c


 c
  
Phùng Quán (1932- 1995) là nhà văn đӇ lҥi nhiӅu dҩu ҩn khó quên trong lӏch sӱ văn hӑc
Cách mҥng ViӋt Nam tӯ nӱa sau thӃ ký XX. Anh là mӝt nhà văn chiӃn sĩ trӑn đӡi trung thành
vӟi lý tưӣng mà mình đã chӑn tӯ thuӣ thiӃu thӡi: Đi theo VӋ quӕc Đoàn chiӃn đҩu vì Tә quӕc vì
nhân dân. Dù phҧi vưӧt qua vô vàn tai ương đau khә suӕt 30 năm trӡi, tӯ sau vө "Nhân văn giai
phҭm"; dù phҧi đi lao đӝng cҧi tҥo tӯ Thái Nguyên, ViӋt Trt, Thanh Hóa, Thái Bình, không nhà
cӱa, lҩy nhau có hai con rӗi mà 20 năm ròng không có chӛ trú thân. Tên không đưӧc in trên sách,
phҧi "cá trӝm, rưӧu chӏu, văn chui".
ThӃ mà anh không hӅ thù oán ai, vүn cһm cөi viӃt và vүn viӃt "dòng đҫu thҷng ngay như
dòng cuӕi", luôn xưng tөng đҩt nưӟc, xưng tөng nhân dân, xưng tөng cách mҥng, xưng tөng tình
yêu bҵng nhӳng tác phҭm văn chương cuӕn hút bӕc lӱa và thiêí tha, nhân bҧn. Phùng Quán đã đӇ
lҥi trong lòng bҥn bè, đӗng nghiӋp mӝl nhân cách cao cҧ, mӝt lòng tin yêu đӗng đӝi và nhân dân
sâu sҳc, mӝt tҩm gương lao đӝng hêt mình, tӟi hàng chөc tác phҭm thơ, trưӡng ca, truyӋn thơ,
tiӇu thuyӃt đưӧc nhiӅu thӃ hӋ bҥn đӑc mӃn mӝ«
Mӝt Phùng Quán - Văn vӟi tiӇu thuyӃt "Vưӧt Côn Đҧo". Cho đӃn bӝ tiӇu thuyӃt ngót
ngàn trang "Tuәi thơ dӳ dӝi", đưӧc tái bҧn lҫn thӭ chín (lҫn tái bҧn gҫn đây nhât do Nhà xuҩt bҧn
Kim Đӗng thӵc hiӋn năm 2005). Tuәi thơ dӳ dӝi đưӧc đҥo diӉn Vinh Sơn dӵng thành phim cùng
tên làm xúc đӝng hàng triӋu khán giҧ ViӋt Nam trong và ngoài nưӟc. Phim đưӧc giҧi thưӣng
cӫa Liên hoan phim ViӋt Nam và Tәng Cөc Chính trӏ, Bӝ Quӕc phòng. "Tuәi thơ dӳ dӝi" xuҩt
hiӋn 32 năm sau sӵ kiӋn "Nhân văn", đưӧc giҧi thưӟng Hӝi Nhà văn, chӭng tӓ sӵ thӫy chung,
gan ruӝt trưӟc sau như mӝt cӫa ngòi bút Phùng Quán đӕi vӟi con đưӡng mà anh đã chӑn!
Mӝt Phùng Quán - Thơ coi "thơ là lý lӏch, là mҥng sӕng đӡi tôi "; vӟi nhӳng bài thơ gan ruӝt như
bài thơ "Lӡi mҽ dһn" nәi tiӃng mӝt thӡi:
Yêu ai cͱ b̫o là yêu
Ghét ai cͱ b̫o là ghét.
Dù ai ngon ng͕t nuông chi͉u
Cũng không nói yêu thành ghét.
Dù ai c̯m dao d͕a gi͇t
Cũng không nói ghét thành yêu«
Và nhӳng bài thơ "Hôn", "Trăng Hoàng Cung", "Đêm Nghi Tàm đӑc Đӛ Phӫ cho vӧ
nghe"« đӑc lên như nghe lӡi kinh cҫu nguyӋn cho thân phұn con ngưӡi:
Thơ ai như thơ ông
M͟i chͷ đ͉u như róc
Tͳ xương th͓t cu͡c đͥi
Tͳ bi thương ph̳n ṷt«
 m đi vͣi nhân dân
Thì thơ không th͋ khác
Dân máu l͏ kh͙n cùng
Thơ ch͇t áo đ̷p m̿t?«
Ngoài tiӇu thuyӃt, trưӡng ca, thơ, Phùng Quán còn có hàng chөc bài ký thҩm đүm chҩt
nhân văn viӃt vӅ nhӳng ngưӡi thân, vӅ đӗng đӝi, đӗng nghiӋp nôӍ tiӃng cӫa mình như Tӕ Hӳu,
Đoàn Phú Tӭ, NguyӉn Hӳu Đang, Văn Cao, Hӗ Vi, Phùng Cung, Trҫn Đӭc Thҧo, Tuân
NguyӉn«; viӃt vӅ nhӳng chiӃn sĩ cách mҥng Cuba; nhӳng hӗi ӭc vӅ nhӳng ngày đánh Pháp ӣ
HuӃ, nhӳng ngày đi lao đӝng cҧi tҥo ӣ công trưӡng Cә Đam, Thái Bình.v.v« Mӝt sӕ bài viӃt đã
đưӧc giӟi thiӋu trên các báo, nhưng cũng có nhӳng bài viӃt chưa công bӕ bao giӡ.
Chúng tôi chӑn lӑc và tұp hӧp nhӳng bài viӃt ҩy thành cuӕn sách "Phùng Quán- Ba phút
sӵ thұt". Tҩt cҧ nhӳng áng văn âý đưӧc viӃt vӟi mӝt giӑng văn pha hài rҩt chuyên nghiӋp, kêt cҩu
khúc chiêt, dүn ngưӡi đӑc đi tӯ bât ngӡ này đӃn bҩt ngӡ khác. Đӑc "Phùng Quán - Ba phút sӵ
thұt" bҥn đӑc sӁ hiӇu thêm sӕ phұn bi tráng mà cao thưӧng cӫa nhӳng ngưӡi trí thӭc; càng hiӇu
thêm sӵ nhân hұu cӫa cây bút, "mӝt đӡi lao lӵc, mӝt đӡi cay cӵc, mӝt đӡi thơ" Phùng Quán.
ĐӇ có đưӧc cuӕn sách, chӏ Vũ Thӏ Bӝi Trâm, ngưӡi vӧ thúy chung, ngưӡi mà khi yêu Phùng
Quán, gia đình và cơ quan khuyên "không nên lҩy đӭa nhân văn", đã khҳng khái: "Tôi tin anh ҩy
là ngưӡi tӕt, thӡi gian sӁ trҧ lӡi". Chӏ Bӝi Trâm năm nay 74 tuәi, cách đây hơn 20 năm chӏ bӏ ung
thư vú, thӃ mà đêm đêm lөc tìm, đӑc và chép lҥi lӯng tӡ di cҧo cӫa chӗng, đӇ giúp chúng tôi có
thêm nhӳng bài viӃt mӟi cӫa Phùng Quán. Tӯ hơn 11 năm nay, có tư liӋu nào vӅ Phùng Quán,
cӫa Phùng Quán là chúng tôi sưu tҫm cho bҵng đưӧc, rӗi cҩt giӳ, chӡ ngày công bӕ. Chúng tôi
tin rҵng cuӕn sách "Phùng Quán - Ba phút sӵ thұt " sӁ mang đӃn cho bҥn đӑc nhiӅu chi tiӃt mӟi
mҿ, cҧm đӝng vӅ đӡi thưӡng cӫa nhӳng nhân vұt "nәi tiӃng" mà lâu nay chúng ta ít có điӅu kiӋn
tìm hiӇu. Đӑc sách chúng ta càng trân trӑng tài viӃt ký và tҩm lòng thӫy chung như nhҩt cӫa
Phùng Quán.
Phùng Quán là nhà văn có sӕ phұn đһc biӋt. Tên tuәi và cuӝc đӡi anh luôn gҳn liӅn vӟi
nhӳng giai thoҥi pha chút huyӅn thoҥi. Vì vұy chҳc chҳn còn mӝt sӕ bài viӃt và tác phҭm cӫa anh
bӏ "thҩt lҥc" đâu đó trong giӟi bҥn bè. Chúng tôi rҩt mong sӁ tiӃp tөc nhұn đưӧc nhӳng lai cҧo
cӫa anh đӇ bә sung trong nhӳng lҫn tái bҧn sau.
Gác Phә Minh, Xuân Bính Tuҩt
NGÔ MINH
Ký cӫa Ngô Minh
Nhà xuҩt bҧn Văn nghӋ, thành phӕ Hӗ Chí Minh, 2006

u |  
  
Trong cuӝc đӡi làm văn cӫa tôi, tôi mҳc phҧi mӝt khuyӃt điӇm trҫm trӑng: DiӉn đҥt dài dòng.
Ngưӡi đҫu tiên dҥy cho tôi sӵ hàm súc, cô đӑng trong nghӋ thuұt ngôn tӯ là mӝt thanh niên
Cuba. Anh tên là Angtôniô ӂchxêvania, biӋt danh là Măngđana (Quҧ táo). Anh mӟi 22 tuәi, sinh
viên khoa ngӳ văn. Ngày đó đҩt nưӟc Cuba còn sӕng dưӟi chӃ đӝ đӝc tài Batitsta. Thói dӕi trá,
đҥo đӭc giҧ, lӯa bӏp đưӧc bӑn Batítsta chӑn làm quӕc sách cai trӏ dân. Quӕc sách này đưӧc lũ
khuyӇn ưng văn hóa, văn nghӋ tô vӁ, dӋt gҩm thêu hoa, nên ngày càng trӣ nên đӝc hҥi, ru ngӫ
không ít ngưӡi Cuba vӕn hào hiӋp, cҧ tin, nhiӋt tâm và lương thiӋn.
Măngdana tham gia tә chӭc bí mұt nhҵm lұt đә chӃ đӝ Batítsta. Anh cùng vӟi mҩy ngưӡi bҥn
thân tín trong tә chӭc hoҥch đӏnh mӝt kӃ hoҥch xé toҥc bӭc màn quӕc sách lӯa mӷ cӫa bӑn đӝc
tài và nói rõ sӵ thұt vӟi nhân dân. KӃ hoҥch khá mҥo hiӇm: Đánh chiӃm Đài phát thanh quӕc gia
vào giӡ phát thanh ca nhҥc, giӡ mà không mӝt ngưӡi dân Cuba nào không ngӗi bên máy thu
thanh. Sau khi đã dӵ liӋu tính toán kӻ lưӥng đӃn cҧ nhӳng chi tiӃt nhӓ nhһt nhҩt trong kӃ hoҥch
đánh chiӃm, Măngdana cùng vӟi bҥn anh biӃt chҳc rҵng chӍ chiӃm nәi đài phát thanh trong vòng
3 phút, có nghĩa là 180 giây đӗng hӗ, sau đó bӑn bҧo vӋ dài sӁ tiêu diӋt anh« Vұy là bài nói
chuyӋn cӫa anh sӁ phҧi chҩm hӃt ӣ giây đӗng hӗ thӭ 181. Anh đһt tên cho kӃ hoҥch mҥo hiӇm
này là "Ba phút sӵ thұt".
ĐiӅu làm Măngdana lo lҳng nhҩt không phҧi là viӋc đánh chiӃm Đài phát thanh, cũng không
phҧi là cái chӃt. Cái khó là anh phҧi nói đưӧc sӵ thұt vӟi nhân dân chӍ trong vòng ba phút!
KӃt quҧ, Măngdana cùng các bҥn anh, vӟi lòng dũng cҧm siêu phàm và tn thông minh tuyӋt vӡi
cӫa tuәi trҿ, đã thӵc hiӋn chiӃn công thҫn kǤ này mӝt cách toàn vҽn đúng như kӃ hoҥch đã đӏnh:
Bài nói cӫa anh chҩm hӃt vào đúng vào lúc nhӳng loҥt đҥn tiӇu liên bҳn thҷng vào ngӵc anh, vào
tim anh ӣ giây thӭ 181.
Sau ngày Cách mҥng Cuba thành công, Ăngtôniô ӂchxêvania đưӧc nhà nưӟc xã hӝi chӫ
nghĩa Cuba truy tһng danh hiӋu Anh hùng dân tӝc. ChiӃn công cӫa anh đưӧc nhà thơ Nga Xô
viӃt Éptusenkô viӃt thành bҧn tráng ca nәi tiӃng "Ba phút sӵ thұt". Câu chuyӋn vӅ Măngdana dҥy
tôi mӝt bài hӑc lӟn vӅ nghӋ thuұt ngôn tӯ. Cҧ nhӳng đӅ tài lӟn lao nhҩt như sӵ thұt, như chân lý,
đӅu có thӇ diӉn đҥt nó trong vòng 180 giây đӗng hӗ vӟi điӅu kiӋn tác giҧ phҧi sҹn sàng đem
mҥng sӕng trҧ giá cho nhӳng giây đӗng hӗ quý báu đó.
Sài Gòn 13-2-1993
2.| È   
Sáng mùng mӝt TӃt năm Canh Ngӑ. Như thưӡng lӋ, vӧ chӗng chúng tôi xuҩt hành vào 9 giӡ
sáng, đӃn chúc TӃt các gia đình hӑ hàng nӝi ngoҥi. Năm đó chúng tôi quyӃt đӏnh xông đҩt đҫu
tiên gia đình nhà thơ Tӕ Hӳu.
Trong mӕi liên hӋ gia tӝc, tôi gӑi nhà thơ bҵng cұu. Theo phong tөc miӅn Bҳc, tôi phҧi gӑi
bác, vì nhà thơ là anh em cô cұu ruӝt vӟi mҽ tôi. Cұu là con út trong gia đình, hàng cháu chúng
tôi vҭn quen gӑi cұu út. Mӑi năm, trên đưӡng đi chúc TӃt, tôi thưӡng vүn đi xe đҥp ngang qua
trưӟc cәng biӋt thӵ cӫa nhà thơ trên đưӡng Phan Đình Phùng. Cҧnh tưӧng tưng bӯng, tҩp nұp
trưӟc cәng biӋt thӵ tôi không tҧ nәi; chӍ đoán chҳc cҧ Hà Nӝi cũng chӍ năm bҧy nhà sánh kӏp mà
thôi. ô tô con đӫ hình dáng, màu sҳc, nhãn hiӋu, choáng lӝn như vӯa xuҩt xưӣng, đӛ mӝt hàng
dài san sát. Nhӳng bó hoa tươi thұt lӟn, thұt rӵc rӥ, đưӧc đưa tӯ trên xe xuӕng« Công an mһc lӉ
phөc đi lҥi dӑc vӍa hè. Lính cҧnh vӋ oai nghiêm bӗng súng đӭng gác bên cәng sҳt đӗ sӝ. Ngưӡi
ra ngưӡi vào nưӡm nưӧp, mһc toàn đӗ lӟn, nét mһt hӗng hào rҥng rӥ, đҫy vҿ trӏnh trӑng có pha
chút khúm núm. Ngang qua đó, không hiӇu sao tôi cӭ có cҧm giác sӡ sӧ, đҫu không khiӃn mà
chân cӭ tӵ đӝng đҥp xe dҥt sang bên kia đưӡng.

Nhưng TӃt này, trưӟc cәng biӋt thӵ cӫa nhà thơ quang cҧnh vҳng teo. Không có chiӃc ô tô
con nào, không công an cũng chҷng lính cҧnh vӋ. Cái cәng sҳt mӑi ngày nom như hҽp hҷn lҥi,
hai cánh cӱa khép hӡ, ai vào cӭ viӋc đҭy cӱa mà vào y như thӇ dân thưӡng. Hai vӧ chӗng chúng
tôi xuӕng xe đҥp đӱng tҫn ngҫn mӝt lúc trưӟc cәng sҳt.
"Dҩu xưa xe ngӵa hӗn thu thҧo
NӅn cũ lâu đài bóng tӏch dương«

Hai câu thơ cӫa Bà HuyӋn Thanh Quan bӛng đӝt ngӝt hiӋn ra trong trí nhӟ cӫa tôi vӟi toàn
bӝ vҿ đҽp u trҫm và sâu sҳc đӃn kinh ngưӡi cӫa nó.

"TӃt này là đúng ba mươi hai cái TӃt anh không đӃn chúc TӃt cұu" - tôi nói vӟi vӧ, tay khӁ
khàng đҭy cánh cәng sҳt. Chúng tôi dҳt xe qua khoҧng sân lӕm đӕm nhӳng mҧnh rêu, dӵa xe vào
tưӡng dãy nhà ngang dài tít tҳp, cuӕi dãy nhà là gara ô tô. Dãy nhà ngang này, mӟi năm ngoái
năm kia, còn ngưӡi ra ngưӡi vào tҩp nұp, vang vang tiӃng chuông điӋn thoҥi, tiӃng "Alô, tôi nghe
đây", tiӃng máy chӳ lách cách liên hӗi; trong gara ngӵ mӝt chiӃc ôtô đen choáng lӝn, nhìn thҳng
ra cәng vӟi cһp mҳt đèn pha sáng quҳc, uy nghi. Bây giӡ các cӱa phòng đӅu đóng kín, trong gara
đұu mӝt chiӃc xe con nhӓ thó, màu trҳng đөc.
Tôi bâng khuâng đưa mҳt nhìn cây táo già và cây hӗng tơ đӭng sát bên rào sҳt trưӟc tiӅn sҧnh
biӋt thӵ. Đây là hai cái cây nәi tiӃng đã đi vào thơ.

Cành táo đҫu hè rung rinh quҧ ngӑt", "Quҧ son nhún nhҭy đèn lӗng cành tơ". Nhìn cây tôi
bӛng chҥnh nhӟ đӃn anh lính trҿ thương binh Hoàng Cát viӃt văn. ChӍ vì cây táo này mà có lҫn
anh phҧi mang hӑa vào thân. Anh viӃt truyӋn thiӃu nhi "Cây táo ông Lành" và đã bӏ trӯng phҥt vì
có dөng ý nói xҩu cán bӝ lãnh đҥo cao cҩp. Giá hӗi đó anh đәi thành "cây nhót hay cây әi ông
Lành" chҳc đã không phҧi khә. Tôi nghĩ vұy và thҫm tiӃc cho anh. Chúng tôi bưӟc vào phòng
khách rӝng lӟn, thҩy nhà thơ đang tiӃp mҩy vӏ khách ăn mһc xuӅnh xoàng như chúng tôi, trong
đó có mӝt phө nӳ đӭng tuәi, gương mһt thanh thoát, sҳc sҧo, cӣi mӣ. Sau đó tôi mӟi đưӧc biӃt
ngưӡi phө nӳ này là chӏ Nҿ, vӧ đӗng chí Võ Chí Công.
 "Thưa cұu, năm mӟi vӧ chӗng cháu xin đӃn chúc TӃt, mӯng tuәi cұu mӧ và các anh chӏ«".
Sau ba mươi hai năm không gһp lҥi, nhà thơ vүn nhұn ra tôi. "Vӧ chӗng Phùng Quán" nhà thơ
nói như muӕn giӟi thiӋu luôn vӟi mҩy ngưӡi khách ± "Sao lâu nay cháu không đӃn cұu?" Giӑng
nhà thơ ân cҫn, có pha chút trách cӭ cӫa bұc bӅ trên.
Tôi thoáng mӝt giây bӕi rӕi, nhưng nhӡ mҩy chén rưӧu xuân trưӟc lúc xuҩt kích, nên đҫu óc
tôi trӣ nên mүn tiӋp. "Thưa cұu" - tôi chҳp tay cung kính, ý thӭc sâu sҳc rҵng tôi không chì nói
riêng vӟi nhà thơ mà vӟi cҧ khách khӭa đang có mһt - "Cháu biӃt như vұy là rҩt có lӛi vӟi cұu,
nhưng mong cұu hiӇu cho. Trưӟc đây, lúc cұu còn là uӹ viên Bӝ Chính trӏ, Phó Thӫ tưӟng thӭ
nhҩt, cháu chӍ đӃn vӟi mөc đích duy nhҩt là đӇ thăm, chúc TӃt cұu mӧ, nhưng bҥn hӳu và nhӳng
ngưӡi quen biӃt cháu sӁ đinh ninh Phùng Quán đӃn đӇ cҫu cҥnh, xin xӓ Tӕ Hӳu điӅu gì, và Tӕ
Hӳu gӑi Phùng Quán đӃn đӇ sai bҧo điӅu gì. Tҩm lòng thұt cӫa cháu dù biӋn minh đӃn ngàn lҫn
cũng chҷng ai tin. MiӋng lưӡi thӃ gian dӳ dҵn lҳm cұu ҥ. "Ai biӃt đâu ma ăn cӛ!". Bây giӡ mӑi
viӋc đã xong rӗi, vӧ chӗng cháu lҥi đưӧc đӃn chúc TӃt cұu mӧ«".

Nhà thơ nhìn tôi vӟi ánh mҳt vӯa thương hҥi vӯa cưӡi cӧt. "Thôi, đưӧc rӗi, hai vӧ chӗng
ngӗi xuӕng đây - nhà thơ chӍ hai cái ghӃ trӕng sát bên cҥnh. Tôi là anh cӫa mҽ Phùng Quán" -
nhà thơ giӟi thiӋu tôi vӟi mҩy ngưӡi khách, trong đó có anh Hӗ Ngӑc Đҥi, nhà giáo dөc cách tân
nәi tiӃng. Chúng tôi niӅm nӣ bҳt tay nhau. "Cұu có đӑc bàӍ thơ "Đêm Nghi Tàm đӑc Đӛ Phӫ cho
vӧ nghe" - nhà thơ nói - Bài thơ đưӧc lҳm". Tôi thӵc sӵ ngҥc nhiên trưӟc lӡi khen vӅ bài thơ đó.
ĐӃn chúc TӃt nhà thơ tôi ngҥi nhҩt là chuyӋn này. Tôi thҫm hy vӑng nhà thơ chưa đӑc.

Em ơi nӃu Tӱ Mӻ - Nhà ӣ rӝng mưӡi gian - Rào sҳt vӟi cәng son - ThӅm cao đá hoa lá -
Chҳc ông không thӇ làm - Mưa thu mái nhà tӕc«

Nhӳng câu thơ như thӃ có thӇ làm nhà thơ nghĩ rҵng có sӵ ám chӍ cá nhân« Lӡi khen bҩt
ngӡ này toát ra vҿ đҽp trong trҳng cӫa tâm hӗn nhà thơ: vӟi thơ bao giӡ cũng hoàn toàn vô tư.
Nhân nhҳc đӃn chuyӋn thơ, chӏ Nҿ bӛng ngӯng câu chuyӋn vӟi ngưӡi khách ngӗi cҥnh, quay
sang hӓi nhà thơ vӟi giӑng thҷng thҳn bӝc trӵc: "Sao lâu nay anh ít làm thơ thӃ? Anh đӯng đӇ
tâm gì nhiӅu đӃn nhӳng chuyӋn đã qua. Tôi nói thұt, mҩt đi mưӡi ông Phó Thӫ tưӟng tôi cũng
chҳng tiӃc bҵng mҩt mӝt nhà thơ như anh. Tuәi thanh niên tôi lao vào hoҥt đӝng cách mҥng mӝt
phҫn cũng do đӑc thơ anh. Ngày đó, bao nhiêu bài thơ trong tұp Tӯ ҩy tôi thuӝc làu làu. Hӗi bí
mұt, bӑn mұt thám bҳt tôi, chúng nó tra tҩn treo ngưӧc tôi lên, bҳt tôi khai báo. Tôi trҧ lӡi chúng
bҵng cách đӑc thơ anh, đӑc bài này tiӃp bài khác, đӑc suӕt đêm. Sáng hôm sau chúng nó sӧ phҧi
cӣi trói cho tôi« Không phҧi chúng nó sӧ tôi đâu, mà sӧ thơ anh đҩy«".
 Cũng là ngưӡi làm thơ, nghe ngưӡi phө nӳ kiên cưӡng này nói vӅ sӭc mҥnh lӟn lao cӫa thơ,
tôi thҫm ao ưӟc cҧ đӡi mình chӍ nhұn đưӧc mӝt phҫn mưӡi cӫa lӡi khen tһng đó - "Mӑi năm, TӃt
nào anh cũng có thơ Xuân - chӏ Nҿ lҥi hӓi tiӃp - Sao vài năm nay anh không có thơ Xuân?". "TӃt
này tôi cũng có làm mӝt bài, ngҳn thôi, thơ tӭ tuyӋt«". Vӧ tôi nói: "Xin cұu đӑc cho chúng cháu
nghe vӟi". Nhà thơ cưӡi cưӡi, đӑc bài thơ vӟi giӑng HuӃ đһc sӋt: "Đҫu đӅ bài thơ là "Anh bӝ đӝi
mua đӗng hӗ". Xin lưu ý là "anh bӝ đӝi" nghe: Có anh bӝ đӝi mua đӗng hӗ - ThiӋt giҧ không
rành anh cӭ lo - Đành hӓi cô nàng, cô tӫm tӍm; tӯ "tӫm tӍm" cӫa tôi là đҳt lҳm đҩy. "Giҧ mà như
thiӋt khó chi mô!". Nhà thơ đӑc lҥi lҫn thӭ hai, nhҩn mҥnh tӯng tӯ mӝt.
Khách khӭa nghe cũng đӅu cưӡi tӫm tӍm, nhưng không ai bình luұn gì hӃt. Tôi thì đoán hӑ
đӅu như bӏ hүng. Vì giӑng thơ khác lҥ biӃt bao so vӟi giӑng thơ quen thuӝc cӫa nhà thơ trưӟc
đây. Chào 61 đӍnh cao muôn trưӧng, câu thơ sáng khoái cӫa nhà thơ trong "Bài ca Xuân 61"
đưӧc nhiӅu ngưӡi hӋt vào nhӳng câu thơ sҩm ngӳ. Riêng tôi, bài thơ này làm tôi nghĩ ngӧi phân
vân: có lӁ nào mӝt nhà chính trӏ, mӝt nhà thơ tӯng trҧi, thông minh như cұu mà mãi cho đӃn lúc
bưӟc vào tuәi bҧy mươi mӟi bҳt đҫu ngҩm cái đòn-giҧ-thұt? Hay cұu đã ngҩm tӯ lâu nhưng phҧi
đӃn hôm nay, khi không còn hӋ lөy gì nӳa, mӟi có dӏp bӝc bҥch vӟi mӑi ngưӡi? "Các cháu ăn
mӭt đi - nhà thơ quay sang nói vӟi vӧ chӗng tôi". "- Thưa cұu cháu không quen ăn ngӑt. Cұu có
rưӧu chi ngon cho cháu uӕng, cháu xin uӕng ngay". "Rưӧu à? Cҥnh cái chân lò sưӣӍ có chai rưӧu
gì đó ngưӡi ta biӃu, cháu xem có uӕng đưӧc không?". "A, Rưӧu Nga? Ararat". Tôi vһn nút rót
mӝt ly đҫy và uӕng cҥn - Rưӧu ngon tuyӋt cұu ҥ. ThӃ mà vӯa rӗi nghe đâu Goocbachôp lҥi ra
lӋnh cҩm rưӧu, Goocbachӕp cùng tuәi vӟi cháu, tuәi Tân Mùi". "Cҩm rưӧu, nhà thơ dҵn giӑng -
Do đó mӟi làm thiӋt mҩt cӫa đҩt nưӟc mӝt trăm mҩy chөc tӹ rúp". Gương mһt cӫa nhà thơ đang
vui vөt sa sҫm, cһp mҳt đang vui chӧt lóe lên ánh tӭc giұn trưӟc mӝt tәn thҩt quá lӟn vӅ cӫa cҧi
cӫa mӝt đҩt nưӟc mà nhà thơ yêu mӃn tӯ thuӣ thiӃu thӡi và đã tӯng viӃt nên nhӳng vҫn thơ xao
xuyӃn lòng ngưӡi. Nhà thơ nói tiӃp: "Sӵ đúng đҳn và lӕ bӏch nhiӅu khi chӍ cách nhau mӝt sӧi
tóc".

Sau khi khách khӭa ra vӅ, chӍ còn lҥi ba cұu cháu. Tôi đã uӕng đӃn ly Ararat thӭ năm. Rưӧu
bҳt đҫu ngҩm làm tôi trӣ nên mҥnh dҥn. Tôi hӓi nhà thơ câu hӓi tôi muӕn hӓi tӯ lâu: "Thưa cұu,
cháu rҩt muӕn biӃt, bây giӡ thӵc sӵ cұu mong muӕn điӅu gì?". Mӝt thoáng trҫm ngâm, nhà thơ
nói: "Cұu ao ưӟc còn đӫ sӭc khӓe, đҥp mӝt chiӃc xe đҥp vӅ trong quê mình, sӕng lҥi kӹ niӋm cӫa
thӡi ҩu thơ, thӡi hoҥt đӝng sөc sôi cӫa tuәi thanh niên, rӗi đһt nhӳng bài vè như Mҽ Suӕt, Ba
mươi năm đӡi ta có Đҧng, Nưӟc non ngàn dһm« tìm đӃn nơi có đӗng bào, bà con tө tұp, đӑc lên
cho bà con nghe« Cұu mong muӕn đưӧc làm ngưӡi hát rong cӫa nhân dân".

Nhà thơ ngӗi yên lһng mӝt lúc lâu. ánh mҳt nhà thơ trӣ nên tĩnh lһng thâm trҫm như mһt vӵc
nưӟc cӫa mӝt dòng suӕi lӟn lҳng lҥi sau khi chҧy qua biӃt bao ghӅnh thác dӳ dӝi cӫa cuӝc sӕng
và cách mҥng. "Nhưng cұu còn bұn vào viӋc phҧi hoàn thành công tác Đҧng giao. Vҧ lҥi sӭc
khӓe cũng kém đi nhiӅu, nên cái điӅu ao ưӟc đó e khó lòng thӵc hiӋn đưӧc«"
Nghe nhà thơ tâm sӵ mҳt tôi tӵ dưng mӡ lӋ, lòng quһn thҳt cҧm thương ngưӡi cұu cӫa tôi
sang Xuân này, bưӟc vào tuәi bҧy mươi đã trӣ lҥi nguyên vҽn mӝt nhà thơ, mӝt NHÀ THƠ viӃt
hoa.

Có lúc nhà thơ đã đҥt đӃn chӭc Tam Công trong bӝ máy quyӅn lӵc cӫa đҩt nưӟc, nhưng cuӕi
đӡi lҥi chӍ mong ưӟc đưӧc làm mӝt nghӋ sĩ hát rong cӫa nhân dân mà không hy vӑng thӵc hiӋn
đưӧc. Trong khoҧnh khҳc đó, lҫn đҫu tiên tôi lĩnh hӝi đưӧc hӃt vҿ cao sang cӫa thi ca đích thӵc.

Vӧ chӗng tôi xin phép cұu ra vӅ đӇ còn đi chúc tӃt nhiӅu gia đình khác. Nhà thơ đӭng lên tiӉn
chúng tôi và dһn: "Khi nào có thì giӡ hai vӧ chӗng đӃn chơi vӟi cұu. Cұu thưӡng rҧnh vào buәi
chiӅu". Nhà thơ khoác vai tôi mӝt bên, vӧ tôi mӝt bên lӳng thӳng đi ra cәng. Bưӟc xuӕng khӓi
nhӳng bұc tam cҩp nhà thơ nói vӟi vӧ tôi: "Thҵng Quán nó dҥi«". Khi ra gҫn đӃn cәng sҳt, nhà
thơ dӯng lҥi, nói tiӃp như vүn không dӭt dòng suy nghĩ cӫa mình: "« mà cұu cũng dҥi«". Mҩy
ly rưӧu Ararát làm cái lưӥi tôi trӣ nên phóng túng, tôi bұt cưӡi to: "Thưa cұu, thì chính cұu đã
viӃt điӅu đó thành thơ tӯ nӱa thӃ kӹ trưӟc: Ai nên khôn mà chҷng dҥi mӝt đôi lҫn!"

3.| _   !  

