ... +
2n metre yürüdükten sonra -n numaral› aç›k ka-
p›ya ulaflacakt›r, yani toplam
2n (2n + 1)
= n(2n + 1) = 2n2 + n
2
metre sonra.
Pek iyi bir sonuç say›lmaz. E¤er -1000 numa-
ral› kap› aç›ksa, ki bu kap› robotun bafllang›ç
noktas›ndan sadece 1 kilometre uzakta, robotun
aç›k kap›y› bulmas› için bu yöntemle 2.001.000
metre yani 2000 kilometreden fazla yürümesi ge-
rekecek.
Üstelik aç›k kap› ne kadar uzak olursa, bu
stratejimiz o kadar kötü sonuç verecektir. Çünkü
yürünen uzakl›k için buldu¤umuz formül, aç›k ka-
p›n›n bafllang›ç noktas›na olan uzakl›¤›n›n kare-
si kadar büyüyor. Aç›k kap›n›n numaras› ikiye
katland›¤›nda, robotun yürümesi gereken mesa-
fe dörde katlanacak. Aç›k kap›y› bulman›n daha
k›sa bir yolu var m›?
Problemi daha aç›k sunal›m. Örne¤imizde ol-
du¤u gibi, bafllang›ç noktas›yla aç›k kap› aras›n-
daki uzakl›¤›n karesine ba¤›ml› olan bir arama
yöntemi yerine, do¤rusal ba¤›ml› olacak bir ara-
ma yöntemine “daha iyi bir yöntem” diyelim.
Daha aç›k bir ifadeyle: E¤er aç›k kap›, robotun bu-
lundu¤u yerden n metre uzaktaysa, öyle bir stra-
teji (algoritma) istiyoruz ki, (1) robot aç›k kap›-
y› bulsun ve (2) robotun bu stratejiyi izleyerek n
mesafe ilerdeki aç›k kap›y› bulmak için gidece¤i
ƒ(n) mesafesi, bir C sabiti için.
ƒ(n) ≤ Cn
koflulunu sa¤las›n.
C sabitinin n’den ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ine
dikkatinizi çekerim.
Bu “daha iyi” tan›m›yla daha iyi bir yöntem
gelifltirebilir misiniz? C’nin de¤eri nedir? C’yi ne
kadar küçültebilirsiniz?
Yan›tlar›n›z›, yorumlar›n›z›, düflüncelerinizi
ve sorular›n›z› cs@cs.bilgi.edu.tr e-posta adresine
yollay›n lütfen.
Ayr›ca, bu köflede görmek istediklerinizle ilgi-
li düflüncelerinizi bekliyoruz. Programlama ör-
nekleri görmek ister misiniz? ‹sterseniz, hangi di-
li kullanmal›y›z?
Bizim “en iyi” olarak adland›rd›¤›m›z çözümü
bir sonraki say›da verece¤iz. Belki sizinki bizim-
kinden daha iyi olur, kimbilir! ♠

★ ★ ★★ ★
★
Abra
★ ★ ★
★ ★ kadabra
★ Murat Kipel*
mkipel@tradeorbis.com

kartl›k standart bir iskambil desteniz var. Bu kartlarla asistan›n›z›n da yard›m›yla seyirci-
52 lerinize küçük bir numara yapacaks›n›z.
Seyircilerden biri iyice kar›flm›fl deste içinden rastgele befl kart› asistan›n›za verecek. Asistan da bu
befl karttan birini seçerek cebine koyacak ve di¤er 4 kart› istedi¤i s›rada tek tek size gösterecek. Siz de
cebindeki son kart›n ne oldu¤unu fl›p diye söyleyivereceksiniz. Asistanla aran›zda kartlar› gösterece¤i
s›ra d›fl›nda önceden belirlenmifl bir flifre (mimikler, el hareketleri vb.) olmamal›.
Bu numaray› yapmak için nas›l bir yöntem izlemelisiniz? ♠
* TradeOrbis, yaz›l›m uzman›.

64
 Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

Dikkat Paradoks Var!

Burak Bitlis*
burak_bitlis@hotmail.com

Paradokslar, Garip Döngüler ve Escher

“Paradoks”un çeflitli tan›mlar› vard›r. Bu son paradoksu iki seviye aras›nda bir dön-
Matematiksel ya da mant›ksal anlamda, bir gü olarak da alg›layabiliriz. Her seviye bizi öbür
paradoks “x = y ve x ≠ y” gibi çeliflkili, ama ka- seviyeye gönderir. Douglas Hofstadter, ünlü Gö-
n›tlanm›fl bir önermedir. Matematikte flimdilik del, Escher, Bach isimli kitab›nda bu olay› “Ga-
bilinen bir paradoks yoktur. Geçen yüzy›l›n bafl›n- rip Döngüler” olarak adland›rm›flt›r.
da bulunan matematiksel paradokslar matemati-
¤in temelleri de¤ifltirilerek çözülmüfltür. Önerme do¤ru Önerme yanl›fl
Matematik dahil, birçok bilimde kimi zaman
paradoks, “flafl›rt›c› sonuç” anlam›nda da kulla-
n›lmaktad›r. Bu basit döngü, 19 ve 20. yüzy›lda baz› ma-
Bir baflka anlamda, bir paradoks bize çok tematikçilere (George Boole, Augustus De Mor-
saçma gelen bir durumdur. Örne¤in, “Okuma gan, Georg Cantor, Bertrand Russell, David Hil-
yazma bilmeyenler saat 5’e kadar 317 numaral› bert, Henri Poincaré, Kurt Gödel vs.) ilham
odaya baflvursunlar” yaz›l› bir tabela bu anlam- kayna¤› olmufl ve matemati¤in temellerinde bir
da bir paradokstur. Bir ülkede çok say›da çok sorgulama bafllam›flt›r.
yoksulun ve az say›da çok çok zenginin bulunma- “Garip Döngüler” özellikle bir sanatç›y› çok et-
s›, hatta bu zümrelerin birbirine çok yak›n yafla- kilemifl ve bu sanatç›n›n yap›tlar›nda ana tema
mas› birçok sosyal bilimci taraf›ndan “paradok- olarak ifllenmifltir. Sözetti¤im sanatç›, 1898’le 1972
sal” olarak nitelendirilir. y›llar› aras›nda yaflam›fl Hollandal› grafiker Maurits
Bir baflka anlamda (belki psiko-sosyo-kültü- Cornelis Escher. Garip döngülerin flafl›rt›c›l›¤›n›
rel ve epistemolojik anlamlarda) paradoks, al›fl- görsel olarak ola¤anüstü bir baflar›yla sunmufltur.
kanl›klar›m›zla, sezilerimizle, sezgilerimizle, gele- Escher’in fiekil 1’deki Resim Galerisi resmini
neklerimizle, kültürümüzle, al›flageldi¤imiz inceleyelim. Bir resim galerisinde bir genç adam bir
düflünme biçimiyle çeliflen durumlard›r.
Bu yaz›da, hangi türden olursa olsun, birçok
tür paradoksun özünü oluflturan ortak bir ö¤eden
sözedece¤iz.
MÖ. 4. yüzy›lda yaflam›fl Eubulides’in Bu
önerme yanl›flt›r önermesini do¤ru veya yanl›fl di-
ye etiketlendiremeyiz. Do¤ru oldu¤unu varsayd›-
¤›m›z anda önermenin kendisi önermenin yanl›fl ol-
du¤unu söyleyerek varsay›m›m›z› çürütecektir.
Önermenin yanl›fl oldu¤unu varsaymam›z da, ben-
zer bir flekilde bizi geri göndererek varsay›m›m›z›n
çeliflkiye yol açt›¤›n› gösterecektir. Dolays›yla, Eu-
bulides’in önermesi epistemolojik anlamda bir pa-
radokstur: Her önermenin do¤ru ya da yanl›fl ol-
mas› gerekti¤i kan›m›zla (sezimizle) çeliflir.

* Purdue University West Lafayette, Elektronik Mühendisli¤i

yükseklisans ö¤rencisi.
fiekil 1. Escher, Resim Galerisi
65
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl

resmi inceliyor. ‹nceledi¤i resimde küçük bir ka- devaml› afla¤›,

saban›n liman›nda bir gemi, düz çat›l› evler ve d›fl k›s›mdaki-
apartman›ndan d›flar› bakan bir kad›n var. Kad›- lerin ise de-
n›n apartman›n›n tam alt›nda bir resim galerisi ve vaml› yukar›
bu resim galerisinde bulunan genç adam bir res- yürüdü¤ünü
mi inceliyor. ‹nceledi¤i resim de küçük bir kasa- gözlemliyoruz
ban›n resmi!.. Bir anda bafllad›¤›m›z düzeye geri ki bütünün
döndük. Her ne kadar bafllad›¤›m›z noktaya (ga- paradoks ol-
leri) ulaflmak için ara seviyelerden geçtiysek de du¤unu gör-
(genç adam, resim, ev, galeri), sonuç olarak gale- mek için iki üç
ri içinde galerinin kendisi de bulunmaktad›r. Ben- rahibe bak-
zer bir biçimde resmin bir parças› resmi içermek- mak yeterli ol-
tedir ve hatta genç adam kendini içermektedir! muyor (yakla-
Eubuplides paradoksu da, Escher’in Resim fl›k 45
Galerisi resmindeki sorun da kendi kendine refe- basamak veya
ranstan kaynaklanmaktad›r. Oysa kendini do¤ru- 10’dan fazla
dan referans etmeden de paradoksal önermeler ya- rahip ilerle- fiekil 3. Ç›kanlar ‹nenler
ratabiliriz. Örnek olarak flu iki tümceye bakal›m: mek gereki-
yor). Her basamak ve rahip mant›kl› bir resim par-
• Bir sonraki tümce yanl›flt›r. ças› oluflturdu¤u halde bu parçalar birleflti¤inde bir
• Bir önceki tümce do¤rudur. imkâns›zl›k yarat›l›yor. Benzer bir resim fiekil 4’te
verilen “Ça¤layan”. Ça¤layandan akan suyun
‹lk tümceye do¤ru dedi¤imizde, ikinci tümce dönüp dolafl›p kendi kayna¤›n› oluflturmas›, Ç›-
bu varsay›m› yalanlayacakt›r. Benzer bir nedenle kanlar ve ‹nenler’e göre daha az aflama al›yor.
ilk tümceyi yanl›fl olarak da nitelendiremiyoruz. Escher’in bu resimlerini alg›layabiliyoruz ama
Buradaki sorunu birinci veya ikinci tümce tek resimleri
bafl›na yaratmamaktad›r. Her tümcenin ötekisiy- kendi içinde
le ilgili bilgi vermesi, bu iki tümcenin birlikte bir aç›klamaya
Eubuplides türü paradoks yaratmas›na neden ol- kalkt›¤›m›z-
mufltur. da para-
doksla kar-
fl›lafl›yoruz.
Bunlar› pa-
radoks ol-
madan aç›k-
lamak için
görünme-
yen ve daha
güçlü bir se-
viyeye ihti-
yac›m›z var.
Örne¤in Çi-
zen Eller fiekil 4. Ça¤layan
resmini çi-
zen Escher, resimdeki ellerden daha güçlü bir se-
fiekil 2. Escher, Çizen Eller viyededir ve ellere istedi¤i kurallar› koymaktad›r.
Bu paradoksu Escher fiekil 2’de görülen Çizen Ve bizler de güçlü seviyede oldukça imkâns›-
Eller yap›t›nda resmetmifltir. Sa¤ el sol eli, sol el z› yaratabilece¤iz. ♠
de sa¤ eli çiziyor... ‹kinci aflamada paradoksa
düfltü¤ümüzü anl›yoruz. Baz› resimlerde para- Kaynakça
doksa ulaflmam›z daha çok aflama gerektirebilir. 1. Douglas Hofstadter, “Gödel, Escher, Bach: An
Eternal Golden Braid”, 1989
Örne¤in, fiekil 3’te görülen Ç›kanlar ve ‹nenler
2. http://www.mcescher.com
resminde yürüyen rahiplerlerden iç k›s›mdakilerin 3. http://www.mathworld.com

66

Eureka!
Bilmece A¤›
2003-I-1. Boyutlar› afla¤›daki gibi olan bir
oda düflünün. Karfl›l›kl› dar kenarlar üzerinde iki
nokta var. Noktalardan biri yerden 1 tavandan 9,
di¤eriyse tam tersine yerden 9 tavandan 1 birim
uzakl›kta.
Noktalar›n birinden di¤erine gidecek olan bir
kar›ncan›n yürüyece¤i en k›sa mesafe kaçt›r?
(Melda Erçelikcan’›n sorusu)
40 5 ne ulaflt›rabilir?
5 Çözüm için ipuçlar›: Örne¤in, tüccar 100 ki-
10
2003-I-2. Küreler: Yüz katl› bir gökdelen ve
birbirinin t›pat›p efli iki küre var. Kürelerin gök-
delenin belli bir kat›na kadar yükseklikten at›l›n-
ca k›r›lmayaca¤›n›, ama her ikisinin de ayn› kat-
tan at›l›nca k›r›laca¤›n› biliyoruz. Yani her iki
kürenin de sa¤laml›k dereceleri ayn›.
Kürelerin k›r›lmadan at›labilece¤i en yüksek
kat› bulmak için en az kaç deneme gerekir?
‹pucu: E¤er tek bir küremiz olsayd›, birincisin-
den bafllayarak teker teker bütün katlar› denemek
zorunda kalacakt›k, yani 100 deneme gerekecekti.
(Murat Tuncer’in sorusu)
Bu soru ço¤alt›labilir: Üç küreyle en az kaç de-
neme gerekir? Ya dört küreyle?.. En az say›da
deneme için en az kaç küre gerekir?
2003-I-3. Befl ciltlik bir ansiklopedi seti bir raf-
ta cilt numaralar›na göre s›rayla duruyor. Her cil-
din kal›nl›¤› 5 cm. Bir kitap kurdu birinci cildin ön
yüzünden girip, beflinci cildin arka yüzün-
den ç›karsa, toplam kaç cm’lik yol katet-
mifl olur?
2003-I-4. Yandaki flekildeki her
noktadan sadece bir kez geçecek biçim-
de ve sonunda bafllad›¤›n›z yere dönme
kofluluyla alt› do¤ruyla birlefltirebilir
misiniz?
67
Matematik Dünyas›, 2003 K›fl
Murat Kipel*
mkipel@tradeorbis.com
2003-I-5. Muz ticareti yapan bir tüccar A
flehrinden B flehrine deveyle muz tafl›yor. ‹ki flehir
aras› 100 kilometre. Tüccar›n sadece bir devesi var
ve deve ayn› anda en fazla 100 kilo muz tafl›ya-
biliyor. Ayr›ca deve yürüdü¤ü her kilometre için
bir kilo muz yemek zorunda, yoksa yola devam
edemiyor.
Bafllangݍta A flehrinde 300 kilo muz var.
Tüccar bunlardan en fazla kaç kilosunu B flehri-
lo muz yükleyip 21. kilometreye kadar gider, 58
kilo muzu oraya boflalt›r, 21 kilometre geri gider,
vs.. Muzlar istenildi¤i gibi kesirlere ayr›labilir.
Kilometreler de tamsay› olmak zorunda de¤il.
Bu köfledeki bilmeceler yaklafl›k 3,5 y›ldan beri
bilmeceseverlerin internet üzerinde iletiflimlerini
sürdürdükleri, zekâ bilmeceleri ve çözümlerini
paylaflt›klar› zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yay›mlanan sorulardan derlenmifltir.
Gruba kat›lmak için
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari
adresini ziyaret edebilirsiniz.
2003-I-6. A, B ve C ad›nda üç silahflor ara-
lar›nda sadece birinin hayatta kalaca¤› bir düel-
lo yapmaya karar veriyorlar. Birbirlerinden ye-
terince uzak 3 köfleye gittikten sonra herbiri
silah›n› kullanacak ve sonra s›ra di¤erine geçe-
cek. En son silahflor kalana kadar tura devam
edilecek.
Silahflorlar›n hedefi tutturabilme yüzdeleri
flöyle:
A: yüzde 33
B: yüzde 50
C: yüzde 100
‹lk olarak A, daha sonra B, sonra
da C atefl ediyor ve A-B-C s›ras›yla tri-
ello devam ediyor.
Siz A’n›n yerinde olsan›z ilk olarak
hangi yöne atefl ederdiniz? ♠
* TradeOrbis, yaz›l›m uzman›.

s›nda net bir çizgi olmamas›, yirmi dört heceyle ta-
n›mlanamayan en küçük say›n›n s›rr›... Aradaki
boflluklarda neler var acaba?
Yukardaki paradokslar› matemati¤e tafl›maya
çal›flal›m, ki paradokslar›n nereden kaynakland›¤›-
n› anlayal›m. Sonluyla sonsuz aras›ndaki s›n›r› bul-
maya çal›flal›m. Sonlu kümelerle sonsuz kümeler
aras›nda s›n›r var m›d›r örne¤in? Sonsuz bir küme
alal›m, sözgelimi do¤al say›lar kümesi N’yi. N kü-
mesi sonsuz ama sonlu altkümelerin birleflimi: {0},
{0, 1}, {0, 1, 2},... sonlu kümelerini birlefltirirsek
sonsuz kümeyi elde ederiz. Sonludan sonsuza belli
bir ad›mda geçilmiyor, yani sonlu kümeleri teker
teker birlefltirince her ad›mda sonlu küme elde edi-
yoruz, sadece en “sonda” (ki en son ad›m yok)
sonsuz küme elde ediliyor. Sonluyla sonsuz aras›n-
da bir s›n›r yok.
Tabii yukardaki paradoksalarda edebiyat söz
konusu, matematik de¤il. Baflka türlü de olamaz.
Cengiz Han’›n Ali Cengizli¤i
engiz Han’›n kuvvetleri bir köyü ele geçi-
C rirler. Yaflayanlar›n›n zekâs›yla ünlü olan
bu köyü merak eden Han, bizzat kendi ge-
lip köylülerin zekâlar›n› s›navdan geçirmeye karar
verir. Köy halk›n› meydanda toplay›p flu uzun ko-
nuflmay› yapar:
– Hepinizi öldürebi-
lirim, ama zekân›zla
kurtulma flans› verece-
¤im size. Yar›n sabah fla-
fakla birlikte tüm köy
yetiflkinleri gözleri ba¤-
lanarak tek s›ra olufltu-
rulacak. Hepsine birer
mi¤fer giydirilecek. Mi¤-
ferler üç renk olacak: be-
yaz, mavi ve siyah. Her
renk mi¤ferden elimizde s›n›rs›z say›da var ve mi¤-
ferler tamamen rastgele giydirilecek. Herkesin mi¤-
feri giydirilip gözleri aç›lacak. Bu durumda, tek s›-
ran›n en arkas›ndaki kendininki hariç bütün mi¤-
* Bo¤aziçi Üniversitesi, ‹nflaat Mühendisli¤i 1. s›n›f ö¤rencisi.
91
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz
Bugünkü matematikte bugüne dek bir paradoks
bulunamam›fl. Paradoksu matematik d›fl›nda ara-
mak gerekir.
“Edebiyat” flurada: bofl ya da dolu olma, ilginç
olma ya da olmama, akla gelme ya da gelmeme, ta-
n›mlanma ya da tan›mlanamama gibi terimleri
kuflkuya yer vermeyecek biçimde tan›mlamadan en
genifl gündelik anlamlar›yla kulland›k. Yani sezgi-
lerimize dayand›k ve iki z›t kavram›n aras›nda be-
lirli bir s›n›r oldu¤unu varsayd›k. Bir tabureyi bü-
yültürseniz bir zaman sonra tabure taburelikten ç›-
k›p masa olur. Tabure tam ne zaman taburelikten
ç›k›p masa oldu¤u bilinmez. Tabureyle masa ara-
s›nda belirlenmifl bir s›n›r yoktur.
Çok tehlikelidir sezgiler. Yararl›d›r ancak teh-
likelidir. Tehlikesini bile bile sezin! ♥
Kaynakça:
N.S. Hellerstein, Diamond, A Paradox Logic, World
Scientific Publishing,1996.
Levent Ergenç* / lewonet@yahoo.com
ferleri önünde olduklar› için görebilecek. Onun
önündeki ikinci kifli, birinci ve kendininki hariç
tüm mi¤ferlerin rengini görecek… En öndeki do¤al
olarak kendininki de dahil hiçbir mi¤fer göremeye-
cek. En arkadan bafllayarak herkes kendi bafl›nda-
ki mi¤ferin rengini te-
ker teker tahmin etme-
ye çal›flacak. Bir dakika
içinde cevap vermeyen,
ya da yanl›fl bilen öldü-
rülecek. Bilen kurtula-
cak. Arkan›zdakilerin
yan›tlar›n› hepiniz du-
yacaks›n›z. Size bir gece
veriyorum, en fazla ki-
fliyi kurtaracak bir yön-
tem gelifltirip aran›zda
anlafl›n, plan belirleyin...
Yetiflkin köylü say›s› n ise, Cengiz Han’›n oyu-
nunun kurallar›na uyarak en çok kifliyi kesinlikle
kurtaracak yöntem nedir? Bu yöntemle kesinlikle
kurtar›lacak kifli say›s› n cinsinden nedir? ♥
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz
★ ★ ★★ ★
★
Abra
★ ★ ★
★ ★ kadabra
★ Murat Kipel*
zleyicilerinizden birini sahneye davet edip ak-
‹ l›ndan 1’le 60 aras›nda bir say› tutmas›n› söy-
lüyorsunuz. ‹zleyici tuttu¤u say›y› size söyle-
miyor. Sonra cebinizden daha önceden
haz›rlad›¤›n›z ve herbirinin üzerinde 1’le 60 ara-
s› say›lardan baz›lar›n›n kar›fl›k bir flekilde yaz›l›
oldu¤u alt› kart ç›kar›p bu kartlar› s›rayla izleyi-
cinize gösteriyorsunuz. ‹zleyici her kart gösterifli-
nizde tuttu¤u say›n›n o kart üzerinde yaz›l› olup
olmad›¤›n› söylüyor. Son kart› da gösterdikten
sonra say›y› do¤ru olarak tahmin ediyorsunuz.
Bu numaran›n her seferinde baflar›ya ulaflma-
s› için kartlar›n üzerine hangi say›lar› yazard›n›z?
Geçen Say›n›n Abrakadabras›. 52 kartl›k stan-
dart bir iskambil destesiyle bir asistan›n da yard›-
m›yla seyircilere küçük bir numara sunacaks›n›z.
Seyircilerden biri deste içinden asistan›n›za
befl kart verecek. Asistan bu befl karttan birini se-
çerek cebine koyacak ve di¤er dört kart› kendi be-
lirledi¤i bir s›rada size tek tek gösterecek (kartla-
r›n ön yüzlerini gösterecek elbette.) Siz de bu
bilgiye dayanarak asistan›n›z›n cebindeki son kar-
t›n ne oldu¤unu fl›p diye bulacaks›n›z. Asistanla
aran›zda kartlar›n gösterilece¤i s›ra d›fl›nda önce-
den belirlenmifl bir flifre olmamal›.
Bu numaray› yapmak için nas›l bir yöntem iz-
lemelisiniz?
Yan›t. 1. Sihirbazl›¤› yapmadan önce asista-
n›n›zla kartlar› herhangi bir biçimde s›raland›-
r›n. Sözgelimi, aynen briçte oldu¤u gibi en büyük
renk maça (♠) olsun, sonra s›ras›yla kupa (♥), ka-
ro (♦) ve sinek (♣). Say›lar› da,
1 (A), 2, 3,…, 10, 11 (V), 12 (D), 13 (K)
diye s›raland›r›n örne¤in. Kartlar› önce say›lar›na
sonra renklerine göre s›ralayal›m. Demek ki en kü-
çük kart A♣, sonra A♦, …, en büyük kart K♠.
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
92
mkipel@treda.com.tr
2. Asistan›n elinde befl kart oldu¤undan, ay-
n› renkten (♠, ♥, ♦, ♣) en az iki kart olmal›. Asis-
tan, tekrarlanan renkteki kartlardan birini seçip
cebine koyarsa, gösterece¤i ilk kartla cebindeki
kart›n rengini sihirbaza belli eder. (Böylece bize ge-
riye 12 seçenek kal›r, çünkü bir renkten 13 kart
vard›r ve asistan bu 13 karttan birini zaten bize
göstermifltir.)
3. fiimdi asistan›n üç kart gösterme hakk› kal-
d›. Üç kart alt› de¤iflik kombinasyonda gösterebi-
lece¤inden (çünkü 3! = 6), asistan bize bu suretle
1’le 6 aras› bir say›y› iflaret edebilir: En küçük
karta 0, ortanca karta 1, en büyük karta 2 dersek,
asistan kartlar› bize flu s›ralarla gösterebilir:
012, 021, 102, 120, 201, 210
Bu s›ralamalar s›ras›yla 1, 2, 3, 4, 5, 6 anlam›na
gelsin. Asistan›n bize böylece belli etti¤i say›ya
“gizli say›” diyelim.
4. Asistan ilk kart olarak seçti¤i rengin en kü-
çük kart›n› gösterirse (yani büyük kart› cebine koy-
muflsa), gösterilen ilk kart›n say›s›na gizli say›y› ek-
leyip asistan›n cebindeki kart›n say›s›n› bulabiliriz.
Ama e¤er iki kart aras›nda 6’dan büyük bir
fark var ise ne olacak? (Örne¤in 1’li ve 8’li?)
O zaman, asistan bize önce büyük kart› gös-
terir ve gizli say›y› öyle seçer ki, bize ilk gösterdi-
¤i kart›n say›s›na gizli say›y› ekledi¤imizde elde et-
ti¤imiz say›y› “modulo 13”
ald›¤›m›zda cebindeki kart›n
say›s›n› buluruz. Verilen örnek-
te asistan bize 8’liyi gösterir,
sonra kartlar› 210 düzeninde
(büyük-ortanca-küçük)
göstererek bize 6 gizli sa-
y›s›n› iflaret eder. 8 + 6 =
14 ≡ 1 (mod 13) oldu¤undan,
asistan›n cebindeki kart›n 1’li
oldu¤unu anlar›z. ♥

Eureka!
Bilmece A¤›
Bu köfledeki bilmeceler yaklafl›k 3,5 y›ldan beri
bilmeceseverlerin internet üzerinde iletiflimlerini
sürdürdükleri, zekâ bilmeceleri ve çözümlerini
paylaflt›klar› zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yay›mlanan sorulardan derlenmifltir.
Gruba kat›lmak için
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari
adresini ziyaret edebilirsiniz.
2003-II-1. Yedi Nokta. Bir düzleme öyle ye-
di nokta yerlefltirin ki, bu yedi noktadan rastge-
le üçünü seçince en az ikisinin aras› 1 birim olsun.
2003-II-2. Ordu. 40 km uzunlu¤undaki bir
ordu ilerlerken, ordunun en sonundaki asker en
öndeki komutana bir fley soylemek için koflarak or-
dunun bafl›na do¤ru gider, söyleyece¤ini zaman
kaybetmeden söyler ve ayn› h›zla geri döner. Bu s›-
rada ordu 40 km yol gider. Arkadan öne gidip ge-
ri dönen askerin ald›¤› toplam yol ne kadard›r?
2003-II-3. Üç Bilye. 12 bilye var,
birinin a¤›rl›¤› farkl› ama daha hafif
mi a¤›r m› oldu¤unu bilmiyoruz. ‹ki
kefeli bir terazide üç tart›mda hangi-
sinin farkl› oldu¤unu bulabilir miyiz?
2003-II-4. Yumak. 2 mm kal›n-
l›¤›ndaki ipimizi tam bir küre olufltu-
racak flekilde yumak yap›yoruz. Yu-
ma¤›n çap›n›n 10 cm olmas› için kaç
metre ip gerekir? (‹pi çok s›-
k› sard›¤›m›zdan aralardaki
boflluklar ihmal edilebilir.)
2003-II-5. Do¤a Yürüyüflü. Özlem ve Murat
yanlar›na köpekleri Haylaz’› ve ortak kulland›k-
lar› bisikleti de alarak do¤a gezisine ç›kmaya ka-
rar verirler. Önlerinde katetmeleri gereken 10 km’-
lik bir yol vard›r. Özlem ve Murat en fazla 2 km/s
93
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz
Murat Kipel*
mkipel@treda.com.tr
h›zla yürüyebilmekte, Haylaz ise 4 km/s h›zla ko-
flabilmektedir. Bisiklete bindiklerinde Özlem ve
Murat’›n h›zlar› 12 km/s, Haylaz’›n ise (Evet, Hay-
laz tek bafl›na bisiklet kullanabiliyor, bunda flafla-
cak bir fley yok) bisiklette h›z› 16 km/s olmakta-
d›r. Bisiklete ayn› anda sadece bir kifli veya haylaz
binebilmektedir. Her üçünün de ayn› anda yolcu-
lu¤u tamamlamas› en az ne kadar sürer?
2003-I Say›s›n›n Yan›tlar›
2003-I-1. Kar›nca. Boyutlar› afla¤›daki gibi bir
olan bir oda düflünün. Karfl›l›kl› dar kenarlar üze-
rinde iki nokta var. Noktalardan biri yerden 1 ta-
vandan 9, di¤eriyse tam tersine yerden 9 tavandan
1 birim uzakl›kta. Noktalar›n birinden di¤erine gi-
decek olan bir kar›ncan›n yürüyece¤i en k›sa me-
safeyi bulun?
40 5
5
10
Yan›t: Düzlemde iki nokta aras›ndaki en ya-
k›n mesafe o iki noktadan geçen do¤ru parças›d›r
ilkesinden yola ç›karak kutuyu aç›p düzlefltirelim.
Ancak kutuyu birkaç de¤iflik biçimde açabiliriz ve
her seferinde iki nokta aras›ndaki mesafe ayn›
ç›kmayabilir, nitekim ayn› ç›km›yor da. Kutuyu
afla¤›daki gibi açarsak kar›ncan›n yolunu k›salt-
m›fl oluruz. Kolay bir hesapla kar›ncan›n
462 + 142 ≈ 48, 08
birim yol katetmesi gerekti¤i anlafl›l›r.
Daha yarat›c› bir çözümü var bu problemin. Ka-
r›nca önce 1 birim yol alarak tavana ç›kar, sonra ta-
 Matematik Dünyas›, 2003 Yaz

üst
vanda 20 birim Yan›t: Yandaki flekildeki
düz gidip kendini gibi birlefltiririz.
ön yere atar, yerden
20 birim öbür 2002-I-5. Muz tücccar›.
noktaya do¤ru gi- Muz ticareti yapan bir tüccar
der, duvara var›n- A flehrinden B flehrine deveyle
ca 1 birim yukar› muz tafl›yor. ‹ki flehir aras› 100
ç›kar... Toplam kilometre. Tüccar›n sadece bir devesi var ve deve ay-
22 birim... Bizim n› anda en fazla 100 kilo muz tafl›yabiliyor. Ayr›ca
buldu¤umuz çö- deve yürüdü¤ü her kilometre için bir kilo muz ye-
zümden çok daha iyi ve çok daha yarat›c›, ancak ka- mek zorunda, yoksa yola devam edemiyor. Bafllan-
r›ncan›n hayat›n› hiçe sayan bir çözüm... Bu çözü- g›çta A flehrinde 300 kilo muz var. Tüccar bunlar-
mü Murat Çeçen göndermifl. Tebrikler.. dan en fazla kaç kilosunu B flehrine ulaflt›rabilir?
Yan›t: Verece¤im yan›t benim bildi¤im en iyi ya-
2003-I-2 Küreler. Yüz katl› bir gökdelen ve n›t. Daha iyi bir yan›t›n olup olmad›¤›n› bilmiyorum.
birbirinin t›pat›p efli iki küre var. Kürelerin gök- 1. Bafllang›ç noktas›ndan 20 km öteye ilk se-
delenin belli bir kat›na kadar yükseklikten k›r›l- ferde 60 kg muz b›rak›l›r. ‹kinci seferde de 60 kg
mayaca¤›n›, ama her ikisinin ayn› kattan at›l›nca muz b›rak›l›r. Üçüncü seferde 80 kg muz b›rak›-
k›r›laca¤›n› biliyoruz. Kürelerin k›r›lmadan at›la- l›r (geri dönmemiz gerekmemektedir.) Bafllang›ç
bilece¤i en yüksek kat› bulmak için en az kaç de- noktas›ndan 20 km uzakta flimdi 200 kg muz
neme gerekiyor? (Murat Tuncer’in sorusu) bulunmaktad›r. Bu noktaya X1 diyelim.
Yan›t: En fazla 14 denemede bulunur. Afla¤›- 2. X1’den 33.333… km öteye ilk seferde
daki çizelgeyi soldan sa¤a do¤ru okuyun. 33.333… kg muz b›rak›l›r. ‹kinci seferde 66.666…kg
Afla¤›daki çözümü Abdülkadir Can göndermifl. muz b›rakal›m (geri donmemiz gerekmemektedir.)
Birinci küre… Birinci küreyi Birinci kürenin Birinci küre… Di¤er kürenin En fazla toplam fiu anda bafllang›ç noktas›n-
deneme say›s› at›laca¤› kat denenece¤i katlar deneme say›s› dan 53.333 km uzakta 100
1 14 k›r›lm›flsa 1-13 1+13
k›r›lmam›flsa 2 27 k›r›lm›flsa 15-26 2+12
kg bulunmaktad›r. Bu nok-
k›r›lmam›flsa 3 39 k›r›lm›flsa 28-38 3+11 taya X2 diyelim.
k›r›lmam›flsa 4 50 k›r›lm›flsa 40-49 4+10 3. X2’den 46.666… km
k›r›lmam›flsa 5 60 k›r›lm›flsa 51-59 5+9
k›r›lmam›flsa 6 69 k›r›lm›flsa 61-68 6+8 uzaktaki var›fl noktas›na
k›r›lmam›flsa 7 77 k›r›lm›flsa 70-76 7+7 53.333 kg muz b›rak›l›r.
k›r›lmam›flsa 8 84 k›r›lm›flsa 78-83 8+6
k›r›lmam›flsa 9 90 k›r›lm›flsa 85-89 9+5
k›r›lmam›flsa 10 95 k›r›lm›flsa 91-94 10+4 2002-I-6. A, B ve C
k›r›lmam›flsa 11 99 k›r›lm›flsa 96-98 11+3
k›r›lmam›flsa 12 100 k›r›lm›flsa — 12+0
ad›nda üç silahflor, aralar›n-
da sadece birinin hayatta
2002-I-3. Befl ciltlik bir ansiklopedi seti bir raf- kalaca¤› bir düello yapmaya karar veriyorlar. Bir-
ta cilt numaralar›na göre s›rayla duruyor. Her birlerinden yeterince uzak üç köfleye gittikten son-
cildin kal›nl›¤› 5 cm. Bir kitap kurdu birinci cil- ra herbiri silah›n› kullanacak ve sonra s›ra di¤e-
din ön yüzünden girip beflinci cildin arka yüzün- rine geçecek. En son silahflor kalana kadar tura
den ç›karsa toplam kaç cm’lik yol katetmifl olur? devam edilecek. Silahflorlar›n hedefi tutturabil-
Yan›t: Kitap kurdu 15 cm yol kateder çünkü me yüzdeleri flöyle:
rafta s›rayla duran ansiklopedilerin birinci cildi- A: yüzde 33
nin ön yüzüyle beflinci cildin arka yüzü aras›nda B: yüzde 50
sadece ikinci, üçüncü ve dördüncü ciltler bulunur. C: yüzde 100
‹lk olarak A, daha sonra B, sonra da C atefl
2003-I-4. Yandaki flekildeki her noktay›, her ediyor ve A-B-C s›ras›yla düello devam ediyor.
noktadan sadece bir kez geçecek biçimde ve so- Siz A’n›n yerinde olsan›z ilk olarak hangi yöne atefl
nunda bafllad›¤›m›z yere dönme kofluluyla alt› ederdiniz?
do¤ru parças›yla birlefltirebilir misiniz? Yan›t: Elbette havaya... Ama neden? ♥

94

Geçen Say›m›z›n Baz› Sorular›n›n Yan›tlar›
Yan›tlamad›¤›m›z sorular afla¤›daki nedenler-
den birinden dolay› yan›tlanmam›flt›r:
1. Soru al›flt›rma sorusudur ve yan›t› ya kolay-
d›r ya da okurun yan›tlamas› gerekir.
2. Yan›t› biz de bilmiyoruzdur.
3. Soru gözümüzden kaçm›flt›r.
4. Yerimiz yoktur.
5. Okurlar o güzelim soruya ilgi göstermemifltir.
Korsanlar sorusu, sayfa 4.
Soru. Adlar› 1, 2, 3, 4, 5 olan befl ak›ll› korsan
100 alt›n bulmufllar. Bu 100 alt›n› korsanlar flu
yöntemle paylaflacaklar: En küçük numaral› kor-
sandan bafllayarak, her korsan s›ras› geldi¤inde bir
paylafl›m önerecek. Öbür korsanlar paylafl›m› ka-
bul edip etmediklerine dair oy kullanacaklar. E¤er
paylafl›m oyçoklu¤uyla kabul edilirse oyun bitecek.
E¤er paylafl›m kabul edilmezse paylafl›m› öneren
korsan denize at›lacak ve paylafl›m önerme s›ras›
bir sonraki korsana geçecek. Birinci korsan nas›l
bir paylafl›m önermelidir?
Yan›t: Soruda %50-%50 oylama halinde öne-
rinin kabul edilip edilmeyece¤i söylenmiyor. ‹ki se-
çenek var. Ya %50-%50 oylama halinde öneriyi
yapan korsan›n önerisi kabul edilecektir ya da o
korsan denize at›lacakt›r.
E¤er %50-%50 oylamada öneri kabul edili-
yorsa: Diyelim geriye sadece 4 ve 5 kald› (1, 2, 3
denize at›ld›.) 4 ne önerirse önersin, 5 öneriyi ka-
bul etmez, 4’ü denize atar ve böylece 100 alt›n› ce-
bine indirir. Dolay›s›yla 4, merhamete gelece¤ini
umarak, tüm paray› 5’e vermesi gerekir. Ama –
neme laz›m − o aflamaya gelinmese 4 için daha iyi
olur. Bu yüzden, 4, 3’ün önerece¤i her türlü pay-
lafl›m› kabul etmek zorundad›r. 3 bunu bildi¤in-
den, önerme s›ras› kendisine geldi¤inde 100 alt›n›
kendi almak ister, öbür ikisine nanay verir. 5 bu-
nu kabul etmez elbet, ama olsun, 4 hayatta kala-
bilmek için kabul etmek zorunda. Demek bu afla-
maya gelindi¤inde paylafl›m 0-0-100-0-0 oluyor. 2
bunu bildi¤inden, 4 ve 5’e birer alt›n önerir, geri
kalan 98 alt›n› kendi almak ister. 3 bu paylafl›m›
kabul etmez elbet ama, 4 ve 5 hiç yoktan bir alt›n
95
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz
kazanacaklar›n› bildiklerinden kabul etmek zo-
rundalar. Bu durumda paylafl›m 0-98-0-1-1 olur.
1 bunu bildi¤inden, 3’e bir alt›n verir, ya 4’e ya da
5’e iki alt›n verir (ikisinden birine) ve geri kalan
97 alt›n› cebine atmak ister. Bu durumda paylafl›m
97-0-1-0-2 ya da 97-0-1-2-0 olur. Demek ki 1 bu
paylafl›m› önerir ve bu paylafl›m – korsanlar ak›l-
l›ysa – kabul edilir.
E¤er %50-%50 oylamada öneri kabul edilmi-
yorsa: Diyelim geriye sadece 4 ve 5 kald› (1, 2, 3
denize at›ld›). 4 ne önerirse önersin, 5 öneriyi ka-
bul etmez, 4’ü denize atar ve böylece 100 alt›n› ce-
bine indirir. Dolay›s›yla 4, merhamete gelecegini
umarak, tüm paray› 5’e vermesi gerekir. Ama – ne-
me laz›m − o aflamaya gelinmese 4 için daha iyi
olur. Bu yüzden, 4, 3’ün önerece¤i her türlü payla-
fl›m› kabul etmek zorundad›r. Ama 5, 3 ne önerir-
se önersin önerisini kabul etmezse tüm alt›nlar› ce-
bine indirece¤inden emindir. 3 bunu bildi¤inden,
önerme s›ras› kendisine geldi¤inde 100 alt›n›n hep-
sini birden 5’e verir, ondan merhamet umarak...
Ama 3, bu duruma gelmek istemez. 4 de istemez. 2
bunu bildi¤inden, 3 ve 4’ün tüm önerileri kabul
edece¤ini de bilir. Dolay›s›yla tüm alt›nlar› kendi
al›r, öbürlerine nanay verir. 5 bu öneriyi kabul et-
mese bile 3 ve 4 kabul ettiklerinden, bu paylafl›m
kabul edilir. Demek bu aflamaya gelindi¤inde pay-
lafl›m 0-100-0-0-0 oluyor. 1 bunu bildi¤inden, 3, 4
ve 5’e birer alt›n önerir, geri kalan 97 alt›n› kendi
almak ister. 2 bu öneriyi kabul etmese de 3, 4 ve 5
s›f›r alt›n› bir alt›na ye¤lediklerinden 1’in bu öneri-
sini kabul ederler. Demek ki 1 numaral› korsan 97-
0-1-1-1 paylafl›m›n› önerir.
Not: Bu çözüm korsanlar›n bu kadarc›k analiz
yapacak kadar ak›ll› olduklar›n› varsay›yor. Bu ka-
darc›k akl› olan korsanlar benim bildi¤im 4’e 1 oy-
la kurallar› böyle olan bir oyunu oynamazlar.
Okur Yan›tlar›: Z. Emir Özer ve Ça¤lar
Yal›’n›n düflünüfl biçimleri genel olarak do¤ru ama
kan›mca bir ayr›nt›y› atlay›p yanl›fl sonuca varm›fl-
lar. Oylaman›n teklifin kabul edilmesi için mutlak
ço¤unlu¤un gerekti¤i varsay›m›yla düflünmüfller
önce. fiöyle düflünmüfller:
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz
S›ra 4’e gelince 4’ün önerisi 100 alt›n› do¤ru-
dan 5’e vermek olacakt›r. [Not: 5 gene de 4’ü de-
nize atabilir, nas›l olsa alt›nlar kendisinde kalacak]
Çünkü, e¤er bir alt›n› bile kendine al›rsa 5 kabul
etmeyecek ve 4’ü öldürerek 100 alt›n› alacakt›r. 4
ölmektense 100 alt›n› 5’e verecektir.
S›ra 3’e geldi¤inde, 3’ün iki olumlu oya ihtiya-
c› vard›r. O zaman 3’ün en iyi önerisi 100 alt›n› 5’e
vermektir. Çünkü, 4 zaten her türlü 0 alt›n alaca¤›
için kabul edecek, 5 de her türlü yüz alt›n› alaca¤›
için olumlu oy kullanacakt›r.
S›ra 2’ye geldi¤inde: 2’nin üç oydan ikisini al-
mas› gerekmektedir. 2’nin en iyi önerisi 3’e 1 alt›n,
4’e 1 alt›n, 5’e 0 alt›n ve kendine 98 alt›n almak-
t›r... ‹flte kan›mca burada bir hata var. 3 ve 4 s›f›r
alt›n› da kabul etmek zorundalar, çünkü kabul et-
mezlerse s›ra 3’e gelecek ve 5 merhamete gelmeyip
3’ü ve 4’ü denize atma flans›na sahip olacakt›r.
Analizin gerisi do¤ru. Bu iki okurumuza birer ki-
tap arma¤an edece¤iz.
Tolga Karayayla sadece mutlak ço¤unluk du-
rumunda düflünmüfl ve aynen yukardaki hatay›
yapm›fl. Tolga Karayayla’ya gene de bir kitap ar-
ma¤an ediyoruz.
Ayd›n Baleko¤lu’nun yan›t› do¤ru, ancak Ayd›n
Baleko¤lu da sadece mutlak ço¤unluk varsay›m›nda
düflünmüfl. Bir kitap da Ayd›n Baleko¤lu’na...
Fonksiyonlar› Saymak, sayfa 11-12.
Sözü edilen yaz›da, n elemanl› bir kümeden m
elemanl› bir kümeye giden örten fonksiyon say›s›n›n
m
∑k=0 (−1)k  k  (m - k)n (*)
n
 
oldu¤u bulunmufltu. Bundan da, n < m oldu¤unda
örten fonksiyon olmad›¤›ndan, (*) formülünden,
m
∑k=0 (−1)k  k  (m - k)n = 0
n mesinin kolayl›kla kan›tlanan flu özelliklerine dik-
n < m ise
 
eflitli¤i bulunmufltu. Oldukça ilginç bir eflitlik.
m
(Burada m < k ise  k  ’nin 0 oldu¤unu kabul edi-
 
yoruz.)
E¤er n = m ise, her örten fonksiyon bir eflleme
olmak zorunda oldu¤undan, (*) formülünden,
n
∑k=0 (−1)k  k  (n - k)n = n!
n eflit. Sa¤ taraf (12)(ƒ(1))’e. Demek ki (12) eflleflmesi
 
eflitli¤i de bulunmufltu. Bu da oldukça ilginç bir
eflitlik.
96
Ayn› yaz›da, e¤er n = m +1 ise (*) formülün-
den hangi ilginç sonucun ç›kaca¤›n› sorulmufltu.
Yan›tl›yoruz:
m + 1 ö¤esi olan bir A kümesinden m ö¤esi
olan bir B kümesine giden kaç örten fonksiyon ol-
du¤unu bir baflka yöntemle hesaplayal›m. Örten
bir fonksiyon alt›nda, A’n›n iki eleman› B’nin ayn›
eleman›na gitmek zorundad›r ve A’n›n geri kalan
m – 1 eleman› B’nin geri kalan m – 1 eleman›na
bir eflleme biçiminde gider. Demek ki A’dan B’ye
giden örten fonksiyon say›s›,
 m + 1  m  m ×(m + 1)!
    (m − 1)! =
 2  1 2
dir (A’dan iki eleman, B’den bir eleman seçtik ve
geri kalan m – 1 eleman aras›nda bir eflleme bul-
duk). Dolay›s›yla,
 m (m + 1)!
∑k =0 (−1)k  k  (m – k)m + 1 = m
m
  2
eflitli¤i geçerlidir.
Sonsuzu Saymak, sayfa 15.
Bu say›daki Do¤an Bilge’nin “R2 ile R Aras›n-
da Bir Eflleme” yaz›s›na bak›n›z. (sayfa 101)
Sn ya da nam› di¤er Sym(n), sayfa 21-24.
Bu say›daki Say›n Özer Çözer’in Sn’de Efllenik-
lik S›n›flar› yaz›s›na bak›n›z. (sayfa 103)
Sym(N), sayfa 26.
Soru 1. {f ∈ Sym(N) : ƒ ° (12) = (12) ° ƒ} kü-
mesini bulun.
Yan›t: {f ∈ Sym(N) : ƒ ° (12) = (12) ° ƒ}
= {ƒ ∈ Sym(N) : ƒ ({1, 2}) = {1, 2 }}.
Kan›t: Bu kümeye A ad›n› verelim. Önce A kü-
katinizi çekerim:
P1. ƒ, g ∈ A ise ƒ ° g ∈ A.
P2. ƒ ∈ A ise ƒ −1 ∈ A.
P3. (12) ∈ A.
P4. ƒ ∈ A ancak ve ancak ƒ ° (12) ∈ A ise.
fiimdi ƒ ∈ A olsun, yani ƒ ° (12) = (12) ° ƒ eflit-
li¤i sa¤lans›n. Bu eflitli¤in sa¤›n› ve solunu 1’e uygu-
layal›m: (ƒ ° (12))(1) = ((12) ° ƒ)(1). Sol taraf ƒ(2)’ye
ƒ(1)’i ƒ(2)’ye götürüyor. ƒ(1) ≠ ƒ(2) oldu¤undan ve
(12) efllemesi sadece 1’le 2’nin yerini de¤ifltirdi¤in-
den ƒ(1) ya 1 olmal› ya da 2. Ayn› nedenden ƒ(2) ya

