You are on page 1of 245

CHU BIEN:

BO] CONG CUONG NGUYEN DOAN PH[/OC

Chu bien:

Bui Cong Cuong

Nguyen Docn Phuoc

H~ Md, ~G

NdRON

VAUNGDUNG •
(TUYEN T~
,,"
"

CAC BAI GIANG)

,.

...

.)

NHA XUAT BAN KHOA HQC VA KY THU~T

- 2001-

Chill trach nhiern Bien I<1p:


Vi:' hia:

XlI[l!

ban:

PGS. TS. Ttl Dang Hili Nguyen Dang HW1ng Lan

In 1.500 eu6n khuon kh6 16x24 em, tai XLfang In NXB Van h6a Dan t(Je Giay phep xuat ban 56: 123-159-23/7/2001 In xong va nop ILfUehi~u thang 9 narn 2001.

Ldi noi dau


Tit 20 nam nay, Lj thuyet. t¢p mil va Mg.ng rutron. nhiin. tao dii phat trie'n rlit nhanh va da dang. Cang ngh~ mit va cang ngh~ mang tutroti dii cung cap nhiing ctmg ngh~ mdi cho cdc nganh. cang nghiep lam ra nhi€u san phdm thong minh, ddp U'ng nhu criu thi trrtong crin co nhimg bt) die'u khie'n linh hoat hun, nhiing thilt bi "bist" lam vi~c vdi. nhiing bai totin. kho, pluii xa lj nhi€u loai thong tin rruip mil, chua driy du va thie'u chinh xac. Hai cong ngh~ hien. dai nay la hai tru c¢t chinh de'tg.o nen ctmg ngh~ tich hopmdi, cong ngh¢ tinh toan meni (soft computing). De'dap U'ng nhu cdu mang cong ngh~ mdi vao nude ta va true ti€p cung cap cho sinh vien va cdc can bi} ky thu¢t tre nhimg kiln thuc ca ban nlui; v€ linh. v(tc nay, Truang Thu v€ "H~ rna va ung dung" Zeinthu nhdt dii t6 chuc tai Ha ni}i, thang 8/2000. Tit nhiing bai guing dii trinh. bay tai Truang Thu, chung toi chon loc, ruing cap va b6' sung thanh. nhiing chuang hlui hoan. chinh cua cuon sdch. nay. Cuon. sacli bilt driu vdi hai chuang to'ng quan do Bui Cong Cuang va Nguyln Cat H6 viet. Neu chuang driu t¢p trung vao nhiing ki€n thuc ca ban cua hai tru c¢t chinh: H~ mit va Mang rutron. nluui tao, th! trong chuang hai sau nhiing phdn vi toan hoc mil, quy hoach. mit, tac gia dii t¢p trung trinh bay khci h~ thOng nhiing vii'n de' rat co ban thui}c mot ten goi chung "Cong ngh~ linh toan mem". Tiep thea la nhiing chuang chuyen. sau han, nh.u Logic mil va cdc ung dung da dang, Di€'u khie'n mit cua Nguy€n Doiin. Phudc va Phan Xiuin Minh - hai tMy gido co nhieu kinh nghiem. d nuec ta v€ linh. v¢c nay, Lj thuye't kha nang - m¢t huang hi¢n dg.i ruim. gitia Lj thuyet t(ip rna va Lj thuyet xac sud: - do TS. Db Van Thanh trinh My. Tiep thea la bai guing cua t¢p thi Nguy€n Thanh Thuy, Nguy€n Hiai Dtic va Trtin Ngoc Ha - m(jt bai gituig rat hay ve tich hap cdc ky thua: tinh totiti mem. va mang naron trong xa ij die lieu va bai gidng ve mot lop toan ta g<'jpmdi - totiti ta trung binh trong so' c6 silp xep. chilc cluin. cdc dang suy rong cua no chua dl,lng nhieu kha nang pluit trie'n lJa ung dung. Ba chuang cuol cua cuon each. t¢p trung vao linh. v¢c hi¢n dai: Mc;mg rutroti nhiin tao va iing dung, Ne'u nhrt bai giang cua TS. va Nliu Lan t¢p trung vdo hai bai totui chinh, khO va rd't hay cua ou« khi€n h9C ky thiuit: Nluiri dang rna hinh. va dMu khien cdc h¢ thOng phi tuyen, thi bai giting cua TS. Diing Quang thiuit toan. giai cdc bai todn. tOl uu riJi rae. Cuol cung crin nhiic tdi. bai guing co lien quan. tdi. du baa. Trang hhu/m. kh6' ciax "Cottg ngh~ tinh toan mem ", ket hop Guii thuiit di truyen. va mang rutroti de'dl! baa d6 la mi}t huang hien. dai va driy trier: vc_mg- vii'n de nay duoc d,j cij.p d{n trong bai gidng ctui Nguyen Thanh Thuy viz Nguyin Thi Dieu. Thu.

lai t¢p trung trong m{jt so' ldp

Se la thieu sot neu khong ke'den mot d~ic thu cua cuon sach. Sou rdt nhieu chuang co phdn tai li~u ddn khd phong phu, du kien thuc dt cac ban doc 1'6 the'di sdu tiip. KhOng con nghi ngil gi niai, hati muai bai guing tren. aa. tao mot b6 hoa hlui hoan. chlnh, do, sdc, nhiiu thOng tin, alia toi cho ban. doc nhiing kiln thitc rat cd ban ao'ng thiti g¢ md cho cac ban. sinh uien. tre nhiJu huang nghien. cuu trie'n uong va. a6:y h6.p da.n. Cu6n sach se khOng the'ra mdt ban. doc ne'u khOng coSIj hap tac nhiet tinh da cac tac gid, neu khOng co slj ad ddu chu yeu cua Vi~n Toaa hI;JC dan. vi dong gop chinh to' chitc Trlldng Thu vi "H~ mil va itng dung", neu khOng co slj gitip ad va. gop y quy bau cua Ban Bien tij.p Nha Xuat bcin Khoa h9C va Ky thu¢.t. Voi tat ca cdc ca nluin. va dan. ui tren chung t6i xin chan thanh. cam dn. Do nhUu hr;zncke; d{ie biet han. che'v€ thai gian, cuon sdch. khOng trtinh. khai nhiing khie'm khuye't. Chung toi hoan nghenh. va chan thanli ldng nghe moi gop j.
Nh6m bitm
50<;10

Loin6id~u 1 Kiin thue co eua h. ma Bui Cong Cuimg ~.1 1.2


1.3

so

1.4 1.5
1.6 2

2.1
2.2 2.3

Logic me Quan he mb Suy lu~n xap xl va suy dian mb Vi du bang s6 " SI! phat tri~n cua cong ngh. rhCI Mlilng noron nhan tao va h~ mO " Mlilng ndron nhan tao M¢t s6 rnanq noron co blm Ket hop rnanq noron v(ji h~ mO

~~ d~~' ..~.o~~~. .~.~ ~.~~:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: :::::: ::::::::::::::::::::::::: ~~ ..~ :::::::: : :

ff
16

"

: " _

18 21
24

:
"

"

25 25
31 34 35

Tai Ii~u trfch dan

Lythuyet tQPma va eOngnght tinh toan m'm Nguy€n Cat H8


1

37
39 39
"" 40

1.1 1.2
1.3 2'

2.1
2.2 2.3 3 3.1 3.2 3.3

3.4
4

4.1
4.2 5

5.1 5.2
6

Ly thuyet t~p nib la co so phudng phap lu~n cho vi~c giai cac bal toan T~~ n;b ~a ~glt n~hia khai ni~m mo " " DIiII so cac tap md , " Quan h~ rno Toan h9C me " " " Topo mb Giai tfch mo Bai toan t6i lfU h6a mO H~ chuyen gia me va h~ tro giup quyet d!nh rno " Bai toan lay quyet djnh va van de I~p lu~n Ph~d~9 ~h~p I~p lu~n xap xl dua tran t~p me DIiII so gla hl H~ tro giup quyet d!nh me Dieu khi~n ma Oua trinh dieu khi~n voi yeu t6 me, khong chac chan Phuonq phap dieu khi~n rno Tfnh toA:. ;n.J va tri thCtc Khai pha dlt li~u Bai toan ket b6 mO Danh muc cac tal li~u dan

"

41
" 45

45
47 50 54 54 55 58 63 67 67 68

"

" "

71 71
73 74

Logie ma va e6e Ctng dl,lng do dc;mg eue n6 Bui Cong Cuang


1 1.1 Kien thCtc eo ban ve logic mO On nhanh ve logic m~nh de ciS di~n Logic rno ; Quan hi! rno Suy lu~n xap xi va suy dian mo Cac Ctngdl,lng da·dliln9 SI! phat tri~n cua cong ngh~ mo Dieu khl~n mo Cac h~ chuyen gia rno Nh~n dliln9 rno H~ ho trc quyet d!nh va bai toan lay quyet djnh

78
79 79 79 86 89

1.2 1.3 1.4


2

2.1
2.2 2.3

93 93
94 98 100

2.4 2.5

102
.. 165

Tal li~u trfch dan

NhQp men di6u khiin ma Nguy~n Doiin Phuoc, Phan Xuan Minh 1 2 ;:~. Nguyen 1'1 lam vi~c Ly thuy~t t~p rno trong dieu khien ~~:hpnS~~ad~~

104 105 108

:;:g :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: ~~~


~~: 121 121 125 128 132 133 133 134 137 139 141 143 142 142 146 147 148 149 150 150 ~~~ 152 153 153 154 154 155 156 156 156 158 159 160
0

;:~ ~~~Pmh6.P~.::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: ..~ 3 80 dieu khien ma 3.1 c6u true b¢ dieu khien rno '" 3.2 Thi~t k~ b¢ dieu khien rno 3.3 Cau true b¢ dieu khi~n rno thong minh Tai li~u tham khao ., 5 Di6u khiin uOc IUQngva m6 hinh tren co so dieu khiin ma Phan Xiuin. Minh, Nguy~n Doiiti Phudc 1 2 3 4 5 6 £)ieu khien Mamdani £)ieu khien ma tn/c;lt(sliding mode FC) £)ieu khien tra blmg Mo hinh TS tren co so dieu khien me M6 hinh tren co so dieu khien rno voi phLlong phap tuy~n tinh h6a cua Lyapunov Tai li~u tham khao ly thuyet kha nling va mQt D6Van Thanh
1

so van de ma

2 2.1 2.2 2.3 3 3.1

M¢t 56 khai nlem ban dau Ngon ngii PL1 Van de suy diemtrong 1'1 thuy~t kha nang Mau thuan Wng phan va suy dien trong cac CSTT rnau thuan tling phan H~ .th6ng_ hinh th_uc s~y ~len}1! d.9n9 ~a Ngon ngLlPL2 va m9t so van de rno Ngon ngii PL2

'"

~:~ ~~f~e~g~:~~~·~i~··I~gi~::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: Tai li~u tham khao 7

D6 Van

MQteach tiep c~n nghien cuu phat hi,n tri thirc trong .cac co Thanh, Phani ThQ Hoan

so drt Ii,u

...

1 £)i:itvan de . 2 Hi'nh fhanh cac mau luat tronq 1'1 thuyet kha nan\J'U co so dCtIi~u cho tnroc 2.1 Xuat xu cua van de ,.... . , 2.2 £)~ ngh!.~inh t~an~ m~u 1~~tyon9Iy thu~_et ha nang k 2.3 Cach glal quyet va mot so ket qua ban dau 3, Ly thuy~t kha nang ma r9ng voi d!nh gia la gia tr! ngon ngCt 3.1 Nhiihg van de ma trong 1'1 thuyet kha nang 3.2 Ngon ngCtPL1 voi djnh gia la gia tr! ngon ngii Tai Ii~u tham khao 8 Tich hQp cac ky thu~t tinh toan mem va m'llng noron trong xii Iy drt Ii,u Nguy€n Thanh Thuy, Nguy€n Due, Trdn Ngoc tt«

ne«

1 2 3 3.1 3.2 3.3 4 4.1 6

Xli 1'1 dCtIi~u trong cac ling dl,Jngtin hoc Tiep c~n rnanq noron trong xu I¥ dCtli~u Mc.mgnoron nhleu lop truyen tMng va giai thuat hoc 8P Ki~n true Giai thuat h9CIan truyen ngLl<;lc loi Goi ~i va dLl bao Quan diem ioan hoc ve qua trinh h9Ccua m~ng noron H9Ctham 56

160 162 164 164 164 165 165 165

4.2 5 6 7

Hoc tham s6 bang giai thuat Ian truyen ngllc;lC loi. Tieh hop giai thuat di truyen vOi qua trinh hoc e~a mt;lng noron nhieu lop truyen th3ng Cai thien giai thuat di truyen bang mo phong qua trinh tol fhep Kat luan , ; ~

166 167 169 170 170

Tai li~u tham khao 9 Suy rQng tean til OWA cua Yager va ang dyne v60

Bui Cong Cuimg


Ph"an 1 2 3 4

xu Iy thang

tin trong

eae h, trl thae

171 .. 171 171 174 176 178 180 :.. 181 181 183 185 185 187 189 190 192

5
Ph'n 1 2

1:. T oan t,', t r~ng bl h_,r?ng s~, co sap xep .~ _,," _, _In t 8!nh nqhia va m9t so unh chat.. 86i ngau cua toan tlr OWA Ngli nghia kat hop vOi toan tIJ OWA Cach xac d!nh tronq 56 w Cac ham dinh IlIc;lng va d9 do tfnh tuy~n orness .: 2: Toan tlttieh hc;lPng~n ngli Can m9t suy r9ng len mien gia tr! ngOn ngli M9t suy r¢ng: toan tl'r tieh hop ngOn ngG' LOWA ,

Phlln 3: M¢t 56 (tng dl:mg 1 Hal thuat toan cum 2 89 nhat tri vii d¢ tr9i d!a phl.lClng 3 Hai quy trinh ilIa chon trong bili toan lay quyat d!nh t~p th~ Tai li~u dan ,' mlnh trong ht h8 tr~ quy6't d!nh : tro vi~e ra quyat dinh

10

Glai phap dl,l doan thong

Nguyin
1 2

Thanh Thuy, Nguyin. Thi Di~u Thu


van de phap thong minh x4y dl/l1g cOng 01,1 dl,f dotln qua thl'r nghi~m lu~n

3
4

8~t Giai Kat Kat

hO

192 193

196
197 198

Tal li~u tham khao

11

U'ng dyng m~ng neren trong tlnh toan

DiJ,ng Quang
1 2 2.1 2.2 2.3 3 3.1 3.2 3.3 Modau

199
199 199 199 200 205 206 206 207 208 211

(Jng dl,lng rnanq noron giai cac bai toan t61 LfU t6 hop Mo hinh rnanq ncron nhan tao Anh xa cac bal toan toi LfU t6 hop len rnanq noron Tim tr~ng thai 6n d!nh eua m~ng (Jng dunq m~ng noron glal h~ phl.lClng trinh tuy~n tinh M~ng noron v~1 co cha philn h6i Nhac qua ve m¢t 56 phl.lClng phap I~p giai h~ phllong trinh d~i 56 tuyen t1nh Cac thu~t toan noron

Tal li~u tham khao

12

vs Nhu
1 1.1 1.2 1.3 2 2.1 2.2 2.3 2.4

MQt

so van

de nh~n d"ng

mo hlnh va dUiu khl6n

su dyng

m'llng noron

212
212 212 216 219 220 220 220 222 225 225 225

La.n.

3
3.1

Nh~n d~ng phi tuyen mo hinh h~ d¢ng II,fC Nh~n d~ng thong 56 h~ th6ng (off line) Nh~n d~ng thong 56 h~ thong (on line) K~tlu$n Nh$n d~ng rnO hlnh va dieu khi&n sU' dl,lng m~ng noron Mo dau .. Nh~n d~ng thong 56 5U' dyng rn~ng ncron €lieu khi~n sl'r dl,lng rnanq noron " K~t lu~n Nh$n danq rno hinh vii dieu khi'n sLt dl,lng rnanq noron dol xCtng xuyen tam co 50 Ham doi xCtng xu yen tam co sO va Ctng dl,lng trong nh~n d~ng

3.2 3.3 3.3 3.4

Nh~n Vi dl,l Vi d\l Mang T6ng

d~ng mO hinh nh$n d,ng h~ dQng hQC phi tuy~n d\mg m~ng RBF v~ dieu khi&n Ihich nghl sli dl,lng m(;\ng RBf naron nhieu lap va m9t s6 thu~t hQCtrong nh~n d~ng mo hinh va dieu khien

sa

k!t.

_.228 230 232 236 242 243

Tal Ii"u tham khao

KIEN THt1e

A~

~.

co so

eUA

.,.,

lffi. Md
Bui COllg Cr.LiJng Vi~n Tarin hoc Ha nl)i

1'.

....

1 T,p md, logic mo: va h~ md


1.1
1.1.1

MOdau
TQp ma De dan gian chung ta hay trinh bay h¢

ma du6i
bien

dang IT? vao-ra (Input-Output


ham chuyen

System)

ella khoa hoc h? thong.


Chung ta xet tnrong hap dau

vito X la

v~y dau ra Yeung sc Iii bien

rna.

ma va

trang thai Ria rno, Do

thuan loi cho da so cac ban d9C cluing ta bilt dan tim hien nhtrng khlii ni¢Ji1 co ban nM!: djnll nghia t~p mb ella L.Zadeh (1965, xem 11 n, cac phep roan dai so, nguyen Iy suy rong, va sau d6 la cac khai ni~m bien ngon ngfr, de phep loan ella logic rna. 1.1.2 D!nh nghia 19P

De

ma

Cho X IIIkhOng gian nen. Chang han X-=' I~p sinh vien Dl:Ii h<;JCBach khoa Ha N9i khoa 41. A] = t~p sinh vien Khoa Cong nghe thong tin khoa 41. Kh i d6 Alia A2 m¢! t¢p con

ro ella K. G9i
I

~p sinh vien gibi Tin, khoa 41 ella Khoa Nang luong.

A2 Iii m91 19p rna tren X.


M¢I

minh hoa khac

vt!

t~p

rna Ill.vel van lay ella 1.9ipham M


kh6ng gian
nen

lai

trcn hien truang.

E1innnghia 1.1: .Ala J.iA:X

t~p rna

tren

X neu A duqc xac d inh bbi ham


con IlA (x) la d9 thuoc

--+. 10,1],
("1'1a

J.iA la ham th uoc (membership fl!nction)

x vao tap

ma A.

Hinh 1 ; Vi dy ve t~p rna

Nhi~u tai lieu van quen goi PA la ham lien thuoc va PA(x) la dq lien thuoc. Chung ta cling se kf hieu / x): x EX}.

A
Vi dl,l:

= I(PA(x)

Ao

= mot

viii (qua cam)

= I (0/0)

, (0/1) , (0.6/2)

, (1/3) , (1/4) , (0.8/5)

, (0.2/6)

}.

1.1.3

Cae phep toan dQI 56 tren tQP ma

f)jnh nghia 1.2: Cho A, B la hai t~p

rna tren

khong gian nen X, co cac ham thuoc

PA' PB .

Khi do phep hop A u B, phep giao A n B la hai t~p PAVB(X)

rna tren

X voi cac ham thuoc PB(x)}

= max I PA(x),
C

PB(X)}, la tap

PAI1B(x)

= min I PA(x),
PAc (x)

va phep Ic~yphdn bu A

rna

vci ham thuoc

1- PA(x),

Nhieu tinh chat cua cac t~p 1.1.4

rna cac

ban co the tim thay trong 12,3,71.

56

ma

Chung ta se dung cac so f)jnh nghia 1.3: Tap a) b)

rna thea

dinh nghia sau:


I

rna M tren

dirong thang so thirc R

Iii mot s{j'mil, neu

chuan

hoa, tuc la co diem x' sao cho PM(x') aE RI, tap mire dung cac so

= 1,

Urlg voi moi

I x:

PM(x) ~ a } la doan dong tren RI.

Nguoi ta thucng

rna dang

tam giac, hmh thang va dang ham Gauss.

1.1.5

Nguyen

Iy suy rc?ng eua Zadeh


voi cac he thong co nhieu bien vao, nguyen

De Hun viec
Iii rat quan trong f)jnh nghia 1.4:

Iy suy rong sau day cua Zadeh

Cho Ai Iii tap rno voi ham thuoc

J.I Ai tren khong gian nen Xi ' (i= 1,2, .. , , n).

Khi ay tfch true tiep

A = A 1 X A2
la tap

X ...

x An

rna

tren khong 'gian n~n

X=X1 xX2 x···


v<'1iham thuoc

«x,

trong d6 x

= (Xl'

X2 , ...

,xn)·

Bay gia chung ta xet h¢ thong nhu tren hinh 2.

10

Ninh 2: H~ thong nhieu dau veo, mot dau ra

y laB

I)

Nguyen ly suy rong: Gia str m6i bien van xi liiy gia tr] la Ai (i= 1,2, ... , n) voi Ai la tap mo tren khong gian

nen Xi voi ham thuoc J.lAi (Xi)'

Ham f: X ~ Y chuyen cac gia tr] dilu van Ai thanh gia tr]

dau ra B. Khi do B se la t~p ma tren Yv&i ham thuoc PB(x) duoc tinh theo c6ng thtrc sau:
P8(X)

{max
o

{min(.uAJ~I)'''·

,J.lAn(Xn):XEr-I(y)}

neur- (y)",,0 neur-l(y)=0

f 2)

-I

(y) = { x =(

Xl

,X2 , ... , Xn) EX:

f\x) = y

Suy r9ng phep cong hai s6' mil: Ap dung nguyen ly suy rong cluing ta co th~ cho ngay dinh nghia suy rong phep cong

cho 2 so me bang each str dung ham 2 bien


Z

=f(x,y)

=x+y.

E>!nh nghia 1.5: Cho M,N

la hai so ma co ham thuoc PM(x) , pN<x). Khi d6 cong suy rong

MtfJN la t~p rna rren RIco ham thuoc xac dinh vai moi so thuc z cho boi
PMffiN(Z) = max

I min

(PM(X) , PN(V» : x+y

=Z

I.

E>inh Iy 1.1: (Dubois, Prade 1980 [2)) Neu M ,N la hai so

rna hlnh

thang thl MtfJN cling la so

rna hlnh

thang.

TUO'ngt9' nguai ta cling dinh nghia phep trir suy rong va phep nhan suy rong,

1.2
1.2.1

Logic ma
On nhanh ve logic m~nhde cO dlin

Ta se kf hieu P la t~p hop cac menh

de va

P, PI ' Q, Q! , ... la nhfrng menh de .VOi m6i

menh PEP, ta gan mot tri v(P) la gia tri chan Iy (truth value) cua rnenh

de nghi
-

de. Logic

c6 di~n

v(P)

I neu PIa dung (T-true),

v(P)= 0 neu PIa sai (F-false).

Tren P chang ta xac dinh tnroc lien ba phep toan co ban va rat tnrc quan:
Phep tuyen:

P OR Q, ki hieu P v Q, do la rnenh

de "hoac P hoac

Q", 11

Phep hoi:

P AND Q, kf hieu P

1\

Q, d6 la lJI~nh de "vira P vira Q",

Phep phil dinh:

NOT P, kf hieu

1P

, d6 la rnenh M "khong P".

Dua vao 3 phep toan logic

ca ban nay nguoi ta dl:l djnh nghia nhieu phep toan kl"\;ic,
kf hieu la P :::::> Q.

nhung doi voi chung ta quan trong nhat la phep keo theo (implication), San-day chung ta xet bang gia tri chan

Iy

cua cac phep toan tuyen, hoi, phu dinh, phep

keo theo va phep nrong duong (ki hieu bang <:::> ) phu thuoc vao gia tri chan M gee ban dau P , Q (bang 1).
Bang 1.

Iy cua

cac rnenh

Q
1
0

v I I I
0

1\

:::::>

<:::>

1 1
0 0

1
0 0 0

1
0 I

1
0

'() t-'--

+,~
i

1 Q. I

Sir dung nhimg dinh nghia tren, trong logic c6 dien.cac luat suy dien quan trong sau day giG' vai tro rat quyet dinh trong cac lap luan truyen thong. D6 la cac luat - modus ponens: - modus toll ens: - syllogism: - contraposition:
(P
1\

(P :::::>

:::::>

«P:::::> Q) «P:::::> Q)

1\ 1\

1Q):::::> 1P
(Q :::::> R» :::::> (P :::::> R)

(P:::::> Q):::::> (lQ-=>

lp).

1973 L.Zadeh ( xem [3,71 ) dl:ldua vao khai niern "bien ngon ngit" va buoc dau irng dung vao suy dien

rna -

phan co ban cua logic

rna.

Day la buoc khoi dliu rat quan trong

cho cong viec tinh toan cac suy dien chu chot trong cac he

rna.

D~ c6 the tien.hanh mo hinh hoa cac he thong va bieu dien cac quy luat van hanh trong cac h¢ thong nay, truce tien cluing ta can toi suy rong cac phep toan logic co ban (logic connectives) voi cac menh de co gia tri chan Iy v(P) trong doan 10,1], (thay cho quy dinh v(P) chi nhan gia tri 1 hoac 0 nhir tnroc day). Chung ta se dua vao cac phep toan co ban cua logic

rna qua

con duong tien de hoa. Nhir

v~y co Ie tu nhien va phan nao hua hen se c6 tinh cong nghe han. Cho cac menh de P, PI' Q, QI
, ..., gia

tri chan

Iy

v(P), v(Q), v(PI),

...

se nhan trong

doan 10,11. Sau day chung ta di ngay vao cac phep toan 1.2.2 May phep t06n co ban cua logic ma

co ban nhat,

1.2.2.1 Phep phu djnh Phu dinh (negation) la mot trong nhirng phep toan logic co ban. De suy rong chting ta can tai toan tiI v(NOT P) xac dinh gia tri chan Iy cua NOT P doi voi m6i menh M P.

12

£linh nghia 1.8: Ham n: 10,1] ~ [0,11 khong tang thoa man cac dieu kien n(O)=I, n(I)=O, goi la ham phil dinh. (negation - hay la phep phu dinh). Ham n la phep phu dinh rnanh, neu n giarn chat va n(n(x»
1.2.2.2 Phep h{>i

=x

voi m6i x .

Phep hQi (van quen goi la phep AND - conjunction) co ban nhat.

la mot trang may phep toan logic

No cling la co sa de dinh nghia phep giao cua hai t~p rna.


10,1 J la mot t-chtuiti
(chudn tam gicic hay t-norm)

£ljnh nghia 1.9: Ham T: [0, I J2 ~ a) b) c) d)

neu

thoa man cac dieu kien sau:


T(l, x) = x ,v6i moi 0 S x S 1, Tco tinh giao hoan, tuc la T(x,y) Tco tfnh ket hop: T(x,T(y,z»

= T(y,x),

voi moi

sx,y

S 1,
S 1.

T khong giam theo nghia T(x ,y) S T(u, u), voi rnoi x S u ,y S u,

= T(T(x,y),z)

voi moi 0 sX,y,z

Til nhirng tien d~ tren chung ta suy ra ngay T(O ,x). Hon nfra tien d6 d) darn bao tfnh
thac trien duy nhat cho ham nhieu bien.

Vai vi du ve t-chuan:
I)

2) 3)
4)

Min (Zadeh 1965): Dang tfch: t-chuan Lukasiewicz:

T(x,y) T(x,y)

min (x,y) , max ( x+y-l ,0

T(x,y) =xy,

I,

min nilpotent (Fodor 1993):


t-chuan yeu nhat (drastic product):

T(x ,y ) =
Z

miU(X,y) neu x + y > 1 " { o . nell x+ y s 1

5)

(x ,y

) _ {min(X,y.) -

nell

max(x,y) = 1

nell

A'

max(x,y) < 1

Khong kho khan chi ra rang v6i m6i t-chuan T thl


Z(x,y) S T(x,y) S min(x,y) 1.2.2.3 Phep tuy~n

voi moi 0 sX,y S

Giang nhtr phep hoi, phep tuytn hay toan nr logic OR (disjunction) thoa man cac tien de sau: £l!nh nghia 1.10: Ham S:
cluuin. (t-conorm)

thong thuong can

[0,1)2 ~ [0,1] goi laphep neu thoa man cac tien M sau: ,
S(x,y)=S(y,x)

tuy€n (OR suy rong) hay la t-doi

a) b) c) d)S

S(O,x)

=x

voi rnoi x E[O,II

Scotfnhgiaohoan: Skh6nggiam: co tfnh ket hop:

voi moi

Osx,y)s Osxsuslva

I, Osysusl 1

S(x,y)sS(u,u)v6im9i S(x,S(y,z»

= S(S(x,y),z)

voi rnoi 0 sX,y,zs

13

E>!nh Iy 1.2: Cho n Iii phep phu dinh manh,

T Iii mot t-chuan,

khi ay ham S xac dinh tren

10,11 bang bieu thirc


S(x,y) = nT(nx,ny) Iii mot t-d6i chuan.

vai moi 0::; x,y::; I,

Chon phep phu dinh n(x) = I-x cluing ta co quan he gifra T vii S nhu trong bang 2:
Bang 2.

T(x,y)

S(x,y) max(x,y) x+y-xy

min(x
xy max{x+y-l . ) mmo(x,y

,y)

,0: neu
x+ySI x +y > 1

min{x+y, max1(x,y)= Z' x


(

I)

= o

{mil1(X,Y)

neu

"

max(x,y) neu x+y<1 " { 1 neu x + y 2: 1

z (x,y)- _ {min(X,Y) "


neu

ueu max(x,y) == 1
max(x,y)

*' 1

,y) -

_ {max(x,y) 1 neu
"

nenmin(x,y)=0 mm x,y
.( )

*' 0

1.2.3

LUQtDe Morgan

Trong Iy thuyet tap hop luat De Morgan n6i tieng sau day d1i diroc str dung nhieu noi: Cho A,B Iii hai tap con euaX, khi do (AuB)C =A CnBC

va

(AnE)

=A Cu BC

Co nhieu dang suy rong hai dimg thirc nay. Sau day mot dang suy rong cho logic
E>!nh nghia 1.11: Cho T Iii t-chuan, S la t-d6i chuan,

rna.

n la phep phil dinh chat. Chung ta noi

b<) ba (T,S, n) la mot b(i ba De Morgan neu


n(S(x,y))

= T(nx,ny).

1.2.4

Phep keo theo

D1ico kha nhieu nghien cuu vC phep keo thea (implications). Dieu do cling nr nhien VI day Iii cong doan chat nhat cua qua trinh suy dien trong rnoi I~p luan xap xi, bao g6m cii suy luan rna. Trong phan tiep thea nay chung ta se di tiep con duong tien de hoa va sau do dung nhanh tai vai dang pho ('~p d~ minh hoa. Chung ta se xet phep keo thea nhu mot m6i quan he, mQI toan ttt logic. Thong thuong cluing ta nho toi cac lien de sau cho ham
v(p] ~

P2).

14

£>!nh nghia

1.12: Phep kio thea (implication)

la mot ham so 1:[0, I]2 ~[O,

I] thoa man cac

dieu kien sau: a) b) c)

Neu x:S z thlI(x ,y) ~ I(z ,y) voi moi y Neu y s u thlI(x,y)
I(O,x) l(x,I)

10,II,

= 1 vci moi xEIO,II,


= I v6i moi r e = O.

:s/(x,u)

voi moi z e 10,11,

d)
e)

10,11,

1(1,0)

De tinh toan dt1<Jc, chung ta din nhfrng dang CI;I the cua phep keo theo. Sau day la mot so dang ham keo theo, xay dung dua vao cac phep toan logic mo da suy rong phfa tren. Cho T la t-chuan, S la t-d6i chuan. n la phep phil dinh manh.
£>!rih nghia 1.13: Dang keo theo thu nluit. Ham IS1(x,y) =S(n(x),y).
lSI

(x

,y)

xac dinh tren [0,1]2 bang bi~u thirc

R6 rang an
£>!nh

y sau

dinh nghia nay la cong thirc tir logic c6 dien P => Q

= 1P v Q.
lSI

Iy

1.3: Voi bat

ky

r-chuan T, t-doi chuan S va phep phil dinh manh n nao,

la mot

phep keo thee thoa man dinh nghia 2.4.2. Nhir dii nhan xet tir dau, co rilt nhieu con duong muon xac dinh phep keo thco, Phep keo theo sau day, noi chung, khong thoa man tien d~ a), nhirng duoc nhieu tac giii Slr dung. chinh cua phep keo thee nay bat nguon ttt bieu dien phep P => Q thee

Iy thuyet

t~p hop.

Neu P , Q bi~u dien dt10i dang t~p hop trong cling mot khong gian nen, thl
P => Q

= 1P v (P

1\

Q)

SiJ dung T la t-chuan, S la t-doi chuan, n la phep phil dinh, thl co the nghi toi dang
I(x,y) =-S(T(x,y),nx).

Lap luan nrong tl! khi cho P va Q tren cac khong gian nen khac nhau ding co the dan toi cling dang ham I (x ,y) nay.
£>!nh nghia 1.14: Cho (T,S,n)

la b¢ ba De Morgan voi n la phep phil dinh rnanh, phep keo

thea thu ba I sex ,y) xac dinh tren [o,d bang bieu thirc
Is(x,y) =S(T(x,y),n(x».
CI;I

Sau day 1a may vi du

the ve dang ham cua phep keo thee Is (x ,y) phu thuoc vao

chon bQ ba De Morgan nao:


Vi dy a: Chon n(x) Vi dy b: Chon n(x) ::: I-x, T(x,y) T(x,y)

= min(x,y)

thl Is(x,y)

::: maxi min(x,y),

I-x

I.

= I-x,

= maxj O, x+y-II

thi Is(x,y)

= max(1-x,

y ).

