YlLDIZ TEKNiK ..

iVERSiTESi
MET ALURJi VE MALZEME MfrHENuiSLiGi BOLUMU
2006-2007 OGRETiM YILI GUZ YARIYILI
DERS i(:ERici HAFTALARA DAGILIM TAKViMi
Ogretim Uyesi:. Prof. Dr, Mustafa (:IGDEM
Haftalar Dersin Kodo-Adl: 544231- Doknm Teknolojisi
Konular
Giris I Dokum ile Parca Uretiminin Tamtmn Z Dokum Endustrisi I Dokum
1. Hafta Oriinleri / Dokum Alasimlan / Dokum Yoluyla Sekillendirmenin Avantajlan /
Dokum Yontemlerinin Smiflandmlmasi.
2. Hafta Modeller / Kahp Kumlan / Macalar
3. Hafta ~tookiimde Dizayn Kriterleri (Dokume Uygun Parca Tasanmr)
4. Hafta Dokumde Besleyici Dizayni !
5. Hafta Dokumde Yolluk Dizayni
6. BaCta Kuru Kahba Dokum
7. HaCta Kabuk Kahba Dokum / Hassas Dokum
8. Hafta i.vtzr SINAVI (14-19 Kasun 2006)
9. Hafta IAlyl Kahba Dokum I Seramik Kahba Dokum / Metal Kahba Dokum
10 .. Hafts ~avUTma (Santrifuj) Dokum / Siirekli Dokum
11. Harta Basmch Dokum
12 .. Hafta Basmch Dokum
13. Hafta ~.viZE SINA VI (18-23 Arahk 2006)
14. Hafta Ergitme lslemleri ve Fmnlan
15. Hath. Dokme Demirler ve Aluminyum Dokum Alasimlarr KAYNAKLAR

1. D6ktim Teknolojisi, E. Cavusoglu,

2. Foundry Technology, P.R. Beeley,

3, Principles of Metal Casting, RW.Heine.

4. Metallurgical Principle of Founding, V. Kondic. 5, Castings, 1. Campbell,

YILDIZ TEKNiK UNivERSiTESi
MET ALURJi VEMALZEME MUHENDiSLiGi BOLUMU
2006-2007 OGRETiM YILI GUZ Y ARIYILI
DERS i<;ERiGi HAFT ALARA DAGILIM T AKViMi
Ogrctim Uyesi: Prof. Dr. Mustafa <;:iGDEM
Haftalar Dersin Kodu-Adi: 5304001- Dokum Metalurjisi ve Teknolojisi
Konular
1. Hafta SIVI ve Katilarda Atomik Diizen! Cekirdeklenme : Homojen ve I-Ieterojen
Cekirdeklenme
2. Hafta Buyume
3. Hafta iI'ek Fazh Metal ve Alasimlann Katilasmasi
4. Hafta Tek Fazh Metal ve Alasimlann Katilasmasi
5. Hafta Cok Fazlt Metal ve Alasimlann Katilasrnasi
6. Hatta !D6kiimde Dizayn Kriterleri
7. Hafta SIVI Metal Akisi ' Yolluk Dizaym ! Besleyici Dizayru
8. Hafta i.vtzx SINAVI (14-19 Kasun 2006)
9. Hafta Dokuru'e Giris z Modeller! Kahp Kumlan
10. Hafta iMar.;alar! Kum Kahba Dokum
11. Hafta Kabuk Kahba Dokum ! Hassas Dokum ! Alci Kahba Dokum
12. Hafta Seramik Kaliba Dokum ,' Metal Kahba Dokum
13. Hafta 2.vizE SINAVI (18-23 Arahk 2006)
14. Hafta lBaslllyit Dokurn
15. Hafta ~okIne Demirler ve Aluminyum Dokum Alasimlan KAYNAKLAR

1. Solidification of Metals, G. 1. Davies. 2.Dokiim Teknolojisi, E. Cavusoglu. 3.Foundry Technology, P.R. Beeley. 4.Principles of Metal Casting, R.W.Heine.