1 ya da 2 olmal›. Demek ki ƒ({1, 2}) = {1, 2 }.
fiimdi tam tersini gösterelim: ƒ({1, 2}) = {1, 2}
eflitli¤ini sa¤layan bir ƒ ∈ Sym(N) alal›m. ƒ ° (12)
= (12) ° ƒ eflitli¤ini kan›tlamak istiyoruz. E¤er ƒ(1)
= 2 ise ƒ(2) = 1’dir, öte yandan ƒ(1) = 1 ise, ƒ(2) =
2’dir. Birinci fl›kta ƒ yerine ƒ ° (12)’yi alarak (ki
P4’e göre alabiliriz), ƒ(1) = 1 ve ƒ(2) = 2 eflitlikleri-
nin sa¤land›¤›n› varsayabiliriz. Art›k ƒ ° (12) =
(12) ° ƒ eflitli¤ini kan›tlayabiliriz. Herhangi bir x ∈
N için (ƒ ° (12))(x) = ((12) ° ƒ)(x) eflitli¤ini kan›t-
layaca¤›z. E¤er x = 1 ise, (ƒ ° (12))(1) = ƒ(2) = 2 ve
((12) ° ƒ)(1) = (12)(ƒ(1)) = (12)(1) = 2 eflitlikleri ge-
çerlidir, demek ki bu durumda (ƒ ° (12))(x) = ((12)
° ƒ)(x). E¤er x = 2 ise, aynen yukardaki gibi (ƒ °
(12))(x) = ((12) ° ƒ)(x) elde ederiz. E¤er x ≠ 1, 2 ise,
o zaman ƒ(x) ≠ 1, 2 ve dolay›s›yla (ƒ ° (12))(x) =
ƒ(x) = (12)(ƒ(x)) = ((12) ° ƒ)(x). Demek ki x ∈ N ne
olursa olsun (ƒ ° (12))(x) = ((12) ° ƒ)(x) eflitli¤i ge-
çerli, yani ƒ ° (12) = (12) ° ƒ.
Soru 2. (1 2) eleman›n›n Sym(N)’den bir ele-
man›n karesi olamayaca¤›n› kan›tlay›n.
Kan›t: Okura b›rak›yoruz.
Soru 3. (1 2) eleman›n›n Sym(N)’de sonlu sa-
y›da karenin çarp›m› oldu¤unu gösterin.
Yan›t: (12) = [(12)(34)(56)...][(34)(56)(78)...]
= [(1324)(5768)...]2[(3546)(798 10)...]2. Demek ki
(12) iki efllemenin karelerinin çarp›m›ym›fl.
Soru 4. Yukardaki soruyu ( ... 8 6 4 2 0 1 3 5
7 ...) efllemesi için yan›tlay›n.
Yan›t: ( ... 8 6 4 2 0 1 3 5 7 ...) = [(01)(23)
(45)(67) ...][(12)(34)(56)(78) ...] = [(0213) (4657)
...]2 [1324)(5768) ...]2.
Soru 5. Sym(N)’deki her eleman sonlu say›da
karenin çarp›m› m›d›r?
Yan›t: Galiba...
Soru 6. p bir asal say› olsun. Sym(N)’deki her
eleman sonlu say›da eleman›n p-inci gücünün çar-
p›m› olarak yaz›labilir mi?
Yan›t: Galiba...
Çekmece ya da Güvercin Yuvas› ‹lkesi,
sayfa 50.
Soru 1. n+1 tamsay› aras›nda farklar› n’ye tam
olarak bölünen en az iki say› vard›r.
Yan›t: Bir tamsay› n’ye bölündü¤ünde kalan
say› 0, 1, 2, ..., n – 2 veya n – 1 olabilir. O halde
elimizdeki n+1 tamsay›n›n en az ikisi n’ye bölün-
dü¤ünde ayn› kalan› b›rak›r, dolay›s›yla bu say›la-
r›n farklar› n’ye bölünür.
97
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz
Soru 2. Bir düzlem üzerindeki 25 noktan›n
herhangi üçü aras›ndaki minimum uzakl›k 1’den
az olsun. Bu noktalar›n en az 13’ünü içine alan 1
yar›çapl› bir çemberin varl›¤›n› gösteriniz.
Yan›t: Düzlem üzerindeki 25 noktadan herhangi
birine A ad›n› verelim ve A merkezli 1 yar›çapl› ilk
çemberimizi çizelim. Bütün noktalar bu çemberin
içindeyse soru çözülmüfltür, de¤ilse bu çemberin d›-
fl›ndaki bir noktaya B ad›n› verelim ve B merkezli 1
yar›çapl› ikinci çemberimizi çizelim. Her nokta ya ilk
çemberin ya da ikinci çemberin içinde olaca¤›ndan,
çemberlerin biri 25 noktan›n en az 13’ünü içerecektir.
Soru 3. n ve k pozitif iki tamsay› olsun. n’nin
k’ye bölündü¤ünde ayn› kalan› veren en az iki kuv-
veti oldu¤unu gösteriniz.
Yan›t: n1, n2, ..., nk, nk+1 say›lar›n› k’ya böldü-
¤ümüzde elde edece¤imiz kalanlar 0, 1, ..., k–1 kü-
mesinde olaca¤›ndan en az iki kalan ayn› olmak
zorundad›r.
Soru 4. 7’nin 0001 ile biten bir kuvveti oldu-
¤unu gösteriniz.
Yan›t: 3’üncü sorudan yararlanarak, 7’nin
10000’e bölündü¤ünde ayn› kalan› veren iki ayr›
kuvveti vard›r diyebiliriz. Bunlar 7n ve 7m olsun.
Diyelim n > m. Bu durumda, 10000, 7n – 7m =
7m(7n−m – 1) say›s›n› böler. Ama 10000 ve 7m ara-
lar›nda asal, demek ki 10000, 7n−m – 1 say›s›n› bö-
ler. O halde 7n−m, 10000’e bölündü¤ünde 1 kala-
n›n› verir yani 0001 ile biter.
Soru 5. Yar›çap› 1 olan bir çemberin içinde al›-
nan alt› noktadan en az ikisi aras›ndaki uzakl›¤›n
1’den küçük veya eflit olaca¤›n› gösteriniz.
Yan›t: Çemberi alt› yar›çap arac›l›¤›yla alt› eflit
sektöre bölelim. Bu yar›çaplardan biri verilen alt›
noktadan biri olan P’den geçsin. Geriye kalan befl
noktan›n ikisi ayn› sektöre girerse çözüm biter.
Girmezse en az bir di¤er noktan›n P’yi içeren yar›-
çapla ayr›lm›fl iki sektörden birinde olmas› gerekir
ki bu durumda da soru çözülmüfl olur.
Soru 6. Otuz günde her gün en az bir hap iç-
mek kofluluyla 45 hap içen bir hastan›n, içti¤i hap
say›s›n›n toplam 14 oldu¤u ard›fl›k bir günler dizi-
si oldu¤unu gösterin.
Yan›t: Hastan›n ilk günden i’inci günün sonu-
na kadar ald›¤› hap say›s›n› ai ile gösterelim. De-
mek ki ai artan bir dizi. fiimdi,
A = {a1, a2, ..., a30}
ve
B = {a1 + 14, a2 + 14, ..., a30 + 14}
Matematik Dünyas›, 2003 Yaz

kümelerine bakal›m. A’daki elemanlar›n herhangi Sayfa 55. Yaz› Tura Sorusu
ikisinin ayn› olamayaca¤› aç›k. Dolay›s›yla B’deki Bu say›daki Say›n Mete Lick’in Yaz› Tura So-
elemanlarda ayn› olamaz. fiimdi A’n›n ve B’nin ele- rusu yaz›s›na bak›n›z. (sayfa 99)
manlar›n› yan yana yazal›m:
a1, a2, ..., a30 , a1 + 14, a2 + 14, ..., a30 + 14 Sayfa 61. Vay Can›na!
Bu tamsay›lar›n en büyü¤ü ancak 59 olabilir. Hal- Teorem.
buki yukar›da 60 say› var. Öyleyse en az ikisi eflit 1/3(2 + 1/4(3 + 1/5(4 + 1/6 (5 + 1/7(6 + ...))))) = 1.
olmak zorundad›r. Buradan ai = aj + 14 koflulunun “Kan›t”: Sol taraftaki “ifllem”i yaparsak,
en az bir i, j çifti için sa¤land›¤› ç›kar.
2 3 4 5
1= + + + + ...
Karenin Kare Say›s›, sayfa 52. 3 3×4 3×4×5 3×4×5×6
n × n tane noktadan oluflmufl düz- eflitli¤ini kan›tlamam›z gerekti¤ini anlar›z, yani
gün bir karede (kenarlar› yatay ve di-
∞ 2(n − 1)
key) kaç kare vard›r? Örne¤in, n = 3 ∑n = 3 n!
=1
ise (yandaki flekil üstünde say›labilece-
¤i gibi) toplam 5 kare vard›r, dördü küçük, biri bü- eflitli¤ini. Bafllayal›m. Her x ∈ R için
yük.
∞ xn
∑n =0 n! = ex

eflitli¤inin bilindi¤ini varsay›yoruz. Demek ki,

∞ xn −1
1 + x∑n =1 = ex
n!
yani, x ≠ 0 ise,

∞ xn −1 e x − 1
∑n =1 n!
=
x
.

Burada x yerine x2 koyarsak,

Bu kenar için 2
2(n –1)
n – i + 1 tane ∞ x ex – 1
seçene¤imiz var ∑ n =1 n!
=
x2
Genel yan›t oldukça kolay. i × i boyutlu bir ka- elde ederiz. ‹ki taraf›n da türevini al›rsak, her x ≠ 0
renin taban› için n − i + 1 seçimimiz var (taban›n için,
bafllang›ç noktas›n› seçmek yeterli.) Yüksekli¤i için 2(n −1)−1 2 2
∞ 2(n − 1)x (e x − 1)′x2 − (e x − 1)(x2 )′
de. Demek ki (n − i + 1)2 tane i × i boyutlu kare ∑ n =2 n!
=
x4
var. Bu say›lar› i = 1, 2, ..., n için toplamal›y›z. fiu 2 2

say›y› elde ederiz: 2xe x x2 − (e x − 1)2x

=
12 + 22 + ... + n2. x4
Bu toplam›n kapal› bir formülü vard›r: eflitli¤ini elde ederiz. fiimdi x = 1 alal›m:

n(2n + 1)(n + 1) ∞ 2(n − 1) ∞ 2(n − 1)

12 + 22 + ... + n2 =
6 ∑n =2 n!
= 2 yani ∑n =3 n!
= 1.

Tümevar›mla kolayl›kla kan›tlanabilir bu formül. ♥

98
 Matematik Dünyas›, 2003 Yaz

Yaz› Tura Sorusu

Mete Lick

Geçen say›n›n 55inci sayfas›nda bir yaz› tura
sorusu sorulmufltu:
Soru: Yaz› tura at›yorsunuz. Yaz› gelirse 1 pu-
an al›yorsunuz, tura gelirse 2 puan. Ve puanlar›n›-
z› topluyorsunuz. Toplam›n bir zaman sonra n ol-
ma olas›l›¤› kaçt›r? n sonsuza gitti¤inde, bu olas›-
l›klar belli bir say›ya yak›nsar m›? Yak›nsarsa kaça
yak›nsar? Bir baflka deyiflle, n çok çok büyük oldu-
¤unda, toplam›n bir zaman sonra n ol-
ma olas›l›¤›n› afla¤› yukar› bulabilir
misiniz?
Yan›t. Birçok kiflinin sezgilerine
güvenerek olas›l›klar›n limitinin 1
olaca¤›n› tahmin edece¤ini tahmin edi-
yoruz. Aynen bizim yapt›¤›m›z gibi… Çünkü top-
laya toplaya nas›l olsa sonsuza var›lacakt›r... Do-
lay›s›yla toplam›n sonsuza ulaflma olas›l›¤› 1’dir,
yani olas›l›klar›n limiti de 1 olmal›d›r... Yanl›fl!
Kalbimizden geçen “limn→∞ p(n) = p(∞)” denkle-
minin ne matematiksel bir anlam› vard›r, ne de
anlam verilebilse bile bir kan›t›. Yan›t 1 de¤il
2/3’tür malesef.
p(n), toplam›n n olma olas›l›¤› olsun. Elbette
p(1) = 1/2 ve p(2) = 1/2 + 1/4 = 3/4 (toplam›n 2 ol-
mas› için ya ilk at›flta tura atmal›y›z ya da ilk iki
at›fl üstüste yaz› gelmeli.)
Toplam her zaman
iki ard›fl›k say›dan biri
olmak zorundad›r; örne-
¤in, toplam, 5 ve 6’dan
(en az›ndan) birine eflit
olur en fazla 6 at›fltan
sonra. Dolay›s›yla top-
lam kesinlikle n−2 ya da
n−1 olacakt›r. E¤er top-
lam n − 2 olursa − ki
p(n−2) olas›l›kla toplam
n – 2 olur − o zaman 3/4
olas›l›kla n’ye ulafl›r›z
(bir yaz› ya da peflpefle iki
tura atarak.) E¤er toplam
n − 2 olmazsa, ki 1 −
p(n−2) olas›l›kla olmaz,
o zaman toplam n − 1 olmak zorunda ve bu du-
rumda 1/2 olas›l›kla n’ye ulafl›r›z. Demek ki,
p(n) = p(n−2)×3/4 + (1 − p(n−2))×1/2
= p(n−2)/4 + 1/2. (*)
Bir an için p(n)’lerin limiti oldu¤unu varsaya-
l›m ve bu limite x diyelim. Yukardaki eflitli¤in sa-
¤›n›n ve solunun limitini al›rsak,
x = x/4 + 1/2
buluruz, yani x = 2/3. Demek ki limit varsa bu li-
mit 2/3’e eflit olmak zorunda. fiimdi limitin oldu¤u-
nu kan›tlayal›m
Yukardaki (*) eflitli¤i, tek n’ler ve çift n’ler için,
p(n) olas›l›klar›n›n de¤iflik biçimde davranabilecek-
lerini f›s›ld›yor. Nitekim, e¤er n’ler tekse p(n)’ler ar-
t›yor ve e¤er n’ler çiftse p(n)’ler azal›yor, hatta,
p(1) < p(3) < p(5) < ... < 2/3 < ... < p(4) < p(2)
Bunu kan›tlayal›m.
Sav 1. n tekse p(n) < 2/3 ve n çiftse p(n) ≥ 2/3.
Kan›t. Kolay. Tümevar›mla, (*) kullanarak.
Sav 2. (p(2n+1))n dizisi art›yor, (p(2n))n dizisi
azal›yor.
Kan›t. Kolay. Tümevar›mla, Sav 1’i kullana-
rak.
Sav 3. (p(n))n dizisinin limiti vard›r ve bu limit
2/3’tür.
Kan›t. Sav 2’den ve analizde bilinen bir te-
oremden dolay›1,
(p(2n+1))n ve (p(2n))n dizi-
lerinin limitleri vard›r. (*)
eflitli¤inden bu limitlerin her
ikisinin birden 2/3 oldu¤u
ç›kar. Demek ki (p(n))n dizi-
sinin limiti vard›r ve bu li-
mit 2/3’tür.
Demek ki n çok büyük
oldu¤unda, toplam›n n ol-
ma olas›l›¤› 2/3’e çok yak›n
bir say›d›r. ♥
1 Teorem. Artan ve yukardan s›n›rl›
bir gerçel say› dizisinin limiti vard›r.
Azalan ve alttan s›n›rl› bir gerçel say›
dizisinin limiti vard›r.

99
Matematik Dünyas›, 2004 Bahar
★ ★ ★★ ★
★
Abra
★ ★ ★
★ ★ kadabra
★ Murat Kipel*
Yeni Abrakadabra:
Hoker Poker
Bu say›daki oyunumuz iskambil destesinin
tek bir renginin (karo, kupa, maça veya sinek)
13 kart›yla oynan›yor. Bu kartlara
A, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, V, K, P
isimlerini verelim.
Oyunda bir de yard›mc›ya ihtiyac›n›z ola-
cak. Yard›mc›n›z bu 13 kart› seyircilerden biri-
ne verecek ve seyirciden bu 13 karttan istedi¤i
beflini seçip cebine koymas›n› isteyecek. Seyirci-
nin cebindeki kartlar› siz göremeyeceksiniz.
Yard›mc›n›z daha sonra elinde kalan sekiz kar-
t›n içinden seçti¤i üçünü size teker teker göste-
recek. Bu üç kart› gördükten sonra seyircinin
cebindeki befl kart›n hangileri oldu¤unu bilme-
niz gerekiyor. Oyunda kartlar›n gösterim s›ras›
d›fl›nda herhangi bir gizli iflaret kullanarak yar-
d›mc›n›zla haberleflmeniz kurallara ayk›r›. Sa-
dece 8 kart›n içinden hangi üçünü seçece¤ini ve
hangi s›rayla gösterece¤ini oyundan önce bir
kurala ba¤lamal›s›n›z.
Kolay gelsin...
Eski Abrakadabra:
Küp Kökü
Çevrenizdekileri bilgisayar gibi h›zl› çal›flan bir
beyninizin oldu¤una inand›rmak istemez miydiniz?
‹flte size küçük bir numara:
Arkadafl›n›za bir hesap makinesi verin ve ken-
di seçece¤i iki basamakl› herhangi bir say›n›n kü-
pünü almas›n› isteyin. Sonucu size söylesin. Siz de
bir iki saniye içinde bu say›n›n küp kökünü bula-
rak arkadafl›n›za söyleyin. Bu ola¤anüstü numara-
y› nas›l yapars›n›z?
100
mkipel@treda.com.tr
Yan›t: Haf›zan›zda dokuz say›l›k bir diziyi tut-
may› baflarabiliyorsan›z o kadar da zor de¤il.
Önce 1’den 9’a kadar say›lar›n küplerini ezber-
leyin:
1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729.
‹lk beflini zaten biliyorsunuzdur, son beflini ez-
berlemek yeter. Sonra bu dizideki her say›n›n han-
gi rakamla bitti¤ini de ezberleyin ki cevap verme
h›z›n›z arts›n. 1’in küpü 1 ile bitiyor. 2’nin küpü 8
ile, 3’ün küpü 7 ile...
1, 8, 7, 4, 5, 6, 3, 2, 9.
Her bir rakam sadece bir tek say›n›n küpüne
karfl›l›k geliyor. ‹lginç de¤il mi? Bundan say›n›n
son basama¤›n› bulmak çok kolay. E¤er arkadafl›-
n›z size sonu 3’le biten bir say› söylemiflse, bu an-
cak son rakam› 7 olan bir say›n›n küpüdür.
fiimdi birinci rakam› hesaplayal›m.
Küp kökünü bulaca¤›m›z say› 438.976 olsun.
Son rakam ancak 6 olabilir, çünkü ancak son ra-
kam› 6’yla biten bir say›n›n küpünün son rakam› 6
olabilir.
Birinci rakam› bulmak için say›n›n ilk üç raka-
m›na bakal›m. 438 ilk tablodaki yedinci aral›¤a
düfltü¤ünden ilk rakam 7’dir.
Demek ki küp kökümüz 76, yani 763 =
438.976.
Neden böyle oldu? Çünkü say›m›z onluk ta-
banda xy biçiminde yaz›lm›flsa, o zaman bulmak
istedi¤imiz say› 10x + y’dir ve
x3103 ≤ (10x+y)3 < (10x+10)3 = (x+1)3103
dir. (10x+y)3 say›s› bize verildi¤inden, bu bilgiyle
x’i hemen bulabiliriz. ♠

Eureka!
Bilmece A¤›
Bu köfledeki bilmeceler yaklafl›k dört y›ldan beri
bilmeceseverlerin internet üzerinde iletiflimlerini
sürdürdükleri, zekâ bilmeceleri ve çözümlerini
paylaflt›klar› zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yay›mlanan sorulardan derlenmifltir.
Gruba kat›lmak için
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari
adresini ziyaret edebilirsiniz.
Buldu¤unuz yan›tlar› adresime yollayabilirsiniz.
Yeni Sorular
MD-2004-I-1. 0-9 aras›ndaki on rakam›n do-
kuzu kullan›larak elde edilebilecek 11’e bölünen
say›lar›n en büyü¤ünü ve en küçü¤ünü bulabilir
misiniz?
MD-2004-I-2. 1 milyon hisseyi da¤›tman›z is-
teniyor. Kural›m›z flu: Herkesin elindeki hisse say›-
s› 7’nin tam bir kuvveti olmal› (1, 7, 49, 343, 2401
gibi) ve alt›dan fazla kiflinin elinde ayn› say›da his-
se olmamal›. Kime ne kadar hisse verece¤imizi na-
s›l hesaplar›z?
MD-2004-I-3. 12’nin yar›s›n›n 7 oldu¤u bir
durum bulunuz.
MD-2004-I-5. {1, 3, 8, 120} say› kümesinin
özelli¤i elemanlar›n›n herhangi ikisinin çarp›m›n›n
daima bir tamsay›n›n karesinin 1 eksi¤ine eflit ol-
mas›d›r. Bu kümeye bir eleman daha ekleyebilir
miyiz?
MD-2004-I-6. Befl evli çift nehir k›y›s›nda pik-
ni¤e gidiyorlar. Karfl› sahile geçebilmeleri için bir
defada sadece üç kifliyi tafl›yabilen üç çift kürekli
bir kay›klar› var. Kocalar çok k›skanç olduklar›
için efllerini kendilerinin olmad›¤› bir ortamda ya-
banc› bir erke¤in yan›nda b›rakmak istemiyorlar.
En k›sa zamanda karfl›ya nas›l geçerler?
MD-2004-I-7. Pergel ile düzgün bir elipsi nas›l
çizersiniz?
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
101
Matematik Dünyas›, 2004 Bahar
Murat Kipel*
mkipel@treda.com.tr
MD-2003-IV Yan›tlar›
MD-2003-IV-1. Sinek. Dünyay› ekvator çizgi-
sini takip ederek bir iple saral›m. Ama ip ekvato-
run çevresinden birazc›k uzun olsun, afla¤› yukar›
10 metre kadar. ‹pi ekvator boyunca düzgün daire
biçimi bozulmayacak flekilde yayd›¤›m›zda, ip yer-
den biraz yüksekte kalacakt›r elbet. ‹pin bütün
dünya çevresince yerden yüksekli¤i ne olur? Örne-
¤in bir sinek bu aral›ktan geçebilir mi?
Yan›t: Okura b›rak›lm›flt›r.
MD-2003-IV-2. Küp. Küp biçiminde eflit bo-
yutlarda iki tahta blo¤unuz var. Bunlardan birini
öyle oyun ki di¤er blok içinden geçebilsin.
Yan›t: Blo¤u en uzun köflegeninden oyarsan›z
kendiyle ayn› boyutta bir küpün geçebilece¤i bir
delik açabilirsiniz.
MD-2003-IV-3. Tekerlek. Bir araban›n ön te-
kerlekleri 42000 km, arka tekerlekleri ise 58000
km dayanabiliyor. Elimizde birbirinin ayn› befl las-
tik var. Araba en fazla kaç kilometre yol alabilir?
Yan›t: Araba bir km yol al›nca ön tekerlekler
ömrünün 1/42000’ini, arka tekerlekler de
1/58000’ini tüketiyor.
2 × 1/42000 + 2 × 1/58000 = 1/12180
oldu¤una göre 1 km’de 1/12180 lastik ömrü gidi-
yor. Befl lasti¤imiz oldu¤una göre uygun aral›klar-
la (mesela 60900/5 = 12180 km’de bir) lastikleri
rotasyona tabi tutarsak 12180 × 5 = 60900 km gi-
debiliriz.
Soruda istenmemekle birlikte rotasyon yötem-
lerinden biri (1. lasti¤in afl›nmas›n›n sürüfl dengesi-
ni bozaca¤›n› gözönünde bulundurmazsak) afla¤›-
daki gibi olabilir. (Lastiklere A, B, C, D, E diyelim.
1 ve 2 ön düzenleri, 3 ve 4 arka düzenleri, Y de
bagajdaki yedek lastik yerini simgelesin.)
10.500 km 1:A 2:B 3:C 4:D Y:E
10.500 km 1:A 2:C 3:D 4:E Y:B
10.500 km 1:A 2:D 3:E 4:B Y:C
Matematik Dünyas›, 2004 Bahar

10.500 km 1:A 2:E 3:B 4:C Y:D (A biter)
9.450 km 1:B 2:C 3:D 4:E
9.450 km 1:D 2:E 3:B 4:C
Böylece A lasti¤i 42000 km ve di¤er lastikler
19950 km ön, 30450 km arkada olmak üzere top-
lam 50400 km yol alm›fl olur. (Alper Tuna)
MD-2003-IV-4. K›zarm›fl Ekmek Dilimleri.
Üzerinde ayn› anda sadece iki dilim ekme¤i k›zar-
tabilece¤iniz bir oca¤›n›z var. Ekme¤in bir taraf›
befl dakikada k›zar›yor. Üç dilim ekme¤in iki tara-
f›n› en az ne kadar zamanda ve nas›l k›zart›rs›n›z?
Yan›t: Önce 2 dilim ekme¤in birer yüzünü
k›zart›r›m: A + B = 5 dk.
Sonra A’n›n di¤er yüzünü C ile beraber k›zar-
t›r›m: A + C = 5 dk.
En son da B’nin di¤er yüzünü C’nin di¤er yü-
züyle beraber k›zart›r›m: B + C = 5 dk.
Toplam 15 dk’da tüm ekmekler k›zarm›fl olur.
MD-2003-IV-5. Kova. Doldurman›z gereken
biri büyük biri küçük iki kova ve iki muslu¤unuz
var. Musluklardan biri dakikada 2,9 litre di¤eri da-
kikada 8,7 litre su doldurabiliyor. Kovalar› mus-
luklar›n alt›na ayr› ayr› koyuyorsunuz ve ayn› an-
da dolmaya bafll›yorlar. Küçük kovan›n yar›s› do-
lunca kovalar›n yerlerini de¤ifltiriyorsunuz ve dol-
durmaya devam ediyorsunuz. ‹ki kova ayn› anda
doluyor. Küçük kovan›n hacmi 12,6 litre ise büyük
kovan›n hacmi ne kadard›r?
Yan›t: (6,3/2,9)(8,7) + (6,3/8,7)(2,9) = 21 litre.
MD-2003-IV-6. Gazoz. Marketteki bir kam-
panyada dört gazoz fliflesi kapa¤›na bir gazoz beda-
va veriliyor. 24 kapak toplarsam en fazla kaç flifle
gazoz içebilirim?
Yan›t: 6 + 1 = 7 flifle gazozu içtikten sonra elim-
de 3 kapak kal›r. 1 kapa¤› marketten ödünç al›r›m.
8. gazozu da içtikten sonra ald›¤›m kapa¤› iade
ederim. ♠

OYAK Matematik Yar›flmas› II

yak Çimento Grubu’yla Tübitak Bilim Adam› Yetifltirme Grubu’nun ortaklafla haz›rlad›klar›

O ‹kinci Oyak Matematik Yar›flmas›’n›n Adana-Bolu-Elaz›¤-Mardin-Ni¤de-Ünye il birincili¤i so-

rular›n› afla¤›da bulacaks›n›z. Oyak Çimento 2003 y›l›n› Matematik ve Verimlilik y›l› olarak
ilan etmifl ve bu kapsamda bir dizi etkinlik düzenlemiflti.

1. y2z2 – 4z2 + 4y2 + 8yz + 3z = 0 denklemini
sa¤layan tüm (y, z) tamsay› çiflerini bulunuz.
2. ABCD bir paralelkenar ve |AB| > |BC|’dir.
A ve B köflelerinden çizilen içaç›ortaylar E nokta-
s›nda; C ve D köflelerinden çizilen içaç›ortaylar G
noktas›nda kesiflmektedir. |EG| = |AB| − |BC| ol-
du¤unu gösteriniz.
3. ‹ki ö¤renci, s›rayla hamleler yapt›klar› bir
oyun oynuyorlar. S›ras› gelen oyuncu bir tahtada
yazan say›y› pk (p asal, k > 0 tamsay›) fleklinde bir
çarpan›na bölüyor ve eski say›y› silip elde etti¤i
bölümü tahtaya yaz›yor ve s›ra di¤er oyuncuya ge-
çiyor. Böylece, 1 say›s›n› tahtaya yazan oyuncu
oyunu kazan›yor.
(a) Oyuna 2004 say›s›yla baflland›¤›nda,
(b) Oyuna 20042004 say›s›yla baflland›¤›nda
oyuna bafllayan oyuncunun oyunu kazanmas›n›
garanti edecek bir yöntem bulundu¤unu gösteri-
niz.
4. Düzlemde verilen 9 adet do¤rudan her biri,
bir ABCD dikdörtgenini, alanlar› oran› 2:5 olan
iki “dikdörtgensel” bölgeye ay›rmaktad›r. Bu do¤-
rulardan en az üçünün bir noktada kesiflti¤ini gös-
teriniz. ♠

G elece¤i öngörmenin en kolay yolu, onu icat etmektir.

Alan Kay

102
Matematik Dünyas›, 2004 Yaz
★ ★ ★ ★★
★ ★ ★
★
★
Abra ★
★ ★ kadabra ★
★★★ ★ ★
Yeni Abrakadabra:
S›rala ve Ç›kar
Bu ayki abrakadabram›z› yedi sekiz kiflilik
bir toplulu¤a yapabilirsiniz.
Bir k⤛da dört rakaml› bir say› yaz›p
herkesin güvenilir buldu¤u bir yerde oyunun
sonuna dek s›k›ca saklay›n. Örne¤in kilitli bir
sand›¤›n içine.
Arkadafllar›n›zdan birine akl›ndan dört
rakaml› rastgele bir say› tutmas›n› söyleyin.
Tutaca¤› say›y› seçerken fazla bir k›s›tlama getir-
miyoruz. Sadece bu say›n›n dört rakam› da bir-
birinin ayn› olmas›n. (Yani 1111’in bir kat›
olmas›n.) Tuttu¤u say›y› kimseye söylemesin.
fiimdi ona bu say›n›n rakamlar›n› büyükten
küçü¤e do¤ru s›ralamas›n› ve bir k⤛da yaz-
mas›n› söyleyin. Buna büyük say› diyelim. Sonra
Eski Abrakadabra:
Hoker Poker
Oyunumuz iskambil destesinin tek bir renginin
(karo, kupa, maça veya sinek) 13 kart›yla oynan›-
yor. Bu kartlara
A, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, V, D, K
isimlerini verelim. Oyunda bir de yard›mc›ya ihti-
yac›n›z olacak. Yard›mc›n›z bu 13 kart› seyirciler-
den birine verecek ve seyirciden bu 13 karttan iste-
di¤i beflini seçip cebine koymas›n› isteyecek. Seyir-
cinin cebindeki kartlar› siz göremeyeceksiniz. Yar-
d›mc›n›z daha sonra elinde kalan sekiz kart›n için-
den seçti¤i üçünü size teker teker gösterecek. Bu üç
kart› gördükten sonra seyircinin cebindeki befl kar-
t›n hangileri oldu¤unu bilmeniz gerekiyor. Oyunda
kartlar›n gösterim s›ras› d›fl›nda herhangi bir gizli
iflaret kullanarak yard›mc›n›zla haberleflmeniz ku-
rallara ayk›r›. Sadece 8 kart›n içinden hangi üçünü
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
102
★ ★
★
Murat Kipel*
★ mkipel@treda.com.tr
ayn› rakamlar› küçükten büyü¤e do¤ru s›ralas›n
ve ilk buldu¤u say›n›n alt›na yazs›n. En son
olarak da büyük say›dan küçük say›y› ç›kararak
sonucu bize söylemeden bir k⤛da yazarak
yan›ndaki arkadafl›na versin ya da kula¤›na
f›s›ldas›n. Örne¤in 3748 say›s›n› tuttu¤unu
varsayal›m; 8743 − 3478 = 5265 ifllemini yap›p
sonucu yan›ndakine geçirecek. Yan›ndaki arka-
dafla da ayn› ifllemi elindeki say›ya uygulamas›n›
söyleyin. Yani o da 5265’in rakamlar›n› bir düz,
bir ters s›ralas›n. Büyük say›dan küçü¤ü ç›kars›n:
6552 − 2556 = 3996. Ayn› ifllemi gruptaki bütün
arkadafllar›n›z s›rayla uygulas›n. En son arka-
dafl›n›z ifllemi bitirdi¤inde en baflta yazd›¤›n›z
k⤛d› saklad›¤›n›z yerden ç›karmas›n› söyleyin.
Sonra da iki say›y› karfl›laflt›rmas›n›. Eflit mi
ç›kt›?
Bu nas›l olur? ♥
seçece¤ini ve hangi s›rayla gösterece¤ini oyundan
önce bir kurala ba¤lamal›s›n›z.
Yan›t. Kartlar› 1 den 13'e kadar numaraland›-
ral›m. Ayr›ca kartlar›n dairesel bir flekilde s›ralan-
d›¤›n› varsayal›m. Yani 13 numaral› kart›n bir bü-
yü¤ü 1 numaral› kart olsun.
Yard›mc›n›z seyircinin elindeki kartlar›n han-
gileri oldu¤unu kendi elinde kalan kartlara baka-
rak buluyor. fiimdi size bu kartlar› bir flekilde tarif
etmesi gerekiyor. Seyircideki 5 karta siyah tak›m,
yard›mc›n›n elinde kalan 8 kart aras›ndan bize gös-
terdi¤i 3 karta k›rm›z› tak›m, yard›mc›da kalan 5
karta da beyaz tak›m ad›n› veriyorum.
1. B3K2SKS3 ve B3KSK2S3 Kurallar›: K›rm›z›
tak›mdaki üç say›dan ikisi ard›fl›k say›ysa ve üçün-
cü say›yla aralar›nda sadece 1 varsa araya gelecek
olan say› siyah tak›mdand›r. Ayr›ca, say›lardan bü-
yük olan›ndan sonra gelen üçü siyah tak›mda, kü-
çük olan›ndan önce gelen üçü de beyaz tak›mda-
d›r. Örnek: 4-5-7 k›rm›z› tak›mdaysa 6-8-9-10 si-
 Matematik Dünyas›, 2004 Yaz

yah ve 1-2-3 beyaz olmal›. 6-8-9 k›rm›z› tak›mday-

sa 7-10-11-12 siyah, 3-4-5 beyaz olmal›. 11-12-1
k›rm›z› tak›mdaysa 13-2-3-4 siyah, 8-9-10 beyaz
olmal›.
Bu durumda on kart belirleniyor ve geriye be-
lirlenmesi gereken biri siyah ikisi beyaz olmak üze-
re 3 kart kal›yor. Yard›mc›m›z üç k›rm›z› kart› bü-
yüklüklerine göre bize 3! = 6 de¤iflik biçimde gös-
terebilece¤inden, geri kalan kartlar kolayl›kla be-
lirlenebilir.
2. B2KSKS2 Kural›. Yukardaki durumda olma-
d›¤›m›z› varsay›p ikinci kural›m›z› belirleyelim: K›r-
m›z› tak›mda aralar›nda 2 fark bulunan say›lar var-
sa ortalar›ndaki say› mutlaka siyah tak›mdan olma-
l›. Ayr›ca bu say›lardan büyük olan›ndan sonra ge-
len iki say› siyah tak›mda, küçük olan›ndan önce ge-
len iki say› da beyaz tak›mda olmal›. Örne¤in, 4 ve
6 k›rm›z›ysa 5-7-8 siyah, 2-3 beyaz olmal›. Dairesel-
lik kural› bütün kurallar için oldu¤u gibi burada da
geçerli. Buna göre 12 ve 1 k›rm›z›ysa 13-10-11 be-
yaz, 2-3 siyah olmal›.
Bu durumda iki k›rm›z› kartla üç siyah ve iki
beyaz kart belirleniyor, yani toplam 7 kart belirle-
niyor. Bir sonraki kural›m›zla, geri kalan bir k›rm›-
z› kart hakk›m›zla en az iki kart daha belirleyece¤iz.
3. BKS, B2K2S2 ve B3K3S3 Kurallar›. K›rm›z›
tak›mda ard›fl›k bir, iki ya da üç say› varsa bu say›-
lar›n ard›ndan gelen bir, iki ya da üç say› siyah, bu
say›lardan önceki bir, iki ya da üç say› beyaz olma-
l›. Örne¤in 4 k›rm›z›ysa 5 siyah, 3 beyaz olmal›; 13
k›rm›z›ysa 1 siyah, 12 beyaz olmal›; 5-6 k›rm›z›ysa
7-8 siyah, 3-4 beyazd›r; 4-5-6 k›rm›z›ysa 7-8-9 si-
yah, 1-2-3 beyazd›r.
4. Kural. Yard›mc›m›z bize en çok bilgi veren
kartlar› göstermeli.
Bu kurallara uyularak k›rm›z› tak›ma seçilen 3
say› her zaman en az 9 say›n›n tak›m›n› belirlemeye
yetiyor gibi gözüküyor. Bu dedi¤imiz matematiksel
olarak kan›tlanabilir ama buldu¤umuz kan›t yönte-
mi uzun ve s›k›c› oldu¤undan, kan›tlamaya
kalk›flmad›k bile...
9 say›n›n tak›m›n› belirledi¤imizde geriye 4 sa-
y› kal›yor. Bunlardan 2’si siyah tak›mda 2’si beyaz
tak›mda olmal›. Ama hangisi hangi tak›mda?
4 kart›n 2’si tam 3! yani 6 de¤iflik biçimde
siyah olabilir. Yard›mc›m›z üç k›rm›z› kart› büyük-
lüklerine göre bize 3! = 6 de¤iflik biçimde göstere-
bilece¤inden, geri kalan dört kart kolayl›kla belir-
lenebilir. ♥

103
Matematik Dünyas›, 2004 Yaz

Eureka! Murat Kipel*

mkipel@treda.com.tr

Bilmece A¤›
Bu köfledeki bilmeceler, bilmeceseverlerin internet dizebilir? Kavanoz say›s› 2n olsayd› kaç farkl› fle-
üzerinde iletiflimlerini sürdürdükleri, zekâ bilmeceleri kilde dizilebilirdi?
ve çözümlerini paylaflt›klar› Soru 4. Tüm rakamlar› birbirinden farkl› on
zekaoyunlari@yahoogroups.com grubunda
basamakl› öyle bir say› bulunuz ki, her n için, say›-
yay›mlanan sorulardan derlenmifltir.
Gruba kat›lmak için n›n ilk n rakam› n’ye tam bölünebilsin.
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari Soru 5. 4 metre eninde ve 4 metre yüksekli¤in-
adresini ziyaret edebilirsiniz. de L fleklinde bir koridordan uzunca bir boruyu ge-
Buldu¤unuz yan›tlar› adresime yollayabilirsiniz.
çirmek istiyorsunuz. Koridor yeterince uzun ancak
boru e¤ilip bükülemedi¤inden köfleyi dönerken
Soru 1. Bir tren ‹stanbul’dan Ankara’ya 10 sa-
zorlanacak gibisiniz. Borunun uzunlu¤u en fazla
atte gidiyor. Ankara’dan ‹stanbul’a giden tren ise
kaç metre olmal› ki rahatça geçebilsin. (Borunun
yolculu¤u 5 saatte tamaml›yor. ‹ki tren ayn› anda
kal›nl›¤› ihmal edilebilir.)
hareket ediyorlar. Ankara’dan kalkan trende bir
Soru 6. Elinizde 10 adet siyah ve 10 adet beyaz
kedi var. Yolda trenler birbirlerinin yan›ndan ge-
top var. Bunlar› iki torbaya da¤›t›p rastgele birin-
çerken kedi di¤er trene atl›yor. Kedi yola ç›kt›ktan
den görmeden bir top çekiyorsunuz. Bu topun si-
kaç saat sonra tekrar Ankara’da olur?
yah olma olas›l›¤›n›n maksimum olmas› için topla-
Soru 2. Bir asker bulundu¤u yerden 6 gün
r› torbalara nas›l da¤›t›rs›n›z?
uzakl›ktaki bir merkeze bir mesaj götürme emri al›-
Soru 7. Gözleriniz ba¤l› olarak masaya oturu-
yor. Ancak geçece¤i yerlerde yiyecek olmad›¤›ndan
yorsunuz. Masan›n üzerinde birbirinin ayn› 12
tüm ihtiyac›n› yan›nda götürmek zorunda. Yan›nda
adet madeni para var. Bunlardan yar›s›n›n yaz› ya-
en fazla dört günlük ihtiyac› kadar yiyecek tafl›yabi-
r›s›n›n da tura yüzü üstte. Dokunarak hangi yüzün
liyor. Yan›na istedi¤i kadar asker alabilir. Di¤er as-
üstte oldu¤unu anlaman›z mümkün de¤il. Bu para-
kerler yolun bir bölümünde yiyecek tafl›mak için re-
lar› öyle iki gruba ay›r›n ki her iki grupta ayn› sa-
fakat edip sonra geri dönebilir. Her askerin tafl›ya-
y›da yaz› yüzü üste gelsin.
bilece¤i yük kapasitesi ayn› oldu¤una göre askeri-
Soru 8. 22 – 2 = 2 “eflitli¤inde” bir rakam›n ye-
miz yan›na en az kaç kifli almal›?
rini de¤ifltirerek do¤ru bir eflitlik yaz›n›z.
Soru 3. Bir sat›c›n›n dükkân›nda de¤iflik kalite-
de 10 kavanoz bal var. Sat›c›, kavanozlar› kaliteleri-
MD-2004-I Yan›tlar›
ne göre 1’le 10 aras›nda not vermifl. Üstüste 2 kava-
MD-2004-I-1. 0-9 aras›ndaki on rakam›n do-
nozun s›¤abilece¤i yükseklikte ve 5 kavanozun yan-
kuzu kullan›larak elde edilebilecek 11’e bölünen
yana durabilece¤i genifllikte bir tek raf var. Sat›c› bu
say›lar›n en büyü¤ünü ve en küçü¤ünü bulabilir
rafa kavanozlar›n› dizmek istiyor ancak bir koflulla:
misiniz?
Hiçbir kavanoz kendisinden daha de¤erli bir kava-
Yan›t. Bu soruyu çözmek için 11’e bölünebil-
nozun üstünde ya da solunda olamaz. Örne¤in:
me kural›n› hat›rlamak yararl› olabilir: Bir say›n›n
10 9 8 7 6
tek s›radaki hanelerdeki rakamlar›n toplam› çift
5 4 3 2 1
say›daki hanelerin rakamlar› toplam›na eflitse ya
fleklinde bir dizilim kurallara uygun en basit çözüm
da aralar›ndaki fark 11’in tam kat› ise o say› 11’e
olurdu. Sat›c› kavanozlar› rafa kaç de¤iflik flekilde
kalans›z bölünebilmektedir [MD-2004-I, sayfa
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.