15

Con neu dung phep kco thea thu hai.chting

ta nhan diroc ham IT(x,y)

phu thuoc

vao viec

dung t-chuan nao. Chang han xet cac vi du sau : Vi dl;l twang
'C:

Chon

T(x,y)

= min(x,y),

thi I T(X,y)

= 1, neu

x sy

, con I T(X ,'y) = .Y trong

hop con lai,

Vi du d: Chon T(x ,y) = xy thlI r(x ,y) = rnin(.t,

1) neu x

* 0, I T(X ,y)=l

neu x=O.

Cac ban co th~ tim thay them nhirng tinh chat khac cua cac phep toan logic rna cling nhu mot

so dang

ham keo thea khac, xin xern them cac tai lieu [2,3,4,6J.

1.3
1.3.1

Quon h~

rna
neu R

Khai ni~m quan h~ ma

£>lnh nghia 1.15: Cho X, Y la hai khong gian nen. R goi la mot quan h~ rna tren XxY la mot t~p rna tren XxY, tire la co II1Qt ham rhuoc
J.JR(x,y)

J.JR : XxY -+ [0,1], b day


(x ,y ) V3.0 quan he R . £>lnh nghia 1.16: Cho R a) b) Quan he R luR Quan he R
1

R(x,y)

la d<) thuoc

(membership

degree) cua

vii R
2

Iii hai quan he rna tren XxY, ta co dinh nghia

voi J.lRI uR.2 (x,y) voi


J.IRt nR2 (x,y)

= maxi

J.lRl (x,y),

J.I~ (x,y) J.I~ (x,y)

}, V (x ,y)e }, V (x ,y)e

XxY. XxY.

InR 2

= min I J.lRl (x,y),

£>lnh nghia 1.17: Quan h~ mit treri nhiing t¢p mit. Cho t~p rna A voi PA(X) tren X, tap rna B voi PB(x) tren Y. Quan he rna tren cac t~p rna A vii B 13. quan h¢ rna R tren XxY thoa man dieu kien:
PR(X ,y) PI~(X ,y) ~ PA(X) , V Y eY. ~ PB(x) ,Vx

ex'

£>inh nghia 1.18: Cho quan he rna R tren XxY.

Phep chieu. cua Phep chieu cua

R len X R len

13.: PFOjx
projyR

R = {(x, ma~

J.lR(x,y) : x eX}

Y Iii:

= {(y, max" J.lR(x,y) : ye Y} gian tlch XxYxZ Iii:

£>lnh nghia 1.19: Cho quan he rna R tren XxY. Thac tri~n R len khong extxyz R

= I(x,y

.z ), Pcxt(x,y

.z )

= PR(x,y)

, Vz eZ}.

1.3.2

Phep hQp thanh


Cho R, la quan h¢ rna tren XxY va R2 la quan h¢ rna tren YxZ. Hop thanh

£>lnh nghia1.20:

R1oR2 cua

tt; R2

la quan he rna tren XxZ.

16

a)

Hap tluinh. max-min

(max-min

composition)

duoc xac dinh boi

b)

Hap thanli max-prod

cho boi
{(,LIR1

,u R1 oR2 (x, z) = ma~


c)

(x, y).

JI R2

(y,z)},

'It (x ,z )eXxZ.

Hqpth~max-*duqcxacdinhboitoantlr
JiRj oR2

*: 10,lf~IO,11

(x, z)

= ma~

{ JiR1 (x,y)

* JiR2

(y,z)},

'It(x,z )eXxZ. S la t-doi chuan, n la

G;;(thiet

).:!;.ep

(7', S, n) EI bo ba De Morgan,

trong d6 7' la t-chuan,

phu dinh.
l'

£>!nh nghia 1.21: Cho R

R2 la qua~ h~ mo tren XXX, phep 7'-tfeh boi

hop thanh cho mot quan

h~ R]OTRZ trenXxXxacdjnh

£>!nh Iy 1.4: Cho a) b)

e; R2,

R;l la nhfiug quan he rno tren XxX, khi do:

Rj0'j'(RzoTR3) Neu

= (R TR2h,R3.
jo jo

n, r;;;,R2 rhl R TR3

R2°TR3

va R3oTR1

R3oTR2.

1.3.3

Tinhchuyen tiep (b6c cdu)

£>!nhnghia 1.22: Quan he mo R tren XXX goi la: a) b)

min-chuyen. tiep neu min {R(x,y), R(y,z)


chuye'n tiep yiu ncu R(x,y) >R(y,x) 'ltx ,y ,z eX co va R(y,z) co mot >R(z,y)

I s R(x,z)

'ltx ,y,z EX..

thi R(x,z) >R(z,x).


sao cho: Neu R(x ,y) ~ 0> R(y ,x) 'ltx,y,zex.

c)

chuye'n tiep tham R(y,z)

so' neu

so 0<8<1
> O>R(z,x)

va

> O>R(z,y)

thi R(x,z)

£>!nh Iy 1.5: (xem [7]) a) b) Ncu R lit quan h¢ ma co tfnh chat min-cluiyen. tiep thi R lit quart h¢ mer co tfnh chat chuyin

tiep tham

sf)' vai moi

(k B<. 1. R la quan h¢ mer c6

Nell R lit quan h¢ mo c6 tinh chat chllye'n tiep tham so'thl


tinh chat ch.uyen. tiep yeu .

1.3.4

Phuongtrinh quan h~ rna


mo, qua

Phuong trlnh quan he mo Ian dau tien ughien cuu boi GS. Sanchez nam 1976, d6ng vai
tro quan troug trong cac Iinh vue phan tich cac h~ mo, thiet ke cac b(> di6u khien

trlnh lay quyet dinh va nhan dang mer.


Dang dan gian nhat co th~ dien dat nhir sau:

~_ ....

"'_,h __ ._.

. _ ..

rHUVHNh~!:¥I~'" ~:.;'.,:;

_*_

"::'!1~:11
'I.'

I-V-€H~.~;1J2:~·3·· -' I' II::~~~:;'::';..:~.-.- ... _... ;__ .J


'f _ .••

17

Cho mot he rna bieu dien diroi dang mot quan he rna nhi nguyen R tren khong gian tfch Xx Y. Dau vao (input) cua he Iii mot t~p rna A cho tren khong gian nen input X. Tac dong cua dau vao A voi h¢ R se Iii phep hop thanh AoR se cho

a diiu ra (output)

mot t~p mo tren

khong gian nen Y, kf hieu Iii B. Khi fry chung ta c6AoR = B. Neu chting ta Slr dung phep hop thanh max-min thi ham thuoc cua B cho boi

Vi dl,l:Cho input Iii tap


X=!X1,X2,X3},

ma

A tren X vii quan h~ rna R tren XxY nhu sau:

Y={Yl,Y2,Y3},

A=(0,2/x1

0,8/xz

1/X3)

=(0,2

0,8 1)

0.7 1 AoR = 0.5 0.9 0.6 , [ 0.2 0.6 0.3 Khi d6 cluing ta e6 B=AoR =(0,2 0,8

0.4]

1)0

0.7 1 0.5 0.9 0.6 =(0,5 [ 0.2 0.6 0.3

0.4]

1.4

Suy IUQn xap

xi

va suy di~n ma

1.4..1 Chung ta se trlnh bay du dan gian van d~ suy luan xap xi diroi dang nhiing menh de voi cac bien ngon ngfr nhir dai tluroug van dung nhtr: "may lanh", "ga yeu", hay nhiing quy tae, nhfrng luat dang menh de "neu quay tay ga manh thl toe dQ xe se nhanh". hay eon goi Iii suy luan rna - d6 Iii qua trinh suy ra nhiing ket luan diroi dang cac rnenh d€ rna trong dieu kien cac quy tac, cac luat, cac dfr lieu dau vao eho tnroc cling kh6ng hoan roan xac dinh. Chung ta se han che bbi nhfrng luat dan gian nhir dang modus ponens hay modus tollens dii neu b phan dau. Tnroc tien cluing ta nho lai trong giai tich toan hoc dii dung qua trlnh lap luan sau: Dinh Iy: Sl! kien: Neu mot ham s6 Iii kha vi thl no lien tuc Hiimfkha f lien tuc vi
Suy lutin.

xap xi -

Ker luan:

day Iii dang suy lu~n dua vao luat modus ponens. Bay gia ta tim each dien dat each suy luan quen thuoc tren duoi dang sao eho co th~ suy rong eho logie mao

Ky

hieu:

U = khong gian nen

= kh6ng

gian tat eli cac ham so.

Vi dt!«m-gh'm'c6
U: {g:~~R}; ·18

iM hi~u .

Ii
II

[cac ham kha vii,

B = [cac ham lien tuc Hay chon hai rnenh de P

I· = "s E A"

va

Q=

"g

B ''. Khi :iy cluing ta co

Luat (tri thirc): SI! kien:

g=>B P dung (true) Q dung (true)

Ket luan:

a day
1.4.2

chung

ta dll

Slr dung

luat modus ponens

« P => Q)

" P) => Q.

Bay gia dii co the chuyen

sang suy dien rna cung dang. Neu goc tay quay ga Ian th) xe di nhanh Goc tay ga quay kha Ion Xedi kha nhanh

Luat

rna:

SI! kien me: H¢ qua: Zadeh

dll dien dat sl! kien tren bang cac bien ngon ngfr: goc tay quay, toc d(>, nhiet d¢,

up lire, tuoi tac va cac menh de Zadeh qua vai VI du. 1.4.2.1 Bien ng6n ngu
Vi du t: Ta noi

rna

dang urong

ling. Chung

ta lam ro each

tiep can cua

"Nam. co tuo'i trung nien", khi ay chon

x
kh6ng

= =

bien ng6n ngfr "Tuo'i",

gian nen

la

thai gian song

10, 130 narn].

A=

t:;tp mo "trung nien",

Mot each nr nhien, ta gan cho A SI! kien

la mot

tap

rna rren

U voi ham thuoc A(u) : U ~ [0,11.

"co the'tuo'i

cua Nam la 40" di nhien khong chac chan va kha hop ly neu dlen

dat nhu mot kha nang, trong 14,51 Zadeh de nghi Kha nang (Tu6i cua Narn

= 40) = Poss(x = 40)

= d¢

thuoc cua s6 40 vao tap rna A

= A(40).

Menh

de ma
= {x = A I =
{bien x nhan gia tri rna A tren khong is A] (theo dang tieng Anh).

"Nam co tu6'i trung nien"


bay gia diroc dien dat thanh rnenh de

= {x

gian nen

Ul

1.4.2.2 Vi dl;l 2: D6i voi suy luan


ngii

rna cho

a dau

rnuc nay chiing

ta co the dung bien ngon

x= "goc lay quay"

19

tren kh6ng A(u): U~

gian nen U = [0.360 (II (cho phep quay tay ga cua xe may), A = "'g6c Ian" la mot twang hop nay tien hon dung khai niern so rna A), voi ham thuoc

t~p rna tren U (trong

[O,IJ.
gian nen

Tirong nr, bien ngon ngii y = "toe do xe", voi kh6ng V = 10 km/gio; 150 km/gio

I,
:V~ [0, I

Q = "xe di nhanh "= mot tap rna B tren khong gian nen V voi ham thuoc R(v) Khi ay P Q

J.

"goc tay quay 16n" "xe di nhanh"

(x

=Al

(x is u),

= ( y = B 1,
Q"

va IU~1 mo co dang P ::::> Q .


Nhu vay mot luat rna dang "If P then cua phep keo theo P ::::> se diroc bieu dien thanh 1l19t q uan h¢ ma R gian nen UxV diroc cho boi

Q vci

ham thuoc cua R tren kh6ng

phep keo thea rna ban dir dinh sii dung: R(A.B)(u,v) = Rp=>Q(u,v) =I(A(u),B(v)), voi moi , Bay gia quy trinh suy dien mo da co tht xac dinh: Luat rna (tri thirc): Su kien rno (dau vao): Ket Iuan: Sau khi da chon P ::::>
(U,V)EUXV.

Q,

voi quan he cho boi I(A(u),B(v)) xac dinh boi tap rna A ' tren U

P'={x=A'),

Q'

{y=B'}
R(A.B)'
0

phep keo thea I xac dinh quan he rna

B' ia mot tap rna tren V


cho boi c6ng thirc:

voi ham thuoc cua B' diroc tinh bang phep hop thanh B' = A'
B'(v) = maxuE v( mil1(A'(u), I(A(u), B(v))) 1.4.3

R(A.B)'

I, voi

moi v E V.

Tiep tuc each bieu dien va dien dat nhtr vay, ta co th~ xet dang

"If P then Q else Ql"


quen biet trong logic c6 di~n va thirong hay sir dung trong cac ng6n ngir lap trinh cua nganh Tin h9C. Co th~ chon nhirng each khac nhau dien dat menh bieu thirc nrong irng. Chang han, cluing ta chon

de

nay, sau day tim ham thuoc cua

"If P then Q else Q1"


Thong thirong

= (P 1\ Q)

(1 P

1\

Qr). gian nen. gian nen V, cling

Q va QJ Q

ia nhimg menh de trong cling mot kh6ng

Giii thiet

va QJ diroc bitu dien bang cac tap mo B va Bl tren cling kh6ng tuong trng B ; V~ [0,1
J

voi cac ham thuoc kh6ng

va B1:

V~

[0,11. Neu

va QJ kh6ng

gian nen thi cting se xtr

Iy urong

tu nhung voi c6ng thirc phtrc tap han.

20

Ki hieu R(P, Q, Q') = R(A, B, B1) la quan he thirc

rna

tren UxV voi ham thuoc cho boi bieu

R(u, v) = max! min(A(u), B(v)), min(l-A(u), Bl (v)) [, voi moi (u,

V)E

UxV.

Tiep tuc quy trinh nay cluing ta c6 th6 xet nhirng quy tac lay quyet dinh phirc tap han. Chang han cluing ta xet mot quy

tile

trong h¢ thong

rna

co hui bien dau

VaG

va mot dau ra

dang If A 1 and B 1 then C 1


else else 1.4.4 M9t dang suy rong khac trong co

If A2 and B2 then C2

so tri

tlurc cua nhieu he

rna

tlurc tien, VI du di~n

hinh la trong cac he dieu khien Cho ... , m , j


Xl' X2, ••• , Xm

rna,

c6 the phat bi€u diroi dang sau:


fa.

la cac bien vao cua he thong, Y la bien

Cac tap A

ij

B i: voi i

= I,

1, ... , n la cac tap

rna

trong cac khong

gian nen nrong irng cua cac bien vao va

bien fa dang sir dung cua he thong, thl ... " (dang if ... then) NeuXllaAl.l NeuxilaA1.2 va

cac Rj la cac suy dien

rna (cac luat rna) dang "Neu .. ,

R1: R2:
Rn: Bai toan

vaxm laAm.1 vaxm laAm.2

thi y laBI thi y laB2

va

NeuxllaAl.n

va ... vaxm laAm.n

thi y laBn

Cho: Tinh:

Gia tri Y la u*

a day

el *, ... , em * la cac gia tr] dau vao hay sir kien (c6 the

rna hoac

gia tri r6 ).

Chung

ta c6 the nhan thay ding pluin cot 18i cua nhieu he mit cho btJi ca sd tri thuc

dang R= {cac ltuit R,

I va cdc
rna

ca che'suy diln cai d(i.t trong mo ta suy diln.


bo luat phirc tap nhir the cac ban c6 the xern them Nhiing kien thirc ve suy dien Cat H6 .

Tfnh toan quan he

cho nhiing

c6ng trinh cua M. Mizurnoto

va H.J. Zimmermann.

rna

lien

quan toi lap luan ngon ngfr c6 the doc them chuang

2 cua Nguyen

1.5
De
chung

Vi dV b6ng
rninh hoa

so
ta xet vi du bang.:o tnrc tiep trfch tir

trong phan cuoi chiing

[71.

Vi du

ta nghe thay cau n6i: "Neu nhiet d9 cua he thong lanh, thi ap suat cua he thong yeu''.

R6 rang day la mot luat

rna dang

P~

Q.

21

Tnroc tien chung ta chon khong gian nen voi cac trang thai co so. Vi du: U

=Inhiet d<?cua h~ th6ng I = { thap, trung binh thap, han trung bmh, cao I
==
{UI,U2,U3,U41.

V == [ap suat cua h~ thong

I = [thap, trung binh thap, trung binh, han trung binh, cao I == {UI,U2,U3,U4,U5 I.

Trong tnrong hop nay moi menh d~ Al tren U co ham thuoc hoan toan xac dinh bai vecto { Aj(u) :
UEU

I. Nhir vay, chang han

Tap moAI bieu dien menh de: "nhiet d9 Ianh"

{1

0.6 OJ~ 0.1

0 0

01, 01.

T~p m~Bl bieu dien rnenh de: "ap suat thap"

= !1

Detfnh d¢ thuoc cua quan he mo, ngirci ta thac trien Al len khong gian nen UxV. Khi ay ham thuoc cua Al se kf hieu extu:<v Al co dang 1 1 1 1 1 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
1\ BI),

extuxv Al

Do P => Q la dong nhat voi bieu thirc lAI v (AI dinh tren UxV cua quan h¢ nay chi dn tinh rna tran

cho nen de tinh ham thuoc xac

..

(extuxv lAl) v ((extuxv AI)

1\

(extuxVBI))

SUuday la cacrna tran nrong img: 0 0 0 0 0 0.4 0.4 0.4 0.4 0.5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

extuxv lAI

0.8 0.1 0 0 0.6 0.6 0.1 0 0 (extuxv AI) 1\ (extUXVBj) == 0 0 0 0 0' 0 0 0 00

Bieu dien va tinh toan nhu tren VI chung ta siS tinh quan he R(AI,BI) theo phep keo thea Is(u,u) nhir trong vi du a ph An 2.4.5. Ke't qua thu diroc quan he 1 R~Q == R(AI,BI) 0.8 0.1 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1

0.6 0.6 0.4 0.4 0.4 1 1

22

Day chfnh la quan he rna bieu thi quan he P d¢, lip suat" va cac tap rna A
I>

=>

Q, thong qua

cac bien ngon ngfr "nhiet

B 1 wang

irng, han, sl! kien dau vao quan

Tiep tuc, cluing ta co the tien hanh cac suy dien rna. Chang

sat diroc la "nhiet d{)cua h~ thOng hai lanh", Menh de mo P' nay dien dat qua tap mo

P' vai ham thuoc tren khong gian nen U cho boi vector A'
Nhir the cluing ta co qua trinh suy dien rna: Luat mo (tri thirc): Sl! kien rna (dau vao): Ket luan: R(A1,B1) A' B'

{0.8

0.3

OJ.

B' la mot tap rna tren V diroc tinh bang phep hop thanh B'

= R(A1,B})

oA'.

Ap dung vao tnrong hop nay chung ta thu duoc ham thuoc cua B' la vecto B' Neu

{0.8

0.8 0.4

0.4}.
vf du

bay gia quan

he R(A1,B1) duoc tinh thea phep keo thea ls(u,u) nhu trong

6.8.b thl
1 0.8 0.1 0 0 1 0.8 0.4 0.4 0.4 11 1 1 1 11 1 1 1 hop nay

Rp=>Q = RtA},B1)

va ket qua cua suy dien rna trong tnrong

se

la B'

= R(A1,B1)

oA' la tap rna ket luan

(ket qua dau ra) tren khong gian nen V co ham thuoc cho boi vector B' 1.5.2

{I

0.8

0.4

0.4

0.4}.
de dC;lng "If P then Q else Q 1".

Tinht06n mlnh

nee cho m.nh

Gia Slr rnenh h¢ thong

de

Ql cling khong gian nen V voi menh de Q, chang han Ql

= "ap

suAt cua

trung blnh".

Q1

se

diroc bieu dien qua bien ngon ngjr "ap suat" va tl)p me,

B2

voi

ham thuoc cho tren V la vector


B2 = {O 0.6

1 0.6

OJ.

Khi ity 0 0 0 0 0.6 1 0.6 0 0.6 1 0.6 0 0.6 1 0.6 0' 0.6 1 0.6 0

extUXVB2

23

(extuxv

1AI)

1\

(extuxv B2)

0 0 == 0 0

0 0 0 0.4 0.4 0.4 0.6 1 0.6 0.6 1 0.6

0 0 0' 0

Cuoi cung thu dl1\1C

1 0.8 0.1 0 0 0.6 0.6 0.4 0.4 0 R(If ~ then Q else QI) == 0 0.6 1 0.6 0 0 0.6 1 0.6 0

1.6

S'! ph6t trien euo cong ngh~ ma


Do han che ve

thai
an

gian, ngl1ai viet ti;t.ptrung trlnh hay ve mot vai net ve tinh hlnh tai l~p ma va c6ng nghe mo t~i Nhat Ban for International Fuzzy Engineering) thf lam Giarn doc dicu hauh> Nh~t Ban. Phong phuc duoc Ian LIFE (the Laboratory

Nhat Ban. Trong phai nhac

qua trinh phat trien cua Ly thuyet du (Tokyo

tai

1989-1995
nghiem

do G.S. T.Terano

Institute of Technology)

thea sang kien va sl,l' tai tro chinh cua B(> ngoai thirong va c6ng nghiep LIFE dl19C thiet ke boi G.S. M. Sugeno. nhieu cong ty c6ng nghiep

Chfnh Giao Sl1 cling d<l thuyet

hang dau cua Nhat Ban cung cap tai chfnh va nhan hrc, tra thanh

thanh vien tap th~ cua dir an va chfnh ho tnrc tiep bien cac san pharn cua phong thf nghiem thanh san pharn hang hoa:
Va ket qua la, theo Datapro, nen c6ng nghiep SLr dung e6ng nghe ma cua Nh~l Ban, nam 1993 co tong doanh thu khoang 650 trieu USD, th] tai nam 1997 dii iroc Il1\1ng c5 6, I ty USD va hien nay hang narn nen c6ng nghiep Nhat Ban chi 500 trieu USD cho nghien call va phat trien Iy thuyet mo va c6ng nghe rna. Theo Giao sir T. Terano cua cong nghe mo co th0 chia thanh bon giai dean sau: 161 qua trinh phat trien

1)

Giai doan. 1: L9i dung tri thuc 0 mire thap.


chu yeu Iii bieu dien tri thiic dinh hrong cua

Thuc chat: Nhfrng irng dung trong c6ng nghiep con nguoi. Vi dl,l di€ln hinh: Dieu khien rna. Trong

giai doan ban dau nay, chu yeu la co gang lam cho may tinh hi~u mot s6ltr

dinh

Iuong cua eon ngl1ai vi'in quen dung (nhl1 'cao, nong, am, yeu ', v.v.). Mot If do nit dan gian de: di Wi phat trien dieu khien rno' la cau hoi sau: "Tai sao cdc may m6c don gian. trang gia

dinn ai ciing dieu khiin duoc rna may tinh lai khong dieu khie'n duoc ? ''.
Co lhe: hau het cache vao ditu khien rno Iii. 0 rrurc nay. Thirc te tai miic ban dau nay

o<l dua

sir

dung

rat nhieu

loai may rnoi co SLr dung

logic rna. D6 til s~ ki~n reI't quan trong

trang qua trinh phat trien. cua logic mil, nhung do vi'in la cac h? thu6c giai doan I.

24

2)

Giai doan 2: Su dung tri tlurc 6 mire cao.


logic rna

ThlfC chat: Dung

bieu di~ll tri thirc.

Vi dy:-

Cac h¢ chuyen - Cac irng dung tnrong.

gia

rna.
y hoc, nong nghicp, quan Iy, xa hoi hoc, moi

ngoai cong nghiep:

Trong

giai doan nay co gang trang

bj cho may tinh nhirng

tri thirc

co

ban va sau sac

han, nhfrng tri thirc dinh tfnh trong cac h¢ chuyen tnroc day chua lam diroc .

rna rnroc toi

nay chira th~ bieu dien bang dinh lirong, vf du nhir

gia mo, rno hinh hoa nhieu bai toan kho trong quan Iy cac nha may rna

..'I)

Giai

110011

..'I: Lien I~c-giao

tiep.

Thuc chat: Giao IlIU gii1a nguoi va may tfnh thong qua ngon ngir tir nhien. Vi du: - Cac robot thong minh.

- Cac h~ h6 tro quyet dinh dang


4)

doi thoai.

Gioi

r1o~/II 4: Tri tu¢ nhan t~IOIfch hop.

Thuc cha't: Giao IlIU va tich hop gifra trf tue nhan tao, logic Vi du:
- Giao IlIU con ngiroi va may tinh.

rna,

mang noron va con ngiroi.

- Cac may dich thuat,

- Cac h¢ h6 tro lao dong sling tao.


Giao SlI Terano da va con cho rAng
SI.T

phat trien ella cong nghe

se di

rna

va cac he

rna

tai Nhat Ban

qua bon giai doan tren. cac tai lieu 1..'1,4,5,61 va cac tai tai

Mot so thong tin khac ngiroi doc co th~ tham khaothem trich dan trong do.Ve lieu

cac irng dung cua cong nghe 1110 ban doc co th~ tharn khao them

IXI.

2
2.1

MC1Ingnoron nhan tC1l0


M<;mgnoron nhan tQO
Nco va noron sinh nee

va

h~ md

2.1.1

Nao la t6 chirc vat chat cao dip, co giua cac noron nhung Trong

call tao

vo cung phirc t'.IP, day dac cac moi lien ker trong mot moi twang bat dinh.

xV Iy thong tin rat linh heat

bo nao co khoang

ro'' -

10

12

noron va moi noron co the lien

ket voi

10 noron

khac qua cac khop noi. Nhfrng kfch heat hoac trc che' nay diroc truyen qua true noron (axon)
den cac noron khac. Tren hinh 3 la hinh anh cua

Ie bao

noron trong nao con nguoi.

25

Tr-ue
(Axon)

Hinh 3: Cau tao-cua noron cua nao ngU'bi.

Khi ngiroi ta nhin nilo tir gocdo s,! tro giup cua may tfnh.

tfnh toan, chung

ta de dang phat hien each thirc tfnh trinh chung ta thirong lam voi

toan cua nao khac xa voi tfnh toan theo thuat toan va chuang

S'! khac biet co ban tnroc tien la b 2 diem rat quan trong sau:
Qua trlnh tfnh toan diroc tien hanh song song va phan tan tren nhieu dong thai. Tfnh toan thirc chat la qua trinh h9C, chir khong phai theo sa do dinh san lU mroc. noron giin nhir

2.1.2

MQngnoron

nnen teo
rna hrnh tinh toan moi:

2.1.2.1 Noren nhan tao


Khai thac nhan xet tren, b~t chuoc nao, cac nha khoa hoc da c6 d6 la cac mang noron nhan tao (Artifical Neural Networks ANN). Mot noron nhan tao (mot don vi xir

ly -

PE) phan anh cac tfnh chat co ban cua noron

sinh hoc va diroc

rna

phong duoi dang nhu hinh 4.

x
Hinh 4: Noren nhan tao

· · ·

Bi?
t8ng

-.
I

Ham phi tuyen

.:

I
=

Dau vao cua noron Trang

nhan tao gorn n tin hieu Xi (i

1,2, ... , n). Dau ra la tin hieu y.

thai ben trong cua noron duoc xac dinh qua b¢ tong cac dau vao c6 trong s6 wi (i

1,2, ... , n). Dau ra y cua noron diroc xac dinh qua ham phi tuyen nao d6 Nhir vay

f.

rna

hlnh dinh hrong cua noron nhan tao nhu sau:


n

y(t) =f(

LWiXi(t)-I1),
i=l

26

(} day net dac tnrng

" = LWjXi(t)
j:]

= let)

la tin hieu tong hop dau vao, wi - cac trong so, i synap, B-ngucmg kfch hoat noron,

1,2, ... , n

eho tinh lien ket cua cac khop kfch hoat,

t-thai gian,

n-so tin hieu dilu vao, (-ham


Do v<1Ynguai

ta rat hay dung ki hieu sau: Dilu ra

out

= yet) = (net).
i lien

Tom lai co the xem ruirori la mot ham phi tuye'n nhi~u adu vao, mot adu ra, Cac noron e6 the lien ket voi nhau tao thanh ket voi noron j theo hai chieu thuan nghich mang noron nhan tao, Vi du noron

(co thong tin phan hoi) nhir b hinh 5.

Hinh 5:

lien ket 2 iva naronj.

cnieu

giua noron

2.1.2.2 Cac giai doan phat trilln cua m,,!.ng noron


Thea giai doan: I) Giai doari 1: Tien Pereeptron (nhirng narn R. Sehalkoff 1II1 thl co the chia su ph at trien cua mang noron nhan tao thanh 3

1940 - nhfrng narn 1960)

De dang nhan thay ding trong giai doan nay rnang ehya kha nang giai quyet cac bai toan kho e6 sue thuyet phuc, Trong giai doan nay din nhac toi cac si! kien sau: McCulloch

du

phirc tap cho nen chua co

Lan dilu tien Rosenblatt.

va Pitts, 1943 gioi thieu rno hinh toan hoc cua mang noron. mong muon khang dinh cac noron lien keto

1957 dinh nghia Perceptron,

phi tuyen tao nen rnang thich nghi e6 the g6p phan giai quyet cac bai toan nhan dang.

1960 Windrow

d6ng

gop chinh

la thuat toan trung

binh blnh phuong

be nhat (LMS)

eho rno hinh Adaline/Madaline. Ket qua cua Minsky va Papert

1969.

2)

Giai doari 2: Hau Pereeptron


Trong giai doan nay rno hinh pereeptron diroc phat huy voi nhfrng thuat hoc truycn

thang va lien ket suy rong, Da tim them nhieu cau tnic moi, irng dung rnoi, trong do d\n ke

toi:
-Mang truyen thang voi thuat toan Ian truyen nguoc (luat Delta suy r¢ng-GDR),

19X5.

Mang dung cac ham co

sa xuyen

tam (rnang RBF).

27

Cac mang Hopfield

hoi guy,

19X2. 1987.

B¢ nho lien hop hai chicu (BAM),

U.111 sau sac han nhieu khai niem va cac thuat toan da co.
Cong trinh v~ cac rnang thich nghi cua Grossberg va Kohonen.

3)

Giai doan 3: Gall day va hien nay


Tiep IIlC suy r6ng va dua van thuc ti~n nhieu mo hinh va thuat toan da hoan chinh han.

Nhirng van U6 chinh hien nay phai lam la:


Danh gia xac thuc nhirng han che cua mang noron.

Cac kha nang suy rongkhac

nhau.

Phoi hop cong nghe mang noron voi cac cong nghe cua logic rno va cac thuat toan di truyen.

2.1.3

Cai dar cac mang noron nhan tao bang cac phan cling chuyen dung. Sue mc;mh cue me; hinh mc;mg noron
rno hlnh mang noron da trinh bay co tiem nang tao nen mot cuoc each mang qua trlnh xir Iy thong tin. Nhirng mong muon

Nhirng

trong cong nghe may tfuh va de


a)

va hy vong

do chu yeu bat ngu6n ttr cac dac tnrng chfnh sau:

Kha nang cua cdc qua trinh xU: l.Y song song va phew tan: C6 the; dira vao mi).ng
l11(Jt hrong Ian cac noron lien ket voi nhau theo nhfrng liroc d6 voi cac kien true

khac nhau.
b) Kha nang thich nghi va tlj to' ch.uc: v~ d~e tnrng nay ngirci ta d~ cap toi kha nang xl! Iy thich nghi va dieu chinh ben vtrng c) dua vao cac thuat toan hoc thfch nghi va

d)

cac quy lac nr t6 chirc. Kha nang dung thu l6i: Co gang bilt chuoc kha nang dung th(r 16i cua nao theo nghia he thong c6 th0 tiep tuc lam viec va dieu chinh khi nhan tin hieu vao mot ph an thong tin bi sai lech hoac bi thieu, XU: lj cac qua trinh. phi tuyen: D~c tnrng nay rat quan trong, vi du trong xap xi
mang, mien nhieu (chap nhan nhieu) va c6 kha nang phan lap.

2. 1.4

Cae phorn vi ung dl,lng

Linh vue irng dung cua mang noron nhan tao rat rong, chu yeu trong cac vung sau: I)

Linli cue I: Pluin. ldp (classification), tach cum. (clustering), du dotiri (diagnoisis) va lien Mi. Co th~ day la Iinh vue tim thay nhieu ling dung nhat va cling duoc nghien ctru soi dong nhat. Nhorn mo hinh nay nhan nhimg tin hieu vao tinh hoac tin hieu theo thai
gian va can nhan dang hoac phan lap cluing. chung Mang Thuat toan phan lop can huan luyen mang tha thiet sao cho khi tin hieu VaG bj bien dang it nhieu thl mang van nhan dung dang thirc ella din co kha nang mien nhieu t6t, boi vi day la mot mong muon

cua nhieu irng dung.

28

2)

Linli cue 2: Cac bai totin. tai liu.Van


mang sao cho g6p phan tim nghiern cac thuat toan irng dung mang noron, voi cac thuat toan di truyen.

de chinh

a day

la 11m nhirng thuat toan huan luyen nhorn noron

cho nhieu lap bai toan toi l1U toan cuc.Trong ngiroi ta dii quan tam toi sl! ke't hop mang and Generalization).

3)

Linh. uuc 3: Ha'i quy vti t6'ng quat hoa (Regression

Tnroc day cac


nnh va phi
tuyen

bai roan h6i quy dii dtroc tfch cue nghien clru. Qua h6i quy tuyell vai mau. Trong cac bai loan h6i quy ngiroi ta thuong

ngl1ai ta gfmg 11m cac dirong IhAng hoac cac dirong h6i quy phi tuyen tron sao cho khop dung cac thuat hoc c6 giarn sat. Bai toan suy rong kh6 han,

VI

dii lieu duoc h9C moi chi co 0191 phan.

4)

Linh. vl/e 4: Hoan ehinh dang (Pattern


quan lam toi hai lap mo hlnh:

completion).