Cách đây ba năm, vào dӏp hè, tôi đưӧc thư cӫa nhà thơ Phҥm Hә mӡi đӃn nói chuyӋn vӟi các
cháu dӵ Trҥi sáng tác văn hӑc thiӃu nhi do Trung ương Đoàn phӕi hӧp vӟi Hӝi Nhà văn tә chӭc.
Tôi đã đӃn trò chuyӋn vӟi các cháu vӅ tác phҭm Tuәi thơ dӳ dӝi, và cùng vӟi ban lãnh đҥo trҥi tә
chӭc cho các cháu xem phim dӵa theo tác phҭm. Sau lҫn đó, các cháu thưӡng kéo đӃn nhà tôi
chơi, đӑc cho tôi nghe thơ, truyӋn mӟi sáng tác. Tình bҵng hӳu, thi hӳu trҿ già này cho đӃn hôm
nay vүn còn nguyên vҽn.
Mӝt buәi tӕi trӡi lҥnh, mưa lҩt phҩt, mӝt tӕp bҧy cháu kéo đӃn nhà tôi. Ba cháu ӣ Hà Nӝi, hai
cháu đӗng bҵng sông Cӱu Long, mӝt cháu Tây Ninh, mӝt cháu Tây Nguyên - ngưӡi dân tӝc Êđê,
"Chà, trӡi mưa gió tӕi tăm thӃ này mà các cháu chӏu khó đӃn chơi, làm bác cҧm đӝng muӕn
chӃt!" ± Tôi cưӡi nói. Mӝt cháu ngưӡi Hà Nӝi láu lӍnh tiӃp lӡi: "Bác đӯng chӃt vӝi, Bác phҧi còn
viӃt tiӃp Tuәi thơ dӳ dӝi cho chúng cháu xem". "Bây giӡ thӃ này nhé. Cách đây không xa, có cái
quán bán xôi nóng thӏt kho, ngon lҳm. Hôm nay bác đang có tiӅn, bác xin khao mӛi đӭa mӝt bát.
Đӗng ý chưa Ta đi đi không hӑ bán hӃt mҩt". Cháu gái ӣ Tây Ninh rөt rè thưa: "Chúng cháu
đưӧc bác Đӏnh Hҧi cho biӃt, bác là cháu cӫa nhà thơ Tӕ Hӳu. Chúng cháu muӕn đưӧc bác dүn
đӃn thăm nhà thơ, nghe nói nhà cũng ӣ gҫn đây«". Tôi hơi sӳng mӝt chút. Tôi đang ӭng xӭ vӟi
các cháu theo cung cách cӫa ngưӡi già vӟi con nít. Các cháu lҥi đang đһt cho tôi mӝt yêu cҫu
nghiêm túc cӫa ngưӡi lӟn. Tôi hӓi: "Nhưng các cháu nghĩ thӃ nào mà lҥi cương quyӃt tӯ chӕi
viӋc hҩp dүn là ăn xôi nóng thӏt kho đӇ đӃn thăm nhà thơ vào cái lúc đêm hôm mưa gió thӃ
này?". Mӝt cháu ӣ đӗng bҵng sông Cӱu Long nói: "Chúng cháu ao ưӟc đưӧc gһp nhà thơ đã làm
ra thơ Mҽ Tơm, Mҽ Suӕt, Sáng tháng năm, Bác ơi, Nươc non ngàn dһm«"
"Đó là mӝt lý do đҽp! Nhưng« tôi nhìn lên đӗng hӗ - tám giӡ. Bây giӡ đӃn thăm nhà thơ kӇ
cũng hơi muӝn. Bác chӍ sӧ nhà thơ đã đi nghӍ, không tiӃp« Nhưng nӃu các cháu đã quyӃt tâm
như vұy, bác cũng xin dүn đưӡng. NӃu nhà thơ đӗng ý tiӃp thì bác cháu ta vào. NӃu không thì
bác cháu ta kéo nhau đi ăn xôi nóng vӟi thӏt kho". Cháu gái ngưӡi Êđê có gương mһt rҩt xinh, và
cái miӋng cưӡi rҩt hóm, cúi xuӕng ngҳm cái lӑ hoa cҳm mҩy bông hӗng bҥch đӇ trên bàn nói:
"Bác cho cháu xin bông hӗng nho nhӓ này nhé". Cháu cҫm bông hoa hát lên mӝt câu gì đó bҵng
tiӃng Êđê nhưng vҿ mһt lҥi nghiêm trang như lӡi đӑc phù chú. Cháu bҿ tӯng cánh hoa mӝt, vӯa
bҿ vӯa nói theo kiӇu bói hoa: "TiӃp - không tiӃp - tiӃp - không tiӃp« Cuӕi cùng cháu reo lên vҿ
mӯng rӥ thұt sӵ: Nhҩt đӏnh nhà thơ sӁ tiӃp bác ҥ". ThӃ là mҩy bác cháu tôi đӝi mưa đӝi gió tӯ Hӗ
Tây đӃn đưӡng Phan Đình Phùng. Các cháu đӭng nép sát vào nhau trưӟc cánh cәng sҳt, im thin
thít, có vҿ hӗi hӝp lҳm. Tôi cũng hӗi hӝp không kém, vӯa nhҭm lҥi câu bói hoa cӫa cháu gái Êđê,
"TiӃp - không tiӃp«" vӯa đưa tay bҩm chuông. Lát sau có mӝt ngưӡi đàn ông đi ra mӣ cәng. Tôi
lӉ phép hӓi: "Xin lӛi anh, nhà thơ Tӕ Hӳu có nhà không ҥ?". "Có ҥ ". "Không biӃt nhà thơ đã đi
nghӍ chưa?". "Vӯa mӟi đi nghӍ". Tôi thoáng mӝt chút bӕi rӕi, đưa tay vuӕt nưӟc mưa trên mһt,
nói: "Tôi muӕn nhӡ anh vào nhà thưa lҥi vӟi nhà thơ, có các cháu ӣ Trҥi sáng tác văn hӑc thiӃu
nhi, ngưӡi Hà Nӝi, miӅn Nam, Tây Nguyên« muӕn đưӧc gһp thăm nhà thơ. Nhà thơ có thӇ tiӃp
đưӧc không?". Mӝt lát sau, anh trӣ ra: "Nhà thơ mӡi các cháu vào". Anh đi trưӟc dүn đưӡng. Tôi
đi theo anh. Các cháu xúm quanh, níu chһt lҩy hai cánh tay tôi, như kiӇu trҿ con sӧ bӏ lҥc đưӡng,
líu ríu băng qua cái sân rҧi sӓi ưӟt nưӟc mưa và loang lә bóng cây. Đèn phòng khách bұt sáng.
Chúng tôi bưӟc vào. Các cháu đӭng dӗn vào mӝt góc, nét mһt lo lҳng, căng thҷng, ngóng vӅ phía
cӱa ra vào.
Mӝt phút sau, nhà thơ tӯ trên gác xuӕng, ăn mһc chӍnh tӅ như sҳp đi dӵ hӑp hoһc đӃn nói
chuyӋn vӟi mӝt cơ quan nào đó, nét mһt tươi cưӡi. "Cұu ҥ! ông ҥ!" Chúng tôi líu ríu, cung kính
chҳp tay chào. "Các cháu ngӗi xuӕng cҧ đi, sao lҥi đӭng thӃ" - nhà thơ chӍ hàng ghӃ trưӟc mһt,
và ngӗi đӕi diӋn vӟi các cháu. Ngưӡi nhà bưng khay trà, bánh ngӑt kҽo ra, bày lên bàn. Tôi đӭng
dұy thưa vӟi nhà thơ lý do cuӝc viӃng thăm bҩt chӧt này, và giӟi thiӋu vӟi các cháu nhà thơ. Nhà
thơ hӓi các cháu vӅ trҥi sáng tác, sӣ trưӡng sáng tác cӫa mӛi cháu, kӃt quҧ cӫa trҥi« Nhà thơ
chăm chú nghe các cháu trҧ lӡi. Không khí phút chӕc trӣ nên cӣi mӣ, đҫm ҩm, giӕng cҧnh tưӧng
mӝt ngưӡi ông âu yӃm trò chuyӋn vӟi đàn cháu nӝi, ngoҥi tӯ các nơi xa vӅ thăm.
Chính giӳa phòng là cái lò sưӣi xây. Trên bӋ đһt mӝt chiӃc nhà rông, pho tưӧng Lênin, và
mӝt cһp ngà voi tuyӋt đҽp gҳn trên giá gӛ. Mӝt cháu ngưӡi Hà Nӝi xuýt xoa: "Sӯng con gì mà
đҽp quá". Cháu gái ngưӡi Êđê nói vӟi bҥn: "Không phҧi sӯng - ngà voi đҩy". "Thưa cұu, cháu
này ӣ Tây Nguyên, ngưӡi dân tӝc Êđê - Tôi chӍ cháu gái nói - cháu 15 tuәi vӯa làm thơ vӯa sáng
tác cҧ ca khúc. Nhà thơ nói: "Ngày trҥc tuәi cháu, bác cũng đã làm thơ - nhà thơ cưӡi - nhưng
không đưӧc vào trҥi sáng tác mà làm thơ như các cháu đâu« Quê cháu có gҫn làng Rô không?
Hӗi trҿ bác đã tӯng sӕng và hoҥt đӝng ӣ đó«". "Thưa ông, bҧn cháu các làng Rô khá xa nhưng
cháu đã đưӧc đӃn thăm làng Rô mҩy lҫn., đi thӵc tӃ sáng tác. Cháu nghe ngưӡi làng Rô kӇ hӗi
ông còn trҿ măng đã đӃn vùng này tuyên truyӅn, gây cơ sӣ cách mҥng. Mӝt cө già làm nghӅ bүy
sұp voi, thương ông như con đҿ. Cө già hӭa bүy đưӧc con voi có cһp ngà thұt đҽp đӇ tһng ông.
Khi cө già bүy đưӧc voi thì ông bӏ bӑn Pháp bҳt vào nhà tù. Cө già trưӟc lúc mҩt, trao cһp ngà
voi cho ngưӡi con trai cҧ và dһn: "Cһp ngà này là đӇ tһng cho mӝt ngưӡi cӝng sҧn và là mӝt nhà
thơ, tên là Tӕ Hӳu. Con phҧi giӳ cҭn thұn và phҧi tìm đưӧc cho đưӧc Tӕ Hӳu trao tұn tay. Có
như vұy cha chӃt mӟi đưӧc yên lòng". Ngưӡi con sau đó đi du kích đánh Pháp, bӏ Pháp đánh
trӑng thương. Trưӟc lúc hy sinh ngưӡi con trao lҥi cһp ngà voi cho con trai nhӓ cӫa mình, dһn lҥi
lӡi trăn trӕi cӫa ông nӝi. "Con cӭ tìm đi rӗi sӁ gһp ngưӡi cӝng sҧn Tӕ Hӳu. Cha tin chҳc nhà thơ
đó vүn sӕng và đang sӕng đâu đó trên đҩt nưӟc này«". Hӗi đánh Mӻ ông đi chiӃn trưӡng miӅn
Nam, làm thơ "Nưӟc non ngàn dһm", trӣ lҥi thăm làng Rô. Cháu nӝi cө già săn voi lӟn lên nӕi
nghiӋp cha làm du kích đánh Mӻ gùi cһp ngà voi đӃn, trao tұn tay ông« "Thưa ông có phҧi đúng
cһp ngà voi này không ҥ?". "Đúng đҩy cháu ҥ". Cháu gái Tây Ninh viӃt truyӋn ngҳn, đӭng lên,
mҳt rưng rưng: "Thưa ông tӯ ngày cháu đi hӑc cҩp mӝt, cháu chӍ thҫm ao ưӟc mӝt lҫn trong đӡi
đưӧc nhìn thҩy tұn mҳt "Đӭa con cӫa vҥn nhà - Em cӫa vҥn kiӃp phôi pha - Anh cӫa vҥn đҫu em
nhӓ - Không áo cơm cù bҩt cù bơ". ThӃ mà đêm nay không ngӡ«" Cһp môi nhӓ cӫa cháu chӧt
run lên, nghҽn lӡi, lһng lӁ quӋt nưӟc mҳt. Cháu gái ngưӡi Êđê lҩy trong túi áo ngӵc ra bӕn quҧ
táo vàng ươm xӃp vào cái tách trà, hai tay cung kính bưng lҥi đһt trưӟc mһt nhà thơ: "Cháu xin
phép đưӧc tһng ông mҩy quҧ táo ҥ". Nhà thơ cҫm mӝt quҧ táo lên ngҳm nghía hӓi: "Cháu nghĩ
thӃ nào mà lҥi tһng táo?". "Dҥ thưa vì ông đã làm đưӧc câu thơ đҽp như quҧ táo. Cành táo đҫu hè
rung rinh quҧ ngӑt ҥ". "Cám ơn cháu - nhà thơ trҫm ngâm nói - quҧ táo thӃ hӋ bác còn bé tý, đӃn
thӃ hӋ các cháu nó đã lӟn lên bҵng ngҫn này« Cuӝc sӕng thұt là tӕt đҽp".
Tôi nói: "Thưa cұu, hai giӡ chiӅu mai, trҥi sáng tác cӫa các cháu làm lӉ bӃ mҥc. NӃu cұu
không bұn viӋc cháu xin thay mһt trҥi mӡi cұu đӃn dӵ vӟi các cháu?". "Hai giӡ chiӅu à? Đưӧc,
cұu sӁ đӃn. Tә chӭc ӣ đâu thӃ? "Dҥ Hӝi trưӡng khách sҥn Khăn quàng đӓ đưӡng Hoàng Hoa
Thám. Cháu sӁ xin đӃn dүn đưӡng". "Cұu sӁ hӓi anh lái xe, chҳc anh ҩv biӃt chӛ thôi".
Trên đưӡng trӣ vӅ nhà, các cháu nә ra mӝt cuӝc tranh luұn vӅ thơ khá sôi nәi.
Đúng hai giӡ chiӅu hôm sau nhà thơ đã có mһt ӣ hӝi trưӡng. Tôi đӃn muӝn mҩy phút. Bưӟc
vào đã thҩy nhà thơ ngӗi sau dãy bàn kê trên bөc đӕi diӋn vӟi các cháu, cùng vӟi nhà văn Vũ Tú
Nam, nhà thơ Phҥm Hә, và đӗng chí cán bӝ lãnh đҥo Trung ương Đoàn. Nhà văn Vũ Tú Nam
đӭng lên giӟi thiӋu: "Trҥi sáng tác chúng ta hôm nay đưӧc mӝt vinh dӵ và mӝt phҫn thưӣng rҩt
lӟn. Nhà thơ Tӕ Hӳu đӃn thăm chúng ta. VӅ tuәi tác thì nhà thơ vào bұc ông nӝi, ông ngoҥi cӫa
các cháu. Nhà thơ là ngưӡi đã sáng lұp ra Hӝi Văn nghӋ ViӋt Nam, sáng lұp ra Hӝi Nhà văn - và
trҥi sáng tác cӫa chúng ta hôm nay cũng là mӝt phҫn công lao đóng góp cӫa nhà thơ«".
Tôi tӯ hàng ghӃ cuӕi cùng bưӟc lên cùng dãy bàn, chҳp tay nói: "Xin phép ban lãnh đҥo trҥi,
cho tôi đưӧc mҥn phép nói mӝt lӡi, trưӟc khi nhà thơ trò chuyӋn vӟi các cháu". Tôi kӇ vҳn tҳt
cuӝc viӃng thăm nhà thơ tӕi qua. Và chính nhӡ cuӝc viӃng thăm bҩt chӧt này mà nhà thơ hôm
nay có mһt vӟi chúng ta. Kính thưa nhà thơ Tӕ Hӳu, các vӏ đҥi biӇu, và các cháu. Sau cuӝc viӃng
thăm nhà thơ tӕi qua, trên đưӡng cùng các cháu trӣ vӅ nhà, tôi bӛng nhұn ra mӝt điӅu vô cùng
thҩm thía: "Thì ra nhân dân không quên mӝt điӅu gì hӃt, viӋc hay eũng như viӋc dӣ. ViӋc dӳ
cũng như viӋc lành. Bҩt cӭ ai làm đưӧc mӝt viӋc tӕt cho đҩt nưӟc, dù viӋc nhӓ cũng đưӧc ghi
khҳc vào ký ӭc nhân dân. Nguӗn ký ӭc này đưӧc truyӅn tӯ đӡi này sang đӡi khác, thӃ hӋ này
sang thӃ hӋ khác. Giӕng như mӝt dòng sông chҧy lһng lӁ, tha thiӃt trong tiӅm thӭc cӫa nhân dân,
vì càng chҧy qua nhiӅu thӃ hӋ dòng s.ông càng đưӧc thanh lӑc, mӛi ngày mӛi thêm sâu thҷm,
thêm xanh đҵm, thêm rӝng lӟn« Lòng biӃt ơn là mӝt phҭm cách vô cùng lӟn lao cӫa dân tӝc
chúng ta". Nhà thơ Tӕ Hӳu trò chuyӋn vӟi các thӃ hӋ nhà văn nhà thơ tương lai vӅ thơ, vӅ cuӝc
đӡi, vӟi giӑng chan chӭa hy vӑng và niӅm thương mӃn. Nhà thơ tһng mӛi cháu mӝt tұp thơ Tӯ
ҩy vӯa đưӧc tái bҧn không rõ lҫn thӭ bao nhiêu.
(*) Bài vi͇t này là di c̫o cͯa Phùng Quán, đưͫc bà Vũ Th͓ B͡i Trâm (bà qu̫ phͭ Phùng
Quán) vô tình phát hi͏n trong ḱt tͯ khi chuy͋n nhà t͵ bên H͛ Tây v͉ chung cư Vĩnh Phúc. Phía
trên bài vi͇t b̹ng chͷ bút s̷t vͣi nét m͹c tím này có đ͉ rõ "Kính g͵i Ban Biên t̵p Ti͉n Phong
Chͯ nh̵t". Bà Trâm đ chuy͋n di c̫o đ͇n đúng đ͓a ch͑ mà tác gi̫ mu͙n g͵i g̷m. Và đ đưͫc
báo Ti͉n Phong Chͯ nh̵t đăng trên s͙ 32 ngày 10-8-2003. V̵y là sau g̯n 10 năm bài vi͇t mͣi
đ͇n đưͫc nơi c̯n đ͇n. (BT)
‹ |
 "#_ "
Hӗi còn đánh Mӻ, tôi làm viӋc ӣ Vө Văn hóa quҫn chúng. Chӏ Băng, vӧ anh Văn Cao làm ӣ
Ban B, cùng trong ngôi nhà 51- Ngô QuyӅn, Bӝ Văn hóa. Hӗi ҩy giá gҥo ngoài ӣ Thái Bình lên
đӃn 3 đӗng mӝt ký. Ngưӡi Thái Bình đói kéo nhau vӅ Hà Nӝi ăn xin. Mӝt buәi trưa tôi ngӗi uӕng
nưӟc chè chén 5 xu (ghi sә nӧ) ӣ cái quán xӃ bên cӱa Bӝ. Chӧt nhìn thҩy Văn Cao cùng vӟi
Đoàn Văn Chúc - Giҧng viên Trưӡng Đҥi hӑc Văn hóa vӏn vai nhau, chӃnh choáng, xӍêu vҽo đi
ngang qua. Tôi ơi ӟi gӑi hai anh vào uӕng nưӟc, hút thuӕc. Lâu không gһp Văn Cao, tôi sӱng sӕt
thҩy gương mһt anh bҥc trҳng như tӡ giҩy, hai má hóp sâu, chòm râu lơ thơ làm cho khuôn mһt
anh càng thêm nhӑn hoҳt. Trong quán lúc này có bӕn năm ngưӡi khách. Hӑ đӅu nhìn anh. Và tôi
biӃt chҳc là hӑ không biӃt anh là ai.
- Anh hút thuӕc lào đi. Tôi đưa điӃu cày cho anh, nói vӟi chӏ chӫ quán: - Chӏ cho tôi gói
thuӕc lào
Văn Cao chұm rãi thông điӃu, hӓi chӏ chӫ quán:
- Thuӕc lào cӫa chӏ là thuӕc lào Tây hay thuӕc lào ta?
Chӏ chӫ quán ngơ ngác:
- Làm gì có thuӕc lào Tây ҥ?
Tôi cưӡi giҧi thích:
- Ý anh ҩy muӕn hӓi thuӕc lào cӫa chӏ là thuӕc lào mұu dӏch hay thuӕc lào chui. Thuӕc lào
mұu dӏch là thuӕc lào Tây.
Chӏ chӫ quán nói:
- ThӃ thì thưa ông anh, thuӕc lào Tây ҥ, em không có thuӕc lào ta.
 Mӝt ông khách móc túi lҩy gói thuӕc lào bӑc trong túi giҩy bóng, đưa cho anh:
- Tôi có thuӕc lào ta đây. Chính hiӋu Tiên Lãng, mӡi ông ăn thӱ.
Văn Cao đӥ gói thuӕc lào, vê mӝt điӃu bӓ vào nõ, nói vӟi ông khách:
- "Ăn thuӕc" đó mӟi đúng là ngôn ngӳ cӫa ngưӡi ghiӅn thuӕc lào - Văn Cao rít mӝt hơi tұn
sӭc, tӯ tӯ nhҧ khói - Đúng là chính hiӋu Tiên Lãng, ông cho tôi xin thêm điӃu nӳa?
- Mӡi ông cӭ tӵ nhiên.
Văn Cao hӓi tôi:
- Quán có tiӅn đó không, cho mình vay 5 đӗng. Hai thҵng tӯ sáng đӃn giӡ chӍ toàn rưӧu
suông, muӕn đi ăn bát cháo.
- Em chӍ có ba đӗng, anh cҫm tҥm.
Văn Cao bӓ tiӅn vào túi. Hai ngưӡi đӭng lên, lҥi vӏn vào nhau, xiêu vҽo dҳt nhau đi.
Ông khách cho thuӕc lào ái ngҥi nhìn theo hai ngưӡi đi khuҩt ӣ ngã tư Ngô QuyӅn - Trҫn
Hưng Đҥo:
- Nhìn cái nưӟc da trҳng bӋch cӫa ông ta mà tôi phát sӧ. Chҳc chҷng còn sӕng đưӧc bao lâu
nӳa.
TôӍ hӓi ông:
- Ông có biӃt ông ҩy là ai không?
- Không, tôi đoán là dân ӣ Thái Bình mӟi lên. Tӯ hôm gҥo lên 3 đӗng mӝt ký, dưӟi đó nhiҿu
ngưӡi đӭt bӳa«
Tôi nói:
- Ông ta là ngưӡi đã viӃt mӝt bài hát mà mӛi lҫn hát ìên, cҧ nưӟc phҧi đӭng nghiêm, kӇ cҧ cө
Hӗ.
Ông khách trӧn tròn mҳt:
- Ông ta là nhҥc sĩ Văn Cao?
- Đích thӏ là Văn Cao!
Ông khách đang uӕng dӣ hӟp nưӟc, ngӗi ngҭn ra mӝt lúc lâu như ngưӡi bӏ nghҽn, rӗi buông
lӱng mӝt câu:
- ThӃ thì còn ra thӃ nào nӳa«!
Lát sau chӏ Băng tӯ trong cӱa Bӝ đi ra. Vӯa nhìn thҩy tôi, chӏ túm lҩy hӓi:
- Tӯ sáng tӟi giӡ anh có thҩy anh Văn đi ngang qua đây không?
- Anh vӯa đi cách đây hai mươi phút. Anh hӓi vay tôi năm đӗng, tôi chӍ có ba đӗng đưa cho
anh.
- Có khә thân tôi không! Ӣ nhà khách ngưӡi ta đӧi suӕt tӯ sáng tӟi gҫn trưa.
- Khách ӣ đâu đӃn mà quan trӑng thӃ? Chҳc là nhà báo quӕc tӃ đӃn phӓng vҩn anh vӅ cuӝc
đӡi và sӵ nghiӋp sáng tác.
Chӏ Băng nhăn nhó khә sӣ:
 - Khách tӯ Hà Giang xuӕng, ӣ Xí nghiӋp chӃ biӃn chè. Hӑ muӕn nhӡ anh Văn vӁ cho cái
nhãn chè. Ngưӡi ta đem xuӕng 50 đӗng vӟi 10 gói chè loҥi 1. Chӡ mãi không đưӧc thӃ là ngưӡi
ta đem tiӅn, đem chè đi nhӡ hӑa sĩ khác.
Nghe chӏ kӇ tôi cũng thҫm tiӃc cho anh. 50 đӗng vӟi 10 gói chè Hà Giang loҥi 1. Chao ôi,
thұt đáng tiӃc!
Hôm sau tôi gһp Văn Cao, kӇ lҥi chuyӋn hôm qua, hӓi anh:
- Sao anh lҥi bӓ dӣ mӝt cái đơn đһt hàng ngon lành thӃ? Hay anh quên?
- Mình nhӟ chӭ, chӍ cҫn ngoҥch trong nӱa tiӃng là có 50 đӗng« Nhưng mình bӓ đi lang
thang uӕng rưӧu suông vӟi thҵng Chúc và phҧi hӓi vay con gái.
Anh lҳc đҫu:
- Mình rҩt cҫn tiӅn mà cũng vô cùng chán tiӅn«
Tôi đưӧc quân đӝi cách mҥng giáo dөc tӯ ngày còn là mӝt thiӃu niên: "Nhân tài là báu vұt
cӫa Tә Quӕc. Nhӳng ngưӡi lính chúng ta có nhiӋm vө phҧi chăm nom, săn sóc, bҧo vӋ hӑ như
con ngươi cӫa mҳt mình".
Năm tôi 17 tuәi là lính trinh sát cӫa Trung đoàn 101. Tôi đưӧc cӱ vào đӝi bҧo vӋ cho mӝt
nhóm văn nghӋ sĩ có tên tuәi ӣ vùng tӵ do khu Bӕn đi thӵc tӃ chiӃn trưӡng. Chính uӹ trung đoàn
Trҫn Quý Hai đã đӃn chӍ thӏ và dһn dò chúng tôi như vұy. Lúc đó chiӃn trưӡng Thӯa Thiên bom
đҥn đҫy trӡi, chұt đҩt. Sau hơn mӝt tháng đӝi chúng tôi đã hoàn thành xuҩt sҳc nhiӋm vө trên
giao. Hơn mӝt chөc trұn càn vây ráp lӟn nhӓ nhưng bӑn giһc không đөng đưӧc cái lông chân cӫa
văn nghӋ sĩ. Đӝi bҧo vӋ chúng tôi có 8 ngưӡi, hy sinh mҩt hai. Còn tôi thì bӏ thương ӣ cҷng chân,
suýt nӳa phҧi cưa trên đҫu gӕi. Bao nhiêu năm tháng trôi qua, tôi đã trӣ thành ngưӡi lính già đҫu
bҥc, nhưng lӡi dһn dò cӫa chính uӹ ngày đó vүn còn tươi nguyên trong ký ӭc cӫa tôi.
Năm nhҥc sĩ Văn Cao 60 tuәi, tôi có làm bài thơ chúc thӑ anh, trong đó có đoҥn như sau:
Chúng tôi thưͥng mơ đ͇n anh
Như tr̓ nh͗ mơ đ͇n nhͷng anh hùng, truy͉n thuy͇t
Chúng tôi thưͥng mơ
M͡t hôm nào đó nh̩c sĩ Văn Cao b͓ b͙n
b͉ vây súng gi̿c
Chúng tôi sͅ xông ra ḽy ng͹c che đ̩ncho anh
Chúng tôi thưͥng mơ
Trên chi͇n trưͥng quê hương Tr͓ Thiên
Chúng tôi sͅ đánh m͡t tr̵n lͳng danhđ̭t nưͣc
Trên sông Hương, sông Th̩ch H n, sông B͛
m͋ anh v͉ anh vi͇t trưͥng ca
Như Trưͥng ca Sông Lô!«
á | _ $%&' '()* +",u
 Anh Cao Xuân Hҥo, nhà ngôn ngӳ hӑc, bҥn tôi tӯ mҩy chөc năm nay. Anh vӯa là hӑc trò,
vӯa là hàng xóm cӫa triӃt gia Trҫn Đӭc Thҧo, trưӟc ӣ ngõ Hàng Chuӕi và sau này ӣ khu tұp thӇ
Kim Liên.
Anh kӇ:
- Mình đang ngӗi dӏch sách bӛng ngӱi thҩy mùi cháy khét. Nhìn sang buӗng thҫy Thҧo, thҩy
khói tuôn ra các ngách cӱa. Mình hӕt hoҧng xô cӱa vào. Cҧ gian buӗng mӡ mӏt khói. Lҥ lùng
nhҩt là thҫy Thҧo đang đӭng bên cӱa sә, giӳa đám khói, hai tay vung vҭy, miӋng lҭm bҭm đӝc
thoҥi, như đang trình bày mӝt vҩn đӅ gì đó vӟi cҧ đám đông vô hình trưӟc mһt. Mình gӑi giұt:
"Anh Thҧo! Anh Thҧo! Buӗng anh cái gì cháy thӃ?". Anh Thҧo giұt mình vҿ ngơ ngác như vӯa
bӏ đánh thӭc khӓi cơn mê ngӫ: "Cháy à? Cái gì cháy; ӣ đâu nhӍ? Ӡ« ӡ« khói ӣ đâu mà nhiӅu
thӃ?". "Thì khói ngay trong buӗng anh chӭ đâu". Mình xông vào giӳa đám khói, tìm quanh gian
buӗng. Mӝt lúc mӟi phát hiӋn ra cái bӃp dҫu nҵm khuҩt sau tӫ sách, trên bӃp mӝt cái xoong
nhôm bӏ nung đӓ rӵc. Té ra thҫy nҩu cơm, cơm cҥn, quên cҧ đұy vung, quên cҧ tҳt bӃp. Xoong
cơm nҩu mӝt bӳa ăn cҧ ngày, cháy thành than và đang bӕc mùi mù khét lҽt. Phҧi vҩt vҧ lҳm mình
mӟi tҳt đưӧc cái bӃp dҫu nóng rүy, và bưng đưӧc cái xoong than cơm ra khӓi buӗng. Mình
không bưng thì thҫy có thӇ dùng tay không mà bê cái xoong« "Anh đang làm gì mà mҧi mê
thӃ?". Mình hӓi. Thҫy gӥ cһp kính ra khӓi mҳt, lau lau vào vҥt áo, nói: "Mình đang chú giҧi mӝt
chương hӃt sӭc lý thú và quan trӑng trong toàn bӝ trưӟc tác cӫa Hê-ghen«". Rӗi thҫy ngӗi luôn
vào bàn viӃt« như không còn nhӟ gì đӕn vө hӓa hoҥn chӃt ngưӡi suýt nӳa xáy ra.
Thҫy ӣ tҫng gác ba. Các gian buӗng ӣ khu tұp thӇ đưӧc thiӃt kӃ rҩt giӕng nhau. Mӝt buәi trưa
thҫy đi chӧ vӅ, tay xách cái làn đӵng mӟ rau muӕng, mҩy bìa đұu phө, chai nưӟc mҳm« Mӟi
trèo lên đӃn tҫng hai, thҩy gian buӗng cҥnh cҫu thang cӱa khép hӡ, thҫy đҭy cӱa bưӟc vào; cӱa
buӗng cӫa thҫy cũng thưӡng khép hӡ như vұy.
Ngưӡi đãng trí thì thi thoáng cũng có thӇ vào nhҫm buӗng. Nhưng vӯa bưӟc vào hӑ đã nhұn
ra ngay. Thҫy Thҧo thì không. Mһc dҫu vұt dөng trong buӗng này sang trӑng gҩp mưӡi vұt dөng
trong buӗng cӫa thҫy. Riêng cái giưӡng cӫa thҫy, hҽp mà trҧi chiӃc chiӃu mӕc meo. Còn buӗng
này giưӡng rӝng gҩp đôi, trҧi vҧi hoa sһc sӥ. Thҫy thҧn nhiên đӇ cái làn xuӕng nhà, nҵm lăn ra
giưӡng, mҳt lơ đãng nhìn lên trҫn nhà, và thưӧng cҧ hai chân lҩm bөi lên vҧi hoa. Chӏ chӫ nhà
quét tưӟc ngoài hành lang, bưӟc vào, trӕ mҳt nhìn: "Anh Thҧo vào chơi lúc nào mà em không đӇ
ý?". Thҫy hơi ngҭng đҫu lên, nhìn chӏ chӫ nhà, mһt nhăn lҥi, nói: "Xin lӛi chӏ, tôi vӯa đi vӅ hơi
mӋt. Có gì cҫn trao đәi, mӡi chӏ đӃn chiӅu«". "Nhưng đây là phòng nhà em kia mà?". Thҫy hӕt
hoҧng ngӗi dұy, nhìn quanh buӗng, vҿ ngơ ngác: "Ӯ nhӍ, chӃt thұt! Đúng là tôi nhҫm« Thành
thұt xin lӛi chӏ«".
"Mӝt hôm, thҫy gӑi mình sang - Hҥo kӇ - Tôi đӑc em nghe cái này, rӗi em góp ý kiӃn xem,
tôi viӃt thӃ đã đưӧc chưa"« Mình chuҭn bӏ đӇ nghe mӝt thiên khҧo luұn triӃt hӑc.
Nhưng té ra là mӝt bӭc thư gӱi Uӹ ban nhân dân khu phӕ và ban lãnh đҥo khӕi phӕ. Thư
đưӧc viӃt vӟi văn phong chuҭn mӵc, chính xác cӫa mӝt thiên bút ký triӃt hӑc. Nӝi dung tóm tҳt
cӫa bӭc thư như sau: "Sau khi bӕ tôi mҩt, trong khu phӕ có dư luұn Trҫn Đӭc Thҧo đӕi xӱ vӟi bӕ
không tӕt, bӕ ӕm không thuӕc men; chăm sóc không chu đáo nên bӋnh tình ngày càng trҫm
trӑng« Tôi xin thanh minh là dư luұn đó không đúng. Tôi đã nuôi dưӥng bӕ tôi rҩt tұn tình, lúc
bӕ tôi ӕm, tôi lo chҥy chӳa thuӕc men đҫy đӫ, mһc dҫu hoàn cҧnh kinh tӃ rҩt eo hҽp. NӃu cҫn
thiӃt, Uӹ ban cho ngưӡi đӃn điӅu tra các hӝ hàng xóm đӇ xác minh ý kiӃn trình bày cӫa tôi
v.v«". Mình ngӗi ngҭn ra, nhìn thҫy và tӵ hӓi: "Không biӃt thҫy đã điên chưa đây?". Mình hӓi:
"Nhưng viӋc này cҫn thiӃt gì mà thҫy phҧi mҩt công đӃn như vұy?". Thҫy nhìn mình, mҳt chӟp
chӟp sau cһp kính trҳng, có vҿ lҩy làm lҥ sao cұu hӑc trò mình lҥi đһt ra mӝt câu hӓi ngu ngӕc
thӃ? Thҫy cҭn thұn gҩp bӭc thư đút vào phong bì, nói: "ViӋc này theo tôi rҩt cҫn thiӃt. ĐӇ chính
quyӅn ngưӡi ta khӓi hiӇu nhҫm đҥo đӭc cӫa ngưӡi trí thӭc".
Sau ngày ông cө mҩt ít lâu, thҫy muӕn dҽp bӓ nhӳng vұt dөng thưӡng dùng cӫa bӕ, vì gian
buӗng quá chұt chӝi. Nhưng mӝt mình thҫy không đӫ sӭc chuyӇn nhӳng vұt dөng khá nһng tӯ
tҫng gác ba xuӕng sân.
Mӝt buәi trưa, thҫy đi đâu vӅ, thҩy mҩy chӏ buôn chè chai đӗng nát ngӗi túm tөm trên bãi cӓ,
soҥn xӃp nhӳng vұt dөng mua đưӧc. Thҫy quan sát có rҩt nhiӅu thӭ mà mình đang muӕn bӓ đi.
Thҫy nói vӟi các chӏ: "Tôi có mӝt sӕ đӗ đҥc bӓ đi giӕng nhӳng thӭ này, nhưng không mang
xuӕng đưӧc. Tôi muӕn nhӡ các chӏ khiêng giúp, có đưӧc không?".
Các chӏ vui vҿ nhұn lӡi ngay. Giưӡng, tӫ buýp-phê, ghӃ đҭu, ghӃ tӵa, chұu thau, chăn màn,
áo quҫn, giày dép« đưӧc đưa xuӕng, chҩt thành mӝt đӕng lӟn. Các chӏ lҥi còn giúp thҫy quét
tưӟc gian buӗng khá tươm tҩt. Thҫy rҩt cҧm đӝng trưӟc lòng tӕt và nhiӋt tình cӫa các chӏ. Thҫy
nói: "Tôi muӕn phiӅn các chӏ mang nhӳng đӗ đҥc đó ra khӓi sân. Vӭt ngәn ngang ӣ đó, bà con
trong khu tұp thӇ hӑ phê bình làm mҩt trұt tӵ, vӋ sinh công cӝng. TiӅn công bao nhiêu, các chӏ
cho tôi biӃt". Các chӏ nói: "Chӏ em chúng tôi thҩy hoàn cҧnh bác neo đơn, dӑn dҽp giúp bác,
chҷng phҧi công xá gì đâu ҥ". Mӝt giáo sư đҥi hӑc ӣ tҫng trên, nhìn xuӕng đӕng đӗ đҥc dưӟi sân,
tiӃc ngҭn ngưӡi: "Giưӡng tӫ, chăn màn còn tӕt thӃ kia, sao ông ҩy lҥi không nhӡ mình khiêng
giúp!". Còn thҫy thì phҩn khӣi ra mһt vì khӓi tӕn đӗng tiӅn công nào mà giҧi quyӃt đưӧc mӝt
viӋc sӭc mình không sao giҧi quyӃt nәi.
Thҫy gӑi Cao Xuân Hҥo sang xem gian buӗng vӯa đưӧc dӑn sҥch đӗ đҥc gұt gù đҳc ý: "Bà
con lao đӝng thұt tӕt, thұt tӯ tâm, thұt đáng kính trӑng".
DӉ có đӃn hai năm tôi không đӃn khu tұp thӇ Kim Liên. Lҫn này trӣ lҥi, tôi ngҥc nhiên thҩy
cái quán cӫa bà cө móm dưӟi gӕc xà cӯ, mà mưӡi năm trưӟc tôi thưӡng ghé hút thuӕc uӕng
nưӟc, vүn còn nguyên ӣ đó. Tôi vào quán uӕng chén rưӧu thay bӳa ăn sáng. Bà cө đang rôm rҧ
nói chuyӋn vӟi mҩy anh xích lô, chҳc là nhӳng khách quen« "Con cháu nhà tôi nó vӯa sҳm
đưӧc cái ti vi màu nӝi đӏa. Tӕi hôm kia, bҳt dây dӧ xong, bұt lên thҩy đang chiӃu cánh tang lӉ
mӝt ông tên là gì gì Thҧo đó. Ngưӡi ta giӟi thiӋu cái ông Thҧo này là nhà triӃt hӑc nәi tiӃng thӃ
giӟi, làm đӃn sáu, bҧy chӭc, chӭc nào cũng dài dài là, chҳc là toàn chӭc to đưӧc tһng huân
chương Đӝc lұp hҥng hai. Ông ta sang tұn bên Tây mà chӃt, cҧ Tây cҧ ta đӅu làm lӉ truy điӋu,
toàn bӝ cҩp cao, có danh giá đӃn dӵ« Trong khu nhà B6 đҵng kia cũng có mӝt ông tên Thҧo,
nhưng lôi thôi nhӃch nhác quá mҩy anh công nhân móc cӕng. Mùa rét thì áo bông sù sө, mùa nӵc
thì bà ba nâu bҥc phӃch, quҫn ӕng cao ӕng thҩp, chân dép cao su đӭt quai, đҫu mũ lá sùm sөp,
cư ӥi cái xe đҥp "Pơ-giô con vӏt" mà mҩy bà đӗng nát cũng chê. Thұt đúng như anh hӅ làm xiӃc?
Mһt cӭ vác lên trӡi, đҥp xem thinh thoҧng lҥi tӫm tӍm cưӡi mӝt mình như anh dӣ ngưӡi« Mӝt
buәi trưa nҳng chang chang, ông ghé vào quán uӕng cӕc nưӟc chè xanh, tôi hӓi: "Ông đi đâu vӅ
mà nҳng nom vҩt vҧ thӃ« Ӄ« Ӄ«". Ông nói: Lên chӧ Hàng Bè mua cӫi đun. Tôi hӓi: ThӃ cӫi
ông đӇ đâu cҧ rӗi? Ông quay lҥi nhìn cái "poócbaga", mһt cӭ ngҭn tò te. ChӍ còn có sӧi dây
buӝc! Cӫi ná rơi đâu hӃt dӑc đưӡng, chҷng còn lҩy mӝt que« Nghĩ cũng tӝi, già ngҫn ҩy tuәi
đҫu mà phҧi nҩu lҩy ăn, không vӧ, không con« Đҩy, cũng là Thҧo cҧ đҩy, mà Thҧo mӝt đҵng
thì chӃt danh, chӃt giá, còn Thҧo này thì sӕng cơ cӵc trҫn ai". Bà cө chép miӋng thương cҧm:
"Mӝt vài năm nay không thҩy ông đҥp xe ngang qua đây, dӉ chӃt rӗi cũng nên«".
Tôi uӕng cҥn chén rưӧu, cưӡi góp chuyӋn: "Cái ông Thҧo mà bà kӇ đó chính là cái ông Thҧo
ngưӡi ta chiӃu tang lӉ trên ti vi«". Bà già bĩu môi: "Ông đӯng tưӣng tôi già cҧ mà nói lӥm tôi!".
_
  - .
(1) Tr̯n mͱc Th̫o (1917 -1993)
ç  '/ 
0 '
Cái chӃt là mӝt điӅu khӫng khiӃp. Không ai không nguyӅn rӫa cái chӃt. Nhưng lҫn này tôi
phҧi tҥ ơn cái chӃt. Vì mӝt lӁ, nhӡ cái chӃt mà tôi và rҩt nhiӅu ngưӡi khác trong nưӟc, qua các
báo chí: Nhân dân, Văn nghӋ, Giáo dөc thӡi đҥi« đưӧc biӃt rҵng đҩt nưӟc chúng ta đã tӯng sinh
ra mӝt triӃt gia tҫm cӥ quӕc tӃ« Vì đây là "mӝt con ngưӡi siêu viӋt cӫa ViӋt Nam đã đành, mà
còn đáng cho nӅn văn hóa Pháp tӵ hào. Con ngưӡi đó cũng có phҫn cҩu thành cӫa chung nhân
loҥi" (Lӡi giáo sư đҥi hӑc NguyӉn Đình Chú trong mӝt bài viӃt cӫa ông).

