,EGiTiMDE PROGRAM GELi~TiRMEYE SiSTEMATiK YAKLA~IM

Prof. Dr. Fatma V ARI~

XVIII. yiizyll A vrupaSI yogun metod tartismalanna sahne olmus, felsefe ve bilimsel dusiinoe akimlarr gerc;ege giden yol iizerinde fikir iiretmislerdir, Bilimde sonuea gotiiten yoI ol~n'ak metod, kisa zamanda ogretimde verime gotiireeek yollari aramak iizere "didaktik" alanma da yansrmrstrr. Johann F. Herbart "1776-1841", Koniksberg ve Gottingcn iiniversitelerindC', felsefe kiirsiisiinden ilk pedagoji derslerini vermistir. Herbart'm ogretilerini feIsefe semsiyesi altmda verilen "ogretim metodlari Ian" dersleri olarak yorumlamak miimkiindiir. "Egitimin amacmi bireyin sosyaldiizene uyumu" oIarak hetimleyen Herbart "ogretim" alanma formel asamalar getirmistir. Herbart'm ogretim alanma getirdigi ilkeler, kisa zamanda Avrupa'yi sarmis ve 1892 yIlmda ABD de "Milli Herbart Demcgi" kurulmustur. Bu dernekte (10) yl1 icinde, "1902" yilmda, "Milli Egitim Bilimleri Dernegi" haline doniismtisttir,

UlkeriIizde de' gerek iiniversitelerin pedagoji "sonradan egitim" kiirsiilerinde gerekse ogretmen egitimi veren kurumlarda, bu giine degin, c;e§itli ders adlan altmda "ogretim metodlan" dersleri'nde "nasil ogretelim?" sornsuna yamt verilmeye cahsrhmstrr. Oysa "nasil ogretelim?" sorusundan once ve sonra gelen sorular vardu·. Bu sorulara birbiriyle baglantlh olarak eevap aranmasi, egitim programlarimn c;e§itli yapisal ogelel'den olusan hir hiitiin olarak ele almrnasi "egitim programlari" alanmi bir disiplin ve meslek alam olarak gerc;eklel;>til·mi§tir.

Bu konuda Edward Thorndike'm dcneysel katkilarma deginmek gerekir. Thorndike, geometri dersi goren ogrencilerle bu dersi gormeyenIer arasmda 'mantrksal sorunlari c;ozme bakmundan, latince dorsi gorenlerle gormeyenler arasmda ingilizce kompozisyon yetenegi hakimmdan hir fark 'olmadigmi aeiklaymca, egitim programlanna ikarsi gclencksel yaklasim degi§mi§til'. Okulda ogrenilenlel'in okul disma transferi ydntindeki say iizerine egitimciler, okul ogrenimi ile toplum arasmda iliskiler arama cahasma girmit;;lel'dil'. Bir yetiskinin kar§Ila§tlglSaylsal sorunlarla,

II

FAtMA V ArtI$

"okulda ogrctilcn aritmetik arasmdaki tutarhk arastmlmistrr. AYUl tutarhk Qc§itli disiplinler yonunden clc almmca, programm, disiplinlerden olusan bir ylgma materyal dcgil fakat Qagda§ ya§am iizerine yapl- ' Ian ciddi ve deneysel incelemeler sonucnnda, ogrcncilerc, etkin bir ya§am icin kazandmlacak ogrellim' yasantrlarmm tfimii oldugu belirlenmistir, Boylecc "cgitim progranu" kavrarm.vbir ucnnda toplumsal dinamizrri, diger' ncunda ogrcnti yasantrlari olan geni§ bir QcrQeve icinde ele almmaya haslanrmstn-, A.B.D. 'dc geli§cn ve "egitim programlan ve ogrctim" ba§hgl\ altmda iiniversitelerin ilgili fakultelerinde ogrctim vc arastrrma alam olarak gerceklesen hu disiplinin, 1950'lerden soma Afrika, Avrupa ve Uzakdogu iiniversitelerinde dc i§lcndigi goriilmektedir.