Bai toan la hoan chinh "du" dfr


Ngiroi ta dii voi cac mang

lieu ban dau sau khi dii bi mal di mot phan (hay ta chi thu diroc mot phan). Mo hinh Markov va rnang Hopfield va cac mang co d9 td noron nhieu lap, may Bolzrnann Trang manh,

tinh.

nhirng phan eon lai cua phan tong quan nay, cluing ta

sc xet

them vQ cau true ella

cac ham kich hoat va bai toan huan Iuyen rnang.

2.1.5

c6u true mc;mg noron

xu

Cau true cua mang noron chu yeu diroc d~c tnrng boi Ioai cua cac noron va moi lien h¢
ly thong tin gifra cluing.

ve
ngtrong hoat.

cau true ella noron: Chu yeu ngl1ai ta quart tam tai each "tong" cac tfn hieu
tai moi noron va cac ham chuyen

V~IO,

- ham kich hoat. Sal! day li'l mot so ham kfeh

2.1.5.1 Ham kich hoat


Ham kich hoat cua tung noron trong rnang noron dong vai tro quan trong trang s,! lien ke't gifra cac noron. Ham nay dac trirng cho mire d¢ lien ket gifra cac noron. Trang mang noron, phep t6ng hop cac tfn hicu dau vao va thuong du doi voi noron j eo m tin hieu dau vao
Xi

Iy thuyet

diroc ky hieu diroi dang sau: vi

Dau ra cua noron j tlurong ky hieu la out) hoac

fj . Sau

day la vai dang ham kfch hoar:

a)

(,. = out, =
J J

I, neu

(net) - B) ) ;::0 (net) -B)<O

-1 neu

.
_

b) c)

Dang ham Gauss: Dang ham sigmoid

fj = out) =

exp(-(netj

OJ)2).

(hay ham logistic):

fj

= out) =

(1 + exp(-(net)

O))-l.

Cac loai ham kfeh hoar con co nhieu bien th~ khac nhau.

29

2.1.5.2

Lien kat m'llng noron tuy thuoc vao nguyen ly nrong tac giUa dau ra cua tung

Sir lien ket trong mang

noron rieng bier voi cac noron khac va tao ra cau true ITIl;Ing noron. V~ nguyen lae sc co rat nhieu kieu lien k€t gifra cac noron. M6i noron la ITI()tnut cua mang. Mot so cau true hay gap
trong nhfrng irng dung eo dang sau. I) Cac mang truyen. thdng (Feedforward neural networks). Do la ITI9t d6 th] dinh huang hfru han khong ehu trlnh (aeyclid). chia thea lap (layers). Moi nut la ITI¢1 noron,

C() phan biet nut v~1.O nut ra. Cac noron va


wi;

Tren rnoi cung co trong

so

noi noron j vai noron i trong lap.sau.

Moi nut k khong phai nut vao co gan nguO'ng

f}k'

Mang trinh bay tren hinh 6

se minh

hoa cho ITI¢t mang noron truyen thang eo ba lap.


Lop vao Lop

lin

Lop ra

Hinh 6: Cau true truyen thimg


phan lap.

2)

Mang

co nul-

nguoc: Cac mang

eo thong

tin va

xu

ly thea

2 chieu

(hinh

7, co n6i

nguoc-con

duoc goi la mang hoi (juy recurrent

networks).

--~-----------{)~.
Hinh 7: Manq Hopfield, dung lien ket
phan hoi

---f)- ---------- -Q,_,_,-- ••

--;P- ----------- Q

Cau true cua cac mang noron co the tharn khao them trong ph <in 2 v~ cac 1{1p mang
noron
C(1

ban.

2.1.6

Sci tocn huon luy~n mc;:mg


mang (hay bai toan h9C - the problem of learning) lu xac dinh

Bai toan huan luyen (nh~11 dang - to identify) cau true - cac dang thong.

cac tham so cua mang,

chu yeu la cac trong so lien ket Ill'.lng va tin co trong h¢

lien ket CLIa cac noron,

gifra cac lap dua trcn thong

30

Thuong

qua trinh huan luyen mang

noron

(hay con duoc goi la thuat h9C) diroc thuc

hien qua phep so sanh dau ra cua rnang vci tin hieu chi dao. . Sau day Iii. thuat toan h9C co giam sat (hlnh 8). Nqi dung chinh la dieu chinh trong s6

lien ket trong rnang w.

x ...
Hinh 8: H9c co giam sat

.
luyen rnang.

Sai so e :::y-d

la co SCI

M huan

2.2
2.2.1

M{>t

so mc;mg noron co ban


co giam
sat (Supervised neural networks)
do Rosenblatt dua ra 1958. Mo hinh co dang nhu d1i trlnh bay trong

lop m<;mgnoron

2.2.1.1 Perceptron
Mo hmh Perceptron trung binh (LMS-the hinh 4. Co mot so thuat h9C cho rnang Perceptron, least mean square),

VI du thu~t roan eire ti~u binh phtrong

nhung rna hlnh con qua dan gian nen it hieu qua.

2.2.1.2 Perceptron nhieu lap (the multilayer perceptron-MLP)


D1i co nhieu manh cua nhfrng Back-Propagation cong trlnh trinh bay nhi6u nay.

lap rna hlnh Learning

can

thuar hoc cho mang MLP va chi ro ro sire


toi la thuat toan Ian truyen nguoc (the

nhac

Algorithm)

va khil nang xap xi ham lien tuc bang rnang MLP.

Thuat roan Ian truyen ngiroc cu th~ nhu sau: Tap dfr lieu dii cho co N 1,2, ... , N. Vai m6i n, x n la tin hieu dau vao, d n la dilu ra mong luyen thuc chat Iii.lam eire ti~u ham G voi

rnau

(x n» d n)' n

muon. Qua trinh huan

G = 2:Gn,
n=l

voi

Iii.

so nut

tai lap ra cua rnang. Con trong

so lien
u» 0

ket rnang diroc dieu chinh

thea phep lap

sau w(k+l)

= w(k) - J.l Ow '

to

trong do

Iii.hang

so ty

I¢ h9C.

Mang noron nhieu

lap Ian truyen ngiroc la mot giai phap hiru hieu cho cong viec mo

hlnh hoa, dac bier voi qua trmh phirc tap hoac co che chua ro rang. N6 khong biet truce dang ham hoac cac tham

so.

doi hoi phili

31

Ciing din thiet nhac t6'i sir kien sau: Mang truyen thang nhieu lop diroc sir dung de' bieu dien chfnh xac va bieu dien xap xi cac ham phi tuyen. M(Jt cong cu CC1 ban la dinh 19 sau: Dinh Iy Kolmogorov Goi In la khoi n chieu cua doan 10,11. In
nao cua n bien
Xl. X2 •.•. 'Xn ~n+l

ro.u".

Bilt ki ham lien tuc

/(XI'

X2'

...

,xll)

tren In deu co th~ bieu dien diroi dang


n

nX[,x2' ... ,xn)=

L hjLgij(xJ,
j~l

i~l

a day
2.2.1.3

h) vagi) la ham lien tuc m<.)tbien, hen nfragij Iii ham tang dan dieu co dinh khong phu

thu6c van ham

f.

M<;lng noron vdj ham co 56 xuyfm tam (m<;lngRBF)

Ham co

sa xuyen

tam (Radial Basis Functions-RBF)


CC1

da co tir lau trong

19 thuyet xap xi

va duoc str dung de" xap xi ham chua biet dua trcn

sl'1 cac cap diem vao - ra hi~u dien

ham chua bie] do. Trang nhan dang mo hinh he thong RBF co th~ bieu dien theo cau true mang perccptron. Moi h~ phi tuyen co th~ xap xi bang RBF. Day lil dac diem I~LJncho RBF dac bier phu hop voi bai toan nhan dang 1116 hinh. Doi voi rnoi ham, viec xap xi duoc hru giG' trong cac trong so va tam ella RBF. Tuy nhien cac trong s6 nay kh6ng phai la duy nhat. REF co bi0u dien roan hoc nhu sau :
N-l

F(x) = Co +

L CiqJ(lix

n, II).

i~O

trong do C - vecto chua trong so RBF,


R - vccto chua cac HIm RBF,

rp - ham co sa hoac ham kfch hoat cua mang,


F(x) - ham nhan duoc tu' dau ra cua mang, Co - h~ sCi chech (co the" Iii 0), 11·11 - chuan euclidean. M6i tam Rj co cung so chieu voi vccto dau vao x. Cac tam cung Iii de diem ben trong

khong gian dG' lieu duu vao va diroc chon sao cho cluing la the" hien cua dG' lieu dau vao. Khi RBF tfnh toan qua trlnh x[(p Xl doi voi mot sCi di~m dO' lieu dau vao thl khoang each giCra cac diem dau vao va ml:li tem) duoc tinh thco khoang each euclidean. Nhirng khoang each nay ducc chuyen qua rp sail d6 duoc trong so hoa bang C, va dl1C1C tong hop lili de" sinh ra dau ra roan bo RBF. MN trong nhirng Iua chon thong thtrong nhat dCii voi ham co sa la ham Gauss:

32

tp(X)

= exp(-

(x- a) /20),

trong do a la tham so ty I¢.

Mang RBF dircc Moody va Darken de xuat nam 1989 dira tren st,rwang dong giiia trien khai ham co SCIxuyen tam va mang noron mot lap an. Nho kha nang xap xi cac ham phi tuyen bat ki v6'i d¢ chfnh xac tuy 9, rnang noron va -au nay la h¢ rna noron se la cong cu quan trong, d~c biet la mang RBF, cho mo hinh hoa h¢ thong va cho dieu khien thfeh nghi cac h¢ thong phi tuyen. 2.2.1.4 Cae mo hinh d9n9 phi tuyen Cho den hie nay ta moi de c~p t6'i cac lap mang tinh, co giam sat. Song nhieu bai toan thirc tien doi hoi phai xet toi cac mo hinh dong phi tuyen. Nhom mo hinh nay co the chia lam hai lap: 16'pmang c6 noi nguoc, nrc la mang h6i quy va mang noron co thai gian tn~.
1) Mang

co noz

nguoc (rnang h6i quy - mang Hopfield)

Mang Hopfield n6i tieng diroc bat dau nghien CU'u tir 1982. Day la lap rnang mot lap voi thong tin va qua trinh xiI 19 co noi ngiroc. Chfnh cong trlnh cua Hopfield da kich thfch lam ra cac mach noron tich hop dau tien. Mang Hopfield da tim thay rat nhieu tmg dung d~c biet trong b¢ nho lien hop va trong cac bai toan toi uu. Bang each xay dung cac thuat toan phirc tap han, cac mang h6i quy ngoai cac bai toan toi uu con tim thay nhieu trng dung trong du bao day thai gian, nhan dang cac h¢ phi tuyen va dieu khien. Kien thirc co 2) Mong

sa ban dau v~ mang

nay xem them chuang II sach

1101.

co thai

gian trJ (mang TDNN).

M¢t each tl! nhien khi xU 19 tin cluing ta g~p nhiing tfn hieu xuat hien theo day thai gian. Di nhicn hie ban dau nguai ta dung mang noron tinh. Song con duong tat yeu la phai xet toi mo hinh dong c6 tham so thai gian. Han nira he dong khong phai la Iinh vue xa la v6'i nhiing nguoi lam ve khoa hoc h~ thong. Do do mang co thai gian tr~ (mang TDNN) xuat hien. No da va se con diroc nghien ciru va img dung trong nhieu bai toan, vi du nhan dang

va xir 19 tieng noi.


2.2.1.5 Mflingkhong giam sat (Unsupervised NN) Mot 16'pmo hinh nira cua rnang noron nhan tao cling thireng duoc gioi thieu, do la cac mang noron co thuat hoc khong co thliy (khong giam sat - doi khi goi g<;>n rnang khong lit giarn sat). Nhu vay m'.lng noron nhan tao, VI mong muon bat chuoc con nguoi, phai "tu mlnh" kharn pha nhirng moi quan h~ dang quan tam: nhirng dang, duong net, co chuan - co binh thuong hay khong, cac he so nrong quan, ... va sau do chuyen nhfrng quan h¢ tim thay qua dau ra, (De hinh dung e6ng viec nay chung ta hay nho t6'i c6ng viec cua cac nha thong ke, nhat .Ia cac nha thong ke dung may tfnh hien dai),

de

33

Nhu vay voi nhirng mang nay (cling nhir nhieu lop khac), chu yeu ta tim cac thuat hoc nrong irng voi cac mang. phan nay nguoi ta thirong nhac t6'i tuat hoc Hebb, thuat hoc

canh tranh, .... C6 th~ phan chia so thuat hoc nay thanh hai nhorn: nhom thirc hanh phan cum (clustering) va nhom co chiet xuat, rut tia ra nhirng "dinmg - net nao do" llr dtr Iieu. Trong rnang noron khong giam sat, cac thuat hoc canh tranh, mang nr t6 chirc va

ca

Iy

thuyet suy dien thich nghi (Adaptive Resonance Theory - ART) cung thuoc nhom mQI. Cac plnrong phap chiet xuat theo thanh phan chfnh (Adative Principal Component) thuoc nh6m 2. Ban doc tim thi~u ve nhfrng lap mang nay va cac thuat hoc nrong irng hay xem cac sach 110,11,12,16J.

2.3

Ket hQp rnc;mg noron vai h~ rna

Theo doi sl! phat trien trong thai ky con phat trien d('>cI~p ngiroi ta de nhan thay hai 19 thuyet va do do ca hai cong nghe deu co nhtrng muc dfch gan gfii, han ni1a nhirng thanh dat cling co nhtmg diem nrong Ill. Do vay sI! ket hop voi nhau la Ie rilt nr nhien. Sau day la may di~m nrong dong gii1a he tren co sa logic -

ca.

rna va mang

noron nhan tao:

Ca hai deu nham tang them tri thirc, tang dQ thong minh cho cac he thong voi sl! giup do cua cac h¢ thong ky thuat (d~c biet voi may tinh), trong moi tnrong bat dinh, co nhieu, thong tin va tri thirc thieu chtnh xac.

Ca hai deu la he dong, la cong CI:I lJ'ac hrong bang so khong dung rno hlnh so chon
tnroc,

Ca hai khi lJ'ac luong ham so kh6ng doi hoi me ta dang toan hoc y = r(x) , thuong " hoc duoc " tu mau dli lieu, tiem can voi cac so li¢u, khac nhieu val each tiep can 19 tin hieu nhu trong phan Tri tue nhan tao (AI) giai doan tnroc.

xu

Ca hai loai he thong va cong nghe deu rat thanh dat, da dira ra nhieu h¢ thong va thiet bi dang dung trong dai song hang ngay.

SI! ket hop cac h¢ rna voi mang noron .It nhat cling de xuat ngay duoc milt 9 nrong rnoi: chuyen nhiem VI:I thiet ke nhieu phan cua h¢ rna trong cac b¢ dieu khien va h¢ tro giup quyet dinh thanh cac bai toan huan luyen va hoc trong cac rnang noron. Nhu vay se g~t hai duoc Ult cit IJ'U the cua cii hai 19 thuyet va hai cong nghe Sau day la phac hoa gon may
2.3.1

y ve ket hop hai cong nghe.

Mc;mg noron

rna

niem

SI! ket hop tnrc quan dau tien la tnrc tiep suy rong rnang noron bang each dua cac khai rna d~c biet la tap rna va so rna vao rnang noron va xern xet xem nhirng bai toan nao,

thuat toan nao con dung. Tac dong cua lop thuat roan rnoi ra sao? Hoan toan tl! nhien nglJ'ai ta nghi ngay toi va nghien ciru bon loai suy rong sau:
34

I) 2)

3) 4)

Loai 1: Tin hieu vao la so thuc, trong so rna. L09-i 2: Ttin hieu vao lit t~p rna, trong sola so thuc. Loai 3: Ca tin hieu vao va trong so deu la rna. Loci mCJ rong: Khai thac cac phep toan t-chuan, t-doi chuan, H~ rna noron

2.3.2

Can ket hop nhuan nhuyen hem he tirng nghien kieu mau,
,

rna

voi mang noron nhan tao, K~t qua phu thuoc

VaG

ciru.vao
..

tirng kien true cua thiet

ke lap

h¢ thong maio Hinh 9 la mot kien tnic

........•.................... , ,

Mang noron Vao ~

H~ Logic Mit

• XII:

[y tin hi¢u noron. vdo


'--+-.

• Die'u khie'n (Control) Lay quyet dinh. (Decision

:~~E~~n~~~~~~:~___~"-:~g)____J

[/fIc luang trang thai

iRa ~

Hinh 9: Kien true ki~u mau cua m(>t h$ rno noron.

con nghi ngo gi dieu khang dinh sau: "trong 1111h vue cac he thong rna nOTOn con nhieu khoang trong menh mong day sUe hap dan cho sue sang tao cua nhirng ai quan tam nghien cuu, rhie] ke, cai d<;itva trng dung cac h¢ tri thirc".
Khong Ban doc co th6 tim thay nhirng kien thtrc ban dau ve cac h¢ mo noron trong cac tai li¢u

19,10,171·

Ta; Ii~u trich dan cho Phon 1


(1) (2) [3] [4] [5] [6) (7J (8) LA. Zadeh: D. Dubois Fuzzy sets, Inform. and Control ,8, 1965,338-353. and H. Prade: Fuzzy Sets a,nd Systems, Academic Press, N.Y. , 1980. nd Ed., Kluwer Acad. Pub., Fuzzy Set Theory - and Its Applications,2

H.J. Zimmermann: Dodrech, 1991.

H~ rna va U'ng d"mg: Bien tap tap th~ : Nguyen Hoang Phuong, Bui Cong Cuang, Nguyen D08n PhUdC, Phan Xuan Minh va Chu Van HY. NXB Khoa hoc Ky thuat, 1998, Ha n(>i.

va

Anca L. Ralescu, Satoru Fukami

Ed.: Applied research in fuzzy technology. Yoneda:

Kluwer Acad. Pub., Dordrecht,

1994.

and Minoru

Decision Support System, [5] trang 17-66. [4], trang 1-21.

Bui cong Cl1C1ng: Co sO toan hoc cua cac h$ mo.Giao trinh, DH Bach khoa Ha n(>i, 1998-1999. Bul cong Cl1ang: M¢t so kien thirc co so cua logic rno trong cac h$ rno.tronq

Ta; li~u trich dan cho Phon 2


[1) [2) (3) [4) B.Kosko: Neural Networks and Fuzzy Systems,Prentice-Hall, Artifical Neural Networks, McGrawhill, NJ,1992. C.T. Lin and C. S. G. Lee: Neural Fuzzy systems, Prentice Hall, London,1996. R. Schalkoff: Singapore, 1997. in Neural Computation and V.Roychddhury, K.Y.Siu, A.Orlitsky: Theoretical Learning, Kluwer Acad.Pub., Boston, 1994. Advancess

35

(5] Gyorgrry Turan: [12], trang 243 + 294. [6] Wolfgang Maass: (12], 295 + 336. [7] VU NhLl Lan: M9t s6 van de nhan d:iln9 me hinh va (Mu khiAn dvng rnanq noron. TrlJang Thu H~ ma va U'ngdunq. Ha n9i , 8/2000. (8] N.K.Bose and P.Llang: Neural Network Fundamentals U'lthGraph,Algorithms,and Applications, McGrawhill, New York,1996. (9] C.H.Chen(Ed.): Fuzzy Logic and Neural Network Handbook,McGraw-HiII, NewYork, 1996.

sa

36

LyTIIUYET T!P MdvA


CONG NG~

TiNH TOAN MEM


Nguyen. edt ns Vi~n Cong ngh~ Thong tin

Cach mang KHKT ve co khf ra dai dii dem den nang suat lao dong moi va SI! phat trien kinh te-xii h¢i co tfnh each rnang. Ngay nay cluing ta van tiep rue clnrng kien nhiing rhanh nru nghien CU'u phat trien cac cong cu, thiet bi vai cong nghe hien dai, d~c biet cac thiet bi va day truyen san xuat tl! dong hoa nham tang nang suat va thay the suc lao dong cua con ngiroi. Co the xem each m},mgco khf va II! dong tioa nhu la bien phap 'keo dai ban tay' cua con ngU'ai d6 tang nang su'a't lao dong. Theo logic Iy II! nhien, sl! phat trien khoa hoc va ky thuat lai dan den kha nang 'keo dai' nang hrc nr duy, suy luan cua con ngiroi. Bang nang lire tu duy cua mlnh con ngiroi dii va dang khai pha the gici thirc te rong Ian. The gici hien thirc va tri thirc khoa hoc din kham pha Ia vo han va la nhiing h~ thong cue ky phirc tap, nhirng ngon ngu rna nang lire nr duy va tri thirc cua chung ta Slr dung lam phuong tien nhan thirc va bieu dat lai chi hCfu han. Lich Slr phat trien sang tao cua loai ngiroi chi ra rang phirong tien ngon ngfr tuy hiru han nhirng d6 cho con ngiroi mo ta, nhan thirc cac sl! var, hien nrong de ton tai va phat trien. NhU' la mot

du

he qua Ult yeu cua viec Slr dung mot s6 hrong hifu han cac ttt ngfr cua met ngon ngil nr nhien , de mo tii tlnh vo han cac sl! vat hien nrong, de nhan thay rang hau het cac bai toan lien quan den hoat dong nhan tlnrc, trf tue cua con nguci deu ham chua nhiing dai hrong, thong tin rna bi:ln chat la khong chinh xac, khong chac chan, khong dl1y duo se chang bao gic. c6 cac thong tin, dfr lieu cling nhir cac mo hlnh roan - Iy day dli va chfnh xac cho cac bai toan du bao thai tiet. Va nhin chung con ngiroi luon trong b6i canh thirc te la khong the co thong tin day du va chfnh xac cho cac hoar dong lay quyet dinh cua mlnh va cling khong the hy vong c6 nhirng quyet dinh dung dim va ehfnh xac nhir cac menh de, dinh luan trong khoa

hoc to!\n-ly hay noi chung khoa I19Cnr nhien. NhU' vay co the thay co rat nhieu van de rong Ian trong thuc ti~n, lien quan den hiiu het cac llnh vue khoa hoc ky thuat, nhieu hay it deu ham chua nhiing yeu t6 co ban chat khOng dl1y du, khong chac chan, M6i Iinh vl!c khoa hoc ky thuat deu c6 mot mien irng dung cua mlnh. Khoa hoc ky thuat lay tinh "chfnh xac" lam eo sa xay dung va phat trien se co !TI¢tmien img dung va cling co nhirng giai han xac dinh khong the virot qua va no chi eo khi\. nang !TIO phong duoc m¢t phan the giai thuc teo Lieu co m¢t Iy thuyet toan hoc nao cho phep mo hlnh hoa phiin the gioi thirc rna eon ngU'ai van chi co the nhan thirc, mo ti\.bang ngon ngfr nr nhien v6n ham chua nhiing thong tin khong chfnh xac, khong chac chan hay khong? Phat hien thay nhu diu tat yeu fly, nam 1965 L.A. Zadeh dii sang tao ra Iy thuyet t~p rna (Fuzzy Sets Theory) va d~t nen m6ng cho viec xay dung !TI¢tloat cac Iy thuyet quan trong 37

dua tren CCi sa khong chinh

19 thuyet

t~p

mo. Ke

tll day mot trao luu khoa h9C lay tfnh khong ciru sang tao oil phat trien manh nhir lamot

chac

chan,

xac lam trier

19 M nghien

me, V11ngiroi ta

danh gia rang nhtrng cong trmh cua Zadeh

trong nhfrng phat minh quan trong co

tfnh chat bung n6 va dang hira hen gii'ti quyet duoc nhieu van tien. Nhu mot nha khoa hoc h~ thong tong quat

de

plurc t~IP va to Ian cua thuc

My

George

Klir dil nhan dinh chi cdn lam

clui mot chtit tinh. kh6ng cluic chiiti ciing e6 the'gidi quyet dude nhii:ng utin. dd Tat to litn,
Mot trong nhirng van M nlur vay la viec rna hinh hoa cac qua trlnh tv duy. I~p IU~1I1lla e con nguoi de nr dong quyet dinh. Nhieu irng dung. logic Nhieu hoa h6 tro cho cac hoar dong tv duy, chang han nhu hoar a(>ng lay he chuyen gia hay he tro giup quyet dinh oil duoc phat trie'n va alta vao minh duoc thiet ke xay dung dua tren cong nghe WI'

thier bi thong

rna,

rna dil

xuat hien tren thi tnrong

va duoc irng dung trong linh VI!C che' tao xe 0 to, cac

thiet bi tieu dung, Ung dung (Laboratory khong nghien cong

trong dieu khien nr dong trong cac nha may .... SI! phat trien manh me

cac irng dung dil dan d€n viec thanh I~p nghe

a nhieu

mroc cac phong thi nghiem Dang

d6 phat trien cac thf nghiern LIFE

rna

trong

cong

nghiep.

for International

Fuzzy Engineering) trien rna ngay

mot niern tin rang cong nghe nay la cong nghe cua Cuoc chi cac mroc phat

song trong urong lai. Ngay nay cit nhfrng mroc dang phat trien cling quan tam
quae,

a Nhat

chu

la phong

rna cai ten viet liit cua n6 the' hien

ciru va ph at trien cac irng dung CU!! cac "Iinh vue khoa h9C mo" nhir Trung Brazil, Ai cap, Iran .... Dieu nay cluing minh them

Singapor, "khoa

9 nghia

thuc ti~n cua Iinh vue

h9C mo". thuy CU!!viec ra dai

Tuy muc tieu nguyen

hoat dong tv duy cua con ngiroi, nhung v~ mat dien la CCi cac nganh

19 thuyet 19 thuyet

t~p ma la irng dung ur dong hoa cac n6 lai la mot SI! mo rong rat chinh, ta dil bier,

rat dep de CU!! khai niern t~p hop kinh dien, Nhir chung

19

thuyet

t<l-Phop kinh

So',

nen tang cho viec hlnh thuc hoa mot each nhat quan va cho SIf ph.it trien cua khoa h9C khac. Nhu la mot he qua logic, hau

toan hoc va do d6 cho cac nganh tap

nlur tilt cit cac nganh khoa h9C nay eo ngiroi ern sinh doi duoc

So' 19

thuyet

mo. Neu

ilia rong

va phat trie'n tren

CCI

mot vai vf du nhir giili tich me,

19

thuyet cac h~ vi tfch phan mo,

topo mo,

19 thuyet

nh6m mo,

19 thuyet

dieu khien

rna, ....
toi giai thicu voi ban doc thuoc cac toi chi xin tr1nh bay nhfrng va phat tri6n

Vai vai tro va kha nang to 160 cua vice phat trien cac irng dung au dang cua 19 thuyet t~p mo, va VI day la bai tong quan dilu tien rna chung net tcing quan v~ 19 thuyet tren nen tang cua t~p mo va mot so nganh linh vue khoa h9C khac nhau va voi sl! hieu biet co han, chung

khoa hoc duoc xay dung

19 thuyet

tap mb voi hy vong dem lai Sl! quan tam cua ban OQCdoi voi Iinh

VI!Ckhoa h9C van nen xem la con moi me De don gian viec trinh bay cluing chlnh quan tarn nghien

a ruroc

ta,

toi se bo qua cac chi tiet qua hinh thirc hoa cua unh

xac, tfnh chat che lam ngvai doc kho narn bat cac ciru sau han, can noi dung chinh xep theo chuyen nganh.

tuong chinh,

xac day

au han

B<,Inage nao muon

co the' tim tai lieu trong

phan phu luc cac tai lieu diroc dp

38

1 Ly thuyet t~p me va logic md la co

so phll'dng phap lu~n cho

vi~c giai cac bal toan vdi cac dai IlI'c;:Jng khong chinh xac (inexact). khong chac ch~n (uncertain).
1.1 TQp mo

va

ngu nghia khai ni~m me, Slr


dung ngon ngii c6 sci luong ngii nghia (do so lirong cac

Nhu tren da n6i, can nguoi

tir) hiru han de nhan bier, nhan thuc, phan anh the gioi vo han. ng6n ngii ve ban chat von chua nhiing hoa the gioi thuc trang nhiing ITnh VI!C L.A. Zadeh da sang l~p thong tin khong nao d6. chinh nhan tlurc khoa h9C, dieu nay khang dinh c6 kha nang thuc te

ve

triet

19,

dieu nay dan den chac chan.

xac, khong

Slr dung

ng6n ngii

de mo'

hinh

19 ihuyet

19

thuyet

t~p mo, trang d6 t~p

ma duoc

xem nhu la mot

SI!

mo

rong true tiep cua tap hop kinh dien: Tap hop kinh dien A<;; U co mot danh gioi s&c net, r5

, " rang, va

VI

, bi ., I ang h' dac tnrng vay no dI1C1C leu t hi b' am


. . . .

"A () U

= {I if U E A , V' du, A I' tap I a Oifu!i!A ..

nhiing ngiroi co tu6i duoi It) (dieu kien can dien.'M6i

tham gia d¢i b6ng U19!) la mot t~p hop kinh

nguoi (phan nr) chi co hai kha nang r5 rang: hoac la phan tlr cua A hoac khong.

Tuy nhien ta xet t~p gioi r5 rang de khang

gam nhiing

nguoi

la tre. Trang

tnrong

hop nay se khong

c6 ranh

dinh mot nguoi c6 la phan ur cua se thuoc tap hop

hay khong: mire

Ranh gioi cua n6 la nao d6. Chang han voi

mo. Ta

chi c6 the n6i mot nguoi

A a mot

ch?

cluing ta co the dong

9 voi

nhau (subjective)

rang mot nguoi 35 tu6i thuoc ve tap hop t~p

d¢ thuoc la 60% hay 0,6. Va Zadeh goi

mo:

(hay c6 the kf hieu la:1 de phan biet voi

t~p kinh di~1l A) nlur vay Ia tdp mil va dang nhat tap hop goi la ham thuoc cua t~p concept).

voi mot ham !-ltre: Y ~ [ 0,1]'

(memberhip

function),

trang d6

la tap so tl! nhien dung

d€

do d¢ tu6i tfnh thea nam, goi la kh6ng Nhu vay moi phan

gian tham chieu. Tlr tre goi la khai niern rno (vague

tir deu

thuoc vao tap tre

a mot

mire d9 nao d6!

Young

Old

Young

Old

25

50

25

50

Hinh 1: Khai nlern tap mo.

Ve m\it ngfr nghia, ham thuoc eho ta kha nang bieu thi mrc cam (intuition) ve

cua cluing ta

nghia cua khai niem mo. Nhung

tai sao mot khai niem mo lai duoc bieu thi bang mot

ham thuoc nay rna kh6ng phai la m91 ham khac, C6 the thay khong diroc ham thuoc cho mot khai niem

mo. VI

the xac dinh chfnh xac c6 tfnh chat chu

vay nguoi

ta noi ham thuoc

39

quan (subjective)

va Zadeh

dira ra '1 nrong laviec

chap nhan mot khai niem ma diroc bieu

thi bang mot tap rno (ham thuoc) la mot rang buoc (constraint). Nhin chung phan

Ian cac

khai niem ma d~lI eo th~ de dang bieu thi bang nhiing ti!-p rno

va do d6 1'1 thuyet nglIai. Trong

ti!-p rno cho ta tiem nang mo hinh hoa loan hoc rno: lap rong Ian cac bai

toan thirc t~, di;ie biet cac bai toan lien quan den nr duy, den qua trmh lay quyet dinh cua con

bat k~ ngon ngii cua mot dan toe nao ctlng co cac khai nicrn rno rna la cac trang

tir, co vai tro bien d6i ngii nghia cua cac tir khac

a mot

rrnrc d¢ nao do nhir very, slightly,

more or less, .. , (goi la cac gia nr), hay cac lien tir logie nhu and, or, if ... then, .... Chung
ta co the dinh nghia cac phep tfnh tren I~p ma (1.1. tren cac ham) de bieu thi ngii nghia cua

cac gia tlr, cac phep lien ket logic .. , nhir xuat hien Irong cac bieu thirc IF

d. AND !1 ,d. OR!1 .

d. THEN !1. NOT d.. VERY !1. d. Approx. d.. More-or-Less

!1.... , About 30 year old,

Almost young people are intelligent

ve

(cac ehii viet nghieng la cac khai niem mo (vague». nguyen tac viec chon cac phep tfnh M bieu thi ngii nghia cua cac phep lien ket logic t ren
cua nhom nglIai

la kha tt! do, tuy theo true cam (intuition) nhiing ngiroi

Slr

dung

(vi dl;! cam nhan cua each den dlch hay vat

chuong ngai, ve toe d¢ cua con tau, ve tinh nang cua eon tau va cac co che dieu khien nhu ky nang sir dung phanh tau), de dat diroc '1 nghia rna ho mong muon. Trong viec thiet ke' cac
he dieu khien mo viec nay eon co the dat duoc bang viec nghien ciiu thu nghiern.

lai tau hoa doi voi mot loai tau nhat dinh v{:_khoang

1.2

t>Qi

so c6c tQP me
d. cac
tap ma tren U. Co the hieu viec bieu dien ngii n ghia gian rat giau v~ cau true tinh roan va VI Day lit mot khong

G9i F( U, [0, 1]) la tap tat khong gian ham F(U,[O,l]).

cac tir ngon ngir bang tap rno nhu la mOL anh xa djnh 11I<;IIlg gii nghia tir mien ngon ngii vao n

vay thu tuc xu 1'1 thong lin ngon ngii va nr duy lap luan cua eon ngiroi - rna no e6 ve eon
phirc tap, bf hiern VI cluing ta eon chua kharn pha diroc gl nhieu ve n6 - se diroc mo phong bang cac thu tuc dua tren cau true tfnh toan cua F(U,[O,l]). trong viec rno phong nghTa cac phep unh tren tap De liuh heat va mem deo cac qua trlnh phuc tap nhtr vay se co tinh kha It! do lrong cac dinh

mo.