Chúng tôi đưӧc biӃt nhiӅu tác phҭm triӃt hӑc cӫa triӃt gia đã đưӧc xuҩt bҧn ӣ Pháp, ӣ Anh, ӣ
Mӻ, ӣ Tây Ban Nha, ӣ Nhұt, ӣ Đӭc, ӣ Hunggari« Mӝt sӕ nưӟc ӣ châu âu đӅ nghӏ đưӧc mӡi triӃt
gia sang nưӟc hӑ đӇ viӃt thêm nhӳng tác phҭm triӃt hӑc khác, ViӋn Hàn lâm Đӭc muӕn mӡi triӃt
gia sang đӇ trao đәi vҩn đӅ con ngưӡi, vӅ Hêghen. Chúng tôi đưӧc biӃt, ngay sau khi Cách mҥng
tháng 8 thành công, trong mӝt cuӝc hӑp báo tҥi Paris mӝt phóng viên hӓi triӃt gia: "NӃu quân đӝi
viӉn chinh Pháp đә bӝ lên đҩt nưӟc ông, thì nhân dân ông sӁ đón tiӃp như thӃ nào?". TriӃt gia trҧ
lӡi: "Nә súng!". Và vào năm 1949-1950, khi nhӳng ngưӡi lính chúng tôi, nhiӅu ngưӡi vӯa đӑc
vӯa đánh vҫn và không ít ngưӡi chưa thoát nҥn mù chӳ, thì tҥi đҩt Pháp, triӃt gia luұn bàn vӟi
ông J.P. Sartre - mӝt trong nhӳng cây đҥi thө triӃt hӑc và văn hӑc Pháp vӅ chӫ nghĩa Mác và chӫ
nghĩa hiӋn sinh. TriӃt gia ҩy đã bҧo vӋ mӝt cách kiên quyӃt sӵ đúng đҳn toàn vҽn, vô song cӫa
chӫ nghĩa Mác« TriӃt gia đã cҫm vũ khí triӃt hӑc chia lӱa cùng quê hương trong cuӝc kháng
chiӃn trưӡng kǤ. Cҧm thҩy như vұy vүn chưa đӫ, năm 1952, triӃt gia đã tӯ bӓ tҩt cҧ vinh quang,
tiӅn bҥc, tiӋn nghi và phương tiӋn nghiên cӭu hӑc thuұt, trӣ vӅ Tә quӕc theo con đưӡng Paris -
Luân Đôn - Praha - Matxcơva - Bҳc Kinh - ViӋt Bҳc đӇ cùng đưӧc ăn rau tàu bay chҩm muӕi vӟi
chiӃn sĩ và cùng run nhӳng cơn sӕt rét rӯng« Và triӃt gia đã nhұn công tác tҥi văn phòng Tәng
bí thư rӗi uӹ viên ban Văn sӭ đӏa - nay là ViӋn Khoa hӑc Xã hӝi ViӋt Nam, Phó giám đӕc
Trưӡng Đҥi hӑc Sư phҥm Văn khoa, chӫ nhiӋm khoa Sӱ trưӡng Đҥi hӑc Tәng hӧp Hà Nӝi,
chuyên viên cao cҩp Nhà xuҩt bҧn Chính trӏ Quӕc gia.

Năm nay đã ngoài bҧy mươi tuәi, triӃt gia đã bay sang Pháp đӇ hoàn thành tác phҭm triӃt hӑc
Mácxit quan trӑng cӫa đӡi mình: "Vҩn đӅ con ngưӡi và chӫ nghĩa lý luұn không có con ngưӡi".
TriӃt gia đã trút hơi thӣ cuӕi cùng nơi đҩt khách quê ngưӡi, khi tác phҭm còn viӃt dӣ dang«
TriӃt gia có tên là Trҫn Đӭc Thҧo. Lҫn này triӃt gia trӣ vӅ Tә quӕc trong khoang hành lý máy
bay, chiӃm mӝt chӛ hӃt sӭc khiêm nhưӡng. TriӃt gia đã hóa thân thành tro nҵm trong cái bình
bҵng kim loҥi sơn màu xanh thүm hơi giӕng mӝt chiӃc cúp bóng đá và cũng to bҵng cӥ đó.

VӅ đӃn Hà Nӝi, vì không gia đình vӧ con và không có cơ quan nào và trưӡng đҥi hӑc nào
trưӟc đây triӃt gia đã tӯng công tác và giҧng dҥy nhұn vӅ đӇ nhӡ hoһc đӇ quҧn, nên triӃt gia phҧi
tҥm trú dưӟi cái gҫm cҫu thang cӫa nhà tang lӉ thành phӕ 125 đưӡng Phùng Hưng, Hà Nӝi.
Đưӧc biӃt tin này tôi tìm đӃn thҳp hương và lӉ triӃt gia vӟi lòng ngưӥng mӝ sâu sa đӕi vӟi
mӝt nhân tài cӫa đҩt nưӟc.
Gҫm cҫu thang nhà tang lӉ thành phӕ tӯa tӵa cái hang và đưӧc ngăn thành ba hӕc, mӛi cái
hӕc là mӝt phòng dành cho cҧ các bình tro hài cӕt tҥm trú trưӟc khi có ngưӡi đӃn nhұn. Ba phòng
trú phҫn thiӃt kӃ và trang trí nӝi thҩt đӅu giӕng nhau. Mӛi phòng rӝng chӯng bҧy, tám thưӟc
vuông. Trҫn phòng thҩp, đә dӕc vӅ phía trong theo đӝ dӕc cӱa cҫu thang. Mӝt cái bӋ xi măng,
quét vôi vàng và giӳa trҫn là mӝt quҫng đen ám khói hương. Bên trên trҫn là nhӳng bұc cҫu
thang lên tҫng hai cӫa ngôi nhà. TiӃng giày, tiӃng guӕc lên xuӕng, lên xuӕng rұm rӏch«
TriӃt gia tҥm trú ӣ phòng sӕ ba, kӇ tӯ ngoài cӱa vào. Tuy các phòng không đӅ sӕ phòng,
nhưng không có cӱa nên cũng dӉ tìm. Bình tro đһt trong cái hӝp các-tông xung quanh phӃt giҩy
điӅu. Trưӟc bình tro là bát hương, sau bình tro, trên tưӡng dán tҩm giҩy điӅu vӟi mҩy chӳ nho
nguӋch ngoҥc. Lúc tôi đӃn thì hai phòng mӝt, hai đӅu bӓ trӕng, và hình như đã lâu không có ai
thuê, vì cҧ hai bát hương đӅu gҫy guӝc chân hương.

Nhìn cái bӋ xi măng, bát hương, hӝp các-tông đӵng bình tro, tҩm giҩy điӅu dán trên tưӡng
vӟi mҩy chӳ nho nguӋch ngoҥc, nghe tiӃng giày guӕc rұm rӏch, sát ngay trên đӍnh đҫu, tôi bӛng
chӧt nhӟ câu thơ cӫa Oantơ Uýtman trong tұp "Lá Cӓ" thiên tài cӫa ông: NӃu chӃt, tôi xin phó
thân cho bùn đҩt đӇ tái sinh làm ngӑn cӓ tôi yêu, hãy tìm dưӟi đӃ giày cӫa các bҥn. Tôi đưӧc
biӃt, triӃt gia là ngưӡi chiӃm kӹ lөc thӡi gian tҥm trú ӣ đây. Năm mươi ngày đêm. Và mӛi ngày
đêm tiӅn thuê phòng là 5 ngàn đӗng. Tôi nói vui vӟi mӝt cán bӝ cӫa công ty: "ThӃ này thì giá
tiӅn phòng đҳt bҵng khách sҥn ba sao rӗi còn gì, Anh ta cãi: "Đҳt sao bҵng. TiӅn phòng khách
sҥn ba sao mӛi ngày đêm ít nhҩt là mӝt trăm năm chөc ngàn. NӃu khách quӕc tӃ thuê, trҧ bҵng đô
thì giá còn cao hơn«". Tôi nói: "Nhưng diӋn tích phòng các anh là diӋn tích tranh thӫ, chưa đҫy
mét vuông, không gian chӍ hơn nӭa thưӟc khӕi. Khách thuê phòng không phҧi dùng đӃn giưӡng,
đӋm, chăn màn, ti vi, tӫ lҥnh, điӋn thoҥi riêng, máy điӅu hòa nhiӋt đӝ, toa-lét, nhân viên phөc
vө« tính chi li, theo tôi còn đҳt hơn cҧ khách sҥn 5 sao".

TriӃt gia phҧi tҥm trú lâu như vұy là đӇ chӡ quyӃt đӏnh trên, có đưӧc đưa vào Mai Dӏch hay
vӅ Văn ĐiӇn. Tôi tính rҵng nӃu tro trong bình kia biӃt nói thì tro sӁ nói: "Ngưӡi cách mҥng
không nên đòi hӓi hưӡng thө quá nhӳng tiêu chuҭn mà cách mҥng đã quy đӏnh. Tôi mӟi đӫ tiêu
chuҭn Văn ĐiӇn sao lҥi cӭ đòi hưӣng vưӧt tiêu chuҭn Mai Dӏch? Thói đһc quyӅn đһc lӧi đã làm
hư hӓng biӃt bao nhiêu con ngưӡi tӕt! Nên đưa tôi đi sӟm ngày nào hay ngày ҩy đӇ đӥ tӕn kém
tiӅn cӫa nhân dân!"

Sau năm mươi ngày chӡ đӧi, tӕn mҩt hai trăm năm chөc ngàn tiӅn phòng, triӃt gia đã đưӧc
trên quyӃt đӏnh đưa vӅ mai táng tҥi khu A Văn ĐiӇn, khu vĩnh viӉn, hưӣng thө đúng tiêu chuҭn
quy đӏnh. Sáng ngày 20-6-1993, tôi may mҳn đưӧc cùng vӟi bà con thân thích, mҩy ngưӡi hӑc
trò xưa, ngưӡi vӧ cũ tӯng tӕt nghiӋp đҥi hӑc Sorbonne cӫa triӃt gia, và mӝt sӕ cán bӝ lãnh đҥo
cӫa Nhà xuҩt bҧn Chính trӏ Quӕc gia, đưa tiӉn triӃt gia đoҥn hành trình cuӕi cùng cӫa đӡi ông.

Khu A nghĩa trang Văn ĐiӇn có hàng nghìn ngôi mӝ xӃp thành hàng thҷng tăm tҳp, đưӧc xây
giӕng nhau, giӕng hӋt nhӳng căn hӝ khép kín cӫa các khu nhà lҳp ghép.

Các hàng mӝ cũ đӅu đã kín chӛ, nên mӝ cӫa triӃt gia "đưӧc đánh giá là mӝt trong nhӳng nhà
triӃt hӑc hàng đҫu cӫa thӃ kӹ" "Tuҫn báo Văn NghӋ tháng 5- 1993), tác giҧ phương pháp hiӋn
tưӧng hӑc cӫa Hussen, hiӋn tưӧng hӑc và chӫ nghĩa duy vұt biӋn chӭng, nguӗn gӕc ngôn ngӳ và
ý thӭc triӃt hӑc đã đi đӃn đâu là ngôi mӝ mӣ đҫu cho mӝt hàng mӟi.
Nhìn ngôi mӝ đơn đӝc đang xây trát dӣ dang, tôi thҫm nghĩ "TriӃt gia nҵm ngay ӣ đҫu hàng
lҥi hóa hay, giӕng như ӣ tҫng trӋt cӫa khu nhà tұp thӇ cao tҫng. Ông sӁ tránh đưӧc cái nҥn và.o
nhҫm mӝ ngưӡi khác, như ngày còn ӣ khu tұp thӇ Kim Liên, ông ӣ tҫng ba nên ông thưӡng
xuyên vào nhҫm phòng ӣ các tҫng dưӟi".

Mӝ cӫa ông khá đһc biӋt. Bình tro đưӧc đһt trong tiӇu sành, tiӇu sành đưӧc đһt dưӟi khuôn
huyӋt bên trên có nҳp bê tông đұy kín. Như vұy là ông đưӧc mai táng theo cách các nhà giàu có
xưa: trong quan ngoài quách. Đây có lӁ là sӵ xa xl đӝc nhҩt trong cuӝc đӡi triӃt gia quá ư thanh
bҥch cӫa ông, mà nӃu biӃt đưӧc, tôi tin chҳc ông sӁ kӏch liӋt phҧn đӕi