104
 Matematik Dünyas›, 2004 Yaz

13]. Dolay›s›yla, en büyük say› 987.652.413, en

3x2 = y2 +2 8x2 = z2 +7 120x2 = t2 + 119
küçük say› 102.347.586’d›r. x y x z x t
1 1 1 1 1 1
3 5 2 5 2 19
MD-2004-I-2. 1 milyon hisseyi da¤›tman›z iste- 11 19 4 11 3 31
niyor. Kural flu: Herkesin hisse say›s› 7’nin bir tam 41 71 11 31 10 109
153 265 23 65 12 131
kuvveti olmal› (1, 7, 49, 343, 2401 gibi) ve alt›dan
571 989 64 181 41 449
fazla kiflinin elinde ayn› say›da hisse olmamal›. Ki- 2131 3691 134 379 219 2399
me ne kadar hisse verece¤imizi nas›l hesaplar›z? 7953 13775 373 1055 263 2881
29681 51409 781 2209 900 9859
Yan›t. 1.000.000’u 7 taban›na göre 11333311 2174 6149 1405 15391
fleklinde yaz›p sa¤dan sola do¤ru gidelim: 4552 12875 4808 52669
12671 35839 5774 63251
1 kifliye 1 26531 75041 19759 216449
1 kifliye 7 73852 208885 30846 337901
154634 437371 105557 1156319
3 kifliye 72 126765 1388641
3 kifliye 73
3 kifliye 74 Gelecek say›da bu konuyu iflleyece¤iz.
3 kifliye 75
1 kifliye 76 MD-2004-I-6. Befl evli çift nehir k›y›s›nda pik-
1 kifliye 77 ni¤e gidiyorlar. Karfl› sahile geçebilmeleri için bir
adet hisse vermemiz gerekir. defada sadece üç kifliyi tafl›yabilen üç çift kürekli
bir kay›klar› var. Kocalar çok k›skanç olduklar›
MD-2004-I-3. 12’nin yar›s›n›n 7 oldu¤u bir için efllerini kendilerinin olmad›¤› bir ortamda ya-
durum bulunuz. banc› bir erke¤in yan›nda b›rakmak istemiyorlar.
Yan›t. 12’yi Romen rakam›yla yazarsak XII. En k›sa zamanda karfl›ya nas›l geçerler?
Üst yar›s› VII = 7’dir. Yan›t. Erkekleri A-B-C-D-E, efllerini de a-b-c-
d-e olarak adland›ral›m.
MD-2004-I-5. {1, 3, 8, 120} say› kümesinin Sahil Kay›k Karfl› Sahil
özelli¤i elemanlar›n›n herhangi ikisinin çarp›m›n›n 1- ABCDEde abc → ∅
daima bir tamsay›n›n karesinin 1 eksi¤ine eflit olma- 2- ABCDEde ← bc a
s›d›r. Bu kümeye bir eleman daha ekleyebilir miyiz? 3- ABCDEe bcd → a
Yan›t. 0. 4- ABCDEe ← d abc
Editörün Denemesi. Eklemek istedi¤imiz say›- 5- DEde ABC → abc
ya a diyelim. Demek ki, 6- DEde ← Cc ABab
a = x2 − 1 7- cde CDE → ABab
3a = y2 − 1 8- cde ← b ABCDEa
8a = z2 − 1 9- e bcd → ABCDEa
120a = t2 − 1 10- e ← bc ABCDEad
denklemlerini sa¤layan x, y, z, t tamsay›lar› olmal›. 11- ∅ bce → ABCDEad
(x = y = z = t = 1 ve a = 0 denklemlerin bir çözümü) 2, 3, 10 ve 11inci ad›mlarda bir veya iki kifli-
Birinci denklemi kullanarak a’y› kaybedebiliriz: nin kay›¤a binmesi toplam ad›m say›s›n› de¤ifltir-
3x2 = y2 + 2 miyor ancak iki kifli kürek çekti¤inde daha çabuk
8x2 = z2 + 7 yol al›naca¤›n› varsayabiliriz.
120x2 = t2 + 119.
Birinci denklem bize 2’nin Z[√3]’te indirgenemez MD-2004-I-7. Pergelle düzgün bir elipsi nas›l
çarp›mlar›n› veriyor: çizersiniz?
2 = (–y + √3x) (y + √3x). Yan›t. K⤛d›n›z› bir silindirin çevresine dola-
Kapak konumuz! Excel’de yapt›¤›m›z bir prog- d›ktan sonra çizmeyi deneyin.
ram, y = 300.000’e kadar olan de¤erler için bize Editörün Notu: Gerçekten oluyor mu acaba? ♥
bu denklemlerin herbirinin flu çözümlerini verdi:

105

Ak›l Oyunlar› ve John Nash
ilmi izlemiflsinizdir herhalde. Sizce o filmde
F John Nash’›n buluflu neydi? Oscar ödüllü
Ak›l Oyunlar› filmini izleyenler, Nash’›n k›z
tavlamak için bir strateji uydurdu¤u san›s›na kap›-
labilirler... Hay›r, öyle de¤il! Nash’›n matemati¤e
katk›s›, bardaki en güzel k›za yaklafl›p yaklaflma-
mak gerekti¤i konusundaki uyduruk yorumdan
çok daha önemlidir. Peki, nedir bu katk›?
John Nash, hemen hemen her türlü stratejik et-
kileflimin sonucunu öngörmenin bir yo-
lunu keflfetti. Günümüzde, Nash denge-
si, oyunlar kuram›n›n ana kavramlar›n-
dan biridir.
Modern oyunlar kuram›, 1940’l›
y›llarda büyük matematikçi John von
Neumann taraf›ndan gelifltirildi. Amac›,
savafltan piyasada rekabete kadar her
konuda stratejik etkileflimin genel man-
t›¤›n› kavramakt›. Von Neumann, eko-
nomist Oscar Morgenstern ile birlikte,
hem oyunlar› matematiksel olarak temsil John von Neumann ra karfl› oynad›klar›nda her birinin nas›l
etmenin genel bir yöntemini buldu, hem
de oyuncular›n ç›karlar›n›n birbirine taban tabana
z›t oldu¤u, yani birinin kazand›¤›n› di¤erinin kay-
betti¤i oyunlar için sistematik bir yaklafl›m biçimi
sundu. Bu son türden oyunlara s›f›r-toplam oyunlar
denir, çünkü oyuncular›n kâr ve zararlar›n›n topla-
m› 0’d›r.
Ne var ki iktisatç›lar› ilgilendiren oyunlar›n ço-
¤u s›f›r-toplaml› de¤ildir. Nitekim, e¤er iki kifli öz-
gür iradeleriyle birbirleriyle ticari anlaflma yapar-
sa, ikisi de genel olarak bundan kârl› ç›kar. Bu tür
oyunlar› ele almalar›na karfl›n, Von Neumann ve
Morgenstern’ün analizi, s›f›r-toplam oyunlar›n
analizi kadar tatmin edici olmad›. Bunun ötesinde,
bu iki oyun türünü incelemek için kulland›klar›
yöntemler birbirinden tamamen farkl›yd›.
‹flte Nash, s›f›r-toplam olmayan oyunlar› ana-
* Bu yaz› 11 Nisan 2002’de The New York Times gazetesinde
yay›mlanm›flt›r.
** ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.
1 Çevirenin notu: Ve en iyi strateji varsa ve sadece bir tane en iyi
strateji varsa.
53
Matematik Dünyas›, 2004 Güz
Yazan: Hal R. Varian*
Çeviren: Asl› Nesin**/ gabruma@hotmail.com
liz etmenin çok daha iyi bir yolunu buldu. Ayr›ca,
oyun s›f›r-toplam oldu¤unda buldu¤u yöntem von
Neumann’la Morgenstern’ün analizine denk.
Nash, herhangi bir stratejik etkileflimde, bir
oyuncunun en iyi seçiminin (hamlesinin), öteki
oyuncular›n ne yapacaklar›na dair inanc›na s›k› s›-
k›ya ba¤l› oldu¤unu farketti. Nash, her oyuncunun,
öteki oyuncular›n yapabilece¤i hamle seçeneklerine
bakarak en uygun hamleyi seçti¤i duruma bakma-
m›z› önerdi. Bu da flimdiki ad›yla Nash
dengesidir.
Bir Nash dengesinde, her oyuncu
di¤er oyuncular›n ç›karlar›na en uygun
flekilde oynad›¤›na inan›r, bu da olduk-
ça mant›kl›d›r. Güzel bir teori... Ama
do¤ru mu, gerçe¤e uyuyor mu?
Hay›r! Oyunlar kuram› ne de olsa
bir ideallefltirmedir; oyunlar kuram›,
“mükemmel mant›kl›” oyuncular›n,
baflka “mükemmel mant›kl›” oyuncula-
oynamas› gerekti¤ini çözümler. Sorun,
iflte bu “mükemmel mant›kl›l›k” varsay›m›. Gerçek
hayatta ço¤u insan – iktisatç›lar bile – mükemmmel
mant›kl› de¤iller.
Basit bir örnek ele alal›m: Birkaç kifliden 0’la
100 aras› bir say› seçmeleri isteniyor. Say›s› bütün
seçilen say›lar›n ortalamas›n›n yar›s›na en yak›n
olan oyuncu ödül kazan›yor. Daha fazla okuma-
dan, hangi say›y› seçece¤inizi düflünün, bakal›m
bulabilecek misiniz?
Düflündüyseniz, oyunlar kuramc›s›n›n analizine
bir göz at›n: Herkes ayn› derecede mant›kl›ysa1, her-
kesin ayn› say›y› seçmesi gerekir. Ama kendi kendi-
sinin yar›s›na eflit olan tek bir say› vard›r, o da 0’d›r.
Bu, mant›kl› bir analiz, ama etli kemikli gerçek
insanlar›n bu oyunda nas›l davrand›klar›n›n iyi bir
tasviri de¤il: Neredeyse kimse s›f›r› seçmiyor!
Ama bu, Nash dengesinin hiçbir zaman ifle ya-
ramad›¤› anlam›na gelmez. Nash dengesi bazen çok
ifle yarar. K›sa süre önce, ekonomist Jacob Goeree
ve Charles Holt “Oyunlar Kuram›n›n On Küçük
Hazinesiyle On Sezgisel Çeliflki” adl› zekice yaz›l-
Matematik Dünyas›, 2004 Güz
m›fl bir yaz› yay›mlad›lar. Bu yaz›da önce Nash ku-
ram›na uyan birkaç oyun sunuluyor, sonra da bu
oyunlar›n ödüllendirmelerinde önemsiz olmas› ge-
reken bir de¤iflikli¤in oyuncular›n davran›fllar›n› ne
derece etkiledi¤ini gösteriyor.
En basit örneklerinde, Ali’yle Veli diye adlan-
d›raca¤›m›z iki oyuncu, birbirinden ba¤›ms›z ola-
rak ve ayn› anda, 180’le 300 lira aras›nda bir mik-
tar seçiyorlar. Bu iki miktar›n en düflü¤ü her iki
oyuncuya da ödeniyor. Ama belirli bir R miktar›
(R, 1’den büyük), en büyük miktar› seçen oyuncu-
nun hakk›ndan al›n›p en düflük miktar› seçen
oyuncuya veriliyor. ‹ki oyuncu da ayn› miktar› se-
çerse, ikisine de seçtikleri miktar ödeniyor, ama ay-
r›ca bir R transferi yap›lm›yor. Örne¤in, Ali 200
seçip de Veli 220 seçerse, Ali’ye 200 + R, Veli’ye
220 − R veriliyor.
E¤er Ali, Veli’nin 200 diyece¤ini düflünüyorsa,
199 demek isteyecektir. Ama Veli de Ali’nin 199 di-
yece¤ini düflünüyorsa, o zaman 198 demesi gerekir.
Ve bu böyle devam eder. Sonuç olarak ikisi de öte-
kinin 180 diyece¤ini düflünür.
Goeree ve Holt bu deneyi R = 180 ile yapt›kla-
r› zaman, neredeyse bütün denekler 180’i, yani
Nash’in öngördü¤ü say›y› seçer. Ancak R = 5 ko-
yup deneyi (farkl› deneklerle) yapt›klar› zaman so-
nuçlar tamamen de¤iflir; deneklerin neredeyse yüz-
de 80’i 300’ü seçer...
Bu tür bulufllar, “davran›flsal oyunlar kura-
m›”’n›n gelifltirilmesine yard›mc› oldu. Bu kuram,
mitleflmifl “tamamen mant›kl›” insanlardan ziyade,
54
gerçek insanlarla oynanan oyunlar› anlaman›n bir
yolunu bulmaya çal›fl›yor.
Örne¤in, yukarda sözedilen “ortalaman›n ya-
r›s›n› seçme” oyununa bir göz atal›m. Osman basit
düflünen bir oyuncudur ve 0 ile 100 aras›ndaki her
say›n›n seçilme olas›l›¤›n›n ayn› oldu¤unu düflü-
nür, bu yüzden de 50’yi seçer. Ama daha sofistike
olan Hatice, ço¤u insan›n Osman gibi 50 seçece¤i-
ni tahmin edip, 25 seçmesi gerekti¤i sonucuna va-
r›r. Daha da sofistike biri, Ayfle, e¤er ço¤u insan
Hatice gibi 25 seçerse, kendisinin de 12 yada 13
seçmesi gerekti¤ini düflünür, vs.
Rosemary Nagel ad›nda bir ekonomist böyle
bir oyunu gerçek insanlara oynatmay› denedi. So-
nuçlar, seçilen say›lar›n gerçekten de 50, 25 ve 12
etraf›nda yo¤unlaflt›¤›n› gösteriyor.
Asl›nda, kazanan seçim 13’e yak›nd›, ki bu
oyuncular›n yaklafl›k yüzde otuzunun seçti¤i bir
say›. Bu oyunda en iyi strateji Nash dengesi olma-
sa da ondan çok da uzak de¤ildi.
Gelelim k›z tavlamaya... Filmde, John Nash
karakteri erkek arkadafllar›na bir k›z tavlama stra-
tejisi söylüyor, ama hiçbir oyun kuramc›s›n›n yap-
mayaca¤› bir hataya düflüyor: k›z›n bak›fl aç›s›ndan
bakmay› unutuyor. Tan›d›¤›m bir ekomomist ha-
n›m bana bir gün flunu anlatm›flt›: Erkekler ona
yaklaflmaya çal›flt›klar› zaman, onlara ilk sordu¤u
soru, “Sen bir hindi misin?” olurmufl. Yan›tlar
“evet”, “hay›r” ve “gulugulu” aras›nda de¤ifliyor-
mufl. Son yan›t› verenler aç›k farkla en ilgi çekici
olanlarm›fl. Gel de anla!.. ♦
Matematik Dünyas›, 2004 Güz
★ ★ ★ ★★
★ ★ ★
★
★
Abra
★ ★ ★
★★★ ★
kadabra
★ ★ ★
Murat Kipel* ve Asl› Nesin**
mkipel@treda.com.tr / gabruma@hotmail.com
K⤛t Saymatik
Bu sihirbazl›¤›m›z biraz
karmafl›k ama çok güzel! Bir deste k⤛t ve bir
masaya ihtiyac›n›z var.
1) Bir kurban seçip ona k⤛tlar›n de¤erini söy-
leyin: Her k⤛t üstündeki de¤eri tafl›r; ayr›ca, V =
11, D = 12, K = 13 ve A = 1.
2) Kurban, destenin en üstündeki k⤛d› yüzü
yukar› bakacak flekilde masan›n üstüne koysun.
3) Bu k⤛d›n üstüne, k⤛d›n de¤eri on üç
edecek kadar k⤛t ekleyin. Örne¤in, ç›kan k⤛t
valeyse, valenin üstüne iki k⤛t daha koyun.
4) Bu y›¤›n› ters çevirip masan›n üstünde bir
yere koyun. fiimdi elinizde kalan k⤛tlarla yukar-
daki ad›mlar› tekrarlay›n, ta ki deste bitene kadar.
E¤er son y›¤›n için elinizdekiler 13’e varm›yorsa, o
kalanlar› ulafl›lamayacak bir yere koyun.
6) Kurbana masan›n üstündeki y›¤›nlardan
üçünü seçmesini söyleyin. Geri kalan y›¤›nlar› be-
Eski Abrakadabra:
S›rala ve Ç›kar
Bir k⤛da dört rakaml› bir say› yaz›p herkesin
güvenilir buldu¤u bir yerde oyunun sonuna dek
saklay›n. Arkadafllar›n›zdan birine akl›ndan dört
rakaml› rastgele bir say› tutmas›n› söyleyin. Tuta-
ca¤› say›y› seçerken fazla bir k›s›tlama getirmiyo-
ruz. Sadece bu say›n›n dört rakam› da birbirinin
ayn› olmas›n. (Yani 1111’in bir kat› olmas›n.) Tut-
tu¤u say›y› kimseye söylemesin. fiimdi ona bu say›-
n›n rakamlar›n› büyükten küçü¤e do¤ru s›ralama-
s›n› ve bir k⤛da yazmas›n› söyleyin. Buna büyük
say› diyelim. Sonra ayn› rakamlar› küçükten büyü-
¤e do¤ru s›ralas›n ve ilk buldu¤u say›n›n alt›na
yazs›n. En son olarak da büyük say›dan küçük sa-
y›y› ç›kararak sonucu bize söylemeden bir k⤛da
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
** ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü Ö¤rencisi.
100
★
★
flinci ad›mdan arta kalanlarla
birlefltirin.
7) Bu “birlefltirilmifl” deste elinizde dursun.
Elinizdeki bu desteden on k⤛t ç›kar›n ve bir ke-
nara koyun (bunlar gerekmeyecek art›k).
8) Masada sadece kurban›n seçti¤i o üç y›¤›n
kalmal›. Kurbandan bu sefer o üç y›¤›ndan ikisini
seçmesini isteyin. Seçti¤i iki destenin üstündeki ilk
k⤛d› yüzü görülecek flekilde çevirin.
9) Bu iki k⤛d›n de¤erlerini toplay›n. Ne ka-
dar ediyorsa elinizdeki k⤛tlardan (bkz. 7nci
ad›m) o kadar k⤛t ç›kar›n. Bunlara da art›k ih-
tiyac›n›z yok, bir kenara koyun.
10) Kurban elinizde kalan k⤛tlar› says›n.
11) fiimdi ona en son destenin (seçilmeyen des-
tenin) en üstteki k⤛d›n› çevirmesini söyleyin. Ta-
taaaaa! O k⤛t, elinizde kalan k⤛t say›s›na eflit!
Aman dikkat! Her sihirbazl›k gösterisinde ol-
du¤u gibi bu numaray› ayn› seyircilerin önünde
fazla tekrarlamay›n: çakarlar dalgay›!
yazarak yan›ndaki arkadafl›na versin ya da kula¤›-
na f›s›ldas›n. Örne¤in 3748 say›s›n› tuttu¤unu var-
sayal›m; 8743 − 3478 = 5265 ifllemini yap›p sonu-
cu yan›ndakine geçirecek. Yan›ndaki arkadafla da
ayn› ifllemi elindeki say›ya uygulamas›n› söyleyin.
Yani o da 5265’in rakamlar›n› bir düz, bir ters s›-
ralas›n. Büyük say›dan küçü¤ü ç›kars›n: 6552 −
2556 = 3996. Ayn› ifllemi gruptaki bütün arkadafl-
lar›n›z s›rayla uygulas›n. En son arkadafl›n›z ifllemi
bitirdi¤inde, en baflta yazd›¤›n›z k⤛d› saklad›¤›-
n›z yerden ç›karmas›n› söyleyin. Sonra da iki say›-
y› karfl›laflt›rmas›n›. Eflit mi ç›kt›? Bu nas›l olur?
Yan›t: Bu oyunun s›rr› yukar›daki Keprakar
sabitinde gizli. Oyunda ilk baflta kural›n› koydu¤u-
muz gibi 4 rakam› ayn› olmayan bütün 4 rakaml›
say›lar Keprakar ifllemini uygulamaya devam etti-
¤imizde ayn› say›ya gidiyorlar. En fazla 7 ifllem so-
nunda bulaca¤›m›z say› hep 6174’tür. ♦

Eureka!
mkipel@treda.com.tr / gabruma@hotmail.com
Zekâ Sorular›
Yan›tlar›n›z› gabruma@hotmail.com adresine
yollay›n. Do¤ru yan›tlara ödüllerimiz var.
SORULAR
Eureka-2004-III-1. Ufuk Çizgisi. Farkl› boyut-
larda üç çember çizin. Her iki çemberin, yandaki
flekildeki gibi,
ikifler “d›fl” ortak
te¤etini çizin.
Toplam alt› te¤et
olacak. Her iki
çemberin te¤etle-
ri tek bir noktada
kesiflecek ve top-
lam üç kesiflim
noktas› olacak.
Bu kesiflim nok-
talar› nas›l oluyor da tek bir do¤ru üzerinde olu-
yorlar? (Fazla matematik yasak!)
Eureka-2004-III-2. Fitiller. Birer saatte yanan
iki fitiliniz var. Fitillerin uzunluklar›, kal›nl›klar›,
her fleyleri de¤iflik. Hatta bir fitilin kaç dakikada
kaç santimetre yand›¤›n› bile bilmiyorsunuz. Fitil-
lerden birinin yar›s› bir saniyede de yanabilir, 59
dakikada da, buna dair hiçbir ipucunuz yok. Bu iki
fitille 45 dakikay› nas›l ölçersiniz?
Eureka-2004-III-3. Kum Saatleri. Biri yedi da-
kikal›k, di¤eri dört dakikal›k iki kum saatiniz var.
Dokuz dakikay› nas›l ölçersiniz?
Eureka-2004-III-4. Yaramazl›k. Bir okulun
koridorunda yüz dolap var. Bir ö¤renci koridoru
boydan boya koflup bütün dolaplar› aç›yor. ‹kinci
* Treda Biliflim Teknolojileri A.fi., yaz›l›m uzman›.
** ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Matematik Bölümü ö¤rencisi.
Matematik Dünyas›, 2004 Güz
Murat Kipel* / Asl› Nesin**
bir ö¤enci, koflup her iki dolaptan birini kapat›yor
(yani çift numaral› dolaplar› kapat›yor). Üçüncü de
koflup her üç dolab›n birinin durumunu de¤ifltiri-
yor, yani aç›ksa kapat›yor, kapal›ysa aç›yor. Bunu
yüz ö¤renci s›rayla yap›yor: n-inci ö¤renci, her n
dolaptan birinin durumunu de¤ifltiriyor. Koflufltur-
ma bitti¤inde, yani yüz ö¤renci geçtikten sonra,
hangi dolaplar aç›kt›r?
Eureka-2004-III-5. Kay›p Para. Üç arkadafl bir
restorana girip yemek yiyorlar. Hesaplar› 15 mil-
yon tutuyor, dolay›s›yla her biri garsona 5 milyon
veriyor. Kasiyer indirim yap›p garsona befl milyon
iade ediyor (me¤er bu üç kifli kasiyerin tan›d›¤›y-
m›fl). Ama garson 5 milyonu üç arkadafl aras›nda
bölüfltürmeye üfleniyor ve her birine birer milyon
verip kalan iki milyonu cebine at›yor. Sonuç olarak
üç adam da 4 milyon vermifl oluyor, yani toplam
12 milyon. Buna garsonun cebindekini eklersek,
toplam 14 milyon ediyor. 15 milyonun bir milyo-
nu nereye gitti?
MD-2004-II YANITLARI
Soru 1. Bir tren ‹stanbul’dan Ankara’ya 10 sa-
atte gidiyor. Ankara’dan ‹stanbul’a giden tren ise
yolculu¤u 5 saatte tamaml›yor. ‹ki tren ayn› anda
hareket ediyorlar. Ankara’dan kalkan trende bir
kedi var. Yolda trenler birbirlerinin yan›ndan ge-
çerken kedi di¤er trene atl›yor. Kedi yola ç›kt›ktan
kaç saat sonra tekrar Ankara’da olur?
Yan›t: Hesap yapmaya gerek yok, tabii ki 10
saat sonra. Trenler ayn› anda kalkt›lar ve ‹stan-
bul’dan Ankara’ya giden tren 10 saat sonra Anka-
ra’dayd›.
Soru 2. Bir asker bulundu¤u yerden 6 gün
uzakl›ktaki bir merkeze bir mesaj götürme emri al›-
yor. Ancak geçece¤i yerlerde yiyecek olmad›¤›ndan
101
Matematik Dünyas›, 2004 Güz
tüm ihtiyac›n› yan›nda götürmek zorunda. Yan›nda
en fazla dört günlük ihtiyac› kadar yiyecek tafl›yabi-
liyor. Yan›na istedi¤i kadar asker alabilir. Di¤er as-
kerler yolun bir bölümünde yiyecek tafl›mak için re-
fakat edip sonra geri dönebilir. Her askerin tafl›ya-
bilece¤i yük kapasitesi ayn› oldu¤una göre askeri-
miz yan›na en az kaç kifli almal›?
Yan›t: ‹ki askere daha ihtiyaç vard›r. Birinci as-
ker birinci günün sonunda elindeki iki günlük yiye-
ce¤i di¤er iki askere vererek geri döner. ‹kinci gü-
nün sonunda ikinci asker elindeki bir günlük yiye-
ce¤i üçüncüye verir ve geri döner. Üçüncü asker
dört gün daha yolculuk ederek görevi tamamlar.
Soru 3. Bir sat›c›n›n dükkân›nda de¤iflik kalite-
de 10 kavanoz bal var. Sat›c›, kavanozlar› kaliteleri-
ne göre 1’le 10 aras›nda not vermifl. Üstüste 2 kava-
nozun s›¤abilece¤i yükseklikte ve 5 kavanozun yan-
yana durabilece¤i genifllikte bir tek raf var. Sat›c› bu
rafa kavanozlar›n› dizmek istiyor ancak bir koflulla:
Hiçbir kavanoz kendisinden daha de¤erli bir kava-
nozun üstünde ya da solunda olamaz. Örne¤in:
10 9 8 7 6
5 4 3 2 1
fleklinde bir dizilim kurallara uygun en basit çözüm
olurdu. Sat›c› kavanozlar› rafa kaç de¤iflik flekilde
dizebilir? Kavanoz say›s› 2n olsayd› ve her rafa n
kavanoz s›¤sayd›, kavanozlar kaç farkl› biçimde
dizilebilirlerdi?
Yan›t: 252 farkl› flekilde. 2n kavanoz varsa
farkl› flekilde dizilebilir. (Editörün Notu: Murat
Kipel’in telegrafik yan›t›n› ço¤u zaman oldu¤u gibi
editör anlayamam›flt›r. Editör, 2n için yan›t›n do¤-
ru oldu¤unu san›yor. E¤er bu genel yan›t do¤ruysa
10 kavanoz için yan›t›n 252 de¤il 42 olmas› gerek-
ti¤i anlafl›lmaktad›r. Genel yan›t›n kan›t›n› vere-
bilir misiniz?)
Soru 4. Tüm rakamlar› birbirinden farkl› on
basamakl› öyle bir say› bulunuz ki, her n için, say›-
n›n ilk n rakam›ndan oluflan say› n’ye tam bölüne-
bilsin.
Yan›t: 3.816.547.290 (Bu say›lardan kaç tane
var bilmiyorum. MK)
102
Soru 5. 4 metre eninde ve 4 metre yüksekli¤in-
de L fleklinde bir koridordan uzunca bir boruyu
geçirmek istiyorsunuz. Koridor yeterince uzun an-
cak boru e¤ilip bükülemedi¤inden köfleyi dönerken
zorlanacak gibisiniz. Borunun uzunlu¤u en fazla
kaç metre olmal› ki rahatça geçebilsin. (Borunun
kal›nl›¤› ihmal edilebilir.)
Yan›t: ‹ki koridorun kesiflti¤i yerde bir küp
oluflur. Bu kübün en büyük köflegeni 4 × √3 metre
uzunlu¤undad›r. Bu uzunlukta bir boru köfleden
geçebilir.
Soru 6. Elinizde 10 adet siyah ve 10 adet beyaz
top var. Bunlar› iki torbaya da¤›t›p rastgele birin-
den görmeden bir top çekiyorsunuz. Bu topun si-
yah olma olas›l›¤›n›n maksimum olmas› için topla-
r› torbalara nas›l da¤›t›rs›n›z?
Yan›t: Birinci Torbaya 10 beyaz, 9 siyah, ikin-
ci torbaya 1 siyah top koyar›z. Siyah çekme olas›-
l›¤› 1/2 × (9/19 + 1/1) ≈ 0,7368421053 olacakt›r.
Soru 7. Gözleriniz ba¤l› olarak masaya oturu-
yorsunuz. Masan›n üzerinde birbirinin ayn› 12
adet madeni para var. Bunlardan yar›s›n›n yaz› ya-
r›s›n›n da tura yüzü üstte. Dokunarak hangi yüzün
üstte oldu¤unu anlaman›z mümkün de¤il. Bu para-
lar› öyle iki gruba ay›r›n ki her iki grupta ayn› sa-
y›da yaz› yüzü üste gelsin.
Yan›t: Paralar› iki gruba ay›r›r›z. Birinci grup-
taki paralar›n tümünü ters çeviririz.
Soru 8. 22 – 2 = 2 “eflitli¤inde” bir rakam›n ye-
rini de¤ifltirerek do¤ru bir eflitlik yaz›n›z.
Yan›t: ‹kinci 2’yi biraz yukar› kayd›r›r›z:
22 – 2 = 2. ♦
Mehmet Altuğ’un 1979 Nasrettin Hoca yarışmasında
büyük ödül alan karikatürü

Ailenizin Matematik Köflesi:
Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / gabruma@hotmail.com
MD-2004-III.1. Ali Baba. Ali Baba’n›n bir çift-
li¤i varm›fl. Çiftli¤inde inekleri, koyunlar› ve ta-
vuklar› varm›fl. Hayvanlar›n›n ikisi d›fl›nda hepsi
inekmifl, ikisi d›fl›nda hepsi koyunmufl, ikisi d›fl›n-
da hepsi tavukmufl. Ali Baba’n›n çiftli¤inde kaç
hayvan varm›fl?
MD-2004-III.2. Pasta. Afla-
¤›daki pastay›, dört çocuk ara-
s›nda eflit olarak bölmeniz ger-
ekiyor. Tabii parçalar›n flekli ay-
n› olmal›, yoksa çocuklar birbi-
rini k›skanacakt›r. Bunu nas›l
yapars›n›z? Ya çocuklar m›z-
m›zlan›p parçalar›n fleklinin orijinal pastan›nkiyle
ayn› olmas›n› isterlerse?
Bir sonraki harfi tahmin eden sivri ak›ll› ç›kar m› aran›zdan acaba?
BSHTESAÇMA__
Pentomino’lar
Befl kare en az bir kenarda ba¤›nt›l› olmalar›
kofluluyla, simetrileri, döndürüleri, vs’leri saymaz-
sak afla¤›daki 12 de¤iflik biçimde dizilebilirler.
Böylece 12 × 5 = 60 kare elde ederiz. Bu 60
kareyi 60 karelik bir diktörtgene yerlefltirmek isti-
103
Matematik Dünyas›, 2004 Güz
MD-2004-III.3. Eyvah!
Adam›n biri sa¤a sola sap-
madan dosdo¤ru ormana gidiyor. Ormana vard›-
¤›nda ölecek. Adam bunu biliyor ama yapacak bir
fleyi yok. Adam›n s›rt›nda ne var?
MD-2004-III.4. Elmalar. Bir sand›kta 6 elma
var. Bu 6 elmay› 6 çocuk aras›nda eflit olarak pay-
laflt›racaks›n›z ama elmalardan biri sand›kta kala-
cak. Ve söylemeye gerek var m›, elmalar› kesmece,
parçalamaca yok...
MD-2004-III.5. Dokuz Nokta.
Yandaki dokuz noktay›, elinizi kal-
d›rmadan ve dört düz çizgiyle birbi-
rine ba¤layabilir misiniz?
yoruz. Seçeneklerimiz 3 × 20, 4 × 15, 5 × 12, 6 ×
10 boyutlu diktörtgenler.
Afla¤›da 6 × 10 boyutlu bir dikdörtgen için bir
çözüm bulacaks›n›z. Bunun gibi 6 × 10’luk dik-
törtgende 2338 tane daha çözüm var.
Boyut Çözüm Say›s›
6 × 10 2339
5 × 12 1010
4 × 15 368
5 × 12 2
Matematik Dünyas›, 2004 K›fl
Yan›tlar›n›z› gabruma@hotmail.com adresine
yollay›n. Do¤ru yan›tlara ödüllerimiz var.
SORULAR
2005-IV-1. Origami. Origami, Japon k⤛t
katlama sanat›d›r. Cet-
vel ve pergel kullanma-
dan, sadece elinizle...
Herhangi dikdörtgen
bir k⤛tla origami ku-
rallar›n›n d›fl›na ç›kma-
dan 60 derecelik aç›y›
nas›l elde edersiniz?
2005-IV-2. Ampuller. Bir bina yapt›rm›fls›n›z
ama elektrik tesisatç›lar› saçmasapan
bir ifl yapm›fllar! Zemin kattaki üç
elektrik dü¤mesi, dördüncü kattaki bir
odadaki üç ampulü kontrol ediyor.
Neyse ki herbiri tek bir ampulü kon-
trol ediyor. Bafllang›çta zemin kattas›-
n›z. Sadece bir kez merdivenleri ç›ka-
rak hangi dü¤menin hangi ampule
karfl›l›k düfltü¤ünü bulabilir misiniz?
2005-IV-3. Manav. Manavs›n›z. Size üç tane
kapal› meyve ku-
tusu gönderili-
yor. Birinin etike-
tinde “Elma”, di-
¤erininkinde
“Portakal”, öte-
kinde de “Elma ve Portakal” yaz›yor. Ancak eti-
ketlerin hepsi yanl›fl! Sadece bir kutudan tek bir
meyveye bak›p hangi etiketin hangi kutuya tekabül
etti¤ini bulabilir misiniz?
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Matematik Bölümü ö¤rencisi.
100
Eureka! Asl› Nesin*
gabruma@hotmail.com
Zekâ Sorular›
2005-IV-4. Bukalemunlar. Bir adaya 45 buka-
lemun götürülüyor. Bunlardan
on yedisi kahverengi, on befli
yeflil ve on üçü sar›. Bukale-
munlar adada serbest dolafl›yor
ve arada bir birbirlerine rastl›-
yorlar. Her karfl›laflmada sade-
ce iki bukalemun bulunuyor.
Farkl› renkten iki bukalemun karfl›lafl›nca, ikisi de
renk de¤ifltirip üçüncü rengi al›yorlar. Mesela, sar›
ve kahverengi iki bukalemun karfl›lafl›nca, ikisi de
birdenbire yeflil oluveriyor. Ayn› renkte iki bukale-
mun buluflursa hiçbir de¤ifliklik olmuyor. Bir süre
sonra adadaki bütün bukalemunlar›n ayn› renkte
olmas› mümkün mü?
MD-2004-III YANITLARI
Eureka-2004-III-2. Fitiller. Birer saatte yanan
iki fitiliniz var. Fitillerin uzunluklar›,
kal›nl›klar›, her fleyleri de¤iflik. Hat-
ta bir fitilin kaç dakikada kaç santi-
metre yand›¤›n› bile bilmiyorsunuz.
Fitillerden birinin yar›s› bir saniyede
de yanabilir, 59 dakikada da, buna
dair hiçbir ipucunuz yok. Bu iki fitil-
le 45 dakikay› nas›l ölçersiniz?
Yan›t. Bir fitilin uçtan uca bir saatte yand›¤›n›
biliyoruz, dolay›s›yla iki ucundan birden yakarsak
tamam› yar›m saatte yanar! ‹kinci fitili de ayn› an-
da yakarsak (yani bir fitilin iki ucunu, öbür fitilin
sadece bir ucunu yak›yoruz), ilk fitil tamamen yan-
d›¤›nda ikincinin yar›m saati yanm›fl olacakt›r. O
anda ikinci fitilin öbür ucunu da yakarsak fitilin
geri kalan k›sm› tam 15 dakikada yanacakt›r. Ya-
ni toplam 45 dakikay› ölçmüfl oluruz.
Do¤ru Yan›tlar: Nurdan Tokatl›, Can Özvar-
l›k, Cihan Baysal, Gizem G.S., Murat ve Yaflar
Dönmez, Meryem Erdal.

Eureka-2004-III-3. Kum Saatleri. Biri yedi da-
kikal›k, di¤eri dört dakikal›k iki kum saatiniz var.
Dokuz dakikay› nas›l ölçersi-
niz?
Yan›t. Birçok de¤iflik yan›t
olabilir. Ancak Volkan Sevin-
dik ve baz› okurlar›n afla¤›da-
ki yan›t› 9 dakikay› tam 9 da-
kikada ölçüyor!
‹ki kum saatini ayn› anda çevi-
74
relim. Dört dakikal›k saat bitince 0 0
4′
tekrar çevirelim. Yedi dakikal›k bi- 3 0
tince (dört dakikal›kta bir dakikal›k 4 4
çevir
kum kalm›fl olacakt›r) onu da çevi- 3 4
relim. Dört dakikal›k saatteki bir 4 0 3′
dakikal›k kum bitince, yedi dakika- 0 1
73 9′
l›k saatin alt k›sm›nda bir dakikal›k çevir
kum vard›r. Son bir defa yedi daki- 7 1
03
kal›k saati çevirirsek alt k›s›mdak› 1′
kum üste gelir ve bitene kadar bir 61 04
dakika daha geçer. ‹flte dokuz etti! çevir
10
Do¤ru Yan›tlar: Abdullah Nuri 6 4
Somuncuo¤lu, Hakan Karay›lan, 1′
00
Volkan Sevindik, ‹lyas Akça, Gür- 7 4
can Özdemir, Murat Yas, Can Öz-
varl›k, Umut Harmanc›o¤lu, Cihan Baysal, Sezai
Y›ld›r›m, Gizem G.S., Erdinç Sezgin, Bülent Suku-
flu, Meryem Erdal.
Eureka-2004-III-4. Yaramazl›k. Bir okulun
koridorunda yüz dolap var. Bir ö¤renci koridoru
boydan boya koflup bütün dolaplar› aç›yor. ‹kinci
bir ö¤renci, koflup her iki dolaptan birini kapat›yor
(yani çift numaral› dolaplar› kapat›yor). Üçüncü
de koflup her üç dolab›n birinin durumunu de¤iflti-
riyor, yani aç›ksa kapat›yor, kapal›ysa aç›yor. Bu-
nu yüz ö¤renci s›rayla yap›yor: n-inci ö¤renci, her
n dolaptan birinin durumunu de¤ifltiriyor. Koflufl-
turma bitti¤inde, yani yüz ö¤renci geçtikten sonra,
hangi dolaplar aç›kt›r?
Yan›t. Bakal›m her dolaba kaç kez dokunulu-
yor, yani her dolap kaç kez aç›l›p kapan›yor? k-in-
ci ö¤renci, numaras› k’ye bölünen dolaplara do-
kundu¤undan, çift say›da böleni olan dolaplar ka-
pal› kal›r, di¤erleri aç›k kal›r. fiimdi bir say›n›n kaç
tane böleni oldu¤una bakal›m. E¤er a, n’nin bir
böleniyse, n/a da n’nin bir bölenidir. Yani a,
n/a’dan hep farkl›ysa, bu bölenler çifter çifter gi-
derler ve n’nin çift say›da böleni olur. Dolay›s›yla
101
Matematik Dünyas›, 2004 K›fl
bir say›n›n bölenlerinin tek say›da olmas›n›n tek
yolu, bir a için a ve n/a’n›n eflit olmas›d›r, yani a =
n2 eflitli¤idir. En sonda aç›k kalan dolaplar, numa-
ralar› kare olan dolaplard›r. Aç›kca yazacak olur-
sak 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81 ve 100 numara-
l› dolaplar aç›kt›r.
Do¤ru Yan›tlar: Hakan Karay›lan, Gürcan Öz-
demir, Murat Yas, Can Özvarl›k, Cihan Baysal,
Sezai Y›ld›r›m, Gizem G.S., ‹hsan Yücel, Özer Aris,
Erdinç Sezgin, Murat ve Yaflar Dönmez, Meryem
Erdal.
Eureka-2004-III-5. Kay›p Para. Üç arkadafl bir
restorana girip yemek yiyor-
lar. Hesaplar› 15 YTL tutu-
yor, dolay›s›yla her biri garso-
na 5 YTL veriyor. Kasiyer in-
dirim yap›p garsona 5 YTL ia-
de ediyor (me¤er bu üç kifli ka-
siyerin tan›d›¤›ym›fl). Ama
garson 5 YTL’yi üç arkadafl
aras›nda bölüfltürmeye üfleni-
yor ve her birine birer milyon verip kalan iki mil-
yonu cebine at›yor. Sonuç olarak üç adam da 4
YTL vermifl oluyor, yani toplam 12 YTL. Buna
garsonun cebindekini eklersek, toplam 14 YTL
ediyor. 15 YTL’nin 1 YTL’si nereye gitti?
Yan›t. E¤er akl›n›za esen say›lar› toplarsan›z he-
men hemen her türlü toplam› bulursunuz elbet! Bu-
radaki karmafla, yanl›fl say›lar› toplamam›zdan kay-
naklan›yor. Üç arkadafl›n ödedi¤i 12 YTL’nin içinde
zaten garsonun cebindeki 2 YTL say›l›yor, 2 YTL’yi
bir daha eklemenin âlemi yok! Biri verilen para di-
¤eri al›nan para! (Arkadafllar›n verdi¤i para flöyle
bölüflmüfl durumda: 10 YTL kasiyerde, 2 YTL de
garsonun cebinde.)
Do¤ru Yan›t-
lar: Hakan Kara-
y›lan, Gürcan Öz-
demir, Murat Yas,
Can Özvarl›k,
Umut Harmanc›-
o¤lu, Sezai Y›ld›-
r›m, ‹hsan Yücel,
Erdinç Sezgin, Bü-
lent Sukuflu, Mu-
rat ve Yaflar Dön-
mez, Meryem Er-
dal. ♣
Matematik Dünyas›, 2004 K›fl

★ ★ ★ ★★
★ ★★
★
★
Abra
★ ★ ★
★★★ ★
kadabra
★ ★ ★
★
Asl› Nesin*
★ gabruma@hotmail.com

Bu sihirbazl›¤›m›z biraz Aman dikkat! Her sihirbazl›k gösterisinde ol-

karmafl›k gibi ama çok gü-
zel! Bir deste k⤛t ve bir masaya ihtiyac›n›z var.
1) Bir kurban seçip ona k⤛tlar›n de¤erini söy-
leyin: Her k⤛t üstündeki de¤eri tafl›r; ayr›ca, V =
11, D = 12, K = 13 ve A = 1.
2) Desteyi masan›n üstüne koyun. Kurban,
destenin en üstündeki k⤛d› yüzü yukar› bakacak
flekilde masan›n üstüne koysun.
3) Bu k⤛d›n üstüne, k⤛d›n de¤eri on üç ede-
cek kadar k⤛t ekleyin. Ekledi¤iniz k⤛tlar›n da
yüzü aç›k olsun. Örne¤in, kurban›n açt›¤› k⤛t va-
leyse, valenin üstüne iki k⤛t daha koyun.
4) Bu y›¤›n› ters çevirip masan›n üstünde bir ye-
re koyun. fiimdi elinizde kalan k⤛tlarla yukardaki
ad›mlar› tekrarlay›n, ta ki deste bitene kadar. Her
seferinde ayr› bir y›¤›n yapmal›s›n›z. E¤er son y›¤›n
için elinizdekiler 13’e varm›yorsa, o kalanlar› ulafl›-
lamayacak bir yere koyun, örne¤in elinizde kals›n.
5) Kurbana masan›n üstündeki y›¤›nlardan
üçünü seçmesini söyleyin. Geri kalan y›¤›nlar›
dördüncü ad›mdan arta kalanlarla birlefltirin.
6) Bu “birlefltirilmifl” deste elinizde dursun.
Elinizdeki bu desteden on k⤛t ç›kar›n ve bir ke-
nara koyun (bunlar art›k gerekmeyecek).
7) Masada sadece kurban›n seçti¤i o üç y›¤›n
kalmal›. Kurbandan bu sefer o üç y›¤›ndan ikisini
seçmesini isteyin. Seçti¤i iki destenin üstündeki ilk
k⤛d› yüzü görülecek flekilde çevirin.
8) Bu iki k⤛d›n de¤erini toplay›n. Ne kadar
ediyorsa elinizdeki k⤛tlardan o kadar k⤛t ç›ka-
r›n. Bunlara da art›k ihtiyac›n›z yok, bir kenara
koyun.
9) Kurban elinizde kalan k⤛tlar› says›n.
10) fiimdi ona en son destenin (seçilmeyen des-
tenin) en üstteki k⤛d›n› çevirmesini söyleyin. Ta-
taaaaa! O k⤛t, elinizde kalan k⤛t say›s›na eflit!
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.
du¤u gibi bu numaray› ayn› seyircilerin önünde
fazla tekrarlamay›n: çakarlar dalgay›!
Sihirbazl›¤›n S›rr› Nedir?
Seyirci beflinci ad›mda üç y›¤›n seçiyor: asl›nda
üç k⤛t seçmeye tekabül ediyor bu. Her y›¤›n›n en
üst k⤛d›, dördüncü ad›mda y›¤›nlar› çevirdi¤imiz
için, asl›nda baflta en alta koydu¤umuz k⤛tt› (ya-
ni de¤erini al›p saymaya bafllad›¤›m›z k⤛t).
Bu seçilen üç k⤛d›n de¤eri x, y ve z olsun. x
k⤛d›n›n oldu¤u y›¤›nda (buna X y›¤›n› diyelim)
tam (13 – x) + 1 tane k⤛t var, çünkü x’ten 13’e
kadar say›p o kadar k⤛t koyuyoruz, bir de x kâ-
¤›d› var. Ayn› flekilde Y ve Z y›¤›nlar›nda da 14 – y
ve 14 – z tane k⤛t var.
Geriye kalan bütün k⤛tlar› elimizde birlefltiri-
yoruz. Burada da belli ki,
52 – (14 – x) – (14 – y) – (14 – z),
yani,
10 + (x + y + z)
tane k⤛t var. Alt›nc› ad›mda elimizdekilerden on
tane k⤛t ç›kard›¤›m›zda, (kalan k⤛t say›s›na k
dersek e¤er), k = x + y + z elde ediyoruz. Son olarak
da sekizinci ad›mda, x, y ve z’nin herhangi ikisini
toplay›p, elimizdeki desteden ç›kar›yoruz. Yani di-
yelim ki seyirci sekizinci ad›mda y’yi ve z’yi seçti, o
zaman elimizde en nihayetinde k – (y + z) = x tane
k⤛t kal›yor, ki bu da aç›lmam›fl y›¤›n›n en üstteki
k⤛d›n›n de¤erine tekabül ediyor, do¤al olarak! ♣