Geleneksel, kat! program anlayismdan, c;ag isterlcrine uyarh prog' ram yaklasimma gc!,:i§ , egitim programlannm siirekli hieimde uygulamada dcgcrle'ndirilmcsi ve gelistirilmesi gcregini dogurmu§tur. Bu geli§tirmcdc uygulanan siirecler ogrctim kuramlanmn da etkisinde siirekli olarak daha iyi iirtin alma dogrultusunda degi§mektedir. 1950'lcrdc cesitli alanlarda haslayanve 1960'h yillardan sonra geni~ bir uygulama alam- bulan sistem yaklasnrn, cgititn programlarmm gcli§tirilmesi alanmda da kullamlmaktadir,

Egitinl amaclarnnn gcrc;cklc§tirilmcsi icin, ele almmasma yaprsal boyutlarm vc siireclerin birbiriyle iliskili olarak program geli§tirmede sistem yaklasmu denmektedir. Kll§kusuz hu konudaki yakla§Imla~mbir '

, kahp olusturdugundan ~oz edilemez, Egitim programlarmlllplanhmmasinda ve geli§tirilmcsinde farkli yaklasrmlar uygulanmaktadrr, Programlarm geli§tirilmcsindc ise farkh yaklasrmlarm ortak olan boyutlarmm analizi aeismdan farklihklar goze earpmaktadir.

194·9 yilmda R. Tyler, yaymladigr kitabmda, E.ro~~am_ge!i§_t:irmc'nin yapisal ogcle;rhti a~;agidaki dort temel noktada toplanustrr:

_--- --~- - ,-~- - ~ -.-,

(i) Okulun hedef'ledigi egitim amaclan,

--------------:------'~-" _.-- _- --- - ;.' ---_.-.;_.----_.---

(ii) Bu amaelara ulastiracak cgitscl yasantrlar, (iii) Egitscl yasannlann diizenlenmcsi,

(iv) Egitim amac;larmaula§lhpula§Ilmadlgmm degerlcll~E~~esi" (Tylcr 1949).

Bu giill dahi hu (igclcr, ·bu konudaki c;ogu ogrctimin esasmr olusturmaktadrr,

EGiTtMDE PROGRAM GELt$TtRME

9

Evrimin geni§ adimlarla izlenmesinde, Glazer'in ogretimde amaedegerlendirme iliskisini vurgulayan modiiler program anlayisma rastlanmaktadrr (Glazer 1972). Bu yaklasimda degeTlendirmenin amaelara gore yaprlmasrna "kriter baglmh ol~me" adr verilerek bu, program geli§tirme siirecinin vazge~ilemez bir ilkesi olarak gorUlmii§tiir.

Tyler'in Ogretilerini izleyen 13l<lOm, ogretini bicim ve niteligiile zamanlamamn ogrenci ihtiyacma gore uyarlanmasi ve boylece, ogrencilerin ~oglinlugunun tam ogrenme dtizeyine varacaklarim, ve ba§langl~ta saptanan. yetenek ile sonucta gerceklesen ogrenme diizeyi arasmdaki koreIasyonkatsayrsmm srfrra yaklasacagrm savlamistrr (Bloom 1968). Bloom' un prog_ram"gtlli§tirmeye en _biiyiik katkisi isejimaclara ili~!cin yaz£!_Igi es~~le~le sistematik amae analizini ~irmi§ olmasidir (Bloom 1954, 1964).