Lúc bình tro hҥ huyӋt, tôi châm nén hương lӉ ông, và khҩn thҫm: "Anh Thҧo ơi, xin anh đӯng
quá nghiӋt ngã vӟi bҧn thân đӃn thӃ« Vӟi tҩt cҧ công tích, tài năng, trí tuӋ trác viӋt và nhӳng tác
phҭm triӃt hӑc mà anh đã trӑn đӡi dâng hiӃn cho Tә quӕc, cho nhân dân, cho sӵ toàn vҽn vô song
cӫa chӫ nghĩa Mác, thì anh cũng có quyӅn đưӧc hưӣng mӝt chút xíu xa xӍ như vұy«".
t 1  2%  3
Cách đây đã nhiӅu năm« Mӝt buәi trưa mùa hè, tôi ra bãi An Dương phía ngoài đê sông
Hӗng, tìm thăm nhà thơ Đoàn Phú Tӭ, tác giҧ bài thơ bҩt hӫ Màu thӡi gian. Năm đó nhà thơ đã
ngoài 70 tuәi. Nҳng hè thiêu đӕt nóng đӃn ngҥt thӣ. Tôi thұt sӵ kinh khiӃp khi thҩy ông tóc bҥc
trҳng, cӣi trҫn, thҧn nhiên ngӗi đӑc sách trên bӭc phҧn gӛ mӑt, mһe cho mӗ hôi chҧy đҫm đìa
trên mһt, trên lưng, giӑt giӑt tӯ chòm râu xuӕng nhӳng trang Ngôi nhà búp bê cӫa Íp-en. Ông đһt
sách xuӕng tiӃp tôi ông gҫn như dӕc ngưӧc chai rưӧu mӟi đưӧc đҫy mӝt chén, và sҿ cho tôi mӝt
nӱa. Tôi đӑc ông nghe bài thơ vӯa mӟi viӃt vӅ đӅ tài kháng chiӃn. Đӑc đӃn câu: Giӳa chiӃn khu
võ vàng đói khát, Cҧ tiӇu đӝi tôi chӍ còn mҳt vӟi răng«, ông đһt chén rưӧu đã uӕng cҥn xuӕng,
ngҳt lӡi tôi: "ChӍ vì nhӳng ngưӡi lính - chӍ còn mҳt vӟi răng" các cұu mà năm đó mình đã đөng
đӝ vӟi thҵng Trҫn Dө Châu« Cұu có biӃt Trҫn Dө Châu không?" Tôi nói: "Nhӳng ngưӡi lính
chӕng Pháp bӑn em, ai mà không biӃt Trҫn Dө Châu«". Hҳn là Đҥi tá Cөc trưӣng Cөc Quân
nhu, trông coi viӋc ăn mһc cho toàn quân. Ngày đó chúng tôi thưӡng gӑi: "Màn Trҫn Dө Châu",
vì mӛi cái màn lính hҳn ăn cҳp mҩt hai tҩc vҧi, nên hӉ ngӗi lên là đҫu đөng trҫn màn; "Áo mӅn
trҩn thӫ Trҫn Dө Châu" vì hҳn ăn cҳp bông lót trong áo, trong mӅn và thay vào bҵng bao tҧi«
Nét mһt ông vөt sa sҫm khi nghe tôi nhҳc lҥi nhӳng chuyӋn đó. Kӹ niӋm mӝt thӡi hào hùng đánh
giһc cӭu nưӟc bҩt ngӡ ұp đӃn, cһp mҳt già nua cӫa nhà thơ lóe ánh giұn dӳ. Ông kӇ:
Mùa đông năm 1949, ông ӣ chiӃn khu ViӋt Bҳc. Là nhà thơ, ông còn là đҥi biӇu Quӕc hӝi
khóa I. Ông cùng vӟi mӝt đoàn nhà văn đi thăm và úy lҥo các đơn vӏ bӝ đӝi vӯa đánh giһc trӣ vӅ.
Ông đã khóc nҩc lên khi thҩy các chiӃn sĩ bӏ thương thiӃu thuӕc men, bông băng, và hҫu hӃt
chiӃn sĩ đӅu rách rưӟi, "võ vàng đói khát", "chӍ còn mҳt vӟi răng", mà mùa đông năm đó tiӃt trӡi
chiӃn khu lҥnh tӟi mӭc nươce đóng băng« Ông trӣ vӅ cơ quan chân ưӟt chân ráo thì nhұn đưӧc
thiӋp mӡi cӫa Trҫn Dө Châu, đӃn dӵ lӉ cưӟi mà hҳn đӭng ra tә chӭc cho cán bӝ cҩp dưӟi đһc
biӋt thân cұn, phө trách công tác vұt tư, tên là Lê Sĩ Cӱu.
Ông bưӟc vào phòng cưӟi mà cӭ ngӥ mình nҵm mê. Cái hӝi trưӡng dӵng bҵng tre nӭa, lӧp
lá gӗi, sáng trưng nhӳng dãy bҥch lҥp to bҵng cә tay. Trên nhӳng dãy bàn dài tít tҳp, xӃp kín
chim quay, gà tҫn, vây bóng, nҩm hương, giò chҧ, thӏt bê thui, rưӧu tây, cӕc thuӹ tinh sáng
choang, thuӕc lá thơm hҧo hҥng. Ban nhҥc sӕng cӫa nhҥc sĩ Canh Thân đưӧc mӡi tӯ khu 3 lên
tҩu nhҥc réo rҳt«
Trҫn Dө Châu mһc quân phөc đҥi tá choáng lӝn, cưӥi ngӵa đӃn dӵ cưӟi, theo sau hҳn là
mӝt vӋ sĩ cao lӟn, súng "côn bҥt" đeo xӋ bên hông. Tân khách ngӗi chұt kín hӝi trưӡng, mҳt hau
háu nhìn bàn tiӋc. Rưӧu vang đӓ rót đҫy các cӕc. Vӏ chӫ hôn Trҫn Dө Châu oai phong, đӓ đҳn,
đҫy quyӅn uy bưӟc ra tuyên bӕ làm lӉ thành hôn cho đôi vӧ chӗng mà hҳn đӥ đҫu, và trӏnh trӑng
mӡi tân khách nâng cӕc« trong tiӃng nhҥc vang lӯng. Nhìn thҩy nhà thơ ngӗi ӣ bàn đҫu, hҳn
liӅn tươi cưӡi giӟi thiӋu: "Đám cưӟi hôm nay có mӝt vӏ khách đһc biӋt là ông Đoàn Phú Tӭ, nhà
thơ cӵ phách cӱa nhóm Xuân Thu Nhã Tұp. Xin mӡi nhà thơ nәi tiӃng lên đӑc mӝt bài thơ mӯng
cô dâu chú rӇ và quý vӏ tân khách".
Đoàn Phú Tӭ đӭng lên, mҳt đăm đăm nhìn cӕc rưӧu vang đӓ như máu đҫy tràn trưӟc mҳt«
Ông bӛng thҩy giұn run lên vӟi ý nghĩ: "Bӑn võ biӅn đӕn mҥt đҫy quyӅn uy này, đã quen coi thi
sĩ là kҿ nô bӝc, và thơ là món đӗ trang sӭc, mӝt thӭ gia vӏ cho bӳa ăn tӝi lӛi cӫa chúng thêm
ngon miӋng« Chúng sӁ đưӧc thơ dҥy cho mӝt bài hӑc đích đáng!«". Ông ngҭng lên, nhìn thҷng
vào mһt Trҫn Dө Châu, nói lӟn, nhҩn mҥnh tӯng tӯ mӝt cho tҩt cҧ nhӳng ngưӡi dӵ tiӋc cưӟi đӅu
nghe thҩy: "Tôi xin đӑc tһng vӏ chӫ hôn, cô dâu chú rӇ và tҩt cҧ các vӏ có mһt hôm nay, mӝt câu
thơ hay nhҩt mà tôi vӯa chӧt nghĩ ra"« Khҳp các bàn tiӋc dұy lên tiӃng xì xào tán thưӣng:
"Hoan hô Xuân Thu Nhã Tұp! Hoan hô thi sĩ Đoàn Phú Tӭ!". Chҳc phҧi hay hơn câu nghìn trùng
e lӋ phөng quân vương (1) « Chӡ cho tiӃng xì xào im hҷn, nhà thơ nói tiӃp: Câu thơ đó như sau:
"Bӳa tiӋc cưӟi chúng ta sҳp chén đүy hôm nay, đưӧc dӑn bҵng xương máu cӫa chiӃn sĩ! ± "Láo",
Trҫn Dө Châu mһt vөt tái nhӧt quát to. TiӃp liӅn theo đó là tên vӋ sĩ cӫa hҳn xông tӟi tát bӕp vào
mһt nhà thơ. Nhà thơ lһng lӁ rút khăn tay lau mһt, ném khăn xuӕng đҩt, rӗi nhә vào cӕc rưӧu đӓ
như máu đҫy tràn trưӟc mһt, và đĩnh đҥc bưӟc ra khӓi phòng cưӟi.
Ngay đêm hôm đó, nhà thơ viӃt mӝt bӭc thư dài gӱi lên Hӗ Chӫ Tӏch, trình bày toàn bӝ sӵ
viӋc.
Mӝt tuҫn sau tòa án quân sӵ đưӧc thiӃt lұp cũng tҥi khu vӵc hӝi trưӡng đó. Trҫn Dө Châu
bӏ điӋu ra trưӟc vành móng ngӵa, cúi đҫu nhұn hӃt mӑi tӝi lӛi, và lãnh án tӱ hình vì tӝi tham
nhũng. Hӗ Chӫ Tӏch đã tӵ tay ký vào bҧn án tӭ hình. ĐÓ là bҧn án tӱ hình đҫu tiên mà Ngưӡi đã
ký, kӇ tӯ ngày Ngưӡi lên nhұm chӭc Chӫ tӏch nưӟc (2).
"ThӃ còn chú rӇ Lê Sĩ Cӱu?". Tôi hӓi. "Hҳn tӵ sát trong nhà tù đӇ khӓi phҧi phơi mһt trưӟc
vành móng ngӵa". Tôi nâng chén rưӧu chưa kӏp uӕng, dâng lên nhà thơ và nói: "Vô cùng cҧm ơn
anh. Anh đã làm vinh quang cho thi sĩ cӫa đҩt nưӟc. Ngưӡi đҫu tiên đӭng ìên chӕng hiӇm hӑa
tham nhũng tàn hҥi đҩt nưӟc không phҧi ai khác, mà chính là thi sĩ, mà đã chӕng mӝt cách can
đҧm, dӳ dӝi và quyӃt liӋt biӃt chӯng nào!".
_
 - .
(1) Câu thơ trong bài Màu thͥi gian.
(2) Tôn tr͕ng tác gi̫ đ quá c͙, chúng tôi in nguyên b̫n th̫o, song nh̵n th̭y có môt vài
đi͋m c̯n nói thêm. Theo tư h͏u cͯa B̫o tàng H͛ Chí Minh thì thͥi gian x̫y ra vͭ án Tr̯n Dͭ
Châu là cu͙i năm 1950. Trong biên b̫n cu͡c h͕p H͡i đ͛ng Chính phͯ các ngày 15, 16 và 17-
11-1950 do H͛ Chͯ T͓ch chͯ t͕a, mͭc thͱ 35 ki͋m đi͋m vͭ án này. T̩i đây Ngưͥi đ phát bi͋u:
"Chúng ta sinh ra trong m͡t x h͡i phong ki͇n và th͹c dân. X h͡i ham danh, ham lͫi. Danh lͫi
d͍ làm hư ngưͥi. Danh lͫi là t̵p quán. Bây giͥ chúng ta dùng cán b͡ đ͋ c̫i t̩o x h͡i mà
không có chính sách c̫i t̩o cán b͡, đ̭y là khuy͇t đi͋m".
 mi͉u nͷa là chúng ta không có sư phê bình và tư phê bình. Chúng ta hay n͋ n̫ nhau nên
ch͑ bi͇t mình thanh liêm là đͯ.Quan ni͏m thanh cao t͹ thͯ th͇ là không đu. Ṱt c̫ chúng ta ph̫i
phͭ trách trưͣc nhân dân".
M͡t đi͋m nͷa mà theo pháp lu̵t, b̫n án t͵ hình ch͑ do tòa án x͵. Chͯ t͓ch nưͣc ch͑ ký s̷c
l͏nh đ͙i vͣi đơn xin ân xá. Trưͣc vͭ án Tr̯n Dͭ Châu đ có m͡t s̷c l͏nh do Ngưͥi ký bác đơn
xin ân xá môt án t͵ hình x̫y ra ͧ mi͉n Trung.
Chưa th̭y có s̷c l͏nh nào cͯa Ngưͥi liên quan đ͇n vͭ án Tr̯n Dͭ Châu.
(Chú thích cͯa T̩p chí Xưa & Nay, s͙ 31-9 -1996)
ˆ _
 4 3
(«) Cách hơn mӝt tháng trưӟc, vӧ tôi đӃn thăm chӏ Khiêm lúc này đã ӕm liӋt giưӡng.
Ngoài cân đưӡng biӃu ngưӡi ӕm, tôi gӱi biӃu nhà thơ nӱa ìít rưӧu. Nhà thơ hӓi vӧ tôi: "Thҵng
Phùng Quán chӃt rӗi hay sao mà lâu nay nó không đӃn thăm tôi?,. Chӏ Khiêm đưa mҳt lưӡm
chӗng, nói: "Đӯng chҩp lão ta làm gì« mӗm miӋng lúc nào cũng đӝc đӏa như thӃ«". Vӧ tôi kӇ
lҥi chuyӋn này và có ý giұn sӵ đӝc mӗm đӝc miӋng cӫa ông. Nhưng tôi thì rӟm nưӟc mҳt vì cҧm
đӝng. Tôi thҩy đҵng sau lӡi rӫa đӝc ҩy là tình thương quý cӫa ông đӕi vӟi tôi - "Mình là cái con
khӍ gì mà đưӧc nhà thơ Đoàn Phú Tӭ thương quý làm vұy?". Tôi thҫm nghĩ thӃ và lòng xӕn xang
tình cҧm biӃt ơn«
Bây giӡ nhà thơ đã qua đӡi. Nhӟ lҥi tҩt cҧ nhӳng chuyӋn đó, tôi càng buӗn rҫu hơn vì vô
phương giúp đӥ gia đình ông trong cҧnh tang gia cùng quүn. Tôi lөc lӑi khҳp nhà xem tìm đưӧc
vұt gì sӟm mai đem bán. Nhưng cҧnh nhà tôi cũng chҷng hơn gì cҧnh nhà ông. Vұt dөng có giá
trӏ nhҩt trong nhà tôi là cái xe đҥp mi-ni cũ nát, đem bán chưa chҳc đã nәi hai chөc nghìn.
Cái khó ló cái khôn. Trong đҫu tôi chӧt lóe lên "sáng kiӃn": Nghe nói Đoàn Phú Tӭ đã tӯng
là đҥi biӇu Quӕc hӝi khóa I, vұy mình sӁ lên thҷng Quӕc hӝi xin tiӅn làm ma cho ông. Sáng kiӃn
có vҿ hay đҩy, nhưng nghĩ đi nghĩ lҥi, tôi thҩy khó lòng thӵc hiӋn nәi. Tôi lҩy tư cách gì đӇ lên
tұn Quӕc hӝi xin tiӅn cho ông? Tôi không phҧi là bà con ruӝt thӏt, không phҧi hӑ hàng, cũng
không phҧi là bҥn cӫa ông« Tôi không có chӭc danh gì trong các doàn thӇ văn hӑc nghӋ thuұt«
Xuҩt thân là mӝt ngưӡi hnh trinh sát cӫa mӝt trung đoàn thiӋn chiӃn, tôi thưӡng bӏ kҽt vào nhӳng
tình huӕng hiӇm nguy tưӡng chӯng không lӕi thoát, nhưng cuӕi cùng vүn thoát. Quân đӝi đã rèn
giũa cho tôi tӯ thuӣ thiӃu mên cái ý chí: hãy tìm cho ra mӝt kӁ hӣ ӣ nhӳng chân tưӡng kiên cӕ
nhҩt, đӇ chui qua.
Mӝt giӡ sáng, trҵn trӑc trên Chòi ngҳm sóng, tôi đã tìm ra kӁ hӣ đó. Nhưng kӁ hӣ này là
mӝt hҥ sách, vì nó vi phҥm nghiêm trӑng đҥo lý con ngưӡi và nhà văn: Nói dӕi. Nghĩ vұy, tôi
cҧm thҩy chùn tay. Nhưng thӡi gian gҩp quá rӗì, chӍ còn mӝt buәi sáng ngày mai« Tôi tӵ an ӫi:
Mөc đích sӁ biӋn hӝ cho phương tiӋn. Tôi bұt đèn, tìm giҩy bút và sáng tác mӝt bӭc thư:
"Kính gӱi đӗng chí Lê Quang Đҥo, Chӫ tӏch Quӕc hӝi nưӟc Cӝng hòa Xã hӝi Chӫ nghĩa ViӋt
Nam.
Kính thưa đӗng chí, tôi xin báo vӟi đӗng chí mӝt tin buӗn: ông Đoàn Phú Tӭ, nhà thơ, nhà
viӇt kӏch, nhà dӏch thuұt, và đӗng thӡi là đҥi biӇu Quӕc hӝi khóa đҫu tiên cӫa nưӟc ViӋt Nam
Dân chӫ Cӝng hòa, thӑ 80 tuәi, đã tӯ trҫn ngày hôm qua. Hӑa vô đơn chí. Vӧ ông là chӏ NguyӉn
Thӏ Khiêm vӯa mҩt cách đây hai tháng. Sau ngày vӧ mҩt, ông Đoàn Phú Tӭ tìm gһp tôi và nói:
"Mình cҧm thҩy như ngӑn đèn đã cҥn dҫu, lөi bҩc, chưa biӃt tҳt lúc nào. Tám mươi tuәi rӗi, chӃt
không phҧi là điӅu đáng sӧ, chӍ sӧ mӝt nӛi đӃn lúc nҵm xuӕng, các con chҷng biӃt lҩy gì đӇ làm
ma cho bӕ. Bӣi vұy mình uӹ thác Phùng Quán mӝt viӋc. NӃu mình nҵm xuӕng, thì Quán hãy viӃt
thư kêu ông Chӫ tӏch Quӕc hӝi, trình bày hoàn cҧnh gia đình mình, và chuyӇn lӡi mình đӃn vӟi
ông: "NӇu Quӕc hӝi còn nhӟ đӃn tình cũ nghĩa xưa, thì xin ông mӝt cӛ áo quan và mӝt chút tiӅn
đӇ mai táng". Bây giӡ ông Đoàn Phú Tӭ đã nҵm xuӕng. Tôi xin chuyӇn đӃn đӗng chí lӡi uӹ thác
cӫa ông. Mong đӗng chí lưu tâm giҧi quyӃt. Hai giӡ chiӅu mai, gia đình ông Đoàn Phú Tӭ sӁ đưa
ông vӅ Văn ĐiӇn. Nay kính thư, Phùng Quán".
Trong cuӝc đӡi làm văn cӫa tôi, chưa bao giӡ viӃt mӝt đoҥn văn nào mà tôi phҧi đҳn đo,
cҭn trӑng đӃn như bӭc thư này. Tôi chép đi chép lҥi bӭc thư nhiӅu lҫn, cân nhҳc tӯng chӳ mӝt,
sӱa chӳa, thêm bӟt.
Tôi chép lҥi bӭc thư vӟi nét chӳ nҳn nót, đӅ đӏa chӍ ngưӡi nhұn, vӟi dòng chӳ trong ngoһc
đơn: "Kính nhӡ Ban chҩp hành Hӝi Nhà văn ViӋt Nam chuyӇn".
Đӗng hӗ chӍ 3 giӡ sáng.
Tôi đӃn Trө sӣ Hӝi Nhà văn vào đҫu giӡ làm viӋc May mҳn nhà văn Xuân ThiӅu cũng vӯa
đӃn. Tôi trao bӭc thư và nói gҫn như năn nӍ: "Anh cӕ gҳng chuyӇn thư đӃn tay anh Đҥo vào buәi
sáng nay, anh ҩy mӟi giҧi quyӃt kӏp". Xuân ThiӅu xem bӭc thư rӗi trao lҥi cho tôi, nói: "Không
ăn thua đâu Quán. ChuyӋn tiӅn nong đâu có thӇ giҧi quyӃt mӝt cách chóng vánh, dӉ dàng như
vұy?".
Tôi buӝt miӋng đӑc câu thơ cӫa Uytman: "Dù cho ai thҩt vӑng vӅ ngưӡi - Ta, ta vүn đӡi đӡi
tin tưӣng" Tôi nói: "Đã thӃ tôi sӁ lên thҷng Quӕc hӝi gһp anh Đҥo". Tôi dҳt xe đӃn thҷng chòi
gác, cӕ lҩy dáng đi thұt chӳng chҥc.
Anh công an gác trưӟc Trө sӣ Quӕc hӝi (33 Ngô QuyӅn) bưӟc ra hӓi:
- Cө đӃn có viӋc gì ҥ?
- Báo cáo đӗng chí, tôi muӕn gһp Chӫ tӏch Lê Quang Đҥo.
- Chҳc cө muӕn đưa đơn kiӋn phҧi không?
Tôi đoán anh ta cho tôi là mӝt lão nông tӯ làng quê lên. Mà các cө ӣ nông thôn đã tìm lên
đӃn tұn Quӕc hӝi thì chӍ có mӛi viӋc là đӋ đơn kháng cáo nhӳng chuyӋn bê bӕi cӫa chính quyӅn
đӏa phương.
- Không, đӗng chí ҥ. Tôi không có chuyӋn kiӋn cáo gì đâu. ChӍ cҫn gһp ông Chӫ tӏch đӇ đӅ
đҥt mӝt công viӋc cҫn thiӃt.
- ThӃ thì mӡi cө dӵng xe đҵng kia rӗi vào gһp bác thưӡng trӵc.
Ông già thưӡng trӵc sau khi nghe tôi trình bày vҳn tҳt, liӅn trá lӡi vӟi giӑng Quҧng Trӏ đһc
sӋt:
- Ông Lê Quang Đҥo và ông Vũ Mão mӟi vӅ Hҧi Phòng chiӅu qua đӇ kiӇm tra viӋc chuҭn
bӏ bҫu cӱ hӝi đӗng nhân dân các cҩp«
 "ThӃ thì không ăn thua gì rӗi anh Tӭ ơi« Anh đen quá, đen cho đӃn chӃt. Anh dӏch "Đӓ và
đen" mà sӕ anh chӍ nhұn đưӧc toàn phҫn đen« Tôi đã hӃt sӭc vӟi anh, nhưng sӕ phұn đã đưӧc
an bài« Mong vong linh anh đӯng giұn tôi".
Tôi đưa phong thư và bӝ "Tuәi thơ dӳ dӝi", nhӡ ông thưӡng trӵc chuyӇn giúp cho Chӫ tӏch
Lê Quang Đҥo ông ta lên mөc kӍnh, đӑc tên tôi trên phong bì thư. Ông ngҭng mһt lên hӓi: "Có
phҧi Phùng Quán "Vưӧt Côn Đҧo" không?"
- Đúng rӗi«
- Dҥo ni nom già hӟm hí. Cұu quên tӟ rӗi à?
Tôi chăm chú nhìn ông, lòng lҩy làm lҥ: "Ӣ mӝt nơi uy nghiêm như thӃ này sao lҥi nҧy nòi
ra mӝt anh quen biӃt hҥng ngưӡi như mình?"
- Thұt tình mình không nhӟ đưӧc« Tôi bӕi rӕi nói.
- Vô đây uӕng chén nưӟc đã, rӗi ta nhҳc cho mà nhӟ. Cұu là lính "Trăm lҿ mӝt", tӟ là lính
"Chín lăm". Cұu có nhӟ trұn phөc kích đoàn công-voa gҫn đӗn Hòa Lөc Nam, chiӃn dӏch Phan
Đình Phùng năm 1952 không?
- Có, có, nhӟ rӗi«
- Lúc thu chiӃn lӧi phҭm, cұu vӟi tӟ giành nhau khҭu ga-răng, cұu đҥp tӟ mӝt cú giӳa bөng,
tӟ nӋn cұu mӝt cú vô quai hàm, nhӟ chưa?
- Nhӟ rӗi, nhӟ rӗi« Mà ngày xưa tӟ nom cұu to con hơn«
- Xí« già thì ngưӡi phҧi teo tóp lҥi như trái mưӟp khô« Rӭa cұu gһp ông Đҥo có viӋc
chi?
Tôi trình bày tóm tҳt câu chuyӋn và nói: "ThӃ mà ông Đҥo lҥi đi vҳng«, có hӃt hơi
không?«
- Cұu cӭ ngӗi đó, chưa chi dã chӫ bҥi. Tӟ thҩy hӗi còn làm lính "Trăm lҿ mӝt" cұu coi bӝ
cӭng cә hơn:.. ĐӇ tӟ gӑi điӋn thoҥi cho ông Phó Tәng biên tұp báo "Ngưӡi đҥi biӇu nhân dân",
hӓi ý kiӃn ông ta, liӋu có giҧi quyӃt đưӧc không?
Ngưӡi chiӃn hӳu cũ cӫa tôi gӑi điӋn thoҥi, quay lҥi nhìn tôi gұt gұt: "Ông ҩy mӡi cұu lên
gһp. ĐiӋu ni là có hy vӑng đҩy. Chӯ cұu đi lên tҫng gác hai, thҩy gian phòng ngoài cӱa có tҩm
biӇn đӅ Tәng biên tұp. Ông ta đang ngӗi ӣ đó".
Phó Tәng biên tұp báo "Ngưӡi đҥi biӇu nhân dân" kém tôi vài tuәi, tên là Thӑ. Anh Thӑ
không nhӳng bӍӃt Đoàn Phú Tӭ mà còn biӃt cҧ chuyӋn ông là ngưӡi đҫu tiên đã ra tay chӕng tӋ
nҥn tham nhũng, trong vө Trҫn Dө Châu và Lê Sĩ Cӱu, tӯ thӡi chiӃn khu ViӋt Bҳc.
Đӑc xong bӭc thư gӭi đӗng chí Lê Quang Đҥo, anh Thӑ nói: "Đây không phҧi là chuyӋn
nghĩa cӱ mà còn liên quan đӃn ҧnh hưӣng chính trӏ« Anh Phùng Quán ngӗi đây chӡ tôi mưӡi
phút, tôi chҥy đi mӡi mӝt sӕ cán bӝ chӫ chӕt cӫa cơ quan. Chúng ta sӁ cùng hӑp bàn cách giҧi
quyӃt trong khi anh Đҥo đi vҳng". Lát sau tôi đưӧc mӡi vào phòng hӑp.
Ngoài anh Thӑ có Vө trưӣng Vө Tài chính, Vө trưӣng Vө Chính sách, mӝt chuyên viên
đһc trách nhӳng viӋc đӝt xuҩt cӫa Uӹ ban Thưӡng vө Quӕc hӝi.
 Bӭc thư gӱi lên đӗng chí Lê Quang Đҥo đưӧc anh Thӑ đӑc to lên cho tҩt cҧ cùng nghe. Vө
trưӣng Vө Chính sách trҥc năm mươi tuәi, ngưӡi cao gҫy, ánh mҳt sҳc sҧo, nói: "Trưӟc khi bàn
bҥc cách giҧi quyӃt, chúng ta phҧi cҫn kiӇm tra xem ông Đoàn Phú Tӭ có phҧi là đҥi biӇu Quӕc
hӝi không đã«" Ông đӭng lên ra khӓi phòng hӑp mӝt lúc rӗi trӣ vào, tay cҫm cuӕn sә dày cӝp,
bìa bӑc vҧi có chӳ mҥ vàng. Ông đһt cuӕn sә trưӟc mһt tôi, giӟi thiӋu: "Đây là Kӹ yӃu danh sách
đҥi biӇu Quӕc hӝi tӯ khóa I đӃn nay. Tên đҥi biӇu đưӧc xӃp theo vҫn A, B, C. Đoàn Phú Tӭ, ta
tra vҫn T. Ông lұt giӣ kӹ yӃu tìm vҫn T. Chúng tôi cùng chөm đҫu trên ba trang vҫn T. Không có
tên Đoàn Phú Tӭ. Tôi tái mһt« Dò tìm lҥi lҫn nӳa. Có tên NguyӉn Đình Thi, Phan Tӭ« nhưng
Đoàn Phú Tӭ thì không. Tôi hoҧng sӧ thұt sӵ. Thұt ra, viӋc Đoàn Phú Tӭ là đҥi biӇu Quӕc hӝi
khóa I thì tôi cũng chӍ nghe nói vұy thôi, chӭ chưa bao giӡ hӓi thҷng ông« NӃu Đoàn Phú Tӭ
không phҧi là đҥi biӇu Quӕc hӝi thì nhӳng con ngưӡi sҳc sҧo này sӁ nhұn ra ngay sӵ gian dӕi cӫa
bӭc thư. Như vұy thì tôi đã tӵ chuӕc lҩy mӝt hoàn cҧnh hӃt sӭc lӕ bӏch. Tôi chӧt nghĩ: vүn còn
mӝt tia hy vӑng. Tôi nói: "Nhưng nhà thơ Đoàn Phú Tӭ chi là đҥi biӇu có mҩy năm, sau đó ông
bӓ thành«" Vө trưӣng Chính sách nói: "Đây là Kӹ yӃu. Trong sӕ này có cҧ tên NguyӉn Hҧi
Thҫn, NguyӉn Tưӡng Tam, Vũ Hӗng Khanh".
Lúc này tôi chӍ muӕn chui xuӕng đҩt. Tôi lҳp bҳp, ҩp úng: "ViӋc này tôi nghe các anh ӣ
Hӝi Nhà văn nói chҳc lҳm. Có lӁ đӇ tôi vӅ hӓi lҥi anh NguyӉn Đình Thi xem sao. Anh Thi cũng
là đҥi biӇu Quӕc hӝi khóa I«". MiӋng nói, chân tôi dӧm đӭng lên, cӕt làm sao rút đưӧc ra nhanh
khӓi gian phòng hӑp. Bҩt chӧt tôi nhìn thҩy trong sә Kӹ yӃu có mөc: Nhӳng đҥi biӇu Quӕc hӝi
đào nhiӋm. Tôi hӗi hӝp nói: "Thӱ tra cӭu mөc này xem có tên ông Tӭ không?"
Ngón tay trӓ tôi lҫn dӑc theo các hàng tên« "Đoàn Phú Tӭ đây rӗi!" - Tôi nói gҫn như reo.
Vө trưӣng Chính sách xem xét lҥi lҫn nӳa, rӗi gұt đҫu: "Qua khâu kiӇm tra, ông Đoàn Phú Tӭ
đúng là có danh sách trong đҥi biӇu Quӕc hӝi. Nhưng ông đã đào nhiӋm tӯ năm 1951. Chúng tôi
không còn trách nhiӋm gì vӅ ông, nên không có chính sách cҩp tiӅn làm tang lӉ cho ông«"
- Chính sách đҩt nưӟc quý trӑng nhân tài - Tôi nóng nҧy ngҳt lӡi ông. - Tuy ông đào nhiӋm,
nhưng trưӟc đó ông là nhà thơ đҫu tiên đӭng lên chӕng tӋ tham nhũng. Và ông đã chӕng mӝt
cách thұt can đҧm. Ông đã vҥch mһt Trҫn Dө Châu, đҥi tá Cөc trưӣng Cөc quân nhu phè phӥn
trên xương máu chiӃn sĩ. Trҫn Dө Châu đã bӏ xӱ bҳn như chúng ta đã biӃt«
Cҧm thҩy chӯng ҩy lý lӁ cũng chưa đӫ thuyӃt phөc hӑ, tôi liӅn vұn dөng đӃn thơ. Tôi nói:
"Mӝt nhà thơ cӝng sҧn ngưӡi Đӭc tên là Bectôn BrӃch, tӯng viӃt nhӳng câu thơ đҫy sӭc giáo
huҩn:
Mӝ~ ngưӡi đҩu tranh mӝt giӡ là mӝt ngưӡi tӕt. Mӝt ngưӡi đҩu tranh nhiӅu ngày là mӝt
ngưӡi tӕt hơn
Mӝt ngưӡi đҩu tranh nhiӅu năm là mӝt ngưӡi tӕt hơn nӳa
Mӝt ngưӡi đҩu tranh suӕt đӡi thì rҩt hiӃm«
Thұt ra đoҥn thơ này còn có câu cuӕi cùng:
"Nhӳng ngưӡi đó mӟi thұt cҫn thiӃt cho chúng ta", nhưng tôi đã cҳt bӓ câu này đӇ cho viӋc
trích dүn thơ có lӧi cho mөc đích cӫa tôi. Tôi nói tiӃp: "Như vұy nhà thơ Đoàn Phú Tӭ là "mӝt
ngưӡi tӕt hơn nӳa", vì ông đã đҩu tranh nhiӅu năm".
 - Thơ hay quá! Mӑi ngưӡi trҫm trӗ, đӅ nghӏ anh đӑc lҥi cho chúng tôi chép.
Tҩt cҧ cùng mӣ sә tay, rút bút bi. Tôi đӑc chұm rãi tӯng câu theo kiӇu thҫy giáo đӑc chính
tҧ cho hӑc sinh« Vө trưӣng Tài vө hӓi:
- Đӗng chí nhà thơ cӝng sҧn này là Đông Đӭc hay Tây Đӭc?
- Cӝng hòa dân chӫ Đӭc, ngưӡi đã sáng lұp ra Đoàn kӏch nói quӕc gia Béc-lanh.
Tôi không ngӡ thơ lҥi có sӭc mҥnh thuyӃt phөc đӃn như thӃ. Vө trưӣng Vө Chính sách hăng hái
nói:
- Đúng, chúng ta cҫn phҧi gӱi tiӅn đӃn đӇ góp phҫn tә chӭc tang lӉ cho nhà thơ, mһc dҫu
chưa có chính sách vӅ nhӳng trưӡng hӧp như thӃ này. Chúng ta cҫn phҧi linh đӝng chính sách.
Vө trưӣng Tài vө có vҿ nghĩ ngӧi lung lҳm, ông nói: "Nhưng ký duyӋt nhӳng khoҧn tiӅn đӝt xuҩt
như thӃ này thì phҧi đӗng chí Lê Quang Đҥo, hoһc đӗng chí Vũ Mão« Mà bây giӡ cҧ hai đӗng
chí đӅu đi vҳng«".
Anh Thӑ nói: "NӃu chưa kӏp gӱi tiӅn thì chúng ta có thӇ gӱi mӝt vòng hoa đӃn viӃng". Vө
trưӣng Tài vө gұt đҫu: "ViӋc mua vòng hoa thì quyӅn hҥn tôi có thӇ giҧӍ quyӃt đưӧc". Nhìn lên
đӗng hӗ đã 11 giӡ, ông đӭng lên: "Các đӗng chí cӭ ngӗi đây nói chuyӋn. Tôi cho ngưӡi đi đһt
vòng hoa thì mӟi kӏp".
Vө trưӣng Chính sách băn khoăn: "Không biӃt nên đӅ lên vòng hoa như thӃ nào« Vì ông
Tӭ không còn là đҥi biӇu Quӕc hӝi nӳa«". Tôi nói: "Theo tôi có thӇ đӅ: "Kính viӃng hương hӗn
nhà thơ Đoàn Phú Tӭ - Văn phòng Quӕc hӝi và Hӝi đӗng Nhà nưӟc. Quӕc hӝi gӱi vòng hoa
viӃng mӝt nhà thơ nәi tiӃng, viӋc này vӯa hӧp vӟi đҥo lý vӯa có ҧnh hưӣng chính trӏ tӕt không
nhӳng chӍ trong nưӟc mà cҧ ӣ nưӟc ngoài". Mӑi ngưӡi đӅu tán thành cách giҧi quyӃt cӫa tôi.
Anh Thӑ gӑi điӋn cho hӑa sĩ phө trách "mi" cӫa báo "Ngưӡi đҥi biӇu nhân dân", đӇ yêu cҫu tҥm
xӃp công viӋc "mi", viӃt ngay mӝt "băng-rôn" vҧi đӓ chӳ vàng vӟi nӝi dung trên.
Vө trưӣng chính sách hӓi tôi đӏa chӍ cua nhà thơ. Tôi nói: "Nhà ông ӣ bãi An Dương, hơi
khó tìm. Tôi sӁ làm ngưӡi dүn đưӡng. Đúng 1g30 tôi sӁ có mһt ӣ đây đӇ cùng di vӟi các đӗng
chí".
Đӗng hӗ chӍ 12 giӡ. Tôi thҩy mӋt lҧ và đói mӅm ngưӡi. Nhưng tôi tính toán: nӃu trӣ vӅ nhà
ăn cơm rӗi đҥp xe đӃn thì không kӏp mҩt. Tôi quyӃt đӏnh ӣ lҥi đây buәi trưa. Tôi ghé vào phòng
thưӡng trӵc ngӗi chơi vӟi ngưӡi chӍӃn hӳu cũ cӫa sư đoàn, hút thuӕc lào và ôn lҥi nhӳng kӹ niӋm
chiӃn trưӡng đӇ dӏu bӟt cơn đói.
Đúng 1g30, chiӃc Vonga đen choáng lӝn mang biӇn sӕ Văn phòng Quӕc hӝi, chӣ mӝt vòng
hoa lӟn, vҳt chéo tҩm băng-rôn đӓ nәi bұt dòng chӳ nhũ vàng do mӝt hӑa sĩ trang trí viӃt: "Văn
phòng Quӕc hӝi và Hӝi đӗng Nhà nưӟc - Kính viӃng hương hӗn nhà thơ nәi tiӃng Đoàn Phú Tӭ"
chҥy vӅ phía bãi An Dương.
(«) NhiӅu năm tháng đã trôi qua. Mӝ nhà thơ Đoàn Phú Tӭ đã đưӧc các con cҧi táng«
Nhưng lòng tôi sao vүn ray rӭt mãi không yên. Trong sӵ viӋc này, tôi đã phҥm hai lҫn nói dӕi.
Càng luӕng tuәi, càng sӕng, càng chiêm nghiӋm tôi càng không tin rҵng "mөc đích có thӇ biӋn
hӝ cho phương tiӋn". Trên khҳp thӃ gian, ngưӡi ta đã phҥm biӃt bao nhiêu tӝi ác chӍ vì cái lұp
luұn đáng sӧ này. Nhӳng lӛi lҫm mà tôi đã phҥm phҧi trong công chuyӋn nhà thơ Đoàn Phú Tӭ,
có nguӗn gӕc sâu xa cӫa nó. Năm tôi mưӡi tám tuәi, là lính trinh sát cӫa Trung đoàn 101. Tôi
đưӧc cӱ vào đӝi bҧo vӋ mӝt đoàn văn nghӋ sĩ tӯ vùng tӵ do Liên khu 4, vào Thӯa Thiên đi thӵc
tӃ chiӃn trưӡng. Trong đoàn này có nhiӅu nghӋ sĩ nәi tiӃng: Thanh Tӏnh, Phҥm Duy, Bӱu TiӃn«
Đӝi bҧo vӋ chúng tôi có 8 ngưӡi, vӯa làm công tác bҧo vӋ, vӯa dүn chương trình, trinh sát.
Trưӟc khi lên đưӡng nhұn công tác, Chính uӹ Trung đoàn Trҫn Quý Hai đӃn gһp chúng tôi, chӍ
thӏ: "Nhân tài là vӕn quý cӫa đҩt nưӟc. Mӝt đҩt nưӟc không có nhân tài thì đҩt nưӟc đó sӁ lөn
bҥi. Bӣi vұy các đӗng chí phҧi bҧo vӋ văn nghӋ sĩ như bҧo vӋ con ngươi giũa mҳt mình". Chúng
tôi đã thi hành chӍ thӏ cӫa Chính uӹ hӃt sӭc nghiêm chӍnh. Ngày đó chiӃn trưӡng Thӯa Thiên
bom đҥn đҫy trӡi, giһc càn quét ìiên miên. Suӕt hai tháng, đҥn giһc không đөng đӃn đưӧc cái
lông chân đoàn văn nghӋ sĩ. Đӝi bҧo vӋ chúng tôi hy sinh mҩt hӃt hai chiӃn sĩ, còn tôi bӏ thương
ӣ cҷng chân, suýt bӏ cưa phía trên đҫu gӕi.
Do đưӧc ӣ gҫn đoàn văn nghӋ sĩ, cánh lính bҧo vӋ chúng tôi cũng tұp tӑng bҳt chưӟc các
anh, làm thơ. Tôi cũng có làm đưӧc vài câu nôm na như sau:
"NӃu các anh bӏ bӕn bӅ vây súng giһc - Chúng tôi sӁ xông ra lҩy ngӵc che đҥn cho các
anh«".
Do đó vӅ sau này, mӛi lҫn nhìn thҩy các anh văn nghӋ sĩ có tên tuәi, có tài năng phҧi sӕng
khә cӵc như nhà thơ Đoàn Phú Tӭ, tôi lҥi chӧt nhӟ đӃn lӡi dҥy cӫa Chính uӹ năm nào« Khӕn
nӛi, bây giӡ muӕn che chӣ, bҧo vӋ nhân tài, không còn cҫn đӃn ngӵc, đӃn máu (thӭ chúng tôi có
sҹn) như ngày ӣ chiӃn trưӡng. Mà cҫn tiӅn - thӭ chúng tôi hoàn toàn không có - Bӣi vұy, tôi phҧi
sӭ dөng đòn liӅu mҥng, mà trong thâm tâm tôi biӃt đó là mӝt biӋn pháp rҩt tӗi tӋ, không thӇ nào
tha thӭ đưӧc. Tôi coi thiên hӗi ӭc này là sӵ tҥ tӝi trưӟc hương hӗn nhà thơ Đoàn Phú Tӭ - vì nӝi
dung điӅu nóӍ dӕi cӫa tôi không phù hӧp vӟi tính cách con ngưӡi ông; đӗng thӡi đây cũng là lӡi
tӵ thú vӟi đӗng chí Lê Quang Đҥo mà tôi hӃt lòng kính trӑng, vӟi các anh ӣ cơ quan Văn phòng
Quӕc hӝi và Hӝi đӗng Nhà nưӟc, và vӟi đӝc giҧ!
Tôi trông chӡ vào sӵ phán xét dù nghiêm khҳc đӃn đâu. Tôi hy vӑng có như vұy tôi mӟi
đưӧc cӭu rӛi.
Hӗ Tây ± 1993
O 51  *6$
Phùng Cung (1) xuҩt thân là ngưӡi viӃt văn xuôi, sӣ trưӡng truyӋn ngҳn. Anh viӃt truyӋn
ngҳn tӯ hӗi còn ӣ chiӃn khu ViӋt Bҳc.
(«) Anh còn mӝt tұp truyӋn ngҳn, đâu như tám truyӋn thì phҧi, cũng mӝt dòng "ngӵa,
voi", chưa kӏp ra mҳt bҥn đӑc thì đã bӏ cái khách quan khҳc nghiӋt "bҧo lưu" cùng vӟi tài năng
cӫa tác giҧ.
TruyӋn nào viӃt xong anh cũng đưa tôi đӑc. TruyӋn nào cũng làm tôi say mê vì vҿ đҽp cӫa
ngôn tӯ. Cái kho ngôn tӯ dân dã cӫa anh dưӡng như vô tұn. So vӟi tҩt cҧ văn xuôi cӫa tôi đã in
ra, tôi có cҧm giác mình là ngưӡi nưӟc ngoài viӃt tiӃng ViӋt. Sau mưӡi hai năm cách ly đӡi
thưӡng, Phùng Cung như xa lҥ vӟi môi trưӡng văn nghӋ. Đưӧc trҧ tӵ do. ViӋc đҫu tiên là anh
cùng vӟi vӧ sӱa lӉ "Tҥ ơn cao rӝng cho đưӧc sӕng đӇ trӣ vӅ quê quán". Rӗi yên phұn hҭm hiu,
anh tránh thұt xa mùi bút mӵc. Anh xoay trҫn làm nghӅ đұp đinh, phө vӟi vӧ thêm nghӅ bánh
rán, nuôi ba đӭa con trai đang sӭc ăn, sӭc lӟn. Song hình như mùi dҫu nhӡn, rӍ sҳt, mӥ rán vүn
không át đưӧc mùi bút mӵc. Nhӳng lúc rҧnh tay, anh ngӗi buӗn thiu, thӍnh thoҧng chҩm ngón
tay vào đáy chén trà cһn, viӃt mӝt tӯ gì đó lên mһt bàn«
Tôi thưӡng đҥp xe tӯ Nghi Tàm lên phӕ Mai Hҳc ĐӃ thăm anh, khi mang cho con diӃc, con
trôi vӯa câu trӝm đưӧc, khi mang bó rau muӕng cҩy ӣ vӋ hӗ. Trong khi đó, thұt bҩt ngӡ, anh
sáng tác thơ. Đӑc thơ anh, có bài chӍ vài ba câu, tôi bӛng thҩy thiên nhiên quanh tôi vөt giàu có
lên bҩt ngӡ và trӣ nên đҽp xao xuyӃn tұn đáy lòng - nhӳng vҿ đҽp tӯ trưӟc đӃn nay tôi vүn nhìn
mà không thҩy. Mӟi đây, Ban chҩp hành Hӝi Nhà văn ViӋt Nam quyӃt đӏnh trích quӻ sáng tác
cӫa Hӝi làm món quà tһng sáu hӝi viên (trong đó có tôi) đã phҧi chӏu nhiӅu thiӋt thòi trong 30
năm qua. Hӝi in cho mӛi ngưӡi mӝt tұp thơ bao cҩp, tác giҧ tӵ chӑn nhӳng bài thơ vӯa ý trong
thơ mình, dày tӯ hai trăm trang trӣ lҥi. Năm anh bҥn đang dӵng bҧn thҧo. Tôi cҧ đӡi chưa bao
giӡ đưӧc in riêng mӝt tұp thơ càng hăm hӣ chuҭn bӏ.
Và bҧn thҧo đã chuҭn bӏ xong, chӍ còn mang đӃn nӝp. Trưӟc khi nӝp tôi đem đӃn anh Cung
đӇ tranh thӫ mӝt vài nhұn xét. Nhân dӏp này tôi đã dҥi dӝt đӑc lҥi tұp thơ tích lũy cӫa anh. Đӑc
xong, lòng hăm hӣ cӫa tôi chùng lҥi. Tôi không còn muӕn in thơ nӳa. Tôi tӵ nhӫ: in làm gì khi
chưa có cһp mҳt biӃt nhìn như Phùng Cung?
Thoҧng mùi ruӝng ҧi
Thóc giӕng cӵa mình
Nҳng vҳt ngӑn tre đuôi én
Đӫng đӍnh điӋu cu cưӡm
Lay nhӏp gió may.
(Mùa gieo mҥ)
Dưӟi mҳt anh, cҧnh vұt hiӋn ra sinh đӝng đӃn thӃ! Ngòi bút cӫa tôi đâu còn dám đua chen.
Thҩy tôi chán nҧn, anh Cung đӝng viên khéo:
"Thӡi cơ chӃ thӏ trưӡng, dư luұn khách hàng mӟi là khuôn vàng thưӟc ngӑc. Hãy cӭ cho ra
rӗi lҳng nghe dư luұn".
Trái vӟi tình thӃ cӫa tôi có điӅu kiӋn in rӗi mà còn đҳn đo, tình thӃ cӫa anh Cung lҥi là
muӕn in mà không có điӅu kiӋn. Anh dí dӓm gӑi mӍa mai tұp bҧn thҧo thơ anh là "Hҵng Nga ngӫ
trong rӯng".
Như mӑi ngưӡi đã thҩy, ngày nay ӣ nưӟc ta xuҩt bҧn thơ là viӋc khó khăn lҳm. Bҥn muӕn
in thơ?
Xin mӡi! Cӭ viӋc bӓ tiӅn ra mà in. Nhà xuҩt bҧn chӍ có thӇ tham gia bҵng cách chӏu mӝt
phҫn trách nhiӋm vӅ nӝi dung và đӭng ra xin giҩy phép xuҩt bҧn, vӟi điӅu kiӋn bҥn trҧ tiӅn lӋ
phí. Mӝt nhà thơ nghèo như Phùng Cung, năm nay đã sáu mươi nhăm tuәi có lӁ đӃn lúc "chӑn
đҩt sҥch dӑn mình vào vĩnh viӉn" cũng không hy vӑng thơ mình đưӧc ngưӡi đӑc thưӣng thӭc
qua nhӳng dòng chӳ in. Hҵng tháng chӍ vӟi mâm cơm gia đình "bӕn mùa rong ruәi chӕn rau