1.2.1

Cae phep tinh


toi xin gioi thieu

Chung

a day

mot so phep tinh tren cac li!-p rna: Djnh nghia hEm ham thu9c f.1b_u) (
:5,

Phep to6n hEm tQP rna 1) 2)

A~B
d._uB

f.1!l.(u)

f.1d_uf1_(u) = J.lb_(u) v J.l!l.(u) = max (J.lb_(u),p!l.(u) ,L1.1.uIL(u)

= ,L1b_(U)+,J.l!l.(u)
I\P!l.(u)

- Pb_(u)p!l.(P)

3)

Anll...

Pd_r"'IL(U) =Pb_(u)

= min (Pb_(u) , ,L1!l.(U)

J.ld_r,f1_(u) = J.lb_(u)p!l.(u) ..

40

4)

- d_ (hay c.t\., ph lin bu cua d_)

J1-fl_(u)

1 - J1~(u)

5) d_EElB 6) U 7)
0 De-cue d_x B

f.lfl_(f)!l...(u) f.!rlu)

= f.I~(u)

+ f.l11(v) -

f.1~(ll)f.lI1(V)

== 1

J1d..u) ==

X) Tfch
1.2.2

f.!fl_X!l...(u,v)

= mil1(f.!~(u)

, f.!!1(v) }

cec

phep t-norm t va t-eonorm s

Theo xu the noi & tren, de' giam bot s,! phu thuoc vao cac phep tfnh min va max va do do lam tang tinh mem deo va linh heat trong viec giiii cac bai roan thirc te nglfai ta rna rong hai phep tlnh min, max thanh hai lop ham t-norm va t-conorm ngAu nhau. Chang han bo qua dac tinh cu the' trong viec xac dinh gia tri cua ham min hai bien rna chi gilt lai mot so tinh chat cua no ta thu duoc lap ham t-norm t (x a) b) e) d) Giao hoan: Ket hop: Ton tai phan tu don
t(x,y)
,y):

eo tung c~p phan tii doi

t(y,x)

t(x,t(x,z»

V!:

t(l,y)

=Y

t(t(x,y),z)

Khong giam thea tirng bien.

- M(>t each nrong II! va doi ngAu, b6 qua tinh cu the' trong viec xac dinh gia tri cua ham Max hai bien Illa chi giiJ l<_Ii 9t so tinh chilt cua no ta thu diroc lap ham t-conorm m
s(x,y):

a) b)
e) d)

Giao hoan: Ket hop:


C6 phan

S(x,y)

= s(y,x)
=
s(s(x,y),z)

S(x,S(x,z»

tlt

khong:

s(O,y)

=y

Khong giam thea tirng bien.

Co th~ thay t-norm vii r-conorm ruan Ihu quy Iftc d6i ngau nhau thea nghia
t(x,y)

= 1- s(l-x,l-y)

Nhtr vay chting ta se khong co mot d<_iiso t(tp t(tp hop ta luon co the' thay min, max bang t-norm mot dai so tap 1.3

ma duy

nhat, VI trong dinh nghia dai so doi ngliu nhau va thu dlfgc

va t-conorm

rna khac.

Quon h~

rna
rna R
trong khong gian nch De-cue cua n khong gian

Quan h~ mo n ngoi la 1119tt~p U1x U2x ... x Un'


Quan he

ma 2 ngoi

R (u ,v) goi III

41

a) h) c)' d)

[)(/i xrmg neu

flR(U,V) flR(u,u) neu neu flR(u,u)

=:

flR(v,u).
E

Phdn

X(l

neu
X(l

== 1, 'Vu

u.
I. I. I·

Pluin pluin

0, 'Vu E U.

Bdc cdu. Max-Min Bdc cdu Min-Max

flR(u, v) ~ V{flR(u ,w) " flR(w ,v) : WE U flR(u,v) S l\{flR(~'w)

e)
f)

neu

v flR(w,v)

: WE U

Phep hop thanli RoS voi R E U X W, SEW xU dircc dinh nghia nhu sau flRoS(U,V)

V{flR(u,W)

"fls(W,V)

: WEU

R la quan h~ tuang tl/ (quan he urong dirong rna) neu n6 c6 cac tinh chat: Phan x<;t.

D6i xirng. Bac cau. R la quan h¢ kh6ng tuang W neu n6 la phan hu cua rn9t quan h¢ urong lI! hay, mot n6 thoa man cac tinh chat:
Phan phan X<;l. Phan d6i xirng.

each urong duong, -

- Bic cau Min-Max.


Ky hieu dR(u,v) a) b) c) dR(u,v) dR(u,v) dR(u,v) ~

= flR(u,v).

Khi do chung

ta thay no c6 cac tfnh chat sau:

o.
dR(v,u). v dR(w,v). each trong khong gian hinh hoc va

= dR(u,w)

Nlur vay d R (u, v) c6 cac tfnh chat urong nr nhtr khoang

duoc goi la khoang each Min-Max. R la quan h? giong nhau neu n6 thoa man:
Phan xa,

- Dai xtrng. R la quan h¢ kh6ng giong nhau neu n6 la phdn bU cua quan he giong nhau, nrc lit: - Phan ph an xa. - Dai xtrng.
Nhu vay bao d6ng bac cau tfnh thea cong thirc:

R"cua

quart he giong nhau lit quan h¢ urong tl!.

R"

dircc

42

trong do: H2 = RoH vai

(ii) D!nh

Neu U hifu han Vtl/U/

== n thl R/\ = R lUR2u ...


E

tr .
U: fJR(u,u)'?
a}

Iy 2:

Neu RIA quan h~ rno luang It! tht t~p mile a, Ra = {u,u

cuaR

la quan he nrong dirong kinh dien va do d6 n6 ph an hoach duong.

thanh cac lap luang

Ky

hi¢u H' lit phiin bu cua H, tile la R' = ('R thl R' la quan h~ khong luang nr va

noi each khac, khoang

each gilia hai phan UI bat ky trong cung lap tuong dirong khong

virot

qua I-a. Phan hoach cac doi ttfqng rna:


Voi co sa i= I ,2, ....

Iy

thuyct tren ta oil co the co bai loan Ilng dung sau, XCI cac d6i tuong rno Ai'

n.

nghia la cac doi nrong diroc bieu thi bang tap

mao

Chang han cac doi tuqng do

IA hoc sinh voi diem cac man h9C la (a day diem x/IO

hieu IA O.x): S=sinh H= hoa N=n/ngu

s/v

V=van

T=tQan

D=d!a

s=su

L= Iy

A] A2 A3 A4 A5

0.5 1.0 O.X 0.7 O.X

O.X 0.6 U.7 0.9 0.6

0.7 O.X 0.9 0.6 0.9

0.6 0.7 U.X 0.7 O.X

0.9 0.6 0.6 O.X 0.7

06 O.X 0.9 0.9 0.7

0.9 0.6 U.X 0.6 0.7

0.9 O.X 0.7 0.6 O.X

Nlnr vay m6i hoc sinh diroc xem nhir lit mot doi nrong mo. Muc dich cua bai roan IA phan loai cac doi urong c6 "do urong It! nhau" chuan nao do. V ~ vao cung mot lap phan hoach
Cal'

theo mot tieu

nghia thuc tien ta mong muon

hoc sinh trong cung 11191nhorn se co

nang khicu tirong ur nhau. Tren co sa phuong phap luan tren, viec phan loai se duoc ticn hanh nhir sau:

Xay dung quan h~ kh6ng tuang tu gilia cac doi urong mo: a) Dinh nghia khoang each gilia cac d6i urong: Gia str A va B IA hai doi urong each giiia A va B lit khoang each Hamming

ma bat

ky. Ta dinh nghia khoang

43

b)

Ky hieu d ij = d(Ai ' Aj ) va l(l.p quan h~ khOng giong nhau


R=(dij)nxm'

c)

Tfnh

R* *

(:t:«(:R ),,). Day

la yuan I la

he khong urong II! rna rnoi phan nr cua rna tran

chfnh la khoang each giiia cac d6i nrong mo. Ta thay Ra = {i,j

:d

R*

(i ,j) ~ a

m<'>1 yuan h~ tucng

duong kinh dien va no xac

dinh mot phan hoach

mire

tren cac d6i nrong.

Nhir vay cac d6i nrong trong cung

mot lap phan hoach co khoang

each (mire d¢ khong nrong nr ~ a, hay mire d¢ urong

II! ~(I-a)

khong virot qua a.

Xay dung cay phan tich. Trang vi du tren ta tfnh diroc cac kei qua sau:

8R

1.8 1.8 0.0 8(d ij )nxm == 1.7 0.9 1.5 l.3 1.5 0.7 0.00 0.19 0.19 0.00 0.09 0.14 0.09 0.19 0.09 0.00 0.14 0.08

0.0

1.7 0.9 0.0

1.5 1.5 1.3 0.7 1.1 0.6,

1.1 0.0 1.4 0.6 l.l 0.0 0.19 0.09 0.08 0.14 0.00

6.5 6.5 6.5 6.5 6.5 8.0 7.3 6.9 7.3 8(C:R)2 =8((:R)3 = 6.5 7.3 8.0 6.9 7.4 6.5 6.9 6.9 8.0 6.9 6.5 7.3 7.4 6.9 8.0

8.0

...

0.19 0.19 0.19

0.19 0.14 0.14 0.00 0.14

d~0.19 d~0.14 d ~0.09 d ~0.08 d SO.08

{A, ,A2,A3,A4,A5} {A,}, {A2,A3,A4 ,A5} {A,}, {A2,A3,A5}, {A4} {A, },{A2 },{A3, A5 },{A4 } {A, },{A2 }, {A3}' {A5 },{A1 l

Nhir vay ta thu duoc cay ph an tfch sau: d S 0.19

d S 0.14

s 0.09 s 0.08 s 0.08

44

Voi nhirng noi dung da trlnh bay trong phan nay chung ta co lh~ dua ra rnot so nhan xet sau: V6 mat toan hoc Iy thuyet t~p kinh dien. - No kh6ng phai la mOL Iy thuyet duy nhat, va VI v~y no mo ~a mot lap cac phep roan. mot lap cac dai so tap

rna

la mot sv khai qual true tiep ella Iy thuyet t~p hop

rna, ....

- N6 1'.LO kha nang rn6 la dinh hrong ngli' nghia cua ngon ngli' va VI vay no cho phep ra mo phong nhirng bai toan khong co hoac kh6 khan moi co mo hinh dinh lirong, chang han cac bai loan duoc 010 t~1bang~6n ngfr. Day chlnh la dac diem quan trong cho phep phuong phap luan tap rna tiep can mem deo cac bai loan thuc -lien phirc tap, da dang trong hau het cac Iinh vue cua cuoc song.

2 Toan hoc rno (Fuzzy Mathematics)


Nhu tren chting 16i da trlnh bay, khai niem tap rna ve hlnh thirc hoa la mOL sv khai rfil chinh V~IVI v~ly nhtrng Iy thuyet toan h9C xay dung tren co Sl1 t~p hop thong thuong co the chuyen sang Iy thuyet ma urong (rng duoc xay dung tren Iy thuyet cac l~p mao nhien nhu chung 16i eta trinh bay 0 tren, cluing ta kh6ng co mOL Iy thuyet tap rna duy va VI v~y noi chung cluing ta luon lu6n co nhieu huang rno rong cac Iy thuyet kinh dien
diroi day cluing ta se thay.

quat d~u
Tuy

nhat
nhu

2.1

Topo

rna
rna (XCJ1l
Mingsheng Ying: A new approach for fuzzy topology A.S. Abd-Allah and A. Kandel: On extended fuzzy

Mot trong nlnmg Iy thuyiYt ca sO quan trong d6 phat lri6n loan h9C lit Iy Ihuyel cac khong gian topo. Mot ycu du IV nhicu thco trao hru nay I~Idn xay dung va phat lriell Iy
thuyet cac khong gian topo

Vol. 55, N2(l993); topologies; V. Gregori Vol. 109, N2(2000)).

W. Gahler,

and A. Vidal: Gradations of openness and Chang fuzzy topologies,

Gia Slr X lit mot tap hop bat ky va 1= [0,1] lit doan thang dan vi. Ta ky hieu IX lit t~p tfit cit cac I~p ma ella X.
E>jnh nghia 1: (Topo rno "kinh di~n" )

Mot ho

cac

t~p

rna T

~ IX diroc gl,>i I~IIOPO

rna neu

no

thea cac tien de sau: a) b) c) I2J, X eT.

d., ~ eT lhl d_nB eT. Neu d.i eT vci Vi e ; thl U~i eT.
Neu
ie¢

Cap (X , T) goi I~Ikhong gian topo theo nghia "kinh dien".

46

M' an x ':I Cf : IX ~ ot 'h


a)

IX .xnroc gal . I' mot toan IU ay bao d' d "1'A aA ong nc;u no'h' oa man: I

C/(@)

0,
= C/(,1) ,

b) c) d)

C/(C/(,1» C/(,1) d

d.,

C/(AuB)

= AuC/(l!).
:!l = (::t:CIU',1»}·
die'm ma: Tap mo
xi E IX voi

Tirong II! nhtr trong tnrong hop topo kinh dien, roan ttr CI se cam sinh mot topo Tef

= I!lE

Ltin. ctin. ctui

mot

x EX,

flXi

(x)

=t . flxi

(Y) =0, x*y,

diroc neu

goi la mot di61ll mo trong IX. Giang


xi

nhu 4uan

h¢ baa ham, diroc g9ila

ta noi difm

ma

xi

E!l

~A,

nghia la khi t .;; J1/1 (x). Mot t~IP ma


xi E

A E IX

mot Ian can ella diem

ma xi

neu :J U E T sao cho

U ~A.

f)!nh nghia 2: (Tapa phan bac tfnh rno) Anh X':I r : IX ~ tinh mo' (gradation a) b) c) r( 0) of openess)

I (l = [0,1])

duoc g9i la sI! phan bac

neu no thoa man cac dieu kien sau:

= reX)

= 1,

r(AnB)

~ r(A)nr(B),

{yAi)~~r(Ai)
gian tope mo phan bac. gian topo

Khi do (X, r) goi la khong

f)!nh 19 3: Gia xir (X, r) la khong r


E

rna

phan

b~IC.

Khi d6 dai v6i m6i gia tri

[0,1],

ho die I~p

rna r,= l!l E IX:

rr(A) ~r}

la topo mo kinh di~n.

Lan can ella mot di6111 trong khong

gian (X, r): Mot tap 1110' E IX duoc goi la 111(>1an A I


a« J1u(x)

x c~n zzcua diern z e X neu 3UEI


Khai ni~111co sa Ian can va trong inroug hop topo kinh dien. f)jnh 194: M(Jt ho /1/ =IB EI :
V~l Cl1

sao cho r(U»O,


sa ella khong

v~IU~A.

gian topo 1110' UCJedinh nghia wong tI! nhtr d

rr(B)~O

la 1119teo sa ella khong

gian tapa mo (X, r) khi


(I

chi khi voi l110i U E

rY. sao

cho r'( U»O,

U co th0 bi0u diQn nhu la h9P

rung dai

so cac tap mo) ella mot sa die phan nr nao do trong .<il.

46

2.2

Giai tich ma (FuzzyAnalysis)


Nhu trcn da trinh bay, moi

ly

thuyet

toan h9C deu co the dtroc mo r¢ne, sang cac

ly

thuyet loan h9C mo. Trang phan nay chung ta trlnh bay mot vai 2.2.1 Phuongtrinh vi phdn rna
hop phuong

ly

thuyet nhu vay.

D~ dan gi~tn cluing ta xet twang didn n6 c6 dang dy = f'(t

trlnh vi phan bac mot. Trong

giai tich kinh

dt

,y,

k)

voi dieu kien ban dil.uy(O)

= c,

(Dl )
E

trong do k la vecto n hang so, t la bien tren mot doan d6ng giai noi chua gia tri 0, c con y va

.'Jl,

I~lcac vecto,

Bay gia ta tim each mo rong (0 I) thanh phirong M. Making Vo!.106, and A. Kandel: Numerical equations, solutions NI(l999);

trlnh vi phan mo (xcm M. Friedman,


and integral equations; equations,

of fuzzy differential Fuzzy differential

1.1. Buckley and T. Feuring:

J.Y. Park and

H.K. Han: Fuzzy differential

Vo!.11 0, N.I (2000».

Tnroc het ta dua ra khai niem so mo. £l!nh nghia 3: (S6 mol Mot tap rno
.'fl

duoc goi la so mo neu no la t~p mo tren mrong so thuc

va thoa man cac dieu kien sau:


3XOE.'fl

a) b)

sao cho ,ux(xo)=1,trangd6 z.X lien tuc tirng kluic trcn


.'fl.

,ux(x)

lahamthu¢ccuat~pmaA.

Haru

Vice can thiet la djnh nghia cac phcp tfnh 'so h9C' tren cac so mo va mot quan h¢ bat d~ng thirc gifra chung. mo (Ranking Nhin chung vice dinh nghia cac phep toan va cac phep so sanh cac so so mo. Chung se c6 dang hinh Fuzzy Sets) I~lmot van d~ phirc tap, Nham dan gian cac dinh nghia nay chung

ta giai han chi xet cac so mo co dang sau day va goi la L-R

hoc giong hinh thang voi hai canh ben diroc thay bang cac duong eong dan dieu. G9i L (Left) va R (Right) I)
2)

la hai ham tham chieu, nrc la ham thoa man cac tfnh chat:

L(x)=L(-x). L(O) = l.

:I)

L khong tang tren 10, +00). Khi do L - R so mo la tap mo voi ham thuoc c6 dang:
L«AL-x)/a ,ux(x)

neu nen

x:sAL,a>O x?AU,{J>O

= R«x-AU)/{J

1
va
L,

cho cac truong hop con lai


IAL,AUI AUla diroc goi modal la la 16i (Core) cua A, nrc la ,uX(x)=I, logic) cua

[rang Vx
E

d6 AL<A

[A L ,A u] voi A

cac girt

tr]

tren va diroi (theo nghia modal

t~p mo

A . Mot

so ma nhu vay diroc

ky hieu

A = [A L,

AU, a ,,B]LR .

47

MQt lap quan trong cac L-R so rna la cac so rna hinh thang (voi cac canh ben tuyen

. tfnh),
dung

ky hieu
thuc

la (A L, A

v, a.B), VI tinh

don gian cua cac phep tfnh va d~ srr dung trong irng

ti~n doi voi cac nha

ky thuat.

Cho hai so rna hinh thang bat ky, a ==(aL, a v, a.B), tren cac so mo duoc dinh nghia nhir sau: I) Nhan so rna vci mot so tlnrc:

6 =(bL,

b v, y, 0). Cac phep tfnh

Voi x>O, xeR


V'" OlOX< 2)

:x

a ==(xaL,
(L xa

xall, ,xa

xa,
11 ,-xa,

x B).
-x {3) .

0 ,xe R :xa== -

T6ng va hieu hai so rna:

a +6 =(aL+bL,
_a -b =(a LL -b ,a

aU+bu,a+y,{3
UU

+0).

-b ,a +y, {30+).

3)

Ta quy uac r~ng t1ng vai rn6i so rna

ta gan mol so thuc ~ ..

r(

a ) ==a

L + aU

2(fJ-a)

, go.i

la phan Iii dai dien cua

a.

-, ...III

...

Hinh 2: So sanh

so mo.

4)

So sanh hai so rna: Gia sir hai so rna da cho

eo bi~u

dien nlnr trong hlnh tren.

Ky

hieu

S i : i==l, II, 1II, IV luang ung la dien tfch cua cac mien I, II, III. IV va kf hieu: C(a,6) ==Sll - S] + Sill - SlY.
neu C(

Khi do ta noi

a ~ 6 neu va chi

a, 6 )~O.

Bay gia ta co lh~ chuyen phan rna nhir sau: G9i thang),

phuong trlnh vi phan thong thuong (D I) thanh plnrong trinh vi

K = (K1,
va

..•

Kn)

la mot vecto cac so mo hlnh thang (m6i

k,

la mot

so ma

hinh

C Iii mot

so mo hinh thang. Thay lhe de

gia tri nay vao phirong trlnh (D I) ta thu

duoc mot phuong

trlnh vi phan mo: Y (0) == C.

(D2)

48

2.2.1.1

Chung

ta khao sat bai toan voi dieu kien sau: Gilt la ham kha vi thea t voi a la tharn so.

Slr

rang Y(t)

= [Y • (t) ,Y 2 (t)]

va

Y i(t, a), i= 1,2,

Ky

hieu dao ham cua Y j(t, a) thea t

la Yj (t,a) .

D~t G(t,a)

= [y;(t,a),Y~(t,a)].

Neu G(t,a)

chinh la mot lat cat a cua mot s6 mo

thl ta noi ham mo Y(t) kha vi va dU<;1cviet:


-[a]=

dY
dt

G(t,a)

= [y.(t,a)

"

,y,)(t,a)].

(03) (a-cut hay a-level) cua mot so rno la:

Mot di6u kien du d6 cho G (t, a) la lat dt

a) b) c) d)

Yl (t,a) , Y2(t, a) la cac ham lien tuc thea cii hai bien, Yl (t,a)

la ham tang thea bien a. la ham giarn thea bien a.


I

Y2(t,a)
It,

Y] (t,a):S .Yz (t,a) , dieu kien nay dam bao [ Yl (t,a) ,Yz (t,a) ] la mot doan thang. Y(t) la nghicm neu ~~ ton tai va chung thoa cac dang thirc trong (02). Tu

Tat nhien do suy ra Y(t)

la nghiem

neu ~~

ton tai va ta co cac dang thirc sau:

,
a) b) Yl(t,a)=fl(t,a),

,
Y2(t,a)=f2(t,a).

,
.Yl(O,a)=c.(a), trong do C(a) 2.2.1.2

Y2(O,a)= c2(a),
C2

=Ic.

(a),

(a)

Cae phep dao ham eua ham

ma'
rna rong khai =
niem vi phan mo. Diroi day

Nhir tren ta dil noi, nhin chung co nhieu each

ta dira ra mot so each dinh nghia dao ham me (gia tri cua ham la t~p mo). Gilt

Slr

X(t)nhQn

gia tri so mo va gia sir X(t)[a]

[x](t,a),x2(t,a)]

va xj(t,a)

la

dao ham rieng theo t cua x j (t, a).


Xet hai ham mo X(t) X(t)[a] va Z(t)[a]= va Z(t).

Ky

hicu lat cat a cua hai so me X(t)

va Z(t)

la

[x. (t, a) ,x2(t, a)], [zJ(t,a),z2(t,a)]. Iii metric gifra hai so mo dircc dinh nghia mot each xac dinh nao do.

Goi D( X(t) ,Z(t)) Khi do dai hrong

49

X(to+h)-X(to) X~(to )~l' 1m --"------"'h~O h

neu ton tai, la dao ham ella ham mo X(t) .

Goetschel- Voxman va ky hieu la GVD X(to) , trong d6 bieu thirc hieu trong cong thirc duoi lim duoc hieu la hieu so hoc thea tirng thanh phan toa d¢ cua vccto 2) Neu ta c6 hai dieu kien sau day: a)
D( X(t) , Z(t»

X.

= sup H( X(t)[a] ,Z(t)[a]


a

), trong do H la khoang each Hausdoff

giiia cac tap compact cua R. b) Bieu thuc hieu trong cong thirc duoi lim la hieu Hukuhara, A va B, duoc ki hieu laA-B,
phep cong tren so mo .

tue la hieu hai soma H

la mot so mo C sao cho B61C=A, trong d6 61 la va ki hieu la PRD X(to) .

thl khi d6 ta co dao ham Puri-Relescu

3)

Neu ta co:

a)
b)

D,( X(t) ,Z(t» =

max{Gtx, (r,«) - z,

(t,aj' da

flitx,

(t,a) - '2 (t,a

iPda l:

vai tich phan lay tren cac ham trong L p [0,1]. Hieu trong bieu tlurc duci lim diroc hieu nhu trong truong hop 1). va kf hieu la KFMD X(to) . cling

thl khi 00 ta co dao ham Kandel-Friedman-Minh


f)!nh

Iy

5: (1) Neu dao ham GVD X(t)

t6n tai va la mot so mo thl dao ham SD X(t)

t6n tai va ta co GVD X(t) (2) Nell dao ham PRD X(t)

= SD X(t).
ton tai va I~lmot so mo thl dao ham SD X(t) cling

ton tai va ta e6 PRD X(t) = SD X(t) .


(3) Neu dao ham KFMD X(t)

tOn tai va la mot so mo thl dao ham SD X(t) cling

ton tai va chung btll1g nhau.

2.3

Bal teen toi uu hoa rna

Chung ta d~u biet den su phat tri6n v6 Iy thuyct va irng dung cuu cac bai roan toi uu hoa trong do co sl! dong gop dang chan trong cua cac nha loan hoc Viet nam. Tren each nhin h¢ thong hien nay bai toan toi uu luon xuat phat tir nhu cilu cua qua trinh lay quyet dinh va vi v~y no gan vai viec lay quyet dinh. Trong thuc te, qua trinh nay luon luon nam trong moi tnrong cac thong tin, dii lieu khong chfnh xac, bien dong va bao gom cit nhiing dii kien co 50

ban chal khong eh{le chan, mo. Ngoai fa viec !fly quyet dinh thirong narn trong mot h¢ thong co c,Yu Ink Lhli h~t' va VI V(IY no ding dan den bai toan [oi uu nhieu mac (Multi-levels).

den hon. Cong voi

!y thuyet de bai 10<111 uu linn hoat, mem loi pluit Iri61l ly thuyet roan hoc rna, d.c bai roan rui lIU rna cung ducc nghien ciru ung dung 1'&1 rnanh me. Cac bili loan 16j uu mO' co y nghia thuc liin l6'n VI trong thuc Ie die rang buoc khong doi hoi qua ch~! che. Chilllg han viec giai han cac rang buoc b.at d~ng thue theo nghia roan hoc kinh. di~n (vI dl;l16ng de hang rnuc di1u IU dOl hoi khong vuot qua 20.000 Iy dong) se co lht IOl,l1di mal nhtrng "nghiem' cho kct qua 161 hall (chang han voi no 16ng von d~lI 11.1' th~ hang 20.000 Iy dong c¢ng J xu !!). co
Nlur V(ly tlurc lien doi hoi d.n phat Iri6n
SIf

·1

C6 Ihe noi m¢l d~c tnmg quan trong cua phuoug phap IU~l1 1110 Iii tfnh linh hO~I, rnern
deo trong m<)1 rnoi Inlang plnrc tap vai thong tin, dii ki~n khong chae chflll, khang chinh xac va bien doug, han nira bai roan loi l1U mO'co lh~ duoc tffig dung ngay kinh dien Illy giai duqc nlurng bAng nhfrng Ihu~1 loan qua phuc tap.

hicn cac dang bai loan t6i iru nil khac nhau mo hinh.

tuy

theo nhu c~u thuc

Ie va quan

v« nguyen

doi

voi

cU

cac

ba, loan

lac, st! xu:}'1

di~m xay dung

Durri day chung I()i chi gioi Ihi~u doi dang bai roan (xern VoI.55,N3(1c)93)2R5-294; VoL lOY. N 1(2UOO)3-20,21-34, 141-147).

2.3.1

D<;mgboi toon toi UUhoo v6i dLi ki~n mo


lfU

Gia slr de dii kieu tham so trong bai loan 16i

1110dug!.: gial han trong lap die so

rna.

D!nh nghia 4: (rna hlnh toi LIUhoa tuyen tinh voi so rna) G9i F(R) Ii! t~p t~t cit cac thang, M6 hinh bai roan loi l1U hoa IlIyC'n tinh vO'i sO met co dang sau:
maxz= fCjXj,
)=1

so ma hlnh

voi cac rimg buoc

;=1

:LaijX j <b, ' i =

1,2, ... , mll

va

fUijxj2:.h;.i=mo+I,
j=l

... ,m,j=I,2,
F(R).

...

.p,

trong d6

au. b

i ' <:J E

Dang bai loan nay co the chuyen vd bai 10l11l t6i lIU thong thuong nho rnenh de sau. M~nh de 1: Bai (Olin 16i iru hoa
max z =

111a tuyen

tinh tren 111l1l1g dirong voi bai loan toi l1U sau:

:Lr(Cj)Xj ,
j~l

voi d.c rang buoc

i=v
va

t
-

r(iii)

». :5

s(

bi ),

i :::; 1,2....

,mo, .J =
1,2, .... p,

j~l

L. r(au)x

j 2:. s(

hi ). x j

~o, i '" mo+ I,

... , m

51

trong d6 r va s la ham so rna gia tr] cua cluing diroc tinh bang mill bieu thirc tren cac thong so cua so rna. 2.3.2 Bai to6n toi lIU ho6 tuyen tinh vol bien me

Bai toan nay diroc phat bidu nhu sau. E>inhnghia 5: Bai toan tim nghiem toi thieu sau (sau day goi la bai loan A) n1in:Z =b'Y voi cac rang buoc: trong d6 OSbER,

YA ~c, Y ~ 0,
AER",xn,

goi I~l loan toi uu tuyen nnh voi bien mo. bai

E>!nhnghia 6: Bai toan hO tro (goi la bai toan B) lit bai toan max: Z =CX voi cac rang buoc: AX<b,X~O, lrong d6 Osb ERm, X ERm', A ERm "",

E (F(R»n,

(F(R»n.

Gifra hai bai toantren co moi quan h¢ chat che th~ hien trong menh E>jnh (y 6: (1) Neu

de sau.

yO yO

la nghiern mil chap nhan diroc cua bai loan A va XO la nghiern chap

nhan duoc cua bai toan

B,

thl

C)(J

b'

yO .
V~l XO

(2) Neu

la nghiern mil chap nhan diroc cua bai toan A

la nghiern toi

chap
ltU

nhan duoc ella bai toan B sao cho bai roan B con

C)(J

= b'

yO tht XU la nghiem

cua

yO

la nghiem toi uu mil cua bai toan A.

(3) Neu bai roan B c6 mot nghiern loi uu thl bai loan A cling c6 mot nghiem toi

uu mil.
2.3.3 Bal toon quy hOQch nguyen me

Bai loon quy hoach nguyen thong thtrong co rat nhieu irng dung thirc li~n nhir trong Ii).p ke hoach san xlilil chang han, Trong tnrong hop nlur vay cac tharn so la nhirng don gia chi phi, nhu cau vat III hay ban thanh pham va ngu6n cung cap (cac ban hang cung cap). Tuy nhien trong thirc te thong tin ve nhu diu va kha nang cung cap cua cac ban hang thuong khong chfnh xac, khong chac chan. Tinh khong chfnh xac cua nhirng dii' lieu nay con la he qua cua tfnh rnem deo, linh hoat trong hoach dinh sach hroc, chien hroc cua nha may. Thirc te do doi hoi phai nghien ciru img dung bai roan quy hoach nguyen ma: true cam co the thay bai
10<1.11

quy hoach nguyen


»

ma sc ral gan

gfii voi each giiii bai loan kinh di6n.

Chu ta se gtrn han till rno trong I" cac L - R so mo ang A-= [AL , All , a, fJ] LR d~. » (nh mr ..- 'd ung op . a duqc n6i den

a phan

tren, nhung

a day L

va R duoc thay the bang ham so F lhoil. man dieu va thirc st! giam

kien sau: F lien tuc va khong tang tren nira Quang thang 10,(0), F(O)=l tren mien rna F nhan gia tri duong.

52

£l!nh nghia 7: Bai toan guy hoach nguyen rnc diroc phat bieu nhir sau:

c(x):::; L LCijxij i j=1

~ min"
n

voi cac rang buoc LXij j=1 Xi/~O,j:::;

=' Ai , i:::;

1,2, ... ,m va ~>ij


i~1

=' Bj ,j:::;

1,2, ... ,n,

1,2, ... ,n, i:::; f;2, ... ,m va A, va B; la cac so rna. Cac ci/ la chi phi v~n chuyen diroc bieu thi bang cac gia tri so (khong rna). Dac biet min" diroc hieu Iii
rnuc tieu mo, nrc Iii mot so mo e6 dang [-co, Co, Q,j3cJLR
.

Trang moi twang mo, cluing ta can hieu cac rang buoc ma va muc tieu mo G se co mire de? thoa nao d6 (degree of satisfaction) va diroc dinh nghia nhir sau:
£l!nh nghia 8: Gill.sir x Ia mot Iai giai cua bai toano Khi d6

a)

Gia tri diroc bieu th] boi bieu thirc sau J.ic(x) =rnin] flAi[±XijJU=l'
, )=1

"",m),f1B;(.IXij](J=l,
,=1

... .n),

diroc goi
b)

la d¢ thoa cua cac rang buoc;

Con gia tr] J.iG(x) =J.ic(c(x»

= f1G[t

i>ijXij), i=1j =1

diroc goi Iii d¢ thoa cua muc tieu cua bai toan guy hoach nguyen

mao

Bili toan A: Loi gill.i toi dai cua bai toan guy hoach nguyen me diroc dinh nghia Iii gia trl x sao eho ham J.iD(x)= nay bang

mini J.ic(X) , J.iG(x)

I dat

qtc dai. Trong tnrong hop gia tri eire dl!-i'

thl ta n6i bai toan khong kha thi,

Bai roan A luang duong voi bai toan du6i day. Bili toan B: A. ~ max voi ciic rang buoc sau
a) b)

J.iG(c(x»~A.,i:::;I,2, flAil ±XijJ2:


)=1

,m, ,m,

A., i:::; 1,2,


.

c)

J.iBj(tXij].2:
,=1 .

A.

.i= 1,2, ... ,n, A.>O, Xi/~O.