102

Ailenizin Matematik Köflesi:
Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / gabruma@hotmail.com
MD-2004-IV.4. Ücret. Bir iflçi sizin için yedi
gün boyunca çal›flacak, siz de ona ücret olarak her
gün bir külçe alt›n›n yedide birini ve-
receksiniz. Külçeyi sadece iki yerin-
den k›rarak bunu nas›l yapabilirsiniz?
MD-2004-IV.4. Çikolata. 10 × 20 boyutunda,
yani 200 küçük parçadan oluflmufl bir çikolata ta-
bakan›z var. En az kaç k›r›flta bu tabakay› 200 par-
çaya ay›rabilirsiniz?
MD-2004-IV.3. Ev Büyütme. Bu kare evin sahi-
bi evinin büyüklü¤ünü iki kat›na ç›karmak istiyor,
ama evinin kare kalmas›n› istiyor. Görüldü¤ü gibi
dört a¤aç çevreliyor evi. Evsahibi ne
a¤açlar› kesmek ne de evin kat say›s›n›
de¤ifltirmek istiyor. ‹stedi¤i büyütmeyi
nas›l gerçeklefltirir?
Bir sonraki harfi tahmin eden sivri ak›ll› ç›kar m› aran›zdan acaba? BSHTESAÇMA__
Yan›t: A! Harfler sorunun sözcüklerinin ilk harfleri!
Do¤ru Yan›tlar: ‹hsan Yücel, Melike ve Zarife Dönmez.
GEÇEN SAYININ YANITLARI
MD-2004-III.1. Ali Baba. Ali Baba’n›n bir çift-
li¤i varm›fl. Çiftli¤inde inekleri, koyunlar› ve ta-
vuklar› varm›fl. Hayvanlar›n›n ikisi d›fl›nda hepsi
inek, ikisi d›fl›nda hepsi koyun, ikisi d›fl›nda hepsi
tavuk. Ali Baba’n›n çiftli¤inde kaç hayvan varm›fl?
Yan›t: Bir inek, bir koyun ve bir tavuk! Do¤ru
Yan›tlar: Sezai Y›ld›r›m, ‹hsan Yücel, Melike ve
Zarife Dönmez, Meryem Erdal.
MD-2004-III.2. Pasta. Afla¤›daki pastay›, dört
çocuk aras›nda eflit olarak bölmeniz gereki-
yor. Tabii parçalar›n flekli ayn› olmal›, yoksa
çocuklar birbirini k›skanacakt›r. Bunu nas›l
yapars›n›z? Ya çocuklar m›zm›zlan›p parçalar›n flek-
linin orijinal pastan›nkiyle ayn› olmas›n› isterlerse?
Yan›t: Noktal› çizgilerden. Do¤ru Yan›tlar:
‹hsan Yücel, Melike ve Zarife Dönmez, Meryem
Erdal.
103
Matematik Dünyas›, 2004 K›fl
MD-2004-IV.2. Pasta.
Geçen seferki sorunun ayn›s›
ama de¤iflik: Afla¤›daki pastay›, dört çocuk aras›nda
eflit olarak bölmeniz gerekiyor. Tabii parçalar›n flek-
li ayn› olmal›, yoksa çocuklar bir-
birini k›skanacakt›r. Bunu nas›l ya-
pars›n›z? Ya çocuklar m›zm›zlan›p
parçalar›n fleklinin pastan›nkiyle
ayn› olmas›n› isterse?
MD-2004-IV.1. Aliye Ana’n›n Çiftli¤i. Aliye
Ana’n›n bir çiftli¤i varm›fl. Çiftli-
¤inde inekleri ve koyunlar› var-
m›fl. Her koyun gördü¤ü inek ka-
dar koyun görüyorsa ve her inek
gördü¤ü inek say›s›n›n iki kat›
kadar koyun görüyorsa, Aliye
Ana’n›n çiftli¤inde kaç inek kaç
koyun varm›fl?
MD-2004-III.3. Eyvah! Adam›n biri sa¤a sola
sapmadan dosdo¤ru ormana gidiyor. Ormana var-
d›¤›nda ölecek. Adam bunu biliyor ama yapacak
bir fleyi yok. Adam›n s›rt›nda ne var?
Yan›t: Aç›lmayan paraflütü!
MD-2004-III.4. Elmalar. Bir sand›ktaki 6 el-
may› 6 çocuk aras›nda eflit olarak paylaflt›racaks›-
n›z ama elmalardan biri sand›kta kalacak...
Yan›t: Bir çocu¤a elmay› sand›kla beraber ve-
rirsiniz! Do¤ru Yan›tlar: Sezai Y›ld›r›m, Melike ve
Zarife Dönmez.
MD-2004-III.5. Dokuz Nokta. Yandaki dokuz
noktay›, elinizi kald›rmadan ve dört düz
çizgiyle birbirine ba¤layabilir misiniz?
Yan›t: Elbette! Do¤ru Yan›tlar: ‹h-
san Yücel, Melike ve Zarife Dönmez,
Meryem Erdal. ♣
Matematik Dünyas›, 2004 K›fl
Oyun
MD-2004-IV.1. Bir satranç oyununda beyazlar
alt›nc› hamlede g7’deki piyonla siyahlar›n f8’deki
bir askerini al›yor, piyon ata dönüflüyor ve böylece
flah çekip mat ediyor. Oyun nas›l oynanm›flt›r?
Not 1. Tek bir çözüm var.
Not 2. Bu problem 1994’te Peter Rossler tara-
f›ndan bulunmufltur.
MD-2004-IV.2. Belli bir say›dan bafllayarak iki
kifli s›rayla 1 ya da 2 ç›kar›yor. ‹lk 0 diyen kazan›-
yor. Bu oyunu kim ve nas›l oynayarak kazan›r?
MD-2004-IV.3. Belli bir say›dan bafllayarak iki
kifli s›rayla 1 ya da 2 ç›kar›yor. Negatif say›lar ya-
sak. ‹lk 0 diyen kaybediyor. Bu oyunu kim ve nas›l
oynayarak kazan›r?
ZARSIZ TAVLA
avlay› flans oyunu s›n›f›na sokan zarlard›r.
T Zars›z tavla, klasik tavlan›n kurallar›yla an-
cak zars›z oynanan, aynen satrançtaki gibi
sonraki hamlelerin düflünülmesi gereken bir zekâ
oyunudur. Klasik tavlada zarlarla elde edilen say›
ikililerini yandaki
♥
say› fleridini kulla-
1 2 3 4 5 6
narak oyunculara
♠
seçtirece¤iz.
1. Kural. Yaz›-tura veya herhangi bir yolla
hangi oyuncunun önce bafllayaca¤› belirlenir.
2. Kural. ‹lk bafllayan oyuncu say› fleridi üzerin-
deki alt› say›dan birini seçer ve bu seçti¤i say›y› gös-
termek için bir cisim (♥) kullan›r. Rakip de kalan befl
say›dan birini farkl› bir cisim (♠) kullanarak seçer.
Böylece ilk oyuncunun oynayaca¤› zarlar belirlenir.
3. Kural. Bundan sonra, her oyuncu s›ras› geldi-
¤inde kendisinin ve rakibinin en son seçti¤i say›lar
* Gaziosmanpafla Üniversitesi ö¤retim üyesi.
104
Köflesi
Asl› Nesin* / gabruma@hotmail.com
MD-2004-IV.4. MD-2004-IV.5.
Bir hamlede mat. Kimin Siyah oynar ve iki
mat etti¤ini söylemeye- hamlede mat eder.
ce¤iz! Nas›l?
MD-2004-IV.4. 0’dan bafllayarak iki kifli
s›rayla bir öncekinin say›s›na 0’la 10 aras› bir say›
ekliyor. 100 diyen ya da 100’ü aflan kaybeder. Bu
oyunu kim ve nas›l oynayarak kazan›r? ♣
Naim Ça¤man*
d›fl›nda kalan dört say›dan birini seçerek, bu seçti¤i
say› ve rakibin en son seçti¤i say›yla oyununu oynar.
Oyun bitene kadar ayn› kurala göre oyuncular oyna-
yacaklar› kendi say› ikililerini olufltururlar.
Ek Kural. Bu yöntemle hiç çift say› ikilisi elde
edilemeyece¤inden, oyuncular oyun boyunca hiç
çift oynayamayacaklard›r. Bunun için her bir oyun-
cuya oyun boyunca istedi¤i aflamada kullanmak
üzere sadece iki defa rakibin en son seçti¤i say›y›
seçme hakk› veriyoruz.
Dikkat edilirse, her oyuncu, oynayaca¤› say› iki-
lisinden birini kendi, di¤erini rakibi seçmektedir.
Oyuncunun seçti¤i say› kendi oynayaca¤› say› ikili-
sinden biri olacakt›r, ancak bu say›n›n rakibin oyna-
yaca¤› ikiliden biri olaca¤›na ve kendisinin bir son-
raki oynayaca¤› ikilisinin biri olamayaca¤›na dikkat
etmelidir. Her oyuncunun say› seçimi, hem rakibinin
hem kendisinin sonraki seçimlerini etkileyecektir.
Bunun için oyunun bafl›nda bafllang›ç say› ikilisini iyi
oluflturmak oyunun gidiflat› için çok önemlidir. ♣
 Matematik Dünyas›, 2004 K›fl

Yay›n Dünyas›
Kad›n Matematikçiler
Canan Okur

Kad›n bi düflünülmüfltür. Do¤al olarak da matematik dün-

Matematikçiler yas› “erkeklerin dünyas›” haline gelmifltir.
Bitmeyen Bir Önce “k›zlar okula gider mi?” önyarg›s›yla mü-
Mücadelenin Öyküsü cadele etmek zorunda kalm›fllard›r. Yani mücadele
aile içinde bafllam›flt›r. Bunlara örnek; Frans›z Sop-
Yazan: hie Germain’i ve Alman Caroline Herschel’i aileleri
Ercan Kumcu okula göndermek istememifl, evde oturtmaya çal›fl-
Remzi Kitabevi, m›flt›r. ‹ngiliz Mary Somerville’e annesi ‹ncil’i oku-
Ekim 2004 yabilmesi için okuma ö¤renmesine izin vermifl ama
gerekli de¤il diye yazmay› ö¤renmesine karfl› ç›km›fl-
Ercan Kumcu mate- t›r. Rus Sophia Kovalevskaya kitap okudu¤unu ve
matikçi de¤il, iktisatç›. matematik çal›flt›¤›n› anne ve babas›ndan saklamak
Ve kad›n da de¤il, erkek! Ama Ercan Kumcu kad›n zorunda kalm›fl, evde herkes uyuduktan sonra oku-
matematikçiler hakk›nda bir kitap yazmak zorun- maya çal›flm›flt›r. ‹ngiliz Florence Nightingale, baba-
da kal›yor, çünkü baflka kimse yapmam›fl... s›n›n, “Matematik k›zlara göre de¤ildir,” önyarg›-
Ercan Kumcu matematikçi de¤il derken pro- s›yla mücadele ederken, annesinin, “Bir k›z mate-
fesyonel matematikçi de¤il demek istedik. Mesle¤i matik okuyup da ne yapar?” sorusuna cevap ver-
gere¤i matematikle ilgilendi¤i gibi amatör mek zorunda kalm›flt›r. ‹ngiliz Mary Boole
olarak da hem matematikle hem de mate- okuldan al›n›p kilisede babas›n›n yan›na ve-
matik tarihiyle ilgileniyor. Hürriyet gazete- rilmifltir. Frans›z Marie-Louise Dubreil-Ja-
sinde matematikçiler hakk›nda yaz›lar› dü- cotin’e annesi flark› söylemeyi ve resim yap-
zenli olarak ç›kar. Bu dergide de yaz›lar› ya- may› ö¤retmifl, ama toplama ve ç›karma ö¤-
y›mland›. retmeyi ihmal etmifltir. ‹ngiliz matematikçi
Ercan Kumcu kitab›nda matemati¤e pek Augustus De Morgan, “K›zlar matemati¤in
dokunmam›fl. Bunu matematikçilere b›rak- neden olabilece¤i zihin bask›s›na dayana-
m›fl: “Bir matematik amatörü olarak benden Ercan Kumcu mazlar,” diye Ada King’e matematik dersle-
bu kadar. As›l ifl, matemati¤i profesyonel ri vermek istememifltir. Grace Chisholm Yo-
olarak ifl edinmifllere düflüyor galiba” diyerek bitir- ung Cambridge Üniversitesi’ni kazand›¤› halde, aile-
mifl önsözünü. si k›zlar›n›n üniversiteye gitmesine izin vermemifl ve
Kitab›n önsözünden al›nt› yapmadan olmaz: hay›r iflleriyle u¤raflan bir kurumda çal›flt›rm›fllard›r.
[...] ünlü düflünür Immanuel Kant kad›nlar için, Alman matematikçi Emmy Noether’e ailesi çocuk-
“Madem güzel kafalar›n› geometriyle meflgul ede- ken bulafl›k y›kamay›, dans etmeyi ve flark› söyleme-
cekler, sakal da b›rakabilirler,” diyebilmifltir. Daha yi ö¤retmifl, lise ö¤retmeni olmas›n› istemifltir. Gert-
da ileri gidilerek kad›n›n çok düflünmesi durumun- rude Mary Cox liseyi bitirdikten sonra önce bir üni-
da, vücudundaki kan›n üreme organlar› yerine beyi- versiteye de¤il, kilisede çal›flmaya gönderilmifltir.
ne gidece¤inden, k›s›rl›¤a neden olabilece¤i konu- Üniversiteye ancak 25 yafl›nda bafllayabilmifltir.
sunda t›bbi kan›tlar dahi bulmaya çal›fl›lm›flt›r. Ay- ‹ngiliz Charlotte Angas Scott Cambridge Üni-
n› teorinin, nedense, erkeklere de uygulanabilece¤i versitesi’nin Girton College’›n› üstün dereceyle bitir-
hiç düflünülmemifltir. Matematik, kad›nlar için kor- di. K›z oldu¤u için diplomas›n› vermediler. Çünkü,
kulacak bir konu olarak tan›t›lm›fl, erkek ifliymifl gi- okulu dereceyle bitiren bir k›z daha önce hiç olma-

105
Matematik Dünyas›, 2004 K›fl
m›flt›. Frans›z Marie-Louise Dubreil-Jacotin [...] üni-
versite girifl s›navlar›nda ikinci geldi¤i halde École
Normale Supérieure’a k›zlar okula al›n›rsa “yol
olur” düflüncesiyle ilk önce kabul edilmedi. Ameri-
kal› Christine Ladd-Franklin John Hopkins Üniver-
sitesinde k›zlar laboratuvara al›nmad›¤› için fizik
okuyamad›. Matematikte doktora tezini bitirdi, ama
doktora derecesini ancak 45 y›l sonra alabildi. [...]
Rus Sophia Kovalevskaya Rusya’dan ç›kabilmek
amac›yla evlenip Almanya’ya okumaya gitti. Ama,
Klasik Avrupal› Modernitenin ‹cad› ve
‹slam’da Bilim
Yazan: Rüfltü Raflid
Derleyen: Bekir S. Gür
Kadîm Yay›nlar›, Ocak 2005
Rüfltü Raflid, günümü-
zün önde gelen Arap mate-
mati¤i tarihçilerindendir.
M›s›r as›ll›d›r. Kahire Üni-
versitesi’nde felsefe, sonra da
Paris’te matematik okumufl-
tur. Birçok sayg›n üniversite-
de ö¤retim üyesi olarak bu-
lunmufl, konusunda 30 dola-
y›nda kitap yazm›fl ya da edi-
törlü¤ünü yapm›fl, birçok
ödül ve madalya kazanm›flt›r. Bilim tarihine Avru-
pamerkezci bak›fl aç›s›yla bak›lmas›na karfl› ç›k›-
fl›yla tan›n›r.
106
k›z oldu¤u için Heidelberg Üniversitesi’ne kabul
edilmedi. Amerikal› Ruth Gentry Berlin ve Göttin-
gen üniversitelerine k›z oldu¤u için al›nmad›. ‹ngiliz
Isabel Maddison 1892’de Cambridge Üniversitesi’ni
birincilikle bitirdi, ama diploma vermediler.
Ey erkek okurlar›m, e¤er günün birinde kitap-
ç›da “Erkek Matematikçiler” adl› bir kitap görür-
seniz, akflama ne yemek yapay›m diye düflünmeye
bafllay›n derim size! ♣
Bu kitapta dergimiz yazarlar›ndan Bekir Gür,
Rüfltü Raflid’in “Semerkant’tan G›rnata’ya kadar
uzanan genifl co¤rafyada çal›flmalar›n› Arapça
olarak yürütmüfl Müslüman, Yahudi, H›ristiyan
ve di¤er dinlere mensup bilim adamlar›n›n çal›fl-
malar›n›n, klasik bilimin daha iyi anlafl›lmas›nda
hem felsefi hem de tarihsel olarak nas›l katk› sa¤-
layabilece¤ini” inceleyen yaz›lar›n› derlemifltir.
Önsözünü Rüfltü Raflid flöyle bitiriyor: “Ta-
kip eden sayfalarda, Klasik ‹slam’da bilim ve ma-
tematik tarihinin vaziyetinin ortaya koydu¤u ki-
mi sorular› cevaplamaya çal›flt›m. [... B]u sayfalar
benim zihnimde temelde Türkiyeli genç araflt›r-
mac›lara hitap etmekte ve onlara flunu söylemek-
tedir: Bu meseleleri ele alman›z›n ve zorlu¤a gö-
¤üs germenizin tam zaman›d›r.”
Matemati¤in tarihiyle ilgilenenlere önerilir
demek yetmez, emredilir demek gerekir! ♣
Matematik Dünyas›, 2005 Bahar

Eureka! Asl› Nesin*

gabruma@hotmail.com

Zekâ Sorular›
Ama hazinede az para oldu¤u için, bu yolun olabil-
Yan›tlar›n›z› gabruma@hotmail.com adresine
di¤ince k›sa olmas›na karar verilir (gene de bu yol-
yollay›n. Do¤ru yan›tlara ödüllerimiz var.
lar herhangi bir flehri herhangi bir baflka flehre ba¤-
SORULAR lamal›.) Mühendisler afla¤›daki üç plan› yarat›rlar:
MD-2005-I.1. Karars›z Âfl›k. Mehmet’in iki A B A B A B
k›z arkadafl› var. Biri ‹stanbul’da, di¤eri Ankara’da
oturuyor. Mehmet Eskiflehir’de yafl›yor ve k›z ar-
kadafllar›n› görmeye trenle gidiyor.
Eskiflehir’de duran trenler bat›ya ya da do¤uya C DC DC D
giderler. Bat›ya gidiyorlarsa ‹stanbul’a, do¤uya gi-
diyorlarsa Ankara’ya giderler. ‹ki tarafa da giden Birincisi 40 km’lik yol kullan›yor, ikincisi 30,
eflit say›da tren var. üçüncüsü de afla¤› yukar› 28,3 km’lik yol kullan›-
Mehmet iki k›z arkadafl›n› da eflit derecede se- yordu. Ancak planlar›n› Maliye Bakan›’na göster-
viyor. ‹kisinin aras›nda seçim yapmak ona zor gel- diklerinde, Bakan onlar› savurganl›kla suçlad› ve
di¤inden gara her var›fl›nda hangi yöne giderse git- iki dakikada daha da az maliyetli bir yol gösterdi.
sin ilk gelen trene binmeye karar veriyor. Bu yön- Bakan›n çözümünün ne oldu¤unu görebiliyor mu-
temi bir ay boyunca uygulad›ktan sonra, bir bak›- sunuz?
yor ki Ankara’daki k›z› ‹stanbul’dakinden 11 kat
daha fazla ziyaret etmifl. Mehmet’in gara rastgele GEÇEN SAYININ YANITLARI
saatlerde geldi¤ini varsayarsak, ‹stanbul’daki za- 2004-IV-1. Origami. Origami, Japon k⤛t
vall› k›z onu neden bu kadar az görüyor? katlama sanat›d›r. Cetvel ve pergel kullanmadan,
sadece elinizle, k⤛d› katlayarak... Herhangi dik-
MD-2005-I.2. Polinom Bilmece. Ayfle akl›n- dörtgen bir k⤛tla origami kurallar›n›n d›fl›na ç›k-
dan katsay›lar› do¤al say› olan herhangi bir P po- madan 60 derecelik aç›y› nas›l elde edersiniz?
linomu tutar. Bar›fl Ayfle’ye bir a tamsay›s› söyler Yan›t: Üstelik iki
ve Ayfle Bar›fl’a P(a) de¤erini söyler. Sonra Bar›fl bir harekette elde edebili-
b tamsay›s› daha söyler. Ayfle gene P(b) de¤erini riz: 1) K⤛d›m›z› k›sa
söyler. Bu verilerden yola ç›karak Bar›fl polinomu kenar›ndan ortadan
bilir. Bar›fl’›n stratejisi nedir? ikiye katlar›z ve tekrar
açar›z. 2) Sonra, flekilde görüldü¤ü gibi sa¤ alt kö-
MD-2005-I.3. K›sa Yol. Lateralya’da dört bü- fleyi orta çizginin üzerine gelecek flekilde katlar›z.
yük flehir var. Bu flehirlere A, B, C ve D diyelim. Bu fiekilde iflaretlenen aç› 60 derecedir. ‹flte kan›t›:
flehirler kenarlar› on kilometre olan bir karenin kö- D noktas›, katlamadan sonra B noktas›n›n gel-
flelerini olufltururlar. fiehirleraras› ulafl›m› kolaylafl- di¤i yerdir. Dolay›- A
t›rmak için, Lateralyan Ulafl›m Kurumu bu dört fleh- s›yla AD = AB. Ayr›-
ri de birbirine ba¤layan yollar yapmaya karar verir. ca DE, AB’nin orta- D E
dikmesi oldu¤un-
dan, DB = DA. De-
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Matematik Bölümü ö¤rencisi. B
C
106

mek ki ADB bir eflkenar üçgen ve dolay›s›yla
m(BDC) = 30°. flimdi, ADC diküçgen oldu¤undan
m(ACD) = 60° bulunur.
Do¤ru Yan›tlar: Onur Varol, Cem Beytekin,
Özkan Gökdere.
2004-IV-2. Ampuller. Bir bina yapt›rm›fls›n›z
ama elektrik tesisatç›lar› saçmasapan bir ifl yapm›fl-
lar! Zemin kattaki üç elektrik dü¤mesi, dördüncü
kattaki bir odadaki üç ampulü kontrol ediyor.
Neyse ki herbiri tek bir ampulü kontrol ediyor.
Bafllang›çta zemin kattas›n›z. Sadece bir kez merdi-
venleri ç›karak hangi dü¤menin hangi ampule kar-
fl›l›k düfltü¤ünü bulabilir misiniz?
Yan›t: Ampullerden birinin dü¤mesine bas›p bir
süre aç›k b›rak›r›z. Bu süre zarf›nda ampul ›s›n›r.
Sonra o dü¤meyi kapat›p baflka bir dü¤me açar›z.
fiimdi yukar› ç›kt›¤›m›zda yanan ampulun son açt›-
¤›m›z dü¤meye, sönük ama s›cak olan ampulun ilk
yakt›¤›m›z dü¤meye ve son ampulun da dokunma-
d›¤›m›z dü¤meye karfl›l›k geldi¤ini anlar›z.
Do¤ru Yan›tlar: Ceyhun Yücel, Havva Bala-
ban, Deniz Güço¤lu, Ziyahan Çetin, Hasan Uytun,
Ramazan Yegin, Burak Akbu¤day, Mehmet Kab-
lan, Cem Beytekin, Feyza Yusuf, Nurgül ‹bifl ve
Yata¤an Lisesi 11 Fen A s›n›f› ö¤rencileri, Hüseyin
Özmen, Begüm Gürbüz, nos_amus, Sabri Varan,
Gürkan fiafak, Onur Varol, rozdede, Deniz Kara-
man, Tonguç Cankurt, Hasan fiahin, Serdar Engi-
no¤lu, Tanyeri Barak, Burcu Tunca, nur_tw13,
Yasin O¤uz, Ç›nar Yüncüler, Can Özvarl›k, Tacet-
tin Yüce, cigdem1215, Arden Dertat, Nejdet Pa-
ran, Erden Berkcan, Osman Asr›n.
2004-IV-3. Manav. Manavs›n›z. Size üç tane
kapal› meyve kutusu gönderiliyor. Birinin etiketin-
de “Elma”, di¤erininkinde “Portakal”, sonuncu-
sunda da “Elma ve Portakal” yaz›yor. Ancak eti-
ketlerin hepsi yanl›fl! Sadece bir kutudan tek bir
meyveye bak›p hangi etiketin hangi kutuya tekabül
etti¤ini bulabilir misiniz?
Yan›t: “Portakal ve Elma” kutusundan bir
meyva alal›m. Diyelim ki elma ç›kt›. O zaman bu
kutusu sadece elma içerir. Demek ki “Portakal” ku-
tusu elma kutusu olamaz. Üzerindeki etiketten do-
lay› portakal kutusu da olamaz. Demek ki “Porta-
kal” kutusu asl›nda portakal ve elma kutusuymufl.
Dolay›s›yla “Elma” kutusunda da portakal vard›r.
107
Matematik Dünyas›, 2005 Bahar
Do¤ru Yan›tlar: Cansu Yüncüler, Ayfle Erken,
scorpion_90162, Ebru Ç›tako¤lu, Deniz Güço¤lu,
Saliha Kartal, Hasan Uytun, Ramazan Yegin, Ah-
met Topalo¤lu, Mehmet Kablan, Cem Beytekin,
edur, Emrah Kaya, Deniz Altunlu, nos_amus, Ey-
lem Güzel, Sabri Varan, Gürkan fiafak, Yaflar ve
Mustafa Dönmez, Nurgül ‹bifl ve Yata¤an Lisesi
11 Fen A S›n›f› Ö¤rencileri, Onur Varol, Deniz Ka-
raman, Hasan fiahin, Serdar Engino¤lu, Tanyeri
Barak, Can Özvarl›k, cigdem1215, Arden Dertat,
Nejdet Paran, Nurhan (freedom03055), Özkan
Gökdere, Hilal Arslan.
2004-IV-4. Bukalemunlar. Bir adaya 45 buka-
lemun götürülüyor. Bunlardan on yedisi kahveren-
gi, on befli yeflil ve on üçü sar›. Bukalemunlar ada-
da serbest dolafl›yor ve arada bir birbirlerine rastl›-
yorlar. Her karfl›laflmada sadece iki bukalemun bu-
lunuyor. Farkl› renkten iki bukalemun karfl›lafl›n-
ca, ikisi de renk de¤ifltirip üçüncü rengi al›yorlar.
Mesela, sar› ve kahverengi iki bukalemun karfl›la-
fl›nca, ikisi de birdenbire yeflil oluveriyor. Ayn›
renkte iki bukalemun buluflursa hiçbir de¤ifliklik
olmuyor. Bir süre sonra adadaki bütün bukale-
munlar›n ayn› renkte olmas› mümkün mü?
Yan›t: Sar› bir bukalemunla yeflil bir bukalemun
karfl›laflt›¤›nda, sar› ve yeflil bukalemunlar›n say›s›
birer azal›r, kahverengi bukalemun say›s› 2 artar.
Demek ki de¤iflik renkteki bukalemunlar›n say›lar›
aras›ndaki fark modülo 3 hep ayn› kal›r. Yani yeflil
ile kahverengilerin aras›ndaki fark bafllang›çtaki gi-
bi modülo 3 hep 2 olur, 0 ya da 45 olamaz. Demek
ki bütün bukalemunlar tek renk olamaz.
Do¤ru Yan›tlar: Hasan Uytun, Sabri Varan,
Yaflar ve Mustafa Dönmez, Onur Varol, Tonguç
Cankurt, Ç›nar Yüncüler, Emrah Kaya ve O¤uz-
han Orhan. ♠
Matematik Dünyas›, 2005 Bahar
Ailenizin Matematik Köflesi:
Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / gabruma@hotmail.com
MD-2005-I.1. Yumurta Olay›.
Adam›n biri her biri 2 YTL’den bir
düzine yumurta sat›n al›yor. Adam›n
sat›n ald›¤› yumurta say›s›n› bulun.
MD-2005-I.2. Mum Olay›. Do¤umgünü pas-
tas›nda 9 mum var. 3’ü söndü. Kaç mum kald›?
MD-2005-I.3 Teyzemin
Kedileri Olay›. Teyzemin bir sü-
rü kedisi var. Kaç kedisi oldu-
¤u soruldu¤unda hep flu yan›t›
verir: “Kedilerimin say›s›n›n
beflte dördü, art› bir kedinin
beflte dördü kadar kedim var.”
Ayfle teyzenin kaç kedisi var?
MD-2005-I.4. Ben Nerde
Oturuyorum? 11 evi olan bir
sokakta oturuyorum. Soka¤›n
karfl›s›nda ›rmak var. Irma¤a
bak›p da sa¤›mdaki ev say›s›yla
solumdaki ev say›s›n› çarpt›¤›m
zaman, sol komflumun ayn› ifl-
lemi yapt›¤›nda elde etti¤i say›-
dan befl fazlas›n› elde ediyorum. Bizim sokakta sol-
dan kaç›nc› evde oturuyorum?
MD-2005-I.5. Ne Biliim
Ben! E¤er 6 erkek ö¤renci 6 haf-
tada 6 defter dolduruyorsa ve 4
k›z ö¤renci 4 haftada 4 defter
dolduruyorsa, 12 k›z ve 12 er-
kek ö¤rencisi olan bir s›n›f 12
haftada kaç defter doldurur?
MD-2005-I.6. Kesmeden Ya-
r›m Tavuk. Bir adam tavukçuya
girer ve “bu tavuklar›n yar›s›n› ve
bir de ayr›ca yar›m tavuk istiyo-
rum,” der. Sonra ikinci bir adam
108
daha girer tavukçuya. O da
ayn› fleyi söyler. Arkas›ndan
üçüncü bir adam daha girer, o da ayn› fleyi söyler.
Tavukçu üç adam›n dediklerini yerine getirir ama
sonunda da hiç tavu¤u kalmaz, üstelik adamlar›n
dediklerini hiç tavuk kesmeden yerine getirmifltir.
Tavukçunun bafllang›çta kaç tavu¤u vard›? ♠
GEÇEN SAYININ YANITLARI
MD-2004-IV.1. Ücret. Bir iflçi sizin için yedi
gün boyunca çal›flacak, siz de ona ücret olarak her
gün bir külçe alt›n›n yedide biri-
ni vereceksiniz. Külçeyi sadece
iki yerinden k›rarak bunu nas›l
yapabilirsiniz?
Yan›t: Külçeyi 4/7, 2/7 ve
1/7’lik parçalara böleriz. Bunlara 1, 2 ve 4 diyelim.
Bu, toplam iki k›r›flta yap›labilir. ‹lk gün iflçiye 1’i
veririz. Ertesi gün 2’yi verir, 1’i geri al›r›z. Üçüncü
gün 1’i geri veririz. ‹flcinin elinde 1 ve 2 oldu¤un-
dan toplam külçenin 3/7’sini alm›fl olur. Dördüncü
gün ise adam›n elindeki bütün parçalar› geri al›p
4’ü veririz, ertesi gün 1’i de veririz. Alt›nc› güne
geldik. Adam›n elindeki 1’i al›p 2’yi veririz. Son
gün de elimizdeki son parçay›, yani 1’i veririz.
Do¤ru Yan›tlar: Onur Çevik, Zarife ve Melike
Dönmez, Onur Varol, Tacettin Yüce, Arden Der-
tat, Nejdet Paran.
MD-2004-IV.2. Çikolata. 10 × 20 boyutunda,
yani 200 küçük parçadan oluflmufl bir çikolata ta-
bakan›z var. En az kaç k›r›flta bu tabakay› 200
parçaya ay›rabilirsiniz? (Tabakalar› üstüste koyup
k›rmak imkâns›z, çok sertler.)
Yan›t: Her k›r›flta parça say›s› bir artar. Tek
bir parçadan bafll›yoruz. Birinci k›r›flta iki, ikinci
k›r›flta üç, üçüncü k›r›flta dört parçam›z olur. Do-
lay›s›yla n parçal›k bir tabaka elde etmek için n −
1 k›r›fl yap›lmal›d›r. 200 parça elde etmek için de
199 k›r›fl yap›lmal›d›r.
Do¤ru Yan›tlar: Ahmet Okkol, Tacettin Yüce.
 Matematik Dünyas›, 2005 Bahar

MD-2004-IV.3. Ev Büyütme.
Bu kare evin sahibi evinin büyüklü-
¤ünü iki kat›na ç›karmak istiyor,
ama evinin kare kalmas›n› istiyor.
Görüldü¤ü gibi dört a¤aç çevreli-
yor evi. Evsahibi ne a¤açlar› kesmek ne de evin kat
say›s›n› de¤ifltirmek istiyor. ‹stedi¤i büyütmeyi na-
s›l gerçeklefltirir?
Yan›t: fiekildeki gibi büyütür-
se, ev hâlâ kare kalm›fl olur, a¤aç-
lar kesilmek zorunda kalmaz ve
alan ikiye katlan›r. Diyelim ki evin
ilk halinde duvarlar›n uzunlu¤u
birer birim. O zaman evin alan›
bir birim kare olur. fiekildeki gibi büyütürsek, her
duvar √2 uzunlu¤unda olur, dolay›s›yla alan da
bunun karesi, yani 2 birim kare olur.
Do¤ru Yan›tlar: Bernay Duzlu, Hatice Güzel,
Onur Varol, Feyza Tanberk, Serdar Emgino¤lu, De-
niz Güço¤lu, Umut Harmanc›o¤lu, Arden Dertat,
Alper Çay.

MD-2004-IV.4. Pasta.
Yandaki pastay›, dört çocuk
aras›nda eflit olarak bölme-
niz gerekiyor. Tabii parçala-
r›n flekli ayn› olmal›, yoksa çocuklar birbirini k›s-
kanacakt›r. Bunu nas›l yapars›n›z? Ya çocuklar
m›zm›zlan›p parçalar›n fleklinin pastan›nkiyle ayn›
olmas›n› isterse?
Yan›t: Yandaki flekilde-
ki gibi böleriz.
Do¤ru Yan›tlar: Ahmet
Okkol, Ali Ergen, Selin Cö-
mertpay, Gürkan fiafak, Zarife ve Melike Dönmez,
Serdar Engino¤lu, Utku Ayaz, Arden Dertat, Deniz
Güço¤lu, Alper Çay, fiahin Yanl›k.
MD-2004-IV.5. Aliye Ana’n›n Çiftli¤i. Aliye
Ana’n›n bir çiftli¤i varm›fl. Çiftli¤inde inekleri ve
koyunlar› varm›fl. Her koyun gördü¤ü inek kadar
koyun görüyorsa ve her inek gördü¤ü inek say›s›-
n›n iki kat› kadar koyun görüyorsa, Aliye Ana’n›n
çiftli¤inde kaç inek kaç koyun varm›fl?
Yan›t: Her koyun gördü¤ü inek say›s› kadar
koyun görüyorsa, o koyun kendini görmedi¤ine
göre koyun say›s› inek say›s›ndan bir fazlad›r. Ya-
ni koyun say›s›na k, inek say›s›na da i diyecek olur-
sak, i = k − 1 elde ederiz. Ama her inek gördü¤ü
inek say›s›n›n iki kat› kadar koyun görüyorsa, inek
de kendini göremedi¤ine göre k = 2(i − 1) eflitli¤i
de do¤rudur. i’yi ikinci eflitlikte yerine koyarsak,
k = 2(i − 1) = 2((k − 1) − 1) = 2(k − 2) = 2k − 4
elde ederiz. Yani k = 4. Dolay›s›yla i = 3.
Do¤ru Yan›tlar: Ali Dönmez, Havva Balaban,
Özge fiimflek, Gülben Polat, Ahmet Okkol, Cem
Beytekin, Abdullah Nuri Somuncuo¤lu, Feyza Yu-
suf, Ali Ergen, Hatice Güzel, Gürkan fiafak, Zarife
ve Melike Dönmez, Onur Varol, Fatih Harikanl›,
Deniz Güço¤lu, nur_tw13, Utku Ayaz, Tacettin Yü-
ce, Arden Dertat, Nurhan (freedom03055), Alper
Çay, fiahin Yanl›k, Osman Ars›n, Özkan Gökdere. ♠
Alberto Giacometti
1901’de ‹sviçre’nin ‹talyanca konuflulan böl-
gesinde do¤du, 1966’da öldü. Ad›, Jean-Paul
Sartre’la yak›n dostlu¤un-
dan dolay› varoluflçuluk
felsefesiyle birlikte an›-
lm›flt›r. Resimde heykelt-
rafl›n gerçeküstü dönemine
ait bir eseri görülmektedir.
Bu dönemde sanatç› çok-
yüzlüleri eserlerinde s›k
s›k kullanm›flt›r.

109
Matematik Dünyas›, 2005 Bahar
Oyun
MD-2005-I.1. Tek bafl›na oynanan öyle bir zar
atma oyunu bulun ki kazanma olas›l›¤›n›z 1/5 olsun.
MD-2005-I.2. Tek bafl›na oynanan öyle bir zar
atma oyunu bulun ki kazanma olas›l›¤›n›z 1/7 olsun.
MD-2005-I.3. Üç kifliye flu oyun oynat›l›yor.
Her biri rengini bilmedi¤i siyah ya da beyaz bir flap-
ka giyiyor. fiapkalar›n siyah
ya da beyaz olma olas›l›klar›
eflit. Herkes di¤erlerinin flap-
kalar›n› görüyor ama kendi
flapkas›n› görmüyor. Bu kifli-
ler üçü ayn› anda ya pas ge-
çiyorlar ya da flapkalar›n›n
rengini tahmin ediyorlar. E¤er üçünden hiçbiri ya-
n›lmazsa ve en az biri do¤ru yan›t› verirse, o zaman
herbirine büyük bir ödül verilecek. Bu üç kiflinin
stratejisi ne olmal›d›r?
GEÇEN SAYININ YANITLARI
MD-2004-IV.1. Bir satranç oyununda beyazlar
alt›nc› hamlede g7’deki piyonla siyahlar›n f8’deki
bir askerini al›yor, piyon ata dönüflüyor ve böylece
flah çekip mat ediyor. Oyun nas›l oynanm›flt›r?
Not 1. Tek bir çözüm var.
Not 2. Bu problem 1994’te Peter Rossler tara-
f›ndan bulunmufltur.
Yan›t: Oyun flöyle oynanm›flt›r:
1. h4 d5
2. h5 Ad7
3. h6 Af6
4. h × g7 Ad7
5. fih6 Ae8
6. g × f8 (A) ++
MD-2004-IV.2. Belli bir say›dan bafllayarak iki
kifli s›rayla 1 ya da 2 ç›kar›yor. ‹lk 0 diyen kazan›-
yor. Bu oyunu kim ve nas›l oynayarak kazan›r?
Yan›t: 1 ya da 2 diyen kaybeder çünkü o za-
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.
110
Köflesi
Asl› Nesin* / gabruma@hotmail.com
MD-2005-I.4. n kifliye flu oyun oynat›l›yor. Her
biri rengini bilmedi¤i siyah ya da beyaz bir flapka gi-
yiyor. fiapkalar›n siyah ya da beyaz olma olas›l›kla-
r› eflit. Herkes di¤erlerinin flapkalar›n› görüyor ama
kendi flapkas›n› görmüyor. Bu kifliler s›rayla teker
teker ya pas geçiyorlar ya da flapkalar›n›n rengini
tahmin ediyorlar. E¤er en az biri do¤ru yan›t› verir-
se ve kimse yan›lmazsa, o zaman herbirine büyük
bir ödül verilecek. Stratejileri ne olmal›d›r?
MD-2005-I.5. Yandaki
pozisyonda s›ra beyazlar-
daysa, beyazlar siyahlar›n
da yard›m›yla iki hamlede
mat ederler. S›ra siyahlar-
daysa, siyahlar beyazlar›n
da yard›m›yla iki hamlede
mat ederler. Nas›l?
man di¤eri 0 der! Dolay›s›yla 3 diyen kazan›r, çün-
kü o zaman di¤eri 1 ya da 2 demek zorundad›r.
Dolay›s›yla 4 ya da 5 diyen kaybeder çünkü o za-
man di¤eri 3 der! Dolay›s›yla 6 diyen kazan›r, çün-
kü o zaman di¤eri 4 ya da 5 demek zorundad›r.
Dolay›s›yla 7 ya da 8 diyen kaybeder çünkü o za-
man di¤eri 6 der! Görüldü¤ü gibi 3’ün kat› olan bir
say› söyleyen oyunu kazan›r. Demek ki kazanmak
için 3’ün kat›ndan bafllayan bir oyunda ikinci oy-
huncu olmak gerekir, yoksa birinci oyuncu olmal›.
MD-2004-IV.3. Belli bir say›dan bafllayarak
iki kifli s›rayla 1 ya da 2 ç›kar›yor. Negatif say›lar
yasak. ‹lk 0 diyen kaybediyor. Bu oyunu kim ve
nas›l oynayarak kazan›r?
Yan›t: 1 diyen kazan›r çünkü di¤eri 0 demek
zorunda kal›r. Dolay›s›yla 2 ya da 3 diyen kaybe-
der çünkü di¤eri 1 der. Dolay›s›yla 4 diyen kazan›r
çünkü di¤eri 2 ya da 3 demek zorundad›r. Dolay›-
s›yla 5 ya da 6 diyen kaybeder çünkü di¤eri 4 der...
Görüldü¤ü gibi 1, 4, 7, 10, 13 gibi 3’e bölündü-
 Matematik Dünyas›, 2005 Bahar

¤ünde 1 kalan say›lardan bafllayan oyunlarda ikin- MD-2004-IV.5. Bir

ci oyuncu oyunu (iyi oynayarak elbette) kazan›r. hamlede mat. Kimin mat
Di¤er oyunlarda birinci oyuncu olmak gerekir. etti¤ini söylemeyece¤iz!
Yan›t: Beyazlar uzun
MD-2004-IV.4. 0’dan bafllayarak iki kifli s›- rok yaparak siyahlar› mat
rayla bir öncekinin say›s›na 0’la 10 aras› bir say› eder (o-o-o). Do¤ru Yan›t:
ekliyor. 100 diyen ya da 100’ü aflan kaybeder. Bu Onur Varol.
oyunu kim ve nas›l oynayarak kazan›r?
Yan›t: 99 diyen oyunu kazan›r. Dolay›s›yla MD-2004-IV.6. Siyah
90’la 98 aras›nda bir say› söyleyen oyunu kaybeder oynar ve iki hamlede mat
çünkü o zaman di¤eri 99 der. Dolay›s›yla 89 diyen eder. Nas›l?
oyunu kazan›r çünkü o zaman di¤eri 90 ile 98 ara- Yan›t: b4 ya da g4’teki
s›nda bir say› söylemek zorunda kal›r. Dolay›s›yla piyon beyaz piyonu “en
80’le 88 aras›nda bir say› söyleyen oyunu kaybeder passant” almak zorunda-
çünkü o zaman di¤eri 89 der. Bunu geriye do¤ru d›r; siyah bir sonraki ham-
istedi¤imiz kadar götürebiliriz. 99, 89, 79, 69, ... lesinde bu piyonu bir ileri
diyen kazan›r. Görüldü¤ü gibi 9 rakam›yla biten bir sürer.
say› söyleyen oyunu kazan›r. Demek ki ilk oyuncu 9 Do¤ru Yan›t: Onur Varol. ♠
diyerek oyunu kazan›r.

★
★★ ★
Abra ★ ★ ★
★ ★ ★ ★★
★★ ★ kadabra
★★ ★ ★ ★ ★
★ Asl› Nesin*
gabruma@hotmail.com

nce her zaman oldu¤u gibi bir kurban y›n. 10, 13 veya 16 tane k⤛d› alta geçirmifl oldu-

Ö bulun. As›, ikiliyi ve üçlüyü soldan sa¤a

do¤ru yüzleri d›flar› dönük biçimde ma-
saya dizin. Kurban k⤛tlardan birini akl›ndan
seçsin. Arkan›z dönükken, kurban,
seçmedi¤i di¤er iki k⤛d›n yerleri-
ni de¤ifl tokufl etsin. Örne¤in ikiliyi
seçmiflse asla üçlünün yerlerini de-
¤ifltirsin. Sonra k⤛tlar› s›rtlar› gö-
rünecek biçimde ters çevirsin.
fiimdi, en sa¤daki k⤛t en üste, en
soldaki de en alta gelecek biçimde
üç k⤛d› elinizde toplay›n. K⤛t-
lar› kesip kesip (birer veya ikifler) alt alta koyun.
Bunu rastgele yap›yormufl gibi yap›n, ama bir
yandan da alta geçirdi¤iniz k⤛tlar› içinizden sa-
¤unuzda durun. K⤛tlar› yeniden s›rt› size baka-
cak biçimde masaya dizin. En üstteki k⤛t orta-
ya, ikincisi sa¤a, üçüncüsü de sola yerlefltirilecek.
fiimdi kurbandan hangi k⤛d›n
onun k⤛d› oldu¤unu tahmin edip
o k⤛d› çevirmesini isteyin. Kur-
ban›n do¤ru tahmin edip etmedi¤i-
ni ve do¤ru tahmin etmemiflse kur-
ban›n seçti¤i ka¤›d› bulacaks›n›z.
Bu sihirbazl›¤› birçok kez tek-
rarlayabilirsiniz. Hatta ne kadar
çok tekrarlarsan›z izleyiciler o ka-
dar flafl›r›rlar! Telepatik ya da mistik yetilerinizi de
ortaya koyabilirseniz (!) sükseniz daha da artar.
Bu sihirbazl›¤›n s›rr› nedir?

111
 Matematik Dünyas›, 2005 Bahar

¤ünde 1 kalan say›lardan bafllayan oyunlarda ikin- MD-2004-IV.5. Bir

ci oyuncu oyunu (iyi oynayarak elbette) kazan›r. hamlede mat. Kimin mat
Di¤er oyunlarda birinci oyuncu olmak gerekir. etti¤ini söylemeyece¤iz!
Yan›t: Beyazlar uzun
MD-2004-IV.4. 0’dan bafllayarak iki kifli s›- rok yaparak siyahlar› mat
rayla bir öncekinin say›s›na 0’la 10 aras› bir say› eder (o-o-o). Do¤ru Yan›t:
ekliyor. 100 diyen ya da 100’ü aflan kaybeder. Bu Onur Varol.
oyunu kim ve nas›l oynayarak kazan›r?
Yan›t: 99 diyen oyunu kazan›r. Dolay›s›yla MD-2004-IV.6. Siyah
90’la 98 aras›nda bir say› söyleyen oyunu kaybeder oynar ve iki hamlede mat
çünkü o zaman di¤eri 99 der. Dolay›s›yla 89 diyen eder. Nas›l?
oyunu kazan›r çünkü o zaman di¤eri 90 ile 98 ara- Yan›t: b4 ya da g4’teki
s›nda bir say› söylemek zorunda kal›r. Dolay›s›yla piyon beyaz piyonu “en
80’le 88 aras›nda bir say› söyleyen oyunu kaybeder passant” almak zorunda-
çünkü o zaman di¤eri 89 der. Bunu geriye do¤ru d›r; siyah bir sonraki ham-
istedi¤imiz kadar götürebiliriz. 99, 89, 79, 69, ... lesinde bu piyonu bir ileri
diyen kazan›r. Görüldü¤ü gibi 9 rakam›yla biten bir sürer.
say› söyleyen oyunu kazan›r. Demek ki ilk oyuncu 9 Do¤ru Yan›t: Onur Varol. ♠
diyerek oyunu kazan›r.