5 Metallurgical Principle of Founding, V. Kondic. 6.Castings, 1. Campbell.

Sekil : Yolluklama sisteminin temel elernanlan

topuk

ClU1U tutucu

gilliciIer

plunllll'

(Iii~ey yelluk

aymn ~izgisi

Sekil: Bir kum kahbin yandan g6rtinU~ii

Mod.1

:,lekil 1.13-ikl paro:;1.I11 tipik bir rum kel ibm kesidi.

H •. v;,

y~t;Jy yolluk uzant. 51

Ara yolv~ (mem.)

I " L.________/

-Cur ufluk

~ek 11 1. I 4-K~1Ip b~lu~una metal sevklni sa~layan tipik btr vol lux sistem i ve elemenler i (4).

7;:-,:_,- oph -edr..;ftf "1",(1" e

:/~;l dEr<U'ckt: . 't <o{!o:.y y.,_(I,-,k.

../) .:; t-: ,">"0' ,P ""0''''' (,,-,11 ji ..... ,'f d.;) An:; yc,I/t.!i:. (0/1 c/..-cc<,d~ J

. .$~/';d L3.,.:A<i;,t"~·· 1;, ... .;;.//,,4 ·S,·.tI;ml.

oj

o e .. L:,:..,. r'q ~ q.·/~.Fl. dfY:\>{~~()

.... ; .. ', ',." ._. ; "" .,,"',':""

',<h, 'I.el (,/~ CO_i:f:: d:E~r< d,.fj ":'. )'.·D.\;1:'~:·_":'

s- s. / '~6:{::~~::';4q::~~11~~~~~~i~~,tB"~~i~';;rf~i~~~~~~!i' ....

HOLUM 1

Metal ddkiimti ozetle eistenen bir .§ekli elde etmek igin, secilen metal veya alasmnn ergitilmesi ve bahis konusu seklin negatifi olan kabp hoiluguna dokiilmesi i§lemi» olarak tarumlanabilir_

1stenen ozelliklere sahip ve sag-lam hir dokiim eide etmek igin ~ ana ilke gozontinde tutulur.

- Sec;ilen dokiim yontemine gore kahp ve/veya ma~a hazu-Iama, ozeUikle:riit belirlenmesi ve kontrolU.

- lstenen alasimm hazarlanmasr, uygun ergitme Unitesinin secimi, ergitme ve gerekli mtidahalelerin (gaz giderme, modifikasyon, ~llama v.b.) yapIlmasl.

- SIVl metalin kabba uygun §ekiIde ve .alo.§kanhkta giri§inin saglanmasi,

- Qekird~klenme, kattlagma ve delayisiyla dokiim yapismm kontrolti,

- Kahp icmde kautasan metaldeki bUziilmeyi kar§lhyacak SIVl me-

talin uygun§ekiIde beslenmesi.

DokUm iirtinlerinde, «yontem - yap! ozellik» iliskisi dokUm teknolojisinin ana ugra§llll olusturur, Bir ba§ka deyimle, segilen ala§undan belli bir parcamn hangi ddkiim yontemi ile eide edileeegi, bu yoldan ne tilr bir katilasma yapisma sahip olacag; ve buna bagh oIarak ne tUr ve ne mertebede ozellikler kazanacagr, dokiim hatalanndan (bosluk, enkliizyon v.b.) an olmasmm ne §ekilde saglanacagl doktim teknolojisince c;ozUmlenecek konularm ba§hcalandlX.

Ll - Doktim Endiistrisi

,

- D6kUmendUstrisi endtistriyel gelismenin bir indeksi veya di~er hir deyisle, bir iilkenin ekono~ik seviyesinin bir iiareti olarak bilinir,

2

Dokiim endiistrisi iiriinleri «metal dokumler» ulastirma, ziraat, insaat, haberlesme v.b, ~ok genis bir uygulama alaninda vazgeeilmes bir unsur teskil etmektedir. Imalatm oldugu her yerde dokiim de yapilmaktadir.