A. cua cac

G9i At,

B.1 va GA nrong img la cac lat ceit

so mo Ai'

B, va G. Khi do bai

toan B chuyen ve bai toan sau. Bili toan C: A. ~ max v6i cac rang buoc sau
a)

C(X)E G ,

53

b)

~>ijEAf,i=I,2"
)=1 m

.. ,m,

C)

~>ij
i=l

Bj

.i =

1,2, ... ,n, A>O, xii~O.


nguyen mo tung biroc duoc dua ve bai toan quy hoach Fuzzy integer transportation problem,

Nhir v~y bai toan quy hoach nguyen thong thirong

(xern S. Chanas

va D. Kuchta:

Vo1.98, N3( 1998» d~ tim nghiern bai toan g6e.

3 H+ chuyen gia md va h+ trq giup quy~t dinh md


3.1 Bai t06n lay quyet d!nh va van de IQp IUQn
Mot d~c tnrng rilt khac bier cua con nguoi la kha nang lay quyet dinh. Viec lay quyet

djnh la hoat dong dien ra hang ngay cua moi ngiroi, cua mbi nhom ngiroi va no Iii hoat dong dac biet quan trong trong Iinh vue t6 chirc va quan 19 nhu vice ra nghi quyei, chinh sach chc'

do, lap ke hoach, ra chi thi ... ,


oe d~ hie'u chiing ta se chi ra nhtrng thanh to quan trong nhat cua qua trinh lay quyer dinh. I) Co sd (kho tang) tri thuc: Nhu cluing ta dll biet con ngirci khac bier voi IO~li V~lt trf tue, kha nang tu duy. Vi vay mot thanh to quan trong dau tien ella qua trinh I£iy quyet dinh la tri thirc va duoc rno hlnh hoa thanh mot CCI sa tri thirc. Cac yeu to thuc co the' phat bie'u thanh cac menh de va dang rnenh de quan trong menh de "neu ... thl ... " va duoc goi la cac Zu¢t (rules). V, du: Trong
CCi

ban cua tri la dang

nhat

linh vue quan 19 XI nghiep


la cac kh~i niem mo:

CCi

sa tri thirc co the chua menh de sau, trong chiem mot phoi gia ca".

do cac tir viet nghieng

"Neu slm pham cua mot XI nghiep

th] phan tuong d6'i lrm thl XI nghiep do co

the' co chfnh sach dieu

Cac chuycn gia trong Iinh vue nghien dieu khien rno lC1 dien co the' ella mlnh bang cac menh de if-then sau, trong do I la wang d<? dong dien, quay cua mo to" (xern Cao, Z. and A. Kandel, Applicability of some operators, Fuzzy Sets and Systems 31 (1989),151-186), (xin Slr dung thuat co chb co th~ d~ hieu han):
If I

phat bicu tri thirc N la toe d¢ vong


fuzzy implication ngii tieng Anh de

= very

small

then N = very large then N then N

If I = very more small If I = small If I = medium If I = large If I = very large


v.v ....

= large
= medium

then N = small then N = very more small then N

= very

more small.

54

2)

Co Sft dis lieu (CSDL): C6 the thay tri thuc la nhtrng khlmg dinh da ducc t6ng ket, khai quat hoa nr kinh nghiern thuc ti~n. Kinh nghiem nay diroc "b(> oc" hru Irii lieu (bieu thi dang chir hay so). VI vay mot thanh to khac trong qua trlnh lay quyet dinh la t~p hop cac dii lieu diroc t6 chirc thanh co sa dir lieu. Trang cac bai toan Ion nhu viec xay dung cac h~ tro giup quyet dinh, CSDL la mot thanh to quan trong VI hai ly do:

a dang

dii

Thu nhat, no hru trCt cac dir lieu c~n thiet cho qua trlnh lay quyet dinh. Tlur hai, vi dii lieu HI kinh nghiern thuc ti~n nen kho dii lieu nay la va phat hien them cac luat moi cua tri thtrc.
CCf

sa d~ dieu chinh

M(>thuang quan trong dang duoc quan tam nghien ciru la viec phat hien luat tu mot t~p hop dii lieu. Vi du lu mot t~p hop dir lieu cua hon hai tram loai hoa nguoi ta co th~ xay dl!ng thu~t toan cho phep tim ra 7 hoac X lu~t mo v~ rnoi quan h~ giiia dac tfnh rnau sac cua hoa, so dai hoa, so ciinh hoa va tinh chat cua long quang dai va cueing hoa v.v .... 3) Phuong phap, thu tuc 19,pluiin: Thanh to quan trong nhat cua qua trlnh lay quyet dinh' la van l~p luan. Ban chat phirong phap nr duy, I~p luan cua can nguoi van con la mot van d6 bi hiern, phirc tap va chiing ta chua hieu biet dtroc nhieu. Nhieu phirong phap lap luan M mo ph6ng plnrong phap I~p luan cua can nguoi d1l va dang diroc nghien ciru. Nhirng plurong phap mo ph6ng dua tren logic toan da dU<;1C nghien ciru phat trien tir rat sam nhung chting chi phu hop cho cac tmg dung dua tren khoa hoc chfnh xac, dua tren

1e

thong tin day du va chac chan, VI du nhir phuong phap chting minh ur dong trong Iinh vue roan hoc. Tuy nhien suc manh tu duy va l~p luan cua can nguoi I<;Ii am trong Ilnh n vue (moi tnrong) thong tin khong day du, rna va khong chac chan, khong chfnh xac, Vi du trong mOi tnrong nhir vay cluing ta van phai quyet dinh tuyen chon can bo, chon plurong an phat tritn, xay dlfng khu vue cong ngh~ cao v.v.... Trang Illoi truang nhu vay "cong ngh~ t~p rna", va hien nay no duoc khai quat thanh khai nicm "cong ngh¢ unh toan mem", dang giii mot vai tro doc ron. 3.2 Phuong phap IQp IUQn xap xi dl,lQ tren tQP

rna

Nhir tren da trlnh bay, phuong phap l~p luan la m(>t thanh to rat d~c tnrng cua qua trlnh lay quyet dinh va vi v~y m(>t clurc nang quan trong cua mot h¢ cliuyen gia hay mot h? tro giup quyet dinh la viec lap luan cho phep rut ra nhirng ket luan . <;J giup nguoi lay quyet dinh, Nhung phuong phap l~p luan trong nhiing h¢ nhu vily co kha li[lOgmo phong qua irlnh l~p luan trong moi tnrong thong lin khong day du, khong chac chan va VI vay ban chat cua phirong phap la xap xi gan dung. L.A. Zadeh van la ngiroi dau tien dira ra y nrong va xay dung phirong phap luan nay va goi la phirong phap l~p lu~n xap xi (xem L. A. Zadeh: A theory of approximate reasoning. in: R. R. Yager, S. Ovchinnikov, R. M. Tong and H. T. Nguyen, Eds., Fuzzy Sets and Applications: The selected papers by L. A Zadeh (Wiley, New York, 19X7) 367-411; L. A. Zadeh: The concept of linguistic variable. and its application to approximate reasoning (1),(11), Inform. Sci. 8( 1975) 199-249; 8( 1975) 310 357).

55

Trong congtrinh Ti~n d~ I: Ti~n de 2: Ke't luan:

cqa rnlnh, Zadeh dua ra khai niem hroc d6 I~p luan xap xi nhu sau: Neu mau cua qua ca chua nao d6 Iii do thl qua ca chua d6 Iii chin. Mau qua ca chua Q Iii rdt Qua eft chua la rat chin.

do.

Chung ta thay hroc d6 nay urong tl! nhu lu~t Modus ponens trong logic kinh dien: tir A~B va A cho phep ta rut ra ket luan B. Tuy nhien b luoc d6 tren trong gia thiet (tien M) ta khong co A rna lai c6 A' (:= rilt do) mot bien chirong ella A (:= do), va m6i ngiroi trong cluing ta deu c6 kha nang rut ra mot ket luan B' nao d6. Van d~ la can xay dung phircng phap luan cho phep lua chon phirong phap lap luan M "tfnh" B' sao tho ket qua phu hop voi ling dung CI,I the dii cho, Nho tinh rnern deo cua phuong phap luan tap rna cluing ta co nhieu phuong an lira chon de xay dirng phuong phap I~p luan xap xi. Trong pham vi bai nay, cluing toi chi trlnh bay phirong phap don gian nhat qua d6 de ban doc thay diroc y nrong cua phirong phap luan, Chung ta xet llJ'qcd6 I~p luan rna da dieu kien, 1.1. rno hinh rna c6 chua nhieu menh de dieu kien dang neu ... thi: Ti~n d~ I Ti~n de 2 Tien if X=Al if X=Az if X=An if X=An+1 Y=Bo B i Iii cac then Y=B1 then Y=Bz
:

de n

then Y= Bn then Y= Bn+1

Tien de n+l Ket luan:

Tap hop n menh de dau tien trong (M) diroc goi 1ftma hinh mil, trong d6 Ai' Y. Gia tr] X=Ao
diroc goi la input con Y=Bo diroc goi 1ftoutput cua mo hlnh.

khai niem rna. M6 hinh nay rno ta m6i quan h¢ (hay sl! phu thuoc) gifra hai dai hrong X va

Phirong phap lap luan xap xi tfnh Y=Bo gom cac biroc sau:

I)

B~c

1.

Gidi nghia cac menli de di€u ki~n: Chung ta xern cac khai niern rna Ai,B
i:

la

nhiin cua cac t~p rna bieu th] ngu nghia clla Ai,B

De cho

tien ham thuec cua chiing

duoc kf hieu tuong img laA i (zz)va B i (u) tren cac khong gian tham chieu U va V, Mot each tnrc cam, m6i menh de neu ... thl trong m6 hlnh rna c6 the hieu la mot phep keo theo (implication operator) trong mot h¢ logic nao d6 va duoc vie't AJu)~BJu). Khi u va u bien thien, bieu thirc nay xac dinh mot quan h¢ maRi : UxV~[O,l]. v~y m6i menh de dieu kien trong (M) xac dinh mot quan h¢ rna. 2)
B~c 2.

Nhu

Kit nluip (aggregation) cac quan he rna thu

diroc

bang cong thirc:

56

R = @;';lRi

trong do @ Iii mot phep tinh t-norm hay t-conorm nao do.
/I.,V

Chang han R = I\j;l R, hay R = Vj~l R, ' trong do

Iii cac phep tfnh min

va max.

Viec ket nhap nhtr vay dam bao R chua thong tin duoc cho boi cac menh M if. .. then co trong mo hinh
3)

mao

BuClc 3. Tinh. output Bo theo cong thtrc Bo= AooR,

trong do 0 la phep hop thanh gifi'a

hai quan h¢ Ao va R. 4) xem VoI.55,NI(199:1)1-14; VoI.80,N2(l996)177186; Vol.S I ,N:I(l996)259-262): Ket qU~1tinh roan 0 birec :I la mot tap rna. Trong nhieu bai toan irng dung, dac biet trong dieu khien ky thuat, ngiroi ta can biet gia tr] thirc cua bien Y. Phuong phap tinh gia tr] thuc "nrong irng" voi ti!-p rna Bo diroc goi lit phuong
phap khir BlICC 4. Khi:t rna (Defuzzification;

rna. Nguai ta dira ra nhieu phuong phap khu rna. se khong co phirong phap nao goi la tot nhat. No se duoc hra chon de dar duoc "do t61" qua thir nghiern, Ta lay vi
du m9t phirong phap khir mo, goi la phirong phap khir

rna theo

trung binh cong

eo trong

s6, diroc eho boi cong thrrc: defuz(B 0)

LvBo(v)
UE

L:Bo(v)

VEV

Nhling yeu

to anh hlldng den ket qua tinh toan eua phlldng phap I~p lu~n mi1:
rna bang
mo hlnh tclng quat sau:

Co the; hlnh dung phuong phap I~p luau

Hinh 3: Me hinh I~p lu~n mo.

Phuong phap l~p lu~n tinh output

Chung ta nhan thay c6 nhieu phirong phap I~p lu~n


thuoc vao:

rna.

M6i plurong phap deu phu

viec ch911 cac ham thuoc dung d~ bi~~ dien ngfi' nghia cua cac khai niern me,

- viec chon roan tu keo thea d~ tinh cac quan h¢ - viec chon phirong phap ket nhap, - viec chon phep tinh hop thanh
0,

rna

R i>

- va cu6i cung phu thuoc vao chfnh phircng phap khir

rna.

. Hien nay chua co phirong phap nao h6 tro viec lira chon nay ngoai tnrc kinh nghiern va qua thu nghiern. Nhieu khi su dung cac phep roan co y nghia d6i nghich nhau uhung no van gop phan hoan thien ket qua.

cam,

57

Thu~t toan xap

XI

ngon ngLi':

Tuy nhien, trai voi sy' doi hoi

a tren,

trong cac irng dung khac, chang han nhtr trong viec phap lap luan mo

a dang

tro giup ngiroi lay quyet dinh, chung

ta lai doi hoi ket qua cua bai toan phai dU<;1C bieu dien

ngon ngfr, Nhtr v~IY ket qU~1cua plurong

a dang

tap mo (t.1. mc;5t

ham s6) d.n phai diroc chuyen

thanh dang ngon ngfr. Day la mot bai roan doi hoi cac thuat

toan phirc tap va thai gian tlnh toan Ian. Chung ta co th~ hlnh dung bai toan nhir sau: De d~ hilu cluing ta xet cac gia tri chan Iy ngon ngfr gom true, false, very true, very false, more-or-less

possibly

true, possibly

false, approximately

true, more-or-less false, true, approximately false, little true, little . Co the xem cac dli' lieu nay nhu la nhan

false, very possibly true, very possibly false,

cua cac tap mo, hay noi mot each khac, cluing ta co the bieu dien ngli' nghia cua cac dli' lieu nay bang cac tap mo (cdc ham s6) rna chung ta cho la thich hop doi voi irng dung dang diroc xern xet, Nhir vay chung ngon ngfr. Khi do bai toan xap xl ngon ngli' co th~ phat hi~u nom na nhir sau: Cho mot ham bli't ky ta co mot ho cdc ham s6' :Jr; bieu dien ngli' nghia cua cac dli' lieu

B 0 (la tap mit - ehdng han. la output cua bai todri l¢p luari mil), hiiy tim mot ham F trong lio :Jr; sao eho no n&m g6.n B 0 dii eho nhiit, Nhir vay cluing ta co th~ cam nhan thay thirc sy' Iy thuyet t~p rno cung cap cho cluing ta
mot each tiep can tinh loan cho phcp mo phong qua trlnh lap luan cua con ngiroi.

3.3

D<;Ji

so gia hi va l{Jp lu{Jn xeip xi

D<,Ii so gia tir va ung dung cua chung trong lap luan xap xi eta diroc Phong Nghien ciru cac H¢ Tr<;1giiip Quyetdinh va H~ Chuyen gia, Vien Cong nghe Thong tin, nghien cuu phat tri~n tu hon chuc nam nay(xem tai lieu liet ke trong phan Lap lu¢n tren. co sCIdq.i s6'gia tu). Trong bai tcing quan nay cluing toi chi trinh bay nhirng y wang chinh cua each tiep can nay.

Nhu tren chung toi eta trinh bay,


quyei van et6 1110 phong

de xay dung

phuon~ phap luan unh roan nham

giai

IU duy, lap luan cua con nguoi chung Nghia la chung

ta phai thiet I~p anh xa (1.1.

phep nhung theo thuat ngli' toan h9C) gan m6i khai niem mo mot Hl.p mo trong khong gian tat ca cac ham F( U, [0,1]). tap F( U, [0,1]) ta mU<;1l1au true tinh toan ral phong phu cua c

de

mo phong phuong phap I~p luan cua con ngiroi thirong van diroc thuc

hien tren nen ngon ngli' ty' nhien,

Vay mot van ete et~t ra UI lieu ban than ngon ngir co cau true tinh loan khong? thl cac phuong phap lap luan xay dung trcn do dcm Iai nhfrng loi ich gl?

Neu c6

Tra lai cho cau hoi tlnr nhat, cluing toi chi ra rang t~p cac gia tri ngon ngli' cua mot bien ngon ngfr, nrc la bien rna gia tri ella no diroc lay trong mien ngon ngir, se la mot cau tnic dai so etu giau de tinh toan.

58

r---- - - - -

Chung ra sc lam sang Ib dieu nay qua viec xcI mien ngon ngii (linguistic

domain)

ella

bien chan Iy TRUTH gom cac tLr sau: dom(TRUTH) = Itrue, false, very true, very false, more-or-less true, more-or-less false, possibly true, possibly false, approximately true, approximately false, little true, little false, very possibly true, very possibly false, ...

1,

Irong d6 true, false la cac tir nguyen thuy, cac tir nhan (modifier hay intensifier) or-less, possibly, approximately, little goi la cac gia Iii (hedges).

very, more-

Khi do mien ngon ngii T==dom(TRUTH) e6 Ih~ bi~u Ihi nhu la mot d<_ii so AT= (T, G ,H,~), trong d6 G lit lap cac tir nguyen thuy duoc xem nhtr la cac phiin tii sinh,

H lit tap

cac gia tii diroc xem nhir la cac phep loan mot ngoi, quan he ~ tren cac Itt (cac khai
LU

niem rna) la quan h¢ tlnr

duoc "cam sinh" tir ngii nghia II! nhien. Vf du dua tren ngii
fa

nghia, cac quan h~ tlur nr sau la dung: false ~ true, more true ~ very true nhung very false ~ more false, possibly true s; true nhirng false ~ possibly false, v.v .... T diroc sinh bbi cac
phep rfnh trong
U

Itt G
la

H. Nhtr v~y mai

phan

Iii ella T sf: c6 dang

bieu

dien

x =h n h n- I h , U,

G. T~lPtilt ca cac phan nr diroc sinh ra Itt 1119tphan nr x duoc ky hieu la

H (x). Ncu G chi g6m co dung hai tir nguyen thuy mit, thl mot diroc goi la phan tv sinh duong ky hieu la t, mot goi la phfrn tir sinh am ky hieu la f va ta co f < t. Trong vf du tren True la duong con False la

am.

Hai phan nr cua dai so gia tv diroc goi la doi nghich nhau neu cluing co dang bi~u dien WJi cung mot day cac gia tv nhung phan tv sinh cua chung khac nhau, t.l. mot cai la duong, mot cai la am. Mot dai so gia IV la doi xung neu mo] phan tv chi co duy nhat mot phan tv

doi nghich.
Ket qua t6ng quat chmh cua chung toi ve dai so gia IV co the dlf(_1ephat bieu I,rong menh

de sau:
£>jnh Iy 7: Co ton Il_tim(>1 he tiell de hoa sao cho mai mien ngon ngli' A T cua bien ngon ngii

tra thanh dim day

du

(complete

lattice)

co mot

phan tit 0, m(>t phan Iii doi vi I va

mot phan tii trung hoa. Nhtr vay phcp tuycn u va h(>i (\ logic co th~ dinh nghia diroc trong cau true nay. Hen nira, ncu AT la mot dai so gia tii doi xirng th] trong diu true do ta co th~ dinh nghia phep phu dinh - va phep keo theo ec va ta co;
a) b) c) d) e) f) g) h) i)

-hx=h-x, -(xuy)= Xll-X~

voi moi hEH.

- -hx=x,-l=O,-O=l

(-Xll-Y) yu-y

va-W=W. va -(XIlY)= (-xu-y).

voi moi x,y EX. x<-y.

xll-x~W~yu-y; x>y khi va chi khi x~y -x==>-y. x==>(y==>z) y==>(x==>z). = x==>y~ x'~y' khi

va chi khi x~x' va/hoac y~y'.

j)

l==>x=x, x==>l=l, O==>x=l vax==>O=-x.

59

k)

I). m)

x~y x~y x~y

~W sW

khi va chi khi hoac x~W hoac y~

w.
1.

khi va chi khi y~W

va x~w.

1 khi

va chi khi hoac x=o hoac y=

Ket qua tren chirng to rang diu true dai so gia tii du giau d~ nghien ciru cac phirong phap I~pIuan.
I) L¢p luan xap xi dua tren dai s6'gia til:

Xet rno hinh

rna

(M). Vi chung ta co the xem cac mien ng6n ngu X va Y nhu la cac dai

so gia tir, m~t each tnrc cam ta eo the hlnh dung m6i menh de if." then trong (M)

se

xac

dinh mot diem va do do mo hinh (M) se xac dinh cho ta mot duong eong trong khong gian
ngon ngiJ XxV va goi la dirong cong mo C. Khi do bai toan I~p lu~n xap xi tren tap mo eo th~ chuyen ve bai toan n<)isuy doi vai duong eong mo C (hlnh 4).

giai bai toan xap xi, tnroc het chiing ta phai hrong hoa dai so gia tii bang each trang bj eho n6 mot metrie. Vi trong dieu khien. hoc, die dai hrong X va Y thtrong la cac dai ltrong \I~t Iy vai gia tr] lay tren dirong thang nen viec eho m9t metric tren X hay Y tirong dirong voi viec eho mot anh xa f tir X hay Y vao doan thang [0, I] voi sl! sai khac mot he so

vi

o Bo -------------1 ....
"

X Ao Ai

ly

I~

(vi trong thuc te ta can anh Xl;I vao mot dean thang [O,a] nao do). Do do fa dtra vao dinh nghia sau:
D!nh nghia 9: fs:

HJnh 4: L~p lu~n xap xi voj d~i so gia tll'.

X ~ [0,1]

goi la ham ngu nghia dinh hrong cua X neu vci moi h, k e H+ f(hX)-f(X)j=ll(hY)-l(Y) f(kx) - f(x) f(ky) - f(y) .

hoaeh,keH-vamoix,yeX,taco: . _.

Voi dai so gia tii va ham ngu nghia dinh hrong cluing ta co the dinh nghla mot khai niem rat trlu tugiig:)a kho dinh nghia mot each thoa dang trong Iy thuyet t~p rna la tinh mi1 cua m<)t khai niern rna hay cua tap rna bieu dien no. 2) Tinh mil (Fuzziness) eua mqt gin tri ng6n ngit.
Xet cac gia tri: True, Very False, " .. Lam the nao dinh nghia tfnh

rna?

Tren quan diem dai so gia til ta eo mot each dinh nghia tfnh nuy kha true quan dua tren kieh co cua tap H (x) nhir sau (hlnh 5). Cho tnroc mqt ham dinh hrong ngu nghia f cua X. Xet bat ky x eX. Tinh mil eua x khi do duac do bilng dztilng kinh cua t¢p fs(H(x)
)G[O, 1].

60

1/2

LittleTrue
I

Diameter of f(H(LittleTrue»

Diameter of .: f(H(MoreTrue» Diameter of" f(H(PossTrue»

,, , ,,,
I

Poss. True
<, I

True
I

I I

More True
I

VeryTrue
I

,
I

I.

I I

:.

,
)'

Diameter of f(H(VeryTrue»

Diameter Hinh 5: Tfnh rna cua gia tr] ngon ngu.

of f(H(True»

E>jnh nghia 10: Dr; do tinh mil. a) fm(c-)==w>O

Ham

fm:

X~[O,I]

duoc goi

la d(> do tfnh

rna neu:

va fm(c+)==I-w>O,c-

trong d6 c - va c + la cac philn nr sinh am va dirong.


b)

Gjasiit~pcacgiatiilllH=H+uH-,

H-=/h[, .,. hp+q

h2'

... hp)v6ih»h2> ... <hp+q.

... >hp'

va
i~l

H+=: / hp+l'
=:

hp+2'

Ivoi

hpTl <hp+2<

Khi

do,

p+q 'lJm(hic)

fm(c)

voi ce [c ", c"},


heH, fm(hx) fm(x)

c)

V6i bat ky x,yeX,

= fm(hy)
fm(y)

,1.1. dang thirc nay khong phu thuoc.

vao cac phan nr x ,y va do d6 ta co thti ki hieu (fuzziness measure)

la j.J(h) va

goi

la

d(> do tinh

rna

cua gia Iii h .


uiL j.J(h». xeX.

M~nh d~ 2 (Tinh cluit cua fm(x) a) b) fm(hX)= p+q IJm(hic)


i=l

Chung ta co:

j.J(h)fm(x),V
=:

f"m(c),

ce [c", c -I.

c)

p+q 'lJm(hix)=fm(x).
i=l

3)

Xay dung ham dinh. luang ngl1 nghia treti co sij de) do tinh mil cua gia tit,

E>!nh nghia 11:

Ham

sgn : X ~

1-1

,0,

1)
sgn(c-)

a)

sgn(c )=-1

va sgn(hc )=

_ {+

neu neu

- sgntc")

61

b)
e) d)
c)

sgn(c

)=+1 vasgn(hc

)=

{+sgn(c+)

- sgntc ")
la negative d/v6i h va h+h xv h x . d/v6i h va h 'h x=h x .

sgn(h'hx)=-

sgn(hx)

neuh'

sgn(h 'hx) =- sgn(hx) sgn(h'hx)=Oneuh'hx=hx.

neu h' la positive

4)

Xay dung ham dinh luang ngii nghia: Gia st'r cho tnroc d(l do tfnh rno cua cac gia tt'r /-l(h), va cac gia tri d(> do tfnh 1110 ella cac phan nr sinh [m tc -), t"m(c+) ur trung hoa (Neutral).
H~lI11

va w la phan

dinh hrong ngl"r nghia u cua X diroc xay dung nhu sau voi X= hi u(c-)=w-at"m(c-) t"m(x)= u (h t"m(him··· ,u(c+)=w+ at"m(c+). ... /-l(hi2)/-l(hil)t"m(c). - ~(1- sgn(hix)sgn(h,

1Il· ••

h i 2h i I c:

a) b) e)

hi2hilC)=/-l(him) JX) [i~lin(hiX)

»> u (x) + sgn(h


va

h,x)(,8 - a)/in(hiX)]

neu j<p

u (h jX) = U (x) + sgn(h JX) [. ueu j>p.

!=p+'

t"m(hix) - .!.(l - sgn(hix)sgn(h,

hix)(,8 - a)t"m(hiX)]

:)

Guii bai toan l¢p lu(i n mil bdng n(ii suy. Xet rno hinh mo (M). Gia sii
!;t., ~Ij la

cac dai so gia tii sinh ra tir cac gia tri ngou ngfr

urong rrng xuat hicn troug mo hinh. Kf hieu (-;dlrang eong l11a trong khong gian .{;t"x ~Ij.

Gia sii [s
h~1111nay [O,l]x[O,l].

,:1:

va t"s,. la cac ham dinh hrong ngi1 nghia urong irng cua ,c'.t" va cua dirong eong mo

~Ij. Cac

se chuyen

c'

thanh duang

cong

thuc C trang

kh6ng

gian

Nhu vay bai toan l.;tp luan mo' duoc chuyen v~ bai loan noi suy thong thuang diuh lirong dai so gia tii.

nho ham

Co the"tluiy phucmg phap


Cho mot Trong

nay c6 rruit s6' uu

diem sau:
tlurc gi<'li bai toan. tap

uroug true quail ro rang phap gi<'li dl.ra lrcn

ve each
Iy
thuyet

phuong

111a co

xay dung ham thuoc; chon each giai nghia menh h¢; chon phcp hop thanh d0 tinh output; giac trong vice xay dung gia tii va chung phucng

de if-then
tv ket

nIt nhicu ycu t6 gay sai so nhu: bang quan h¢ Illa (ihuc ehftt nhap (Aggregation) Cal' quan

la chon vice giai nghia loan ur keo theo); chon toan chon phuong

phap khir 1110' a kho e6 dircc true v phap n(>i suy dua tren

phap gi~li. Con trong phuong

dai so gia tii cluing tu ch i phai tap trung n6 lire vao vice lua chon d<) do tinh l11a ella de trO' thauh h~ tham so ella pluroug phap, VI vay 116 rat g,ln gui voi cac each giai kinh dien.

62

Khong

din phucng phap klnr mo!

LUll

y ding trong ly rhuyet rap rno co kha nhieu

phuong phap khir mo. Thirc nghiem kiem chtrng dii chi ra rang n6 cho sai so nho (hlnh 6).

EX2
2500

:g 2000
Q> Co

en

J!! 1000

0 :;::; 0

c: 1500

---+-

Real curve curve

-O--Interpolation

~ z

500 0

-,

'),

n;,

b<

<0

'\

'0

,,~

I (Current intensity)

EX7
_ 2500 2000

"t:I

*
Co

o :;::; 1000 J!! o


~

~ 1500

---+-

Real curve curve

-O--Interpolation

500
~

o
" '), n;,
b< ~

<0

'\

'0

I (Current intensity)

Hinh 6: Giai bal toan Iiflpluifln rno b~ng n9i suy.

3.4

H~ tro giup quyet dlnh ma

Ngay sau khi may tinh dien tlr ra doi no da duoc nhanh chong irng dung vao vice xay dung cac h¢ xu ly thong tin V~l sau n}IY, cung voi sl,J'phat tricn, cluing duoc goi la cac h¢
thong tin quan Iy (MIS: Management Information System). Theo nghia rong cac h¢ MIS cung ham chua clnrc nang tro giup quyci dinh, cluing cung cap cac thong tin can thiet cho

nhan dinh unh hinh hay phat hicn van de. Tuy nhien cac h¢ uhu v~y khong co kha nang can thiep vao cac qua trinh lay quyet dinh va dira ra nhfrng phuong an tot cho nguoi lay quyet dinh.

63

3.4. 1

H~ trQ giup quyet d!nh ma


gia la lam sao chung co an lily quyet dinh hop 1'1 rnroc cac unh hu6ng cu th~ duoc va cac thong tin diroc

Muc tieu xay dung cac he tro giup quyet dinh va cac h~ chuyen kha nang san sinh ra cac phuong san sinh ra trong cac phuong thuong ngon ngii. VI vay cac he

phan anh, cung cap qua cac dfr lieu. Cac dfr lieu phan anh tinh hu6ng ham chua cac yeu t6 khong chinh xac, khong

phap va cac qua trinh lily quyet dinh cua nguoi lily quyet dinh chac chan va bi~u th] qua cac dii lieu rong Ion va co vai tro ung dung x;:t hoi thong tin-tri quan thirc. sc co mien irng dung

rna

trong, di doi voi sl! phat trien rnanh me cua xii hoi hien dai-rnot

Nhtr cluing ta co th~ earn nhan, cac qua trlnh lily quyet dinh rilt plurc tap, da dang va VI vay cilng co rilt nhieu phirong rno hinh kha thong dung phap, mo hinh-xay dung cac he tro giup quyet dinh, trong do yeu t6 quan trong nhat la cac phirong phap lily quyet dinh. Diroi day cluing toi trmh bay mot

M qua
Xlt

do ban d9C hlnh dung phuang phap tro giup quytt dinh. va If thong tin mil. phap chuyen gia, 1.1. Ic:iyY kien cac chuyen an x[IY

nhan dien mQt phuang phdp

Giil si'r nguoi lily quyet dinh si'r dung phuong gia, d~ lira chon plurong lam viec an quyet dinh (chang
lIU,

han trong viec nen lua chon phirong

dung nha may 19C dau nhir the nao cho t6i

a dau

trong viec sinh vien t6t nghiep nen hra chon hoc the nao (cong tac vung dau ur, .... ). Cac qua trlnh lay quyet

cho phu hop, trong viec hoc sinh nen lira chon nganh nghiep), hay lua chon dia diem,

tu van huang

dinh nhir vay co th~ duoc rno hlnh hoa nlur sau. Giii si'r cluing ta co n. kha nang lua chon (alternatives) AI' A2,
•••

,An' Hay chon kha


gia Ej,

nang tot nhal trong n kha nang dii cho dua tren

kien cua m chuyen

E2,

•••

Em

danh gia thco k lieu chuan Cj, C2,


chuyen gia va moi tieu chuan

••• ,

Ck. D~ phu hop voi thuc te, cluing ta gia thiet m6i
va

co mot trong so nao do th~ hien mire dQ tin cay VaG chuyen

gia va Him quan trong cua tieu chuan,

kien danh gia cua cac chuyen

gia co th~ diroc

bieu th] bang dii lieu ngon ngii (khai niern mo nhu cao, tluip ; trung binh ... ) hay bang so. Chung va kf hieu t (01 ."
VC1l tieu

ta gioi han cac khai nicrn mo diroc bi~u rhi bang so

rna dang a

L =(a ,

aU, a,jJ)

kien cua chuyen

gia Ej danh gia mire dQ thoa man cua kha nang hra chon Ai pi) ij
.

, . '.

'" VI I c huan C1 I' aU =(LI ' aU ,aU' a -I aU

Cluing

ta ciing giii si'r rang tam quan trong cua cac tieu chuan
A •

cung duoc xac dinh dua

. trcn

'. VI~C

I" y ien cnuyen gia va kf 1'. I a 11II,!U ay 'k'"


gia Ej

b-I

ij=

(bLI

.1 U ' U ,oU ,"'UI)

bVI

h-' (hi' h"' ,° ,10'1 ') et ,= I"


1

I' y a,

kien cua chuyen


mo chung Trung

ve

tdm quan trong cua tieu chuiin CI' Dua

VaG

cac phep tinh tren so

ta thiet lap

lien "rrung blnh cong" cua cac chuyen gia bang cac bieu thuc sau:

bmh cong cac

y kien cua

cac chuyen gia v~ uim quan trong tieu chuan C1 la:

64

Trung binh cong cac

y kien cua cac chuyen gia v~ mire d¢ thoa man cua kha nang hra

chon Ai dai voi tieu chuan C, la:

Cuoi cung,

ket ljldl ket nhap cac

kien cua cac chuyen

gia vc d¢ thoa man cua kha

nang lua chon Ai thco tal d. de lieu chuan duoc cho boi corig thirc:

trong do M I~lmot hang sci xac dinh. - V(tn (Ie'sdp xep cae
tap

mil: Dti chon phuong an tot cluing ta phai so sanh (t.l.

co gang

sttp xcp chung theo thir nr tuycn tfnh) cac ket qua Wi, i = 1,2, ... , n. Chung la nhirng t~p mao Nhir v~y cluing La can xay dung cac thuat loan sttp xep cac I~p rno (Ranking fuzzy sets). Day cfing la m(JI van de khong de co thuat toan lot va hien nay dai voi bat ky thuat toan sap xep cac tap mo nao bao gia cung c6 nhimg twang hop khong th~ quyet dinh xem l~p nay c6 "Ian han" tap kia khong va nhtrng thuat loan sap xep rnoi van tiep 3.4.2
II,lC

xuat hien tren cac tap chi.

trcn cluing la eta thay, d~ ket qua danh gia chung ve cac kh{l nang lua chon deu co phau y kicn cua cac chuyen gia mot each hop ly nguoi ta eta slr dung phep ket nhap (tlch hop) lrung bmh cong co trong so. Vo'i nguyen lac mem deo ella cong ngh~ tinh toan mem trorig I1I()itnrong me, chung ta lai thay lrong sl! phat lri~n cua ly thuyet tap me, ngiroi la can dua ru nhiCll phuong pluip kct nhap (Aggregation) y kien chuycn gia khac nhau. N6i khac di 111<)1 plnrong phap kel nhap khong thd phu hop cho moi tlnh huang da dang, phtrc tap khac
nhau.