dưa" cӝng thêm vài chөc nghìn tiӅn điӋn, dăm nghìn tiӅn nưӟc, chӏ Thoa vӧ anh cũng đã phҧi tҩt
tҧ chҥy "giұt nóng" quanh bà con lӕi xóm. Thơ anh đành nҵm chӡ«
 Nhưng tôi quyӃt tâm in bҵng đưӧc thơ anh. Tôi sӁ đi khҳp Trung, Nam, Bҳc đӑc rong thơ
cӫa anh và quyên góp tiӅn. Tôi ưӟc tính muӕn có đӫ tiӅn đӇ in hai trăm bài thơ ngҳn, tôi sӁ phҧi
đӑc thơ và quyên tiӅn đӃn mӝt năm, trong khi đó bao nhiêu chuyӋn có thӇ xҧy ra làm cho công
viӋc thêm phӭc tҥp.
Quá trình phҩn đҩu hҷn phҧi chia thành nhiӅu đӧt đi đi vӅ vӅ. Nhưng tôi đã gһp mӝt chuyӋn
bҩt ngӡ. Mӝt hôm trong bӳa cơm gia đình có anh NguyӉn Hӳu Đang dӵ, tôi nói:
- Em sҳp đi xa, vҳng nhà chӯng khoҧng mӝt năm. Anh nhӟ luôn luôn đӃn nhà em ăn cơm
vӟi vӧ con em cho vui.
- Chú có công chuyӋn gì mà phҧi đi xa nhà lâu thӃ?
- Em đi dӑc thơ rong, quyên góp tiӅn đӇ in cho anh Phùng Cung tұp thơ. Cҧ mӝt đӡi gian
khә vì cái nghiӋp bút mӵc, anh ҩy chӍ có mӝt ưӟc vӑng đưӧc in mӝt tұp thơ đӇ tһng bҥn hӳu và
góp mһt vӟi đӡi trưӟc khi vĩnh biӋt chúng ta.
- Tôi gһp chú Cung luôn, sao không thҩy chú ҩy nói chuyӋn này vӟi tôi?
- Anh Cung không nói, em cho là anh ҩy nghĩ có nói anh cũng không giúp đưӧc gì, chӍ làm
anh thêm bұn tâm.
- Tұp thơ chú Cung đâu, chú đưa tôi xem.
Anh Đang chăm chú đӑc hӃt tұp thơ. Anh khӁ gұt đҫu có mái tóc ngҳn quen thuӝc nói:
- Tôi không ngӡ thơ chú Cung khá thӃ. Theo tôi còn khá hơn văn xuôi chú ҩy. Bây giӡ thӃ
này chú Quán nhé: chú không phҧi đi đâu hӃt. Tôi sӁ cho chú Cung tiӅn đӇ in tұp thơ.
Tôi trӧn tròn mҳt:
- Thơ không rҿ như bèo đâu anh ơi? In mӝt tұp thơ vài trăm trang vӟi hình thӭc chӍ xoàng
xoàng thôi, anh có biӃt phҧi mҩt bao nhiêu tiӅn không? Tӯ hai trӍӋu đӃn hai triӋu rưӥi đҩy!
Tôi tưӣng anh tái mһt tưng hӱng trưӟc sӕ tiӅn mà tôi thông báo. Anh vүn bình tĩnh lұt lұt
nhӳng trang thơ, đӑc lҥi mӝt vài bài vӯa rӗi chưa đӑc kӻ, rӗi chұm rãi nói:
- Tôi sӁ cho chú Cung đӫ tiӅn đӇ in dù có tӕn như chú vӯa nói.
Không đӇ tôi hӓi anh lҩy đâu ra tiӅn, anh giҧi thích luôn:
- Tôi cho chú ҩy dùng tҩt cҧ sӕ tiӅn tôi dè sҿn tӯng đӗng dành dөm đưӧc trong hai mươi
năm qua, nhҩt là tӯ bӕn năm trӣ lҥi đây tôi có lương hưu, lҥi đưӧc nhӳng anh chӏ em cùng hoҥt
đӝng hӗi Mһt trұn Dân chӫ, Hӝi TruyӅn bá quӕc ngӳ, Hӝi Văn hóa cӭu quӕc, các đӝi Tuyên
truyӅn xung phong chӕng Pháp, ngành Bình dân hӑc vө cùng nhӳng bҥn bè xa gҫn, biӃt tôӍ còn
sӕng và nghèo khә, kҿ ít ngưӡi nhiӅu hӑ gӱi tiӅn đӃn giúp đӥ. Ngoài nhӳng khoҧn chi tiêu cҫn
thiӃt hҵng tháng, còn lҥi bao nhiêu tôi gӱi tҩt cҧ vào quӻ tiӃt kiӋm ngân hàng, phòng xa phҧi
dӵng túp lӅu khi không còn ai cho ӣ nhӡ, phòng xa lúc ӕm nһng kéo dài, phòng xa cҧ lúc chӃt
nӳa. Nhӡ vұy mà sӕ tiӅn tiӃt kiӋm cӫa tôi cho đӃn hôm nay đã lên đӃn hơn bӕn triӋu đӗng. Sә tiӃt
kiӋm đây«
Anh móc túi áo bӝ đӝi cũ mһc bên trong, lҩy ra cuӕn sә bӑc trong ba lҫn giҩy nhӵa bóng,
chҵng ngang, dӑc bӕn dây cao su. Anh đһt sә trưӟc mһt tôi và bҧo:
 - Chú giӳ lҩy. Tôi sӁ làm giҩy uӹ quyӅn cho chú rút tiӅn ra sӱ dөng. NӃu sӕ tiӅn này chưa
đӫ, tôi sӁ vӅ quê đòi vài tҥ thóc cho vay, bán đi rӗi gӱi thêm tiӅn cho chú. Tôi yêu cҫu tұp thơ
phҧi in thұt đҽp, mà đҽp giҧn dӏ, chӭ không rưӡm rà, lòe loҽt như nhiӅu tұp thơ đang bày bán.
Không hiӇu sao nghe anh nói tim tôi hӗi hӝp và cә tôi như nghҽn ngào. Tôi đưӧc quen biӃt
anh đã gҫn bӕn mươi năm nhưng cho mãi tӟi hôm ҩy tôi mӟi thұt hiӇu anh là ngưӡi như thӃ nào.
NguyӉn Hӳu Đang là ngưӡi nӃu chi dùng cho bҧn thân thì mӝt trăm đӗng ba quҧ khӃ chua đӇ gӝi
đҫu (thay chanh mà anh vүn sӧ đҳt) cũng tiӃc tiӅn, bҩt đҳc dĩ mӟi phҧi mua, nhưng đã là viӋc
nghĩa hiӋp thì sҹn sàng san sҿ đӃn đӗng tiӅn cuӕi cùng.
ThӃ đҩy. NӃu bҧn thҧo thơ Phùng Cung là "Hҵng Nga ngӫ trong rӯng" thì tҩm lòng trӧ giúp
vô tư cӫa NguyӉn Hӳu Đang chính là "Hoàng Tӱ đҽp trai" đӃn đánh thӭc.
Và tұp "Xem đêm" sӁ ra đӡi.
Hà N͡i, ngày 20 tháng 11 năm 1994
u 1 7'(89
« vì v̵y mà có s͹ rung đ͡ng bí m̵t cͯa ý nghĩ, khi͇n nhà bác h͕c trͧ thành ngưͥi th̯n bí,
và thi sĩ thành đâng tiên tri.
(Victor Huygo - Lao đ͡ng bi͋n c̫).
Tôi hҵng nghĩ, mӛi quӕc gia, mӛi dân tӝc, mӛi đӏa phương lӟn nhӓ« đӅu sҧn sinh nhӳng
nhà tiên tri cӫa mình. Hӑ lưu lҥi nhӳng lӡi sҩm ký, nhiӅu khi đưӧc truyӅn tӯ đӡi này sang đӡi
khác, tiên đoán tương lai, sӕ phұn, nhӳng bưӟc thăng trҫm cӫa cӝng đӗng. Sҩm ký cӫa hӑ đưӧc
mã hóa thành tөc ngӳ, ca dao, cә tích, huyӅn thoҥi« và đôi lúc chӍ là lӡi nói bҩt chӧt.
Có nhӳng nhà tiên tri nәi danh và rҩt nhiӅu nhà tiên tri vô danh. Có nhӳng nhà tiên tri tҫm
cӥ thӃ giӟi, quӕc gia, và rҩt nhiӅu nhà tiên tri tҫm cӥ thôn xã, chòm xóm. Tuy tҫm cӥ nhӓ vұy
nhưng đôi khi lӡi sҩm ký cӫa hӑ cũng làm ta lҥnh ngưӡi«
Trung đoàn 101 chúng tôi cũng có mӝt nhà tiên tri . Anh tên là Trҫn Vĩnh thư ký cӫa đҥi
đӝi trinh sát. Anh làm thơ, lҩy bút hiӋu là Trình Vân, sau đәi là Hӗ Vi. Bài thơ Lӡi quê cӫa anh
có mһt trong TuyӇn tұp Thơ kháng chiӃn do Nhà xuҩt bҧn Hӝi Nhà văn ViӋt Nam xuҩt bҧn năm
1994. Nhưng bài thơ Gӱi ngưӡi chín lăm cӫa anh mӟi là bài thơ đưӧc cҧ trung đoàn truyӅn tөng.
Trung đoàn 95 là quân chӫ lӵc tӍnh Quҧng Trӏ. ChiӃn dӏch Đông Xuân năm đó, 95 bí mұt hành
quân vào chiӃn trưӡng Thӯa Thiên đӇ phӕi hӧp chiӃn đҩu vӟi 101 chúng tôi. Hӗ Vi thay mһt anh
em 101 viӃt bài thơ này, gӱi các chiӃn hӯu trung đoàn bҥn, khi hay tin hӑ đã lòng lӑng vào ém
quân trên đҩt chiӃn trưӡng nhà.
" Sông tôi anh đ͇n c̷m sào
Nương tôi anh đ͇n xͣi đào lôông cây
Bͷa tê hai đͱa hai trͥi
Chͳ đây ch͡ m̿t m̭y lͥi cho bưa"
Theo tôi, Hӗ Vi là nhà thơ có biӋt tài sӱ dөng ngôn ngӳ đӏa phương. NhiӅu tiӃng đӏa
phương thô ráp, trúc trҳc, nһng chình chӏch« đưӧc anh đưa vào thơ, lұp tӭc trӣ nên nhuҫn
nhuyӉn, ngân nga nhҥc điӋu và lҩp lánh ánh vàng thi ca« Như sӕ phұn cӫa tҩt cҧ nhӳng ngưӡi
nәi tiӃng, ngưӡi yêu anh cũng nhiӅu mà ngưӡi ghét anh cũng lҳm.
Ngày đó trên tӡ báo GiӃt giһc - tӡ báo kháng chiӃn cӫa tӍnh - hҫu như sӕ báo nào cũng có
thơ cӫa Hӗ Vi, Hҧi Bҵng, Tҩn Hoài, văn xuôi cӫa NguyӉn Khҳc Thӭ - nhӳng cây bút cӵ phách
cӫa Trung đoàn. Ngoài nhӳng bài thơ đăng báo, Hӗ Vi còn làm rҩt nhiӅu nhӳng bài thơ riêng tư
mà anh gӑi là Thơ Sә Tay. Nhӳng bài này anh chӍ đӑc cho mӝt sӕ bҥn hӳu thân thiӃt trong Trung
đoàn "nghe chơi". Và mӛi lҫn đӑc xong, anh đӅu dһn ngưӡi nghe: "Nhӟ là nghe mô bӓ đó! Đӯng
kӇ lҥi vӟi ai, nhҩt là đӕi vӟi mҩy "xӯ" cán bӝ chánh trӏ«".
Hӗ Vi hăm hai, còn tôi vӯa tròn mưӡi sáu. Vӟi con mҳt nhӳng ngưӡi lính mưӡi sáu tuәi
chúng tôi thì các nhà thơ là nhӳng siêu nhân. Tôi rҩt ngҥc nhiên khi nghe anh Hӗ Vi dһn nhӳng
ngưӡi nghe thơ như vұy. Tôi nói: "Em mà làm đưӧc nhӳng bài thơ hay như rӭa thì em phҧi mang
đi khoe khҳp chiӃn khu!". Anh nhìn tôi, miӋng cưӡi mà ánh mҳt buӗn thiu: " Rӭa đó em ҥ. Con
cá trong lӡ đӓ hoe con mҳt - Con cá ngoài lӡ lúc lҳc muӕn vô«". Ánh mҳt buӗn thiu và câu ca
dao vӅ con cá trong lӡ, ngày đó tôi chưa hiӇu nhưng đã ám ҧnh suӕt đӡi
Mӝt đêm, trӡi chiӃn khu mưa tҫm tã. Con sông Ô Lâu hiӅn hòa nưӟc lũ đөc ngҫu dâng cao,
hung dӳ chҧy ҫm ҫm tưӣng chӯng muӕn cuӕn phăng cҧ ngӑn đӗi mà lán trҥi đӝi tnnh sát chúng
tôi dӵng chênh vênh bên sưӡn dӕc. Anh ngӗi vӟi tôi bên bӃp lӱa đӕt ngay giӳa lán trҥi, đӧi mҩy
cӫ sҳn lùi chín. Anh chӧt hӓi tôi:
- Em có biӃt tҥi răng mà trung đoàn mình lҥi đһt là trung đoàn mӝt trăm lҿ mӝt không?
Tôi đang mҧi xҳm nҳm lұt lҥi mҩy cӫ sҳn cho chín đӅu, vӯa lұt vӯa trҧ lӡi:
- Đó là phiên hiӋu« Cҩp trên muӕn đһt sӕ bao nhiêu mà chҷng đưӧc. Anh hӓi chi cҳc cӟ.
Anh ngӗi bó gӕi, nói vӟi tôi, mҳt không rӡi ngӑn lӱa cháy bұp bùng:
- Em đӯng tưӣng« Ngưӡi ta đһt như rӭa là có ý nghĩa cҧ đó em ҥ. Mӝt trăm là trung đoàn,
còn lҿ mӝt tӭc là nhà thơ Hӗ Vi đó.
Tôi bұt phì cưӡi. Câu nói tưng hӱng cӫa anh không ngӡ đã ghi khҳc vào trí nhӟ tôi khác
nào mӝt vӃt bӓng sâu«
Sau khi anh chӃt và tôi đã lӟn khôn hơn, tôi đưӧc biӃt nhӳng bài thơ "riêng tư" cӫa anh
không biӃt bҵng cách nào đã lӑt ra khҳp trung đoàn. Rҩt nhiӅu chiӃn sĩ thuӝc lòng, ngâm nga khe
khӁ trên đưӡng hành quân, chép tһng các "Súy Vân ± Súy KiӅu" ӣ các thôn xóm trú quân. Vì tính
chҩt lây lan cӫa nhӳng bài thơ riêng tư này mà thơ Hӗ Vi đưӧc coi là mӝt hiӋn tưӧng và cán bӝ
lãnh đҥo tӍnh ngày đó đһc biӋt quan tâm, đһt vҩn đӅ cҫn thiӃt phҧi chһn đӭng nó lҥi. Trong nhiӅu
cuӝc hӑp cӫa tӍnh, cӫa trung đoàn có mөc phê phán thơ Hӗ Vi. Thơ Hӗ Vi bӏ cán bӝ lãnh đҥo,
tuyên huҩn lên án gay gҳt. Nào là tiӇu tư sҧn lãng mҥn, mҩt lұp trưӡng cách mҥng, đҫu đӝc tâm
hӗn chiӃn sĩ, làm nhөt ý chí chiӃn đҩu cӫa quân dân Thӯa Thiên«vân vân và vân vân.
Năm đó, trung đoàn chúng tôi đánh mӝt trұn phөc kích lӟn trên đưӡng quӕc lӝ mӝt Bҳc
Thӯa Thiên. Ta thҳng to. Đһc biӋt trong trұn phөc kích này, có mӝt cô nӳ cӭu thương ngưӡi
Pháp, tuәi chӯng mưӡi chín đôi mươi, trúng đҥn chӃt nҵm lүn lӝn giӳa đám xác giһc. Cҧ ngưӡi
cô ưӟt sũng máu và bùn, nhưng vүn đҽp như mӝt thiên thҫn. Đôi mҳt xanh biӃc đã chӃt nhưng
vүn mӣ to, ngơ ngác nhìn lên bҫu trӡi xa lҥ vҫn vө nhӳng lӟp lӟp mây chì«Lúc thu dӑn chiӃn
trưӡng, không hiӇu sao tҩt cҧ chúng tôi đӅu tránh gһp cһp mҳt xanh biӃc ngơ ngác cӫa cô. Riêng
Hӗ Vi, anh đã bӃ xác cô đһt lên chӛ mһt đưӡng khô ráo, rӗi lҩy vҥt áo quân phөc rách tҧ tơi, lau
sҥch nhӳng vӃt máu và bùn trên gương mһt trҳng như nõn huӋ và trên mái tóc màu bҥch kim cӫa
cô«
Các nhà thơ nәi tiӃng cӫa tӍnh, cӫa trung đoàn như Hҧi Bҵng, Tuҩn Hoài, Hoàng Thưӧng
Khanh«đӅu làm thơ vӅ cái chӃt cӫa cô và cùng lҩy đҫu đӅ: Cô nӳ cӭu thương ngưӡi Pháp. Theo
dư luұn cӫa chiӃn sĩ thì bài thơ cӫa Hҧi Bҵng hay nhҩt. Nhưng bài thơ cӫa Hӗ Vi đưӧc đăng trên
báo GiӃt giһc. Báo vӯa in xong, chưa kӏp phát hành, thì bài thơ đưӧc dán chӗng lên mӝt bài văn
xuôi tưӡng thuұt sӵ thҳng lӧi giòn dã cӫa trұn đánh, kӃt quҧ hùng hӗn cӫa đӧt rèn cán chӍnh
quân«Tuy vұy, sӕ báo này cũng chӍ đưӧc phát hҥn chӃ, tӯ cҩp chính trӏ viên đҥi đӝi trӣ lên. Tôi
làm liên lҥc cӫa đơn vӏ trinh sát. Tôi chҥy vào "xê ca" 5, nơi tòa soҥn báo GiӃt giһc đóng. Tôi
chӡ lúc các anh tòa soҥn sơ hӣ, xoáy đưӧc tӡ báo cҩm kӷ đó, dҳt luôn vào cҥp quҫn. Tôi chҥy
mӝt mҥch ra thҷng bӡ sông Ô Lâu, tìm mӝt chӛ bӡ sông thұt khuҩt vҳng, ngâm tӡ báo xuӕng
nưӟc. Chӡ cho hӗ dán đӫ thì giӡ ngҩm nưӟc, tôi cҫm tӡ báo chui vào mӝt bөi lau sұy rҫm rì, nhҽ
nhàng, cҭn thұn bóc bài văn xuôi dán chӗng lên bài thơ. Tôi đӑc đi đӑc lҥi nhiӅu lҫn bài thơ giӳa
tiӃng gió thәi lau lách xào xҥc trên đҫu và tiӃng con sông Ô Lâu chҧy lúc khoan lúc nhһt dưӟi
chân«
Tӯ hôm đó đӃn nay, hơn bӕn mươi năm trôi qua, bài thơ chia làm nhiӅu khә ngҳn dài, tôi
chӍ còn nhӟ đưӧc mӝt khә:
Nhìn mái tóc bҥch kim em
Uӟt sũng máu và bùn
Đôi mҳt VӋ Quӕc anh nưӟc mҳt lưng tròng
Hòa bình tһng em mӝt nhành hoa tím ngát
ChiӃn tranh tһng em mӝt viên đҥn súng trưӡng
Ơi ngưӡi em gái Pháp nӳ cӭu thương!«
Tôi ngӗi khóc lһng lӁ, nưӟc mҳt giӑt ngҳn giӑt dài rӟt xuӕng bài thơ ưӟt đүm nưӟc sông Ô
Lâu mà tôi cҫm khư khư trong tay. Và mưӡi sáu tuәi đҫu, lҫn đҫu tiên tôi đưӧc nӃm cái vӏ mһn
chát kinh ngưӡi cӫa chiӃn tranh qua bài thơ cӫa Hӗ Vi. Cùng vӟi Hҧi Bҵng (ngày đó anh còn lҩy
bút hiӋu là Văn Tôn) bài thơ Cô nӳ cӭu thương ngưӡi Pháp bӏ cán bӝ lãnh đҥo đưa ra mә xҿ,
phân tích, phê phán nһng nӅ. Nó đưӧc coi là điӇn hình cӫa sӵ dao đӝng, sӵ mҩt lұp trưӡng kháng
chiӃn "Bây giӡ thì anh ta khóc thương kҿ thù, rӗi sӁ có ngày anh ta đi hҷn vӟi kҿ thù". Ngưӡi ta
đã kӃt luұn vӅ Hӗ Vi như vұy.
Hӑa vô đơn chí, ngoài cái tӝi thơ, Hӗ Vi còn bӏ kӃt tӝi hӫ hóa - mӝt cái tӝi xҩu xa nhҩt dӕi
vӟi nhӳng ngưӡi lính chúng tôi hӗi đó. Nó xҩu xa đӃn nӛi ngưӡi ta phҧi gӑi chӋch là tӝi "hát-
đúp" đӇ nó bӟt đi cái vҿ trҫn trөi đê tiӋn.
Đҫu đuôi cái tӝi "hát-đúp" cӫa anh là thӃ này: Sӕng ӣ chiӃn khu, do quá thiӃu thӕn tình cҧm
gia đình, chúng tôi bày ra trò nhұn anh nuôi, chӏ nuôi, mҽ nuôi, em nuôi« Tôi cũng có mӝt bà
mҽ nuôi và mӝt ông anh nuôi. Hӗ Vi nhұn chӏ nuôi là chӏ Hoài Trinh, y tá bӋnh viӋn chiӃn khu.
Chӏ Hoài Trinh lӟn hơn anh chӯng ba, bӕn tuәi, anh hăm hai, chӏ hăm sáu. Trưӟc kia chӏ là hoa
khôi trưӡng nӳ sinh Đӗng Khánh. Tôi không còn nhӟ rõ chӏ có đҽp thұt không, chӍ nhӟ là dáng
ngưӡi mҧnh mai, gương mһt vàng võ vì đói ăn và sӕt rét; cһp mҳt chӏ to mӝt cách kǤ dӏ, choán
gҫn hӃt nӱa khuôn mһt và mái tóc chӏ dài đӃn chҩm gót. Nhӳng anh chӏ cùng hoҥt đӝng bí mұt
vӟi chӏ ӣ nӝi thành HuӃ kӇ rҵng: chӏ thưӡng dҩu truyӅn đơn, kíp nә, cҧ lӵu đҥn nӳa, vào búi tóc
tiӃp tӃ cho các đơn vӏ biӋt đӝng ӣ nӝi thành.
Nhұn chӏ em nuôi đưӧc ít lâu, anh Hӗ Vi và chӏ bӛng đâm ra yêu nhau. Hai ngưӡi cӕ giҩu
mӕi tình mà chính hӑ cũng cҧm thҩy "vөng trӝm". Nhưng hӑ càng giҩu, càng lӝ. Chҷng mҩy
chӕc cҧ chiӃn khu đӅu biӃt mӕi tình "bҩt chính" cӫa hai chӏ em nuôi. Nghiêm trӑng hơn, ngưӡi ta
đӗn là "cô y tá chӏ nuôi đã có mang vӟi nhà thơ em nuôi". Cҧ chiӃn khu đә dӗn vào phê phán tӝi
lӛi cӫa hai ngưӡi. Mҩy ngưӡi cán bӝ chính trӏ, cán bӝ tuyên huҩn thì hҵn hӑc mӍa mai: "Cũng là
do ba cái thӭ thơ tiӇu tư sҧn, mҩt lұp trưӡng, ơi em gái Pháp nӳ cӭu thương, mà ra hӃt!". ChӍ
riêng tөi liên lҥc trinh sát con nít chúng tôi thì hoang mang, ngơ ngác. Chúng tôi không biӃt nên
ӫng hӝ hay nên chӕng mӕi tình cӫa hai ngưӡi. Chúng tôi chӍ thҩy thương cҧ hai, và tìm mӑi cơ
hӝi đӇ tӓ vӟi anh chӏ tình thương đó.
Mӛi lҫn chúng tôi chҥy liên lҥc vào các cơ quan đóng sâu trong núi, đӅu tҥt vào bӋnh viӋn
thăm chӏ, ҩp a ҩp úng hӓi chӏ: "Có nhҳn chi ra xê-ca-mӝt" không?" (Xê-ca-mӝt có nghĩa là anh
Hӗ Vi). Thҵng Mӯng hay hӓi: "Chӏ có hay ra sông Ô Lâu giһt áo quҫn không, em bưng giúp
chӏ?". Chӏ kéo cái đҫu bù rӕi khét lҽt mùi nҳng và mùi tanh trӕc đҫu cӫa nó vào lòng. Ôm rҩt lâu.
Cһp mҳt to mênh mông cӫa chӏ bӛng ưӟt nhòe như xông phҧi khói cay« Tөi tôi, thҵng HiӅn,
thҵng Bӗng-da-rҳn, thҵng Châu-sém mӛi lҫn vӅ đӗng bҵng trinh sát, trӣ vӅ chiӃn khu, đӭa thì
mang cho anh mҧnh giҩy trҳng, cuӕn vӣ hӑc trò, đӭa thì cái bút máy Cao lô, lӑ mӵc Pake«đӇ
anh viӃt thơ. Nhӳng thӭ này chúng tôi xin đưӧc cӫa mҩy chӏ hàng xén ӣ các chӧ quê vùng hұu
đӏch. Anh cҩt tҩt cҧ vào cái túi dӋt vҧi đà mà chúng tôi đӅu biӃt cӫa chӏ Hoài Trinh khâu tһng
anh. Anh nói: "Khi mô anh trӣ thành nhà thơ thiên tài như Rem-bô thì anh mӟi dám dùng giҩy
mӵc các em cho".
- Rem-bô là cái ông mô rӭa? Chúng tôi hӓi.
- Ông ҩy ngưӡi Tây, chӍ mӟi bҵng tuәi các em mà thơ ông đã lӯng danh thӃ giӟi, - anh nói.
Thҵng Bӗng-da-rҳn bӛng đưa ra mӝt ý kiӃn ngӝ nghĩnh:
- Lӥ cái ông ҩy cũng vô lính Lê dương qua đây đánh mình, bӏ quân mình bҳn chӃt trong
trұn Câu Nhi - Đӗng Lâm thì uәng quá anh hè?
Anh Hӗ Vi xoa xoa đҫu nó, cưӡi: "ThiӋt may! Ông ҩy đã chӃt cách đây gҫn trăm năm rӗi".
Chúng tôi nghe lӓm các anh lӟn bàn tán: trên quyӃt đӏnh sӁ bӕ trí đưa chӏ Hoài Trinh ra
vùng tӵ do khu 4 đӇ hӑc lӟp y sӻ. Nhưng mөc đích là đӇ cách ly hai ngưӡi khӓi phҧi dҩn sâu
thêm nӳa "mӕi tình tӝi lӛi". Cái tin này làm tөi con nít chúng tôi buӗn lҳm. Không hiӇu sao
chúng tôi đӅu có ý nghĩ: NӃu vҳng chӏ Hoài Trinh chiӃn khu sӁ vҳng đi mӝt nӱa. Nhưng chӏ chưa
kӏp ra khu 4 thì đã phҧi vĩnh viӉn nҵm lҥi dưӟi chân mӝt ngӑn đӗi xào xҥc lau sұy bên bӡ sông Ô
Lâu.
 Chúng tôi, nhӳng ngưӡi lính dãi dҫu trұn mҥc, đã chӭng kiӃn biӃt bao nhiêu cái chӃt, nhưng
chưa có cái chӃt nào đӇ lҥi trong ký ӭc mӝt ҩn tưӧng kinh hoàng đӃn như cái chӃt cӫa chӏ. Sáng
hôm đó, chiӃn khu vөt hӯng nҳng sau suӕt mưӡi ngày mưa thӕi núi thӕi rӯng. Chӏ Hoài Trinh tӯ
trong núi, nách cái rә thưa đӵng áo quҫn dơ, bên trên đұy chiӃc chiӃu cá nhân và tҩm m lông
màu nõn chuӕi, đi ra sông Ô Lâu.
Ngày đó nhӳng ngưӡi chiӃn khu chúng tôi, mӛi lҫn ra sông giһt giũ, không mang theo chұu
hoһc xô (vì không có), mà mang cái rә thưa và mӝt tҩm ni lông. Lót ni lông vào lòng rә rӗi múc
đҫy nưӟc. Cái rә thưa liӅn biӃn thành cái chұu giһt, tҳm, nhҽ nhàng biӃt mҩy, giҧn tiӋn biӃt mҩy
Con sông Ô Lâu dâng cao, nưӟc đөc ngҫu, chҧy xiӃt. Các coӑng nưӟc dӑc bӡ sông dӕc đӭng,
quay trong tiӃng rӅn rĩ, rên xiӃt vì phҧi làm viӋc quá sӭc
Lán cӫa đӝi thiӃu niên trinh sát chúng tôi nҵm ngay trên lӕi mòn xuӕng bӃn sông. Các chӏ ӣ
bӋnh viӋn, bào chӃ, quân lương thích ra giһt giũ ӣ bӃn sông chúng tôi vì có mӝt tҧng đá lӟn, bҵng
phҷng tӯ vách núi chӗm hҷn ra mһt sông.
Lúc chӏ Hoài Trinh ngang qua lán, thҵng Mӯng đang ngӗi trưӟc bұu cӱa hӑc đánh vҫn trên
tӡ báo GiӃt giһc, hҳn ngҭng lên chào chӏ, nói: "Khi mô chӏ trӣ vô bӋnh viӋn, chӏ nhӟ gӑi em vӟi,
chӏ nghe". "Em vô bӋnh viӋn có viӋc chi?" Hҳn làm mһt nhăn nhó nói: "Em bӏ ho« chҳc là ho
lao chӏ ҥ«". Chӏ cưӡi: "Chӏ cho uӕng muӛng thuӕc ho là khӓi thôi". "Anh Tư-dát nói, ho lao
phҧi uӕng hai muӛng mӟi khӓi". Chӏ lҥi cưӡi: "Ӯ thì chӏ cho uӕng hai muӛng". Chҷng là chiӃn
khu, tөi chúng tôi thèm đưӡng quá Thҵng Hòa-đen là đӭa đҫu tiên nghĩ ra cái mҽo giҧ đò mҳc
bӋnh ho, vô bӋnh viӋn xin uӕng thuӕc ho. Thuӕc ho cũng ngӑt gҫn bҵng đưӡng. Hҳn phҧi lӝi bӕn
con suӕi, trèo ba dӕc núi mӟi vô thҩu bӋnh viӋn, xin đưӧc mӝt thìa canh thuӕc ho, uӕng tҥi chӛ.
Hҳn vӅ khoe ҫm vӟi cҧ đӝi: "Mӛi muӛng thuӕc ho cũng ngӑt gҫn bҵng nӭa chén chè gҥo cӫa mө
Tào!". Mӯng hӓi: "Mi khai bӋnh như răng mà các chӏ tin, cho mi uӕng thuӕc?". "Tao khai mҳc
bӋnh ho gà. Ho gà là bӋnh ho nһng nhӭt!".
Ngày hôm sau thҵng Mӯng chҥy vô bӋnh viӋn khai vӟi các chӏ y tá hҳn mҳc phҧi bӋnh ho
gà rҩt nһng. Mӝt chӏ y tá cưӡi cưӡi cҫm chai thuӕc ho rót mӝt muӛng, bҳt hҳn há miӋng, ngӱa cә
cho uӕng luôn. Đúng là ngӑt thұt - hҳn vӯa ìiӃm môi liӃm mép ngүm nghĩ - nhưng hơi chua chua.
ChӍ tӝi muӛng thuӕc chӏ rót lưng quá, hҳn tӏ nҥnh: "Thҵng Hòa- đen cũng mҳc bӋnh ho gà như
em, mà hҳn khoe chӏ cho hҳn uӕng cҧ mӝt muӛng đҫy«". Chӏ y tá lҥi cưӡi nói: "Tҥi em chưa
mҳc phҧi bӋnh ho gà, em chӍ mӟi ho vӏt. Ho vӏt chӍ cҫn uӕng nӱa muӛng là lành". Mӯng ҩm ӭc
chҥy vӅ đӝi kӇ lҥi vӟi Tư-dát. Tư- dát ôm bөng cưӡi ngҩt. Hҳn liӃn láu nói: "Tҥi mi ngu. Mi phҧi
khai là ho lao. Ho lao còn nһng gҩp mҩy lҫn ho gà. Nhҩt đӏnh các chӏ phҧi cho mi uӕng hai
muӛng đҫy! Chưa chӯng còn cho mi thêm cҧ mӝt ve đem vӅ cho đӝi uӕng dҫn!".
Sáng hôm đó, chiӃn khu hӱng nҳng. Thҵng Mӯng xҳm nҳm đӏnh lӝi rӯng vô bӋnh viӋn đӇ
khai mình mҳc bӋnh ho lao«Không ngӡ lҥi gһp chӏ Hoài Trinh, hҳn mӯng rơn. Hai muӛng
thuӕc ho coi như cҫm chҳc. Hҳn ngӗi trưӟc bұc cӱa đӇ cùng vô bӋnh viӋn vӟi chӏ. Hҳn đã đánh
vҫn hӃt cҧ tӡ báo GiӃt giһc mà vүn chưa thҩy chӏ lên. Hҳn thҳc mҳc chӏ giһt chi mà lâu rӭa
hè«Hҳn gҩp tӡ báo, dҳt cҥp quҫn rӗi đi xuӕng bӃn sông. BӃn sông vҳng tanh. ChӍ thҩy rә áo
quҫn vӟi chiӃc chiӃu vҳt ngay miӋng rә, trên tҧng đá gҫn mí nưӟc. Hҳn đoán chӯng chӏ đi viӋc
riêng, ngӗi khuҩt sau bөi cây mô đó. Hҳn kiên nhүn đӭng chӡ. Chӡ mãi không thҩy chӏ bưӟc ra,
hҳn liӅn gӑi toáng lên. ChӍ có tiӃng lau lách xào xҥc trҧ lӡi hҳn. Hҳn chӧt nhìn thҩy tҩm ni lông
màu nõn chuӕi bӏ nhӳng miӋng nưӟc xoáy dưӟi chân tҧng đá, quay tròn như chong chóng, lúc
chìm xuӕng lúc nәi lên« Hҳn lұp tӭc hiӇu ra. Như bӏ ma đuәi, hҳn chҥy ngưӧc lên dӕc bӃn,
miӋng la thҩt thanh: "Chӏ Hoài Trinh chӃt trôi! Chӏ Hoài Trinh chӃt trôi!".
ChӍ mưӡi phút sau, các anh lӟn, bӑn nhóc trinh sát chúng tôi đӭng chen chúc trên tҧng đá
đӇ rә áo quҫn. Anh Hӗ Vi vӅ đӗng bҵng công tác hai hôm trưӟc đó.
Chúng tôi, các anh lӟn, cӣi quҫn áo, nhҧy ào xuӕng sông, hөp lһn, mò tìm xác chӏ. Chúng
tôi mò tìm cho đӃn lúc mһt trӡi gҫn lһn, vүn không thҩy tăm hơi xác chӏ.. ChiӅu hôm sau. Thҵng
Bӗng-da rҳn đi bám đưӡng quӕc lӝ trӣ vӅ, hҳn ӣ dưӟi đó đã ba hôm nên không biӃt chuyӋn chӏ
Hoài Trinh chӃt đuӕi. Hҳn kiӃm đưӧc mӝt cөc xà bông thơm, hí hӱng đem vӅ đӇ biӃu chӏ. Hҳn
chӑn quãng sông phía bӡ chiӃn khu có mӝt coӑng nưӟc quay đӇ lӝi qua, vì quãng này đӗng bào
đҳp thành cái đұp đá đӇ dӗn sӭc nưӟc vào coӑng. Hҳn cӣi áo quҫn đӝi lên đҫu, mҳt chăm chú
nhìn xuӕng dòng nưӟc chҧy xiӃt tìm nhӳng chӛ đá ít rêu đӇ bám chân khӓi trưӧt ngã. Lӝi ra đӃn
gҫn giӳa sông, hҳn chӧt ngҭng lên. MiӋng hҳn há hӕc, đӭng gҫn như chӃt lһng giӳa dòng nưӟc
ào ào chҧy quanh ngưӡi. Cái coӑng nưӟc đưӡng kính đӃn sáu bҧy mét, quay kӁo kҽt nһng nӅ, kéo
tӯ tӯ dưӟi vӵc nưӟc lên mӝt cái đҫu phө nӳ tóc ưӟt sũng quҩn chһt vào cái gióng tre ngang.
Khuôn mһt ngưӡi chӃt trôi trҳng bӧt như bөng cá chӃt nhưng hҳn vүn nhұn ngay ra chӏ Hoài
Trinh. Coӑng nưӟc nhҩc tӯ tӯ cҧ ngưӡi chӏ lên khӓi mһt nưӟc, đưa lên cao, lên cao mãi, như treo
lӫng lҳng giӳa bҫu trӡi chiӅu chiӃn khu đҫy sương mù, rӗi đә dҫn vӅ phía bên kia.
Hҳn hét lên mӝt tiӃng thҩt thanh, liӋng bӝ áo quҫn rách như tә đӍa có gói cөc xà bông thơm
xuӕng nưӟc, bươn rӁ nưӟc nhào tӟi, chөp lҩy mӝt cái gióng ngang đӏnh rӏ giӳ coӑng nưӟc lҥi,
không cho nó dìm tiӃp chӏ theo đà quay«
Nhưng cái coӑng nưӟc coi hҳn chҷng khác nào mӝt cái cӑng đu đӫ, nhҽ nhàng kӁo kҽt tӯ tӯ
nhҩc hҳn lên khӓi mһt nưӟc và đưa hҳn lên cao. Ngӧp quá hҳn phҧi buông tay nhҧy vӝi xuӕng
vӵc sông, hҳn bơi vào bӡ, chҥy lên trҥm gác tiӅn tiêu cӫa chiӃn khu nhӡ các anh lӟn tiӃp cӭu, rӗi
chҥy lên lán đӝi trinh sát gӑi chúng tôi.
Sӭc quay cái coӑng nưӟc mҥnh khӫng khiӃp. Cҧ mӝt tiӇu đӝi vӯa ngưӡi lӟn vӯa con nít,
bám vào các gióng ngang gióng dӑc mӟi giӳ nó lҥi đưӧc. Mӝt anh cӕ hӃt sӭc gӥ tóc chӏ khӓi các
gióng tre đӇ lҩy xác chӏ ra, nhưng không tài nào gӥ nәi. Mái tóc chӏ dài quá, quҩn ngang quҩn
dӑc như đánh đai vào coӑng nưôc. HӃt sách, anh phҧi dùng thanh mã tҩu cӭa, chһt đӭt mái tóc
đүm nưӟc đen như huyӅn cӫa chӏ«
Chúng tôi đào huyӋt chôn chӏ giӳa đám lau sұy xҥc xào đә dӕc xuӕng bӡ sông Ô Lâu, cùng
vӟi rә áo quҫn ưӟt và chiӃc chiӃu. Hai hôm sau, anh Hӗ Vi mӟi tӯ đӗng bҵng công tác trӣ vӅ.
Chúng tôi chҥy ra đón anh ӣ đҫu dӕc núi đi vào trҥm gác tiӅn tiêu. Chúng tôi tranh nhau kӇ chӏ
Hoài Trinh chӃt như thӃ nào, mò xác chӏ ra sao, cҧnh tưӧng rùng rӧn coӑng nưӟc quҩn chһt tóc
chӏ xách cҧ ngưӡi chӏ đưa tӯ tӯ lên trӡi rӗi lҥi tӯ tӯ dìm chӏ xuӕng nưӟc, cҧnh dùng mã tҩu cӭa,
chһt mái tóc dài cӫa chӏ quҩn chһt vào các gióng tre coӑng nưӟc« Chao ôi, chúng tôi ngu dҥi
quá. Chúng tôi đâu có biӃt kӇ tӍ mӍ như vұy là chӑc ngoáy vào vӃt thương đang xӕi xҧ máu trong
lòng anh.
 Chúng tôi tưӣng anh sӁ khóc lӏm. Nhưng thұt lҥ lùng, hai mҳt anh ráo hoҧnh! Anh đӭng bҩt
đӝng như vөt hóa đá, cһp mҳt mӣ trӯng trӯng nhìn chúng tôi, không nói, không rҵng. Ánh mҳt
anh làm chúng tôi sӧ phát run, bҩt giác lùi cá lҥi, bưӟc dҥt ra hai bên. "Chôn chӏ ӣ mô?" - anh bұt
hӓi, gҫn như thì thҫm. Chúng tôi kéo nhau chҥy trưӟc, dүn anh ra mӝ chӏ. Hai chân anh như bӏ
đӕn, cҧ ngưӡi anh ngã sөp xuӕng bên nҩm đҩt đҳp tròn còn in rõ nhӳng dҩu xҿng. Anh khoát
khoát tay, nói vӟi chúng tôi gҫn như van lơn: "Các em vӅ hӃt cҧ đi! VӅ hӃt cҧ". Anh ngӗi cùng
mӝ vӧ suӕt cҧ đêm hôm đó. Rӗi sau đҩy, chiӅu nào anh cũng mang bát cơm chan nưӟc ruӕc khҭu
phҫn cӫa anh ra mӝ, chҳc là đӇ cúng vӧ trưӟc khi ăn« Có đêm anh ngӫ luôn ngoài đó không
thҩy vӅ lán. ChӍ ít lâu sau, ngưӡi anh rҥc hҷn đi, chӍ còn mҳt vӟi răng.
Mӝt hôm, tôi vӅ đӗng bҵng công tác. Lúc trӣ lên chiӃn khu, tôi tҥt vào cái miӃu gӑi là MiӃu
Cô ӣ đҫu làng, xin ông cө thӫ tӯ trông coi miӃu mӝt thҿ hương. Tôi mang thҿ hương vӅ chiӃn
khu, lҷng lһng đһt cҥnh cái mӅn trҩn thӫ cӫa anh ӣ sҥp nҵm góc lán. Tôi đâu có ngӡ cái thҿ
hương này đã giӃt anh.
Trưӟc đó hai hôm, có tin cӫa trinh sát, bӑn đӏch tұp trung quân chuҭn bӏ đánh phá chiӃn
khu. Công binh, các đơn vӏ trӵc chiӃn, chôn mìn, gài lӵu đҥn dӑc các lӕi mòn chuҭn bӏ chӕng
giһc. Nhưng rӗi có tin vӅ bӑn giһc càn ba huyӋn phía nam. Công binh tháo mìn, gӥ lӵu đҥn, giҧi
tӓa các lӕi mòn. Buәi chiӅu, anh Hӗ Vi cҫm nҳm hương cӫa tôi, đi ra mӝ vӧ. Trӡi xui đҩt khiӃn
gì không biӃt, anh đi vào cái lӕi mòn vӯa tháo gӥ mìn, lӵu đҥn. Anh vҩp phҧi trái lӵu đҥn gài gӥ
sót. Cҧ hai chân anh đӅu bӏ thương, dұp nát đӃn đҫu gӕi. Chҳc anh khát nưӟc vì mҩt quá nhiӅu
máu, anh bò lӃt xuӕng bӃn sông, đúng cái bӃn mà chӏ Hoài Trinh chӃt đuӕi. Chúng tôi tìm thҩy
xác anh nҵm vҳt ngang trên tҧng đá, đҫu và hai vai ngұp chìm trong nưӟc. Hai tay anh bíu rҩt
chҳc vào gӡ đá nên mӟi không tuӝt xuӕng sông.
Chúng tôi đào huyӋt sát mӝ chӏ Hoài Trinh, chôn anh, xác bӑc trong tҩm vҧi bҥt áo súng.
Bӑn giһc tҩn công chiӃn khu Hòa Mӻ và bao vây nhiӅu ngày. Chúng tôi rút vào chiӃn khu Dương
Hòa.
Khoҧng hơn mӝt năm sau, tiӇu đӝi tôi đi công tác ngang qua Hòa Mӻ. Các lӕi mòn lau lách
mӑc phӫ kín, cao lút đҫu ngưӡi. ChӍ mӟi hơn mӝt năm mà vùng chiӃn khu cũ trӣ nên hoang vu
đӃn rӧn ngưӡi. Chúng tôi đi dӑc bӡ sông Ô Lâu bҥt ngàn lau trҳng, vҥch cӓ, rӁ gai tìm suӕt buәi
mà không thҩy mӝ hai ngưӡi. Lau lách, cӓ dҥi đã nuӕt chӱng cҧ hai«
Tӯ khi tôi rӡi cây súng nӕi nghiӋp anh làm thơ. Rӗi vì thơ mà sa vào cҧnh chìm nәi gian
truân suӕt ba chөc năm trӡi. Trong ba mươi năm đó tôi thưӡng hay bҩt chӧt nhӟ đӃn câu nói kǤ
dӏ cӫa anh Hӗ Vi bên bӃp lӱa chiӃn khu năm nào: "Mӝt trăm là trung đoàn, còn lҿ mӝt là nhà thơ
Hӗ Vi đҩy!".
ThӃ rӗi dҫn dҫn tôi mӟi vӥ lӁ ra, câu nói kǤ dӏ cӫa anh chính là sҩm ngӳ vӅ sӕ phұn cӫa ai
lӥ mang lҩy nghiӋp thơ vào thân.
Tôi thưӡng kӇ câu chuyӋn trên vӟi bҵng hӳu và vui miӋng nói thêm: "Hӗ Vi là nhà tiên tri
tҫm cӥ đҥi đӝi:.
Chép l̩i bên bͥ H͛ Tây- mùa đông năm 1994
uu 
: "; '<=_ ) 
 Tӯ năm 1958, tôi đã phҧi đi nhiӅu đӧt lao đӝng ӣ Hӧp tác xã nông nghiӋp Thái Lai (Thái
Bình), Công trưӡng Nhà máy đưӡng ViӋt Trì (Phú Thӑ), Nông trưӡng cao su - cà phê Thҳng Lӧi
ӣ Thӑ Xuân (Thanh Hóa)« Đӧt nào tôi cũng gһp phҧi chuyӋn trөc trһc, oan ӭc, đӅu bӏ cơ quan
quҧn lý nhұn xét là "chưa tiӃn bӝ", "chưa khҳc phөc đưӧc tư tưӣng nhân văn", đôi khi còn có "ý
đӏnh ngóc đҫu dұy"« Năm 1964 cho đӃn đҫu năm 1965, tôi tiӃp tөc đưӧc Hӝi Văn nghӋ cӱ đi
lao đӝng cҧi tҥo ӣ Công trưӡng Trҥm bơm điӋn Cӕc Thành, Cә Đam. Trҥm bơm điӋn Cӕc Thành
vào loҥi lӟn nhҩt miӅn Bҳc ngày đó, tưӟi tiêu cho hai huyӋn Ý Yên- Bình Lөc tӍnh Hà Nam
Ninh.
Trưӟc khi mang ba lô vӅ công trưӡng, Võ Hӗng Cương trong Ban lãnh đҥo Đҧng đoàn Văn
nghӋ căn dһn tôi: "Lҫn này cұu phҧi cӕ gҳng lao đӝng cho thұt tӕt. Cuӕi đӧt sӁ đưӧc Đҧng bӝ
công trưӡng nhұn xét. Đӯng đӇ xҧy ra nhӳng chuyӋn lôi thôi như mҩy đӧt trưӟc. Cұu phҧi nhӟ
rҵng, nӃu có nhiӅu tiӃn bӝ thì tôi sӁ giӟi thiӋu cho cұu vӅ công tác ӣ Ty Văn hóa Hà Nam. Sau
mӝt vài năm phҩn đҩu, ngưӡi ta sӁ cho cұu vào biên chӃ«". Tôi hӭa vӟi anh sӁ hӃt sӭc cӕ gҳng
đӇ khӓi phө lòng tӕt cӫa anh. Tôi đã lao đӝng ӣ công trưӡng này tӯ khi san nӅn, đә móng cho
đӃn khi công trình đưӧc nghiӋm thu. Cùng vӅ công trưӡng vӟi tôi đӧt này có mӝt tә ba ngưӡi ӣ
ViӋn Văn hӑc và Bӝ Văn hóa đi tham gia thӵc tӃ theo chӍ thӏ cӫa Ban Bí thư Trung ương: Cán bӝ
đi làm thuӹ lӧi mӝt năm, gӗm: N.N, nhà lý luұn phê bình lâu năm; Mai Quӕc Liên cũng là nhà lý