★
★★ ★
Abra ★ ★ ★
★ ★ ★ ★★
★★ ★ kadabra
★★ ★ ★ ★ ★
★ Asl› Nesin*
gabruma@hotmail.com

nce her zaman oldu¤u gibi bir kurban y›n. 10, 13 veya 16 tane k⤛d› alta geçirmifl oldu-

Ö bulun. As›, ikiliyi ve üçlüyü soldan sa¤a

do¤ru yüzleri d›flar› dönük biçimde ma-
saya dizin. Kurban k⤛tlardan birini akl›ndan
seçsin. Arkan›z dönükken, kurban,
seçmedi¤i di¤er iki k⤛d›n yerleri-
ni de¤ifl tokufl etsin. Örne¤in ikiliyi
seçmiflse asla üçlünün yerlerini de-
¤ifltirsin. Sonra k⤛tlar› s›rtlar› gö-
rünecek biçimde ters çevirsin.
fiimdi, en sa¤daki k⤛t en üste, en
soldaki de en alta gelecek biçimde
üç k⤛d› elinizde toplay›n. K⤛t-
lar› kesip kesip (birer veya ikifler) alt alta koyun.
Bunu rastgele yap›yormufl gibi yap›n, ama bir
yandan da alta geçirdi¤iniz k⤛tlar› içinizden sa-
¤unuzda durun. K⤛tlar› yeniden s›rt› size baka-
cak biçimde masaya dizin. En üstteki k⤛t orta-
ya, ikincisi sa¤a, üçüncüsü de sola yerlefltirilecek.
fiimdi kurbandan hangi k⤛d›n
onun k⤛d› oldu¤unu tahmin edip
o k⤛d› çevirmesini isteyin. Kur-
ban›n do¤ru tahmin edip etmedi¤i-
ni ve do¤ru tahmin etmemiflse kur-
ban›n seçti¤i ka¤›d› bulacaks›n›z.
Bu sihirbazl›¤› birçok kez tek-
rarlayabilirsiniz. Hatta ne kadar
çok tekrarlarsan›z izleyiciler o ka-
dar flafl›r›rlar! Telepatik ya da mistik yetilerinizi de
ortaya koyabilirseniz (!) sükseniz daha da artar.
Bu sihirbazl›¤›n s›rr› nedir?

111
Matematik Dünyas›, 2005 Yaz

Eureka! Asl› Nesin*

gabruma@hotmail.com

Zekâ Sorular›
lir. Bütün teyzelerin bütün dedikodulardan haber-
Yan›tlar›n›z› gabruma@hotmail.com adresine
dar olmas› için en az kaç telefonlaflma yapmalar›
yollay›n. Do¤ru yan›tlara ödüllerimiz var.
gerekir?
SORULAR
MD-2005-II.1. Gene mi Top Sorusu! ‹çi görün- MD-2005-II.4. Normal Biri Yok Mu Burda?
meyen bir torban›n içinde bir topunuz var. Top si- Bir adaya düflüyorsunuz. Bu adada do¤rucular ve
yah ya da beyaz olabilir ama ren- yalanc›lar var. Yalanc›lar hep yalan söyler, do¤ru-
gini bilmiyorsunuz. Torban›n içi- cular hep do¤ru söy-
ne beyaz bir top at›p iyice kar›fl- ler. Ayr›ca adadaki
t›rd›ktan sonra toplardan rastgele insanlar›n hepsi her-
birini seçiyorsunuz. Beyaz ç›k›- fleyi biliyor, yani her-
yor. Torbada kalan topun beyaz hangi bir önermenin
olma olas›l›¤› kaçt›r? do¤ru olup olmad›-
¤›n› her zaman bili-
MD-2005-II.2. Da¤dan ‹nifl Durumlar›. Arka- yorlar. Üçüncü bir
dafl›m Sema da¤lara ç›kmay› çok seviyor. Daha ge- tür insan daha var adada: filozoflar. Filozoflar sa-
çen gün sabah dokuz- dece do¤ru olup olmad›¤›n› bilmedikleri cümleler
da kalk›p güle oynaya kurabiliyorlar. Bir filozof ne kadar cahil olursa ol-
her zamanki patikas›n› sun kesinlikle kendisinin filozof oldu¤unu biliyor...
izleyerek tepeye ç›k- Bir filozof sizi filozof oldu¤una iki cümlede ikna
m›fl. Gece orada yat- edebilir mi? O iki cümle nedir?
m›fl. Ertesi sabah gene
saat dokuzda ayn› pa- MD-2005-II.5. Sü-
tikadan afla¤› inmeye bafllam›fl. Ayn› saatte ayn› rünün Böylesi Görülme-
yerden geçmifl olabilir mi? mifl! Çoban Memo bir
gün dört koyununu otla-
MD-2005-II.3. Bakla Islatmayan Teyzeler. n t›rken her koyunun di-
teyzeden her biri, di¤erlerinin bilmedi¤i bir dediko- ¤erlerine mesafesinin eflit
du biliyor. Tabii duramay›p telefona sar›l›yorlar… oldu¤unu farketmifl. Me-
‹ki teyze telefonda ko- mo’nun koyunlar› nas›l
nufltu¤u zaman, ikisi de duruyorlarm›fl?
bildikleri bütün dediko-
dular› birbirlerine akta- GEÇEN SAYININ YANITLARI
r›rlar. Dolay›s›yla tele- MD-2005-I.1. Karars›z Âfl›k. Mehmet’in iki
fonla konuflan iki teyze- k›z arkadafl› var. Biri ‹stanbul’da, di¤eri Ankara’da
den her biri ikisinin bildi¤i bütün dedikodular› bi- oturuyor. Mehmet Eskiflehir’de yafl›yor ve k›z ar-
kadafllar›n› görmeye trenle gidiyor.
Eskiflehir’de duran trenler bat›ya ya da do¤uya
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Matematik Bölümü ö¤rencisi.

102
 Matematik Dünyas›, 2005 Yaz

giderler. Bat›ya gidiyorlarsa ‹stanbul’a, do¤uya gi- MD-2005-I.3. K›sa Yol. Lateralya’da dört bü-
diyorlarsa Ankara’ya giderler. ‹ki tarafa da giden yük flehir var. Bu flehirlere A, B, C ve D diyelim. Bu
eflit say›da tren var. flehirler kenarlar› on kilometre olan bir karenin köfle-
Mehmet iki k›z arkadafl›n› da eflit derecede se- lerini olufltururlar. fiehirleraras› ulafl›m› kolaylaflt›r-
viyor. ‹kisinin aras›nda seçim yapmak ona zor gel- mak için, Lateralyan Ulafl›m Kurumu bu dört flehri
di¤inden gara her var›fl›nda hangi yöne giderse git- de birbirine ba¤layan yollar yapmaya karar verir.
sin ilk gelen trene binmeye karar veriyor. Bu yön- Ama hazinede az para oldu¤u için, bu yolun olabil-
temi bir ay boyunca uygulad›ktan sonra, bir bak›- di¤ince k›sa olmas›na karar verilir (gene de bu yollar
yor ki Ankara’daki k›z› ‹stanbul’dakinden 11 kat herhangi bir flehri herhangi bir baflka flehre ba¤lama-
daha fazla ziyaret etmifl. Mehmet’in gara rastgele l›.) Mühendisler afla¤›daki üç plan› yarat›rlar:
saatlerde geldi¤ini varsayarsak, ‹stanbul’daki za- A B A B A B
vall› k›z onu neden bu kadar az görüyor?
Yan›t: Ankara trenleri saat bafl› kalk›yor. ‹s-
tanbul trenleri ise her saati 5 geçe kalk›yor. Ayn›
say›da tren kalk›yor ama Mehmet rastgele saatler- C DC DC D
de geldi¤i için olas›l›klar de¤ifliyor. Mehmet ancak Birincisi 40 km’lik yol kullan›yor, ikincisi 30,
saat bafl›yla saat bafl›n› befl geçe gara gelirse ‹stan- üçüncüsü de afla¤› yukar› 28.3 km’lik yol kullan›-
bul trenine binebiliyor, yani sadece 5/60 = 1/12 yordu. Ancak planlar›n› Maliye Bakan›’na göster-
olas›l›kla ‹stanbul’daki k›z arkadafl›n› görmeye gi- diklerinde, Bakan onlar› savurganl›kla suçlad› ve
diyor. Oysa baflka herhangi bir saate trene gelirse iki dakikada daha da az maliyetli bir yol gösterdi.
Ankara trenine biniyor. Dolay›s›yla Ankara’daki Bakan›n çözümünün ne oldu¤unu görebiliyor mu-
k›z arkadafl›na gitme olas›l›¤› 11/12, di¤erinkinden sunuz?
A B
11 kat fazla! Yan›t: Yandaki yol 10 +
120°
10√3 ≈ 27,3 metredir. Daha k›sa-
MD-2005-I.2. Polinom Bilmece. Ayfle akl›n- s› olup olmad›¤›n› bilmiyoruz. ♥
dan katsay›lar› do¤al olan herhangi bir P polino- 120°
C D
mu tutar. Bar›fl Ayfle’ye bir a tamsay›s› söyler ve
Ayfle Bar›fl’a P(a) de¤erini söyler. Sonra Bar›fl bir b
tamsay›s› daha söyler. Ayfle gene P(b) de¤erini söy-
ler. Bu verilerden yola ç›karak Bar›fl polinomu bi-
lir. Bar›fl’›n stratejisi nedir?
Yan›t: Bar›fl önce 1 der. Yani a = 1’dir. Ayfle,
Bar›fl’a P(1) de¤erini söyler. Bar›fl, Ayfle’ye P(1) + 1
say›s›n› verir. Yani b = P(1) + 1’dir. Asl›nda b,
P(1)’den büyük herhangi bir say› olabilir. Bar›fl,
P(b)’yi duydu¤unda, P(b) say›s›n› b taban›nda ya-
zarak P(X) polinomunu bulur.
Aç›klamas› flöyle: Diyelim,
P(X) = p0 + p1X + p2X2 + ... + pnXn.
Bar›fl a = 1 de¤erini verdi¤inde, P(1)’i, yani katsa-
y›lar›n toplam›n› duyar. Demek ki her katsay› en
fazla P(1)’dir. E¤er b, P(1)’den büyük herhangi bir
say›ysa, o zaman,
P(b) = p0 + p1b + p2b2 + ... + pnbn
dir. Her pi < b oldu¤undan, yukardaki yaz›l›m
P(b)’nin b taban›ndaki aç›l›m›d›r.
E¤er hesap yapmak size zor geliyorsa, b’yi 10k
gibi büyük bir say› seçerseniz, P(b)’yi kolayl›kla b
taban›nda yazabilirsiniz.

103
Matematik Dünyas›, 2005 Yaz
★ ★ ★ ★★
★ ★★
★
★
Abra
★ ★ ★
★★★ ★
kadabra
★ ★ ★
ermütasyonlar birçok
P k⤛t oyunlar›n›n te-
melini oluflturur. Bu
say›n›n sihirbazl›¤› da bunlardan biri.
Önce her zaman oldu¤u gibi bir kurban bulun.
1) As, iki ve üç k⤛tlar›n› masaya soldan sa¤a
dizin. Hangi yüzün göründü¤ü önemli de¤il ama
k⤛tlar›n s›rtlar› görünse daha iyi olur. K⤛tlar›n
bu s›ralamas›na “ilk s›ralama” diyelim.
2) Arkan›z dönükken kurban k⤛tlardan biri-
ni seçsin. Sonra, seçti¤i o k⤛d› çevirip baks›n, tek-
rar yerine koysun ve di¤er iki k⤛d›n yerlerini de-
¤ifltirsin.
3) En sa¤daki k⤛t en üste, en soldaki de en al-
ta gelecek biçimde üç k⤛d› elinizde toplay›n.
4) K⤛tlar› kesip kesip (birer veya ikifler) alt
alta koyun. Bunu rastgele yap›yormufl gibi yap›n,
ama bir yandan da alta geçirdi¤iniz k⤛tlar› içiniz-
den say›n. 10, 13 veya 16 tane k⤛d› alta geçirmifl
oldu¤unuzda durun.
5) K⤛tlar› yeniden s›rt› size bakacak biçimde
masaya dizin. En üstteki k⤛t ortaya, ikincisi sa¤a,
üçüncüsü de sola yerlefltirilecek. Art›k kafan›zda o
arkas› dönük k⤛tlar› 3-2-1 diye düflünün. Yani
bir önceki s›ralaman›n tersiymifl gibi düflünün.
Buna “yeni s›ralama” diyelim.
6) fiimdi kurbandan hangi k⤛d› seçti¤ini tah-
min edip bu k⤛d› çevirmesini isteyin. Diyelim ki
kurban yeni s›ralamaya göre i’inci pozisyondaki
k⤛d› seçti.
7) E¤er k⤛d›n üstündeki de¤er i ise, kurban›
do¤ru seçim yapt›¤› için tebrik edin. E¤er k⤛d›n
üstündeki baflka bir j de¤eri ise, ne j ne de i pozis-
yonunda olan kalan k⤛d› çevirin ve “San›r›m bu-
nu çevirmek istemifltin...” deyip kurban›n›z› teselli
edin... Her iki durumda da afallayacaklard›r.
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.
104
★
Asl› Nesin*
★ gabruma@hotmail.com
Mesela 3 pozisyonunda as’› çevirirlerse, siz de
ne 1 ne de 3’e denk gelen k⤛d›, yani ikinci pozis-
yondaki k⤛d› çeviriyorsunuz.
Bu sihirbazl›¤› birçok kez tekrarlayabilirsiniz.
Hatta bazen ne kadar çok tekrarlarsan›z izleyiciler
o kadar flafl›r›yor!
Bu Sihirbazl›¤›n S›rr› Nedir?
Oyunun 3, 4 ve 5’inci aflamalar› olmasa, sihir-
bazl›¤›n s›rr› besbelli olmal›. 3, 4 ve 5’inci ad›mlar-
da türlü Ali Cengiz oyunlar›yla k⤛tlar› kar›flt›r›r-
m›fl gibi yap›p tekrar ikinci ad›m›n sonundaki duru-
ma getiriyoruz. Bunu nas›l yapt›¤›m›z› aç›klayal›m.
Kurban›n hiçbir de¤ifliklik yapmad›¤›n›
düflünelim bir an. K⤛tlar soldan sa¤a do¤ru
1-2-3
pozisyonundalar. Üçüncü ad›mda k⤛tlar› elimize
ald›¤›m›zda k⤛tlar üstten afla¤› do¤ru
3
2
1
biçiminde s›ralan›yorlar. Dördüncü ad›mda üstten
10, 13 veya 16 k⤛t alta koyuyoruz ve asl›nda üst-
ten tek bir k⤛t alta koyuyoruz, ki bu da en üstte-
ki k⤛d› en alta koymak demektir. Demek ki
k⤛tlar flu anda
2
1
3
pozisyonundalar. Bunlar› masaya koydu¤umuzda,
k⤛tlar›n s›ralamalar›
3-2-1
biçiminde olur. Demek ki k⤛tlar› soldan sa¤a
de¤il de sa¤dan sola (yeni s›ralamayla) okursak
k⤛t s›ralamas›nda bir de¤ifliklik olmad›¤›n›
görürüz. Bu dönüflümleri 1-2-3 dizilimi yerine
baflka bir dizilime uygularsak, ayn› dizilimi sa¤dan
sola buluruz. ♥
 Matematik Dünyas›, 2005 Yaz

Oyun Köflesi
Asl› Nesin* / gabruma@hotmail.com

MD-2005-II.1. Masan›n ortas›nda n tane tav- MD-2005-II.6. Beyazlar üç hamlede mat ederler.
la pulundan bir kule var. ‹ki oyuncu, s›rayla, ma- Nas›l?
sadaki kulerden birini diledi¤i gibi ikiye bölüp iki
8
kule yap›yor. ‹lk kez hamle yapamayan, yani
7
önünde birer tavla pullu kuleler bulan kaybediyor.
6
Bu oyunu hangi oyuncu ve nas›l oynarsa kazan›r?
(n = 1 ise, birinci oyuncu hamle yapamad›¤›ndan 5

ikinci oyuncu kazan›r; n = 2 ise birinci oyuncu ilk 4

hamlesinde kazan›r.) 3
MD-2005-II.2. Masan›n ortas›nda tavla pulla- 2
r›ndan yap›lm›fl iki kule var. Kulelerde n ve m tane 1
tavla pulu var. ‹ki oyuncu, s›rayla, masadaki kuler- a b c d e f g h
den birini diledi¤i gibi ikiye bölüp iki kule yap›yor.
‹lk kez hamle yapamayan, yani önünde birer tavla MD-2005-I.5.bis. Geçen say›m›zda dizgiden kay-
pullu kuleler bulan kazan›yor. Bu oyunu hangi naklanan bir hata sonucu diagram yanl›fl verilmifl-
oyuncu ve nas›l oynarsa kazan›r? ti. Özür dileyip 8
MD-2005-II.3. Masan›n ortas›nda tavla pulla- düzeltiyoruz.
7
r›ndan oluflmufl k tane kule var. Bu kuleler n1, n2, Yandaki pozis-
6
..., nk tane tavla pulundan oluflmufl. ‹ki oyuncu, s›- yonda s›ra siyah-
5
rayla, masadaki kulerden birini diledi¤i gibi ikiye lardaysa, beyaz-
bölüp iki kule yap›yor. ‹lk kez hamle yapamayan, lar siyahlar›n da 4
yani önünde birer tavla pullu kuleler bulan kaybe- yard›m›yla iki 3
diyor. Bu oyunu hangi oyuncu ve nas›l oynarsa ka- hamlede mat 2
zan›r? ederler. S›ra be- 1
yazlardaysa, si- a b c d e f g h
MD-2005-II.4. Yukardaki oyunlar›n negatifle-
rini kim kazan›r? (Yani ilk hamle yapamayan›n ka- yahlar beyazlar›n da yard›m›yla iki hamlede mat
zand›¤› oyunlar› kim nas›l oynayarak kazan›r?) ederler. Nas›l?

GEÇEN SAYININ YANITLARI
MD-2005-I.1. Tek bafl›na oynanan öyle bir zar
atma oyunu bulun ki kazanma olas›l›¤›n›z 1/5 ol-
sun.
Yan›t: 1 gelirse tekrar atmak kofluluyla zar
at›n. 6 gelirse kendinizi kazanm›fl say›n, 2, 3, 4, 5
gelirse kaybedin!
MD-2005-I.2. Tek bafl›na oynanan öyle bir zar
atma oyunu bulun ki kazanma olas›l›¤›n›z 1/7 ol-
sun.
Yan›t: ‹ki zar at›n. 1-1 gibi belli bir çiftin gelme
olas›l›¤› 1/36’d›r. Ama 1-2 gibi çift olmayan bir za-
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.
r›n gelme olas›l›¤› 1/18’dir. E¤er 1-2, 1-3, 1-4, 1-5,
1-6, 2-3, 2-4 d›fl›nda bir zar gelirse zarlar› tekrar
at›n. 1-2 gelirse kendinizi kazanm›fl say›n. 1-3, 1-4,
1-5, 1-6, 2-3 ya da 2-4 gelirse kaybetmifl olun.
MD-2005-I.3. Üç kifliye flu oyun oynat›l›yor.
Her biri rengini bilmedi¤i siyah ya da beyaz bir flap-
ka giyiyor. fiapkalar›n siyah ya da beyaz olma olas›-
l›klar› eflit. Herkes di¤erinin flapkas›n› görüyor ama
kendi flapkas›n› görmüyor. Üçü ayn› anda ya pas ge-
çiyorlar ya da flapkalar›n›n rengini tahmin ediyorlar.
E¤er üçünden hiçbiri yan›lmazsa ve en az biri do¤ru
yan›t› verirse, o zaman herbirine büyük bir ödül ve-
rilecek. Bu üç kiflinin stratejisi ne olmal›d›r?

105
Matematik Dünyas›, 2005 Yaz
Yan›t: fiapka da¤›l›m›, BBB, BBS, BSB, SBB,
BSS, SBS, SSB ya da SSS olabilir. (B = Beyaz, S = Si-
yah). Her bir da¤›l›m›n olas›l›¤› eflit oldu¤undan,
flapkalar›n›n üçünün de ayn› renk olma olas›l›¤›
2/8 = 1/4’tür. Dolay›s›yla flapkalar›n iki de¤iflik
renkte olma olas›l›¤› 3/4’tür. Di¤erlerinde ayn›
renk iki flapka gören kendi flapkas›n› di¤er renk
olarak tahmin etsin, karfl›s›nda bir siyah bir beyaz
flapka gören tahminden kaç›n›p pas geçsin. Bu du-
rumda 3/4 olas›l›kla oyun kazan›l›r.
MD-2005-I.4. n kifliye flu oyun oynat›l›yor. Her
biri rengini bilmedi¤i siyah ya da beyaz bir flapka gi-
Ailenizin Matematik Köflesi:
Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / gabruma@hotmail.com
MD-2005-II.1. Amma
Yumurta! Ali'nin horozu
Ahmet'in bahçesine yu-
murtlad›. ‹kisi de "Yumur-
ta benim!" diye tutturu-
yor. Sizce hangisi hakl›?
MD-2005-II.2. Amma Hikâye. Arif Bey’le efli
Mehpare Han›m yaz s›ca¤›nda Gülhane Park›’nda
yürüyüfle ç›karlar. O meflhur ceviz a¤ac›n›n alt›nda
bir banka otururlar. Arif
Bey uyuklama moduna ge-
çer. Mehpare Han›m da
kocas›n›n k›rk›nc› evlilik
y›ldönümünde hediye etti-
¤i yelpazeyle yellenme mo-
duna geçer. Arif Bey, yaz Foto: Günnur Sipahi
s›ca¤›n›n da etkisiyle kâbuslar görme moduna geçer.
Kâbusunda bafl› kesilerek idam edilecektir. Tam o
s›rada Mehpare Han›m’›n yelpazesi yanl›fll›kla Arif
Bey’in boynuna de¤er ve Arif Bey boynunun kesildi-
¤ini sanarak korkuya kap›l›p kalpten ölüm moduna
geçer. Bu hikâyede saçma olan nedir?
MD-2005-II.3. Karn›m Zil Çal›yor! Ben, annem
ve babam mangal yap›yoruz. Üç bifte¤imiz var.
Mangal›m›za ayn› anda sadece iki biftek s›¤›yor.
106
yiyor. fiapkalar›n siyah ya da beyaz olma olas›l›kla-
r› eflit. Herkes di¤erlerinin flapkalar›n› görüyor ama
kendi flapkas›n› görmüyor. Bu kifliler s›rayla teker
teker ya pas geçiyorlar ya da flapkalar›n›n rengini
tahmin ediyorlar. E¤er en az biri do¤ru yan›t› verir-
se ve kimse yan›lmazsa, o zaman herbirine büyük
bir ödül verilecek. Stratejileri ne olmal›d›r?
Yan›t. n kifli s›raya dizilsinler. ‹lk tahminde bu-
lunacak olan en sonda olsun. ‹kinci tahmin edecek
kifli onun önünde vs. Önünde hiç beyaz flapka gör-
meyen beyaz tahmininde bulunsun. Herkesin flapka-
s› siyah de¤ilse, yani en az bir beyaz flapka varsa
oyun kazan›l›r. ♥
Her yüzü onar dakika olmak
üzere her biftek toplam 20
dakikada pifliyor. Babam,
“‹lk iki bifte¤i koyar›m, yirmi dakika sonra üçüncü
bifte¤i koyar›m, biftekler 40 dakika sonra haz›r
olur” diyor. Ama ben çok aç›m. Üç biftek daha ça-
buk piflebilir mi?
MD-2005-II.4. Kutup Ay›s›. Çok bilinen bir
bilmece vard›r: Güneye do¤ru 10 kilometre yürü-
yorsunuz. Sonra dönüp bat›ya do¤ru bir 10 kilo-
metre daha yürüyorsunuz.
Üstüne de üflenmeyip kuzeye
do¤ru 10 kilometre daha yü-
rüyorsunuz. Bir de bakm›fls›-
n›z ki bafllad›¤›n›z yere geri
dönmüflsünüz. Orada bir ay›
görüyorsunuz. Ay›n›n rengi
nedir? Bu bilmecenin çözümünü biliyorsunuzdur:
Ay›n›n rengi beyazd›r çünkü kuzey kutbundan bafl-
lay›p güneye, bat›ya ve kuzeye onar kilometre yü-
rürseniz gene kuzey kutbuna gelirsiniz. Ancak bu
sorunun çok az bilinen bir yan›t› daha var. Ayn›
özellikleri tafl›yan di¤er nokta(lar) nerededir?
MD-2005-II.5. Benim Koca Gözlü Efle¤im! Be-
nim koca gözlü güzel bir efle¤im var. Ayhan, Berna
Matematik Dünyas›, 2005 Yaz
Yan›t: fiapka da¤›l›m›, BBB, BBS, BSB, SBB,
BSS, SBS, SSB ya da SSS olabilir. (B = Beyaz, S = Si-
yah). Her bir da¤›l›m›n olas›l›¤› eflit oldu¤undan,
flapkalar›n›n üçünün de ayn› renk olma olas›l›¤›
2/8 = 1/4’tür. Dolay›s›yla flapkalar›n iki de¤iflik
renkte olma olas›l›¤› 3/4’tür. Di¤erlerinde ayn›
renk iki flapka gören kendi flapkas›n› di¤er renk
olarak tahmin etsin, karfl›s›nda bir siyah bir beyaz
flapka gören tahminden kaç›n›p pas geçsin. Bu du-
rumda 3/4 olas›l›kla oyun kazan›l›r.
MD-2005-I.4. n kifliye flu oyun oynat›l›yor. Her
biri rengini bilmedi¤i siyah ya da beyaz bir flapka gi-
Ailenizin Matematik Köflesi:
Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / gabruma@hotmail.com
MD-2005-II.1. Amma
Yumurta! Ali'nin horozu
Ahmet'in bahçesine yu-
murtlad›. ‹kisi de "Yumur-
ta benim!" diye tutturu-
yor. Sizce hangisi hakl›?
MD-2005-II.2. Amma Hikâye. Arif Bey’le efli
Mehpare Han›m yaz s›ca¤›nda Gülhane Park›’nda
yürüyüfle ç›karlar. O meflhur ceviz a¤ac›n›n alt›nda
bir banka otururlar. Arif
Bey uyuklama moduna ge-
çer. Mehpare Han›m da
kocas›n›n k›rk›nc› evlilik
y›ldönümünde hediye etti-
¤i yelpazeyle yellenme mo-
duna geçer. Arif Bey, yaz Foto: Günnur Sipahi
s›ca¤›n›n da etkisiyle kâbuslar görme moduna geçer.
Kâbusunda bafl› kesilerek idam edilecektir. Tam o
s›rada Mehpare Han›m’›n yelpazesi yanl›fll›kla Arif
Bey’in boynuna de¤er ve Arif Bey boynunun kesildi-
¤ini sanarak korkuya kap›l›p kalpten ölüm moduna
geçer. Bu hikâyede saçma olan nedir?
MD-2005-II.3. Karn›m Zil Çal›yor! Ben, annem
ve babam mangal yap›yoruz. Üç bifte¤imiz var.
Mangal›m›za ayn› anda sadece iki biftek s›¤›yor.
106
yiyor. fiapkalar›n siyah ya da beyaz olma olas›l›kla-
r› eflit. Herkes di¤erlerinin flapkalar›n› görüyor ama
kendi flapkas›n› görmüyor. Bu kifliler s›rayla teker
teker ya pas geçiyorlar ya da flapkalar›n›n rengini
tahmin ediyorlar. E¤er en az biri do¤ru yan›t› verir-
se ve kimse yan›lmazsa, o zaman herbirine büyük
bir ödül verilecek. Stratejileri ne olmal›d›r?
Yan›t. n kifli s›raya dizilsinler. ‹lk tahminde bu-
lunacak olan en sonda olsun. ‹kinci tahmin edecek
kifli onun önünde vs. Önünde hiç beyaz flapka gör-
meyen beyaz tahmininde bulunsun. Herkesin flapka-
s› siyah de¤ilse, yani en az bir beyaz flapka varsa
oyun kazan›l›r. ♥
Her yüzü onar dakika olmak
üzere her biftek toplam 20
dakikada pifliyor. Babam,
“‹lk iki bifte¤i koyar›m, yirmi dakika sonra üçüncü
bifte¤i koyar›m, biftekler 40 dakika sonra haz›r
olur” diyor. Ama ben çok aç›m. Üç biftek daha ça-
buk piflebilir mi?
MD-2005-II.4. Kutup Ay›s›. Çok bilinen bir
bilmece vard›r: Güneye do¤ru 10 kilometre yürü-
yorsunuz. Sonra dönüp bat›ya do¤ru bir 10 kilo-
metre daha yürüyorsunuz.
Üstüne de üflenmeyip kuzeye
do¤ru 10 kilometre daha yü-
rüyorsunuz. Bir de bakm›fls›-
n›z ki bafllad›¤›n›z yere geri
dönmüflsünüz. Orada bir ay›
görüyorsunuz. Ay›n›n rengi
nedir? Bu bilmecenin çözümünü biliyorsunuzdur:
Ay›n›n rengi beyazd›r çünkü kuzey kutbundan bafl-
lay›p güneye, bat›ya ve kuzeye onar kilometre yü-
rürseniz gene kuzey kutbuna gelirsiniz. Ancak bu
sorunun çok az bilinen bir yan›t› daha var. Ayn›
özellikleri tafl›yan di¤er nokta(lar) nerededir?
MD-2005-II.5. Benim Koca Gözlü Efle¤im! Be-
nim koca gözlü güzel bir efle¤im var. Ayhan, Berna

ve Cem ad›nda üç arkadafl›m, efle-
¤imin rengini bilmeye çal›fl›yor.
Ayhan, “Bence siyah olamaz” di-
yor. Berna, “Ya kahverengi ya da
gri olabilir ancak” diye karfl› ç›k›-
yor. Cem ise “Kesinlikle kahve-
rengi olmas› laz›m” diye kestirip
at›yor. Ben de onlara “En az biri-
niz hakl›, ama en az biriniz yan›l›yor” diye cevap
veriyorum. Güzel efle¤imin rengi nedir?
GEÇEN SAYININ YANITLARI
MD-2005-I.1. Yumurta Olay›. Adam›n biri
her biri 2 YTL’den bir düzine yumurta sat›n al›yor.
Adam›n sat›n ald›¤› yumurta say›s›n› bulun.
Yan›t: Adam bir düzine yumurta ald›ysa oniki
tane yumurta sat›n alm›flt›r tabii ki!
MD-2005-I.2. Do¤umgünü pastas›nda 9 mum
var. Üçü söndü. Kaç mum kald›?
Yan›t: Dokuz mumdan üçü sönerse bile o mum-
lar pastada durur! Yani gene dokuz tane mum kal›r.
MD-2005-I.3. Teyzemin Kedileri Olay›. Tey-
zemin bissürü kedisi var. Kaç kedisi oldu¤u sorul-
du¤unda hep flu yan›t› verir: “Kedilerimin say›s›n›n
beflte dördü, art› bir kedinin beflte dördü kadar ke-
dim var.” Ayfle teyzenin kaç kedisi var?
Yan›t: Teyzemin sahip oldu¤u kedi say›s›na x
dersek e¤er, 4x/5 + 4/5 = x eflitli¤ini yazabiliriz.
Bundan 1/5x = 4/5 ç›kar. Dolay›s›yla teyzemin
dört kedi olay› vard›r.
MD-2005-I.4. Nerde Oturuyom? 11 evi olan
bir sokakta oturuyorum. Soka¤›n karfl›s›nda ›rmak
var. Irma¤a bak›p da sa¤›mdaki ev say›s›yla solum-
daki ev say›s›n› çarpt›¤›m zaman, sol komflumun
ayn› ifllemi yapt›¤›nda elde etti¤i say›dan befl fazla-
s›n› elde ediyorum. Bizim sokakta soldan kaç›nc›
evde oturuyorum?
Do¤ru Yan›tlar
Ahmet Ökkol: I, II, III, IV, V, VI. Ali Kalkan:
I, II. Alper Çay: III, IV. Atilla Sansar: I. II, III, V, VI.
Ayd›n Polat: I, II, III, IV, VI. Erdo¤an fien: I, II, III,
IV, V. Gamze ‹flbir: I, II, III, V. inzar_85: I, II, III,
IV, V. Medeni Arslan: I, II, III, IV, VI. Mustafa
Atakl›: IV, V, VI. Mustafa Öz: I, II, III, IV, VI. Nu-
ray Polat: VI, Osman Arfl›n: I, II. Özkan Gökdere:
107
Matematik Dünyas›, 2005 Yaz
Yan›t: Solumdaki ev say›s›na x, sa¤›mdaki ev
say›s›na y diyelim. Bizim sokakta toplam onbir ev
varsa, sa¤›mdaki ve solumdakileri sayarken kendi
evimi saymad›¤›ma göre, x ve y’nin toplam›
10’dur. fiimdi, sa¤›mdaki ev say›s›yla solumdaki ev
say›s›n›n çarp›m› xy’dir. Sol komflum ayn› ifllemi
yaparsa (x – 1)(y + 1) çarp›m›n› elde eder. Elde et-
ti¤im sonuç onunkinden befl fazla. Dolay›s›yla
xy = (x – 1)(y + 1) + 5
eflitli¤i geçerlidir. Sa¤daki çarp›m› aç›p xy’leri ba-
sitlefltirirsek, y = x + 4 eflitli¤ini buluruz. Ama y’nin
de¤erini x + y = 10 denkleminin içine yerlefltirirsek
x = 3 buluruz. Solumda üç ev var, yani ben soldan
dördüncü evde oturuyorum.
MD-2005-I.5. Ne Biliim Ben! E¤er 6 erkek ö¤ren-
ci 6 haftada 6 defter dolduruyorsa ve 4 k›z ö¤renci 4
haftada 4 defter dolduruyorsa, 12 k›z ve 12 erkek ö¤-
rencisi olan bir s›n›f 12 haftada kaç defter doldurur?
Yan›t: Alt› erkek 6 haftada 6 defter dolduru-
yorsa, 12 erkek ayn› sürede (yani 6 haftada) 12
defter doldurur. Dolay›s›yla 12 erkek 12 haftada
bunun iki kat› kadar, yani 24 defter doldurur. Ay-
n› mant›kla, e¤er 4 k›z 4 haftada 4 defter dolduru-
yorsa, 12 k›z 4 haftada 12 defter doldurur. Dola-
y›s›yla 12 k›z 12 haftada 36 defter doldurur. 12 k›z
ve 12 erkekten oluflan bir s›n›f›n doldurdu¤u defter
say›s›n› bulmak için bu iki say›y› toplamam›z ye-
terli: 60 defter doldururlarm›fl! Maflallah!
MD-2005-I.6. Kesmeden Yar›m Tavuk. Bir
adam tavukçuya girer ve “Bu tavuklar›n yar›s›n› ve
bir de ayr›ca yar›m tavuk istiyorum” der. ‹kinci ve
üçüncü müflteri de ayn› fleyi söylerler. Sonuçta ta-
vukçuda hiç tavuk kalmaz ve tavukçu müflterileri-
nin isteklerini tavuk kesmeden yerine getirir. Bafl-
lang›çta tavukçuda kaç tavuk vard›?
Yan›t: 7.
Ayn› fley üç yerine n müflteriyle tekrarlansa ne
olurdu? ♥
I, II, III, IV, V. sykucuk: I, II, III, IV, V. fienol Gü-
nefl: II, V. Yusuf ve Taceddin Yuce: I, II, III, IV, VI.
Lütfen bu köfleye matematik e¤itimi alm›fl
olanlar yan›t yollamas›nlar! ‹nsaf! Büyükler de
küçüklere yard›m etmesin!
Yan›tla birlikte kendiniz hakk›nda bilgi de
yollaman›z› rica ediyoruz.
Son yan›t tarihi: 30 Kas›m 2005’tir.

Yan›tlar›n›z› 1-fiubat-2006 tarihine kadar gabru-
ma@hotmail.com adresine yollay›n. Do¤ru
yan›tlara ödüllerimiz var.
SORULAR
♦ MD-2005-III.1. Mant›k-
sal Üçk⤛t! E¤er bir k⤛t deste-
sinde, en üstteki 26 k⤛d›n ara-
s›ndaki k›rm›z› k⤛tlar›n say›s›,
alt yar›daki siyah k⤛tlar›n sa-
y›s›ndan fazlaysa, destenin bir
yerinde pefl pefle üç kupa vard›r.
Kan›tlay›n.
♦ MD-2005-III.2. Kelleyi Çal›flt›r. Birinci Dün-
ya Savafl›’n›n bafllar›nda,
‹ngiliz askerleri kahve-
rengi bir flapka tak›yor-
larm›fl. Otoriteler kafala-
r›ndan yaralanan asker-
lerin say›s›n› fark edince
bu flapkalar›n yerine as-
kerlere metal kasklar ve-
rir. Ancak bu de¤ifliklik
yap›ld›ktan sonra bölük
bafl›na kafalar›ndan ya-
ralanan asker say›s› daha
da artar! Çat›flmalar›n az
çok ayn› yo¤unlukta ol-
du¤unu varsayarsak, bu
art›fl›n mant›kl› bir aç›k-
lamas› var m›?
♦ MD-2005-III.3. Meteorologlar› fiemsiyele-
meli mi fiemsiyememeli mi! Burada üç günde bir
ya¤mur ya¤›yor. Meteoroloji uzmanlar›m›z biraz
karamsar olduklar›ndan, günlük tahminlerinde
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Matematik Bölümü ö¤rencisi.
101
Matematik Dünyas›, 2005 Güz
Eureka! Asl› Nesin*
gabruma@hotmail.com
Zekâ Sorular›
çok yan›l›yorlar. Aç›k hava haberi vermeleri gerek-
ti¤inde iki kerede bir yan›l›yorlar, ama ya¤mur ha-
beri vermeleri gerekti¤inde sadece befl kerede bir
yan›l›yorlar.
Elif her sabah evden ç›k›p bütün gün d›flar›da
kal›yor. E¤er flemsiyesiyle ç›k›p ya¤mur ya¤mazsa
flemsiyeyi bofluna tafl›d›¤›
için çok sinirleniyor. Ama
e¤er flemsiyesiz ç›kt›ysa ve
ya¤mur ya¤arsa bunun iki
kat› kadar sinirleniyor.
Olabildi¤ince az sinirlen-
mek için Elif ne yapmal›?
Tahminlere uymak m›,
her zaman flemsiyeyle do-
laflmak m›, yoksa flemsiyesini hiç almamak m›?
GEÇEN SAYININ YANITLARI
♦ MD-2005-II.1. Gene mi Top Sorusu! ‹çi gö-
rünmeyen bir torban›n içinde bir topunuz var. Top
siyah ya da beyaz olabilir ama ren-
gini bilmiyorsunuz. Torban›n içine
beyaz bir top at›p iyice kar›flt›rd›k-
tan sonra toplardan rastgele birini
seçiyorsunuz. Beyaz ç›k›yor. Tor-
bada kalan topun beyaz olma ola-
s›l›¤› kaçt›r?
Yan›t: Olas›l›k 2/3’tür. ‹lk önce bafltaki torba-
n›n içindeki topun siyah oldu¤unu varsayal›m. Bu
durumda siz beyaz topu at›p çektiniz ve torbada
kalan top siyaht›r tabii ki. fiimdi diyelim ki zaten
torban›n içinde olan top beyazd›. Bu topu ötekin-
den ay›rt etmek için bu topa B1 ismini verelim.
Öteki topu, yani B2’yi torban›n içine at›yorsunuz.
Bir beyaz top ç›kar›yorsunuz. ‹ki ihtimal var: bu
top ya B1 ya da B2’dir. Torban›n içinde kalan top
için de ayn› fley geçerli. Dolay›s›yla olas› üç duru-
mun ikisinde torbada kalan top beyaz oluyor…
Matematik Dünyas›, 2005 Güz
♦ MD-2005-II.2. Da¤dan ‹nifl Durumlar›. Ar-
kadafl›m Sema da¤lara ç›kmay› çok seviyor. Daha
geçen gün sabah
dokuzda kalk›p
güle oynaya her
zamanki patika-
s›n› izleyerek te-
peye ç›kar. Gece
orada yatar. Er-
tesi sabah gene
sabah saat dokuzda ayn› patikadan afla¤› inmeye
bafllar. Ayn› saatte ayn› yerden geçmifl olabilir mi?
Yan›t: Evet! Bu sorunun cevab›n› Einstein mü-
kemmel derecede basit bir flekilde aç›klam›fl: Diye-
lim ki bir de¤il, iki Sema var ve birini tepeden biri-
ni da¤›n bafl›ndan olmak üzere ayn› anda bafllata-
l›m (sonuçta bizim için saat önemli de¤il mi?). So-
ruyu böyle düflününce cevap kendili¤inden gözü-
müzün önüne f›flk›r›yor… ‹ki Sema ne yaparlarsa
yaps›nlar yolun bir yerinde mutlaka karfl›laflmak
zorunda kalacaklar!
Do¤ru Yan›tlayan: Metin Sarayköylü.
♦ MD-2005-II.3. Bakla Islatmayan Teyzeler. n
teyzeden her biri, di¤erlerinin bilmedi¤i bir dediko-
du biliyor. Tabii dura-
may›p telefona sar›l›yor-
lar… ‹ki teyze telefonda
konufltu¤u zaman, ikisi
de bildikleri bütün dedi-
kodular› birbirlerine ak-
tar›rlar. Dolay›s›yla telefonla konuflan iki teyzeden
her biri ikisinin bildi¤i bütün dedikodular› bilir. Bü-
tün teyzelerin bütün dedikodulardan haberdar ol-
mas› için en az kaç telefonlaflma yapmalar› gerekir?
Yan›t: ‹ki teyze için bir telefonlaflma yetiyor.
Üç teyze için bu say› birdenbire üçe ç›k›yor. Dört
teyzede dört telefon gerekiyor. ‹ddia ediyorum ki
dört veya daha fazla teyze olunca en az 2n  4 te-
lefonlaflma gerekiyor. Tümevar›mla kan›tlayal›m.
Dört teyze için dört telefonlaflmadan afla¤› ineme-
yece¤imizi kendiniz görebilirsiniz. fiimdi iddiam›n
n teyze için do¤ru oldu¤unu varsay›p n+1 teyze
için en küçük telefonlaflma say›s›n›n 2(n + 1)  4 =
2n  2 oldu¤unu gösterelim.
fiimdi n + 1 teyze var elimizde. Bunlardan Ner-
min Teyze’yi ayr› tutal›m. Di¤er n teyzenin 2n  4
kerede her fleyden haberdar olabileceklerini biliyo-
ruz. Nermin teyze tek bir arama yaparak her fley-
102
den haberdar olabilir (e¤er onlardan herhangi biri-
ni herkes haberlefltikten sonra ararsa). Veya tek bir
arama yaparak herkesi kendi bildi¤inden haberdar
edebilir (e¤er kimse haberleflmeden di¤er n teyze-
den biriyle konuflursa). Ancak tek bir aramayla bu
iki durumu da gerçeklefltiremez. Bunun olabilmesi
için en az iki telefon gerekir. Nermin teyze bir bafl-
ta, bir de herkes 2n  4 kere telefonlaflt›ktan sonra
herhangi bir arkadafl›n› ararsa ilkinde kendi bildi-
¤ini söyler, arada bildi¤i haber di¤erleriyle beraber
n teyzeye yay›l›r, sonda da birini aray›p her fleyi
ö¤renir. Bu durumda toplam 2n  4 + 2 yani 2n 
2 kere telefonlaflm›fl olurlar!
♦ MD-2005-II.4. Normal Biri Yok Mu Burda?
Bir adaya düflüyorsunuz. Bu adada do¤rucular ve
yalanc›lar var. Yalanc›lar hep yalan söyler, do¤ru-
cular hep do¤ru söyler. Ayr›ca adadakiler her fleyi
biliyorlar, yani herhan-
gi bir önermenin do¤ru
olup olmad›¤›n› her za-
man biliyorlar. Üçüncü
bir tür insan daha var
adada: filozoflar. Filo-
zoflar sadece do¤ru
olup olmad›¤›n› bilmedikleri cümleler kurabiliyor-
lar. Bir filozof ne kadar cahil olursa olsun kesinlik-
le kendisinin filozof oldu¤unu biliyor... Bir filozof
sizi filozof oldu¤una iki cümlede ikna edebilir mi?
O iki cümle nedir?
Yan›t: Birisi bir önerme ile tam tersini peflpefle
söylerse o insan›n filozof oldu¤unu anlars›n›z, çün-
kü adada bunu yapabilen tek insan bir filozoftur.
Do¤ru Yan›tlayan: Ahmet Okkol.
♦ MD-2005-II.5. Sürünün
Böylesi Görülmemifl! Çoban
Memo bir gün dört koyununu
otlat›rken her koyunun di¤er-
lerine mesafesinin eflit oldu¤u-
nu farketmifl. Memo’nun ko-
yunlar› nas›l duruyorlarm›fl?
Yan›t: ‹ki boyutta, birbir-
lerine eflit mesafede duran dört nokta bulmak
mümkün de¤il, bunun için üç boyutlu düflünmemiz
gerekiyor. Koyunlar›n bir tanesi çukura inmifl, ve-
ya tepeye, veya a¤aca ç›km›fl, di¤erleri de eflkenar
üçgen fleklinde duruyor. Yani koyunlar›n olufltur-
du¤u flekil üçgen tabanl› piramit olmak zorunda. ♦
 Matematik Dünyas›, 2005 Güz

Oyun Köflesi
Asl› Nesin* / gabruma@hotmail.com

Yan›tlar›n›z› 1 fiubat 2006 tarihine kadar gabru- Bu çözümler ›fl›¤›nda afla¤›daki oyunlar› bir
ma@hotmail.com adresine yollay›n. Do¤ru kez daha soruyoruz.
yan›tlara cömert ödüllerimiz var.
MD-2005-II.3. Masan›n ortas›nda tavla pula-
GEÇEN SAYININ YANITLARI r›ndan oluflmufl k tane kule var. bu kuleler n1, n2, ...,
MD-2005-II.1. Masan›n ortas›nda n tane tavla nk tane tavla pulundan oluflmufl. ‹ki oyuncu, s›ray-
pulundan bir kule var. ‹ki oyuncu, s›rayla, masa- la, masadaki kulerden birini diledi¤i gibi ikiye bölüp
daki kulerden birini diledi¤i gibi ikiye bölüp iki ku- iki kule yap›yor. ‹lk kez hamle yapamayan, yani
le yap›yor. ‹lk kez hamle yapamayan, yani önünde önünde birer tavla pullu kuleler bulan kaybediyor.
birer pullu kuleler bulan kaybediyor. Bu oyunu Bu oyunu hangi oyuncu ve nas›l oynarsa kazan›r?
hangi oyuncu ve nas›l oynarsa kazan›r? (n = 1 ise, MD-2005-II.4. Yukardaki oyunlar›n negatifle-
birinci oyuncu hamle yapamad›¤›ndan ikinci oyun- rini kim kazan›r? (Yani ilk hamle yapamayan›n ka-
cu kazan›r; n = 2 ise birinci oyuncu ilk hamlesinde zand›¤› oyunlar› kim nas›l oynayarak kazan›r?)
kazan›r.)
MD-2005-II.4. Afla¤›daki pozisyonda beyazlar
Yan›t: Kim nas›l oynarsa oynas›n sonuç de¤ifl-
üç hamlede mat ederler. Nas›l?
mez, n pulluk oyun hep n  1 hamlede biter. Bunu
Çözüm: E¤er beyaz kale a2’ye gelebilirse siyah-
n üzerine tümevar›mla kan›tlayal›m. E¤er n = 1 ya
lar mat olur ama siyahlar mat› önce c4 sonra d2+
da 2 ise, oyunun s›ras›yla 0 ya da 1 hamlede bitece-
ile geciktirebilir-
¤i soruda zaten söylenmifl. fiimdi n ≥ 2 olsun. Birin- 8
ler. Çözüm
ci hamlede birinci oyuncu n pulu i ve j’lik iki küme- 7
flöyle: 1. Kd6...
ye ay›rs›n. i + j = n elbette. fiimdi oyun, biri i pulluk 6
E¤er siyahlar 1.
di¤eri j pulluk olmak üzere iki ayr› oyuna dönüfltü. 5
... Ac4 oynarsa,
i < n ve j < n oldu¤undan, tümevar›m varsay›m›na 4
2. V x b3 fi x V
göre bu oyunlar i  1 ve j  1 hamlede biterler. Bi- 3
3. Kd3++. E¤er
rinci hamleyi de sayarak, n pulluk oyunun,
siyahlar 1. ... e7 2
1 + (i  1) + (j  1) = n  1
x K oynarsa, 2. 1
hamlede bitece¤ini görürüz. Demek ki n çiftse bi-
Vh8 ve ard›ndan a b c d e f g h
rinci oyuncu n tekse ikinci oyuncu oyunu kazan›r;
mat.
üstelik oyuncular nas›l oynarlarsa oynas›nlar.
MD-2005-I.5. Afla¤›daki pozisyonda s›ra siyah-
MD-2005-II.2. Masan›n ortas›nda tavla pula- lardaysa, beyazlar siyahlar›n da yard›m›yla iki ham-
r›ndan yap›lm›fl iki kule var. Kulelerde n ve m tane lede mat ederler. S›ra beyazlardaysa, siyahlar beyaz-
tavla pulu var. ‹ki oyuncu s›rayla masadaki kuler- lar›n da yard›m›y- 8
den birini diledi¤i gibi ikiye bölüp iki kule yap›yor. la iki hamlede mat 7
‹lk kez hamle yapamayan, yani önünde birer tavla ederler. Nas›l?
6
pullu kuleler bulan kazan›yor. Bu oyunu hangi Çözüm: Si-
5
oyuncu ve nas›l oynarsa kazan›r? yahlar bafllarsa: 1.
4
Yan›t: Bu sefer tam tersi olur. n çiftse ikinci Fa5 Fe4 2. Kf5
oyuncu n tekse birinci oyuncu oyunu kazan›r; ge- Fc6++. Beyazlar 3
ne oyuncular nas›l oynarlarsa oynas›nlar... bafllarsa: 1. Kh5 2
Ke4 2. Fc4 1
Ke6++. ♦ a b c d e f g h
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.