Cae tocn tli ket nhQp

MOl each lien de mot ho cac loan ur ket nhap duoc gi{l thiet ph{li thoa mot so dieu kien nao do, Chang han ticn de "binh dang" doi hoi khi cac y kien cua cac chuyen gia la trung nhau thl ket qua ket nhap phai trung vai y kien chung do, Mot Ian nira c~ung la lai co the ihay sir di"Jihoi vC:linh mem deo: khong lh~ c6 mot he lien de chung duy nha; cho cac toan IL(kel nhap Tien etl';binh U[lI1gco the phu hop voi nhirng tinh huang nay nhung khong phu hop voi nhirng tlnh huang khac, chang han khong phu hop dai voi mo hinh tro giup quyet dinh co gan trong so cho cac chuyen gia (khong binh dang). true dim chung la co lh6 thay tir thirc lien cuoc song la viec kel nhap, tong hop y kicn clla moi nguoi la mot viec phirc tap. Tren quan ui~m toan hoc, nhirng nhan xet tren th~ hien khong gian cac dir lieu bieu thi cac y kien chuyen gia chi c6 cdu true khong Ih6 dua ra mot dinh nghia toan tir kel nhap duy nhat. [)lr6i day cluing toi xin trlnh bay mQI ho toan nr ket nhap goi la uni-norm in kha chat che (XCI11 Y <Iger el aI, FSS VoUW( 1996) [I)

ve

yeu

va do do

c6 cau true

III

65

E>!nh nghia

12: Toan nr un i-norm

R la mot anh

X<;I hai ngoi

R: [0,1] x [0,1] ~ [0,1] thoa cac

tinh chat sau:


a) R(a, b) = R(b, a) - Tfllh chat giao hoan, - Tinh chat dan dieu, - Tinh chat ket hop.

b)
c) d)

R(a, b) ~ R(c, d) neu a ~ b va b ~ d R(a,R(b,c» = R(R(a, b),c)

T6n tai mot phan nr don vi e nghia la voi moi a E[ 0,1] ta deu co R(a, e )=a. Wang nr nhtr phep toan t-norm va t-conorrn,

Nhir vay toan ti'r uni-norm cu6i cling v~ phan

trir tinh chat

tir

dan vi. Trong dinh nghia tren, phan nr dan vi co the khac cac gia tri 0

va 1.
E>!nh 19' 8: Gia si'r R la toan nr uni-norm a) b) c) d) e) f) voi dan vi la e. Khi d6 cling la toan va c e l Oi l ] . va c e I Oj l ]. , an' an+l)' neu an+l < e. an' an+l), neu an+l

Ii =

I-R(

a, b) , a =I-a

tir

uni-norm

vai dan vi la I-e.

Rta.b l> a,vaim9ib>e Rt a .b l « a,v6im9ib<e


RCal' RCa" , an) ~ R(al' , an):::; RCaj,

> e.

R(a.O) = 0 voi Va ~ e ; R(a,I)

= 1, voi Va ~ e.

Menh d~ sau day chi ra sl! 16n tai toan E>!nh 19' 9: I) Toan a) b) c)

tir

uni-norm:

tir R* duoc

xac dinh n~u sau: ~ eta dinh nghia R.(a ,b) = min(a.b);

V6i moi a ,b rna max(a.b)

V6i rnoi a ,b rna min (a ,b) ~ eta dinh nghia R.(a ,b) = max(a ,b); V6i moi a ,b rna max(a. b» eva min(a ,b) < eta dinh nghia R.(a.b)

= min(a ,b),

la toan ti'r un i-norm voi dan vi la e. II) Toan a) b) c)

tir R* duoc

xac dinh nhu sau:

V6i 11l9i a ,b rna max(a ,b) :::;eta dinh nghia R.(a ,b) = min(a ,b); V6'i 11l9i a ,b rna min(a ,b)~ eta dinh nghia R.(a ,b) = max(a ,b); V6'i moi a ,b rna max(a .b ) eva min(a ,b) < eta dinh nghia R.(a ,b) = max(a ,b),

la toan Chung E>!nh 19' 10:

tir

uni-nonn

voi dan vi la e.

ta co menh de sau

M dac

tnrng them loan Itl ket nhap uni-norm

I)

Ncu min(al, = max(aj,

... ,

an) < e thi R.(al,

... , an)

minic},

... , an)' trai Iai thl R.(al,

... , an)

... , an); ,, ... , an) > e thl R.(al, ... , an)' ... , an) = maxtaj , ... , an)' trai lai rhi R.( aI' .... an)

2)

Neu maxtc

=
66

min(al'

4 Dieu khi~n me (Fuzzy Control)


4.1 Qua trinh dieu khi~n vOi yeu

to mo. khong

ch6c ch&n
VI!C

Ly'

thuyct dieu khien da duoc phat trien rat rnanh me va dii tim diroc nhirng Iinh

ling dung rat r(>ng riii trang cong nghiep, trong cac h¢ thong hoa hoc, cac h? khong gian, .... Cac phuong phap dieu khien truyen thong thircng doi hoi nguoi ta phai hieu bier r6 ban chat cua doi tuong can dieu khien thong qua cac rna hinh toan hoc, va trong nhieu ling dung chung thuong la cac phuong trinh toan 19 phirc tap voi bac phi tuyen cao. Ngoai ra cac doi urong dieu khien thuong nam trong moi tnrong co nhiing tac dong gay nhieu va ngiroi ta rat kho xac dinh duoc cac d~c tnmg. Nhiing doi urong phirc tap nhir vay thirong nam ngoai kha nang gi,ti quyer cua cac phuong phap dieu khien truyen thong va trong qua trinh tl! dong hoa nguai ta phai nho vao kha nang 19 tlnh huang cua con nguai va phai thiet ke thiet bi

xu

suo dung viec dieu khien bang tay. Viec con ngiroi co kha nang dieu khien cac qua trinh nhu vay clurng to rang cac qua trinh do da diroc phan anh va rna phong dung dlln bang rno hlnh nao d6 trong di.iu oc cua nguai dieu hanh. Nhir da trinh bay trong phan rna diiu, cac rnai quan h¢ trong qua trlnh dicu khien nay khong phai diroc bieu thi bang cac rno hlnh toan 19 rna bang 1110 hinh ngon ngii voi cac thong tin khong chinh xac, khong chac chan hay noi khac di , nhiing thong tin rna, co tinh iroc I? hay dinh tinh.
M~IC tieu e6i nguon cua plurong phC1Pdieu khien rno chinh la nham vao viec xay dung cac phuoug pluip eo kha nang hat chuoc each thirc con ngiroi dieu khien cac qua trinh voi mo hlnh dinh tinh nhu vay tren co sa phuong phap luan 19 thuyet t~p rna va cong nghe tinh to.in mem. Viec bat chuoc nay co th6 hieu nom na nhu sau:

VI doi nrong dieu khicn la mot h~ phirc tap, co nhirng ban chat chua r6 va khong the bieu thi bang cac mo hinh toan

19 nen nguoi "chuyen gia" dieu hanh he thong chi co the

quan sat thong tin vao - ra M phan doan hanh vi cua he thong va tren co sa kinh nghiern do dicu khien h¢ thong. Nhan thirc v6 hanh vi cua h~ nay diroc thau torn duai dang rno hinh me
(M), 1.1. mot t~p cac menh

d6 if. .. then (cac luat) voi cac dir lieu ngon ngii rno ta rnoi quan

h¢ giG'a cac bien vao, cac bien ra. Viec rna phong hanh vi cua h¢ trong thirc te dieu khien cua nguoi dieu hanh bang mot thuat roan tfnh dtroc bang may nnh chinh Ia phuong phap I~p luan 1110 da dieu kicn da trinh bay Nhuvay I)
cac phuong cluing eli nhirng dac di6111 sau:

a tren.

phap dicu khien

ma deu

gtm vai cac phuong phap lap luan rna va

No chi dua tren cac thong tin vao-ra quan sat diroc tren cac doi nrong dieu khien, khong doi hoi phai hieu ban chat de rna hinh hoa toan hoc doi nrong nhtr trong

19 thuyet

2)

diell truycn thong. Mo hinh dinh tinh dua tren ngon ngii (hay rno hinh diroc bieu thi nho tri tlurc co tinh chuycn gia): Thay vi phai mo hinh hoa bang cac phuong trinh toan 19, plurong phap dicu khicn ma doi hoi phai thu thap diroc tri thirc de' thiet lap mo hinh hoa dinh tinh ve doi urong dieu khien. Tri thirc nay co th6 thu thap tir cac chuyen gia hay tir cac thuat

67

toan phan tich.knai


3) 4)

thac dir lieu rno: phat hien ra cac luat, t.!.

die menh

eM if ... then, tir

dong dcr lieu quan sat diroc. Giam d9 phirc tap tfnh toan nho rno hinh dinh tfnh, tuy khong
rna rno hinh toan

c6 duoc tfnh chinh xiic

hoe dinh lirong co Mien trng dl;lng rong Ian da dang.

diroc.

4.2

Phuong phcp dieu khien


Viec nghien

rna
o
thf ngITi~111chuyen

CUu lrng dung dieu khi~n mo hien nay duoc phat trie'n rill manh me. phat trien, nhir Dire, Nhat ... , mot so phong

nhieu nl16'c cong nghiep

nghien ciru ung dung phuong phap luan mo trong cac Iinh vue cong nghicp dil duoc thie; lap (nhu phong thf nghiern LIFE (Laboratory of International Fuzzy Engineering (j NIHIl). Tinh hieu qua trong cac irng dung ky thuat va cong nghiep dil hinh thanh ur urong, quan niern the' hien qua cac thuat ngii moi nhu cong nghe Iy thuyet tap mo (fuzzy sets technology), cong nghe logic mo (fuzzy logic technology) va giin day la cong nghe tinh toan mern (soft computing technology). Trong trao II1U nhu vay tal nhien se ra doi nlt nhieu plurong phap khac nhau de giai quyet cac bai toan tlurc te ham chua sl! thong minh, trf tue rna phan Ian cac bai toan nhu vay c6 cau true yeu hoac phuong phap gi~li truyen thong qua pink tap. Trong bai tong qmtn ve cac lurong nghien ctru ung dl;lng cua I)' thuyet t~p chi neu torn ltroc hai phuong phap dieu khien mo kha "kinh dien".
4.2.1 Phuong phap xay dl,fng bQ dieu khi~n controlers)
I11t)'

nay chung Wi

mo d\)'a trEm luf,lt (Rule-based


va Assilan

fuzzy

B(> dieu khien rno' dua tren IU~lt liin dau tien diroc Marndani qua viec thay d6i che do cung cfip nhiet va van tiet hru. t6ng quat urong II! nhu dil trinh bay
phuong

phat trien V~lO

narn 1975 nham dieu khie'n ur dong ap suat hoi nl10C va toe e1<)cho Turbin phat dien thong

a tren

urong phuong

phap thie] ke ve

va quan trong la dua vao viec xay dung 1l19t

phap I~p luan mo va luong hoa cac khai niem mo cho phu hop.

Dac trung cua plurong phap nay la uip hap cdc Ltuit (tri thl1e) dude xdy dung dua viw tri thtic cua cae chuyen. gia, hay noi hhac di la ttip Ltuit la slj 1176 phong cac tinh huong dtip I1ng cua cac chuyeii gia trong qua trinh thao tdc dieu khie;L

8<;> dicu khicn 1110' ki~u

nhu vay oil dtrcc ph.it trie'n V~lirng dung lrong nhieu cong vice

khac nhau, trong cong nghiep,

trong

eMu

khicn cac 10 xi rnang v.v ....

Phuong phap xay dung kie'u be? dieu khien nay co uu diem lit dan gian va viec ling dung cling kha ph6 bien. Tuy nhien n6 cling co nhirng bat lai. Thtr nhar. vise xay dung tap luat la mot kh6 khan. Cac chuyen gia khong d~ gl phat bieu tri thiic cua ho diroi dang mac du ho co kinh nghiem. Thu hai, M9t khi b(J dicu khien dil duoc xay dung thl thuat dieu khien dua tren I~p luat d6 la co dinh, khong thay d6i, khong the' thfch nghi thco sl!
hop luat

roan thay

d6i cua qua trlnh dieu khidn. Tlur ba la thea phuong phap thiet ke, bo dieu khicn se cu xir giong nhu ngiroi chuyen gia dieu khien qua trlnh d6, mac du cu sli' nhir vay chua chac dil lit t6i I1U. 68

Nhirng thicu s6t nay dan dCIl viec phat trien cac bo dieu khien mo organising-controller). khicn cua rnlnh. 4.2.2 Dac diem ella b(> dieu khicn kieu nay la no

tv

to clurc (self-

se

tlf sinh ra luat dieu

Phuong phcp xcy dl,lng be?dieu khien ma dl,la tran rno hinh (Model-based fuzzy controller)

Nhir tren da trinh bay y wang chfnh cua phuong phap tren la thuat toan dieu khien rno phong hanh vi cua nguoi dieu hanh. Trai lai, y tuong cua phuong phap nay, nrong nr nhir cac phucng phap truyen thong, la rno hrnh hoa chinh dai nrong hay qua trinh dieu khien bang 1116hinh 111a tren co sa khao sat rnoi (juan h¢ gii1a dir lieu bien vao va bien ra. M6 hinh h~ dieu khicn co th~ rno.phong trong hinh 7 duoi day. Cach tiep can nhir vay co nhirng lIU diem sau: I) Ve nguyen life viec khao sat hanh vi (SIf dap ung) cua doi nrong dieu khic'n th6ng qua inputs va outputs la d~ dang han so voi viec khao sat su dap irng cua cac chuyen gia (operators); 2) Phuong phap nay cung cap kha nang thiet ke mern cleo, linh hoar hon va cung cap each thtrc bo dieu khien dat duoc muc tieu chir khong chi dan gian la viec dap img lai
c.ic input; 3) Van tan dung loi the cua phirong phap I~p luan

mao

Nhirng noi dung chinh ella phuong phap la:


-Xay

dung rno hinh rno quan h~ (relational fuzzy model) dua tren

quan sat input/output;


Xay dung thuat toan eho phep bo

dieu khien hra chon thao tac dieu hanh cho ket qua tot nhat dira tren ham ton that rno (fuzzy cost function); - C6 the' sLr dung 1116 hinh (self-learning)
toan hoc,

ur

h9C
Hinh 7: £lieu khi~n e6 rna hinh rna thea doi.

hay cac rno hinh

lai giira rno hmh me va mo hinh

4.2.3

Phuong phap dieu khien thong minh duo tran tri thuc va logic ma

Trong

thirc tien dieu

khien

cac qua

trinh nguoi ta thuong g~p nhirng moi tnrong trong do ngiroi ta khong the thu duoc cac di1 lieu chfnh xac hoac kh6ng the rno ta chinh
xac trang thai, ... trong nhimg tnrong hop

nhu vay can phat trien, xay dung cac bo dieu khicn thong rninh nhieu thanh phan dua tren viec ket hop cac ky thuat dieu khien chuyen gia de chon cac giai thuat dieu khien va su dung logic rno M danh gia

Hinh 8: £li~u khi~n rmrc ruroc.

69

hieu nang thuc hien cua giiii thuat. Nghia la nguoi ta se sir dung nhicu giiii thuat cti~u khien khac nhau trong cung mot b9 dieu khien, b6 mroc thong nhau. mot h¢ phtrc tap VI rhtrc nghiern M9t VI du dan giiin la viec dieu khien mot h¢ hai - single-output). Tuy nhien day la N6 Iii mot h¢ SISO (single-input

chi ra ding may bam c6 d~c tnrng J(JIlg h9C phi tuyen bac
V~IO

cao litn quan den dien ap dau vao va toc d9 dong chay. Khi dien ap thap may bam khong

tao dQ\ ap suat dua mroc vao b~ I, nhirng voi dien ap cao, toc d9 dong khong ph", thuoc
dien a~. V6"i tinh phi tuyen nhu vay ngiroi ta khong nghi dl!,t tren co' sa tri thirc. Trang khien t6~g h<;IP khac nhau: (Pole-pla~cment controlerj.ibo Oiu thong chua controler), bo tnrong dieu th~ ap dung cac bo dieu khicn thtrong de dieu khien qua trinh nay rna doi hoi phai irng dung phuong hop nay ngiroi ta Slr dung h9 dieu khien khien

thong

phap dieu khien thfch bon giiii 111U0tdieu bo di6u minimum khi6n Pf'C

II! di6u
GMV

chinh

PID,

(Generalised controler).

. variance

dieu khien GPe (Generalised b9 dieu bay khien trong rna

predictive

tr4c, cua hinh

minh

dUQc trinh

hlnh 9. Trong

th~ hien he co theo mot chien

bon giiii thuat dieu khien

se diroc Slr d~g

hroc dua tren kien


thirc) cua chuyen gia.

thirc (co sa tri

Mac du phircng phap dira tren


cong nghe cac h¢ chuyen gia nhimg n6 c6 nhirng khat voi cac he chuyen bier dang k~ so
Hinh 9:

gia khac, nhu n6

B9

dieu khi€n

rno thong

minh.

doi hoi phai san sinh tin hieu dieu khien trong thai gian tlnrc (real time), khong hien chirc nang dieu khien (he chuyen luang din doi hoi su tirong tac voi con nguoi

M thuc
din

gia hay he ho tro quyet dinh, mot each nr nhien, tien

tac voi ngiroi ra quyet dinh), bo dieu khien thong minh can ph<li tirong lac rnrc tiep

voi qua trlnh hay doi tirong dieu khien va can trang hi cac phuong vao qua trinh ay. B9 di~u khien loai nay co nhirng dac diem sau: N6 phai c6 kha nang Slr dung chien nhieu giai thuat di~u khien

de

gan h(> dieu khien

khac

nhau,

danh

gia duoc

ltroc dieu khi6n nao co khii nang sinh ra tin hieu dieu khien thich ung nhilt va co khac nhau. Viec danh gia nay dira vao ky thuat t~p ma va logic

kha nang dieu chinh cac thong so cua moi giai thuat de thfch rrng v6"i nhirng doi hoi trong cac tinh huong rna voi dii lieu ngon ngii nhir nita, trung binh, lim. .... N6 c6 kha nang dang gia va lua chon giiii thuat d~ duy tritrang c6 the cau hinh lai giai thuat d6 hay chuyen N6 c6 mot co sa tri thtrc ve kinh nghiern thai gan toi uu va darn

bao d(> tin cay, va ngay ca khi mot vai yeu to cua thiet bi di~u khien bj hong n6 cling sang bo giai thuat khac thich irng hon. doi v6i qua trlnh dieu khien cung voi nhirng

tri thirc dang luat rna cac giai thuat se siXdung trong qua trlnh dieu khien v.v ....

70

Vi du doi voi he hai be nuoc cac luat c6 th~ Ill.: If Overshoot If Overshoot If Overshoot v.v .... is Small AND Setting time is Fast, Then Score is Large Positive; is Small AND Setting time is Slow, Then Score is Medium Positive; is Large AND Setting time is Optimal, Then Score is Small Positive

5 Tinh toan md va tri thirc


Tri tmrc c6 vai tro rilt quan trong trong cac hoat dong "thong rninh" cua con ngiroi, Nhir cluing ta de dang nhan th~y. moi con ngiroi du la nguoi mroc nao deu nr duy bang ngon ngfr va nhir vay tri thirc trong dau cua m6i ngiroi diroc bieu thi qua ngon ngir. Vi ngon ngfr ham chua cac thong tin mo cho nen viec irng dung phtrong phap luan each ban chat. Chfnh VI vay cac mo hinh fuzzy diroc stt dung

ma trong

viec bieu dien, xtt

Iy, xay dung cac he tri thirc Ill.nr nhien va nhir vay moi thirc sir di vao giai quyet van

M mot

de

mo phong,

phan anh, gia

quyet cac bai roan lien quan den cac khia canh dinh tfnh cua tri thirc. Mot trong nhtrng irng dung cua cong nghe tinh toan mo Ill.bai toan phat hien, khai pha tri thirc.

5.1

Khai ph6

du Ii~u (OM - Data Mining)


(DM)) rna di doi voi phat hien tri thirc (Knowledge Discovery (KD)),

Cach day vai nam cluing ta thay r¢ len van M khai thac dCi'lieu (Data Mining lieu (DM) [huang

noi dung chu yeu Ill. phat hien thong tin c6 tinh tri tue trong kho tang dCi' lieu. Khai pha dir

VI tuy rrurc d¢
c6 chung mot

"tri tue" cua ket qua khai thac dCi'lieu c6 khac nhau nhirng y luang cua chung ban chat. VI v~y trong muc nay tuy ch6 nay cho kia c6 nhung cluing ta hieu dang noi cling mot van d~ phuong

sir dung
phap luan.

mot trong hai thuat ngti do

Nhir cluing ta dii thay, ngay sau khi ra dai vai nam, may tinh dien ttt dii duoc irng dung vao linh vue quan Iy, mot Iinh vue hoat dong can c6 thong tin va tri thiic. Trong cang to Ion va diin den sl! bung n6 thong tin va nhting phai d6i mat v6'i tinh trang lut "thong narn phai thuc hien khoang sl! phat trien tinh trang Walmart cua xii hoi m~! yeu to khoa hoc cong nghe c6 tinh quyet dinh nhu cau nhu v~y tra nen ngay nha quan Iy drrng tnroc tin". Vi du H~ thong quan sat trai dilt cua NASA trong

1999 phai sinh tao ra 50 Gb dfr lieu anh quan sat duoc m6i gio; thi 20 trieu giao dich dfr lieu moi ngay •....

twang

Chinh VI v~y cac chuyen giau c6 v~ thong tri~n cac phuong trong "dong" chuyen tin nhung

gia cho rang hien nay cluing ta dang song trong mot X3. hoi rilt ngheo v~ thi thirc. Tinh hinh d6 doi hoi phai nghien ciru ph at Iy, cac tin, tri thirc hiru Ich bi che dau

phap khai pha, ph at hien ra nhfrng thong gia. Chang bao lau nCi'a cluing

thong

tin (dCi' lieu) de phuc vu cho cac cong viec cua cac nha quan

vien, chuyen

ta se chirng kien sl! gia tang rnanh me

cac irng dung cua bai toan phat hien tri thirc tir dfr lieu. Muc tieu cua bai toan khai pha dfr lieu la tim ra thong tin, tri thirc (t.l. nhfrng moi quan he hay sl! phu thuoc giCi'a cac dai hrong (cac bienj) trong kho tang dii li~u(ve mot Iinh vl!c

71

-__,,---

nao do). Suy cho cung tri thuc pluin sinh: moi quan he giiia cdc dai luang cau true cua sz.t udt, hien. tuang, Bai toan co sa cua van

rna quaii

h~ la

M khai

pha dtr lieu rno co th~ hinh thuc hoa nhir sau: tfnh (attribute) va moi hang Iii mot bo dOhan T Iii
lOC

Cho m.(lt bang dfr lieu voi cot chi cac thuoc

kien. Bang du lieu nay se phan anh nhfrng cai gl do, hay noi each khac no ham chira nhirng moi quan he ban chat nao day (tri thirc) rna ta can phai tlm, phat hien ra. Chang bang dfr lieu v~ thai tiet voi cac thuoc tfnh v~ ap suat khf quyen, trung binh, cirong d<) birc x a mat troi, , ... nhiet do, d¢

am,

d<) gio

a day

M6i tri thirc se diroc phat hien tren mot goc nhln nao do, ta goi la khung canh (context).

se la khung canh rna hay khung canh ngon ngfr. Khung canh se duoc kf hieu la C. Vf

du phat hien tri thirc trong bang dfr lieu voi khung canh diroc xac dinh boi ap suat = small &

nhiet d¢

= medium.

Khi do Qili toan khai pha tri thuc diroe phat bieu nhu sau:

Hay tim cdu true Strang bang T udi khung cdnli C trong d6 C se duac bi~u thi bang tdp rna, vi du. dp sudt = small se duac bi~u thi bring rruit tap me! nlidt dinh trong khOng gian tham chieu chl s{/ do tip sudt khi quyin.

r.

Truong sau:

hop khung

canh duoc xac dinh boi uhieu bien, bai toan co th6 phat bi6u nhir

Hay tim cdu true S eua T udi khung cang C duoc xcc dU:Vedinh. bdi

Irip suiit = small

AND nhiet d9

medium}.

Ta thay ngay la rno hinh rna (khai niern me hay ngon ngfr) rat di szt dung, ra~t tz.t nhien, co dong va true cam, Ly thuyet t~p rna thiet lap cho cluing ta nhfrng (clur khong phai la mot) co che tfnh toan d~ giai bai roan nay. Co th~ hinh dung bai roan co ban nay nlur la mot cai "19c" (filtering): la nhtrng dieu kien mao Vi du hay xcm xct dong dfr lieu dfr lieu qua cai

19C nay se eho ket qua la cac dif lieu thoa man nhfrng dieu nao do. Dieu c.in nhan manh, day

cap den sir trong

lanh cua khong

khf vung New

York. Dtr lieu diroc thu thap tren co sa 4 thuoc tfnh:


Xl -

mire d(> ozone,

X2 - birc xa mat troi,


X3 X4 -

toc d(> trung binh cua gio, nhiet d(> eao nhat trong ngay. cho bci khung canh diroc xac djnh boi bien
X3

Loc duoc Gaussian

vCii ham thuoc

dang

ham

nhu sau: C ==

IC(u)

= exp(-(-u-7,5)*(u-7,5)/4)}.

Dfr lieu qua loc nay diroc bieu

th] trong htnh 10:

72

100,0

87,5 -

75.0 -

62,5-

'1:':' Ie . ... e:'. •


!4t
~
~. I 50,0

• •• •• •
So Ii~uchua

xU

Iy

50,0

100,0

150,0

200,0

100,0

o
87,5

•0

75,0

So Ii~usou khi XU Iy '"IQc" 62,5

50,0 50,0 Hinh 10: L9C rno dLt li$u. 100,0 150,0 200,0

5.2

Bci toan ket

bo rna (Fuzzy Clustering)


y nrong gi6ng nhu viec phan

Bai toan ket b6 cac phan ttt trong mot t~p hop cho tnroc c6

chia cac phan nr thanh mot s6 nh6m xac dinh nhung phai dam baa cac phan ttt trong cling
mot nhorn co "d9 wang tlf nhau" t6t nhat. M9t each hinh thirc hoa no co the diroc phat bieu

nhu sau:

73

Cho mot tap cac phan nr cac phan tlr thanh m b6. Luu

Xl,

...

, XN

trong khong

gian n chieu Rn. Chung

ta muon ke't

ding, khac voi viec 'ke't b6 kinh dien, trong ket b6 mo, rnoi

ph an nr d~u diroc ket bo voi bat ky mot bo nao nhung dr) lien ket udi tung b6 hluic nhau. G9i z, la ph Un nr rnau ella bo thir i, i = 1, ...
s

m, G9i Pia

ho cac ma tran phan hoach

co

mxN diroc dinh nghia nhir sau:


P=

ell = (Pik):pik E [0,1],

L.Pik
i=l

=1, "ilk

va

< L.Pik <Nvai


i=l

"iI

z ].

Hay k6t bo sao eho n6 lam toi tieu ham Q va ta eo bai toan toi

l1U

sau:

voi dieu kien rang buoc la J.1

P.

De

nhan dang r5 hem rnoi quan h~ ella

dfr

lieu trong

VI

du tren, ta chi ti_lptrung vao cac

phan tlr mau diroc xac dinh qua Slr dung thuat toan ket b6 cung cac ky thuat thu diroc d6 thi nhir
100,0

a hlnh

rna khac

va ta

II:

87,5

75,0

•• •
Hinh 11: Minh hoa bai toan ket b6

62,5

mo.
200,0

50,0 50,0 100,0 150,0

Danh rnuc cac tai li~u dan


De ban doc thay duoc sl! phat trien
ella cac hirong nghien ciru va

de tien

thea doi Iinh

vue rninh quan tam chiing vue khoa hoc,

toi liet ke mot so hrong kha Ian cac tai lieu va sap xep thea cac

6.1
[1]

Giai tich
M. Friedman, M. Ming, A. Kandel: On the validity of the Peano theorem for fuzzy differential equations, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 86 N. 3,(1997)

74

[2] [3] [4]

J.Y.Park, H.K. Han, J.U. Jeong: Asymptotic behaviour of solutions of fuzzy differential Fuzzy Sets and Systems. Vol. 91 N.3 (1997). F.M. Ali: A differential equation approach to fuzzy non-linear and Systems Vol.93 N.1 (1998). J.J. Buckley (2000). and T. Feuring: Fuzzy differential equations, programming

equations,

problem, Fuzzy Sets

Fuzzy Sets and Systems, Vol.11 0 N.1

6.2
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9]

Tapa
A.S. Mashhour, M. H. Ghanim, A.N. EL· Wakeil and N.N.Morsi: topologies, Fuzzy Sets and Systems Vol.S3 N.2 (1993). The productivity classes of fuzzy

K.C Chattopadhyay and S.K. Samanta: Fuzzy topology: Fuzzy closure operator, fuzzy compactness and fuzzy compactness, Fuzzy Sets and Systems Vol.54 N.2(1993). Mingsheng N.1(1993). Mingsheng N.2(1993). Ying: Compactness in fuzzifying topology, Fuzzy Sets and Systems, VoIS.S

Ying: A new approach for fuzzy topology (III), Fuzzy Sets and Systems Vol.55 axioms in a newly defined fuzzy topology, Fuzzy Sets and Systems, groups, Fuzzy

R. Srivastava:

On separation Vol.62 N.3(1994).

P.Das: Fuzzy topology on fuzzy sets: Product fuzzy topology and fuzzy topological Sets and Systems, Vol. 100 N.1-3(1998). D. Adnadjevic: Mappings and covering properties Systems, Vol. 101 N.3(1999). W. Gahler, A.S. Abd- Allah and A. Kandil: Systems, Vol. 109 N.2(2000). V. Gregori and A. Vidal: Gradations Systems, Vol. 109 N.2(2000). of topological groupoids,

Fuzzy Sets and Fuzzy Sets and Fuzzy Sets and

On extended fuzzy topologies,

of openness

and Chang fuzzy topologies,

6.3
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7]

Boi toon quy h09Ch


Herrera, J.L. Verde gay and H· J. Zimmermann: Boolean programming constraints, Fuzzy Sets and Systems, Vol.55 N.3(1993). H. Kuwano: On the fuzzy multi- objective linear programming approach, Fuzzy Sets and Systems, Vol.82 N.1(1996). S. Chanas, N.3(1998). D. Kuchta: Fuzzy integer transportation problems with fuzzy

problems: goal programming

problem, Fuzzy Sets and Systems, Vo1.98,

D. Wang: An inexact approach for linear programming problems with fuzzy objective and resources. Fuzzy Sets and Systems, Vo1.89, N.1 (1997). Y. Nakahara: programming User oriented ranking criteria and its application topological problems, Fuzzy Sets and Systems, Vo1.94, N.3(1998). fuzzy mathematical problems

M.A.E. Kassem: A study of fuzzy parametric on multiobjective nonlinear programming without differentiability, Fuzzy Sets and Systems, Vo1.98, N.1 (1998). S.M. Guu, Y.K. Wu: Two-phase approach for solving the fuzzy linear programming Fuzzy Sets and Systems, Vo1.107, N,2(1999).

problems,

6.4
[1] [2] [3] [4] [5]

Ly lu~m rna va
L. A. Zadeh:

trQ giup quyet dinh


The selected papers by L. A. Zadeh (Wiley, New York, 1987), Eds:

Fuzzy Sets and Applications: R. R. Yager, S. Ovchinnikov,

R. M. Tong and H. T. Nguyen


reasoning, Inform. Sci. 8(1975)367-411. to approximate to approximate reasoning reasoning (I), (II),

A theory of approximate

L. A. Zadeh: The concept of linguistic variable and its application Inform. Sci. 8( 1975) 199-249. L.A. Zadeh: The concept of linguistic variable and its application Inform. Sci. 8(1975) 310 -357. E. Eslami, J.J. Buckley: N.2(1997). Inverse approximate reasoning,

Fuzzy Sets and Systems Vo1.87,

75

[6) [7] [8]

T. Yamashita: On a support system for human decision making by the combination of fuzzy reasoning and fuzzy structural modelling, Fuzzy Sets and Systems Vo1.87, N.3(1997). J.L. Castro, E. Trillas, VoJ.94, N.2(1998) J.M. Zurita: Non-monotonic fuzzy reasoning, Fuzzy Sets and Systems reasoning method

Y. Shi, M. Mizumoto: A note on reasoning conditions of Koczy's interpolative (Short Communication), Fuzzy Sets and Systems VoJ.96,N.3(1998).