luұn phê bình mӟi bưӟc vào nghӅ và nhà thơ Trúc Cương. Trong ba ngưӡi này chӍ mӝt mình
Trúc Cương là tôi quen biӃt tӯ trưӟc.
Trúc Cương gһp riêng tôi, nói nhӓ: "Anh N.N. là đҧng viên, lұp trưӡng tư tưӣng hӃt sӭc
vӳng vàng, cӭng rҳn, chӕng nhân văn giai phҭm quyӃt liӋt« TiӃp xúc vӟi anh, Quán nhӟ giӳ
mӗm, giӳ miӋng, không có thì phҧi vҥ đҩy!"
- Đưӧc, mình sӁ uӕn lưӡi 14 lҫn trưӟc khi nói!
- Còn Mai Quӕc Liên thì chơi đưӧc, mӟi lҩy vӧ. Đһc điӇm là rҩt phөc thơ ChӃ Lan Viên.
Quán nhӟ không chê thơ ChӃ Lan viên trưӟc mһt cұu ta.
- Chính mình cũng thích thơ ChӃ Lan Viên!
Năm đó tôi đã ngoài ba mươi tuәi. Tôi đã lҩy vӧ và có đӭa con gái đҫu lòng lên hai. Thұt
lòng tӯ đây, tôi muӕn đưӧc sӕng yên thân. Tôi đã quá mӋt mӓi vì phҧi đi lao đӝng hӃt công
trưӡng này đӃn nông trưӡng khác. Tôi đã chán cái cҧnh: "cá trӝm, văn chui, rưӧu chӏu". Tôi tӵ
hҽn vӟi mình sӁ cӕ gҳng lao đӝng thұt tӕt, nói năng giӳ mӗm, giӳ miӋng. Cuӕi năm sӁ nhұn đưӧc
bҵng khen cӫa công trưӡng vì "lao đӝng tích cӵc, có tiӃn bӝ rõ rӋt vӅ lұp trưӡng tư tưӣng". Nhӡ
đó tôi sӁ đưӧc Hӝi giӟi thiӋu vào công tác ӣ Ty Văn hóa, rӗi sӁ đưӧc tuyӇn dөng lҥi vào biên
chӃ, có thӇ bҳt đҫu hưӣng lương cán sӵ 1 - 56 đӗng mӝt tháng. ThӃ là gҩp đôi sӕ tiӅn trӧ cҩp cӫa
Hӝi Văn nghӋ mҩy năm nay - 27 đӗng mӝt tháng. Vӟi 27 đӗng, tôi chӍ đӫ nӝp tiӅn ăn cho công
trưӡng. Nhưng điӅu quan trӑng nhҩt mà tôi hy vӑng, dҫn dҫn tôi sӁ đưӧc xóa kӹ luұt, đưӧc xuҩt
bҧn sách trӣ lҥi và có tiӅn đӇ đӥ đҫn vӧ. Tôi phҧi lao đӝng ӣ đӝi mӝc rӗi chuyӇn sang đӝi bê
tông. Lao đӝng nһng mà không có tiӅn ăn sáng, tôi đói mӅm ngưӡi. Tôi lҥi xҩu máu đói. HӉ đói
là tay chân bӫn rӫn, mӗ hôi vã ra như tҳm.
 Mһc dù lúc nào tôi cũng đinh ninh trong dҥ là phҧi hӃt sӭc cӕ gҳng, phҧi thұt quyӃt tâm
phҩn đҩu đӇ mau chóng thoát khӓi cái cҧnh trӧ cҩp 27 đӗng mӝt tháng. Nhưng rӗi tôi lҥi gһp phҧi
vài chuyӋn trөc trһc không đâu, làm mҩt toi công sӭc lao đӝng hơn mӝt năm trӡi«
Tôi vӅ đӝi mӝc đưӧc phân công đóng cӕp pha. Tay tә trưӣng tên là Hưӡng, đҧng viên,
ngưӡi to béo phөc phӏch, dân Thanh Hóa, tay nghӅ khá giӓi và rҩt tӕt bөng. Tay ҩy thưӡng giao
tôi viӋc nhҽ và dҥy nghӅ cho tôi rҩt tұn tình. Sau ba tháng, Hưӡng nhұn xét tay nghӅ cӫa tôi:
"Cұu có thӇ xӃp vào thӧ bұc 1 rӗi đҩy!". Tôi cưӡi nӏnh: "NӃu giám đӕc công trưӡng có hӓi thì
anh nhӟ báo cáo tӕt cho tôi vӟi nhé. Đҥi khái là tuy tay nghӅ còn non nhưng lao đӝng hăng say,
nhiӋt tình, nói năng đúng lұp trưӡng chính sách«"
"Đưӧc đưӧc, tӟ hiӇu rӗi. Tӟ sӁ báo cáo thұt tӕt cho cұu. Lҫn nào lên hӑp ông ҩy cũng hӓi
thái đӝ lao đӝng cӫa cұu. Tӟ đӅu bҧo cұu lao đӝng rҩt chăm chӍ, cҫn cù. Tӟ còn đӅ nghӏ hàng
tháng công trưӡng nên phө cҩp cho cұu mҩy đӗng, cӝng vӟi tiӅn trӧ cҩp ӣ trên, cho ngang vӟi
lương công nhân bұc mӝt« Ông ҩy bҧo sӁ xét. Lҫn nào ông ҩy cũng nhҳc nhӣ mình: Phҧi cҧnh
giác cao đӝ vӟi cұu vì cұu là mӝt tên nhân văn "thâm đӝc" và "nguy hiӇm". Mình cãi: Nhưng tôi
thҩy hҳn hiӅn khô mà, đӗng chí? Ông ҩy còn nhҩn mҥnh vӟi mình: Đӗng chí là đҧng viên, phҧi
xác đӏnh lұp trưӡng. Nhӳng tên đã viӃt văn viӃt báo chӕng chӃ đӝ thì chҷng có tên nào hiӅn hӃt!
Mình quý cұu nên kӇ riêng vӟi cұu thôi đӇ cұu đӅ phòng. Nhӟ không đưӧc nói lӝ ra vӟi ai«".
Hưӡng dһn đi dһn lҥi.
Câu chuyӋn cӫa Hưӡng làm tôi hӃt sӭc lo ngҥi. Lao đӝng tôi càng chăm chӍ hơn. Nói năng
càng thұn trӑng hơn. Hưӡng có cái thú là mê sáng tác ca khúc. Nghĩa là đһt ìӡi mӟi theo mӝt sӕ
làn điӋu dân ca quan hӑ. Hưӡng khoe vӟi tôi, hӗi đi nghĩa vө quân sӵ, anh ta đã đưӧc giҧi thưӣng
văn nghӋ cӫa tiӇu đoàn vì đã sáng tác đưӧc mӝt bài hát phөc vө chӫ đӅ gìn giӳ tác phong quân
nhân. Bài hát theo điӋu "Trèo lên trái núi Thiên Thai". Hưӡng hát luôn: "Ra đưӡng phҧi thҳt
xanh tuya này xanh i í i tuya« ".
Ngày TӃt sҳp đӃn. Công trưӡng thông báo sӁ tә chӭc mӝt đêm văn nghӋ quҫn chúng, tiӃt
mөc tӵ biên tӵ diӉn. Hưӡng say sưa sáng tác bài hát cho đêm văn nghӋ. Nӝi dung bài hát là ca
ngӧi đӝi mӝc đóng cӕp pha đúng kӻ thuұt, năng suҩt cao. Bài hát theo điӋu "Tình bҵng có cái
trӕng cơm". Đã lâu quá rӗi tôi không còn nhӟ cҧ bài hát, chӍ nhӟ câu đҫu: "Tình bҵng có cái búa
đinh, khen ai khéo gõ ҩy mӟi đinh nên đinh, ҩy mӟi đinh nên đinh«". Nhưng rӗi hình như công
viӋc đһt lӡi cho bài hát cӫa anh không đưӧc suôn sҿ, gһp phҧi chӛ bí. Tôi đӇ ý, nhiӅu lúc đang
làm viӋc Hưӡng bӛng ngҭn ra, buông đөc, bӓ cưa, bӓ rìu, rút trong túi áo ra tӡ giҩy nhàu nát, trҧi
lên mһt tҩm ván, nhҩm nhҩm nưӟc bӑt cây bút chì thӧ mӝc vót nhӑn hoҳt mà lúc nào anh cũng
cài trên vành tai, cúi xuӕng tӡ giҩy gҥch gҥch xóa xóa, miӋng lҭm nhҭm hát cái gì đó tôi không
nghe rõ lӡi, trán cau lҥi. Cũng là ngưӡi sáng tác nên tôi thông cҧm ngay.
ĐiӋu này là anh ta đang bí đây. Tôi thҩy thương anh, muӕn giúp anh gӥ bí. Bưӟc đӃn gҫn,
tôi hӓi: "Sáng tác gһp khó khăn à? Thӱ nói xem anh bí chӛ nào, tôi có thӇ giúp anh đưӧc không?
Tôi không rành sáng tác bài hát lҳm, nhưng viӋc đһt lӡi cho bài hát nói cũng gҫn vӟi văn thơ".
Anh chӍ đҫu bút chì vào tӡ giҩy, nói: "Mình đang vҩp cái chӛ: lӝi, lӝi lӝi sông ҩy mҩy đi tìm«,
không biӃt đһt cái tiӃng gì vào đó cho đúng giӑng. Mình muӕn dùng chӳ đóng, đóng, đóng hay
cưa, cưa, cưa, nhưng đӅu không đúng điӋu dҩu nһng. Nghĩ nát cҧ óc mà không ra. Tôi góp ý:
Hay anh dùng chӳ đӁo, đӁo, đӁo. NӃu hát lên thì đӁo có thӇ hát thành đҽo, ngưӡi nghe cũng hiӇu.
Anh gұt gù: Đúng, đúng. Ý kiӃn cӫa cұu hay. Vưӧt qua đưӧc chӛ bí, anh hoàn thành đưӧc
bài hát ngay chiӅu hôm đó. Anh chӑn trong đӝi mӝc cӫa anh năm cұu có khҧ năng hát hò nhҩt,
cho nghӍ mӝt buәi làm đӇ tұp hát. Anh lãnh nhiӋm vө chӍ huy tӕp ca, vӯa huҩn luyӋn, vӯa bҳt
nhӏp, vӯa lĩnh xưӟng.
Đêm văn nghӋ bài hát cӫa đӝi mӝc làm cho mӑi ngưӡi cưӡi vӥ trӡi vì khi hát đӃn chӛ đҽo,
đҽo đҽo, khán giҧ ngӗi bên dưӟi sân khҩu liӅn rӝ lên hát theo đéo đéo, đéo muӕn vӥ hӝi trưӡng.
Ban tә chӭc phҧi la hét đӃn khҧn cә mӟi giӳ lҥi đưӧc trұt tӵ, nhưng không sao giӳ yên đưӧc hoàn
toàn. ThӍnh thoҧng bên dưӟi khán giҧ vүn rúc rích: đéo, đéo, đéo«
Hưӡng bӏ giám đӕc công trưӡng gӑi lên xҥc cho mӝt trұn tơi bӡi, kӃt tӝi anh là cӕ ý phá rӕi
đêm văn nghӋ chào mӯng thҳng lӧi cӫa công trưӡng. Hưӡng hoҧng quá phҧi thú thұt: ba tiӃng
đӁo, đӁo, đӁo ҩy là cұu Phùng Quán nó góp ý kiӃn cho tôi. Lúc đҫu tôi đӏnh đһt là cưa, cưa, cưa,
nhưng hҳn bҧo hát là đӁo« nó đúng điӋu hơn«
Giám đӕc công trưӡng gҫm ghè: "Đҩy, đӗng chí cӭ khen hҳn là hiӅn nӳa đi. Nó xӓ mũi
đӗng chí mà đӗng chí không biӃt. Tôi đã cҧnh giác vӟi đӗng chí nhiӅu lҫn mà đӗng chí đӅu bӓ
ngoài tai, không nghe?". Sau sӵ viӋc này, Hưӡng giұn tôi lҳm. Anh cũng tin là tôi chơi xӓ anh,
muӕn hҥi anh. Anh cương quyӃt không nhұn tôi ӣ đӝi mӝc nӳa. ThӃ là tôi phҧi chuyӇn sang đӝi
đә bê tông. Công viӋc lao lӵc nһng nhӑc gҩp ba gҩp bӕn lҫn ӣ đӝi mӝc. Tôi thӵc sӵ điên đҫu.
Nhưng cũng thұt đáng đӡi cho tôi: Đã mù nhҥc lҥi còn dám chơi trèo, sáng tác ca khúc! Chưa hӃt
chuyӋn rҳc rӕi này đã lҥi tiӃp chuyӋn rҳc rӕi khác. Mà cũng chӍ tҥi tôi quá ngu.
Còn mӝt tuҫn nӳa là TӃt. Các bҥn N.N, Mai Quӕc Liên, Trúc Cương đӅu đưӧc công trưӡng
cho nghӍ TӃt, vӅ Hà Nӝi. Tôi ӣ đӝi bê tông nghӍ TӃt theo công nhân. Sáng 29 TӃt mӟi đưӧc vӅ,
sáng mùng Ba TӃt đã phҧi có mһt ӣ công trưӡng.
Ông Tám, giám đӕc công trưӡng lên Bӝ hӑp rӗi nghӍ TӃt luôn trên đó. ChӍ huy công trưӡng
giao cho phó giám đӕc Hӝ. Ông Hӝ trưӟc cũng là bӝ đӝi chӕng Pháp, tính tình hiӅn lành, xuӅ
xòa. Thҩy hoàn cҧnh rҳc rӕi cӫa tôi, ông cũng có ý thương nhưng không giám tӓ rõ thái đӝ, mà
chӍ thông cҧm mӝt cách lһng lӁ. "Tҥi sao hҳn đi bӝ đӝi tӯ nhӓ, lҥi viӃt đưӧc cuӕn Vưӧt Côn Đҧo
đӑc rҩt xúc đӝng, bӛng thoҳt mӝt cái trӣ thành tên phҧn đӝng, chӕng chӃ đӝ?, Tôi đưӧc cұu Na,
phө trách công tác tә chӭc cán bӝ kӇ lҥi có lҫn ông Hӝ đã đһt vҩn đӅ vӟi nhà lý luұn phê bình
văn hӑc N.N như vұy. N.N giҧi thích: "Rҩt dӉ hiӇu, lúc đó hҳn còn trҿ, lҥi kiêu căng vô tә chӭc,
vô kӹ luұt, chӕng đӕi lãnh đҥo, mang sҹn trong ngưӡi mҫm mӕng xҩu, gһp đưӧc đҩt tӕt là mӑc
ngay. VӅ Hà Nӝi hҳn bӏ bӑn phҧn đӝng, gián điӋp, tӡ-rӕt-kit, tư sҧn mҥi bҧn kích đӝng, lôi kéo,
dùng gái, dùng tiӅn mua chuӝc. Hҳn đã khai trong bҧn tӵ kiӇm điӇm vӅ vө "nhân văn giai phҭm"
là nӃu nә ra cuӝc biӇu tình chӕng đӕi chӃ đӝ, thì hҳn sӁ cҫm cӡ đi đҫu".
Lӡi giҧi thích cӫa N.N rҩt đanh thép, nhưng hình như vүn chưa hoàn toàn thuyӃt phөc đưӧc
ngưӡi lính chӕng Pháp xuӅ xòa, tӕt bөng này. ThӍnh thoҧng gһp tôi ӣ chӛ vҳng vҿ, ông lҥi dúi
cho tôi khi thì bao Tam Đҧo, khi thì nӱa bao ĐiӋn Biên. Nhӳng đӧt giám đӕc đi vҳng, ông thay
mһt chӍ huy công trưӡng, tôi thưӡng tranh thӫ xin ông nghӍ vài ba ngày phép vӅ thăm vӧ con.
Ông đӅu ký giҩy cho tôi đi và dһn: "Nhӟ vӅ cho đӭng phép đҩy!". Ông Hӝ có đһc tính là thích
vui, thích văn nghӋ. Ông có ý đӏnh trưӟc khi cho công nhân nghӍ TӃt, sӁ tә chӭc mӝt cuӝc mít
tinh nhӓ. Ông sӁ lên diӉn đàn đӑc mҩy lӡi thұt rôm rҧ vӅ nhӳng thҳng lӧi to lӟn cӫa công trưӡng,
tӕng tiӉn năm cũ, đón mӯng năm mӟi. Sau đó sӁ có ngâm thơ, hát hò. Ông cho gӑi tôi lên văn
phòng, nói: "Cұu viӃt cho tӟ mӝt bài diӉn văn. Nӝi dung như sau, như sau« Cұu gҳng viӃt cho
hay vào đӇ tӟ đӑc trong buәi tiӉn công nhân vӅ ăn TӃt. Cho cұu nghӍ hҷn mӝt ngày lao đӝng đӇ
viӃt".
Tôi sưӟng mê ngưӡi. Tôi hy vӑng nhӡ bài diӉn văn sӁ chuӝc lҥi đưӧc cái tӝi "đҽo, đҽo,
đҽo" vӯa rӗi. Khi hӃt thӡi hҥn lao đӝng, chӍ còn hơn mӝt tháng nӳa, ông sӁ có cҧm tình hơn vӟi
tôi, ghi tӕt vào bҧn nhұn xét và cҩp bҵng khen. Vì tuy là phó, nhưng ông là bí thư đҧng uӹ đӗng
thӡi phө trách công tác tә chӭc. Tӕt nhҩt là đúng dӏp ҩy, ông Tám đi vҳng. Tôi cҫu Trӡi khҩn
Phұt cho ông Tám đi vҳng đúng vào dӏp ҩy!
Tôi vұn dөng hӃt tài ba văn chương đӇ viӃt bài diӉn văn này. Bao nhiêu tӯ ngӳ hoa mӻ, đҥi
ngôn, khoa trương tôi tương hӃt vào bài diӉn văn. Tôi mӣ đҫu bài diӉn văn như sau: "Thӡi gian
trôi chҧy trên công trưӡng như dòng sông Đáy êm đӅm trong xanh (công trưӡng nҵm bên bӡ
sông Đáy) trôi trên cánh đӗng Bình Lөc, Ý Yên chiêm khê mùa thӕi (ý nói là hҥn và úng). Nó
như đàn ngӵa đang phi nưӟc kiӋu. Nhưng rӗi vӟi quyӃt tâm vưӧt năng suҩt thi công đӇ chào
mӯng năm mӟi, năm bҧn lӅ cӫa giai đoҥn quá đӝ tiӃn lên chӫ nghĩa xã hӝi, Ban lãnh đҥo cùng
vӟi công nhân đã quҩt cho đàn ngӵa thӡi gian lӗng lên phi nưӟc đҥi«v.v.. và v.v«".
Bài diӉn văn đưӧc công nhân xuýt xoa khen hay, vӛ tay dài, vӛ tay ran. Ông Hӝ sưӟng
phәng mũi. Sau kǤ nghӍ TӃt, ông đưa bài văn ra khoe vӟi nhà lý luұn văn hӑc N.N: "Các đӗng
chí đi vҳng, tôi phҧi nhӡ Phùng Quán viӃt. Tôi thҩy hҳn viӃt đưӧc đҩy chӭ. Xem ra lұp trưӡng tư
tưӣng hҳn dҥo này tiӃn bӝ vӳng vàng hơn nhiӅu so vӟi ngày mӟi xuӕng công trưӡng. Đúng là lao
đӝng chân tay rҩt có tác dөng sâu sác trong viӋc cҧi tҥo con ngưӡi".
N.N đӑc xong bài văn liӅn sa sҫm nét mһt: "Hҳn viӃt xӓ đӗng chí mà đӗng chí không biӃt.
Hҳn dùng thӇ văn biӇu tưӧng hai mһt, tiӃng Pháp gӑi là xanh- bon ê-ki-vӟt (Symbole équivoque).
Đây là mӝt chӫ trương hҳn hoi cӫa bӑn nhân văn mà chúng đã thú nhұn trên báo chí. Hҳn ví
công nhân như mӝt bҫy ngӵa và lãnh đҥo công trưӡng chăn ngӵa bҵng roi vӑt. Trưӟc "phát hiӋn"
cӫa nhà lý luұn phê bình N.N, ông Hӝ tím mһt vì giұn. Ông cho là tôi đã lӯa ông như lӯa con nít
bҵng thӭ văn chương "biӇu tưӧng hai mһt" đó. Khi đưӧc nghe Trúc Cương kӇ lҥi sӵ viӋc này, tôi
sӳng ngưӡi. Tôi không ngӡ cơ sӵ lҥi diӉn ra theo chiӅu hưӟng đó! ChuyӃn này thì mӝt năm trӡi
lao đӝng cӵc nhӑc hóa thành công cӕc. ViӋc đưӧc vào biên chӃ, đưӧc xóa án kӹ luұt trӣ lҥi vӟi
nghӅ văn, đưӧc in sách đӇ có tiӅn nhuұn bút càng xa vӡi. Tuy vұy tôi vүn còn chút hy vӑng ӣ ông
Hӝ, ngưӡi chiӃn hӳu mӝt thӡi cӫa tôi sӁ nghĩ lҥi, sӁ thông cҧm mà nhұn xét tӕt cho tôi, mà ông
có mҩt gì cho cam! Tôi hӗi hӝp khi đưӧc biӃt tin khoҧng mӝt tuҫn nӳa, tә Văn nghӋ sĩ tham gia
"mӝt năm làm thuӹ lӧi" sӁ hӃt hҥn trӣ vӅ Hà Nӝi và tôi cũng sӁ đưӧc vӅ cùng. Ngày tiӉn đưa
chúng tôi đã đưӧc ҩn đӏnh. Hôm đó, Ban chӍ huy công trưӡng sӁ phát bҵng khen cho mӛi ngưӡi.
Sau đó là mӝt cuӝc liên hoan nhҽ chuӕi, bánh ngӑt, nưӟc trà. Phòng tә chӭc đang chuҭn bӏ giҩy
khen. Chӡ lúc vҳng ngưӡi, tôi vào phòng hӓi nhӓ cұu Na, ngưӡi phө trách công tác bҵng khen.
Tôi hәn hӇn như ngưӡi hөt hơi: "Mình có dưӧc bҵng khen không?". Cұu Na nói: "Không thҩy
tên anh, chӍ có tên các anh N., Cương, Liên". Tôi chӃt điӃng. ThӃ là bao nhiêu hy vӑng tan thành
mây khói. Không có bҵng khen mang vӅ trình Đҧng đoàn Hӝi sau hơn mӝt năm trӡi lao đӝng cҧi
tҥo nghĩa là tôi là phҫn tӱ nhân văn giai phҭm không thӇ cҧi tҥo đưӧc nӳa. Trong khi đó các nhà
văn nhà thơ khác có dính dáng đӃn nhân văn như Trҫn Lê Văn, Quang Dũng« đӅu đã đưӧc trӣ
lҥi công tác trong biên chӃ, đưӧc in tác phҭm.
Càng nghĩ tôi càng giұn thân. Làm văn mà viӃt câu văn không sáng sӫa đӃn nӛi gây nên tai
hӑa. Ôi giá như tôi đӯng làm văn mà làm lính thì bây giӡ, chҳc mình đang ngang dӑc ӣ chiӃn
trưӡng đánh Mӻ. Tôi đưӧc tin sư đoàn 325 cӫa tôi đã vào đӃn chiӃn trưӡng. Cұu Hӗi, tiӇu đӝi
phó cӫa tôi bây giӡ đã là tiӇu đoàn trưӣng, huân chương đҫy ngӵc. Buәi chiӅu vӅ, tôi và Trúc
Cương rӫ nhau ra sông Đáy tҳm giһt. Tôi nói vӟi hҳn: Cұu giúp tӟ vӟi. Cұu thӱ gһp ông Tám,
ông Hӝ nói tӕt cho tӟ, đӅ nghӏ các ông ҩy nghĩ lҥi, cҩp bҵng khen cho tӟ. Vӟi các cұu, cái bҵng
khen chӍ là mӝt tӡ giҩy viӃt chӳ đҽp, có đóng dҩu đӓ treo lên tưӡng cho vui. Còn vӟi tӟ là đưӧc
thêm gҫn 30 đӗng lương mӛi tháng, đưӧc trӣ lҥi nghӅ văn, đưӧc in tác phҭm, thêm đưӧc chút
tiӅn nhuұn bút đóng góp vӟi vӧ nuôi con và đưӧc chҩm dӭt cái cҧnh phҧi đi lao đӝng hӃt công
trưӡng này đӃn nông trưӡng khác.
Trúc Cương buӗn rҫu nói: "Chính mình cũng đang khó khăn, suýt nӳa không cũng đưӧc
bҵng khen vì chuyӋn cô Hòa. Mình không giúp đưӧc Quán đâu. Quán thông cҧm vӟi mình đi.
Đӯng giұn mình". Thôi đưӧc, mình sӁ tӵ phҩn đҩu lҩy. Và trong giây phút ҩy, tôi bӛng thҩy mình
đơn đӝc khung khiӃp. Tôi bұt ngâm lên mӝt câu thơ: Tôi đơn đӝc giӳa biӇn ngưӡi! Đêm tiӉn đưa,
ông Tám giám đӕc đӭng lên nói mҩy lӡi đưa tiӉn tӕt đҽp tә văn nghӋ sĩ do Trung ương cӱ vӅ
tham gia chӫ trương lӟn cӫa Đҧng: Mӝt năm làm thuӹ lӧi. Rӗi ông phát bҵng khen trao tұn tay
tӯng ngưӡi. N.N thay mһt tә phát biӇu cҧm tưӣng, nói lên nhӳng thu hoҥch sâu sҳc trong thӡi
gian đi thӵc tӃ đưӧc cùng chia sҿ niӅm vui cũng như khó khăn gian khә vӟi bà con, anh em ӣ
công trưӡng trên bưӟc đưӡng tiӃn lên chӫ nghĩa xã hӝi. Chӡ N.N dӭt lӡi, tôi thu hӃt cam đҧm
đӭng lên nói: "Bҧn thân tôi, trong quá trình lao đӝng cҧi tҥo hơn mӝt năm vӯa qua, tôi đã hӃt sӭc
cӕ gҳng lao đӝng hăng say, tích cӵc không ngҥi khó ngҥi khә. Tôi tӵ nhұn xét so vӟi các anh
khác, tôi cũng xӭng đáng đưӧc công trưӡng cҩp bҵng khen.
Ông Tám không đӭng lên mà ngӗi yên tҥi chӛ, vӯa hút thuӕc vӯa nói, không nhìn vào mһt
tôi: "Đҧng uӹ công trưӡng đã xét kӻ trưӡng hӧp cӫa đӗng chí. Tuy đӗng chí có chӏu khó lao
đӝng, nhưng vӅ mһt lұp trưӡng tư tưӣng vүn còn nhiӅu thiӃu sót nghiêm trӑng, cҫn phҧi tiӃp tөc
lao đӝng cҧi tҥo đӇ khҳc phөc sӱa chӳa. Mһc dù như vұy, chúng tôi cũng chiӃu cӕ biӇu dương tҥi
chӛ đӗng chí, còn bҵng khen, chúng tôi đã hӝi ý vӟi trên, đӗng chí chưa đӫ tiêu chuҭn«".
Giӑng cӫa ông thұt rành mҥch, thұt dӭt khoát.
Tӯ công trưӡng muӕn vӅ Hà Nӝi, tôi phҧi đi bӝ 25 cây sӕ dӑc theo đê sông Đáy 5 cây lên
đӃn cҫu Gián Khuҩt. Tӯ Gián Khuҩt theo Quӕc lӝ Mӝt 20 cây sӕ nӳa đӃn ga Phӫ Lý. N. N, Liên,
Cương có xe đҥp đi nhҭn nha chӍ mҩt hơn hai tiӃng. Tôi cũng có chiӃc xe nhưng đã bán mҩt rӗi
đӇ thuӕc thang cho con gái hӗi nó mӟi lên mӝt. Vì thӃ tôi phҧi đeo ba lô lên đưӡng tӯ lúc trӡi
chưa rҥng sáng. Sông Đáy còn mӡ mӏt khói sương và thҩp thoáng ánh lӱa chài. Lên đӃn cҫu Gián
Khuҩt trӡi mӟi hӱng sáng. Tôi trút cái ba lô vҧi bҥt thӫng vá nhiӅu chӛ còn giӳ đưӧc tӯ ngày làm
lính xuӕng rӋ cӓ ưӟt sương.
 Tôi tөt xuӕng bӡ sông dӕc đӭng, cúi ngưӡi vӕc nưӟc sông Đáy rӱa mһt. Tôi bӛng phì cưӡi
vӟi ý nghĩ miên man: Hơn ba chөc tuәi đҫu đӡi tôi đã rӱa mһt trên không biӃt bao nhiӅu bӡ suӕi,
bӃn sông. Có lӁ vì vұy mà mӝt đӭa trҿ chăn trâu, mӝt anh lính i- tӡ rít sinh ra làm thӣ, làm thơ.
Đӡi tôi có mӝt cái nghiӋn là nghiӋn rӱa mһt. HӉ thҩy suӕi, sông, đҫm, hӗ là mһt tôi cӭ nóng
phӯng, ngӭa ngáy, và tôi phҧi tìm cách rӱa mһt cho bҵng đưӧc!
HӉ thҩy nưӟc là tôi thèm rӱa mһt.
Rӱa mһt nhiӅu dӏ ӭng thành thơ!
Tôi ngӗi lên chóp cái cӝt cây sӕ sӭt mҿ, chӳ đã tróc, mӡ: Phӫ Lý 21 km, lôi trong ba lô ra
mӝt cái bánh bao không nhân đưӡng đұu, to bҵng hai bát ăn cơm. Nói cho chính xác là cөc bӝt
mì luӝc. Nó cũng có lai lӏch cӫa nó.
Tӯ ngày có công trưӡng, mұu dӏch huyӋn Ý Yên mӣ cӱa hàng ăn uӕng dӇ phөc vө công
nhân. Phө trách cӱa hàng là cô Hòa vӯa béo vӯa lùn, đen trùi trũi, mһt to tròn như mһt thә đӏa.
Cô ta yêu nhà thơ Trúc Cương mê mӋt. Nghe Trúc Cương là nhà thơ, cô liӅn làm thơ tình tһng
Trúc Cương theo kiӇu "Đӗi thông hai mӝ":
Önh Trúc Cương giͥ đây đâu nh͑
Önh cͯa em yêu quý nh̭t đͥi
Önh đi bi͉n bi͏t xa khơi
Em ng͛i xào ṋu b͛i h͛i nhͣ anh
Mӛi lҫn Trúc Cương ra chơi cӱa hàng, cô đӅu dúi cho khi cái bánh mì, khi cái bánh bao -
cөc bӝt mì, kèm theo mӝt bài thơ tình kiӇu "Đӗi thông hai mӝ". ChiӅu qua, cô dúi cho Trúc
Cương nhӳng hai chiӃc vӟi ý thơ: trưӟc kia yêu mӝt, nay yêu gҩp đôi. Trúc Cương chia cho tôi
mӝt chiӃc đӇ sáng mai ăn đưӡng. Tôi bҿ tӯng miӃng bánh nhӓ bӓ miӋng. Nhҭn nha nhaӍ. Vӯa
nhai vӯa ngҳm con đưӡng quӕc lӝ Mӝt ngәn ngang ә gà, hun hút chҥy vӅ phía thӏ trҩn Phӫ Lý.
Tӵ nhiên mӝt nӛi buӗn ghê gӟm dâng lên làm nghҽn cҧ cә.
Đúng 10 năm trưӟc, cũng cái ba lô này, đôi dép cao su này, tôi đã đi bӝ trên con đưӡng này
tӯ thӏ xã Thanh Hóa ra Hà Nӝi. Và có lӁ tôi cũng đã tөt bӡ dӕc xuӕng đúng con sông này rӱa
mһt. Nhưng ngày ҩy tôi trҿ bao nhiêu, hҥnh phúc bao nhiêu! Nhưng cũng chӍ vì mӝt cái cӝt cây
sӕ giӕng như cӝt cây sӕ tôi đang ngӗi lúc này mà cuӝc đӡi tôi đã phҧi rӁ mӝt khúc quanh thұt đӝt
ngӝt.
NӃu buәi sáng hôm đó, tôi không dӯng lҥi cái quán nưӟc bên đưӡng ăn mӝt cӫ khoai luӝc,
và trưӟc mһt quán không có cái cӝt cây sӕ sӭt mҿ, chӳ khҳc phai mӡ vì cҧ chөc năm trӡi kháng
chiӃn đã bӏ bӓ quên nhưng vүn còn đӑc đưӧc: HÀ NӜI 157 km, thì có lӁ lúc này tôi đang chӍ huy
mӝt đҥi đӝi trinh sát quân giҧi phóng, đang cùng đӗng đӝi sư đoàn nә súng công đӗn diӋt viӋn
hoһc đã ngã gөc dưӟi làn đҥn trong tiӃng hò hét xung phong ӣ mӝt đӏa danh quen thuӝc nào đó
tҥi quê nhà, đâu đӃn nӛi phҧi khӕn khә vì mӝt mҧnh giҩy khen cӫa cái công trưӡng xây dӵng
trҥm bơm điӋn Cӕc Thành này«
u 1 $>/ <=6 ?@$7 ):
Phùng Quán
 Tôi là ngưӡi viӃt văn nhưng lҥi đһc biӋt say mê nghӋ thuұt kiӃn trúc. Đҫu năm 1990, Đҥi
hӝi kiӃn trúc sư toàn quӕc, tôi có gӱi mӝt bӭc điӋn 300 chӳ, chào mӯng Đҥi hӝi. Mӣ đҫu bӭc
điӋn văn, tôi viӃt: ³NӃu đҩt nưӟc xây dӵng mӝt ĐӅn đài NghӋ thuұt, tôi xin đưӧc làm thӫ tӯ.
Ngày LӉ hӝi, tôi xin đưӧc trҧi chiӃu đӇ văn nghӋ sĩ ngӗi. ChiӃu mӝt tôi dành riêng cho các kiӃn
trúc sư. Vì các anh chӏ là nhӳng ngưӡi trưӟc tiên đem lҥi vinh quang, niӅm tӵ hào hoһc ô nhөc
cho xӭ sӣ, bҵng chính các tác phҭm kiӃn trúc cӫa mình...´. (Ӣ nhà tôi, ngoài nhӳng) (1) Kim tӵ
tháp, Vҥn lí trưӡng thành, ĐӅn Ăngco, Chùa Vàng MiӃn ĐiӋn, Cӕ cung, Tháp Eiffel, Khҧi Hoàn
Môn... tôi có chӯng vài chөc tҩm hình cҳt ra tӯ các báo như Nhân Dân, Quân Đӝi, Lao Đӝng, Hà
nӝi Mӟi... chөp cҧnh LӉ đài Đӝc lұp vӟi tәng thӇ vưӡn hoa Ba Đình trong ngày Mӗng hai tháng
Chín năm Mӝt nghìn chín trăm bӕn lăm. Mӛi lҫn ngҳm nhìn cái công trình kiӃn trúc mӓng mҧnh
đưӧc xây dӵng bҵng gӛ, ván, đinh, vҧi; đưӧc thiӃt kӃ và thi công trong vòng 48 giӡ - nӃu chұm
lҥi mӝt giӡ là hӓng - rӗi sau đó biӃn mҩt khӓi mһt đҩt như mӝt lâu đài trong cә tích, cһp mҳt mӡ
đөc cӫa ngưӡi lính già tôi bao giӡ cũng cay lӋ. Lòng tôi dâng trào biӃt bao niӅm cҧm xúc và suy
tưӣng miên man... vӅ Tә quӕc và Nhân dân, vӅ Cách mҥng và Khӣi nghĩa, vӅ máu xương cӫa lӟp
lӟp anh hùng hào kiӋt đã thҩm đүm giang sơn kӇ tӯ khi trên mһt đҩt xӭ sӣ ViӋt nam xuҩt hiӋn
công trình kiӃn trúc mӓng manh này. Nó biӃn khӓi mһt đҩt, nhưng tҫm vóc, hình dáng cùng vӟi
tәng chӇ kiӃn trúc cӫa nó, đã tҥc khҳc đӡi đӡi vào kí ӭc cӫa cҧ dân tӝc...
Ba Đình nҳng thu vàng rӵc rӥ, mӝt biӇn ngưӡi vӯa bưӟc tӯ đêm dài trăm năm nô lӋ ra bình
minh Đӝc lұp Tӵ do, cӡ hoa trong tay và câu hát trên môi... Ngưӡi HiӋp sĩ vĩ đҥi cӫa Nhân dân
và hai triӋu ngưӡi chӃt đói, bưӟc vào tuәi năm mươi lăm, râu đen, mҳt sáng, lӉ phөc kaki... đӭng
trên lӉ đài, mӣ đҫu bҧn ³Tuyên ngôn Đӝc lұp´ bҩt hӫ: ³Mӑi ngưӡi sinh ra đӅu bình đҷng...´
Ai có thӇ tái tҥo công trình kiӃn trúc LӉ đài Đӝc lұp cùng vӟi tәng thӇ kì vĩ đó? Không mӝt
ai! KӇ cҧ thánh thҫn... Theo ngu ý cӫa tôi, LӉ đài Đӝc lұp là cái cӝt mӕc giӳa đêm dài trăm năm
nô lӋ và bình minh cӫa Đӝc lұp Tӵ do cӫa cҧ dân tӝc. KӇ tӯ khi trên mһt cӓ nҳng Ba Đình mӑc
lên cái cӝt mӕc này, sӕ phұn cӫa cҧ dân tӝc đã thay đәi, và sӕ phұn nhӓ bé, hèn mӑn cӫa cҧ thҵng
tôi cũng đã thay đәi. Tӯ mӝt đӭa trҿ chăn trâu mù chӳ (... tôi đã trӣ thành) mӝt nhà văn... Cũng
tӯ cái mӕc kiӃn trúc mӓng manh này, cҧ dân tӝc đã xuҩt phát, bưӟc vào cuӝc trưӡng chinh sáng
láng nhҩt, lâu dài nhҩt và dӳ dӝi nhҩt cӫa thӃ kӍ, vӟi gánh nһng lӏch sӱ trên vai: ³Ta vì ta ba chөc
triӋu ngưӡi/ Cũng vì ba ngàn triӋu trên đӡi´(2).
Ngҳm nhìn mӝt công trình kiӃn trúc như vұy, nhӳng ngưӡi lính già dãi dҫu chiӃn trұn
chúng tôi, làm sao không ӭa lӋ tӵ hào?
Vұy ai là tác giҧ cө thӇ công trình kiӃn trúc LӉ đài Đӝc lұp? Tӯ mҩy chөc năm nay, tôi luôn
bӏ thôi thúc bӣi niӅm mong ưӟc tìm hiӇu cho ra. Nhưng cái khó bó cái khôn, và trong điӅu kiӋn
và hoàn cҧnh trҳc trӣ cӫa đӡi mình, tôi không sao thӵc hiӋn nәi niӅm mong ưӟc đó.
ThӃ rӗi cách đây ba năm, tôi đưӧc mӝt ngưӡi bҥn tһng tôi nhӳng tư liӋu có liên quan đӃn sӵ kiӋn
lӏch sӱ mӗng 2 tháng 9.1945 anh vӯa tìm thҩy trong Thư viӋn Quӕc gia, Thư viӋn Bҧo tàng Lӏch
sӱ, ViӋn Sӱ hӑc, ViӋn Khoa hӑc Xã hӝi ViӋt nam, và kho Lưu trӳ Quӕc gia. Trong sӕ nhӳng bҧn
sao chөp, có mҩy tư liӋu tôi đһc biӋt chú ý:
Thư cӫa Bӝ tuyên truyӅn có tiêu đӅ VIӊT NAM DÂN CHӪ CӜNG HOÀ đӅ ngày
31.8.1945 gӱi Thӏ trưӣng Hà nӝi, vӅ viӋc tә chӭc Ngày Đӝc lұp (Đây là bҧn chính đưӧc đánh
máy bҵng giҩy than đen trên giҩy trҳng, khә rӝng 130x210 mm, đóng dҩu tròn vӟi dòng chӳ
³Ngày Đӝc lұp´ và C.P.C.H.D.C. vòng quanh con dҩu, mӝt ngôi sao năm cánh ӣ giӳa, nәi lên
dòng chӳ BAN TӘ CHӬC). Nӝi dung thư:
eKính g͵i ông Th͓ trưͧng Hà n͡i,
B͡ Tuyên truy͉n cͯa Chính phͯ Lâm thͥi sͅ t͝ chͱc ngày 2-9-1945 m͡t eNgày m͡c l̵p´.
Mu͙n cho ngày ̭y có m͡t tính cách thiêng liêng, Ban t͝ chͱc chúng tôi yêu c̯u Ngài h̩
l͏nh cho các chùa chi͉n, nhà thͥ cho mͧ c͵a, quét tưͣc s̩ch sͅ và đ͙t tr̯m hương su͙t ngày
hôm ̭y đ͋ mͳng Ngày m͡c l̵p.
Kính thư,
Nguy͍n Hͷu mang´
Mӝt thư khác cӫa Ban Tә chӭc ³Ngày Đӝc lұp´ thuӝc Bӝ Thông tin và Tuyên truyӅn, đӅ
ngày 31.8.1945. Hình thӭc và con dҩu như trên. Nӝi dung thư:
eKính g͵i ông Th͓ trưͧng Hà n͡i,
Nhân eNgày m͡c l̵p´, chúng tôi yêu c̯u Ngài cho treo cͥ ͧ vưͥn hoa Ba mình và hai bên
nhͷng ph͙ lân c̵n.
Còn v͉ l͍ chào Qu͙c kǤ, chúng tôi nhͥ Ngài cho s͵a so̩n cho chúng tôi m͡t chi͇c c͡t cao
12 thưͣc tây đͯ c̫ giây và bánh xe (poulie); sͅ có ch͑ th͓ v͉ ch͟ d͹ng c͡t cho phu toà Th͓ chính.
Kính thư,
Nguy͍n Hͷu mang´
Mӝt thư khác, hình thӭc, tiêu đӅ và con dҩu giӕng hai bӭc thư trên, vӟi nӝi dung:
eKính g͵i ông Th͓ trưͧng Hà n͡i,
Mu͙n cho Ngày m͡c l̵p t͝ chͱc vào ngày 2-9-1945 tͣi đây đưͫc hoàn h̫o, chúng tôi yêu
c̯u Ngài thông báo ngay cho các Ph͙ trưͧng đ͋ các ông ̭y báo tin cho các nhà trong khu v͹c
mình bi͇t r̹ng Cͭ nào trong nam giͣi hay nͷ giͣi mu͙n đi d͹ l͍ ̭y sͅ đ͇n h͕p ͧ H͡i quán Khai
trí h͛i 13 giͥ trưͣc khi đi lên vưͥn hoa sau Sͧ tài chính.
Kính thư,
Nguy͍n Hͷu mang´
Sau khi đӑc kӻ nhӳng tư liӋu trên, tôi suy luұn: ông NguyӉn Hӳu Đang là Trưӣng ban tә
chӭc Ngày Đӝc lұp, vұy chҳc ông phҧi biӃt ai là tác giҧ công trình kiӃn trúc LӉ đài. Cҫn phҧi tìm
gһp ông đӇ hӓi cho ra.
Anh NguyӉn Hӳu Đang thì tôi đưӧc biӃt mһt tӯ mҩy chөc năm trưӟc, nhưng rҩt ít khi đưӧc
chuyӋn trò vӟi anh. Mӛi lҫn tôi đưӧc anh hӓi chuyӋn, tôi bӕi rӕi, sưӟng mê nguӡi, đҫu không
khiӃn mà chân cӭ rөt vӅ tư thӃ đӭng nghiêm, như ngày còn làm trinh sát mӛi lҫn đưӧc Chính uӹ
Sư đoàn hӓi chuyӋn. Tôi nghĩ bөng: Tôi là cái thá gì mà đưӧc mӝt ngưӡi như NguyӉn Hӳu Đang
hӓi chuyӋn? NguyӉn Hӳu Đang, ngưӡi tham gia hoҥt đӝng cách mҥng tӯ khi tôi chưa đҿ; nhà
hoҥt đӝng báo chí công khai cӫa Đҧng cùng thӡi vӟi Trưӡng Chinh, Trҫn Huy LiӋu; mӝt trong
nhӳng ngưӡi tә chӭc và lãnh đҥo chӫ chӕt cӫa Hӝi TruyӅn bá Quӕc ngӳ cùng thӡi vӟi Phan
Thanh, cө NguyӉn Văn Tӕ. Mӝt trong nhӳng ngưӡi sáng lұp và tә chӭc Hӝi Văn hoá Cӭu quӕc
cùng vӟi NguyӉn Huy Tưӣng và NguyӉn Đình Thi. Và cuӕi cùng là Trưӣng ban Tә chӭc ngày
Đҥi lӉ cӫa Đҩt nưӟc: 2-9-1945.
Cách đây khoҧng mưӡi lăm năm, anh tӯ cao nguyên Hà Giang trӣ vӅ, tá túc tҥi quê nhà.
Hàng năm vào dӏp giáp TӃt, lҥi thҩy anh đáo lên Hà nӝi trên chiӃc xe đҥp thiӃu nhi Liên Xô (cũ).
Anh mang đӃn cho mҩy bҥn cũ mӛi ngưӡi mӝt cân gҥo nӃp. Mӝt lҫn tôi cũng đưӧc anh cho mӝt
cân. Tôi cҧm đӝng và ngҥc nhiên hӓi anh: ³Anh kiӃm đâu ra gҥo nӃp mà cho chúng em thӃ?´.
Anh cưӡi: ³Mình sӕng ӣ nông thôn cũng phong lưu ra phӃt. Không nhӳng có gҥo nӃp biӃu bҥn,
lҥi còn có cҧ thóc và rơm cho nông dân vay´. - ³HiӋn nay anh đang làm gì ӣ dưӟi đó?´. ³Mình
nghiên cӭu Lão Trang và dӏch lҥi cuӕn Lӏch sӱ Đҧng Cӝng sҧn Liên xô qua bҧn tiӃng Pháp. Đӕi
chiӃu thҩy bҧn dӏch đã in sai nhiӅu quá´ .
Hai năm trӣ lҥi đây không thҩy anh lên Hà nӝi nӳa. Mҩy anh em quen cũ chúng tôi hӓi
nhau: ³Không biӃt anh Đang có gһp chuyӋn gì trҳc trӣ dưӟi đó không?´
Nӛi lo lҳng này thưӡng xuyên ám ҧnh tôi. Nhân thӇ tôi muӕn tìm hiӇu vӅ công trình LӉ đài
Đӝc lұp, năm đó tôi nhҩt quyӃt phҧi vӅ thăm anh, mһc dҫu đã gҫn giáp TӃt. Tôi nói khó vӟi vӧ:
³Em bӟt cho anh mӝt phҫn lương hưu tháng này; lҩy tiӅn tàu xe, ăn đưӡng, vӅ Thái Bình tìm
thăm anh Đang...´ ³Nhưng tӃt nhҩt đӃn nơi rӗi, chӡ ra giêng anh đi có đưӧc không?´. ³Anh bӛng
nhiên thҩy nóng ruӝt quá... đӧi đӃn ra giêng e chұm mҩt. Anh Đang đã gҫn cái tuәi tám mươi, mà
lҥi mӝt thân mӝt mình...´. ³Anh có biӃt đӏa chӍ cӫa anh Đang không?´. ³Anh chӍ biӃt anh ҩy ӣ
Thái Bình, đӏa chӍ cө thӇ thì không biӃt´. ³Cҧ cái tӍnh Thái Bình rӝng mênh mông vӟi hơn hai
triӋu dân, không có đӏa chӍ cө thӇ làm sao anh tìm đưӧc?´. ³Trӡi đҩt! Mӝt ngưӡi như anh
NguyӉn Hӳu Đang thì anh tin rҵng vӅ dưӟi đó hӓi đӭa con nít nó cũng biӃt´. Vӧ tôi đành trao
cho tôi nӱa sӕ tiӅn lương hưu tháng cuӕi năm vӯa lĩnh, vӟi vҿ mһt nhүn nhӏn cӫa ngưӡi vӧ phҧi