-~--'~~~~

Bruner'in ogretim kurarm geli§tirme cabasi cercevesinde kavram geli§ili~e, ~greti~ siir~~leri, tutumlar ve motivasyon fizerinde durmasi (Bruner 1966) ,~'in bilgi~~~X~~1~~~§~a8I,8osyaLet"lci)e:t:~. iizer~nde ~ah§masl ve zihinsel 8iire~leri vurgul~~a~J (piaget 1958), egitimprog-rairilarlll111 geli§tiril~esi·siir~~i~i~- tt:~~l1e_.n,dirmi§!ir,. Cah§malal'ln:da' ogrenme alanmdan yola cikan ve kisa siirede cabasmi ogretim yoniine oluklastrran Gague, programlara, amaelarm. ger~ekle§tirilmesi icin ogrenci "neler bilmelidirve neler yapmahdir ?" aeismdan baknnstrr; bu soruya yamt olarak §;rennw/ ~N~tme hiY:~E~~gdi§tiren _~l!gge, _tellIel bilgi:y:_e hecerilerin belirlenmesi iizerinde ~ah§ml§, ogretim paketinde yer alacak IffiilUlariit·· ;apt:~nmasli~in uygulanan bu ):_eknige, "hiyerarsik anali~"

~~~~g~. adC:,~r!!:n_iitir_(Gagne 1974). " .. , ". ._~~_-~

Cah§malar siirmekte ve modeller geli§tirilmektedir.

Galton ve Moon (1983), bu modellerdenbirini a§agida goriildiigii hicimde tasnif etmislerdir:

1. Bilgi-Siire." l\Iodellel'i
(i) Duzenleme modeli, Ausubel, "Bilgi edinme ve iliskiler
kurma'
(ii) Kavram gelistirme Bruner, "Kavram ~eIi~tirme ve
analiz"
(iii)Bili~sel geIi~im, Piaget"f- '.'Zihinsel stlreclerin geIi~·
tirilmesi"-
(iv) Dogrudan iigretim, Gagne -( "Davranis gelistirme"
(v) Ozdenetim, Skinner r "Sosyal davrams ve I veya
beceriler" 10

FA1'MA VARI~

2. Lee ve Zeldin (1982) ise ~u model kategcrilerinin geth·mi§tiL·.

(i) Tiimevartm yoluyla du§iinme modeli,

(i!) Kuramsal incelemeye dayanan model,

(iii) BiIimsel inceleme

Hilda Taba,

(v) Bilissel gelisme,

"Tiime varun du§iince yon teminin gelistirilmesi"

"Akademik dii§iince ve teori gelistirme"

"Bir disiplinde arastrrma

sisteminin ogretimi" "Kavram gelistirme ve anaHtik dii§iince'~

Piaget, Sigel, Sullivan, "Zihinsel gelisme"

Kohlberg,

R. Suchman,

Schwab,

(iv) Kavram gelistirme modeli,

Bruner,

(vi) Bilgi diizenleme,

Ausubel, "Bilginin iliskiler yoluyla sistemlestirilmesi'

(vii) Bellek modeli,

Lorayne,

"Bellek kapasltesini gelistirme"

Yukanda belirlenen .modellel'in geli~tirilmesinde, genelliklc; ortak ve temel olan guned siireelerin kategorik hir bicimde aeiklanmasi, egitim uygulamalal'mm siil'dul'iildiigii sosyal, ekonomik, kulturel ve politik kosullar Qel'Qevesinde eklektik yaklasrma ve yeni modellerin geli~tiri1mesine katluda hulunabilecektir. B~ Itiharla egitim programlarmm geli~tirilmesiue sistematik yaklasimda izieneeek asamalar a~aglda gol'iildiigii gibi sentezlenmistir:

1. Egitim politikasmm uygulanmasmda kopru .rolfirrii oynayan programlarla ilgili -en geni~ yorumuyla ~ ihtiyaclann. ve sorunlarui belirlenmesi; programlarm uygulamada gelistirilmesiyle karsrlanabilecek Ihtiyaclarm ve Qoziimleneeek soruularm oncelik srrasma koyulmasi. Soz konusudur.

2. Ogl'enci Analizi: Ogrencinin c;ag ozellikleri ve geldigi sosyal 01'tam incelenir. Bu inceleme sonueunda ortaya cikan ihtiyac;lal'mkar~Ilall'masl icin, programm uygulamada geli~tirilmesi sIl'asmda' almacak onlemler belirlenir, Elde val' olan verilere gore ogrenciye uygulanacak on testler. hazirlamr.

3 .Sist~matilc Amac Analizi: Egitim amaclarimn hiyerarsik analizi yaprhr; Bu analizin hir ucunda milli egitj~in amaelarr, digel' ucunda ise bilgi ve hecerileri belirleyen davramssal aniaelar yel' alrr, Bu amac;lal' aym zamanda basan standartlannm gostergesidir.

4. it;erik Analizi: Ogrenci davramslarmm standartlannrgosteren amaclann gel't;ekle~til'ilmesi ic;in hasvurulacak iQel'igin ve ugra~larlll 10- jik ve psikolojik analizi yapihr.

EGiTiMDE PROGRAM GELii;lTtRME

11

5. Ogretim Stratejileri: Ogrencinin giri§ davramslarrm saptamaya doniik on incelemeler yaprhr ve araclar geli§tirilir. Ogrencinin uyanlma yollan helirlenir. Geli§tirilecek davramslar iizerinde ogrenciye hilgi verilir. Ders-iei ve ders-disi etkinlikler planlamr, Ogretimde izlenecek ilkeIer ve uygulanacak yontemler tayin edilir; ogretmenler icin el kitaplarr hazarlamr.