6.5
[1] [2] [3] [4]

Defuzzification
S. Mabuchi: A proposal for a defuzzification Sets and Systems VoI.55,N.1 (1993). Sets and Systems VoI.55,N.3(1993). strategy by the concept of sensitivity analysis, Fuzzy

R.R. Yager and O. Filev: On the issue of defuzzification

and selection based on a fuzzy set, Fuzzy

R.R. Yager: Knowledge- based defuzzification, Fuzzy Sets and Systems VoI.80,N.2(1996). l.Rondeau, R. Ruelas, L. Levrat, M. Lamotte: A defuzzification method respecting the
fuzzification, Fuzzy Sets and Systems VoI.86,N.3(1997).

6.6
[1]

LQpIUQn d",a tren dQi so gia til


N. Cat Ho: Fuzziness in structure of linguistic truth values: A foundation for development of fuzzy reasoning, Proc. of ISMVL 087, Boston, USA (IEEE Computer Society Press, New York), 1987, 326 - 335. N. Cat Ho: A method in linguistic reasoning on a knowledge base representing by sentences with linguistic belief degree, Fundamenta Informaticae Vol. 28 (3,4) (1996), 247-259 (also appeared at Linguistic-valued logic and a deductive method in linguistic reasoning, Proc. of the Fifth IFSAo 93, Seoul, Korea, July 4-9, 1993). N. Cat Ho, H.V. Nam, T.O. Khang, N.H. Chau: Hedge algebras, linguistic-valued logic and their application to fuzzy reasoning, Inter. J. of Uncertainty, Fuzziness and Knowledge-Based Syst., Vo1.7, No.4(1999) 347-361 . N. Cat Ho & H. Van Nam: A refinement 9 (1) (1997),15-28. structure of hedge algebras, Proc. of the NCST of Vietnam

[2]

[3]

. [4] [5]

N. Cat Ho & H. Van Nam: A theory of refinement structure of hedge algebras and its application to fuzzy logic, in: D. Niwinski & M. Zawadowski, Eds., Logic, Algebra and Computer Science, Banach Centre Publications (PWN-Polish Scientific Publishers), 1999,63-91. N. Cat Ho & W. Wechler: Hedge algebras: An algebraic approach to structure of sets of linguistic truth values, Fuzzy Sets and Systems 35 (1990), 281-293. N. Cat Ho & W. Wechler: Extended hedge algebras and their application Sets and Systems 52 (1992), 259 - 281. to fuzzy logic, Fuzzy

[6] [7]

6.7
[1] [2] [3] [4] [5] [6) [7) [8]

Decision Making
L.-M. Jia and XX.-D. Zhang: Distributed intelligent railway traffic control Based on fuzzy decision making, Fuzzy Sets and Systems VoI.62,N.3(1994). F. Herrera, E. Herrera- Viedma and J.L. Verdegay: A model of consensus in group decision making under linguistic assessments, Fuzzy Sets and Systems VoI.78,N.1(1996). Ch. Carlsson and R. Fuller: Fuzzy multiple criteria for decision making: Recent development, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 78,N.2(1996). F. Herrera, E. Herrera- Viedma and J.L. Verdegay: Direct approach processes in group decision making using linguistic OWA operator Fuzzy Sets and Systems, VoI.79,N.2(1996). S. Bodjanova: Approximation VoI.85,N.1 (1997). of fuzzy concepts in decision making, Fuzzy Sets and Systems, Fuzzy group

K. Meier: Methods for decision making with cardinal numbers and additive aggregation, Sets and Systems, VoI.88,N.2(1997). F. Herrera, E. Herrera Viedma, J.L. Verdegay: Choice processes for non-homogeneous decision making in linguistic setting, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 94,N.3(1998).

K.K.Dompere: Cost-benefit analysis, benefit accounting and fuzzy decisions (II). A hypothetical application topological mental illness, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 100, N.1-3( 1998).

76

6.8
[1) [2) [3) [4) [5) [6) [7) [8) [9)

Dieu khh~n
V. Novak:

ma
adaptive method, Fuzzy Building a model- based fuzzy controller, Fuzzy Sets and Systems, derivative under

Fuzzy control from the logical point of view, Fuzzy Sets and Systems, Vol.66,N.2(1994).

W. Z. Qiao and M. Mizumoto: PID type fuzzy controller and parameters Sets and Systems, VoI.78,N.1(1996). B.E. Postlethwaite: VoI.l79,N.1 (1996).

Misir, H. A. Malki and G. Chen: Design and analysis of a fuzzy proportional-integralcontroller, Fuzzy Sets and Systems, VoI.79,N.3(1996). Tong Shaocheng, chai Tianyou, Zhang Huaguang: Notes on multivariable Goedel implication, Fuzzy Sets and Systems, Vo1.88, N.2(1997). C.C. Fuh, P.C. Tung: Vo1.88, N.2(1997).

fuzzy controller

Robust stability analysis of fuzzy control systems, Fuzzy Sets and Systems,

F. Herrera, M.Lozano, J.L.Verdegay: A learning process for fuzzy control rules using genetic algorithms, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 100, N.1-3(1998). C. Li and R. Priemer: Fuzzy control of unknown multiple-input-multiple-output and Systems, Vol. 104, N.2(1999). plants, Fuzzy Sets of reasoning in

M.R. Emani, I.B. Turksen, A.A. Goldenberg: A unified parameterized formulation fuzzy modeling and control, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 108, N.1(1999).

6.9
[1) [2)

Ly thuyet t¢lp hop


E.Tresch: On the convergence Systems, Vo1.53, N.2(1993). of product- sum series of L- R fuzzy numbers, Fuzzy Sets and X. Xiaoping, H. Minghu and W. Congxin: On the extension of the fuzzy number measure in Banach spaces: Part I. Representation of fuzzy number measure, Fuzzy Sets and Systems, Vo1.78, N.3(1996). D.P. Filev, R.R. Yager: Operations Systems, Vo1.91, N.2(1997). K.I. Zhang, K. Hirota: M. Delgado, M.A. Vila, W. Voxman: and Systems, Vo1.93, N.1(1998). of fuzzy numbers via fuzzy reasoning, Fuzzy Sets and

[3) [4) [5) [6) [7) [8)

On fuzzy number lattice (R1 <;,)Fuzzy Sets and Systems, Vo1.92, N.1(1997). On a canonical representation of fuzzy numbers, Fuzzy Sets

W.Voxman: Some remarks on distances between fuzzy numbers, Fuzzy Sets and Systems, Vo1.100, N.1-3(1998). D. Dubois and H. Prade: Semantics and Systems, Vo1.78, N.1(1996). of quotient operators in fuzzy relations databases, functions Fuzzy Sets

F. Tamaki, A. Kanagawa, H. Ohta: Identification of membership observation data, Fuzzy Sets and Systems, Vol. 93, N.3(1998).

based on fuzzy

77

LOGICMd

vAcAc
?

UNGDl}NG
,

DAD~G

CUANO

Bui Cong Cuang Vien Toan. hoc Ha ruii

T6m

tllt
Bai t6ng quan nay gam 2 phan. Phan I sc trlnh bay mot s6 hien. thicc co ban cua logic

rna - mot htrong hien dai, da va dang diroc khan tnrang nghicn ciru trong mroc cling nhu tren

the gioi va thuc li6n da tim duoc rflt nhieu irng dung trong nhieu linh vue khac nhau: S~lfI xuat cong nghiep, cong nghe tin hoc, nghien ciru va du ban kinh Ie, quan Iy moi tnrong, xa h(>i hoc, y hoc, to an hoc, .... Phtin 2 cua bai baa t~p trung vao gi6i thieu nhanh mot so lrng dung quan trong nhal Clla gia mo, nhan dang mo, h¢ ho

cong nghe mo trong cac Iinh vue: dicu khien me, h¢ chuycn tro quyet dinh va bai toan lay quyet dinh.

Vaoddu Bal ky mot ngiroi nao co il nhieu lri thirc deu hi0u rang ngay lrong nhirng suy lU(111 dai cling nhtr trong cac suy luan khoa h9C chat che.hay khi tlien khai irng dung, logic loan hoc c6 didn va nhicu dinh ly loan hoc quan trong thu dunc qua nhli'ng l~p IU;ln bang logic c6 di0n da dong vai Ira nil quun trong, dang rice, chiec ao logic loan h9C e6 di~n da qui: chat hcp d6i voi nhfrng ai mong muon tim kiem nhirng co sa vtrng chac cho nhfrng suy luan phu hop hen voi nhiing
Nhirng

thirong

bai toan nay sinh tir cong viec nghien ciru va thier kc nhirng h¢ thong phirc l~IP, dac bi¢l la nhiing co gang dua nhirng suy IU~lIIgiong nhir each can nguoi V[UIthuong Slr dung V~IO c.ic Iiuh vue trf lU¢ nhan l~IO(chang han, nhir lrong cal' h¢ chuyen gia, de he h() tro quyet dinh, ... ) hay V~IOtrong cong vice elicu khi0n V~lvan hanh de
thoi va hieu qua. Mot each ticp can moi

h¢ thong 1611,pluic tap sao cho kip

eta mung

lai nhicu ket qwi tlurc ticn V~lco nhicu In,5n VOI,g licp

tuc ph at trien manh me. Do EI each tiep can ella Ii thuyet uip 111(1 (Fuzzy SCl Theory), bal llJ65 [I [. Trong su ph at tridn da dang cua ly thuyct t~p mi'j V~lCal' h¢ mo. logic mit ( Fuzzy Logic) gin mot vai tro co ban Trong b~li long quan gon nll)' chung toi sc trinh h~IY 111(>t so kicn tlurc co ban ella logic 1110 thong qua vice gi(1i thicu c.ic . phep roan chu chot, van de I,lp IU~lIlx£IP xi (l(lp luan 1110 ) ella logic rno bnng con dirong Lltl hien dai va tnrc quan va mot Sll irng dung cua no.
dau v{ji cong trinh cua L Zadeh, Phan I bai viet

se lap

trung vao nhirng phep toan co ban va biroc Miu l1i V~1O I~p luau x[ip

xi voi phep suy dien mo. Mol viii tinh [min trong phan cuoi nham minh hoa cho dieu khtlllg

78

dinh cua nguoi viet Iii logic

rna tuy

con d~ ngo nhieu bai toan, song nhfrng buoc irng dung phai Iii qua kho khan.

ban cHlu vao cac biii toan don gian khong

Kha nang ung dung r{it da dang cua logic duoc ngay trong ruroc).

rna se

tim thay trong phan II cua bai viet va (phan Ian Iii nhfrng tai lieu co th~ tim

trong cac tiii lieu tim thay trong phan tai lieu trich dan

1 Kien thuc co ban


1.1

ve logic

rno

6n nhanh ve logic rn~nh de co dien


Ta se ki hieu

Iii tap hop cac menh d~ vii P, PI' Q, Ql' ... Iii nhirng rnenh d~. Voi rnoi cua menh de. Logic c6 di~n ).

menh PEP,

ta gan mot tri v(P) Iii gia tri chan Iy (truth value)

d~ nghi v(P)=1, neu P Iii dung (T-true

), v(P)=O, neu P Iii sai (F-false

Tren P cluing ta xac dinh truce tien

3 phep toan co' ban vii nit true quan:

Phep tuycn P 6R Q, ki hieu P v Q , do Iii menh d6 "hoac P hoac Q",

Phep hoi P AND Q, ki hieu P

1\

Q, do Iii mcnh d~ "vira P vira Q",

Phep phu dinh NOT p, k i hieu lP, do Iii rnenh

de"

khong P ''. nhieu phep toan khac,

Dua vao 3 phep toan logic co' ban nay ngirci ta da dinh nghia nhung doi voi cluing ta quan trong nhat la phep keo theo (implication), Slr dung nhirng diuh ughia trcn, trong

se ki hieu Iii P => Q. sau

logic c6 dien, cac luat suy dien quan trong thong. Do Iii cac luat

day gifr vai tro rat quyet dinh trong cac lap luan truyen a) b) c) d) modus modus poncns: tollcns: (PI\(P =>

Q» => Q
1\

«P => Q)

1Q)

=>

1p

syllogism: contraposition:

«P => Q) 1\ (Q => R » => (P => R) (P => Q) => (1 Q => 1P).


ponens lam vi du. Luat nay co th~ giili thfch nhu sau: "Neu

Ta hiiy lay IU~lt modus

rnenh d~ P Iii dung vii neu dinh Iy "P keo theo Q " dung, th] menh d~ Q cling dung".

1.2

Logic

rna
trong tai li¢u

1973 L.Zadeh

141 da

dua vao khai niem "bien ng6n ngii " vii buoc elflll ung

dung vao suy dicn mo

- phan co' ban cua logic mo. Day Iii biroc khoi dau rfit quan trong

cho cong vice unh toan cac suy di~n chu chat trong cac h¢

mo.

De co the tien hanh ruo hinh hoa cac h¢ thong vii bieu dien cac quy luut van hanh trong cac h¢ thong connectives) nay, tnroc

iien chiing ta can tai suy rong cac phcp toan logic Co' ban (logic
d~ co gia tri chan Iy v(P) trong dO,:1I1[0,1] (thay cho quy dinh

voi cac menh

v(P) chi nhan gia tri I hoac 0 nhu tnroc day).

79

Chung ta sc dua VaG cac phep roan co ban cua logic me qua con dLriJ'ng tien dl' hoa. NhLI vay co Ie tLInhien V~lphiin n210 lura IWIl se co tinh cong nghc hon. Cho cac menh d6 P, Q. PI' ... , gia tri chan 19 v(P), v(Q), v(PI), ... se nhan trong
[0,1[. Sau day chung ta di ngay vao cac phep roan co ban nhat.
dO~lI1

1.2.1

Phep phu dinh


la mot trong nhfrng phep toan logic
CO'

ban. D~ suy rong chung ta din toi loan ur v(NOT P) X{IC dinh gi{l lr, chan 19 cua NOT P doi vci moi menh M NOT P.
Phu dinh (negation)

Ta

sc xet

toi mot so tien d0 dien dat nhfrng tinh chat quen biet nhat vlll1 dung trong logic

c6 dien:
a) b) v(NOT P) chi phu thuoc vao v(P). Neu u(P)

1, th] u(NOT P)

= O.

c) d)

Neu u(P) = 0, thl v(NOT P)

1.

Neu u(PI):S; v(P2), thl v(NOT PI) 2: u(NOT Pz).

Bay gia chung ta cho dang roan hoc cua nhirng loan tir nay. £>inh nghia 1: Ham n:[O,I].....;[O.I] kh6ng tang thoa man cac dicu kien n(O)=l, - hay la phep phu dinh).
n(1)=O,

goi la ham phil dinli (negation

Chung ta co lh~ XCl them vai lien lt0 khac: e)


f)

Neu v(PI) < v(P2), tht u(NOT PI) > v(NOT P2).
v(NOT P) phu thuoc lien tuc
V~IO

u(P).

g)

v(NOT(NOT

=::

v(P).

£>inh nghia 2: I) Ham phu dinh n la cluit (strict) neu no la ham lien tuc va giam chat. 2) Ham phu dinh n la manh. (strong) neu no giam chat va thoa man:
n(n(x))
=:

x vai moi x.

Ham phu dinh chuan n (x) = I-x - mlmphudinhn(x)=1-x2


-

(vi du trong dinh nghia cua Zadch [II).

Phu dinh true dun (Yage, J 9XO) n (x)= 1, neu x =O va n (x)=O Eo phu dinh (Suucno, 1977) N) (x)= ~, l+kc
• • v •.

ncu x>O.

v{yi A >-1.

£>inh Iy bj~u dilln.


XCIll

trong 125[.

80

1.2.3 M9t ccch dlnh nghia phon


Cho

bu cue

m9t tQP

ma

0 la kh6ng gian nin, mot t¢p ma A tren 0 nrong ling voi mot ham thuc nhan gia
:

tr]

trong doan [0.1]

A:

0 ~ [0, 1], la ham thuoc (membership function).

Ngiroi ta cling dung kf hicu ham thuoc f.LA:


Chung

n~[o, 1].

ta kf hieu

o day
A (a)=f.LA (a)
Iii
E

[0, 1]. degree) cua phan Itt x vao tap Song

af! thuoc

(membership

rna A.

Kf hieu JJA(a)

hay duqc

dung han trong cac lai lieu ve

rna.

VI

thuan loi cluing la se dungA(a).


C

flinh nghia 3: Cho n la ham phu dinh, pluin. bit A IhUl?C dtroc xac dinh bci A C(a )=n (A (a»,

cua t~p

rna Ala

m91 I~p

rna

voi ham

voi moi a E O.

1.2.4

Phep h9i

Phep hoi (van qucn goi Iii phcp AND - conjunction) la m91 trong may phep loan logic co ban nhat.

No

cling la co

sa M dinh

nghia phep giao cua hai l~p

rna. Chung

ta can xem

xet cac ricn de sau: a) b) c) d) e) Neu v(p, AND P2) chi phu thuoc vao V(PI), v(Pz). Neu v(PI)=l, thl V(PI AND P2)

= v(P2),

vai rnoi menh de P2.

Giuo hoan: v(P, AND P2) = v(Pz AND PI)' Neu v(P,)

s v(P~)

thl v(P, AND P:J)

Ket hop: v(Pl AND (P2 AND P3 dien dat phep ht;i ma (fuzzy loi cac ham sau:

» = v«PI

v(Pz AND P3), voi rnoi rnenh AND P2) AND P3). nhu m91 ham

de P

3.

conjunction)

T:[0,1]2~[0,1]

thl

cluing la

co the" can

fl!nh nghia 4: I·Um T: a) b) c) d)

r o. 1]2 ~[o,

1] la mot

t-cluuin (chuii'n tam gitic hay t-norm) khi va

ch i kh i thoa rnan cue dicu k icn sau: T(1, x) = x , V(Ji rnoi 0 ~ x ~ I,

T co unh giao hoan, nrc la T(x,y) T

= T(y,x),

vai moi

0 ~ x ,y ~ I ,
0 ~ x ,y ,z:S 1.

T khong giam theo nghia T(x ,y) :S Ttu , v), voi rnoi x :S u ,y :S v,

co tinh

ket hop: T(x, T(y .z ) = T(T(x ,y) ,z) voi moi

Tir nhirng lien de tren cluing

ta suy ra ngay T(O,x). Han nira tien de d) dam bao tfnh

thac Iri61l duy uhat cho ham nhieu bien.


fljnh Iy bi;;u di~n: XCIll trong

1251.
81

Mot vai lap cua Klement

t-chuan

khac cung mot so tinh chat cac ban co th~ 11m thay trong bai bao 123, trang 306-3141.

161va

E. Walker

1.2.5

f>inh nghio

t6ng quat phep gloo cue hal t¢p

mo.

Cho hai t~p

rna A ,B

tren cung khong gian n~n 0 voi ham thuoc A (a) ,B (a). Cho T la

mot t-chuan.
f)inh nghia 5: Ung voi t-chuan (AnrB)

T, t¢p giao (tong quat) cua hai tap

rna A,B

la mot tap

rna

tren 0 voi ham thuoc cho bci:


T(A(a),B(a»,

(AnrB)(a)=

voi moi a EO. T nao

to

an

Viec lua chon phep giao nao, nrc I~l chon t-chuan

M lam

viec va tinh toan hoan

phu thuoc van tung bai loan cu the rna ban dang quan tarn.
197H d~ nghi dung

Vi d-..: Hamacher

(A nr B)() a

A(a)B(b) [ p + (1- p) A(a) + B(b) - A(a)B(a)

l' p ~

()

,VOl

e,»

rnoi a

-.

r. Eu.

con Yager, 19HO xet phep giao hai tap me A ,B voi ham thuoc cho boi (AnrB)(a)=I-min{1,«1-A(a»P+(1-B(a))P)1Ip Cung thai, Dubois va Prade cling d~ nghi mot ho toan l,p~1, voi moi c el Oi I l. tham so t, do la

tir

phu thuoc

phep giao (AnrB) (AnrB)(a)=

voi ham thuoc A(a)B(a) max{A(a),B(a),t} .voi O~t~1,vam<;>iaE[O,1].

1.2.6

Phep tuyen nhir phep hoi, phep tuyen hay toan tiI logic OR (disjunction) thong thuong dn

Giong

thoa man cac tien d~ sau: a) v(PIOR ?2) chi phu thuoc vao v(PI), v(P2)·

b)
c)

NC'u v(P1)=O, thl v(Pl ORPz) Neu V(PI)

= v(P2),

voi rnoi rnenh M Pz. OR


E!3),

Giao hoan: v(PI OR P2) = v(P2 OR PI)'

d) e)
Khi . nhu sau:

s v(P2)

thl v(PI OR P3)

ket

hop: v(PI OR (P2 ORP3

s v(P2

voi moi menh d~ P3·

= v«PI ORP2) ORP3).


diroc dinh nghia bang con dirong tien d~

ay chung
6:

ta co the nghi toi cac pneptuyen

f)inh nghia

Ham S : 10,11

10, II

goi la phep tuyin (OR suy rong)

hay la

t-doi

chuiin (t-conorm) neu thoa man cac tien de sau:


a) S(O,x)

=x

voi moi x

E 10,

II ,

82

b) c) d)

co tinh

giao hoan:

S(x,y) = S(y,x) S(x,y) ~ S(u,v) S(x,S(y,z»

vai rnoi 0
voi moi

~x,y)

~I,

S khong giam:
S

0 ~x ~ u ~ 1 va 0 ~y ~ v ~ I voi rnoi 0 ~x,y,z~1 khi ily ham S xac dinh tren

co tinh kel hop:


2

= S(S(x,y),z)

D!nh Iy 7:

Cho n la phep phu dinh rnanh,

T la mot t-chuan,

10,11 bang bieu thtrc


S(x ,y) =n T(nx ,ny) Iu mot
i-doi

voi 1119i 0 ~ x,y ~ I,

chuan.

Chung minh: XCIll 1251.


Khong kho khan nhan thay rang, voi t-doi max(x ,y)~ S (x ,y)~ Z' (x ,y). Djnh Iy bi~udilln: Xem Irong 1251 va E. Walker
Dinh

chuan S (x ,y) bat ky thuc hien bat dahg tlurc

123, trang 306-3141.

a)

Iy 8: Cho S la t-doi chuan. Khi ily: S goi la lien rue neu do iiI ham lien rue tren mien xacdinh.
S I~I Archimcd nell S(x,x»

b) e) 1.2.7

x, vci Illoi O<x<l.


(x " E(O 1)2. y)

'S b.. la chat neu S lu ham tanc0 tai Illoi diem uoi .

D!nh nghia tong quat phep hQp cua hai tQP ma 9: Cho

Djnh nghia

la khong

gian nen. A ,B la hai t~p mo tren


tren

voi ham

thuoc

A(a),B(a).

S la t-d6i

chuan, Phep hop (AusB)

n cua

hai t~p mo la Ill(>t t~p

mC1 vai ham rhuoc:


(A usB) (a)= S(A (a) ,B(a», Vice hra chon vai moi a

En.
chuan

phep hop nao, tire la chon

t-d6i

S nao

M xac

dinh ham thuoc

luang ung phu thuoc vao bili loan dang nghien ciru. Sau day Iii may vi du:

Hamacher,

197X , dii cho ho phep hop hai t~p (q -l)A(a)B(a) + A(a) + B(a)

rna vai

ham thuoc theo tham


EH.

so q:

(A U" B) ( a ) = .

1+ qA(a)B(a)

1 . '" ,q ~ - , val a

r.

- COli ho phep hop (AusB)


(AusB)(a)= -

luang irng cua Yager eho bbi ham ihuoc voi tham SQ q:

min {I, (A(af

+ B(af ) lip I, voi p ~ 1, voi a En.


va Prade

Tuong nr, ho phep hop do Dubois

de nghi

voi cac ham thuoc voi tharn so t,

c6 dung:
- A(a)+ B(a)- A(a)B(a)-min\A(a),B(a), (A Us B)( a ) { • max (1- A(a»,(l- B(a», t:

(1-t)}

" [0 1] r. .vor ze , ,aE~~.

83

1.2.8

MQt s6 quy tac v6i phep hQi va phep tuyen

Nhieu ban doc trong nghien ctru hay chirng minh thirong quen dung nhieu quy UtC suy -luan (hay dan gian han la Sll' dung mot so unh chat gan nhu hien nhien), song thy"; ra nhung quy t:k do co duoc la do chung ta xay phan loan hoc truce day trcn 19 thuyct t,~p hop c6 dien va logic c6 dien. Chuyen sang 19 thuyet tap rna va suy luan voi logic ma cluing ta can than trong v6i nhfrng thoi quen cii nay.
Vi du trong 19 thuyet t~p hop, voi bat ky tap r6 Ac nIh]

AnAC= nhung sang t~p

0,

AuAC=

n,
va phep

rna thl

hai tlnh chat quen dung do khong con dung nira,

Sau day chung ta dirng lai voi may quy tac quen biet cua hai phep toan hoi

tuyen.
Cho T la mot t-chuan , S la t-d6i chuan.
Tinh luy d6ng £)inh nghia 10: Chung ta noi T la luy d:lng (idempotency) neu T(x,x) =x, voi moi x
E

[0, 1 ],

Slit luy diing neu S(x,x)=x,


M9nh de 11:

voi moi xE[O,

1]. ,y), voi x,y x,y


E

T la luy dang khi va chi khi T(x ,y)=min(x

[0,1],

S 11JluydangkhivllchikhiS(x,y)=max(x,y),vai
Tinh hap thl,l ejnh nghia 12: C6 hai dang dinh nghia hap thy (absorption)

ErO.1].

suy rong tir 19 thuyet t~p hop:


(I) (2)
\:j x,y
E

a)
b)

T(S(x,y),x)= S(T(x,y),x)=

x vai rnoi x,y x voi moi x,y

E[O,l]. E[O,l]. [0, 1].

M9nh de 13:

Dang thtrc (I) ihuc hien khi va chi khi T(x,y)=min(x,y), Drlllg thirc (2) thirc hien khi va chi khi S (x,y )=max(x ,y),

\:j x ,y E [0.11.

Tinh phon phoi ejnh nghia 14: Co hai bieu Ihuc xac djnh tinh phan phoi (distributiviiy):

a)
b)

S(x,T(y,z»=T(S(x,y),S(x,z», T(x,S(y,z»=:S(T(x,y),T(x,z»,

voi moi x,y,z


voi rnoi x,y,z

E[0,1]. E[O,l].
\:j x,y

(3)

(4)
EtO,l].

M9nh de 15:

Dang thuc (3) thuc hi~n khi va chi khi T(x,y)=min(x,y), Dang thirc (4) tlurc hien khi va chi khi sex ,y )=max(x ,y),

\:j x ,y E [0,1].

Nhu vay nhieu tlnh chal quen biet hay dung chi luon luon dung voi hai phcp loan min va max.

84

1.2.9

lu¢t De Morgan

Trong Iy thuyet tap hop IU~l De Morgan n6i tieng sau d'fty diroc sii dung
A.B la hai tap con cua (AvB)C

nhieu uoi: Cho

n, khi
Be

do

=AcnBc =A
Cu

va

(AnB)c

Co nhieu dang suy rang hai dang tlurc nay. SaL!day mot dang suy rong cho logic
Djnh nghi"a 16:

mao
bi?

Cho T la t-chuan, S la t-doi chuan, n la phep phu dinh chat. Chung


neu = T(nx,ny).

ta noi

ba (T, S ,n) Ia I119t b(J ba De Morgan n(S(x,y»

Chung ta noi h9 ba (T,S,n) lap bi? ba quan trong:


Dinh ngni"a 17:

la lien tuc neu Tva S la hai ham lien tuc. Sau day la 2

B¢ ba De Morgan (T,S ,n) la bo ha manh. (strong) khi va chi khi co


ip :

mot nr

dong cau a) h) c) T(x,y)= S(x,y)= N(x)=

[0,1]~[0,11

sao eho:

rp-I(max(rp(x)+rp(y)-l, rp-I(min(rp(x)+rp(y)
tp
-I

0).
, 1)).

(1- rp(x».

Djnh nghi"a 18:

B9

ba

De Morgan

(T,S,n)

la bo ba chiit (strict) khi va chi khi co

mot

tIf

dong cau e : [0,1]~[0,11 a) h) c) 1.2.10 T(x,y)= S(x,y)= N(x)= rp-l(rp(x)rp(y». rp-l(rp(x)+rp(y)_ rp-J(1_ rp(x».

sao cho :

rp(x)rp(y».

Cho den bay gia da co kha nhieu nghien ciru v~ phep keo theo (implication). Di~u do ding ur nhien vr day la cong dean chot nhat cua qua trlnh suy dien trong moi I~p luan xap xi .bao gam ca suy luan rna. Trong phan tiep theo nay chung ta se di tiep con dirong tien de hoa va sau do dung nhanh tai vai dang ph6 c~p d~ minh hoa,

Chung ta sc xet phep keo theo nhu mot moi quan he, mot toan tir logic. Thong thirong cluing ta nho toi cac tien de sau cho ham u(p] ~ P2).:
I) 2)
U(PI ~ P2)

chi phu thuoc vao gia tr]

u(PI),

u(P2). P2),

Neu Neu Neu Neu Neu

u(PI ) u(P2):$ U(PI) U(PI) u(P1)

s u(P3)
u(P3)

thi thl

v(Pl

P2) ~ u(P3 ~

voi rnoi Inenh de voi moi menh de


P.

P2. Pl'

3) 4) 5) 6)

U(PI ~ P2):$

U(PI ~ P3),

= 0 thl = 1 thi = 1 va

u(P1 ~ P) u(P ~ PI) u(P2)

= 1, vci m6i rnenh de = I, voi moi menh


U(PI ~ P2) =0.

de P.

= 0, thl

85

Tfnh hop 19 ella nhfmg tien nay chu yeu dua vao logic c6 di.;in va nhtrng 111 duy [rife quan- v~ phep suy dien. Tic tien de 10 chung ta khang djnh sl! tOn (':II ham sol (x ,y) dc dinh tren (0,1]2 vai mong muon do gia

de

rI

tri

chan 19cua phep keo thea qua bi.~u thJc

Ellnn nghTa 19: Phep kio theo (implication)

la mot

ham .~6l:t 0,1] 2-} [0,11

thoa mH!l cac

dieu kicn sau:


J) 2)

Neux:S;z
N€uy:S:u l(O,x)

thlI(x,y} thl1(x,y)

"2:.1(z.y) vcri mC?iYE[O,ll. Sl(x,u) vcri m9ixe[O,1],

3)
4)

=I

vcrimqixe[O,l],

lex, 1) = I vcri moi x e(O, 1],


o~

5) 1(1,0)=0.

9 rfll1g

IUy

ra:l don
tren,

giilll nlnrng <:lieukien 5) van

dn dua

vao dinh nghia vi khong

lhi

suy

ra

lic 4 lien de

Tic dj nil ngh 11:1 toan h9C

de dang nha,n thay moi phep keo

thea Iii m(.lt ti,l.pmo tren

10,II'

va nhu v~y xac Ia.p mQI quan h? rno tren [0, 1] 2.


Tiep tuc, chang ta xem xer them ml)t so Ifnh chat khac cuu phep k60 theo, nhung tinh chat nay nha,n duoc nha nhUng bai bao ell<l Dubois va Prade, 6) 7) 1{1,x)=x,

vci moi x e Iu.L].

I (x J(y ,z»:::1 (y,l (x

,z».

Day III quy tiie d6i che, co

sa tren

lOll urong duong giua hai rnenh de:

va K) x:5:y

"If

(PI AND P2) then

Pa)".

neuvachincul(x,y);=l.

Tien de 8) nay 9) l(x,O»=N(x) cO dien P => 11) l(x,x):::l

biiu th] y: phep

keo theo xac l~p met tlur ur.

lit met phep phil djnh rnanh, nhu vay 9) phan

anti

menh

Q:::

1P

de

sau

tic logic

n€u

tI

(Q)=O (neu Q

la False).

10) I (x ,.y) ;::.: vai m9i x ,y. . y, vai rnoi x. 12) l(x,y)=I(N(y),N(x».

dien 2 gia tr]: (P => Q);:;

Dieu kien nay phan anh phep suy luan ngu"Q'crrong (1Q=> lp). N6i chung dily la mol di~u kien manh,

logic

c6

13) l(x,y)

130 ham lien tuc

treo[0,1)2.

D~ Om hi~u them cac dieu kien nay chiing ta xet toi dinh 1'1sau,
e!nh

Iy 20: MOi ham man cac dieu

s61 :[0,1]2 ki¢n

-}[O.lJ

rhea man esc dieu kien 2),7), 10) va 1 J).

R) thl cilng se thoa

1),3),4),5),6),

Chung minh: Xcm trong [251 86

1.2.11 MQtso dQng hom keo thea

CI,I

the

De tinh toan duoc , chung ta can nhtrng dang cu the cua phep keo theo. Sau day la mot so dang ham keo theo, xay dung dua vao cac phcp toan logic mo da suy rong phia tren, Cho T la t,:,:chuan, S If! t-dci chuan, n la phep phu dinh manh.
£l!nh nghia 19: Dang
lSI (x ,y)

heo theo thii (x) ,y).

nluit.

Ham

Is l(X ,y)

xac dinh tren [0,1]2 bang bicu thirc

= S (n

R5 rang an

y sau dinh nghia nay If! cong thirc ttr logic c6 dien P => Q = 1P v Q.

£l!nh Iy 20: V6'i bat

ky

t-chuan

T, t-d6i chuan S Va phep phu dinh manh n nao,

lSI

If! mot

phep keo thea thoa man dinh nghia 19.


Chung minh:
PMp

Xem trong 1251


thu: hai

keo

sau day lay

y tir logic tnrc cam (intuitionistic


ham I T(X
~y ,y)

logic). bang bieu thirc

£linh nghia 21: Cho T la t-chuan,


IT(x,y)=

xac dinh tren [0,1]2

sup{u :

T(x,u)

I.
IT

£linh Iy 22: V oi bat

ky

t-chuan

T nao,

diroc dinh nghia nlur tren la mot phep keo thea

thoa man dinh nghia 19.