Dokum endiistrisinin en belirgin 6zelliklerinden biri olarak ~ok hizh gelisimi g6sterilebilir; ozellikle son yirmi yil icindeki gelismin bu endiistrinin teknik yapismi tamamen degistirdigini soylemek miibalaga olmayacaktrr. Dokiim endiistrisinin bu yeni fizyonomisi, kahplama yontem ve malzemelerindeki asamalarin, artan mekanizasyon ve otomasyon sonucunda ortaya Qlkml§t1r.

Gtiniimliz ileri teknolojisi ihtiyaclarma cevap verebilmek h;in, dokiim endiistrisi: ergitrne, kahplama, sicakhk ve bilesim kontrolunden baska metal makro ve mikro yapisi, katilasma kinetigi, malzeme ozelliklerinin gelisimi v.b, konulara egilen bilimsel bir teknolojiye sahiptir,

1.2 - Dekam Ala§nnlan

Bazi metaller ve alasimlari fiziksel ve kimyasal ozellikleri acismdan, digerlerine nazaran daha kolay ergitilip; istenen bicimde ve tatminkar kalitede d6ktilebilirler. Gri d6kme demir bu tirr alasimlara bir ornek teskil eder.

Faydah ozellikleri ve ucuz iiretimi, gri d6kme demiri, bir cok illke dokiim endiistrisinin basta gelen Uriinli haline getirmistir, Dokme demirler grubunda, temper dokme demir ve ozellikle son yillarda iiretimi bizla artis gosteren kuresel grafitli dokme dernir de onemli yer tutar. AYI1ca gelik basta olmak tizere bakrr, aliiminyum, nikel ve Qinko alasim gruplan, doklim endiistrisinin bilesim aglsmdan. kesin smrrlarla ayrilmis dallarmr teskil ederler,

Dokirm alasimlarirun belli bash gruplari Tablo l'de ozet olarak verilmi§tir.

1.3 - Dokiim Uriinleri

Dokiim endtistrisi tiriinleri §ematik olarak iki ana gruba ayrilabilir.

a) ingot doktimler

b) 6ekiUi parca dokumler

Ingotlar genellikle basit sekilli dokllmler olup (haddeleme, dovme, eekme .. ekstriizyon v.h.) mUteakip islemlerle (plaka, <}ubuk, tel degi§ik profiller v.b.) baska §ekillere donii§ti.irilliirler.

3

Ingot her ne kadar yukarida belirtilen islemler esnasmda gerek yapt gerekse ozellik acisindan btiylik degi§ikliklere ugruyorsa da, ilk doktim yapisrnm son iirtm ozelliklerine olabilecek kalici etkisi gaz oniinde tutulursa, ingot dokiimimde de doktim teknolojisinin onemli bir roli.i oldugu aciktir.

~ekilli parga dokiimler ise «tamamlanrms iirunler» ve «yarr - tiri.inler» olarak iki ana gruba ayrilabilir. 'I'amarnlanmis iirimler dogrudan kullamciya veya dagiticiya iletilenlerdir, (Orne gin kalorifer radyatdrii v.b, gibi). Yari iiriinler ise, makina, elektrik, otomotiv, ucak, gemi, kimya v.b, endiistrilerin gereksindigi parcalari teskil ederler.· Birincilerin belli alanlardaki pazarlarma karsihk ikincilerin pazari biitiin imalat endiistrisini kapsar.