6. Degerlendirme: Program geli§tirmeye siste~atikyakla§lmda en onemli hoyutlardan hiri de, gelistirmenin siireldiligini saglayacak, olan degedendirmenin planlanmasrdrr. Geli§tirme siirecinde yapilacak degi§iklilderi, daha iyi bir urun i!fin almacak onlemleri belirlemek iizere yapilan bicimlendirici degerlendirme planlamr ve uygulamr, 1960, Yillarlllda teknoloji otesi toplumlarm uzay yan§llla girmeleri. ile bas-

'layan "fen programlan" hareketine hiiyiik yatrnmlar yapihrken egitim arastirmacilarmm geli§tirdikleri hu, siire!f-i!finde- degerlendirme hareketi, program geli§tiI'me siirecinin ozune yatkmhgr nedeniyle hiryuk kabul gormiistdr. Bloom (1971) ve Kemp (1985) pl'Ogram geli§tirmenin etkinliginin, onceden plfmlanan degerlendirme· araelari ile, uygulama sirasmda ve uygulamayi geli§tirecek, sorunlarm !foziimiine katkida hulunacak bicimde siirekli degerlendirilmesive revizyonuyla gerceklesebilecegini savunmuslardir.

Sonuc degerIendirmede ise, uygulama sonunda programm hashca amaelarimn ne derece ger!felde§tigi tayin edilir. Buna gore, bicimlendirici degerlendirme, surecin etkinliginin oI!fiilmesini' amaclarken, sonu!f degerlendirme ise programm etkinliginin degerlendirilmesini amaclamakta-

dll'. -

7. M ateryal Geli$tinne: Program geli§tirilirken kullamlacak her nevi materyal ve arac onoeden planlamr ve hu materyalve araelar , hi!fimlendirici degerIendirme yoluyIa etkilihale getirilir ve yenilenir.

8. Zamanlama: Ogr~tim etkinliklerininverimi iein vakit cizelgeleri ve-planlar yaptlrr,

9. Sosyal Ugraslor : Bunlar, program geli§tirme siirecini dogrudan

veya dolayh olarak be~Ieyeu destek ugra§Iar olarak planlalllr. '

10. Maliyet /Etkinlik Analizi: Programmsonunda ogrenoilerin erismesini hekledigimiz standart davramslarm ger!fekle§me, durumunu, verimini olcmek iizere hir alt sistem olusturulur, (Pring, 1983).

11. Geli§tirme Programlannui Yenilenmesi: Yukarrda verilen etaplarm herhiri kendi i!findeayrmtth olarak analiz edilehilir. Bu takdirde !fe§itli alt sistemler olusacaktir.

12

FATMA VARI~

Program geli§tirmeye sistemik yaklasnn cok kisa siireli modiiler programlarda uygulanabilecegi gibi biiyiik reform ve yenilesme projelerinde de uygulanahilir. Birinci durumda plfmlamaJ1-, uygulamayi ve degerlendirmeyi ogretnien yapmaktadir. Daha hiiyiik projelerde ise ekipIer, egitim sistemini ve bu sistemintoplumun cesitli olgularryla iliskilerini analiz ederler; yapilmasi gereken degi§iklikleri kategoriler halinde helirlerler. Siirekli olarak izlenmesi, degerlendiriImesi ve gelistirilmesi sozkonusu olan bu gibi~ah§maIarda, miimkiin mertehe az harcama ile

,egitim sistemine etkinlik getirilmesi amaelamr.

KAYNAI(LAR

Bloem, B., Learning For Mastery, Evaluation Committee, UCLA,California. 1972,

Bloom, B., Taxan:my of Educational Objectives; The classification of educational Goals, Handbook I, Cognitive Domain, David McKey co., 1956.

Bloom, B., etal, Taxanomy of Educational Objecti~es; Th~ Classification of Educational Goals, Handbook II, Affective Domain,D. McKey Co., 1964.

Bloom, B., etal, Handbook on Formative and Summative Evaluation of Student Learning, Newyork, McGraw Hill Book Co., 1971.

Bruner, J., Towards a Theory of Instruction, Mass., Harvard Univ. Press 1964. Gagne, R.M., Essentials, of Learning/or Instruction, N.Y., The Dryden Press, 1974.

Galton, Moon, B., Changing Schools, Changing Curriculum,London, Harper and Bross, 1983. Glazer, R., Relnick, L.B., Instructional Psychology, An., Review of Psycholog 1972, 29, 207-276. Kemp, J. E.; The Instructional Design Process, N.Y., Harpersans Row, 1985.

Lee, Zeldin, Planning in the Curriculum, London, O.U., 1982.

Piaget, J, and Inhelder, The Growth of Logical Thinking from Childhood to Adolescence, London,

R. Kegan Paul, 1958. .

Pring, R., Theory And Practice of Curriculum Studies, London, Routledge and Paul, 1983, P. 251'- 261.

Tyler, R., Basic Principles of Curriculum and instruction, Chicago: Univ. of Chicago, Press 1949.