trao cҧ mӝt nӱa sҧn nghiӋp cho chӗng tiêu hoang vào mӝt viӋc không đâu! Tôi vӝi nhét mҩy tӡ
giҩy bҥc vào túi, nhҧy lên xe đҥp, cҳm đҫu đҥp thҷng ra ga vì sӧ vӧ thay đәi ý kiӃn.
Vӯa đi tàu, vӯa ô-tô, xe đҥp... sáng 26 TӃt, tôi có mһt tҥi thӏ xã Thái Bình. ĐӇ đӥ bӟt thì giӡ
tìm kiӃm, tôi hӓi đưӡng đӃn Sӣ văn hoá và Hӝi văn nghӋ tӍnh, hӓi đӏa chӍ cӫa anh. Tôi thӵc sӵ
ngҥc nhiên khi thҩy nhiӅu anh chӏ em cán bӝ ӣ hai cơ quan này không biӃt NguyӉn Hӳu Đang là
ai. Có vài ngưӡi biӃt nhưng lҥi rҩt lơ mơ: ³Hình như ông ta ӣ QuǤnh Phө, KiӃn Xương hay TiӅn
Hҧi gì đó...´. Ӣ Hӝi văn nghӋ tӍnh, tôi làm quen vӟi mӝt nhà thơ trҿ. Khi biӃt rõ ý đӏnh cӫa tôi,
anh hăng hái nói: ³Cháu sӁ đưa chú ra cái quán thӏt chó, ӣ đó thưӡng có mҩy anh cán bӝ vӅ hưu,
chҳc sӁ hӓi ra´. ĐӃn quán thӏt chó, tôi đành móc sӕ tiӅn còm cõi trong túi, gӑi mӝt đĩa thӏt chó
luӝc và hai chén rưӧu cho phҧi phép. Đӧi chӯng nӱa tiӃng, có mӝt ngưӡi đӭng tuәi đӇ chiӃc xe
cúp trưӟc cӱa, đi vào quán. Nhà thơ trҿ bұt dұy nói vӟi tôi: ³Ông này ӣ cơ quan an ninh tӍnh, hӓi
chҳc biӃt´. Tôi vӝi níu tay anh lҥi, dһn nhӓ: ³Cұu đӯng giӟi thiӋu mình là ai, sӁ rách viӋc´. ³BiӃt
rӗi, biӃt rӗi, chú không phҧi dһn´. Anh bҥn trҿ đi đӃn gһp anh ta, nói cái gì đó, và chӍ tay vӅ phía
tôi. Anh cán bӝ an ninh tươi cưӡi bҳt tay tôi, ngӗi đӕi diӋn và niӅm nӣ hӓi: ³Xin lӛi cө, năm nay
cө hưӣng thӑ bao nhiêu tuәi ҥ?´. Tôi đoán chҳc anh ta thҩy tôi ăn vұn nhӃch nhác - áo quҫn bà ba
nâu, chân dép lӕp - râu tóc bҥc trҳng, nên hӓi vұy. Tôi liӅn nói phӭa lên: ³Cám ơn đӗng chí - tôi
cưӡi - cũng thҩt thұp cә lai hi (3) rӗi đӗng chí ҥ´. ³Trưӟc cө công tác ӣ đâu ҥ?´. ³Tôi làm thưӡng
trӵc cho mӝt cơ quan thương nghiӋp trên Hà nӝi... vӅ hưu đã gҫn chөc năm rӗi´. ³Cө là thӃ nào
vӟi ông NguyӉn Hӳu Đang ҥ?´. ³Tôi có quen biӃt gì ông ta đâu. Thұm chí cũng chưa biӃt mһt.
Chҷng là ӣ tә hưu cӫa tôi có mӝt cө nghe đâu hӗi bí mұt cùng hoҥt đӝng vӟi ông ta. BiӃt tin tôi
vӅ thăm đӭa cháu hӑ công tác giáo viên ӣ QuǤnh Côi, ông cө gӱi tôi mưӡi ngàn bҥc đӇ biӃu ông
ҩy, mà giao hҽn phҧi đưa tұn tay. Tôi tưӣng ông ҩy ӣ thӏ xã, hӓi loanh quanh mãi không ai
biӃt...´. Anh cán bӝ cưӡi: ³Ông ҩy đâu có ӣ thӏ xã. HiӋn ông ҩy đang ӣ thôn Trà Vӷ, xã Vũ Công,
huyӋn KiӃn Xương... cách đây gҫn hai chөc cây sӕ. Ngưӧc gió này mà cө đҥp xe vӅ đó cũng vҩt
vҧ đҩy...´. Thҩy tôi chăm chú lҳng nghe, anh cán bӝ trӣ nên cӣi mӣ: ³Nói đӇ cө biӃt, trưӟc kia
cái ông Đang ҩy cũng là ngưӡi hoҥt đӝng cách mҥng có tên tuәi... Nhưng rӗi ông ta giӣ chӭng,
làm báo làm văn chӕng đӕi Đҧng và Nhà nưӟc, bӏ xӱ phҥt 15 năm tù ngӗi, đưa lên giam trên trҥi
tù Hà Giang. Mãn hҥn tù, ông ta xin vӅ cư trú tҥi quê quán. Tuy vұy cách đây mҩy năm ông
Đang này tӵ tiӋn đi sang Nam Đӏnh không có giҩy đi đưӡng, đӃn nhà mӝt đӕi tưӧng mà công an
đang theo dõi. Công an hai tӍnh liӅn phӕi hӧp, hӓi giҩy tӡ đi đưӡng cӫa ông ta, rӗi bҳt giam giӳ
bӕn tháng ӣ nhà lao hai tӍnh đӇ cҧnh cáo, và tә chӭc khám nhà. Sau đó thҧ cho vӅ...´. Tôi tӓ ý sӧ
hãi gãi đҫu gãi tai: ³Chà... biӃt rҳc rӕi thӃ này thì tôi chҷng gһp ông ҩy nӳa... đem tiӅn vӅ trҧ lҥi
thôi...´. Anh cán bӝ xuê xoa: ³Không sao đâu cө ҥ, chính sách cӫa ta bây giӡ là đәi mӟi tư duy.
Nghe đâu trên cũng đang sӱa soҥn cho ông ҩy đưӧc hưӣng lương hưu. NӃu cө muӕn vӅ thăm ông
ҩy, cӭ viӋc vӅ. Tôi sӁ chӍ đưӡng cho cө´. Anh cán bӝ chҩm ngón tay vào li rưӧu, vӁ lên mһt bàn,
chӍ vӁ cho tôi rҩt cһn kӁ con đưӡng tӯ thӏ xã vӅ chӛ anh Đang tá túc. Tôi đӭng lên rӕi rít cҧm ơn
anh...
Con đưӡng đá mưӡi mҩy cây sӕ chi chít ә gà. Gió cuӕi đông buӕt như kim châm táp thҷng
vào mһt. Nhưng vӯa đҥp xe tôi vӯa nghĩ ngӧi miên man vӅ sӵ thăng trҫm cӫa nhӳng kiӃp ngưӡi
tình nguyӋn dҩn thân vì nghĩa lӟn, nên con đưӡng cũng như bӟt xa... ĐӃn chӛ ngã ba rӁ vào
trưӡng phә thông cҩp I, II xã Vũ Công - Nơi anh Đang tá túc - tôi vào cái quán bên đưӡng uӕng
li rưӧu cho ҩm bөng. Ông cө chӫ quán khi biӃt tôi tӯ Hà nӝi vӅ tìm thăm anh Đang, rót rưӧu tràn
li và nói: ³Ông ҩy thӍnh thoҧng vүn ngang qua đҩy, tôi đӅu mӡi vào uӕng nưӟc. Ông ҩy tҵn tiӋn
khét tiӃng cái xã Vũ Công này. Mӟi cách đây dăm hôm, ông ҩy đèo sau xe cái rӓ tre ràng buӝc
rҩt kӻ. Ông ҩy kӇ vӟi tôi tӕi qua bҳt đưӧc con rҳn gì dӳ lҳm, phun phè phè bò vào nhà mình.
Đӏnh làm thӏt ăn nhưng tiӃc, chӣ lên chӧ bán cho mӝt tay buôn rҳn đӝc, kiӃm lҩy mҩy nghìn mua
mҩy lҥng mӥ lá...´. Tôi bұt phì cưӡi: ³Ông ҩy bây giӡ lҥi thêm cái tài bҳt rҳn đӝc, mà mҩt công
đҥp xe mini nhӳng mưӡi mҩy cây sӕ đӇ đәi lҩy mҩy lҥng mӥ lá... Vui thұt! Tôi có ngưӡi bҥn làm
thơ tên là Tuân NguyӉn, chӃt lâu rӗi, làm câu thơ nghe thұt vô nghĩa, nhưng cӭ bҩt chӧt hiӋn ra
trong trí nhӟ tôi: Cuӝc đӡi vui quá không buӗn đưӧc!´. Ông chӫ quán rót thêm li rưӧu nӳa, giӑng
hào hiӋp: ³Li này tôi đãi cө!... Mà khә, ông ҩy có bán đưӧc đâu. ChiӅu tӕi ông ҩy đҥp xe vӅ phàn
nàn: nó không chӏu mua, nó bҧo loҥi rҳn này không nҵm trong bӝ tam xà!´. Tôi cưӡi ngҩt.
Anh Đang ӣ gian đҫu hӗi cái nhà bӃp cӫa khu tұp thӇ giáo viên, trưӟc mһt là ao cá Bác Hӗ
cӫa xã. Đӭng bên kia bӡ ao, mӝt cô giáo chӍ cho tôi: ³Bác ҩy đang ngӗi ӣ bұc cҫu ao kia kìa!
Đang cӑ rӱa cái gì mà chăm chú thӃ không biӃt...´. Tôi dҳt xe đҥp qua sân trưӡng, vòng ra sát
sau lưng anh. Anh đang dùng nҳm rơm cӑ rӱa nhӳng viên gҥch vӥ đôi, xӃp thành chӗng cao cҥnh
chӛ ngӗi. Tôi đӭng lһng nhìn anh. Đҫu anh đӝi cái mũ cӕi méo mó, khoác cái ruӝt áo bông thӫng
be bét, quҫn lao đӝng màu cháo lòng, hai ӕng chân ôm vòng hai dây cao su đen nom như vòng
cùm sҳt; chҳc hҷn đӇ nhét hai ӕng quҫn vào đó chӕng rét, lưng anh khòng hình chӳ C viӃt
nghiêng... Tôi chӧt nhӟ cách đây rҩt lâu, tôi đưӧc nghe nhӳng ngưӡi cùng thӡi vӟi anh kӇ. Hӗi
Mһt trұn Bình dân, NguyӉn Hӳu Đang là cán bӝ Đҧng đưӧc cӱ ra hoҥt đӝng công khai, ăn vұn
sang trӑng như công tӱ loҥi mӝt cӫa Hà thành, thҳt cà vҥt đӓ chói, đi khҳp Trung Nam Bҳc diӉn
thuyӃt, oai phong, hùng biӋn, tuyên truyӅn cách mҥng... Mӛi lҫn cách mҥng cҫn tiӅn đӇ hoҥt
đӝng, NguyӉn Hӳu Đang có thӇ đӃn bҩt kì mӝt nhà tư sҧn Hà nӝi nào giàu có, vay vàng, tiӅn. Mà
nhӳng ngưӡi này trao vàng, tiӅn cho anh đӅu không đòi hӓi mӝt thӭ giҩy tӡ gì, vì hӑ tin sâu sҳc
rҵng trao vàng, tiӅn cho anh là trao tұn tay cho cách mҥng... Và bây giӡ, anh ngӗi đó, gҫn tám
chөc tuәi, không vӧ, không con, không cӱa không nhà, lưng khòng chӳ C viӃt nghiêng, tӍ mӍ cӑ
rӱa nhӳng viên gҥch vӥ - chҷng hiӇu đӇ làm gì - như ngưӡi bõ già trong truyӋn ³Hương cuӝi´
cӫa NguyӉn Tuân cӑ rӱa nhӳng viên cuӝi trҳng đӇ tҭm kҽo mҥch nha vào dӏp tҩt niên... Miên
man nghĩ như vұy và tôi bұt phì cưӡi... ³Anh Đang!´, tôi nghҽn ngào gӑi. Anh quay lҥi, chӟp
chӟp mҳt, răng vàng sӍn, cùn mòn gҫn nӱa vì năm tháng... ³Phùng Quán! Chú vӅ đây tӯ lúc nào
thӃ?´. Hai anh em chúng tôi ôm chһt nhau giӳa bұc cҫu ao. Và cҧ hai gương mһt già nua phút
chӕc đүm lӋ...
Cái chái bӃp căn hӝ đӝc thân cӫa anh rӝng chӍ khoҧng 5 mét vuông, chұt kín nhӳng tư
trang, đӗ đҥc. Mҩy cây sào ngӑn tre gác dӑc ngang sát mái, treo vҳt cҧ chөc cái khăn mһt rách xơ
như giҿ lau bát, áo may-ô thӫng nát, quҫn lao đӝng vá víu. Cҥp quҫn đeo lӫng lҷng mӝt chùm lөc
lҥc làm bҵng vӓ hӝp dҫu cao Sao vàng xuyên thӫng, buӝc dây thép, bên trong có hòn sӓi nhӓ.
Đөng vào, chùm lөc lҥc rung lên leng keng, nghe rҩt vui tai. Sau đó tôi đưӧc anh giҧi thích tác
dөng cӫa chùm lөc lҥc: Đi lҥi trong đưӡng làng nhӳng đêm tӕi trӡi, anh thưӡng bӏ cánh thanh
niên đi xe đҥp, xe máy phóng ҭu đâm sҫm vào, làm anh ngã trҽo tay, sҫy gӕi. Hӑc tұp sáng kiӃn
cӫa đӗng bào các dân tӝc ӣ ViӋt Bҳc, treo mõ vào cә trâu - trâu gõ mõ, chó leo thang - anh Đang
chӃ chùm lөc lҥc đeo vào cҥp quҫn, báo hiӋu có ngưӡi đӇ hӑ tránh xe. Tác dөng thӭ hai, quan
trӑng không kém... Mӛi lҫn đҥp xe trên đưӡng vҳng, nghe tiӃng lөc lҥc loong coong ngang thҳt
lưng, tӵ nhiên cҧm thҩy đӥ cô đӝc. Chính giӳa gian chái kê cái tӫ gӛ tҥp nhӓ, hai cánh mӑt ruӛng
không khép kín đưӧc, khoá mӝt chiӃc khoá lӟn như khoá nhà kho. Trên nóc tӫ, xӃp mӝt chӗng
mũ cӕi, mũ vҧi, mũ lá mà ӣ Hà nӝi ngưӡi ta thưӡng quҷng vào các đӕng rác. Cҥnh tӫ là mӝt cái
giưӡng cá nhân, bӕn chân giưӡng đưӧc thӕng cӕ thêm bӕn chӗng gҥch. Trên giưӡng mӝt đӕng
chăn bông trҫn rách thӫng, và mӝt xҩp quҫn áo cũ làm gӕi... Sát chân giưӡng kê chiӃc bàn xiêu
vҽo chӍ có hai chân, hai chân kia đưӧc thay bҵng hai sӧi dây thép buӝc treo vào tưӡng. Anh nói,
giӑng Lão Trang: ³Mӝt cái bàn bӕn chân là mӝt con vұt. Khi nó chӍ còn hai chân nó là mӝt con
ngưӡi´. Trên mһt bàn xӃp kín nhӳng chai lӑ, vӓ đӗ hӝp, hai cái đèn dҫu làm bҵng lӑ mӵc Cӱu
Long, vài con dao làm bҵng mҭu lưӥi liӅm gүy, và ba bӕn cái bát hương, nҳp đұy là nhӳng viên
gҥch vӥ. Anh chӍ nҳp đұy, giӟi thiӋu vӟi giӑng trang trӑng cӫa thuyӃt trình viên giӟi thiӋu hiӋn
vұt trong các bҧo tàng nghӋ thuұt: ³Nó là loҥi gҥch nung rҩt già, gҫn đҥt tӟi tiêu chuҭn cӫa sành
sӭ cә, sӭc nһng và đӝ bӅn cӫa nó làm cho các loҥi chuӝt, mӕi, dán phҧi vӏ nӇ´. Bây giӡ tôi mӟi
hiӇu anh cӑ rӱa nhӳng viên gҥch vӥ đӇ làm gì. Dưӟi gҫm bàn là mҩy chөc đôi dép cao su hư nát,
đӭt quai, đưӧc bó thành tӯng bó, hai cái vҥi muӕi dưa rҥn nӭt, sӭt miӋng, mӝt đӕng bҧn lӅ cӱa,
sҳt vөn, đinh còng queo, mҭu dây thép han rӍ... Tҩt cҧ nhӳng đӗ lӅ đó, phӫ lên mӝt lӟp bөi tro...
Lúc tôi bưӟc vào, gian buӗng mӡ mӏt khói. Anh giҧi thích: ³Giӡ này các cô giáo nҩu ăn. BӃp tұp
thӇ ӣ sát bên kia tưӡng. Tôi đã trӝn rơm vӟi bùn trát nhӳng khe hӣ sát mái, nhưng khói vүn cӭ
lӑt sang - anh cưӡi - Chӏu khói mӝt chút nhưng cũng có cái lӧi. ThӍnh thoҧng lҥi đưӧc ngӱi mùi
xào nҩu lүn vӟi khói, cái mũi đưӧc bӗi dưӥng. Trong viӋc dӣ nào cũng có viӋc hay, và ngưӧc
lҥi´. ³ĐӇ em đҥp xe ra chӧ mua cái gì vӅ ăn´. ³Thôi khӓi cҫn. Chú vӅ chơi hôm nay là rҩt gһp
may. Sáng nay tôi vӯa chӃ biӃn đưӧc mӝt mҿ thӭc ăn ngon vô đӏch. Chú nӃm rӗi sӁ biӃt. Cơm
cũng có sҹn rӗi. Tôi mӟi nҩu lúc sáng, ӫ vào lӗng ӫ rơm, còn nóng nguyên. À, tôi lҥi có cҧ rưӧu
cho chú, rưӧu cam hҷn hoi, quà cӫa Hӝi Nhà văn gӱi biӃu vào dӏp TӃt năm ngoái... Tôi chӍ mӟi
mӡi mҩy thҫy giáo mҩy chén, còn đӫ cho chú say sưa suӕt mҩy ngày ӣ chơi´. Anh xăng xái lҩy
chùm chìa khoá buӝc chung vӟi chùm lөc lҥc, mӣ khoá tӫ tìm chai rưӧu. Tôi liӃc nhìn vào mҩy
ngăn tӫ. Nhӳng xҩp quҫn áo cũ nát đӇ lүn vӟi nhӳng chӗng báo, giҩy má, sách... ӕ vàng. Ngăn
dưӟi cùng đӇ rҩt nhiӅu chai lӑ, vӓ đӗ hӝp, vӓ lon bia, và nhiӅu chӗng các loҥi bao thuӕc lá. Anh
lúi húi tìm mӝt lúc khá lâu mӟi lôi ra đưӧc chai rưӧu cam còn già nӱa: ³Đây rӗi! Bây giӡ già hoá
ra lҭm cҭm. ĐӇ chӛ này lҥi tìm sang chӛ kia´. Tôi cưӡi, nói: ³Nhìn anh, em cӭ tưӣng là mӝt nhà
quí tӝc Nga thӡi Sa Hoàng, tӵ tay tìm chӑn loҥi rưӧu quí cҩt giӳ mӝt trăm năm trong hҫm rưӧu,
đӇ đãi khách quí´. Tôi chӍ nhӳng chӗng vӓ bao thuӕc lá, hӓi: ³Anh chơi sưu tұp vӓ bao thuӕc lá
à? ThӃ mà em không biӃt. Trên nhà em, các bҥn đӃn chơi, hút các loҥi thuӕc lá ngoҥi hҧo hҥng,
vӓ bao vҩt lung tung, vӧ em ngày nào cũng phàn nàn vì phҧi dӑn nhһt đem đӕt´. Anh kêu lên:
³ThӃ có tiӃc không! Lҫn này chú vӅ trên đó nhӟ dһn cô, có vӓ bao thuӕc là ngoҥi cӭ cҩt giӳ cho
anh Đang, càng nhiӅu càng tӕt. Nó là hàng đӕi lưu cӫa tôi đҩy...´. ³Hàng đӕi lưu?´, tôi ngҥc
nhiên hӓi. ³ĐӇ tôi dӑn cơm cho ăn rӗi tôi giҧng cho chú nghe thӃ nào là hàng đӕi lưu. Tôi xem ra
chú mù tӏt vӅ môn kinh tӃ chính trӏ hӑc´. Tôi ngҳm nhìn căn hӝ đӝc thân đҫy khói cӫa anh, hӓi:
³Hơn mưӡi lăm năm qua anh vүn sӕng ӣ gian buӗng này à?´. ³Ngày tôi mӟi vӅ xã, tôi sӕng ӣ trҥi
lӧn cӫa Hӧp tác xã. Chҷng là cán bӝ xã cũng thông cҧm hoàn cҧnh khó khăn cӫa tôi, nên đӅ nghӏ
tôi ra đó trông coi giúp như nhân viên thưӡng trӵc cӫa trҥi. Ӣ đó mӝt thӡi gian. Nhà kho cũng
thoáng mát, tôi có thӇ ăn ӣ, đӑc sách, viӃt lách kӃt hӧp vӟi trông coi trҥi. Mӛi mùa hӧp tác xã trҧ
công điӇm mҩy chөc cân thóc, mҩy chөc cân rơm làm chҩt đӕt. Sӕ thóc, rơm này tôi không phҧi
dùng đӃn, trong mҩy năm tiӃt kiӋm đưӧc hai ba tҥ thóc, hai trăm sáu chөc cân rơm cho bà con
vay. Ngoài ra, vào dӏp tӃt, Hӧp tác xã bӗi dưӥng thêm ít thóc nӃp, đem lên Hà nӝi biӃu các chú...
Khi bҳt tay vào viӋc dӏch thuұt lҥi cuӕn Lӏch sӱ Đҧng Cӝng sҧn Liên Xô, tiӃng lӧn kêu âm ĩ quá
làm tôi mҩt tұp trung tư tưӣng, nên phҧi xin thôi công viӋc trông coi trҥi, chuyӇn vӅ đây đӇ đưӧc
yên tĩnh hơn´.
Anh lôi dưӟi gҫm giưӡng ra mӝt cái xô tôn thӫng đáy, đһt lên miӋng xô tҩm gӛ dán. ³Đây
là bàn ăn - anh giӟi thiӋu và vҫn tiӃp ra hai cái vҥi muӕi dưa sӭt miӋng - Còn đây là ghӃ ngӗi. Bà
con nông dân mình nghèo mà phí phҥm thӃ đҩy. Hai cái vҥi còn tӕt như thӃ này mà đem quҷng
bөi tre... Tôi nhһt vӅ, cӑ rӱa sҥch sӁ, lұt đít lên, làm thành cái ghӃ ngӗi vӯa vӳng chãi lҥi vӯa
mát. Chú ngӗi thӱ mà xem, có khác gì ngӗi trên đôn sӭ đӡi Minh?´. Anh dӑn ra hai cái đĩa, rӗi
chӑn trong hai cái bát hương đұy viên gҥch vӥ gҳp ra năm sáu viên gì đó tròn tròn, đen xӍn, nom
rҩt khҧ nghi. Anh chӍ vào mӝt đĩa, giӟi thiӋu thӵc đơn: ³Đĩa này là chҧ cóc, đĩa này là chҧ nhái.
Nhӡ ăn thưӡng xuyên hai thӭ đһc sҧn này mà tôi rҩt khoҿ, còn khoҿ hơn cҧ chú´.
Anh nhҳc trong cái rә phӫ đҫy rơm đӇ ӣ góc nhà, xoong cơm đã ăn mҩt mӝt góc mà anh
giӟi thiӋu vүn nóng nguyên. Nói đúng hơn là mӝt thӭ cháo rҩt đһc, có thӇ xҳn thành tӯng miӃng
như bánh đúc. ³Ba năm trӣ lҥi đây, tôi phҧi ăn cơm nhão, nӃu ăn cơm khô thì bӏ nghҽn. Tôi nҩu
cơm vӟi nưӟc vo gҥo nên rҩt bә. Chҷng là các cô giáo thưӡng bӓ phí nưӟc vo gҥo. Tôi đưa cho
các cô cái chұu, dһn đә nưӟc vo gҥo vào đҩy cho tôi, đӇ tôi chҳt ra nҩu lүn vӟi cơm. Tinh tuý cӫa
gҥo nҵm trong nưӟc vo, bӓ đi thұt phí phҥm´. ³Nhưng cóc nhái đâu ra mà anh bӗi dưӥng đưӧc
thưӡng xuyên thӃ?´, tôi hӓi. ³Ҩy chӛ này mӟi là bí quyӃt. Phҧi huy đӝng lӵc lưӧng quҫn chúng,
tӭc là các cháu thiӃu nhi. BiӃt các cháu ӣ đây thích chơi vӓ bao thuӕc lá, nhҩt là các loҥi vӓ bao
đҽp. Mӛi lҫn lên thӏ xã hoһc sang Nam Đӏnh chơi, tôi đӅu nhһt nhҥnh vӅ, đәi cho các cháu lҩy
cóc, nhái. Cũng đӅ ra tiêu chuҭn hҷn hoi. Mӝt vӓ bao ba sӕ đәi 3 con cóc hoһc 5 con nhái. Các
loҥi khác 2 cóc, 3 nhái. Bӣi vұy tôi mӟi nói là hàng đӕi lưu, chú hiӇu chưa. Mӛi tháng tôi chӍ cҫn
ba bӕn chөc cái vӓ bao là thӯa chҩt đҥm, mà là loҥi đҥm cao cҩp« Hôm nào chú vӅ tôi gӱi biӃu
cô, chú Cung(4), mӛi nhà mҩy viên nӃm thӱ. Cô chú ăn thӏt cóc cӫa tôi rӗi sӁ thҩy các thӭ thӏt
khác đӅu nhҥt hoét!´.
Anh rót rưӧu, chӑn gҳp viên chҧ cóc, nhái bӓ vào bát cho tôi, ân cҫn, âu yӃm, trang trӑng,
làm tôi ӭa nưӟc mҳt. Anh hӓi: ³Chú đi đâu mà lҥi lһn lӝi vӅ tұn đây, vào lúc tӃt nhҩt sҳp đӃn
nơi?´. ³Em vӅ đây chӍ mӝt mөc đích là thăm anh. Hơn hai năm nay không thҩy anh lên Hà nӝi,
chúng em rҩt lo. Không biӃt anh ӕm đau gì, liӋu anh có còn sӕng không? VӅ đây thҩy anh vүn
khoҿ mҥnh, em rҩt mӯng« Anh là nhân chӭng cӫa mӝt quá khӭ hào hùng cӫa đҩt nưӟc. NӃu anh
chӃt đi, tàn lөi như cӓ cây, không nhҳn gӱi gì lҥi cho các thӃ hӋ sinh sau, theo em là mӝt tәn thҩt
không gì bù đҳp đưӧc«´. Tôi lҩy đưa anh xem sӕ tài liӋu liên quan đӃn ngày Đҥi lӉ mӗng 2
tháng 9 năm 1945, vӯa sao chөp: ³Em suy luұn ra anh là Trưӣng ban Tә chӭc Ngày Đӝc lұp như
trong tư liӋu hiӋn còn giӳ đưӧc. Em muӕn đưӧc tұn tai nghe anh kӇ lҥi nhӳng kӍ niӋm, nhӳng hӗi
ӭc mà anh cho là sâu sҳc nhҩt« mà nӃu anh không dùng đӃn thì cho em xin´.
Anh im lһng rҩt lâu, dùng đũa tém lҥi nhӳng mҧnh vөn thӏt cóc, nhái trong đĩa, gҳp bӓ vào
bát mình nhӳng mҧnh khác rӟt xuӕng mâm ván. Anh chăm chú nhìn vào cái đĩa đã tém gӑn, như
đang gҳng đӑc nhӳng hӗi ӭc in lҥi trong lӟp men sành« Anh chӧt nói, mҳt vүn không rӡi cái
đĩa:
³Thҩm thoҳt thӃ mà đã bӕn mươi bҧy năm trôi qua« Tôi còn nhӟ như in ngày hôm đó là
ngày 28 tháng 8« Tҥi sao tôi nhӟ, vì đó là thӡi khҳc lӏch sӱ phҧi đưӧc tính tӯng phút mӝt«
Năm đó tôi bưӟc vào tuәi băm ba. Chính phӫ cách mҥng lâm thӡi hӑp tҥi Bҳc Bӝ phӫ, đӇ quyӃt
đӏnh ngày lӉ ra mҳt quӕc dân đӗng bào« Hôm đó, tôi có viӋc cҫn phҧi giҧi quyӃt gҩp, nên đӃn
nơi thì phiên hӑp vӯa giҧi tán. Vӯa bưӟc lên mҩy bұc thӅm thì thҩy cө NguyӉn Văn Tӕ tӯ trong
phòng hӑp đi ra. Cө mӯng rӥ chөp lҩy tay tôi, nói: ³Anh vào ngay đi, cө Hӗ đang đӧi anh trong
đó´. Tôi theo cө Tӕ vào phòng hӑp. Đó là lҫn đҫu tiên tôi đưӧc gһp mһt ông Cө. Ông Cө ngӗi ӣ
ghӃ tӵa, mһc bӝ quҫn áo chàm, tay chӕng lên ba toong. Cө Tӕ kéo tôi lҥi trưӟc mһt Cө, giӟi
thiӋu: ³Thưa Cө, đây là ông NguyӉn Hӳu Đang, ngưӡi mà phiên hӑp quyӃt đӏnh cӱ làm Trưӣng
ban Tә chӭc ngày lӉ´. Cө Hӗ nhìn tôi mӝt lúc vӟi cһp mҳt rҩt sáng, cһp mҳt mà vӅ sau này nhân
dân cҧ nưӟc đӗn rҵng có bӕn con ngươi - như muӕn cân nhҳc, đánh giá ngưӡi mà Cө quyӃt đӏnh
giao trӑng trách. Cө hӓi tôi vӟi giӑng NghӋ pha, rҩt giӕng giӑng cө Phan Bӝi Châu mà có lҫn tôi
đã đưӧc nghe: ³Chính phӫ lâm thӡi quyӃt đӏnh làm lӉ ra mҳt quӕc dân đӗng bào vào ngày mӗng
hai tháng chín. Chú có đҧm đương đưӧc viӋc tә chӭc buәi lӉ không?´. Tôi tính rҩt nhanh trong
đҫu: tháng 8 có 31 ngày, như vұy là chӍ còn 4 ngày nӳa thôi... Tôi suy nghĩ cân nhҳc trong tӯng
phút. Hình dung ra tҩt cҧ nhӳng khó khăn như núi mà tôi phҧi vưӧt qua... đӇ tә chӭc đưӧc mӝt
ngày đҥi lӉ như vұy, trong khi mình chӍ có hai bàn tay trҳng. Tôi nói vӟi Cө Hӗ: ³Thưa Cө, viӋc
cө giao là quá khó vì gҩp quá rӗi´. Cө Hӗ nói ngay: ³Có khó thì mӟi giao cho chú chӭ!´. Anh
Đang ngҭng phҳt lên nhìn tôi. Vҿ già nua cùng quүn trên con ngưӡi anh như đưӧc trút bӓ hӃt.
Dáng dҩp oai phong, khí phách cӫa ngưӡi chiӃn sĩ cách mҥng luôn luôn đӭng ӣ hàng xung kích
lҥi hiӋn nguyên hình.
³Như chú biӃt đҩy - giӑng anh vөt trӣ nên sang sҧng - tôi là mӝt nhà tuyên truyӅn, đӝng
viên thiên hҥ, chuyên nghiӋp. ThӃ mà lҫn này tôi lҥi bӏ ông cө đӝng viên mӝt cách tài tình, bҵng
mӝt lӡi thұt ngҳn gӑn, giҧn dӏ! Nghe ông Cө nói vұy lúc đó tôi thҩy trong con ngưӡi mình bӯng
bӯng khí thӃ, muӕn lұp nên đưӧc nhӳng kì tích, nhӳng chiӃn công thұt vang dӝi... Tôi nói vӟi
ông Cө: ³Thưa Cө, Cө đã nói như vұy con xin nhұn nhiӋm vө. Con xin hӭa sӁ cӕ gҳng hӃt sӭc đӇ
hoàn thành trӑng trách´. Cө Hӗ đӭng lên, bҳt tay tôi, dáng bӝ, gương mһt nom rҩt vui vҿ, bҵng
lòng: ³ThӃ thì chú trӣ vӅ bҳt tay ngay vào viӋc đi. ĐӃn sáng ngày kia, chú đӃn đây báo cáo vӟi
tôi công viӋc đưӧc tiӃn hành như thӃ nào´. Tôi chào Cө, ra vӅ, lòng rҥo rӵc lâng lâng... Nhưng
khi vӯa bưӟc xuӕng hӃt nhӳng bұc thӅm rӝng thênh thang cӫa Bҳc Bӝ phӫ, tôi chӧt nghĩ ra mӝt
điӅu. Tôi liӅn quay trӣ lҥi phòng hӑp. Cө Hӗ vүn còn đӭng đó. Cө hӓi ngay: ³Chú còn cҫn gì
nӳa?´. ³Thưa Cө, đӇ hoàn thành trӑng trách, xin Cө trao cho con mӝt quyӅn...´. ³QuyӅn gì, chú
cӭ nói đi!´. ³Thưa Cө, quyӅn đưӧc huy đӝng tҩt cҧ nhӳng gì cҫn thiӃt cho buәi lӉ, vӅ ngưӡi cũng
như vӅ cӫa...´. ³Đưӧc, tôi trao cho chú cái quyӅn đó. NӃu ai hӓi huy đӝng theo lӋnh cӫa ai, cho
phép chú đưӧc trҧ lӡi: Theo lӋnh cӫa Chӫ tӏch Hӗ Chí Minh!´.
- Công viӋc đҫu tiên là tôi thҧo mӝt thông cáo ngҳn gӑn - anh gҳp thêm mҩy viên chҧ cóc
trong bát hương, bӓ ra đĩa rӗi kӇ tiӃp - Nӝi dung như sau: ngày 2 tháng 9 năm 1945. Chính phӫ
cách mҥng lâm thӡi sӁ làm lӉ ra mҳt quӕc dân đӗng bào, tuyên ngôn Đӝc lұp tҥi vưӡn hoa Ba
Đình. Đӗng bào nào có nhiӋt tâm, muӕn đóng góp sӭc, góp cӫa vào viӋc tә chӭc ngày lӉ lӏch sӱ
trӑng đҥi này, xin mӡi đӃn Hӝi quán Trí Tri phӕ Hàng Quҥt gһp Ban tә chӭc. Thông cáo đưӧc
gӱi ngay đӃn tҩt cҧ các báo hàng ngày, yêu cҫu đăng lên trang nhҩt, vӟi hàng tít thұt lӟn chҥy hӃt
trang báo (... mҩt mӝt dòng... ) ngoài chұt kín Hӝi quán. Ngưӡi ghi tên vào các công tác, ngưӡi
góp tiӅn, góp vàng, góp vҧi vóc, gӛ ván. NhiӅu ngưӡi tӯ chӕi không lҩy giҩy biên nhұn: ³BiӃt
bao anh hùng, liӋt nӳ đóng góp cho nӅn đӝc lұp cӫa dân tӝc, đâu có lҩy giҩy biên nhұn´, hӑ nói
vұy. Tôi mӡi mӑi ngưӡi dӵ cuӝc hӑp chӟp nhoáng, và đưa ra ý kiӃn: ViӋc cҫn thiӃt trưӟc tiên là
phҧi dӵng mӝt lӉ đài Đӝc lұp thұt đҽp, thұt lӟn, thұt uy nghi, xӭng đáng vӟi ngày lӏch sӱ trӑng
đҥi này, tҥi trung tâm vưӡn hoa Ba Đình đӇ Chính phӫ cách mҥng lâm thӡi đӭng lên ra mҳt. Vұy
đӗng bào nào hiӋn có mһt tҥi đây có thӇ đҧm nhiӋm trӑng trách đó? Mӝt ngưӡi trҥc ngoài ba
mươi, ăn mһc lӕi nghӋ sĩ, đeo kính trҳng, bưӟc ra nói: ³Tôi là hoҥ sĩ Lê Văn ĐӋ (5). Tôi xin tình
nguyӋn nhұn viӋc dӵng lӉ đài. Trưa nay tôi sӁ mang bҧn phác thҧo lӉ đài đӃn ban tә chӭc xem
xét´. Tôi bҳt tay hoҥ sĩ, nói: ³Tôi đưӧc biӃt tên tuәi anh tӯ lâu và cũng nhiӅu lҫn đưӧc xem tranh
cӫa anh. Tôi xin thay mһt Ban tә chӭc hoan nghênh nhiӋt tâm đóng góp cӫa anh. Nhưng LӉ đài
Đӝc lұp là mӝt công trình kiӃn trúc, tuy dӵng gҩp rút, tҥm thӡi, nhưng phҧi đҥt nhӳng tiêu chuҭn
không thӇ thiӃu cӫa nó như sӵ vӳng chҳc, sӵ hài hoà công trình vӟi tәng thӇ... Nói ví dө nӃu như
không vӳng chҳc, mҩy chөc con ngưӡi đӭng lên, nó đә sөp xuӕng thì ngày lӉ coi như thҩt bҥi.
Bӣi vұy cҫn mӝt kiӃn trúc sư phӕi hӧp vӟi anh´. Mӝt ngưӡi trҿ tuәi ăn vұn chӍnh tӅ, tӯ trong đám
đông bưӟc ra, tӵ giӟi thiӋu: ³Tôi là kiӃn trúc sư Ngô Huy QuǤnh(6), cùng hoҥt đӝng trong Hӝi
Văn hoá Cӭu quӕc vӟi anh Phҥm Văn Khoa. Hôm qua tôi đưӧc anh Khoa cho biӃt ý đӗ cӫa Ban
tә chӭc, tôi đã vӁ xong bҧn đӅ án thiӃt kӃ lӉ đài´. Anh QuǤnh trҧi cuӝn giҩy can cҫm sҹn trên tay
lên mһt bàn. Đó chính là toàn cҧnh lӉ đài Đӝc Lұp mà sau này chú đưӧc nhìn thҩy in hình trên
báo chí. Bҧn vӁ thұt đҽp, thұt chi tiӃt, tӍ mӍ... LӉ đài vӟi tәng thӇ vưӡn hoa Ba Đình, vӏ trí dӵng lӉ
đài, chiӅu cao, chiӅu rӝng, mһt bҵng, mһt cҳt ngang, cҳt dӑc lӉ đài, đӝ lӟn các xà gӛ, tәng diӋn
tích mһt ván ӕp lát v.v... Sau khi nghe anh QuǤnh thuyӃt trình, tôi xem xét, cân nhҳc rӗi đһt bút
kí duyӋt bҧn thiӃt kӃ, đóng dҩu Ban tә chӭc. Tôi nói vӟi anh Lê Văn ĐӋ và anh Ngô Huy QuǤnh:
³Ban tә chӭc quyӃt đӏnh giao viӋc này cho hai anh (Các anh cҫn gì, chúng tôi) sӁ lo chҥy đҫy đӫ.
HiӋn nay chúng tôi có mӝt kho ba ngàn thưӟc len đӓ (7), cҫn dùng bao nhiêu các anh cӭ lҩy
dùng. LӉ đài phҧi đưӧc dӵng xong trong vòng 48 giӡ đӗng hӗ. Đúng 5 giӡ sáng ngày mӗng 2
tháng 9, tôi sӁ đӃn nghiӋm thu. Chúc các anh hoàn thành nhiӋm vө´.
Sáng ngày 31 tháng 8, tôi đӃn Bҳc Bӝ phӫ gһp Cө Hӗ như Cө đã chӍ thӏ. Sau khi nghe tôi
báo cáo ngҳn gӑn, đҫy đӫ vӅ tҩt cҧ mӑi viӋc có liên quan tӟi ngày lӉ, Cө nói giӑng hӃt sӭc
nghiêm trang: ³Chú phҧi nhӟ ngày Mӗng hai tháng Chín tӟi sӁ là mӝt ngày lӏch sӱ. Đó là ngày
khép lҥi cuӝc Cách mҥng tháng Tám, và ngày khai sinh nưӟc ViӋt nam Dân chӫ Cӝng hoà´.
³Ông Đang ơi! Ông Đang ơi!´, tiӃng con nít gӑi nheo nhéo ngoài cӱa, ngҳt ngang câu
chuyӋn cӫa anh. Tôi nhìn ra, thҩy hai chú bé chҥc 9, 10 tuәi, mӛi chú cҫm mӝt cành tre, đҫu cành
tre thõng thưӧt mӝt con rҳn nưӟc, mình nhӓ bҵng chuôi dao, đҫu bӏ đұp dұp còn rӍ máu tươi:
³Ông có đәi rҳn nưӟc không ҥ?´. Anh Đang bӓ đũa bưӟc ra cӱa, xem xét cҭn thұn hai con rҳn
nưӟc, rӗi hӓi: ³Các cháu đӏnh đәi như thӃ nào?´. ³Ông cho cháu mӛi con hai cái vӓ bao ba sӕ´.
³Các chú đӯng có giӣ thói bҳt chҽt´, giӑng nói vá dáng bӝ cӫa anh đã chuyӇn sang giӑng cӫa
dӏch vө đәi chác, ³Mӛi con rҳn này chӍ giá trӏ bҵng hai con cóc. Nhưng thôi, thì ông cũng đành
chӏu thiӋt vұy, mӛi con mӝt vӓ bao ba sӕ, các chú có đәi thì đәi, không đәi thì thôi´. Hai chú bé
ngҫn ngӯ mӝt lúc, rӗi nói: ³Chúng cháu đәi ҥ´. Anh quay vào mӣ khoá tӫ, chӑn lҩy ra hai cái vӓ
bao ba sӕ, đưa cho mӛi chú mӝt chiӃc, và cҫm lҩy hai con rҳn. Hai chú bé cũng xem xét hai cái
vӓ bao cҭn thұn không kém ông Đang xem xét hai con rҳn. Mӝt chú nói: ³Ông đәi cho cháu cái
vӓ bao khác, cái này bên trong không có tӡ giҩy vàng´. Anh cҫm lҩy cái vӓ bao xem lҥi, cưӡi:
³Đưӧc, ông sӁ đәi cho vӓ bao khác. Sau này chú mà làm cán bӝ thu mua thì Nhà nưӟc sӁ không
phҧi chӏu thua thiӋt´.
Anh cҫm hai con rҳn bӓ vào cái rә con ӣ góc nhà, mһt tươi hҷn lên, như ngưӡi buôn bán
vӯa vӟ đưӧc món hӡi: ³Thӏt rҳn còn bә hơn thӏt nhái. Tӕi mai tôi sӁ đãi chú món rҳn om riӅng
mҿ. Ăn vào chú sӁ thҩy tăng lӵc gҩp đôi, có thӇ đҥp xe mӝt mҥch lên đӃn bӃn phà Tân ĐӋ´.
 Tôi ӣ lҥi chơi vӟi anh Đang ba ngày, thuê mӝt anh phó nháy ӣ xã trên xuӕng chөp mҩy pô
ҧnh làm kӍ niӋm. Bӳa cơm tiӉn tôi, anh có vҿ buӗn. Vӯa dùng đũa tém tém mҩy khúc rҳn om
mһn chát nәi muӕi trong đĩa, anh vӯa nói: ³HiӋn nay tôi đang cӕ gҳng hoàn thành thiên hӗi ký
thuұt lҥi tҩt cҧ nhӳng gì có liên quan đӃn thӃ sӵ, kӇ tӯ khi tôi bưӟc chân vào con đưӡng hoҥt
đӝng cách mҥng cho đӃn nhӳng năm tháng gҫn đây... Trong hӗi ký, tôi sӁ đӅ cұp đӃn nhӳng viӋc
mà tӯ trưӟc đӃn nay tôi chưa hӅ tiӃt lӝ vӟi ai. Ví dө như bҧn thҧo ³Tuyên ngôn Đӝc lұp´ Cө Hӗ
viӃt... còn hay mҩt, nӃu còn thì bây giӡ đang ӣ đâu... Hoһc cө đӏnh sӱa hai câu trong bҧn ³Tuyên
ngôn´, nhưng không kӏp vì bҧn chính đã đưa in mҩt rӗi. Là Trưӣng ban Tә chӭc ngày lӉ, tôi phҧi
phө trách viӋc in ҩn nhӳng tài liӋu có liên quan đӃn vұn mӋnh đҩt nưӟc này, nhưng... như chú
biӃt đҩy, hiӋn nay trong Bҧo tàng Hӗ Chí Minh cũng như Bҧo tàng Lӏch sӱ, không có bҧn thҧo
³Tuyên ngôn Đӝc lұp´... Tôi sӧ sӁ làm không kӏp mҩt, gҫn tám chөc tuәi đҫu rӗi còn gì, mà lҥi
không có điӅu kiӋn làm viӋc, ban đêm coi như chӏu chӃt, đèn đóm tù mù, đúng là đóm thұt´...
Anh im lһng mӝt lúc lâu, rӗi ngҭng lên nhìn tôi, hӓi tiӃp: ³Chú có biӃt điӅu lo lҳng nhҩt cӫa tôi
hiӋn nay là gì không?´, không đӧi tôi đoán, anh nói luôn: ³Tôi lo nhҩt là không biӃt chӃt ӣ đâu.
Lúc sӕng thì tôi ӣ nhӡ nhà ai chҷng đưӧc, ӣ đây cũng như ӣ trên Hà nӝi... Nhưng lúc chӃt thì
ngưӡi thân mҩy cũng làm phiӅn ngưӡi ta. Có ai muӕn mӝt ngưӡi không phҧi ruӝt ra máu mӫ lҥi
nҵm chӃt trong nhà mình? Ngay cҧ cái chái bӃp này cũng vұy, tôi nҵm chӃt sӁ làm phiӅn đӃn nhà
trưӡng, các thày các cô, các cháu hӑc sinh... Bӣi vұy mà hai năm nay tôi không muӕn lên Hà nӝi.
Ӣ đây, tҥi quê hương bҧn quán, tôi đã chӑn sҹn chӛ đӇ nҵm chӃt... Chú ra đây tôi chӍ cho, đӭng ӣ
đây cũng nhìn thҩy...´.
Tôi theo anh ra đӭng trên cái trө xi măng cҫu ao cá. Gió mùa đông bҳc lҥnh thҩu xương
thәi thӕc vào mһt hai anh em. Anh chӍ tay vӅ phía mӝt búi tre gҫn cuӕi xóm, đơn đӝc giӳa cánh
đӗng, ngӑn tre đang vұt vã trong gió buӕt. ³Đҩy, dưӟi chân búi tre ҩy có mӝt chӛ trũng nhưng
bҵng phҷng, phӫ đҫy lá tre rөng, rҩt vӯa ngưӡi tôi... Tôi sӁ nҵm đó chӃt đӇ khӓi phҧi phiӅn
ai...Tôi đã chӑn con đưӡng ngҳn nhҩt đӇ có thӇ bò kӏp đӃn đó, trưӟc khi nhҳm mҳt xuôi tay...´
Trӣ vào nhà, cҧ ngưӡi tôi nәi gai, ӟn lҥnh, chҳc là bӏ cҧm... Tôi dӕc hӃt rưӧu ra bát uӕng ӵc
mӝt hơi chӕng lҥnh. Rưӧu vào lӡi ra, tôi cҩt giӑng ngâm to mҩy câu thơ cӫa Phùng Cung gӱi tôi
mang vӅ tһng anh:
M̿t ra giông chͣp
R̩c mái phong lưu
Gót nh͕c men v͉ thung cũ
QuǤ dưͣi chân quê
Trăm s͹ cúi đ̯u
Xin quê r͡ng lương
Chút th͝ ph̯n bò xéo cu͙i thôn!
Tháng 12.1992 (8)
cA1#BCD