1.4 - Dokum Y oluyla ~ekil Vennenin A vantajlarr

Metallere §ekil vermenin degi§ik yollari vardir ; Makina ile isleme, dovme, kaynak, presleme v.b.rsekil verme yontemleri yanmda dekiim yoIu He §ekil vermenin bashca avantajlari sunlerdir :

a) Icten ve distan girift ve karisik alan sekiller dokiim yolu ile elde edilebilir ve talas kaldirma, kaynak v.b, islemlere va gok az veya hig ihtiyae olmayabilir.

b) Konstruksiyonda basitlik kazandmr, istenen sekiller tek parea halinde elde edilebilirler.

c) Biiyiik miktarda seri iiretime uygun olup gok sayida belirli parca kisa zamanda elde edilebilir.

d) BaZI alasimlarin dokum halindeki miihendislik ozellikleri tercih edilir. * Bazi metal veya alasimlar da metaIurjik ozellikleri nedeniyle yalmz dokiim yolu He §ekillendirilebilirler (dokme dernirler).

e) Biiyiikpompa muhafazalari, biiytik ring veya vaIfler gibi diger yontemlerle iiretimi zor veya ekonomik aeidan irnkansiz olanbiiyi.ik sekiller dokiim yoIu ile elde edilirler.

f) Nihayet di:iklim islemi, diger sekil verme yontemleri veya islemlerine nazaran en ekonornik olamdir.

*6rnegin dokrne demirlerin islenebilme ve titresim si:indtirme kahiliyeti gibi. Ayrica dokumlerde yon itibariyle Uniform ozellik dagilisrda onemlidir. Dokiim parcasimn hangi yon linden alimrsa almsm test cubugu sonueu aym olur.

4

TabIo 1.1 Ba§hea D.okfun Ala.§unIa.n

Ala.§uu Grubu

Gri dokme demir

Temper Dokme demir ~. s~ p

, Kliresel grafitli dokme demir . I, r ....

---

Karbon Celikleri veaz ala§uu·

b geUkier. C, Mn,

Yliksek alasnnh !;elikler (Pas- Cr, Ni, Mo ... lanmaz, lSlya dayanikh)

--_.--:----

Pirin~ler (Yi.iksek mukave-

tli .. 1- ) Zn, Sn, P

me • . plnn!;er

Ce§itli Bronzlar (Al,ve Si Pb, Ni, AI

bronzlan). Fe, MIl, Si ...

Kum kahba, metal kaltba, ve

b u d"kiim" 1 Sit Cu, Mg.

. a8m!; ~_o me uygun a a-

~unlar Mo, Zn, Ni...

Dokme Demirler

Celikler

! Bakir esash Al~unlar

. AlUminyumesas· lr Ala§uular

Magnezyum esas- 11 Ala§Unlar

Cinko esash Ala§lDllar

----

Nikel esash Ala§uular

Dig-erleri

Basmeh dokiime uygun ala-

.§lmlar AI, Mg, Cu ...

ytiksek slcakhga dayarukh ko-

rozyon direnci yiiksek als-§uu·

lar.

Ana Al8.§lm Tiplerl

KUIII .k3.hba, metal kahba, ve basm~l1. dokiime uygun alasnnlae

KUf.§UIl ve Kalay esash ala§uular (dzellikle yatak alasimlarI), lsI, korozyon ve asmma direnci ic;in, kobalt esash ala§uular. Daimi miknatis alasnnIan. Diger ytiksek sreakhk ve korozyon direnci gosterenala§lmlar.

(Onemli) Bazi alasim eler lerl

AI, Zn, Zr, Mo, Nadir top. elen

-----~--

So, Pb, Sb, Cu, Cr, Ni, Mo,

Co, W, Nb,

Fe, CO, Ni, AI. .. Ti, Cr, Mo ...

5

1.5 - Dokilm YontemIeri

Dokiim endtistrisinde kullamlan, §ekilli parca dokiim yontemleri degi§ik §ekillerde srmflandirrlabilmektedir. Bu smiflandrrmalar ya kabp malzemesi veya yontemin 6zelligi goz oniinde tutularak yapilmistrr, D6- ktime bicim veren kahbm tekrar kullamhp kullarulamiyacagi esasma gore, en aglk ve gecerh bir smiflandirma asagtdaki gibi olacaktir. (Boliim 5-13)

A - Harcanan kahp kullanan Dokiim Yontemlerinden bashcalan : - Kum kahba dokiim, kabuk kahba dokiim, seramik kalrba doktmi, algI kahba dokum, hassas dokiim,

B - Kahei kabp kullanan Ddkiim yontemlerinden baslicalari :

- Metal kahba dokiim, basmelr dokiim, merkezkae dok tim , . stirekli doktim'diir.