Chung minh:

Xern trong 1251

1.3
1.3.1

Quan h,

rna
h~ mit

Quan h~ ma vo phep hep thanh tren XxY neu


R

£l!nh nghia 23: Cho X, Y If! hai khong gian nen. R goi la mot quan

la

mot
liR : (x

t~r 1'10 tren

XxY, nrc la co mot ham thuoc


CJ

XxY _.. [0,1],

day

JIR(X,y)

= R(x,y)

la d{> thuoc

(membership

degree)

cua

,y ) vao quan he R.
1 va

£l!nh nghia 24: Cho R a)

R 21a hai quan h¢ mo tren XxY, ta co di h nghia

Quan h~ R luR 2 vci J.iRj u~ (x,y)

b)

Quan he R 1fIR 2 voi

J.iRjn~

= maxi (x,y) = mini


tfj,p mit.

PRj (x,y), J.iRj (x,y),

IIR~ (x,y) J.iR2 (x,y)

I. V (x ,y)e

XxY.

l. V (x,y)e Xl<Y.
t~p

£l!nh nghia 25: Quan

h~ mit tren. nhiing

Cho t~p

ma A

voi

f-LA(X) tren X.

rna B

v6i

f-LB(X) tren

Y. Quan h¢ mo tren cac t~p

ma A va B la quan
V x eX.

he ma R tren XxY thoa

man dieu kien:


f-LR(X.y) ~ f-LB(X) •

87

£>!nh nghia 26: Cho quan

M rna R

tren XxY.

Phep chieu cua R len X la: projxR Phep chieu cua R len Y I~I:projyR
£>!nh nghia 27: Cho quan he

{(x, maxy f-lR(X,y) : xeX}

= {(y, maxx f-ln(x,y) : ye Y} la:

rna R tren

XxY. Thac trien R len khong gian tfch XxYxZ

extxyz R 1.3.2

= I(x ,y ,z),

f-lext(x,y ,z)

= f-lR(x,y)

, VzeZI.

Phep hQpthanh

£>!nh nghia 28: Cho R, la quan he R1oR2 cua R1, R2 la quan a)

rna tren XxY va he rna tren XxZ.

R2 la quan he

rna

tren YxZ. Hop thanh

Hap thanli max-min


!I R, oR2 (x,z)

(max-min

composition) Rl (x,y),

duoc xac dinh boi Vex ,z )eXxZ.

= maxy Imin(!I

!lR2 (y,z)},

b)

Hap thanh. max-prod cho boi


J.lR,oRz(x,z)

= maxy

{ (!lR] (x,y)· !lR2 (y.,z)),

Vex ,z )eXxZ. 10, I

c)

HC;p thanh. max- * diroc xac dinh boi loan Iii *: !lR,oR2(X,Z) = max.] /-IR,(x,y)

r ~ 10,II

* PR2(y,Z)},
trang

V(x,z)eXxZ.

Gia thiet (T,S,n) phep phu dinh,

la b(i ba De Morgan,

do T la t-chuan, S la t-d6i chuan, n la

£>!nh nghia 29: Cho R1, R2 la quan he R]OTR2 tren XxX xac dinh bci

rna tren

XxX, phep T-tfch

hop thanh cho mot quan he ,

£>!nh Iy 30: eho R1, R2, R3 la nhiing quan h~ a) b) RloT(R2°rR3) Neu

rna tren

XXX, khi d6:

= (R1 TR2hR3.
o

n, ~ R2 thi R1"T

R3 ~ R2 T R3
0

va R3°T R, ~ R:1oTR2·

1.3.3

Tinh chuyen tlap

£>!nh nghia 31: Quan he a)

rna R tren XXX goi


neu Vx,y,zeXco

la:

min-chuyen
R(x,y)

tiep neu min {R(x,y), R(y,z)


>R(y,X)

I ~R(x,z)
thi

Vx ,y ,z

«x..

b)

chuye'n tiitpylu

va R(y,Z) >R(z,y)

R(x,z)

>R(z,x).

c)

chuye'n tiitp tham s6' neu co mot s60<8<1 R(Y,z»O>R(z,y)thi R(x,z)

sao cho: Neu R(x ,y) > 0> R(y ,x) va Vx,y,zex.

> (J>R(z,x)

88

Dinh

Iy 32: a) Neu R la quan he rna c6 tfnh chat min-chuyen. tiep thi R la quan h9 rna co unh
chat chuyen. tiep tham s6' voi moi 0< 0<. I.

b)

Neu R la quan h? rna c6 tfnh chat chuyiln tiep tham s6' thi R la quan h~ rna c6 tfnh dUll cliuysn. tiep yeu.
Xem trang [2,41

Chung minh:

1,3,4

Phuongtrinh quon h~ ma

Phuong trinh quan he rna Ian d&u lien nghien ctru boi GS. Sanchez narn 1976, d6ng vai
tro quan trong trong cac Iinh vue phan uch cac he mo, thie: ke cac bo di6u khien mo, qua

trinh lay quyet dinh va nhan dang

rna.

Dang dan gian nhal co lht dien dat nhu sau: Cho mot he rna bicu dien duoi dang mot quan h¢ rna nhi nguyen R tren khong gian tfch XxY. Dau vao (input) cua h? la mot t~p mo A cho tren khong gian nen input X. Tac dong cua u&u
V~IO A

v6i h¢ R sc la phcp hop thanh AoR sc cho

a d&u ra

(output) mol tap rno tren

khong gian n6n Y, kf hieu la B. Khi ay cluing ta co AoR Neu cluing ta Slr dung phep hop thanh max-min

= B.

thl ham thuoc cua B cho boi

Vi dl;l 33: Cho input la tap rna A tren X va quan h~ rna R tren XxY nhu sau:

0.7 1 AoR = 0.5 0.9 0.6 . [ 0.2 0.6 0.3 Khi d6 chung ta co B='AoR =(0,2 0,8

0.4]

1)0

1 0.7 0.5 0.9 0.6 = (0,5

0.4]

0.2 0.6 0.3

1.4

Suy lu¢n

xdp xi va suy di~n

rna

1.4.1 Chung ta se trinh bay uu don gian van de suy luan xap xl du6i dang nhimg menh u~ voi cac bien ngon ngfr nhu doi thirong van dung nhu: "may lanh", "ga yeu", hay nhimg quy tac, nhfrng luat dang menh d6 "neu quay ray ga manh thl toe do xc se nhanh", Suy luiin. xdp xi - hay can goi la suy luan rno - do la qua trlnh suy ra nhirng ket IU(1ll duci dang cac menh de mo trong di~u kien cac quy'tac, cac luat, cac dfr lieu dau vao cho

89

truce

cling khong

hoan toan xac dinh.

Chung

ta se han che boi nhtrng

luat dan gian nhir

dang modus ponens hay modus tollens dii neu 6 phan dau. Truce tien chiing ta nho lai trong gilli tich roan hoc da dung qua trinh I~p luan sau: Dinh ly: SI! kien: Ne'u mot ham so la khl vi thi no lien tuc Ham {kha {lien tuc vi

Ket luan:

day la dang suy luan dua vao luat modus ponens. Bay gio ta tlm each di~n dat each suy luan quen thuoc tren duoi dang sao cho co th~ suy rong cho logic

rna.
so.

Ky

hieu:

u = kh6ng

gian nen

= khong

gian tat

ca cac ham

Vi du dan giiin co th~ hi~u

U= {g:R ~RI. A = [cac ham kha vii, B

{cac ham lien tuc I.

Hay chon hai menh de P

"g

A" va Q g~B

= "g

B ''. Khi ay cluing ta co

LU~l (tri thirc):

SI! kien:

P dung (true)

Ket luan:

Q dung

(true)

6 day cluing ta cia str dung luat modus ponens

« P ~ Q) 1\ P) ~ Q. rna
cung dang.

1.4.2 Bay gia da co lhe chuyen san~ suy dien Luai me:
SI! kien H? qua: Zadeh

Neu goc tay quay ga 16n tht xe eli nhanh Goc tay ga quay kha Ian Xe di kha nhanh

rna:

da dien dat sl! kien tren bang cac bien ngon ngfi': goc tay quay. toc do, nh i¢t do, d~

ap lire, tuci tac va cac menh Zadeh qua vai vi du,

rna

dang wang

img. Chung

ta lam ro each

tiep can cua

1.4.2.1 Bien ngon ngU'


Vi du t: Ta noi

"Nam c6 tu{y'itrung nien", khi ay chon


ngon ngir "Tudi",

= bien

kh6ng gian nen la thoi gian song

U= 10, I30nfllnL. A= tap

rna "trung nien",

MQl each tl! nhien, ta gan cho A la mot tap mo tren U vai ham thuoc A(u) : U ~ 10, II.

90

Sir kien "e6 thi tu6'i cua Nam la 40" di nhien khong dat nhir mot kha nang, trong

chac chan va kha hop

Iy

neu di~n

i4,51

Zadeh d6 nghi

Kha nang (Tu6i ella Nam

= 40) = Poss(x = 40)

= 09

thuoc ella so 40 vao tap rna A

= A(40).

Mcnh d0 rna

"Nam e6 tu& trung nien"


bay gia diroc dien dat thanh mcnh d~ P

= { x = A)
Vi

=: =:

l bien

x nhan gia Iri mo A tren khong gian nen U)

{x is A ) (thco dang tieng Anh ).

1.4.2.2
ngi1

du 2: D6i v6'i suy luan rna eho

a dau

rnuc nay cluing

la co th~ dung bien ngon

x= "g6e lay quay" tren khong gian nen U == 10.360 ", (cho phep quay tay ga cua xe may), A == "'g6e Ian" la mot tap rna tren U (trong A(u): U~ Tuong tnrong hap nay tien hon dung khai niem so rna A), voi ham thuoc

10,11.
tL1,bien ngon Ilgi1 y
=:

"toe 0(> xe", voi khong gian nen

V == 10 krn/gio, 150 krn/gia

i,
gian nen V voi ham thuoc B(v) :V~

"xe di nhanh"=

mot I~p rna B tren khong

10,11.

Khi ay P = "goc tay quay Ian"


=: {

=:

(x is zz),

Q=

"xe di nhanh"

= { y = B ),
Q"

va luat rna e6 dang P

=> =>

Q. se diroc bieu dien thanh 1119tquan h9 mo R gian nell UxV diroc cho boi

NhL1 vay mot luat rna dang "If P then ella phep kco thea P phep keo theo rna ban dlf djnh si'r dung:
R(A.m(U,V)

Q voi ham thuoc cua R tren khong

==RI'=>q(u,u) == I(A(u),B(v»,

vai moi

(U,V)EUXV.

Bay gia quy trinh suy dien rna dil e6 the xac dinh: Luat rna (tri thirc): SIf kien rna (dau vao): Ket luan: Sau khi dii chon P

=> Q,

vaj quan h¢ cho boi I(A(u),B(v» xac dinh boi tap mo A ' tren U

P'=={x=A'),

Q'

== {y==B')

phcp keo thea I xac dinh quan he

ma R(AB)'
=:

B' la mot t~p rna tren V eho boi cong thirc:

voi ham thuoc ella B' diroc unh bang phep hop thanh B' B'(v) == maxuEu{min(A'(u), I(A(u), B(v»»),

A'

R(A.B),

voi moi

VEV.

91

1.4.3

Tiep tuc each bieu dien va dien dat nhu vay, ta co th~ xe: dang

"If P then Q else Ql"


quell biet trong logic cel di6n va tlurong hay SLr dung trong cac ngon Ilgi1 IflP trlnh cua nganh Tin h9C. C6 th~ chon nhfrng each khac nhau dien dat menh d0 nay, sau day tim ham thuoc cua bieu thtrc nrong irng. Chang han, chung ta chon "If P then Q else Q)" = (P Thong thu6'ngQ
1\

Q)

(lp

1\

QI)'

va Ql la nhimg menh de trong cling mot khong gian ncn.

Gia thiet Q va Ql duoc bieu dien bang cac tap mo B va B1 tren cling khong gian nen V,

ung B : V~ 10,11 va B1: V~ 10,11. Neu Q va QI khong cung khong gian nen thl cling se XLr ly wong nr nhung voi cong thirc phirc t~IP han. voi cac ham thuoc wong
Ki hieu R(P, Q, Q') = R(A, B, BI) thirc R(u, u) la quan h¢ rno trcn UxV voi ham thuoc cho boi bi~u

= max]

min(A(u), B(u»,

mill(l-A(u),

B 1(u) l, vai 1119i(u,

U)E

UxV.

Tiep tuc quy trrnh nay chung ta eo th~ xet nhirng quy Chang d~ng If Al and else else 1.4.4
BI

han cluing

ta xet 111(>1 quy d.e trong h~ thong

ma co

uk

lily quyet dinh phirc tap hon.

2 bien d:lu vao va mot dau ra

then CI

If A2 and B2 then C2

Mot dang suy rong khac trong co so tri tlnrc cua nhieu h~ rno tlnrc tien, vi du dien

hinh la trong cac he dieu khien mo, co th~ phat bieu diroi dang sau: Cho xI' X2' ... , m ,j
, xm lit

cac bien vao cua h~ thong, Y la bien ra. Cac t~p A ij ,Bj,

vai i

1,

I,

, n la cac t~p mo trong cac khong gian ncn tuong lrng cua cac bien vao vii
,

bien ra danab. SLr dung cua he. thong thl .,. "{dang if ... then) Neux1laAJ.J NeuxllaAuva

cac R· la cac suy dien mo (cac luat mo) daneb "Neu ... J ..

R1:
R2:

va

vaxm

laAm.1 laAm.2

thi y laBI
thi y laB2

vaxm

Rn: Bai roan

Neu x. laAl.n

va ... va x., laA",.n

thl y laBn

Cho: Tfnh:

Gici tr] Y la u*

92

('t

l1<1y el*' ... , ern* lu d,l' gi,\ !ri d,1u 'l~IOhay str kien (co th~ rno hoac gia tri 1'5). Chung ta co lh~ nhan thay dmg phsin. cot lUi cua nhieu. h~ mit eho Mi ca sc/ tri thuc

dang R= Icae ltuit Ri} ua cdc co chi!'suy diJn cai d¢t trong mo to suy diJn,
cong trinh cua M, Mizumoto

Tinh loan quan h¢ mo eho nhiing bo IU~1 plnrc tap nhu the' cac ban c6 the xern them va H.J, Zimmermann pq. Nhtrng kien thirc 'l~ suy dien mo lien

quan loi I~p luan ngon ngti c6 Ihe doc them bai cua Nguyen Oil HIS 171 hay tai lieu 1131. Nhirng ban doc nao quan tam loi nghien ciru loan hoc hien dai true tiep lien quan toi logic mo hay xern them sach 1101,

2 Cac U'ng dl;lng da d~ng


2.1 51!phat trian cue c6ng ngh~ rna
Trong qua Irlnh phal Iri0n ella Ly Ihuyel lap do G,S. T'Terano (Tokyo Institute of Technology)

ma

va cong nghe

ma

rai Nhat ban ph~li

nhac lui lit! an Ion LIFE (the Laboratory for Internarional Fuzzy Engineering)

19X9-1995

lam Giam d6e dieu hanh - thea sang kien

duoc Ihicl kc boi G.S. M. Sugcno.

va st! lai Irq chinh cua B(> ngoai thuong va cong nghicp Nh~1 ban, Phong thf nghiem UFE Chinh Giao su cling da thuyet phuc duoc nhidu cong Iy cong nghi¢p hang uau ella Nh~1 ban cung cap lai chinh va nhan lire, Ira thanh thanh vien I,~p Ih~ cua d~r an va chinh ho true tiep bien cac san pham cua phong thi nghiern thanh san
pham hang hoa.

Vii kel qU~1la, thco Datapro, nen cong nghiep Slr dung cong nghe mo ella Nh~1 ban, nam 1993 co l(jng doanh thu khoang 650 trieu USD, Ihl lui nam 1997 da uoe hrong co 6, J Iy USD va hicn nay hang narn nen cong nghi¢p Nh~t ban chi 500 Iri¢lI USD cho ngliien cuu V~I phat Irien Iy thuyet rno va cong nghe mo. Theo Giao str T. Terano 161 qua trlnh phat Iri0n ella cling nghe mo' co Ih0 chia thanh 4 giai doan sau: I) Giai doan 1: Loi dung Iri tlurc

a rrurc thap.

Thl,lC chat: Nhfrng irng dung lrong cong nghiep chu yeu la bieu dien Iri thrrc dinh lirong cua

con nguai.
Vi dl;l ditfn hinh: Dieu khicn mo. Trong giai doan ban driu nay, chu yeu la co gtmg lam cho may tinh hieu 11191so ILrdinh lugng cua con ngtroi viin quell dung ( nlnr 'cao, nong, am, yeu, v.v.). M91 If do ral don gii'1Il M eli loi phat Irie'n dicu khicn mo I~Icau hoi sau: "T(Ii sao cdc may moe don guin trong gia dinli ai eung ddu khiin duoc rna may tinh. lai kh6ng di€u khi~'n duoc ? ".

nay. Thirc Ie tai rrurc ban dflll nay da dua vao Slr dung ra'1 nhieu IO,!-i may moi co Slr dung logic rna. Do la slj ki¢n rtit quan trong trong qua trinh phiit trien cua logic mit, nhung do van lit cac h¢ thuoc giai doan I.

Co Ihe' hall hcl cac h¢ dieu khien mo la

a mire

93

2)

Cia;

dU~1l1

2: Si1 dung tri thirc

a I11UC

cao,

Thl/C chat: Dung logic Vi dy:


-

rna d~

bi~u dien tri tlurc.

Cac h¢ chuyen gia tnrong.

rna.
Iy,
xii hoi hoc, l110i

- Cac trng dung ngoai cong nghiep: y 119<':, nong nghiep, quan

Trang

giai doan nay eo gtmg trang bi eho may tinh nlumg

han, nhfrng tri thirc dinh tinh trang cac he; chuyen gia tnroc day chua lam dtroc. 3) Giai
dO~lJI 3:

rna

tri thirc co ban V~Isau s~\c

truuc toi nay chua th~ bieu dien bang dinh luong, vi du nlur hinh hoa nhieu bai roan kho trong quan ly cac nha m{IY 111~1

rna, mo

Lien lac+giao uep.

Th,!c chat: Giao Iiru giiia ngiroi va may tfnh thong qua ngon ngii ur nhien. Vi du: - Cac robot thong minh. - Cal' he h6 tro quyet dinh dang doi thoai,

4)

Cia;

dO~1lI 4:

Trf tue nhan tao tfch hop.

Thl,l'Cchat: Giao hru va uch hop giiia trf tue nhan tao .logic Vi du: - Giao luu con ngiroi va may tfnh. - Cac may dich thuat.

rna, mang

noron va con nguoi.

- Cac he h6 tro lao done sanaO. tao. . . . b


Gfao sir Terano con cho rang sy' phat tri~n cua cong nghe

rna va

eric b¢ mo tai NhJ;'Hban

dii va se di qua 4 giai doan tren.

2.2

£>ieu khi~n mo (Fuzzy Control) Nhu dii trinh bay, nhirng irng dung OWl' ticn thanh cong nhat 1~1 Dieu khicn mo. Do

v~y that nr nhien cluing ta sc trmh bay kha chi tiet v~ linh vue hap dan n~IY.

2.2.1

ceo true

eo ban
logic 1110la dira cac kinh. nghiem chuyen gia

Tir tuong co ban cua di~u khien duu vao cua nhfrng nguoi v~n hanh gi6i h¢ thong trong do quan h¢ vao -ra (input-output) lu~t if. .. then).

vao trong thiet ke cac b(,l di~u khie'n cal' qua trinh diroc cho boi 1119t t~p cae luat diiSu khi0n mo' (dang

ca« true co ban


bon thanh phan chinh rule base).

(Basic architecture). logic control FLC) gorn Neu

OIU true co ban cuu mot bo dicu khic'n dua V~IO logic mo (fuzzy (hinh 1): hluiu. nut hoa (a fuzzifier), engine) mot mota suydien. (all inference

11l9t co sJ cdc ludt ma (a fuzzy

va hluui guii mil (a dcluzzificr).

94

dieu chinh) thi chung ta c6 mot h~ quye't dinh. tren co

dilu ra sau cong doan giili mo kh6ng phiii la mot tin hieu dieu khien (thuong goi la tin hieu sa logic rna.

:-

--I

Me, to suy dii\"n

: J.l(y)
1-0-' -~

,
1

Cdsd lu~t md
_

Hinh 1:

Cau true

eo ban cua b9

dieu khien mo.

2.2.2

Kh6ng gian Input-Output.

Vi muc tieu cua bo dieu khien rna la tinh toan cac gia tr] cua cac bien dieu khien ttt quan sat va do luang cac bien trang thai cua qua trlnh diroc dieu khien sao cho he thong van hanh nhu mong muon. Nhir v~y viec chon cac bien trang thai va cac bien dieu khien phai d~c tnrng cho cac phep toan (the operator) cua bo dieu khien rna va co Lac dong co ban len SI! qua trinh thirc hien bo FLC. Kinh nghiem cua cac chuyen gia va cac tri tlnrc vi:. cong nghe d6ng vai tro rat quan trong trong viec hra chon cac bien. Vi du cac bien vao thirong la trang thai (state) sai lam
trang thai (state error, state error derivaLe, state error integral,

... ). Khi str dung bien ngon

ngir, bien ngon ngtr dilu vao x se gom cac bien ngon nglTinput xi xac dinh tren kh6ng gian nen Vi va nrong

W voi

bien dilu ra y gom cac bien ngon ngir output

Yj tren khong gian

n6n

Vj. Khi d6

Y=I(Yi,Vi,IAy).(l),

...

, Ay.(ki)l.IJ.ly )

(1), ... ,J.ly(ki) .I

}:i=1,2,

... ,m}

b day xi la bien ngon ngii xac dinh tren khong gian nen Vi' nhan tir - gia tr\ Ax; voi ham thuoc Jix.ck) voi k = 1,2, ... , k i : Tuong nr cho cac bien output Y i Vi du
Xl

la bien toc d¢ tren khong gian nen la mien gia tr\ V~LIy V

1=

[0, 200km/h].

Bien ng6n ngii toe d¢ c6 th~ c6 cac Itt gia tri

Ini't cluim, cham, trung binh, nhanh, rat nhanh }.


M6i gia tri ngon ngfr cua bien nay dtroc xac dinh bang mo: t~p mo tren V voi cac ham
thuoc J.lch(Lm(u), ... ,J.ltrungbinh(u).

95

-----_-

..

-~

2.2.3

Kh6u rna hoc. Nhir vay

VI nhieu luat cho duoi dang dung cac bien ngon ngli' voi cac tv thong thuong. voi nhirng gia tri (ro) quan sat diroc .do diroc eLI the, d0 khi0n Ihl dill thic] phai ma hoa,

co

Ih0 tham gia vao qua trlnh dicu

C6 th~ dinh nghia, mo hoa III m91 anh x a (mapping) IV khong gian de gia tri quan sal duoc (ro) vao khong gian cua cac tir-tap mo trcn khong gian ncn cua cac bien ngon ngfr input. Vi du ung voi bien ngon ngfr Toe d9 m91 xe lai do duoc: -- Tv 2.2.4

toe dt), ta eho


u = 75km/h.
f.ltrllllg

phep mo hoa bang anh X'.l

eto co:
Co

(Pri;'t ch(Lm(75),

f.lch(im(75),

binh(75),

f.lnhanh(75),

f.lra·t nhanh(75)

).

so ccc IUQt rna


V~IO

Irong do cac dieu k ien dau

uk ma dang IF ... THEN, va ca cac bien ra ( he qua) sli' dung cac bien ngon ngli', Viet dang 16ng quat, co sa cac luat mo trong cac h¢ Ihong nhieu bien vao (output) va m91 bien
Dang t6ng q~al cua cac IU~11 dieu khien mo la b9 cac quy ( nrc la voi cac h~ MISO)
I'

ra (output) Cho x

cho dirof dang sau:


y la bien ra (tlurong la cac bien ngon

x:!,

... ,x

II!

I~l cac bien van cua he thong,


i=l, ... .m, j=l,

ngir). Cac t~pAij'

Bj ,vO'i

... ,n la cac I~p mo trong cac khong gian Cac

nen Wong tmg cua cac bien vao va bien ra dang SLr dung cua h¢ thong.

RJ

la cac suy

dien ma (cac IU~1 rna ) dang "Neu ... thi" RI R2


_ ~~~_ ~_l_ _ ~~~.

(dang if ... then)


_

~~l_i\.l_l _ v.~~ _.v.~ )~_i\_~I_l__t!1_1_?__I_~ ~! ..',': X-",_


.:: __

~_1_ ~~_i\_I_:! .. ~~

v_~~_'!'_~~_i\_~'_2__I~_l_ !'._I~_ ~~.

._

eha: 1'lnh: i.i day A


1*' ...

va x", laAm y I~l B


,

A III * Iii cac gia Ir! ' dau vao hay sl! kien (co Ih0 mo hoac gia tri r6 ).
cac 11I~11 thirong cho duoi dang mo

Mot dang luang minh

i= 1 ....

, n.

cj day I/x

I'

x ~.... , x In) El

11191 ham ella c.ic bien Ir'.lng thai.

96

2.2.5

Me to suy dien
kh6 van dung logic rna va 1~lp luan xap xi.

Day la phan cot 16i nhat cua FLC trong qua trlnh rna hinh hoa cac bai roan dieu khien va chon quyet dinh cua con ngiroi trong khuon
])0

cac h¢ thong

dtroc xet diroi dang he vao-ra

nen luat suy dien modus ponens suy rong

d6ng mot vai tro rat quan trong, Nhir dil trinh bay ky trong phan tnroc. Suy luan xap xl, phep hop thanh va phep keo theo ella logic rna se quyet dinh nhirng cong viec chinh trong qua trlnh tinh toan cling nhu trong qua trinh rut ra ket luan. Bang sau day gioi thieu mot so phep keo thea mo (fuzzy implications) thirong dung trong dicn dat cac luat mo. Phep keo theo Cong thuc

duoc si'r

Toan ti1 min [Mamdani] Tolin ti1 tich [Larsen] Tich bi chan Quy tac so h9C[Zadeh] Quy dc max-rninl Zadeh]
SHY dien binh tlnrong

a => b = min(a , b)
a=>6

= a.b

a => b = rnax( 0, a+b-l) a => b = min(l,l-a+b)


a => h a=>= h

max(l-a, min(a,b» llleu cs b { o neu a> b

_,----------------------------------------

Logic Boole

a => b = max(l-a, b) a => b = { b h


a=>= l

Logic Godel

nen
neu

a:S b a> b

Phep keo theo Goguen

{l

bla

nell a:S; b neu a s- I:

-----.------------------------~--------------.------------~
2.2.6 Khau giai me Phuong phiip cU'c

Day la khau thuc hien qua trlnh xac dinh mot gfa tr] r6 co the chap nhan diroc lam dau ra tir ham thuoc ella gia trj mo dau ra. Co hai phirong dai
V~l

phap giai me chinh:

plllt(/n{!phcijJ

die/n trong tam. Tinh toan theo cac phirong ph.ip nay khong phirc tap.

Co th~ tham khao <1cac t~li lieu 13,121. 2.2.7 ling dl:mg
ella dieu khien

Ui1g dung dau tien

ma phai

k6 den ella nhorn Marndani

va Assilian

nam

11)74,1141. Tir dily pham vi irng dung thuc tien ella dieu khien rna trong cac linh vue khac nhau dii. het stre rong: nr dieu khicn 10 nung xi mang ILarsen, 19XO- day la irng dung thirc st!
d.iu ticn vao san xuat cong ughiep II)X9

I. qU~lII ly
giao

cac biii d6 xe I Sugcno va cong st! thong ngilm, quan

19X4,19X5, may he thong

dieu

khicn

van hanh

h¢ thong

Iy

nhom

cac thang khien

I Fu jitcc,

II)XX L dieu chinh

vice hoa clo trong cac nha m{IY loc mroc, dieu

97

may hom lam sach ruroc 1Yagishita khien phan ung hat nhan 1Sugeno,

et al., 19X5 I, dieu khien Kinoshita Togai et al.,

he thong

nang IVl.1rIgva dieu bay

IBernard,19XX,

19XXj, may

inrc thang

1990 I, v. v ... , cho t6i tham sat ole slf co tren duong cao toe 1Hsiao et aI., 19931 cac devices, va Watanabe, 19X6, nhom cong tac

thiet bi phan cUng mo 1fuzzy hardware

voi GS. Yarnakawa, 19X6, 19X7,19XX ... 1.


Trang sO' nhirng tmg dung thuc str thanh c6ng trong thirc ti~n con phiii nhac toi toi bo

FLC dung trong quan Iy san bay 1Clymer et al, ,19921, cac he thong dieu khien dirong slit va cac he thong can diu container [Yasunobu va Miyamoto, 19X5, Yasunobu'ct al., 19X6, 19X71· M9t irng dung rat hay cua dieu khien 1110 la he lti6u khien "the camera tracking control system" cua NASA,
Chung Hitachi, ta cling khong 1992 .... th~ khong nhac toi cac may 1110Ctrong gia dinh dung tivi, camera

FLC dang

ban tren th] twang Sanyo],

the gioi: may dieu hoa nhiet do lhang Mitsubishi], [Sanyo, Matsushita], vv .... oven) [Toshiba]

may gi~t [Matsushita, [hang Canon I, may hut

cac video camera

bui, 10 say (microwave Ngay

tir 1990, trong

1119t bai dang 0 tap chi AI Expert,

Vol.S, T.J. Schwartz

dil viet:

"T£.Ii Nhat ban da co hon 120 rrng dung cua dieu khien mo ''.

2.3
2.3.1

Cae h~ chuven gia ma (Fuzzy Expert Systems)


Cac h~ chuyen Intelligence) gia (Expert Systems) la mot nhanh cua bi? mon Tri tue nhan tao

(Artifical

Slr

dung cac tri thirc chuyen

biet d~ giiii quyet bai toan 0 giai doan gia thi tiurc ch,it hieu la cac h? system technology) bao gom:

dung cac chuyen gia - con ngiroi. Chung

phat tri~n vao nhfrng nam 1970 va da diroc irng

dung trong kha nhieu Iinh vue, Ngay nay noi den he chuyen thong trong do co sir dung cong ngM h¢ ch.uyerigia (expert cac ng6n ngii h? chuyen gia chuyen dung, cac chirong gia. dung ke nham phat tri~n va v~n hanh cac he chuyen

trinh va d. cac phan cung duoc thiet

Hien nay trong cac sach bao ngiroi ta thuong

tir dong nghia la "h¢ ch.uyen. gia


Sau day chung ta se cho cau true co

treri co Sd tri thuc " (knowledge-based


ban (hinh 2) va each st.! dung h? chuyen

expert gia.

system).

Giao di~n Doi thoai Dif!u chi;'h tri thU'c

Hinh 2: Cau true co ban ella h~ chuyen gia

98

Duoi day la vai C9t moe chfnh trong qua trmh chuyen gia:
1957 195X 1965 196X 1970 1973 1976 19X5

hmh thanh va phat trien cua cac he

mit dau "Chuang trlnh giiii quyet bai toan t6ng quat" (GPS).
Ngon ngfr I~p trlnh LISP. DENDRAL- he chuyen gia dflu tien. Mang ngu nghia. Ngon ngfr lap trlnh PROLOG. MYCIN - h¢ chuyen gia danh cho chuan doan y h9C (Shortliffe et all.). H¢ chuyen gia PROSPECTOR trong Iinh vue diachat. Cong CI,I chuyen gia CUPS cua NASA (expert system tool). h¢

Trong so nhirng h¢ ban dau nay h¢ MYCIN co y nghia rat Ian VI may lf do sau : a) b) c) No chi ra ding Trf tu¢ nhan tao co th~ Slr dung trong cac bili loan thuc litn. Trong MYCIN dil dira vao nhieu khai niern moi rat co loi cho nhirng phat trien v6 sau. No chirng rninh tinh kha thi cua cac khung cua h¢ chuyen gia, cac cong cu tao I~p h¢ chuyen gia (expert system shell).

2.3.2 Ben canh nhirng thanh cong cua cong nghe h¢ chuyen gia, Iy thuyet t~p mo V~I logic mo co nhieu uu diem troug bieu dien tri tlurc cua cac chuyen gia. Cho nen viec dira cac luat mo va d~c bier cac bien ngon ngfr va ham thuoc dil xuat hien kha sam. Cac h¢ chuyen gia trinh bay duoi day dil Slr dung cac luat mo (fuzzy rules). Ten/ tac gii\./narn CADIAG-2,Adlassnig et al.,1985 EMERGE, Hudson, Cohell,1988 ESP, Zimmermann, 1989 Linh
V\!C

Y (internal medicine) Phan tich da 1I nguc

FAULT, Whalen et aI., 1987 OPAL, Beusaua et al., 1988

Ke hoach . K,e toan

mac chien luoc

Lap lich cong viec

Thuc ti6n dil dii.n toi can phoi hop tot hon hai loai cong nghe nay, do la nhu cau ve nghien ciru cac h~ chuyen. gia nut (fuzzy expert systems). Nhtrng nghien ciru sau day la vi du: - FESS - mot h¢ chuyen gia mo tai sfr dung ,Hall va Kandell, 1992 - H¢ chuyen gia rno co muc dich tong quat, Schneider
V~I

Kandel, 1994.

- Nhfrng khung cho h¢ chuyen gia mo, Umano, Hatono va Tamura (Fuzzy expert system shells), 1994. - Cong trinh cua Whalen va Schott, 1992, tao ra mang suy dien ngon ngfr mo (Fuzzy linguistic inference network generator).

99

You might also like