103
Matematik Dünyas›, 2005 Güz

Ailenizin Matematik Köflesi:

Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / asli_md@yahoo.com
Bar›fl: “Ne kadar iyisin
Bu köfle 15 yafl›ndan küçükler ve “ben ma-
Arzu kardefl... Peki cümlem
tematikten hiç çakmam” deyip gurur ya da
do¤ruysa bana hangi paray›
utançla s›r›tanlar için itinayla haz›rlanm›flt›r. Bu
verme lütfunda bulunacaks›n?”
kategorilere girenler yan›tlar›n› 1 fiubat 2006 ta-
Arzu: Bana ne, bana ne... Söylemem!
rihine kadar elektronik posta adresime yollaya-
Bar›fl: ✱%&@!?✸ÆØ∞ß!!!!
bilirler. Do¤ru yan›tlara ödül var.
Olabildi¤ince fazla para almak için Bar›fl’›n
♦ MD-2005-III.1. Sa- kurdu¤u cümle ne olmal›?
zan. ‹ki babayla iki o¤ul
bal›¤a ç›karlar. Her biri bi- ♦ MD-2005-III.4. Tahinya’yla Pekmezya! ‹ki
rer bal›k tutar. Ama toplam s›n›rdafl ülke olan Tahinya’yla Pekmezya’n›n arala-
üç bal›k olur ellerinde. Ne- r› aç›l›r. Bunun üzerine Tahinya hükümeti 1 Pek-
den? Hay›r, biri suya atla- mezya liras›n›n bundan böyle ülke s›n›rlar› içinde
mad›!.. 0,90 Tahinya liras› olaca¤› karar›n› al›r. Yani Ta-
hinya’da art›k 1 PL = 0,90 TL’dir. Bunun üzerine
♦ MD-2005-III.2. Bele- Pekmezya hükümeti, elleri armut toplam›yor ya,
diye ‹stifa! Metronun yürü- bundan böyle bir Tahinya liras›n›n Pekmezya’da
yen merdivenlerinden ç›- 0,90 PL olaca¤›na karar verir.
karken ayn› anda yürürüm. S›n›rda yaflayan biri cebinde 1 TL ile Tahin-
ya’ya gider ve 0,10 TL’ye bir bakkaldan tahin al›r.
Normal ritmimle tam Bakkalda adama geri verecek 0,90 TL’lik bozuk-
16 basamak ç›k›yorum luk yoktur ama 0,90 TL’ye eflde¤er olan 1 PL var-
ve ç›k›fl›m 72 saniye sü- d›r. Bunu adama verir. Adam, cebinde 1 PL ile
rüyor. Benden daha h›z- Pekmezya’ya gider ve bir bakkaldan 0,10 PL’ye
l› olan kardeflim Derya pekmez al›r. Bakkalda gene 0,90 PL bozuk yoktur
20 basamak ç›k›p 60 sa- ama 1 TL vard›r. Bakkal adama ülkesinde 0,90
niyede tepeye var›yor. PL’ye eflde¤er olan 1 TL verir.
Bir gün tam ç›kacakken fiimdi... Adam›n cebinde al›flverifllerden önce 1
elektrikler kesildi! Kaç TL vard›, al›flverifllerden sonra cebinde gene 1 TL
merdiven ç›kmak zorun- var, ama ayr›ca bir de tahin pekmezi var. Yani
da kald›k? adam kazançl›, bedavadan tahin pekmeze sahip ol-
mufltur. Tahinya’daki bakkalda bafllang›çta 0,90
♦ MD-2005-III.3. Düflünüyorum Demek ki TL’ye eflde¤er olan 1 PL vard›, flimdi ise 1 TL var,
Zenginim! Arzu: “Bende biri 5 di¤eri 25 kuruflluk demek ki Tahinya’daki bakkal 0,10 TL kazançl›.
iki madeni para Pekmezya’daki bakkalda bafllang›çta 0,90 PL’ye efl-
var. Sen bir cümle de¤er olan 1 TL vard›, flimdi ise 1 PL var, demek ki
söyle, do¤ruysa Tahinyal› bakkal da 0,10 PL kazançl›. Herkes ka-
paralar›n birini sa- zançl›... Oh ne güzel dünya! Dünya bu kadar güzel
na verece¤im. De- olmad›¤›ndan bir yerde bir hata olmal›. Nerde? Ta-
¤ilse nanay alacak- hin pekmezin paras›n› ödeyen kimse ç›ks›n ortaya!
s›n...”

104

GEÇEN SAYININ YANITLARI
♦ MD-2005-II.1.
Amma Yumurta!
Ali’nin horozu Ah-
met’in bahçesine yu-
murlad›. ‹kisi de “Yu-
murta benim!” diye
tutturuyor. Sizce hangi-
si hakl›?
Yan›t: Horoz hiç yumurtlar m›? Muhahahaha...
Do¤ru Yan›tlayanlar: Emre Ertürk, Ya¤›z Yüce,
Ahmet Okkol.
♦ MD-2005-II.2. Amma Hikâye. Arif Bey’le
efli Mehpare Han›m yaz s›ca¤›nda Gülhane Par-
k›’nda yürüyüfle ç›karlar. O meflhur ceviz a¤ac›n›n
alt›nda bir banka
otururlar. Arif Bey
uyuklama moduna
geçer. Mehpare Ha-
n›m da kocas›n›n
k›rk›nc› evlilik y›l-
dönümünde hediye
etti¤i yelpazeyle yel-
Foto: Günnur Sipahi
lenme moduna ge-
çer. Arif Bey, yaz s›ca¤›n›n da etkisiyle kâbuslar
görme moduna geçer. Kâbusunda bafl› kesilerek
idam edilecektir. Tam o s›rada Mehpare Han›m’›n
yelpazesi yanl›fll›kla Arif Bey’in boynuna de¤er ve
Arif Bey boynunun kesildi¤ini sanarak korkuya
kap›l›p kalpten ölüm moduna geçer. Bu hikâyede
saçma olan nedir?
Yan›t: Arif bey uyurken öldüyse rüyas›n› kim-
seye anlatamam›flt›r. Dolay›s›yla bizim ne gördü-
¤ünü bilmemize imkan yok. Muhahahaha...
Do¤ru Yan›tlayanlar: Burcu Tunca, Kadir
Pektafl, Ahmet Okkol
♦ MD-2005-II.3. Karn›m Zil Çal›yor! Ben, an-
nem ve babam mangal yap›yoruz. Üç bifte¤imiz var.
Mangal›m›za ayn› anda sadece iki biftek s›¤›yor.
Her yüzü onar dakika olmak üzere her biftek top-
lam 20 dakikada pifliyor. Babam, “‹lk iki bifte¤i ko-
yar›m, yirmi dakika sonra üçüncü bifte¤i koyar›m,
biftekler 40 dakika sonra haz›r olur” diyor. Ama
ben çok aç›m. Üç biftek daha çabuk piflebilir mi?
Yan›t: Tabii ki piflebilir! Bifteklere A, B ve C
diyelim. Yüzleri de A1, A2, B1, B2, C1, C2 olsun.
105
Matematik Dünyas›, 2005 Güz
‹lk önce A1 ve B1 pifler, sonra A2 ve C1, sonra da
B2 ve C2 pifler. Yani toplamda alt› yüz oldu¤u için
biftekleri toplam 30 dakikada piflirebilir babam!
Do¤ru Yan›tlayanlar: Kadir Pektafl, Emre Er-
türk, Ya¤›z Yüce, Derya Bülent Ünsal, Ahmet Ok-
kol.
♦ MD-2005-II.4. Kutup
Ay›s›. Çok bilinen bir bilmece
vard›r: “Güneye do¤ru 10 kilo-
metre yürüyorsunuz. Sonra dö-
nüp bat›ya do¤ru bir 10 kilo-
metre daha yürüyorsunuz. Üstüne de üflenmeyip ku-
zeye do¤ru 10 kilometre daha yürüyorsunuz. Bir de
bakm›fls›n›z ki bafllad›¤›n›z yere geri dönmüflsünüz.
Orada bir ay› görüyorsunuz. Ay›n›n rengi nedir?”
Bu bilmecenin çözümünü biliyorsunuzdur: Ay›n›n
rengi beyazd›r çünkü kuzey kutbundan bafllay›p gü-
neye, bat›ya ve kuzeye onar kilometre yürürseniz ge-
ne kuzey kutbuna gelirsiniz. Ancak bu sorunun da-
ha az bilinen bir yan›t› daha var. Ayn› özellikleri ta-
fl›yan di¤er nokta(lar) nerededir?
Yan›t: Güney kutbuna yak›n bir yerde çevresi
on kilometre olan bir enlem çemberi vard›r, de¤il
mi? Bu çemberin on kilometre kuzeyinde hangi
noktay› seçersek seçelim, dönüp dolafl›p ayn› nok-
taya gelece¤iz! Bu sorunun koflullar›na uyan bir de-
¤il, iki de¤il, tam sonsuz tane nokta bulduk!
♦ MD-2005-II.4. Benim Koca
Gözlü Efle¤im! Benim koca gözlü
güzel bir efle¤im var. Ayhan, Ber-
na ve Cem ad›nda üç arkadafl›m,
efle¤imin rengini bilmeye çal›fl›yor.
Ayhan, “Bence siyah olamaz” di-
yor. Berna, “Ya kahverengi ya da
gri olabilir ancak” diye karfl› ç›k›-
yor. Cem ise “Kesinlikle kahve-
rengi olmas› laz›m” diye kestirip
at›yor. Ben de onlara “En az biriniz hakl›, ama en
az biriniz yan›l›yor” diye cevap veriyorum. Güzel
gözlü efle¤imin rengi nedir?
Yan›t: Efle¤im kahverengi olsayd›, üçü de hak-
l› olurdu. Siyah olsayd›, üçü de yan›l›yor olurdu.
Dolay›s›yla tek bir seçenek kald›: benim güzel efle-
¤im gridir.
Do¤ru Yan›tlayanlar: Emre Ertürk, Ya¤›z Yüce,
Derya Bülent Ünsal ♦

Yan›tlar›n›z› 30 Nisan 2006 tarihine kadar gabru-
ma@hotmail.com adresine yollay›n. Do¤ru
yan›tlara ödüllerimiz var.
SORULAR
♣ MD-2005-IV.1. Güç. Bu say› dizisinde soru
iflaretinin yerine ne geçmeli?
6, 25, 64, 81, 32, ?
♣ MD-2005-IV.2. Ugabuga. Ugabuga adl› kah-
raman›m›z Gilivagili adas›nda yafl›yor. Bu ada çok
tuhaf bir ada: On kilometre uzunlu¤unda ve çok
dar, flerit fleklinde. Adan›n
bir ucuna A, öbür ucuna B
diyelim. Günün birinde
A’da bir yang›n bafll›yor.
Yang›n saate bir kilometre
h›zla B’ye do¤ru, yoluna
ç›kan herfleyi yakarak iler-
liyor. Ayn› zamanda A’dan
B’ye do¤ru güçlü bir rüz-
gar esiyor (yani yang›n›n
sönme veya yön de¤ifltirme
ihtimali yok). Ugabuga k›zararak vefat etmemek
için ne yapmal›? Maalesef Ugabuga yüzme bilmiyor,
Gilivagili adas›nda hiçbir teknoloji de bulunmuyor,
tekne bile yok. Ugabuga’y› kurtar›n!
♣ MD-2005-IV.3. Salatal›k. Güneflli bir sabah,
bir manav kap›s›n›n önüne 200 kilo salatal›k ç›ka-
r›yor. O anda salatal›klar›n %99’u sudan oluflu-
yor. O gün manav
amca hiç sat›fl yapa-
m›yor. Üstüne üstlük
y›l›n en s›cak günü
oldu¤u için akfla-
müstü salatal›klar›
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Matematik Bölümü ö¤rencisi.
95
Matematik Dünyas›, 2005 K›fl
Eureka! Asl› Nesin* / asli_md@yahoo.com
Zekâ Sorular›
içeri al›nca salatal›klar›n art›k sadece %98’lik bir
oran› sudan oluflmaktad›rlar. Manav amcan›n elin-
de kaç kilo salatal›k kalm›flt›r art›k?
♣ MD-2005-IV.4. Keratalar! Bir grup yaramaz
çocuk bafl›n›za kal›yor. Bildi¤iniz gibi, çocuklar ar-
kadafllar›ndan ayr› kald›klar› zaman daha uslu du-
ruyorlar. Ama tabii mümkünse
çocuklar› yapayaln›z da b›rakma-
mak laz›m. Bir grup çocu¤u (ço-
cuk say›s› kaç olursa olsun ve ar-
kadafll›k iliflkisi nas›l olursa olsun)
her zaman öyle iki gruba bölebilir
misiniz ki her çocu¤un arkadaflla-
r›n›n en az yar›s› öbür grupta ol-
sun? Arkadafll›k burada karfl›l›kl› Sharon Filip
bir iliflki olarak görülüyor: Örne¤in Ahmet Bora’n›n
arkadafl›ysa, Bora da Ahmet’in arkadafl›d›r. (Yan›t›,
ne yalan söyliyeyim, ben de bilmiyorum!)
♣ MD-2005-IV.5. Maksat Oyun Olsun. Ma-
san›n üstünde 2n + 1 tane
para var. Hepsinin yaz› yü-
zü görünüyor. Önce 1, san-
ra 2, sonra 3 vs ve en so-
nunda da 2n + 1 tane para-
y› çevirerek bütün parala-
r›n gene ayn› yüzünün gö-
rünmesini sa¤layabilir misiniz?
GEÇEN SAYININ YANITLARI
♣ MD-2005-III.1. Mant›ksal
Üçk⤛t! E¤er bir k⤛t destesinde,
en üstteki 26 k⤛d›n aras›ndaki
k›rm›z› k⤛tlar›n say›s›, alt yar›-
daki siyah k⤛tlar›n say›s›ndan
fazlaysa, destenin bir yerinde pefl
pefle üç kupa vard›r. Kan›tlay›n.
Matematik Dünyas›, 2005 K›fl
Yan›t: En üstteki 26 k⤛t aras›ndaki k›rm›z›
k⤛tlar›n say›s›, alt yar›daki siyah k⤛tlar›n say›-
s›ndan fazla olamaz, ancak eflit olabilir, yani var-
saym›m›z yanl›fl! Önkoflul hiçbir zaman gerçeklefle-
meyece¤inden, önerme her zaman do¤rudur! Ayn›
flekilde soruyu ‘E¤er bir k⤛t destesinde, en üstte-
ki 26 k⤛d›n aras›ndaki k›rm›z› k⤛tlar›n say›s›,
alt yar›daki siyah k⤛tlar›n say›s›ndan fazlaysa,
destenin bir yerinde pefl pefle 135 kupa vard›r.’ di-
ye sorabilirdik! Do¤ru olmad›¤›n› varsayal›m. O
zaman öyle bir k⤛t dizimi vard›r ki üstteki k›rm›-
z›lar alttaki siyahlardan fazla, ama pefl pefle üç (ve-
ya 135) kupa yok. Ama bu durum hiçbir zaman
gerçekleflemez!
Yani Türkiye’de yeflil bir penguen bulunuyor-
sa ben de Marilyn Monroe’yum!
♣ MD-2005-III.2. Kelleyi Çal›flt›r. Birinci Dün-
ya Savafl›’n›n bafllar›nda, ‹ngiliz askerleri kahveren-
gi bir flapka tak›yorlar-
m›fl. Otoriteler kafa ya-
ralar›n›n say›s›n› fark
edince kafalar›n› çal›flt›-
r›p flapkalar›n yerine as-
kerlere metal kasklar ve-
rir. Ancak bu de¤ifliklik
yap›ld›ktan sonra bölük
bafl›na kafalar›ndan ya-
ralanan asker say›s› daha
da artar! Çat›flmalar›n az
çok ayn› yo¤unlukta ol-
du¤unu varsayarsak, bu
art›fl›n mant›kl› bir aç›k-
lamas› var m›?
Yan›t: Demek ki kasklar gerçekten ifle yar›yor-
mufl! ‹statistiklerdeki bu de¤iflikli¤in tek sebebi,
kafalar›na mermi, top, vesaire gelen askerlerinin
kask takt›ktan sonra yaflama flanslar›n›n artmas›-
d›r… Kasklardan önce, kafalar›ndan yaralanan as-
kerler hemen öldü¤ü için istatistiklere yans›m›yor-
larm›fl. Okudu¤unuz istatistiklere dikkat edin, ya-
n›lt›c› olabilirler!
♣ MD-2005-III.3. Meteorologlar› fiemsiyele-
meli mi fiemsiyememeli mi! Burada üç günde bir
ya¤mur ya¤›yor. Meteoroloji uzmanlar›m›z biraz
karamsar olduklar›ndan, günlük tahminlerinde
çok yan›l›yorlar. Aç›k hava haberi verdiklerinde iki
kerede bir yan›l›yorlar, ama ya¤mur haberi verdik-
96
lerinde sadece befl kerede bir yan›l›yorlar.
Elif her sabah evden ç›k›p bütün gün d›flar›da
kal›yor. E¤er flemsiyesiyle
ç›k›p ya¤mur ya¤mazsa
flemsiyeyi bofluna tafl›d›¤›
için çok sinirleniyor. Ama
e¤er flemsiyesiz ç›kt›ysa ve
ya¤mur ya¤arsa bunun iki
kat› kadar sinirleniyor.
Olabildi¤ince az sinirlen-
mek için Elif ne yapmal›?
Tahminlere uymak m›,
her zaman flemsiyeyle dolaflmak m›, yoksa flemsiye-
sini hiç almamak m›?
Yan›t: 2, 3 ve 5’in en küçük ortak çarpan›
30’dur. Rastgele 30 gün alal›m. Bu 30 günün 10 gü-
nü ya¤mur ya¤acak, 20 günü hava aç›k olacakt›r.
Önce Elif’in meteoroloji tahmininden ba¤›ms›z
hareket etti¤ini varsayal›m. E¤er Elif hep flemsiyeli
dolafl›rsa, ya¤murlu 10 gün mutlu olacak, ama
ya¤mursuz 20 gün boflu bofluna flemsiye tafl›d›¤›
30 gün
Gerçek: 10 gün ya¤murlu 20 gün aç›k
fiemsiyeli: 0 20
fiemsiyesiz: 20 0
için mutsuz olacak. Bu durumda Elif’in mutsuzluk
katsay›s› 20. E¤er Elif hep flemsiyesiz dolafl›rsa, ha-
van›n aç›k oldu¤u 20 gün sorun yaflamayacak ama
ya¤murlu 10 gün iki misli sinirlenip mutsuzluk
katsay›s› 20 olacak.
fiimdi Elif’in meteoroloji tahminlerine uydu¤u-
nu varsayal›m. Meteoroloji, ya¤murlu 10 günün 2
günü yan›larak hava aç›k diyecek, 8 gününü do¤ru
tahmin edecek; öte yandan havan›n aç›k oldu¤u 20
günün 10 gününü do¤ru, 10 gününü yanl›fl tahmin
edecek. Afla¤›daki flemadan da anlafl›laca¤› üzere
bu durumda mutsuzluk katsay›s› sadece 14 olacak.
30 gün
Gerçek: 10 gün ya¤murlu 20 gün aç›k
Tahmin: 2 gün aç›k 8 gün ya¤murlu 10 gün aç›k 10 gün kapal›
Uy: 4 0 0 10
Yani tahminlere uymak her fleye ra¤men en iyi
seçenek! Meteorologlar› flemsiyelemeyelim lütfen! ♣

Oyun
Kap› Kapand› Oyunu
atematikçiler genelde oyunbaz olurlar.
M Ça¤›m›z›n oyunbaz olup da en üretken
matematikçisi de herhalde John Con-
way’dir. Gerçekten de John Conway yaln›z oyun
oynamakla kalmaz, ayr›ca, son derece ciddi, ku-
ramsal ve hatta klasik matematik-
le oyunlar aras›nda flafl›rtc› ve hiç
beklenmedik ba¤lar kurar.
John Conway’in hofluna giden
oyunlardan biri On Numbers and
Games kitab›na ald›¤› ve Goran
Andersson’un buldu¤u Kap› Ka-
John Conway pand› (Stop Gate) oyunudur.
Kap› Kapand› oyunu bil-
di¤imiz 8 × 8 ya da n × m bo-
yutlu bir satranç tahtas› üze-
rinde iki kifli taraf›ndan oyna-
n›r. Her iki oyuncunun da
elinde iki kareyi kaplayacak
uzunlukta fleritler vard›r. Bu
fleritler yeterince uzun domino tafllar› olabilir. Do-
mino tafllar› yerine iki kareyi kaplayacak uzunlukta
karton ya da k⤛t parçalar› da kullan›labilir.
Birinci oyuncu domino tafllar›ndan birini sat-
ranç tahtas› üstüne yatay koyarak iki kare kaplar.
Örne¤in birinci oyuncunun ilk hamlesi yukardaki
soldaki flekildeki gibi olabilir. ‹kinci oyuncu benzer
hamle yapar ancak domino tafl›n› dikey koymak
zorundad›r.
Birinci oyuncu hep yatay oynar ikinci oyuncu
hep dikey.
Hamle yapamayan oyuncu oyunu kaybeder.
Bu oyunu kim nas›l oynarsa kazan›r?
Bu tür oyunlarda iki oyuncudan birinin mutla-
97
Matematik Dünyas›, 2005 K›fl
Köflesi
Atefl Farfara
ka bir ‘kazanan stratejisi’ vard›r. Yani di¤eri nas›l
oynarsa oynas›n, oyunculardan biri mutlaka kendi-
sini kazand›racak hamleyi - en az›ndan teorik ola-
rak - bulabilir. Çünkü oyun sonludur, yani sonlu
hamle sonra biter (bu oyun en fazla 32 hamle son-
ra biter), üstelik her aflamada her oyuncunun sonlu
tane hamle seçene¤i vard›r (en fazla 7 × 8 = 56), ay-
r›ca oyunda beraberlik yoktur ve en önemlisi oyun-
da sakl› bilgi yoktur, yani bir oyuncunun bildi¤ini
di¤er oyuncu da bilir. Bu tür oyunlarda iki oyuncu-
dan birinin kazanan stratejisini oldu¤unu kan›tla-
mak zor de¤ildir. [MD-2003-III, sayfa 71.]
Bu oyunun kazanan stratejisini bilmiyorum.
Conway’in bilip bilmedi¤ini de bilmiyorum. Ama
anlad›¤›m kadar›yla oyunun matematiksel bir çö-
zümlenmesi yap›lm›fl de¤il. Yani kazanan stratejisi-
nin oldu¤u biliniyor ancak bu strateji (san›r›m) bi-
linmiyor.
Kazanan strateji bilinmese de oyunu nas›l kötü
oynayabilece¤imiz hakk›nda genel bir fikir elde
edinebiliriz. Bunun için küçük oyunlar›n analizini
yapal›m.
2 × 2 ya da 3 × 3’lük dama tahtas›nda oyunu
ilk oynayan kazan›r.
2 × 2’lik oyunda birinci oyuncu nas›l oynarsa
oynas›n daha ilk hamlede oyunu kazan›r
(zaten birbirine eflde¤er sadece iki hamlesi
vard›r.)
Yanl›fl hamle
Ancak 3 × 3’lük oyunda bi- Do¤ru hamle
rinci oyuncu yanl›fl oynarsa
oyunu kaybedebilir. Do¤ru oy-
namas› gerekir. Yanl›fl hamley-
le do¤ru hamleyi yandaki flekilde gösterdik.
Yanl›fl hamlenin oyunu nas›l kaybettirece¤i de
yandaki flekilden belli olmal›.
‹kinci oyuncu do¤ru oynarsa bi-
rinci oyuncu bir sonraki hamlesini
yapamayarak oyunu kaybeder.
Do¤ru hamleyle birinci
oyuncunun oyunu nas›l kazana-
Matematik Dünyas›, 2005 K›fl
ca¤› da belli olmal›. Bu hamleden sonra ikinci oyun-
cunun birbirine eflde¤er iki hamlesi vard›r; hangisini
yaparsa yaps›n bir sonraki dominosunu koyacak yer
bulamaz ve oyunu kaybeder.
Do¤ru hamlenin neden do¤ru, yanl›fl hamlenin
neden yanl›fl oldu¤unun daha derin bir nedeni var-
d›r. Do¤ru hamle yanl›fl hamleye göre ikinci oyun-
cuya daha az say›da hamle b›rak›yor: Do¤ru ham-
le ikinci oyuncuya tek bir hamle
b›rak›rken yanl›fl hamle ikinci
oyuncuya üç hamle b›rak›yor. ‹fl-
te genel yöntem olarak bu ilkeyi kabul edebiliriz:
Di¤er oyuncuya olabildi¤ince az say›da hamle b›-
rakmak. Bu genel stratejiyle oynarsan›z kazanma
flans›n›z› art›r›rs›n›z.
Ama bundan daha iyi bir strateji de var. Bu
stratejiyi görmek için 4 × 4 boyutlu oyuna bakal›m.
Birinci oyuncunun birbirinden ‘gerçekten’ de-
¤iflik dört hamlesi var. Bu hamlelerin dördünü afla-
¤›da gösterdik. fiimdi ikinci oyuncunun tek bafl›na
7-6 6-6 7-6 6-6
oynad›¤›n› varsayarsak, bu hamlelerin her biri di-
¤er oyuncuya toplam 6 hamle b›rak›yor. Bu an-
lamda eflde¤erler. Yaln›z birinciyle üçüncü hamle-
ler birinci oyuncuya (gene tek bafl›na oynad›¤›n›
varsayarsak) 7 hamle b›rak›rken ikinciyle dördün-
cü hamleler 6 hamle b›rak›yor. ‘Demek ki’ birin-
ciyle üçüncü hamleler sanki daha do¤ru hamleler.
Öte yandan üçüncü hamle birincisinden sanki
× × × × daha iyi, çünkü birinci
× × × × × × hamle di¤er oyuncuya bir
× × × × × × × ×
sonraki hamle için 10 de¤i-
10 8 flik seçenek sunarken üçün-
cü hamle sadece 8 seçenek sunuyor. Di¤er oyuncu-
nun özgürlü¤ünü k›s›tlamakta ancak yarar olabilir.
Demek ki üç ilkemiz var:
1. Di¤er oyuncunun tek bafl›na yapabilece¤i
hamle say›s›n› en aza indir. ‹lk k›stas bu olsun.
2. Eflitlik halinde, tek bafl›na oynad›¤›n› varsa-
yarak, hamle say›n› büyük tut.
3. Gene eflitlik halinde, di¤er oyuncunun ham-
le seçeneklerini en aza indir.
‹nternette bilgisayara karfl› bu yöntemle oyna-
d›m. Anlad›¤›m kadar›yla nerdeyse rastgele oyna-
yan bilgisayar› 6-0 yendim!
4 × 4 boyutlu oyunlar›n tam bir analizini yapa-
98
cak de¤ilim. ‹flim gücüm var. Bu yaz›mda daha çok
bu ve benzer oyunlar›n e¤itimdeki rollerini önpla-
na ç›karmak istiyorum. Yukarda hiç matematik
yapmad›k. Say›sal ya da geometrik matematiksel
bir ö¤e olmad›¤› gibi hiç mi hiç matematik yoktu.
Hele kan›t hiç yoktu. Gene de düflündük. Muhake-
me yapt›k.
Zaten yaflamda oynad›¤›m›z ‘oyun’lar da böy-
ledir. Çok karmafl›kt›rlar. Çok karmafl›k oldukla-
r›ndan kazanma stratejileri olamayabilece¤i gibi,
oldu¤unda da bu stratejileri bulmak mümkün ol-
mayabilir. Yüzdeyüz kazanma stratejisini bulama-
sak bile kazanma olas›l›¤›n› art›ran ilkeleri bulabi-
liriz. Bu ilkeler baflar› flans›m›z art›r›r.
Yukardaki oyunun çeflitlemeleri yap›labilir.
1. Yatay-dikey koflulu ortadan kald›r›labilir,
her iki oyuncu da dominolar› istedi¤i gibi koyabilir.
2. Domino tafllar›n›n flekli de¤ifltirilebilir. Uzun
ya da k›sa L flekillerinin oyunu baya¤› ilginçlefltire-
ce¤ini düflünüyorum.
3. Oyuncular 3, 4 ya da 5 kareden oluflmufl ve
her bir flekilden sabit miktarda olan dominolar
kullanabilirler. Amiral Batt› oyunundaki gibi.
5. Gene Amiral Batt› oyununda oldu¤u gibi
dominolar›n hiçbir biçimde (köfleden dahi) birbir-
lerine de¤memesi gerekti¤i koflulunu koflabiliriz.
Bu ve buna benzer kurallar koyarak ö¤renci-
lerden yeni oyunlar yaratmalar› istenebilir.
Ama bak›n buradan nereye ge-
lece¤iz. Üç karelik dominolardan
iki cins vard›r ve bunlar yanda gö-
rünüyorlar. Bunlara trimino denir.
Ya dört karelik kaç cins
domino (tetramino) vard›r?
E¤er tetraminolar›n önü arka-
s› farketmezse, yani tetrami-
nolar› ters yüz edebilirsek, befl
tane vard›r.
Peki ya kaç cins befl ya da alt› karelik domino
tafl› vard›r? ‹lkokul ö¤rencilerinin bile hofllanaca¤›
tipten sorulard›r bunlar. Hele bir de sorular› ken-
dileri sormaya bafllarlarsa...
Befl karelik dominolara pentomino ad› verilir
ve bunlardan 12 tane vard›r.
E¤itim bildi-bilemedi düzeyine düfltü¤ü zaman
bir felaket olur; aynen bugün oldu¤u gibi... Önem-
li olan soru sormak ve düflünmektir, yan›t vermek
de¤il! Soru olmay›nca yan›t m› olurmufl? ♣
 Matematik Dünyas›, 2005 K›fl

Ailenizin Matematik Köflesi:

Beyincik
Haz›rlayan ve Sunan: Asl› Nesin / asli_md@yahoo.com

Yan›tlar›n› 30 Nisan 2006 tarihine kadar MD-2005-IV.4. Savafla

elektronik posta adresime yollayabilirler. Do¤ru
yan›tlara ödül var.
♣ MD-2005-IV.1. Nilüfer. Bir nilüfer yapra¤›
çok çabuk büyür: Her gün
boyutunu iki kat› art›r›r.
12 günde havuzumun ta-
mam›n› kapl›yorsa, kaç›n-
c› günde havuzumun yar›-
s› kapl› olur?
Hay›r! Israil ordusunda bir z›rhl› tugay› iki z›rhl›
alay› ve bir piyade alay›ndan olufluyor. Bir piyade
tugay› ise iki piyade alay› ve bir z›rhl› alay›ndan
olufluyor. Bir z›rhl› alay›, ikisi z›rhl› biri piyade ol-
mak üzere üç taburdan olufluyor, bir piyade alay›
da ikisi piyade biri z›rhl› olmak üzere üç taburdan

MD-2005-IV.2. Bafl›m döndü. Bu cümlelerden

hangileri do¤ru (bu cümle say›lmaz ama!)?
1. Bu cümlelerden tam tam›na biri yanl›fl.
2. Bu cümlelerden tam tam›na ikisi yanl›fl.
3. Bu cümlelerden tam tam›na üçü yanl›fl.
4. Bu cümlelerden tam tam›na dördü yanl›fl.
5. Bu cümlelerden tam tam›na befli yanl›fl.
6. Bu cümlelerden tam tam›na alt›s› yanl›fl. olufluyor. Bu da¤›l›m bölük, tak›m, tim birimlerin-
7. Bu cümlelerden tam tam›na yedisi yanl›fl. de de devam ediyor, öyle ki bir piyade timi, ikisi pi-
8. Bu cümlelerden tam tam›na sekizi yanl›fl. yade biri z›rhl› üç askerden olufluyor. Bir z›rhl› ti-
9. Bu cümlelerden tam tam›na dokuzu yanl›fl. minin nas›l birfley oldu¤unu herhalde tahmin eder-
10.Bu cümlelerden tam tam›na onu yanl›fl. siniz...
Bir z›rhl› tugay›n› bir piyade tugay› yapmak
MD-2005-IV.3. Barda¤›n yar›s› bofl mu yar›s› için kaç askeri yeniden e¤itmek laz›m?
dolu mu? Bofl bir odadas›n›z. Elinizde bir bardak
su var. Yar›s› dolu gibi görünüyor ama biraz fazla GEÇEN SAYININ YANITLARI
veya biraz az da olabilir. Elinizde hiç birfley olma-
♣ MD-2005-III.1. Sa-
dan bundan nas›l emin olabilirsiniz? Ama dikkat!
zan. ‹ki babayla iki o¤ul
Yönteminiz kesinlikle çok hassas olmal›!
bal›¤a ç›karlar. Her biri bi-
rer bal›k tutar. Ama toplam
üç bal›k olur ellerinde. Ne-
den? Hay›r, biri suya atla-
mad›!..
Yan›t: Biri dede, biri
baba, biri de torun olmak
üzere üç kuflak bal›¤a ç›k-
m›fllard›r da ondan!

99
Matematik Dünyas›, 2005 K›fl
♣ MD-2005-III.2. Belediye ‹stifa! Metronun yü-
rüyen merdivenlerinden ç›karken ayn› anda yürü-
rüm. Normal ritmimle tam 16 basamak ç›k›yorum
ve ç›k›fl›m 72 saniye sürü-
yor. Benden daha h›zl›
olan kardeflim Derya 20
basamak ç›k›p 60 saniyede
tepeye var›yor. Bir gün
tam ç›kacakken elektrikler
kesildi! Kaç merdiven ç›k-
mak zorunda kald›k?
Yan›t: Toplam basa-
mak say›s›na x diyelim.
Yürüyen merdivenle ayn›
anda ç›karsam, 16 basa-
ma¤› ben ç›k›yorum, ama geriye kalan ifli yürüyen
merdiven yap›yor. Dolay›s›yla yürüyen merdiven x –
16 basama¤› 72 saniyede ç›k›yor, yani her basama-
¤› (x − 16)/72 saniyede ç›k›yor. Ayn› mant›¤› Der-
ya’ya uygularsak, yürüyen merdivenin her basama-
¤› (x − 20)/60 saniyede ç›kt›¤› anlafl›l›r. Demek ki
(x − 16)/72 = (x − 20)/60.
Dolay›s›yla x = 40.
Yusuf Elaz›¤, “tek merdiven ç›kmak zorunda
kald›n›z” demifl! Hakl›! “Basamak” demeliydik...
♣ MD-2005-III.3. Düflünüyorum Demek ki
Zenginim! Arzu: “Bende biri 5 di¤eri 25 kuruflluk
iki madeni para
var. Sen bir
cümle söyle,
do¤ruysa para-
lar›n birini sana
verece¤im. De-
¤ilse nanay ala-
caks›n...”
Bar›fl: “Ne kadar iyisin Arzu kardefl... Peki
cümlem do¤ruysa bana hangi paray› verme lütfun-
da bulunacaks›n?”
Arzu: “Bana ne, bana ne... Söylemem!”
Bar›fl: “✱%&@!?✸ÆØ∞ß!!!!”
Olabildi¤ince fazla para almak için Bar›fl’›n
kurdu¤u cümle ne olmal›?
Yan›t: “Bana befl kurufl vermeyeceksin.” Bar›fl
25 kurufl kazan›r.
♣ MD-2005-III.4. Tahinya’yla Pekmezya! ‹ki
s›n›rdafl ülke olan Tahinya’yla Pekmezya’n›n ara-
lar› aç›l›r. Bunun üzerine Tahinya hükümeti 1 Pek-
100
mezya liras›n›n bundan böyle ülke s›n›rlar› içinde
0,90 Tahinya liras› olaca¤› karar›n› al›r. Yani Ta-
hinya’da art›k 1 PL = 0,90 TL’dir. Bunun üzerine
Pekmezya hükümeti, elleri armut toplam›yor ya,
bundan böyle bir Tahinya liras›n›n Pekmezya’da
0,90 PL olaca¤›na karar verir.
S›n›rda yaflayan biri cebinde 1 TL ile Tahin-
ya’ya gider ve 0,10 TL’ye bir bakkaldan tahin al›r.
Bakkalda adama geri verecek 0,90 TL’lik bozuk-
luk yoktur ama 0,90 TL’ye eflde¤er olan 1 PL var-
d›r. Bunu adama verir. Adam, cebinde 1 PL ile
Pekmezya’ya gider ve bir bakkaldan 0,10 PL’ye
pekmez al›r. Bakkalda gene 0,90 PL bozuk yoktur
ama 1 TL vard›r. Bakkal adama ülkesinde 0,90
PL’ye eflde¤er olan 1 TL verir.
fiimdi... Adam›n cebinde al›flverifllerden önce 1
TL vard›, al›flverifllerden sonra cebinde gene 1 TL
var, ama ayr›ca bir de tahin pekmezi var. Yani adam
kazançl›, bedavadan tahin pekmeze sahip olmufltur.
Tahinya’daki bakkalda bafllang›çta 0,90 TL’ye eflde-
¤er olan 1 PL vard›, flimdi ise 1 TL var, demek ki Ta-
hinya’daki bakkal 0,10 TL kazançl›. Pekmezya’da-
ki bakkalda bafllang›çta 0,90 PL’ye eflde¤er olan 1
TL vard›, flimdi ise 1 PL var, demek ki Tahinyal›
bakkal da 0,10 PL kazançl›. Herkes kazançl›... Oh
ne güzel dünya! Dünya bu kadar güzel olmad›¤›n-
dan bir yerde bir hata olmal›. Nerde? Tahin pekme-
zin paras›n› ödeyen kimse ç›ks›n ortaya!
Yan›t: Tahinya’da para kurlar› de¤ifltirildi¤inde
elindeki PL’leri harcayanlar kaybetmifllerdir. Diye-
lim Tahinya’daki bakkal›n elindeki 1 PL para kurla-
r› de¤iflmeden önce de elindeydi. O zaman bu 1
PL’nin de¤eri 1 TL idi. Para kuru de¤ifltikten sonra
bu 1 PL’nin de¤eri 0,90 TL’ye düflmüfltür, nitekim
bakkal da bu 1 PL’yi 0,90 TL olarak kullanm›flt›r. ♣
‹lan
Orhan Melih Sermutlu’nun Web Sayfas›
Analitik Geometri, Gök Mekani¤i, Karma-
fl›k Say›lar... www.orhansermutlu.com
 Matematik Dünyas›, 2005 K›fl

★ ★ ★ ★★
★ ★★
★
★
Abra
★ ★ ★
★★ ★ ★
kadabra
★ ★ ★
★
Asl› Nesin*
★ asli_md@yahoo.com

Seyircilerden biri deste-
den rastgele befl k⤛t seçi-
yor. Yard›mc›m k⤛tlar›n›n dördünü bana gösteri-
yor. Ben seyircinin beynini okuyup beflinci k⤛d›n
ne oldu¤unu buluyorum.
‹mkâns›z gibi görünüyor, ama asl›nda biraz
pratikle çok kolayca yap›labilecek bir numara. Ba-
sit görünüyor ve çok fl›k matematiksel bir aç›kla-
mas› var. Beyin okuma yetene¤ine sahip olman›z
gerekmiyor tabii ki. Tek ihtiyac›n›z sad›k bir yar-
d›mc› ve birazc›k da idman.
Rastgele seçilmifl herhangi befl k⤛tta her za-
man ayn› renkten en az iki k⤛d›n›z bulunur
çünkü bir destede sadece dört renk vard›r. fiimdi
ayn› renkten olan o iki k⤛da bakal›m. Her renk-
ten 13 k⤛t vard›r. Bu 13 k⤛d› bir çember fleklin-
de dizin: As’tan baslay›p, s›rayla, papazda çember
kapanana dek. Bu çemberde herhangi iki k⤛t ara-
s›nda en fazla 6 k⤛t vard›r (çember oldu¤u için en
k›sa yol seçilebilir; mesela as ile 10 aras›nda dört
k⤛t fark var: bacak, k›z, papaz ve as›n kendisi).
Ne tesadüftür ki üç farkl› iskambil k⤛d› da tam
alt› farkl› flekilde dizilebilir!
Peki bütün bunlar bu numaray› nas›l aç›kl›yor
mu diyorsunuz hâlâ? Yard›mc›n›z seyirciden befl
k⤛d› al›nca ilk önce ayn› desteden olan iki k⤛d›
görüp aralar›ndaki “mesafeyi” ölçecek (çemberi
kullanarak). En k›sa mesafeyi istedi¤imiz, için bir
‘bafllang›ç’ bir de ‘bitifl’ k⤛d› var. Iflte yard›mc›-
n›z, size ilk önce bafllang›ç k⤛d›n› gösterecek. Bil-
meniz gereken de bitifl k⤛d› olacak. Dolay›s›yla
ilk gösterilen k⤛tla beraber, hem k⤛d›n tak›m›-
n› ö¤reniyorsunuz, hem de nereden saymaya baflla-
yaca¤›n›z›! fiimdi geriye kalan üç k⤛d›n size bir-
den alt›ya kadar bir say› söylemesi gerekiyor. Yar-
d›mc›n›z tabii ki buna göre o k⤛tlar› dizip size
gösterecek. Bunun için aran›zda bir kod üzerine
anlaflman›z laz›m. Benim önerdi¤im ve en basit
olan kod bu: herhangi üç k⤛tta en düflük de¤erli,
orta de¤erli ve en yüksek de¤erli olan vard›r. Bun-
lara 0, 1 ve 2 diyelim. Bunlar› küçükten büyü¤e
kodlayal›m:
012 = 1
021 = 2
102 = 3
120 = 4
201 = 5
210 = 6
Yard›mc›n›z size o üç k⤛d› bu mant›¤a göre
gösterecek. Bafllang›ç k⤛d›n› bildi¤iniz için, son
k⤛d› bilmemeniz için hiçbir neden yok art›k!
Seyirci önüne ç›kmadan, yard›mc›n›zla birlikte
uzun süre pratik yapman›z gerekebilir. Kodu iyice
ö¤renin ve en önemlisi sayma ve dizme iflleminde
yeterince h›zland›¤›n›zdan emin olun: Seyirci fark
ederse madara olursunuz. Ve her zamanki gibi, ay-
n› numaray› ayn› seyirciler önünde en fazla bir-iki
kez tekrarlay›n! ♣

* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤rencisi.

101
 Matematik Dünyas›, 2008-II

Birimsel Analiz
veya Elmalar› ‹nsanlara Bölmek
Alexandre V. Borovik* / alexandre.borovik@gmail.com

atematik neden bu kadar zordur? Yaz›m- sonra kesirli, gerçel ve karmafl›k say›lara geçildik-

M da, ço¤u zaman farkedilmeyen ama ö¤ren-

cilerin matemati¤i alg›lay›fllar›nda ciddi et-
kileri olan yap› ve kavramlardan birine k›sa bir bak›fl
çe matematiksel olgunluk artar.
    