BeIirtiIen yontemlerin kendi aralarinda uygulamadald ve kahp yapirm ve bilesimindeki f'arkhhklar acisindan ayri simflandirmalar da si:iz konusu olabilmektedir. Bashea di:ikUm yontemleri Ileriki boliimlerde detayh olarak acrklanmaktadir. En gok kullamlan ve en ekonomik olan yontemlerln basmda ise kuru kahba dokiim yontemi gelmektedir (Boliim 2).

Harcanan kahp kullanan dokiim y6ntemleri, konvensiyonel kum kahba d6ktim y6ntemi He karakterize edilebilirlervKum kahba dokiim yonteminin temel kademeleri ktigtik degi§ikIiklerle hemen hemen biitiin harcanan kalip kullanan yontemler iein gecerlidir ; btittin detay i§lemler bu bes temel kademeden birinin kapsamma girer; bunlar : a) Model yapnm (maca kutulan dahil, b) Maga yaprmr, c) Kahplama, d) Ergitme ve dokme ve e) Temizleme'dir.

Model, d6kti.lecek seklin tahtadan, metalden veya uygun bir malzemeden hazrrlanrms kopyasrdir, (Bi:illim 2). Kaliptan glkarlldlgmda geriye parcamn dl§ yUzeyinin izini tasiyan bir bosluk (kahp boslugu) brrakir, Magalar ise, geneUikle kum esash karisrmlardan yapilan ve dokiim parcasmm ig boslugunu saglarnak amaciyla kahp bcsluguna yerlestirilen parcalardir (BoIUm 4). Kahp ig yiizeyi He maca ytizeyi arasmda Kalan hacim sivi metalin dolacagi veya d6klim seklinin olusacagi hacimdir. Macalarm yapinn icin maca kutulan gereklidir; bunlar il]erlerinde maeamn §eklini haiz bosluklari olan kutulardir.

6

Kallplama i§lemi (BoIUm 5), kalibi srvi metalin igine doldurulabilecegi hale getirmek igin gerekli islemleri kapsar ; bir baska deyimle, kahp malzemesinin hazirlanmasi, model yardmu ile kahp boslugunun olusturulmasi, maca veya maealarm yerlestirilmesi, kahpta gerekli olan roger bos hacimlerin (yolluk, glklCl) hazirlanmasi, rotuslar ve kahbm kapanmasr gibi i§lemlerin tiimii aDZ konusudur ..

SIVl metal, dokiimhane kapasitesi, c;ah§ma sartlan, dokiilen alasnn, ekonomik gUl.1 gibi faktcrlere bagb olarakaecllen bir ergitme iinitesinde hazrrlamr (Boliim 14). SIVl metalin hazrrlanmasi yalmz ergitme olmayip asilama (inokiilasyon) gaz giderme v.b, i§lemle.ri de kapsamma am.

Dokiilen P~ iizerindeki, yapl§mI§ kum'un, tutal'm ve fazla krsimlarm (yolluk, gapak,. giloci v.b.) giderilmesi i§Iemleri ise temizleme losmmda gercekl€§tirilir. Basit bir ornek olarak, bir valfm dokumiindeki kademeler §emati.k olarak ~ekil Ll'degosterilmi§tir.

~ ~

o

a

®

l:jeldl 1.1 Kwn kailpta valf d1ikfunti

1- Model, 2-- Ma~ kUtU8U, 3- M~, 4- Alt derece 5- Kapamaya hazar alt de rece, 6-- Kapamaya haaar Qst de.rece, 7- D5kiimden sonra parca, 8- TemlZiemnt! par~.