 .
Bu do¤al hiyerarflide eksik olan fley, ilkokul
sunaca¤›m. aritmeti¤i seviyesindeki çocuklar›n bile kulland›¤›,
çok daha sofistike bir yap›d›r:
1. “Adland›r›lm›fl” Say›lar. Çocukken ö¤ret- [x1, x1, ..., xn, xn1]
menim bana “adland›r›lm›fl” say›lara dikkat et- yani üzerine n de¤iflkenli “Laurent polinomla-
mem gerekti¤ini ve insanlarla elmalar› toplama- r›”n›n kümesi (daha do¤rusu halkas›). Bu kümenin
mam gerekti¤ini söyledi¤i zaman, ona o halde ne- elemanlar›,
den elmalar› insanlara bölebildi¤imizi sordum: 3 4
3  x12 x21x3 x53 x64  x17 x23 x34 x5
10 elma : 5 insan = 2 elma. (1)  7 5
Daha da beteri; 10 elmay› herkese 2 elma vere- gibi terimlerdir. Yukardaki terim,
rek da¤›tt›¤›m›z zaman, elimizde
3 x12 x3x53 4 x23x 34 x5
10 elma : 2 elma = 5 insan (2) 3 
7 x2 x64 5 x17
eflitli¤i oluyor. Eflitli¤in sa¤ taraf›ndaki “insan” da 
nerden ç›k›yor? Neden “insan” da mesela “çocuk” olarak da yaz›labilir. Buradaki x1, ..., xn sembolle-
de¤il? Eflitli¤in sol taraf›nda hiç “insan” yoktu! Sol ri, hesaplarda kullan›lan nesnelerin adlar› yerine
taraftaki say›lar sa¤ taraftaki say›n›n ad›n› nereden geçebilir; elmalar, insanlar vs. Örne¤in elma yerine
biliyor?
Ö¤retmenimden tatmin edici bir cevap alama-
d›m ve ancak çok uzun zaman sonra say›lar›n as-
l›nda
10 elma : 5 insan = 2 elma/insan,
10 elma : 2 elma/insan = 5 insan. (3)
diye adland›r›lmas› gerekti¤ini anlad›m.
E¤itim psikologlar›n›n (1) eflitli¤inin (buna
paylaflt›rmak diyelim) (2) eflitli¤iyle (buna da da¤›t-
mak demek mant›kl› olur) pek alakas› olmad›¤›n›
güvenle iddia etmelerinin nedeni budur. Da¤›tmak
çok daha karmafl›k ifllemler gerektirir.
Bir ö¤rencinin matematiksel yeteneklerinin,
çal›flt›¤› say›lar kümesiyle beraber büyüdü¤ü genel-
geçer bir bilgidir: Do¤al say›lardan tamsay›lara,

* EFFL matematik ö¤retmeni. Yaz› Asl› Nesin taraf›ndan ‹ngiliz-

ceden çevrilmifltir. Yazar, yak›nda ç›kacak olan Mathematics un-
der the Microscope bafll›kl› yeni kitab›ndan baz› k›s›mlar›n›
kullanm›flt›r. Söz konusu kitap http://www.maths.manches-
ter.ac.uk/aavb/micromath adresinden ücretsiz indirilebilir. Bu ya-
z› ayn› zamanda 2008 yaz›nda Türkiye’de, Nesin Matematik Kö-
yü’nde yazar taraf›ndan verilecek Elementary mathematics from Giuseppe Arcimboldo (1527-1593). Matematikçiler elmalar›
the point of view of “higher” mathematics dersinin bir bölümünü insanlara bölmeye çal›fladursun, sanatç›lar yüzy›llard›r
oluflturacakt›r. meyveleri ve sebzeleri toplayarak insan yap›yorlar!

71
Matematik Dünyas›, 2008-II
x1, insan yerine x2 yazarsak, (2) denklemini,
10x1
2x1x21
5
 2 x
olarak yazabiliriz. Bu sayede elma ve insanlarla ifl-
lem yapabiliriz.
Genellikle sadece tek de¤iflkenli Laurent poli-
nomlar›n›n fiziksel olarak (veya gerçek hayatta)
anlaml› olduklar› yorumu yap›l›r. Ama heterojen
miktarlar›n toplam› da anlaml›d›r ve bileflen bile-
flen yap›l›r; mesela bir çantada (2 elma + 1 porta-
kal) varsa ve bir baflka çantada (1 elma + 1 porta-
kal) varsa, ikisinde toplam
(2 elma + 1 portakal) + (1 elma + 1 portakal)
= (3 elma + 2 portakal)
olur.
Bunun vektörlere de çok sezgisel ve do¤rudan
bir yaklafl›m1 verdi¤ini de fark edebilirsiniz.
Tabii ki Laurent polinomlar›n› çocuklara ö¤-
retmeye gerek yok, ama ö¤retmenlere ö¤retmenin
[mesafer1, zamanr1, kütler1]
bir zarar› olamaz. 1591’de Introduction to the
Analytic Art isimli kitab›nda
E¤er bir büyüklük baflka bir büyüklü¤e bö-
lünürse, [bölümün birimi] öncekilerden
farkl› olur. Eski analizcilerin belirsizli¤i ve
anlafl›lmazl›¤› bu [kurallara] dikkat etme-
melerinden kaynaklan›r.
sat›rlar›n› yazan François Viète de bu konuda be-
nim müttefi¤imdir.
Ö¤retmenlerin, ö¤rencilerinin elma/insan bi-
rimli miktarlarla çal›fl›p çal›flamayacaklar› konu-
sundaki sorular›n› cevaplamalar›nda bir sak›nca
yok. Cevap olumludur tabii ki, bu birimin daha
kullan›fll› ad› “kifli bafl›na elma”’d›r. Ancak insan-
lar bu yeni miktarlara bazen yeni isimler verirler.
Mesela,
para
insan u zaman
miktar›na ço¤unlukla maafl deniyor.
“Adland›r›lm›fl” say›lar›n en uç örne¤i, spesifik
nesneleri saymak için kullan›lan özel rakam isimle-
1 Üstelik, vektörlere bu “yemek çantas›” yaklafl›m› dualite ve ten-
sörlere ayn› zamanda do¤al bir girifl sa¤lar: g1, g2, g3 mikta-
r›nda, fiyatlar› p1, p2, p3 olan birtak›m mallar›n toplam fiya-
t›, ¦gipi fleklinde skaler çarp›m türünden bir ifadedir. gi ve pi
miktarlar›n›n do¤alar›n›n çok farkl› olabileceklerini görüyoruz.
Lisans e¤itimindeki lineer cebir dersindeki skaler (dot) çarp›-
m›na verilen standart yaklafl›m genellikle skaler çarp›m›n›n vek-
tör uzaylar›n›n dualitesinin bir sonucu oldu¤u olgusunu giz-
ler, ve bu sonradan tensor cebirlerinin ve fonksiyonel analizin
çal›fl›lmas›nda devasa zorluklar meydana getirir.
72
ridir. (Muhtemelen tarihsel olarak bildi¤imiz evren-
sel say› sisteminden önce ortaya ç›km›fllard›r.) ‹ngil-
tere’de, Yorkshire’l›lar› kötülemek için popüler bir
iftira, koyunlar› saymak için özel rakam isimleri kul-
land›klar›d›r. Lakeland Lehçe Derne¤i’nin web site-
sine inanacak olursak, yerel insanlar gururla gele-
neklerine tutunduklar›n› itiraf ediyorlar. Wensley-
dale’de mesela, ilk on koyun say›s› flunlard›r:
yan, tean, tither, mither, pip,
teaser, leaser, catra, horna, dick.
Daha ça¤dafl zamanlara bakarsak, koyun say›-
lar›n› Richard Feynman’›n espirisiyle karfl›laflt›r-
mak e¤lencelidir:
Anl›yor musunuz, kimyac›lar›n tuhaf bir
sayma yöntemi vard›r: ”bir, iki, üç, dört,
befl proton” diyecekleri yerde “hidrojen,
helyum, lityum, berilyum, bor” derler.
Fizikçiler,
Laurent polinom halkas›nda çal›flmaya bay›l›rlar,
çünkü bütün fiziksel miktarlar›, adlar›na üç temel
birimin kombinasyonlar› fleklinde ölçmek isterler.
Bu üç temel birim, mesafe, zaman ve kütledir. Ama
bu üç de¤iflkenle bile halka küçük kal›r, çünkü fizik-
çiler temel birimlerin kesirli güçlerini almak zorun-
da kal›yorlar. Örne¤in, h›z›n birimi mesafe/za-
man’d›r. Elektrik yüküne2 ise
kütle1 / 2 u mesafe1 / 2
 zaman
birimi varm›fl gibi davranmak gerekir.
Fizikçilere herfleyi fazla basite indirgiyorlar di-
ye çok da çatmamak laz›m. Hepimiz herfleyi sade-
ce iki temel ölçe¤e göre de¤erlendiren insanlar ta-
n›yoruz: para ve zaman. Hepimizin bildi¤i gibi,
kütle kolayca paraya dönüfltürülebilir; yerel süper-
marketin flarküteri bölümünde bir “pound” jam-
bon istedi¤im zaman, sat›c› k›z bana genelde “Pa-
ra anlam›nda m› pound, a¤›rl›k anlam›nda m› po-
und?” diye sorar. Ve tabii hepimizin bildi¤i gibi
vakit nakittir.
Bir fizik formülünde kullan›lan birimlere dik-
kat etmek ifle yarayabilir: Sol ve sa¤ tarafta bulu-
nan birimlerin dengesi formülün flekli hakk›nda
2 E¤er birimlerimizi uzay›n dielektrik sabiti H0 boyutsuz olacak
flekilde seçersek, o zaman,
1 q1q 2
F
 4 SH 0 r
2
formülüyle yaz›lan Coulomb yasas›n›, q1 = q2 = q diyece¤imiz
iki eflit yüke uyguland›¤›m›zda, q2/r2’nin kuvvetin boyutlar›-
na sahip oldu¤unu görürüz.

bilgi verebilir. Böyle bir birimsel analizi bizi çabu-
cak inan›lmaz derin sonuçlara götürür, örne¤in
Kolmogorov’un türbülans’›n enerji spektrumu
hakk›ndaki ünlü “5/3 Yasas›”.
Ünlü “The Far Side” çizeri Larson’dan: Einstein vaktin nakit
oldu¤unu anlarken.
2. Birimsel Analizin Zaferi: Kolmogorov’un
“5/3” Yasas›. Ünlü matematikçi Andrei Kolmogo-
rov bugüne kadar matematikte görülmüfl olan en
çarp›c› ve en güzel birimsel analiz argüman› örne¤i-
nin yarat›c›s›d›r. Türbülansl› s›v›lardaki enerji da¤›-
l›m› konusundaki ufuk aç›c› “5/3 yasas›” birkaç sa-
t›rda aç›klanacak basitliktedir. Üstelik birimsel ana-
liz kulland›¤› için adland›r›lm›fl say›lar›n aritmeti¤i
ile do¤rudan alakal›d›r. (Bkz. Bölüm 1.)
Fizik ö¤retmenimin (sonsuz teflekkürlerimi sun-
du¤um Anatoly Mikhailovich Trubachov) do¤açla-
ma derslerinin birinde “5/3 yasas›”n› ç›kard›¤›n› gö-
Ünlü Rus matematikçi Andrey Kolmogorov
73
Matematik Dünyas›, 2008-II
Katsushika Hokusai’nin Kanagawa aç›klar›ndak› Büyük Dalga
tahta gravüründen bir s›v›n›n farkl› ölçeklerdeki hareketi.
(Fuji Da¤›ndan Otuz Alt› Manzara, 1823-29). Bu resmi kaos
bilimcileri çok severler.
recek kadar iyi bir liseye gitme flans›m oldu. Aç›kla-
mamda Arnold ve Ball’dan baz› ayr›nt›lar› ödünç
al›yorum. (Ball’dan Katsushika Hokusai’nin gravü-
rünü ilustrasyon olarak kullanma fikrini de ald›m.)
Bir s›v›n›n türbülansl› ak›m› girdaplardan olu-
flur; her girdaptaki ak›m daha küçük girdaplara
dönüflür ve bu dönüflüm, s›v›n›n viskozitesinin ha-
reketteki kinetik enerjiyi tamam›yla ›s›ya dönüfl-
mesine neden olacak derecede küçük ölçe¤e kadar
devam eder. E¤er d›flardan enerji gelmiyorsa (Ho-
kusai’nin gravüründeki f›rt›na ç›karan rüzgar gibi),
hareketin enerjisi gittikçe azal›r ve bir süre sonra su
hareketsiz kal›r. Biz de¤iflmeyen bir enerji kayna¤›-
m›z›n oldu¤unu varsayal›m; f›rt›na tam gücüne
ulaflm›flt›r ve öyle kalacakt›r. Bir s›v›n›n hareketi
farkl› uzunluklarda olan dalgalardan oluflur; Kol-
mogorov’un sorusu, “belli uzunluktaki bir dalga
enerjinin ne kadar›n› tafl›yor?” sorusuydu.
Burada, Kolmogorov’un analizini biraz basit-
lefltirerek sunaca¤›z.
Çal›flaca¤›m›z birimlerin ve bu birimlerin bi-
rimlerinin bir listesini yapmakla bafllayal›m.
Birincisi, enerji ak›m›d›r.  olarak simgelenir.
1 kütle birimi ve 1 zaman birimi bafl›na düflen
enerjidir. (Bizim düzenimizde enerji ak›m›n›n ener-
ji yay›l›m›yla ayn› oldu¤unu hat›rlatay›m). Enerji-
nin birimi
kütle u mesafe2
2
 zaman
dir. (Hareket halindeki fiziksel bir noktan›n kinetik
enerjisi için K = mv2/2 formülünü hat›rlay›n.) O za-
man , yani enerji ak›m›n›n birimi,
enerji mesafe2
kütle u zaman zaman3
olur.
Matematik Dünyas›, 2008-II

Dalgalar› saymak için de dalga say›s›n›, yani y›m yapt›3:

bir mesafe birimine s›¤an dalgalar›n say›s›n› kul- En büyük girdaplardan (bütün k›tay› kap-
lanmak kullan›fll› olacakt›r. O zaman dalga say›s› layan bir kas›rga gibi) en küçüklerine ka-
olan k’n›n birimi dar (bir sokak köflesinde dönen tozlar gi-
1 bi), dalga say›s› ne olursa olsun, küçük gir-
mesafe daplar büyük girdaplarla ayn› flekilde mey-
olur. dana gelir.
Son olarak, E(k) enerji spektrumu, iki dalga O zaman enerji spektrumu E(k)’n›n, enerji ak›-
say›s›n›n aras›ndaki aral›k 'k = k1  k2 olarak ve- m› ’un ve dalga say›s› k’n›n baflka hiçbir fley içer-
rildi¤i zaman bu aral›ktaki dalgalar›n tafl›d›¤› (küt- meyen bir denklemle birbirine ba¤l› oldu¤unu var-
le birimi bafl›na) enerji yaklafl›k E(k1)'k olacak fle- sayabiliriz. Bahsetti¤imiz üç miktar›n birimleri ta-
kildedir. Böylece E(k)’n›n birimi mamen farkl› oldu¤u için, onlar› sadece
enerji E(k) | Cx˜ky
kütle u dalga say›s› türünden bir denklem vas›tas›yla birbirine ba¤la-
yani yabiliriz. Buradaki C bir sabittir; küçük ve büyük
mesafe3 ölçeklerde denklem ayn› kalaca¤› için, denklemin
zaman2 flekli ölçü birimi seçimine dayanmamal›, dolay›s›y-
dir. la C birimsiz olmal›d›r.
Afla¤›daki önemli hesaplar› yapmak için, Kol- fiimdi her iki taraf›n da birimlerine göz atal›m
mogorov flunu demeye denk olan önemli bir varsa- ve sadece birimler aç›s›ndan denklemin nas›l gö-
ründü¤üne bakal›m:
3 Bu ifade ço¤u uzman›n kabul edece¤inden daha kaba bir ifa-
de; onu Arnold’dan ödünç ald›m.

Van Gogh’un “Y›ld›zl› Gece” adl› tablosunda girdaplar herhalde sanatç›n›n geçirdi¤i afl›r› bunal›m›n göstergesi.
Kolmogorov’un 5/3 yasas›na uyuyorlar m›?

74
 Matematik Dünyas›, 2008-II

x Al›flt›rmalar
mesafe3 § mesafe2 · § 1 · y
¨ ¸ u Birimsel analiz tarihinin izi, D’Arcy Thomp-
zaman2 ¨ zaman3 ¸ ¨© mesafe ¸¹
 © ¹ son’un On Growth and Form (Büyüme ve Biçim
Mesafeleri mesafelerle ve zamanlar› zamanlar- Üzerine) isimli kitab›nda hayvanlar›n h›z›n›n anali-
la eflitledikten sonra, elimizde
mesafe3 = mesafe2x umesafey
zaman2 = zaman3x
kal›r, bu da bize x ve y diye iki de¤iflkeni olan iki
denklemli bir sistem verir,
3 = 2x  y
2 = 3x.
Bu sistem kolayl›kla çözülüp
x = 2/3 ve y = 5/3
bulunur. Dolay›s›yla Kolmogorov’un “5/3” Yasa-
s›na geldik:
E(k) | C2/3˜k5/3.
Birimsiz olan C sabiti deneysel olarak buluna-
bilir ve 1’e bir hayli yak›n oldu¤u ortaya ç›kar.
Bu ünlü sonucun konumu bir hayli flafl›rt›c›d›r.
Bir türbülans uzman› olan Alexander Chorin’in ke-
limeleriyle,
Hiçbir fley türbülans’›n ne derecede cehalet-
le ›fl›k aras›nda as›l› durdu¤unu Komogo-
rov’un türbülans teorisi kadar ortaya koya-
maz; hem bildiklerimizin köfle tafl›d›r hem
de dipsiz bir esrard›r ayn› anda.
Ayn› spektrum [...] güneflte, denizde ve in-
san yap›m› makinelerde beliriyor. 5/3 yasas› D’Arcy Thompson

deneysel olarak çok iyi do¤rulanm›flt›r, ve
her yeni problem için bütün ölçeklerin yeni-
den hesaplanmas›na gerek kalmamas›, pra-
tik modellemeye kap›y› aç›yor.
Arnold bize Kolmogorov’un argüman›n›n bafl-
l›ca varsay›mlar›n›n hâlâ kan›tlanmam›fl oldu¤unu
hat›rlat›yor. Üstelik 60 seneyi aflk›n bir süredir!
Daha da beteri, Chorin afla¤›daki epey rahats›z
edici noktaya parmak bas›yor:
Kolmogorov’un spektrumu, varsay›mlar›n›n
aç›kça do¤rulanmad›¤› problemlerde s›kça
ortaya ç›k›yor. 5/3 yasas› art›k bir sürü fark-
l› yolla ç›kar›labiliyor, hatta ço¤u zaman
Kolmogorov’un varsay›mlar›na ters düflen
varsay›mlarla.
Türbülans teorisi tuhaf bir durumda: Bir
yandan en önemli sonucunu anlamaya u¤ra-
fl›rken di¤er yandan tüm teorisini hâlâ anla-
yamad›¤› bu sonucun üstüne kurmak zorun-
da kal›yor.
zi için etkili bir flekilde kullan›lan Froude’un Vapur
Karfl›laflt›rma Yasas›’na kadar takip edilebilir [On
Growth and Form, sayfa 8-24]:
Yaklafl›k ayn› biçimde tasarlanm›fl vapurla-
r›n azami h›z›, uzunluklar›n›n kare köküyle
orant›l›d›r.
Suyun gemilere sundu¤u direnç ve gemilerin
dengesiyle ilgili ilk güvenilir yasalar› William Fro-
ude (1810-1879) formüle etmifltir.
Al›flt›rma 1, orta. Froude Yasas›’n› kan›tlay›n.
Al›flt›rma 2, kolay. Bir farenin vücut yap›s› ne-
den bir filinkine oranla daha incedir?
Al›flt›rma 3, kolay. Froude Yasas›’n›n afla¤›da-
ki sonucunu kan›tlay›n: Bir bal›¤›n göreceli h›z›
(yani birim zamanda bal›¤›n kendi uzunlu¤unun
kaç kat›n› katetti¤i), uzunlu¤unun kare köküyle
ters orant›l›d›r.

75
Matematik Dünyas›, 2008-II
William Froude
Bu bilinen bir fenomeni aç›klar: bir akarsuda-
ki küçük bal›klar çok h›zl› görünür.
Al›flt›rma 4, daha da kolay. Hangisinin görece-
li olarak daha h›zl› oldu¤unu tahmin edin: bir ka-
r›nca m› bir yar›fl at› m›?
Bir Araflt›rma Projesi. Al›flt›rma 2’deki fikirleri
kullanarak, cinsi verilmifl bir a¤ac›n ulaflabilece¤i
azami uzunluk için bir tahmin yöntemi gelifltirin.
Bu problemin ciddi bir pratik de¤eri var. Bir
Ingilize bunu aç›klamak için bir tek kelime yeter:
Leylandii. Bir yabanc› için, Wikipedia flu aç›klama-
y› veriyor:
Leyland Servi A¤ac›, (Cupressocyparis ley-
landii), genellikle sadece Leylandii olarak
bilinir. Bahçecilikte, özellikle çit ve bahçe
ayr›mlar› için kullan›l›p h›zl› büyüyen, yap-
rak dökmeyen bir a¤açt›r.
Leyland Servisi, Monterey Servisi ve Noot-
ka Servisi aras› bir melezdir. Bu melez en az
20 farkl› durumda ortaya ç›km›flt›r, her se-
ferinde aç›k havada polenleflmeyle. [...]
Leyland Servileri genelde h›zl› bir flekilde
s›n›r çizmek veya çit görevi görmek için
bahçelere dikilir. Ancak büyüme h›zlar›
(senede bir metreye kadar), koyu gölgeleri
ve ola¤anüstü potansiyel uzunluklar› (bah-
çe flartlar›nda 20 metreyi afl›p, en az 35
metreye ulaflabiliyorlar) bu a¤açlar› bir so-
76
run haline getiriyor. Büyük Britanya’da,
›fl›¤› kesme kapasiteleri yüzünden birçok
ünlü komflu kavgas›na sebebiyet vermifller-
dir, hatta bu kavgalar fliddet kullan›m›na
(ve son zamanlardaki bir durumda cinaye-
te) kadar gidebiliyor.
Leylandii
Sorun flu ki kimse son melezlerin ulaflabilece¤i
azami uzunlu¤u bilmiyor. Bütün bilinen örnekler
büyümeye devam ediyor... ♥
Kaynakça
[1] V. I. Arnold, What is Mathematics? Moscow, MTSNMO,
2004.
[2] R. Ball, The Kolmogorov cascade, Encyclopedia of Nonline-
ar Science’ta (A. Scott, ed.). Routledge, 2004. http://wwwr-
sphysse.anu.edu.au/~rxb105/cascade.pdf
[3] P. Bryant and S. Squire, The influence of sharing on child-
ren’s initial concept of division, J. Experimental Child
Psychology 81 no 1 (Oc ak 2002) 1-43.
[4] A. J. Chorin, Book Review: Kolmogorov spectra of turbu-
lence I: Wave turbulence, by V. E. Zakharov, V. S. Lvov,
and G. Falkovich. Bull. AMS 29 no 2 (1993) 304-306.
[5] R. Feynman, QED: The Strange Theory of Light and Mat-
ter, Princeton University Press, 1985.
[6] A. N. Kolmogorov, Local structure of turbulence in an in-
compressible fluid for very large Reynolds numbers, Dok-
lady Acad Sci. USSR 31 (1941) 301-305.
[7] T. Relph, Counting sheep, http://www.lakelanddialectso-
ciety.org/sheep.htm.
[8] D’A. W. Thompson, On Growth and Form. Cambridge
University Press, 1961.
[9] F. Viète, The Analytic Art, çevirmen T. Richard Witmer.
Kent, Ohio: The Kent State University Press, 1983.
 Matematik Dünyas›, 2009-III-IV

Parçalay›p Birlefltirmek
Gülnihal Bunehal

nünüzde rastgele seçilmifl iki adet kare var.

Ö Bu iki kareyi sadece düz kesen bir testerey-

le (yani do¤rularla) öyle sonlu say›da par-
çaya ay›rabilir misiniz ki, parçalar› bir baflka türlü
birlefltirip tek bir kare elde edesiniz?
Evet!
Ünlü Pisagor Teoremi’nin bir tür kan›t›d›r.
Verilmifl iki karenin birer köflesini, afla¤›daki
gibi 90 derecelik bir aç› yapacak biçimde birbirine
de¤dirin. (Afla¤›daki flekilden izleyin.) 90 derece

Verilen iki kare

niz, elbette alan› ayn› olan bir baflka çokgen elde

edersiniz. Yukardaki flekilde bir örnek var.
Peki, alanlar› ayn› olan herhangi iki çokgen ve-
rilmiflse, bunlardan birini yukardaki gibi parçalara
ay›r›p tekrar birlefltirerek di¤erini elde edebilir mi-
siniz?

Elde edilen kare

yapan iki kenar›n birbirine de¤meyen noktalar›yla

birbirine de¤en noktalar› bir dik üçgen oluflturur- Yan›t gene olumlu.
lar. Verilen iki kareyi, resimdeki gibi toplam befl Bu soruyu ilk soran Farkas Bolyai’dir. Bundan
parçaya ay›rarak ve sonra tekrardan birlefltirerek, 220 1 y›l önce, 1790’da sormufltur. William Wal-
dik üçgenin hipotenüsüne oturtulan üçüncü kareyi lace 1808’de soruyu yan›t-
elde edebiliriz. (Biçimsel kan›t› okura b›rak›yoruz.) lam›flt›r. Wallace’›n kan›t›n-
Yukardaki fleklin her fleyi anlatmas› laz›m. dan bihaber olan Paul Ger-
Pisagor Teoremi sayesinde, büyük kareyi dört wien 1833’te ayn› teoremi
parçaya bölerek ve küçük kareye hiç dokunmadan tekrardan kan›tlam›flt›r.
elde edilen toplam befl parçay› bir kare olacak bi- Her iki kan›ttan da bihaber
çimde tekrar bir araya getirebiliriz. olan Bolyai 1835’te, yani
Bundan çok daha genel bir teorem do¤rudur. soruyu sorduktan tam 45
Bu çok daha genel teoremi aç›klayal›m. y›l sonra teoremi bir kez da- Farka Bolyai
E¤er bir çokgeni sonlu say›da do¤ru parças›yla ha kan›tlam›flt›r.
parçalara ay›r›rsan›z ve sonra bu parçalar› baflka O ça¤larda haberleflme flimdiki gibi çabuk de-
bir çokgen olacak biçimde tekrardan birlefltirirse- ¤ilmifl anlafl›laca¤› üzere.

97
Matematik Dünyas›, 2009-III-IV
Birazdan bu teoremi kan›tlayaca¤›z. Her ne
kadar bu s›ray› takip etmeyeceksek de, kan›t›m›z›
Çokgen ! Üçgenler ! Dikdörtgenler
! Kareler ! Kare
olarak özetleyebiliriz.
Benzer sorunun 3 boyutlu çokyüzlüler için so-
rulmas›ndan daha do¤al ne olabilir? Ayn› hacimli
iki çokyüzlü verilmiflse, bunlardan birini düzlem-
lerle keserek sonlu parçaya ay›r›p uzayda dönüp
dönüfltürerek di¤er parçay› bulabilir miyiz?
19’uncu yüzy›l›n ikinci yar›s›n›n ve 20’nci yüz-
y›l›n birinci yar›s›n›n tart›fl›lmaz en büyük mate-
matikçisi Alman David Hilbert, 1900 y›l›ndaki ün-
lü konferans›nda, çözülememifl önemli problemler-
den biri olarak bu problemi sunar. Listesinde
üçüncüdür bu problem. Problem Dehn taraf›ndan
Hilbert soruyu sorduktan hemen sonra negatif ola-
rak çözülmüfltür. (Bkz. yan sayfadaki gri kare.)
Örne¤in, bir üçgenin alan›n›n taban çarp› yük-
seklik bölü 2 oldu¤unu üçgeni dikdörtgenlefltirerek
kolayl›kla kan›tlayabiliriz. Benzer kan›t› bir üçgen
piramitin hacmi için yapabilir miyiz? Örne¤in düz-
gün tetrahedray› (tüm kenarlar› birbirine eflit dört
yüzlü piramiti) düzlemlerle parçalara ay›r›p tekrar
birlefltirerek bir dikdörtgenler prizmas› elde edebi-
lir miyiz? Yan›t olumsuzdur. Kan›t› da yan sayfa-
daki gri karede verilmifltir.
Düzgün bir piramit kesip parçalayarak
bir dikdörtgenler prizmas›na dönüfltürülemez.
Bu yaz›daki amac›m›z alanlar› ayn› olan iki
çokgenin yukardaki yöntemle birbirine dönüfltürü-
lebilece¤ini kan›tlamak.
E¤er bu yöntemle herhangi bir çokgeni bir kare-
ye dönüfltürebilirsek problemi çözmüfl oluruz, çün-
kü o zaman her iki çokgenin de ayn› kareye (alanlar
98
eflit çünkü) dönüflebilece¤ini kan›tlam›fl oluruz ve bu
ifllemlerden birini ters çevirerek - yukardaki flekilde-
ki gibi - bir çokgenden di¤erine eriflebiliriz.
Demek ki bir çokgeni parçalara ay›rarak bir
kareye dönüfltürebilece¤imizi kan›tlamam›z yeterli-
dir. Bunu kan›tlayaca¤›z.
Bir çokgeni kolayl›kla (binbir de¤iflik biçimde)
üçgenlere bölebiliriz. Böylece kan›t›n
Çokgen ! Üçgenler
k›sm›n› kolayl›kla halletmifl oluruz.
Ayr›ca bir üçgenden de bir dikdörtgen elde
edebiliriz. bir örnek afla¤›da ama bu örne¤i genel-
lefltirmek iflten bile de¤il.
Bir üçgen bir dikdörtgene dönüfltürülebilir
Demek ki bir çokgenden birkaç dikdörtgen el-
de edebiliriz. Böylelikle kan›t›n
Üçgenler ! Dikdörtgenler
k›sm›yla da bafla ç›km›fl oluyoruz.
E¤er bir dikdörtgenden sonlu say›da kare elde
edebilirsek, iflimiz ifl, çünkü iki kareden bir kare el-
de etmeyi bildi¤imizden, sonlu say›da kareden de
bir kare elde edebiliriz. Yani kan›t›n
Kareler ! Kare
k›sm›n› yaz›n›n bafl›nda kan›tlad›k
Dikdörtgeni Karelere Dönüfltürme. ABCD,
parçalay›p kareler oluflturmak istedi¤imiz herhan-
gi bir dörtgen olsun. Gerekirse daha küçük dik-
dörtgenlere bölerek,
AB AB
# BC #
" 4 2
varsay›m›n› yapabiliriz. Bu eflitsizlikleri sa¤layan
bir dikdörtgenden bir kare elde edece¤iz.
Alan› ABCD dikdörtgeninin alan›na eflit olan
öyle bir AXYZ karesi infla edelim ki, XY kenar›
DC kenar›n› tam ortadan (afla¤›daki flekilde P nok-

tas›nda) kessin. ABCD dikdörtgenini bu kareye
dönüfltürece¤iz.
Y ninden flekildeki gibi küçük bir üçgen kesersek ay-
B$ M$
N do¤rularla gösterilmifl.) Demek ki ABCD dikdört-
Z
P Böylece alanlar› ayn› olan herhangi iki çokgen-
D C
X
A M B [1] Titu Andreescu, Mathematical Olympiad Chalen-
XY do¤rusu AB kenar›n› M noktas›nda kessin.
AD do¤rusu da ZY kenar›n› N noktas›nda kessin.
AZN üçgeniyle AXM üçgeni ayn› üçgenler, biri di-
¤erinin 90 derece döndürülmüflü. ADPX dörtgeni
hem ABCD’de hem de AXYZ ’de ortak. Geriye
MBCP dörgenini YNDP dörtgenine dönüfltürmek
kald›. MBCP dörgeniyle M $B $DP dörtgenleri bir-
Dehn Teoremi




Her x, y % için,
ƒ(x + y) = ƒ(x) + ƒ(y)
ve
ƒ(&) = 0
eflitliklerini sa¤layan herhangi bir
ƒ: !
fonksiyonu alal›m. P herhangi bir çokyüzlü olsun.
e bu çokyüzlünün herhangi bir kenar› olsun. Bu
kenar› var eden yüzler aras›ndaki aç›ya '(e) diye-
lim. e kenar›n›n uzunlu¤u da |e| olsun. fiimdi çok-
yüzlünün tüm e kenarlar› için ƒ('(e))|e| say›lar›n›
toplayal›m. Elde edilen toplam
olarak bilinir ve D(P) olarak yaz›l›r:
D(P) = (e, P’nin kenar› ƒ('(e))|e|.
D(P) elbette ƒ fonksiyonunun seçimine göre de¤i-
flir ve bu özellikleri sa¤layan pek çok ƒ fonksiyonu
vard›r. Biz bunlardan birini flimdilik sabitleyelim.
E¤er P çokyüzlüsü düzlemlerle kesilip P1, P2,
..., Pk çokyüzlüleri elde edilirse, o zaman
D(P) = D(P1) + D(P2) + + D(Pk)
eflitli¤inin geçerli oldu¤unu kan›tlamak çok zor
de¤ildir (sadece biraz zordur). Dolay›s›yla e¤er
bir P çokyüzlüsü kesilip biçilerek Q çokyüzlüsü-
ne dönüflürse, o zaman D(P) = D(Q) olmak zo-
rundad›r.
99
Matematik Dünyas›, 2009-III-IV
birine efl, biri di¤erinin P noktas›na göre yans›ma-
s›. Bu yans›may› yapt›ktan sonra, M $B $DP dörtge-
nen YNDP dörtgenini elde ederiz. (fiekilde noktal›
genini dört parçaya bölerek bir kare elde edebiliriz.
den birini do¤rularla parçalay›p toparlayarak di¤e-
rine dönüfltürebiliriz. ♦
Kaynakça
ges, Springer.
[2] www.planetMath.org
[3] Timothy G. Abbott, Zachary Abel, David Charlton,
Eric D. Demaine, Martin L. Demaine, Scott D. Ko-
miners, Hinged Dissections Exist, http://arxiv.org
[4] J.-P. Sydler, Conditions nécessaires et suffisantes
pour l’équivalence des polyèdres de l’espace euclidi-
en à trois dimensions, Commentarii Mathematici
Helvetici 40, 43-80, 1965.
fiimdi dört yüzlü ve birim kenarl› bir T düz-
gün piramiti ele alal›m. Düzlemler aras›ndaki aç›
da ' olsun. '/& say›s›n›n kesirli olmad›¤› bilinir.
Dolay›s›yla
ƒ(x + y) = ƒ(x) + ƒ(y)
ve
ƒ(&/2) = 0 ve ƒ(') = 1
eflitliklerini sa¤layan bir ƒ : ! fonksiyonu
vard›r. (Böyle bir fonksiyonun varl›¤› Seçim Aksi-
yomu’yla kolayl›kla kan›tlanabilir. ‹pucu: ’yi !
üzerine bir vektör uzay› olarak görün ve &/2 ve '
say›lar›n› içeren bir taban seçin.) ƒ(&/2) = 0 oldu-
¤undan,
ƒ(&) = ƒ(&/2) + ƒ(&/2) = 0 + 0 = 0
olur. Dehn de¤iflmezini bu ƒ ile hesaplayal›m.
Böylece D(T) = 6 buluruz. Öte yandan hangi P
dikdörtgenler prizmas› al›n›rsa al›ns›n, aç› &/2 ol-
du¤undan ve ƒ(&/2) = 0 oldu¤undan, D(P) = 0
olur. Demek ki T ile P birbirlerine dönüfltürüle-
mezler.
1965’te J.-P. Sydney, ƒ, sabit 0 fonksiyonu
de¤ilse, ayn› Dehn de¤iflmezii olan çokyüzlülerin
sonlu say›da parçaya kesilip di¤erine dönüfltürü-
lebilece¤ini kan›tlam›flt›r [4].
 Matematik Dünyas›, 2010-I

Satranç Tahtas›n› ‹ki Efl Parçaya

Bölmek
Sayar Bayar
¤er hayatta kal›c›, de¤erli, özgün ve önemli 3 3 boyutlu bir satranç tahtas›n›n böyle bir

E bir ifl yapmak istiyorsan, günün 24 saatini

bu ifle vakfetmelisin, dünyaya yapt›¤›n ifl gö-
züyle bakmal›s›n, o ifle uygun yaflamal›s›n, giyin-
melisin, nefes almal›s›n. Örne¤in e¤er karikatürist
isen, dünyaya, çevrendekilere, olaylara karükatü-
rist gözüyle bakmal›s›n. 50 küsur y›ll›k yaflam›mda
ö¤rendi¤im derslerden biri de bu.
Has matematikçiler de dünyaya matematikçi
gözüyle bak›p her yerde matematik ve matematik
problemi görürler. Basit bir satranç tahtas› dipsiz
bir problem kuyusudur onlar için.
‹flte size hayata bilmececi olarak bakan ünlü
bilmece ustas› Henry Ernest Dudeney’in (1857-
1930) akl›na gelen basit bir satranç tahtas› sorusu:
Bir satranç tahtas›, karelerin içine dokunmamak
kofluluyla kaç de¤iflik biçimde ayn› biçim ve ebatta
iki parçaya bölünebilir? Bir örnek afla¤›da:
E¤er sa¤daki parçalardan birini 180 derece
döndürürsek aynen di¤erini elde ederiz.
E¤er satranç tahtas› 2 2 boyutundaysa, özün-
de tek bir çözüm var: Tahtay› tam ortadan dikey
olarak cart diye ikiye bölmek.
Bir de tabii tahtay› yatay olarak ikiye ay›rabi-
liriz ama bu iki parçalan›fl birbirinin simetrisi oldu-
¤undan, ikisini ayr› parçalan›fllar olarak alg›lamak
istemiyoruz. Birbirinin yans›mas› ya da döndürüsü
olan parçalan›fllar› tek bir parçalan›fl olarak alg›la-
mak istiyoruz.
parçalan›fl› yoktur. Bunun neden böyle oldu¤unu
anlamaya çal›fl›nca, 3’ün tek say› olmas›ndan kay-
nakland›¤› anlafl›l›yor. E¤er n bir tek say›ysa, n n
boyutunda bir satranç tahtas›n›n böyle bir parçala-
n›fl› yoktur.
4 4 boyutlu satranç tahtas›n›n tam 6 tane efl
parçalan›fl› vard›r. ‹flte bu parçalan›fllar:
Bir sonraki soru do¤al olarak 6 6 boyutlu
satranç tahtas›n›n tam efl parçalan›fl say›s›.
Do¤ru yan›t 255. Dolay›s›yla tüm efl parçala-
n›fllar› teker teker göstermemiz mümkün de¤il, ge-
rekli de de¤il; zaten efl parçalan›fllar de¤il, efl parça-
lan›fl say›s› isteniyor. Önemli olan efl parçalan›fllar›
sistematik bir biçimde sayabilmek.
Her parçalan›fl, tahtan›n çizgilerini izleyen bir
yolla belirlendi¤inden, bu yollar› saymam›z yeterli.
‹lk olarak yolun hangi noktalardan bafllayaca¤›n›
anlamaya çal›flal›m. Biraz düflününce, yolu tahtan›n
dört köflesinden birinden bafllatmam›za gerek ol-
mad›¤›n› görürüz; çünkü bu yolla verilen efl parça-
lan›fl›, köfleden bafllamayan bir yolla da elde edebi-
liriz. Her efl parçalan›fl›n yolunun afla¤›daki flekilde
en tepede gösterilen a, b ya da c’den bafllay›p afla¤›
do¤ru indi¤ini varsayabiliriz. (E¤er öyle de¤ilse, bir
döndürü ya da simetriyle o hale getirebiliriz.)
a b c
c! b! a!

85
Matematik Dünyas›, 2010-I

a’dan afla¤› inerek bafllayan bir yol a! noktas›n- a

dan afla¤› inerek ç›kmak zorundad›r. Ayn› fley b ve
y
c noktalar› için de geçerlidir.
Yol tahtan›n merkezindeki noktadan geçmek x

zorundad›r. Hatta yol tam yar›s›nda merkezde ol-

mak zorundad›r. Asl›nda yol, a, b ya da c’den afla-
¤› inerek bafllay›p merkezde biten yolun merkeze
göre simetrisiyle (ya da 180 derece döndürülmüfl
haliyle) birleflimidir. Afla¤›da bir örnek var. Dola-
a’dan afla¤› inerek bafllayan ve yx hamlesini yaparak
merkeze ulaflan yar›yol, yukarda beyaz yuvarlaklarla
gösterilen noktalara u¤rayamaz.
a a

b b y y
x x

x x
Ayr›ca yar›yolun, afla¤› inen ilk hamleden sonra ya tekrar
afla¤› indi¤ini ya da sa¤a hamle yapt›¤›n› varsayabiliriz.
b!
‹flte o yar›yollar:
y›s›yla sadece a, b ya da c’den afla¤› inerek baflla-
yan ve merkezde biten yollar› dikkate alabiliriz. Bu
tür yollara yar›yol diyelim.
Yar›yol, 180 derece döndürülmüflüyle kesiflme-
meli elbet. Bu koflul, olas› yar›yol say›s›n› baya¤›
düflürür.
Yol tahtan›n merkezinden iki de¤iflik biçimde
geçilebilir: yatay ya da dikey. Demek ki yar›yolun

Sadece 6 tane var. Sonuncusu mesela flu efl

parçalan›fl› veriyor:
son hamlesi merkeze giden dört kenardan biri ol-
mal›. E¤er yar›yol, merkezin sa¤›ndaki noktaya de-
¤erek merkeze gidiyorsa, o zaman yar›yol merke-
zin solundaki noktaya dokunamaz. Ayn› biçimde
e¤er yar›yol merkezin üstündeki noktaya de¤erek
merkeze gidiyorsa, o zaman yar›yol merkezin alt›n-
daki noktaya de¤emez.
Ayr›ca yol, tahtan›n dört kenar›na (biri girer-
ken, biri de ç›karken olmak üzere) sadece iki kez Di¤er yollarla da benzer hesaplar yapmak ge-
de¤ebilir. Dolay›s›yla a, b ya da c’den bafllay›p rekiyor. Dudeney’in dedi¤ine göre toplam 255 ta-
merkeze giden yar›yol bir defa daha tahtan›n ke- ne varm›fl. Bulmaya çal›flmad›m.
narlar›na de¤emez, hep tahtan›n içinde yol almak Ya 8 8 boyutlu satranç tahtas›n›n tam efl par-
zorundad›r. çalan›fl say›s› kaçt›r? Bunu Dudeney bile hesapla-
Bütün bunlar› kale alarak, a’dan afla¤› inerek maya kalk›flmam›fl.
bafllay›p merkeze dikey inen yar›yollar› belirleyebi- Demek ki neymifl? Saymak zor bir zanaatmifl...
liriz. Simetrileri saymad›¤›m›zdan, yar›yolun a’dan Hatta kimi zaman imkâns›z. ♠
afla¤› indikten hemen sonra ya hemen tekrar afla¤›
ya da sa¤a hamle yapt›¤›n› varsayabiliriz. Kaynakça
H. E. Dudeney, Amusements in Mathematics, Dover Publica-
tions 1970.

86

Oyunlar Kuram› / Oyun
Bir Deste K⤛d› ‹kiye Bölme Oyunu
ldukça basit, hatta biraz fazla basit bir
O oyunla bafllayal›m: ‹ki oyuncu bir deste
k⤛tla (ya da bir küme taflla) oyuna bafl-
l›yor. Oyuncular s›rayla önlerindeki destelerden bi-
rini ikiye bölüyorlar. Tek k⤛tl›k desteler ikiye bö-
lünemezler elbette. Hamle yapamayan, yani önün-
de birer k⤛tl›k desteler bulan oyuncu oyunu kay-
beder.
Diyelim oyuncular 6 k⤛tl›k bir desteyle oyuna
bafllad›. Birinci oyuncu, ilk hamlesinde desteyi 4+2
diye iki desteye ay›rabilir. S›ra ikinci oyuncuda.
‹kinci oyuncu bu iki desteden birini ikiye ay›racak.
Diyelim, 4 k⤛tl›k desteyi 1+3 diye ikiye ay›rd›.
fiimdi birinci oyuncunun önünde 1+3+2 k⤛tl›k üç
deste var. ‹lk desteden art›k hamle yap›lamaz (dola-
y›s›yla dilersek bu desteyi oyundan atabiliriz.) Oyun
böylece devam eder. Mesela oyun flöyle devam ede-
bilir.
Birinci Oyuncu: 6 & 4+2
‹kinci Oyuncu: 4+2 & (1+3)+2
Birinci Oyuncu: 1+3+2 & 1+(1+2)+2
‹kinci Oyuncu: 1+1+2+2 & 1+1+(2+1)+1
Birinci Oyuncu: 1+1+2+1+1& 1+1+(1+1)+1+1
‹kinci Oyuncu: 1+1+1+1+1+1& hamle yok!
‹kinci oyuncu yapacak hamle bulamad›¤›ndan
oyunu kaybeder.
‹ki soru akla geliyor: 1) Acaba ikinci oyuncu
daha iyi oynasayd› bu oyunu kazanabilir miydi? 2)
Acaba birinci oyuncu kötü oynasayd› bu oyunu
kaybedebilir miydi?
Her iki sorunun da yan›t› olumsuz: 6 k⤛tl›k
desteyle bafllayan bu oyunu oyuncular nas›l oynar-
larsa oynas›nlar hep birinci oyuncu kazan›r, çünkü
oyun hep 5 hamle sürer.
100 k⤛tl›k bir desteyle bafllanan bir oyun da
99 hamle sürer, dolay›s›yla -tek say›l› hamleleri bi-
rinci oyuncu yapt›¤›ndan- bu oyunu da birinci
oyuncu kazan›r.
Genel olarak, n k⤛tl›k bir desteyle bafllanan
oyun, nas›l oynan›rsa oynans›n hep n ! 1 hamle sü-
rer. Dolay›s›yla n çiftse oyunu birinci oyuncu, tek-
se ikinci oyuncu kazan›r:
83
Matematik Dünyas›, 2010-II
Oya Böler
Teorem. n k⤛tl›k bir desteyle bafllanan oyun,
nas›l oynan›rsa oynans›n tam n ! 1 hamle sürer.
Dolay›s›yla e¤er n çiftse birinci oyuncu, tekse ikin-
ci oyuncu oyunu kazan›r.
Kan›t: Teoremi n üzerine tümevar›mla kan›tla-
yaca¤›z.
E¤er n = 1 ise, yani destede tek bir k⤛t varsa,
o zaman oyunda hiçbir hamle yap›lamaz ve oyun 0
hamle sürer. Bu durumda teorem kan›tlanm›flt›r.
fiimdi n’den az k⤛tl›k desteyle bafllanan oyun-
larda teoremin do¤ru oldu¤unu varsay›p, teoremi n
k⤛tl›k desteyle bafllanan oyunlar için kan›tlaya-
l›m. Birinci oyuncu ilk hamlesini yaps›n: n k⤛tl›k
desteyi ikiye bölsün, diyelim desteyi a ve b k⤛tl›k
iki desteye böldü. (Bu, oyunun birinci hamlesiydi.)
Elbette a ve b say›lar› n’den küçüktür. Ayr›ca a + b
= n olur.
fiimdi ikinci oyuncunun önünde biri a k⤛tl›k,
di¤eri b k⤛tl›k iki oyun var. a < n oldu¤undan, a
k⤛tl›k oyun, tümevar›m varsay›m›na göre, a ! 1
hamlede biter. Ayn› nedenden b k⤛tl›k oyun b ! 1
hamlede biter.
Demek ki oyun toplam,
1 + (a ! 1) + (b ! 1)
hamle sürer.
1 + (a ! 1) + (b ! 1) = (a + b) ! 1 = n ! 1
eflitli¤inden dolay› teoremimiz kan›tlanm›flt›r. ■
Bu saçmasapan oyunun kurallar›n› de¤ifltire-
rek oyunu ilginçlefltirelim: Bundan böyle bir deste
tam ortadan ikiye bölünemesin, örne¤in 6 k⤛tl›k
bir deste 3+3 diye ikiye ayr›lamas›n. Tek say›l› des-
telere bu kural›n bir etkisi olamaz. Gene hamle ya-
pamayan oyuncu oyunu kaybetsin. (Bu yaz›da ele
alaca¤›m›z tüm oyunlarda hamle yapamayan
oyuncu oyunu kaybedecek.)
Önünde sadece 1 ya da 2 k⤛tl›k desteler bu-
lan oyuncu oyunu kaybeder elbette.
Bu oyunlar› hangi oyuncu nas›l oynayarak ka-
zan›r? Bu yaz›da bu oyunlar› analiz edece¤iz ve bu-
nu yaparken oyunlar kuram›n›n birkaç önemli
kavram›n› ve ilkesini keflfedece¤iz.
Matematik Dünyas›, 2010-II
1 ve 2 k⤛tl›k destelerle oynanan oyunlar› bi-
rinci oyuncu kaybeder, yani ikinci oyuncu kazan›r.
3 k⤛tl›k bir desteyle oynanan oyunlar›n› bi-
rinci oyuncu ilk (ve tek) hamlesinden sonra kazan›r.
4 k⤛tl›k bir desteyle oynanan bir oyunu ikin-
ci oyuncu kazan›r, çünkü ilk hamlesinde birinci
oyuncu oyunu (mecburen) 1+3 oyununa dönüfltü-
rür; ikinci oyuncu da oyunu 1+1+2 ya da 1+2+1
oyununa dönüfltürmek zorundad›r ve böylece oyu-
nu kazan›r.
Basit ‹lke: Her oyun her hamleden sonra bir
baflka oyuna dönüflür.
Yukardaki oyunlar pek zevkli de¤ildi çünkü
oyuncular›n yapabilecekleri tek bir hamle vard›.
Oysa 5 k⤛tl›k desteyle oynanan oyunda birinci
oyuncunun iki farkl› hamlesi vard›r: Oyunu 3+2 ya
da 4+1 oyununa dönüfltürebilir.
1 ve 2 k⤛tl›k destelerle oynanamayaca¤›ndan,
1 ya da 2 k⤛tl›k desteleri kale almayabiliriz. Ör-
ne¤in 5+4+2+2+1 oyunuyla 5+4 oyunu (ve 4+5
oyunu) asl›nda ayn› oyunlar, ayn› olmasa da eflde-
¤er ya da birbirine denk oyunlar. Bundan böyle 1
ve 2 k⤛tl›k desteleri göstermeyece¤iz.
Ne diyorduk? Birinci oyuncu 5 oyununu 4 ya
da 3 oyununa dönüfltürebilir. 3 oyununa dönüfltü-
rürse kaybedece¤i belli. Öte yandan 4 oyununa dö-
nüfltürürse kazanacakt›r. Demek ki 5 oyununu bi-
rinci oyuncu iyi oynayarak (oyunu 4 oyununa dö-
nüfltürerek) kazan›r.
Tan›m: Birinci oyuncunun kazanan stratejisi
oldu¤u oyunlara A, ikinci oyuncunun kazanan
stratejisi oldu¤u oyunlara B oyunlar› diyelim.
Yukardaki basit analizlerle 1, 2 ve 4 oyunlar›-
n›n B, 3 ve 5 oyunlar›n›n ise A oyunlar› olduklar›-
n› gördük. Bulduklar›m›z› özetleyelim:
A oyunu
... ...
A A ... A B A ... A A A
Bir oyunun ilk hamleden sonra yol açt›¤›
oyunlardan en az biri B oyunuysa, o oyun
bir A oyunudur. Oyunu kazanmak için
oyunu B oyununa dönüfltüren hamleyi
(ya da hamlelerden birini) yapmak gerekir.
84
1 a B,
2 a B,
3 a A,
4 a B,
5 a A.
5 oyununu birinci oyuncunun nas›l kazand›¤›-
n› an›msayal›m: Oyunu 4 oyununa dönüfltürürse
kazan›yor. Bunu çok daha basit biçimde flöyle gö-
rebiliriz: 4 oyunu bir B oyunu oldu¤undan ve ikin-
ci oyuncu 4 oyununun birinci oyuncusu olaca¤›n-
dan, ikinci oyuncu önüne sunulan bu 4 oyununu
kaybedecektir, yani 5 oyununu 4 oyununa dönüfl-
türerek birinci oyuncu kazanacakt›r.
Ayn› nedenden, 6 oyununu da birinci oyuncu
(bir B oyunu olan) 4 oyununa dönüfltürerek kaza-
n›r. Demek ki 6 oyunu da bir A oyunudur.
Teorem 1. Tek bir hamlede bir B oyununa dö-
nüfltürülen oyunlar A oyunlar›d›r. Hangi hamle ya-
p›l›rsa yap›ls›n hep A oyununa dönüflen oyunlar ise
B oyunlar›d›r.
Kan›t: E¤er birinci oyuncu bir oyunu tek bir
hamleyle bir B oyununa dönüfltürebiliyorsa (bkz.
afla¤›daki flekil), o zaman birinci oyuncu bu hamle-
yi yaps›n; karfl› tarafa bir B oyunu kalacakt›r ve
karfl› taraf bu oyunun birinci oyuncusu olaca¤›n-
dan oyunu kaybedecektir.
Öte yandan, e¤er birinci oyuncu hangi hamle-
yi yaparsa yaps›n oyun hep bir A oyununa dönü-
flüyorsa, o zaman karfl› taraf oyunu kazanacakt›r,
çünkü ne de olsa birinci oyuncu karfl› tarafa, birin-
ci oyuncunun kazanan stratejisinin oldu¤u bir
oyun b›rakacakt›r ve karfl› taraf bu oyunun birinci
oyuncusu oldu¤undan oyunu kazanacakt›r. ■
Yukardaki olgudan, her oyunun ya bir A oyunu
ya da bir B oyunu oldu¤u kolayl›kla (oyunun sürebi-
lece¤i azami hamle say›s› üzerine tümevar›mla) ç›kar.
B oyunu
... ...
A ... A A A ... A A
Bir oyunun ilk hamleden sonra yol açt›¤›
oyunlardan her biri bir A oyunuysa, o oyun
bir B oyunudur. Birinci oyuncu ne yaparsa
yaps›n, ikinci oyuncu (do¤ru hamleleri
oynayarak) oyunu kazan›r.
 Matematik Dünyas›, 2010-II

6 oyununun bir A oyunu oldu¤unu gördük.
Bakal›m 7 oyunu nas›l bir oyun.
7 oyununa bafllayan birinci oyuncu, oyunu flu
oyunlardan birine dönüfltürebilir:
6, 5, 4+3.
Bunlardan ilk ikisi bir A oyunu oldu¤undan, birin-
ci oyuncunun bu oyunlara yol açan hamleleri yap-
mas› ancak kamikaze olarak nitelendirilebilir, çün-
7 oyunu
6 oyunu 5 oyunu 4-3 oyunu
A A ? ç›kar.
kü ikinci oyuncu bu oyunlar›n birinci oyuncusu
olacak ve iyi oynarsa oyunu kazanacakt›r. Demek
ki, birinci oyuncu ancak 4+3 oyununa yol açan
hamleyi yaparsa kazanabilir.
Bakal›m 4+3 oyunu B oyunu mu? E¤er öyley-
se birinci oyuncu bu hamleyi yaparak 7 oyununu
kazan›r; aksi takdirde hangi hamleyi yaparsa yap-
s›n oyunu kaybedecektir.
4+3 oyunu o kadar uzun süren bir oyun olma-
d›¤›ndan, analizi pek güç de¤ildir. Ama biz bu oyu-
nu bambaflka, çok daha verimli bir yöntemle ana-
na dönüfltüren hamleyi yap›p karfl› tarafa BB oyu-
nu b›rakal›m. Karfl› taraf, hangi oyunda hamlesini
yaparsa yaps›n, Teorem 1’e göre, hamle yapt›¤›
oyunu mecburen bir A oyununa dönüfltürecek ve
bize toplamda gene bir AB oyunu (ya da BA oyu-
nu, ayn› fley) sunacakt›r. Biz ayn› stratejiyi devam
edip (yani A oyununu B oyununa dönüfltürüp) kar-
fl› tarafa gene bir BB oyunu b›rakal›m. Bu yöntem-
le oynarsak, karfl› tarafa her birinde kaybedece¤i iki
oyun b›rak›r›z ve karfl› taraf önce oyunlardan biri-
ni, sonra di¤erini kaybeder.
Umar›m fark›na varm›fls›n›zd›r: Yukarda an-
lat›lanlardan BB oyunlar›n›n B oyunlar› olduklar›
■
Bu teoremi,
A + B = A,
B + A = A,
B+B=B
eflitlikleriyle de ifade edebiliriz. (B oyunlar› bir an-
lamda, oyunlar› toplaman›n etkisiz eleman›d›r.) Ta-
bii toplanan oyun say›s›n› ço¤altabiliriz: ‹çinde tek
bir tane A oyunu olan oyunlar›n toplam› A oyunla-
r›d›r ve her biri B oyunu olan oyunlar›n toplam› ge-
ne bir B oyunudur.




liz edece¤iz. Bu arada,








4+3 oyunu, 4 oyunuyla 3 oyununun “topla- A+A
m›”d›r. ‹ki oyun, birbirinden ba¤›ms›z olarak ayn› toplam›n›n ne oldu¤unun bilinemeyece¤ini söyle-
anda oynan›yorsa, yani oyuncular›n her biri iki yelim, toplanan oyunlara göre A + A oyunu A
oyundan birini seçip o oyunda hamlesini yap›yorsa, oyunu da olabilir B oyunu da. Örne¤in 3+3 oyunu
o zaman bu oyuna o ad› verilir. B oyunudur, dolay›s›yla 3+5 oyunu A oyunudur,
Tabii iki yerine daha çok oyunu da toplayabiliriz. ama hem 3 hem de 5 oyunu A oyunudur.
Oyunlar› zevkli k›lan AA oyunlar›n›n de¤erle-
Teorem 2. Bir A oyunuyla bir B oyununun top- rinin sabit olmamas›d›r.
lam› bir A oyunudur. ‹ki B oyununun toplam› ise ge- Böylece 4+3 oyununun A oyunu oldu¤u anla-
ne bir B oyunudur. A oyunu B oyunu
fl›l›r, çünkü 4 bir B oyunu, 3 ise bir A oyunu.
Kan›t: Bir A oyunuyla bir Dolay›s›yla 7 oyunu bir B oyunudur (çünkü yol
1
B oyununun toplam›na AB açt›¤› 6, 5 ve 4+3 oyunlar›n›n üçü de A oyunudur.)
oyunu diyelim. ‹ki B oyunu- B oyunu B oyunu Bundan, 8 ve 9 oyunlar›n›n A oyunlar› oldukla-
nun toplam›na da BB oyunu 2 r› anlafl›l›r, çünkü bu oyunlar tek bir hamlede bir 7
diyelim. BB oyunu, bafllaya- A oyunu B oyunu oyununa dönüflebilir ve 7 oyunu bir B oyunudur.
n›n kaybedece¤i iki oyunun 1
Bir kez daha bildiklerimizin listesini ç›karal›m:
yanyana gelmesiyle olufluyor. 1 a B, 5 a A,
(Her zamanki gibi yapacak B oyunu B oyunu 2 a B, 6 a A,
hamle bulamayan oyunu kay- 2 3 a A, 7 a B,
bediyor.) B oyunu A oyunu 4 a B, 8 a A,
Diyelim biz birinci oyun- 9 a A.
1
cuyuz ve önümüze bir AB oyu- Ya 10 oyunu nas›l bir oyundur? 10 oyunu ilk
nu geldi. A oyununu B oyunu- B oyunu B oyunu hamlede flu oyunlardan birine dönüflür:

85
Matematik Dünyas›, 2010-II
10 Oyununun Analizi
9 a A,
8 a A,
7+3 a B+A = A,
6+4 a A+B = A,
10 oyununun yol açt›¤› dört oyun da A oyunu ol-
du¤undan 10 oyunu bir B oyunudur.
Demek ki 11 ve 12 oyunlar› A oyunlar›d›r çün-
kü bir hamlede bir B oyunu olan 10 oyununa dö-
nüflebilirler.
S›ra geldi 13 oyununun analizine. 13 oyunu ilk
hamlede afla¤›daki oyunlardan birine dönüflür:
13 Oyununun Analizi
12 a A,
11 a A,
10+3 a B+A = A,
9+4 a A+B = A,
8+5 a A+A = ?,
7+6 a B+A = A.
Demek ki 13 oyununun analizini bitirmek için
8+5 oyununu analiz etmemiz gerekiyor. 8+5 oyu-
nu afla¤›daki oyunlardan birine dönüflür:
8+5 Oyununun Analizi
7+5 a B+A = A,
6+5 a A+A = ?,
3+5+5 a A+A+A = A,
8+4 a A+B = A,
8+3 a A+A = ?.
Demek ki 8+5 oyununu analiz etmek için 6+5
ve 8+3 oyunlar›n› analiz etmemiz gerekiyor.
6+5 oyununu analiz etmek oldukça kolay,
çünkü 6+5 oyunu tek bir hamlede 5+5 oyununa
dönüflür ve 5+5 simetrik bir oyundur, yani ayn›
oyunun kendisiyle toplam›d›r ve bu tür oyunlar
her zaman B oyunlar›d›r. Analize devam etmeden
önce bunu kan›tlayal›m.
Teorem 4. X bir oyun olsun. X + X oyunu bir
B oyunudur.
Kan›t: Hamle yapamayan›n kaybetti¤ini unut-
mayal›m. Siz birinci oyuncu olun (kaybedeceksi-
niz!) ben de ikinci oyuncu. ‹ki oyundan birinde bir
hamle yap›p o oyunu diyelim bir Y oyununa çevir-
diniz. Diyelim birinci oyundan bir hamle yap›p bu
oyunu Y oyununa çevirdiniz ve bana Y + X oyunu
sundunuz. Ben de sizin yapt›¤›n›z hamlenin ayn›s›-
n› di¤er oyunda yap›p X oyununu Y oyununa çevi-
rip size Y + Y oyununu sunaca¤›m. S›ra sizde. Diye-
lim birinci oyundan bir hamle yap›p bana Z + Y
86
oyunu sundunuz. Ben di¤er oyunda ayn› hamleyi
yap›p size Z + Z oyunu sunaca¤›m. Bu böylece de-
vam edecek. Ben size hep simetrik oyun sunma im-
kân›na sahip olaca¤›m ve öyle de yapaca¤›m. Siz
hamle yapabildikçe ben de ayn› hamleyi di¤er oyun-
da yapaca¤›m. Dolay›s›yla siz kaybetmedikçe ben de
kaybetmeyece¤im, yani oyunu kazanaca¤›m. ■
Demek ki 5+5 oyunu bir B oyunu, dolay›s›yla
6+5 oyunu bir A oyunu. (8+5 oyununun analizin-
de 6+5 oyununun yan›na bir A koyun.)
fiimdi 8+3 oyununu analiz edelim. 8+3 oyunu
afla¤›daki oyunlardan birine dönüflür.
8+3 Oyununun Analizi
7+3 a B+A = A,
6+3 a A+A = ?,
3+5+3 = 5+(3+3) a A+B = A,
8 a A+B = A.
Demek ki 6+3 oyununu analiz etmemiz gereki-
yor. 8+3 oyununda birinci oyuncunun tek umudu
bu oyunun bir B oyunu olmas›. 6+3 oyunu afla¤›-
daki oyunlardan birine dönüflür:
6+3 Oyununun Analizi
5+3 a A+A = ?,
4+3 a B+A = A,
5 a A.
Ama 5+3 oyunu 3+3 oyununa dönüfltü¤ünden
ve bu oyun simetrik bir oyun oldu¤undan, 5+3
oyunu bir A oyunudur, birinci oyuncu 5+3 oyunu-
nu 3+3 oyununa dönüfltürerek oyunu kazan›r.
Demek ki 6+3 oyunu sadece A oyunlar›na dö-
nüflüyor. Demek ki 6+3 oyunu bir B oyunu.
Bundan 8+3 oyununun A oyunu oldu¤u ç›kar:
Birinci oyuncu oyunu 6+3 oyununa dönüfltürür.
Bundan 8+5 oyununun B oyunu oldu¤u ç›kar:
Birinci oyuncu hangi hamleyi yaparsa yaps›n, oyu-
nu bir A oyununa dönüfltürmek zorundad›r.
Bundan 13 oyununun A oyunu oldu¤u ç›kar.
Bulduklar›m›z›n son bir listesini yapal›m:
1 a B, 5 a A, 9 a A,
2 a B, 6 a A, 10 a B,
3 a A, 7 a B, 11 a A,
4 a B, 8 a A, 12 a A,
13 a A.
14 oyununun analizini okura b›rak›yoruz.
Genel olarak, hangi n do¤al say›lar› için n
oyunlar›n›n A oyunlar› oldu¤unu bilmiyorum. Öte
yandan, verilen her n do¤al say›s› için, yukardaki
gibi bir analizle, n oyunlar›n›n analizi yap›labilir. ♥
Matematik Dünyas›, 2008-I
En Basit Yaz›-Tura Oyunlar› Üzerine
u yaz›da kuramsal olarak sonsuz, ancak uy-
B gulamada sonlu olan, yani oynand›¤›nda her
zaman (yüzde yüz olas›l›kla) biten bir oyun-
dan söz edece¤iz.
Oyunumuz iki kifli aras›nda oynan›yor. Yaz›-
tura at›l›yor. Yaz› gelirse birinci oyuncu ikinciden
1 lira al›yor, tura gelirse ikinci oyuncu birinciden 1
lira al›yor. Oyunculardan birinin paras› bitti¤inde
oyun da bitiyor.
E¤er iki oyuncunun da oyuna bafllarken ikifler
liras› varsa ve sürekli bir yaz› bir tura gelirse, oyun
sonsuza dek sürer; çünkü bu yaz›-tura at›fllar›yla
oyunculardan birinin paras› bitmez.
Öte yandan bu oyunu ne zaman oynasan›z
oyun biter! Hatta oldukça çabuk biter, iki dakika
bile sürmez. Neden? ‹ki dakika boyunca bir yaz› bir
tura gelme olas›l›¤› çok zay›ft›r da ondan. Bu yaz›-
da, kuramsal olarak sonsuza dek sürebilen bu oyu-
nun uygulamada sonsuza dek süremeyece¤ini göste-
rece¤iz, çünkü bu oyunun sonsuza dek sürebilme
olas›l›¤› öyle küçük, öyle küçüktür ki... s›f›ra eflittir.
Oyunu daha iyi anlamak için oyunun “a¤ac›n›”
bulal›m. Oyun (2, 2) durumu ile bafll›yor. Yani bafl-
lang›çta her iki oyuncunun da ikifler liras› var. Diye-
lim biz birinci oyuncuyuz ve yaz› gelince kazan›yo-
2, 2
1, 3
0, 4 2, 2 2, 2
1, 3 3, 1 1, 3
0, 4 2, 2 2, 2 4, 0 0, 4 2, 2
ruz. A¤ac›n tepesine (2, 2) yazal›m. Para at›ld›. ‹ki
olas›l›k var: Ya tura gelecek ve kaybedece¤iz ya da
yaz› gelecek ve kazanaca¤›z. Kaybedersek oyunun
yeni durumu (1, 3) olacak, yani bizim 1 liram›z,
öbür oyuncununsa 3 liras› olacak. Bu (1, 3) duru-
munu a¤ac›n soluna yazal›m. Kazan›rsak (3, 1) du-
* ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Matematik Bölümü ö¤retim üyesi.
Yazar›n Matematik ve Oyun (Nesin Yay›nc›l›k, www.nesin-
yayinevi.com) adl› kitab›ndaki iki yaz›dan derlenmifltir.
Ali Nesin* / anesin@bilgi.edu.tr
rumuna eriflece¤iz. Bunu da a¤ac›n sa¤›na yazal›m.
A¤aç sa¤l› sollu kök salar. Soluna kaybetti¤imizde,
sa¤›naysa kazand›¤›m›zda eriflece¤imiz durumu ya-
zar›z. (3, 1)’den sonra gene iki durum ortaya ç›kabi-
lir: (2, 2) ve (4, 0) durumlar›. (2, 2)’yi sola, (4, 0)’›
sa¤a yazal›m. (4, 0) durumunda oyun biter ve a¤aç
kök salmaz. (2, 2) durumundaysa oyun sürer.
Oyun ancak (4, 0) ve (0, 4) durumlar›ndan bi-
rine geldi¤inde biter, öbür durumlarda sürer. Bu
yüzden dördüncü aflamadaki (2, 2) durumlar›nda
a¤aç kök salmay› sürdürür.
Bu a¤aç sonsuz bir a¤açt›r. Köklerden baz›lar›
bitse bile, köklerin kökü kurumaz. A¤aç sonsuzdur
çünkü oyun sonsuzdur. Örne¤in, (2, 2), (1, 3), (2,
2), (1, 3), ... diye durmadan sonsuza dek uzay›p gi-
den bir kök vard›r.
Oyunun sonsuz oldu¤unu göstermek için illa
sonsuz bir a¤aç yapmaya gerek yoktu. Sonlu bir fle-
mayla da bu sonsuz oyunun gidiflini gösterebiliriz.
Bu flemay› çizelim. Oyunda befl durum var:
(0, 4), (1, 3), (2, 2), (3, 1), (4, 0)
durumlar›. Bu befl durumu birer kare içine alal›m.
Bir durumdan öbür duruma nas›l geçildi¤ini bir
okla gösterelim. E¤er bir 2, 2
durumdan öbür duruma
1 0 1 0
kazanarak geçebiliyorsak,
okun kenar›na 1 koyal›m. 1, 3 3, 1
Kaybederek geçebiliyorsak
3, 1 0 koyal›m. Örne¤in, (1, 3) 0 1
durumundan (2, 2) duru-
4, 0
muna kazanarak geçebildi- 0, 4 4, 0
3, 1 ¤imizden, (1, 3) durumun-
dan (2, 2) durumuna giden oka 1 ad›n› veririz. Bu
2, 2 4, 0 oyunun flemas› yandad›r.
(0, 4) ve (4, 0) durumlar›nda oyun bitti¤inden,
bu iki durumdan ok ç›kmaz.
Bu flemaya bakarak oyunun sonsuz oldu¤unu
nas›l anlar›z? E¤er bir k›s›r döngü (yani fasit daire)
varsa oyun sonsuz demektir. (2, 2) durumundan
bafllayarak ve oklar› izleyerek ya (4, 0) ya da (0, 4)
durumlar›na gelmek zorunda de¤ilsek oyun bit-
mez. Örne¤in (2, 2)’yle (1, 3)’e gidip gelen bir k›s›r
döngü vard›r. Bunun gibi (2, 2), (1, 3), (2, 2), (3, 1),
(2, 2), (1, 3), ... döngüsü de döner durur. Demek
bu oyun sonsuz bir oyun.
80

‹lk çizdi¤imiz a¤aca geri dönelim. A¤aca al›c›
bir gözle bakt›¤›m›zda oyunun birinci ve üçüncü
yaz›-tura at›fllar›ndan sonra bitmedi¤i anlafl›l›yor.
Biraz düflününürsek, oyunun tek say›l› yaz›-tura
at›fllar›ndan sonra bitmeyece¤ini görürüz (örne¤in
tümevar›mla.) Oyun 2, 4, 6 gibi çift say›l› at›fllar-
dan sonra bitebilir ancak.
Oyunun ikinci yaz›-tura at›fl›nda bitme olas›l›-
¤›n› bulal›m1. A¤ac›n ikinci kuflak köklerine baka-
l›m. Dört dal var. Her birinin olas›l›¤› 1/4’tür, çün-
kü ikinci kuflaktaki (0, 4), (2, 2), (2, 2) ve (4, 0) du-
rumlar›na ancak s›ras›yla TT (tura tura), TY (tura
yaz›), YT, YY at›ld›¤›nda eriflebiliriz. Bu dört du-
rumdan ikisinde oyun bitiyor, ikisinde bitmiyor.
Dolay›s›yla, ikinci yaz›-tura at›fl›nda oyunun bitme
olas›l›¤› 1/4 + 1/4, yani 1/2’dir.
fiimdi oyunun en fazla dördüncü yaz›-tura at›-
fl›nda bitme olas›l›¤›n› bulal›m. A¤aca bakarak,
oyunun en fazla dört yaz›-tura at›fl›nda nas›l bite-
bilee¤ini buluruz:
TT, TYTT, TYYY, YTTT, YTYY, YY
at›ld›¤›nda oyun biter. Bu 6 yaz›-tura at›fl›n›n (ola-
y›n) olas›l›klar› s›ras›yla flöyle:
1/4, 1/16, 1/16, 1/16, 1/16, 1/4.
Dolay›s›yla, oyunun en fazla dört yaz›-tura at›fl›nda
bitme olas›l›¤› bu say›lar›n toplam›d›r, yani 3/4’tür.
Oyunun en fazla alt› yaz›-tura at›fl›nda bitme
olas›l›¤›n› hesaplayal›m. Yukardaki a¤ac› sürdüre-
cek olursak, alt›nc› aflamada 4 tane (0, 4) ve 4 ta-
ne (4, 0) oldu¤unu görürüz. Oyunu sona erdirecek
bu 8 kökten herbirine ulaflma olas›l›¤› 1/26, yani
1/64. Dolay›s›yla oyunu bitiren bu 8 kök uçlar›n-
dan birine ulaflma olas›l›¤›m›z 8/64, yani 1/8. Bu
olas›l›¤› bir önceki paragrafta buldu¤umuz 3/4 ola-
s›l›¤›na ekleyecek olursak oyunun alt› ve daha az
yaz›-tura at›fl›nda bitme olas›l›¤›n› buluruz. Demek
ki, oyunun en fazla alt› yaz›-tura at›fl›nda bitme
olas›l›¤› 3/4 + 1/8 = 7/8’dir.
‹kinci, dördüncü ve alt›nc› yaz›-tura at›fllar›n-
dan önce oyunun sona erme olas›l›klar›n›n s›ras›yla
1/2, 3/4, 7/8
oldu¤unu bulduk. Okur, oyunun en fazla sekiz ya-
z›-tura at›fl›nda bitme olas›l›¤›n› hesaplarsa 15/16
bulacakt›r.
Bu kadar e¤lence yeter, art›k gerçek matematik
yapal›m.
1 Paran›n hileli olmad›¤›n› varsay›yoruz. Yani yaz› gelme ola-
s›l›¤› 1/2, tura gelme olas›l›¤› 1/2.
81
Matematik Dünyas›, 2008-I
Bir oyuncuda A lira, öbür oyuncuda B lira ol-
sun. Oyunun hangi aflamas›nda olursak olal›m, üs-
tüste A + B kez yaz› at›ld›¤›nda, oyunculardan bi-
rinin paras› biter, hatta daha önce de bitebilir. De-
mek ki, e¤er 1 olas›l›kla üstüste A + B kez yaz› ata-
ca¤›m›z› kan›tlarsak, bütün yaz›-tura oyunlar›n›n 1
olas›l›kla sonlu bir zamanda bitece¤ini kan›tlam›fl
oluruz. Dolay›s›yla flu teoremi kan›tlamal›y›z:
Teorem 1. n > 0 herhangi bir tamsay› olsun.
Sonsuz kez yaz›-tura at›ld›¤›nda üstüste n kez tura
gelme olas›l›¤› 1’dir, yani yüzde yüzdür.
Bu teorem, tura gelince kazanan›n oyunu kaza-
naca¤› anlam›na gelmez. Üstüste A + B kez tura ge-
lecektir (1 olas›l›kla.) Oras› kesin. Üstüste A + B kez
de yaz› gelecektir. O da kesin. Ama hangi oyuncu
daha önce kaybedecektir? Oras› kesin de¤il. fiansa
ba¤l›. ‹lerde bu flans›n kaç oldu¤unu bulaca¤›z.
Teorem 1’in Kan›t›: Ardarda n kez yaz›-tura
at›ld›¤›nda hep tura gelme olas›l›¤› 1/2n dir. Dola-
y›s›yla n yaz›-tura at›fl›n›n hepsinin birden tura ol-
mama olas›l›¤› 1 – 1/2n dir. Bu say›ya D diyelim:
D = 1 – 1/2n.
0 dD < 1 eflitsizlikleri birazdan önem kazana-
cak, akl›m›z›n bir köflesinde tutal›m.
fiimdi 2n kez yaz›-tura atal›m. 2n yaz›-tura at›-
fl›nda n kez üstüste tura gelme olas›l›¤›na E2 diye-
lim. E2 say›s›n› bulmak kolay olmayabilir, ama bu
say›n›n 1 – D2’den büyük oldu¤unu kan›tlayabili-
riz. 2n at›flta nas›l üstüste n kez tura gelebilir? Çe-
flitli biçimlerde gelebilir. Örne¤in ilk n at›fl salt tu-
ra olabilir, ya da son n at›fl salt tura olabilir. Ne bi-
rinci n at›fl›n, ne de ikinci n at›fl›n salt tura olmama
olas›l›¤› D2’dir. Demek ki ya birinci n ya da ikinci
n at›flta salt tura gelme olas›l›¤› 1 – D2’dir. Dolay›-
s›yla 2n at›flta n kez üstüste tura gelme olas›l›¤› en
az 1 – D2’dir. Yani,
1 D dE d1
eflitsizlikleri geçerlidir.
Yukardaki ak›l yürütmeyi 3n, 4n ve genel ola-
rak kn at›fl için yapabiliriz. fiöyle yapar›z: k > 0 bir
do¤al say› olsun ve kn kez yaz›-tura atal›m. Ek, kn
at›flta üstüste en az n kez tura gelme olas›l›¤› olsun.
1 Dk dEk d1 (1)
eflitsizliklerini kan›tlamak istiyoruz. Ek d1 Hflitsizli-
¤i elbette do¤ru. Birinci eflitsizli¤e bakal›m. Ne ilk n
at›fl›n, ne ikinci n at›fl›n, ... ne de k’inci n at›fl›n salt
Matematik Dünyas›, 2008-I
tura olma olas›l›¤› Dk’dir. Dolay›s›yla bu kn at›fltan
birinde (ya birinci, ya ikinci, ... ya k’inci n at›fltan
birinde) salt tura gelme olas›l›¤› 1 – Dk’dir. Demek
ki kn at›flta üstüste n kez tura gelme olas›l›¤› 1 – Dk
say›s›ndan fazlad›r. Yani
1 Dk dEk
eflitsizli¤i geçerlidir. (1)’i kan›tlad›k.
0 < D <1 eflitsizliklerinden dolay›, k sonsuza
gitti¤inde Dk say›s› 0’a yak›nsar [MD-2007-III,
sayfa 45, Teorem 1] ve 1 – Dk say›s› 1’e yak›nsar:
yece¤iz; yan›t daha flafl›rt›c› olacak.
Örne¤in birinci oyuncunun 1, ikinci oyuncu-
nun 100 liras› varsa, büyük bir olas›l›kla ikinci
oyuncu oyunu kazan›r. Birinci oyuncunun kazan-
ma olas›l›¤› azd›r, ama 0 de¤ildir. Do¤ru yan›t %1
de¤il ama ona yak›n. Do¤ru yan›t› bulmak için bir
baflka örnek ele alal›m. Diyelim birinci oyuncunun
2, ikinci oyuncunun 3 liras› var. Birinci oyuncunun
oyunu kazanma olas›l›¤› kaçt›r? 2/5 herhalde. Bir
önceki örnekte, birinci oyuncunun kazanma olas›-
limk of 1 – Dk 1 l›¤› 1/101’dir, ikinci oyuncununkiyse 100/101’dir.
(1) eflitli¤inde k’yi sonsuza götürürsek,
1 = limk of 1 – Dkd limk of Ek d1
elde ederiz ki, bu da, k sonsuza gitti¤inde, Ek say›-
lar›n›n 1’e yak›nsad›¤›n› gösterir. Demek ki at›fl sa-
y›m›z yükseldikçe n kez ardarda tura atma olas›l›¤›-
m›z 1’e yak›ns›yor. Teoremimiz kan›tlanm›flt›r. ■
Yukardaki kan›tta at›lan paran›n hilesiz oldu-
¤unu pek kullanmad›k. Para hileli bile olsa, tura gel-
me olas›l›¤› 0 de¤ilse, her n için, sonsuz yaz›-tura at›-
fl›nda üstüste n kez tura gelme olas›l›¤› 1’dir. Bunun
kan›t› da aynen yukardaki teoremin kan›t› gibidir.
Yoksulun fians›
Birazdan kan›tlayaca¤›m›z ilk teoremimizin sos-
yoekonomik yorumu flöyle:
“Teorem.” Adil bir dünyada çok yoksulun çok
zengine karfl› flans› yoktur. E¤er toplum düzeni biraz
olsun yoksulu kay›r›yorsa, o zaman yoksulun zengi-
ne karfl› az da olsa flans› vard›r.
Adil bir dünyada çok yoksulla çok zengin ay-
n› anda var olabilir mi sorusunu sormadan devam
edelim.
Zenginin - tan›m› gere¤i - çok paras› var. Yok-
sulunsa az paras› var. Zenginle yoksul yaz›-tura
oynayacaklar. Yaz› gelirse yoksul zenginden 1 lira
alacak. Tura gelirse yoksul zengine 1 lira verecek.
Oyun, iki oyuncudan birinin paras› bitene dek sü-
recek, daha önce sona eremez.
Bu kuralla oyun hiç bitmeyip sonsuza dek sü-
rebilir ama oyunun sonsuza kadar sürme olas›l›¤›-
n›n 0 oldu¤unu biraz önce kan›tlam›flt›k. Bu yaz›-
da yukardaki yaz›-tura oyununu kimin kaç olas›-
l›kla kazand›¤›n› bulaca¤›z. Önce yaz›-tura at›lan
paran›n hilesiz oldu¤unu varsayaca¤›z; daha sonra
hileli parayla oynanan yaz›-tura oyunlar›n› irdele-
82
Teorem 2. Hilesiz parayla oynanan yaz›-tura
oyununa birinci oyuncu n lirayla, ikinci oyuncu m
lirayla bafllarsa, birinci oyuncu oyunu n/(n+m) ola-
s›l›kla kazan›r.
Teoremi bir an için kan›tlanm›fl varsay›p teore-
min önemli bir sonucunu irdeleyelim. Teoreme gö-
re, ikinci oyuncunun ne kadar çok paras› varsa, bi-
rinci oyuncunun kazanma flans› o kadar azd›r.
Çünkü n sabit kal›r ve m artarsa, n/(n+m)say›s› git-
tikçe küçülür. Zengin ne denli zenginse ya da yok-
sul ne denli yoksulsa, yoksulun kazanma olas›l›¤› o
denli azd›r. Biraz abartal›m ve zenginin sonsuz pa-
ras› oldu¤unu varsayal›m. O zaman, yoksulun
oyunun sonlu bir an›nda befl paras›z kalma olas›l›-
¤› 1 olacak. Yani yoksul yüzde yüz kaybedecek.
Oyuna kaç parayla bafllarsa bafllas›n... Çünkü m
sonsuza gitti¤inde n/(n+m) say›s› s›f›ra gider. Yok-
sul milyoner olarak oyuna bafllasa bile, zenginin
sonsuz paras› varsa kesinlikle kaybeder. Dolay›s›y-
la bu teoremden flu ç›kar:
Teorem 2’nin Bir Sonucu. Hilesiz parayla oy-
nanan yaz›-tura oyununda, birinci oyuncunun son-
lu, ikinci oyuncunun sonsuz paras› varsa, oyunu 1
olas›l›kla (yani yüzde yüz) ikinci oyuncu kazan›r.
fiimdi Teorem 2’yi kan›tlayal›m. s = n + m ol-
sun. Yani s, iki oyuncunun toplam paras› olsun.
Kan›t boyunca s’yi sabit tutaca¤›z, ama n ve m de-
¤iflecekler.
p(n) say›s›, birinci oyuncunun n, ikinci oyun-
cunun s – n liras› oldu¤unda, birinci oyuncunun
oyunu kazanma olas›l›¤› olsun.
Örne¤in, p(0) = 0. Çünkü birinci oyuncunun
hiç paras› yoksa, zaten oyunu kaybetmifltir ve ka-
zanma olas›l›¤› yoktur.

Öte yandan, p(s) = 1. Çünkü, birinci oyuncu-
nun s liras› varsa, ikinci oyuncunun hiç paras› kal-
mam›flt›r ve oyunu birinci oyuncu kazanm›flt›r.
Teorem 2, p(n) say›s›n›n n/s oldu¤unu söylü-
yor. Demek ki,
p(n) = n/s
eflitli¤ini kan›tlamal›y›z.
p(n) say›lar› birbirinden ba¤›ms›z de¤illerdir.
Aralar›nda bir iliflki vard›r. Bu iliflkiyi bulal›m.
0 < n < s olsun. Birinci
oyuncunun n liras› var. ‹lk n çesine hileliyse, oyunu ikinci oyuncu kazan›r elbet.
yaz›-tura at›fl›nda oyun iki
yoldan birini alabilir: Birin-
ci oyuncu ya kazanacakt›r n + 1 n–1
ya kaybedecektir. Kazan›r-
sa n + 1 liras› olacakt›r, kaybederse de n – 1 liras›.
Her iki durumun da olas›l›¤› 1/2’dir. Demek ki
k lirayla oyuna bafllayan birinci oyuncunun cebinde
ilk oyundan sonra yar›m olas›l›kla k – 1 liras›, yar›m
olas›l›kla da k + 1 liras› olacakt›r. Bu son iki durum-
da birinci oyuncunun oyunu kazanma olas›l›¤›, s›ra-
s›yla, p(k–1) ve p(k+1)’dir. Yani, 0 < k < s ise,
p(k  1) p(k  1)
p(k) 
2 2
dir. Bunu flöyle de yazabiliriz: 0 < k < s için,
p(k+1) = 2p(k) – p(k–1) (2)
fiimdi bir önsav kan›tlayal›m:
Önsav. E¤er 0 < k d s ise, p(k) = kp(1).
Önsav›n Kan›t›: Önsav› k üzerine tümevar›mla
kan›tlayaca¤›z. E¤er k = 1 ise, sorun yok. fiimdi
eflitli¤i k = 2 için kan›tlayal›m. p(2) = 2p(1) eflitli¤i-
ni kan›tlamak istiyoruz. (2) eflitli¤inden,
p(2) = 2p(1) – p(0)
elde ederiz. Ama p(0) = 0 eflitli¤ini biliyoruz. De-
mek ki, p(2) = 2p(1) ve bu durumda da önsav›m›z
kan›tlanm›flt›r.
Matematik Dünyas›, 2008-I
Hileli Paran›n Öyküsü
Yaz›n›n süre¤inde paran›n hileli oldu¤unu var-
sayaca¤›z. Yaz› gelme olas›l›¤›na y diyelim ve birin-
ci oyuncu yaz› geldi¤inde kazans›n. Tura gelme ola-
s›l›¤› da t olsun. y + t = 1 eflitli¤i geçerli elbet. Top-
lam paraya gene s diyece¤iz. s gene sabit olacak.
p(n), birinci oyuncunun (yani yaz› geldi¤inde kaza-
nan oyuncunun) n liras› varken öbür oyuncunun
bütün paras›n› ütme olas›l›¤› olsun.
E¤er y = 0 ise, yani para hiç yaz› gelmeyecek-
E¤er y = 1 ise, oyunu birinci oyuncu kazan›r.
Ayr›ca y = 1/2 = t fl›kk›n› yukarda irdelemifltik.
Demek ki, bundan böyle 0 < y < 1 ve t z y eflit-
sizliklerini varsayabiliriz.
Teorem 3. Yaz› gelme olas›l›¤›n›n y, tura gelme
olas›l›¤›n›n t oldu¤unu varsayal›m (t = 1 – y). Bi-
rinci oyuncu yaz› geldi¤inde kazans›n ve oyuna n
lirayla bafllas›n. ‹kinci oyuncunun s – n liras› ol-
sun. Ve y z t olsun. Birinci oyuncunun yaz›-tura
oyununu kazanma olas›l›¤›
y s  y s  nt n
 ys  t s
dir.
(2) formülünün bir benzerini bulal›m önce. Ay-
nen o kan›ttaki gibi bir ak›l yürütmeyle,
p(n) = tp(n – 1) + yp(n + 1)
eflitli¤ini buluruz. Bundan da
p(n) tp(n  1)
p(n  1)  (3)
 y y
ç›kar. Aynen biraz önceki kan›ttaki gibi yapaca¤›z.
p(n) say›s›n› p(1)’i kullanarak bulaca¤›z.
Önsav. E¤er 0 < n d s ise,
yn  t n
p(n) p(1).
fiimdi k ≥ 3 olsun. Önsav›n k – 1 ve k için do¤-
ru oldu¤unu varsay›p k + 1 için kan›tlayal›m. Bu
varsay›mlardan ve (2) eflitli¤inden,
p(k+1) = 2p(k) – p(k–1)
= 2kp(1) – (k–1)p(1) = (k + 1)p(1)
ç›kar. Önsav›m›z kan›tlanm›flt›r.
Yukardaki önsavda k = s alal›m:
1 = p(s) = sp(1)
buluruz, yani p(1) = 1/s. Önsav› bir kez daha k = n
için uygularsak, bu eflitlikten p(n) = np(1) = n/s ç›-
kar. Teoremimiz kan›tlanm›flt›r. ■■
y n 1  y  t 
Önsav›n Kan›t›: n üzerine tümevar›mla kan›tla-
yaca¤›z. n = 1 için bir sorun yok. n = 2 için kan›tla-
yal›m. (3) eflitli¤inde n = 1 al›rsak ve p(0) = 0, y + t
= 1 eflitliklerini kullan›rsak, önsav›n n = 2 için do¤-
■ ru oldu¤unu buluruz. fiimdi formülün n ve n – 1 sa-
y›lar› için do¤ru oldu¤unu varsay›p, formülü n + 1
için kan›tlamak gerekiyor. Ayr›nt›lar› okura b›ra-
k›yoruz. (‹pucu: (3) eflitli¤ini kullan›n.) ■
Art›k Teorem 3’ü kan›tlayabiliriz. Yukardaki
önsavda n = s al›rsak ve p(s) = 1 eflitli¤ini kullan›rsak,
83
Matematik Dünyas›, 2008-I

y s 1 (y  t ) y s  y s  nt n
p(1) lim sof
ys  t s ys  t s
buluruz. Bu eflitli¤i önsava uygulayarak, limitini hesaplamal›y›z. E¤er y = 0 ise limit elbette 0
y n  t n y s 1 (y  t ) bulunur. Bundan böyle y > 0 olsun. E¤er t < y ise,
p(n) n
y n 1 (y  t ) y s  t s y s  y s  nt n 1  (t / y)n 1  (t / y)n §t·
o 1  ¨ ¸
buluruz. Sadelefltirerek, ys  t s 1  (t / y)s 10 © y¹
y s  y s  nt n olur. E¤er t > y ise,
p(n) (4) y s  y s  nt n (y / t )s  (y / t )s (t / y)n 0  0(t / y)n
ys  t s o 0
eflitli¤ini buluruz. Teorem 3 kan›tlanm›flt›r. ■■ ys  t s (y / t )s  1 0 1
olur. ■
Birinci oyuncuda n lira, ikinci oyuncuda son-
suz para varsa, birinci oyuncunun oyunu kazanma n = 1 için bu flu demektir: E¤er yaz› gelme olas›-
olas›l›¤› nedir? Bu soruyu yan›tlayal›m. l›¤› tu›ra gelme olas›l›¤›ndan daha fazlaysa, o zaman
her an, o ana kadar gelen yaz› say›s›n›n tura say›s›n-
Üçüncü Teoremin fiafl›rt›c› Bir Sonucu. Yaz› dan daha az olmad›¤› sonsuz yaz›-tura at›fllar›n›n
gelme olas›l›¤› y olsun. Birinci oyuncu yaz› gelince olas›l›¤› 0’dan büyüktür, tan tam›na 1  t/y’dir.
kazans›n ve oyunun bafl›nda n liras› olsun. ‹kinci fiöyle de ifade edebiliriz: Sonsuz kez yaz›-tura
oyuncunun ise sonsuz paras› olsun. E¤er y ≤ t ise atarak rasgele bir sonsuz 0-1 dizisi belirleyelim.
birinci oyuncu 1 olas›l›kla (yani %100 olas›l›kla) Ama yaz› gelme olas›l›¤› tura gelme olas›l›¤› daha
bütün paras›n› kaybedecektir. E¤er y > t ise birinci büyük olsun. Diziye (xn)n diyelim. Her n için,
oyuncu oyunu 1  (t/y)n olas›l›kla sonsuza kadar ƒ(n) = |{i < n : xi = 0}|
hiç kaybetmeden oynayabilecektir. olsun. Dizinin,
Kan›t: E¤er t = y ise yan›t› Teorem 2’den biliyo- her n için ƒ(n)/n ≥ 1/2
ruz. Bundan böyle t z y olsun. Teorem 3’e göre, özelli¤ini sa¤lama olas›l›¤› 0’dan büyüktür. ♠

84