 Nҩn ná mãi, sáng 27 TӃt tôi phҧi rӡi thôn Trà Vy trӣ vӅ Hà Nӝi. Đҥp xe ngưӧc gió trên con
đưӡng đҩt sӕng trâu dӑc bӡ sông Máng, tôi bӛng thҩy lҥnh kinh khӫng. Hai ba lҫn, tôi ngoái lҥi
nhìn làn khói mӓng trên cái chái bӃp, bên dưӟi làn khói đó là mӝt bұc hào kiӋt cӫa đҩt nưӟc đang
ngӗi trҫm tư vì thӃ sӵ giӳa mӝt đӕng giҿ rách, dép lӕp đӭt quai, đinh còng queo, chai lӑ bөi bám
đáy, nhӳng cái vӓ lon bia, nhӳng mҭu sҳt han rӍ chҷng biӃt đӇ làm gì. Hai mҳt tôi tӵ nhiên cay lӋ.
Tôi chӍ muӕn quay xe lҥi vӟi anh nhưng sӧ anh mҳng. Tӯ chiӅu hôm qua, anh giөc giã tôi suӕt:
"áng mai chú phҧi vӅ TӃt nhҩt đӃn nơi. Chú không thӇ đӇ cô ҩy cúng tҩt mên mӝt mình như cҧnh
nhà nhӳng ngưӡi góa bөa cô đơn«".
Đăm đăm nhìn anh, tôi tӵ hӓi: "Trên thӃ gian này, không biӃt còn ai cô đơn hơn anh?". Tôi
khҭn khoҧn: "Anh cùng vӅ Hà Nӝi vӟi em, ăn TӃt cùng vӟi nhà em, nhà anh Cung có vui hơn
không?". "Chú cӭ vӅ trưӟc đi, chұm lҳm sáng mӗng hai TӃt, tôi sӁ có mһt ӣ nhà chú hoһc ӣ nhà
chú Cung".
"Nhưng anh còn vưӟng víu gì ӣ đây mà không vӅ cùng vӟi em đưӧc?". "ChuyӃn này lên
Hà Nӝi tôi sӁ ӣ lҥi. Tôi muӕn tìm gһp lҥi anh em thӡi TruyӅn bá quӕc ngӳ xem ai còn ai mҩt, hên
hӋ vӟi nhӳng anh em hiӋn đang sӕng ӣ nưӟc ngoài như Hoàng Xuân Hãn. Ông ta có công lӟn
lҳm đҩy. Ông đưӧc Hӝi giao soҥn thҧo hӑc chӳ quӕc ngӳ theo lӕi mӟi, làm sao cho dӉ hӑc, dӉ
thuӝc, dӉ nhӟ và ông đã soҥn thҧo rҩt thành công. Tài tình nhҩt là ông đã vҫn vè hóa đưӧc cách
nhұn diӋn các chӳ cái:
"i t gi͙ng móc c̫ hai
ng̷n có ch̭m, t dài có ngang"
hoһc:
"O tròn như qu̫ trͱng gà
Ô thì đ͡i mũ, Ơ là thêm râu"
Tôi ngҥc nhiên: "Hӗi còn đi giӳ trâu ӣ làng quê em hӑc truyӅn bá quӕc ngӳ cũng thuӝc
lòng nhӳng câu vҫn vè đó. Nhưng em thұt không ngӡ tác giҧ cӫa nó lҥi là nhà toán hӑc nәi danh
Hoàng Xuân Hãn". "Đó chính là tҩm lòng thương nưӟc, thương dân cӫa ngưӡi trí thӭc chân
chính". Anh nói thêm: "Tҩm lòng cӫa hӑ đӕi vӟi nưӟc, vӟi dân trong suӕt như thuӹ tinh, không
gӧn mӝt chút bӧn đһc quyӅn đһc lӧi. Lҫn này lên Hà Nӝi, tôi có mӝt mөc đích là tә chӭc mӝt
cuӝc gһp gӥ nhӳng ngưӡi trưӟc đây tham gia Hӝi TruyӅn bá quӕc ngӳ. Chúng tôi sӁ ôn lҥi hӗi ӭc
và viӃt hӗi ký. Mà muӕn làm như vұy thì phҧi có«
(Bài viӃt ҫӃn đây thì dӯng vì Phùng Quán bӋnh nһng không còn sӭc đӇ viӃt tiӃp)
(*) Bài viӃt trên đưӧc Phùng Quán viӃt xong tháng 12.1992, đӃn tháng 1.1995, trong lúc
nҵm trên giưӡng bӋnh, chưa hài lòng vӟi nhӳng gì đã viӃt, Phùng Quán viӃt thêm bҵng bút chì
trong tư thӃ nҵm ngӱa viӃt lên giҩy đһt dưӟi tҩm ván treo úp xuӕng trưӟc mһt ӣ đҫu giưӡng. Đây
chính là nhӳng dòng cuӕi cùng cӫa Phùng Quán. Di cҧo do bà Vũ Thӏ Bӝi Trâm, vӧ nhà văn
Phùng Quán cung cҩp (BT)
Chú thích:
 (1) Bҧn in này căn cӭ vào bҧn sao ҧnh bҧn thҧo 19 trang viӃt tay cӫa Phùng Quán, Mӝt vài
trang chөp thiӃu mӝt hai dòng chót. Chúng tôi phҧi ghi (« mҩt mӝt dòng... ), hoһc khôi phөc
đoҥn câu bӏ mҩt đi, nhưng vүn đӇ trong ngoһc. (BT)
(2) Thơ Tӕ Hӳu
(3) Bҧy mươi tuәi xưa nay hiӃm, thơ Đӛ Phӫ
(4) Phùng Cung, nhà văn
(5) Hӑa sĩ Lê Văn ĐӋ ( theo tҥp chí Bách Khoa Sài Gòn 1963) sang La Mã, đưӧc phong
hӑa sư, đưӧc chính Giáo hoàng Pie Xl giao cho trang hoàng điӋn Vatican.
(6) KiӃn trúc sư Ngô Huy QuǤnh sau này có thӡi là thӭ trưӣng Bӝ Xây dӵng.
(7) Sӕ len này lҩy đưӧc ngày 19-8-1945, khi tҩn công chiӃm Trҥi lính khӕ đӓ ӣ phӕ Hàng
Bài. (Chú thích cӫa tác giҧ)
(8) Năm 1993, ông NguyӉn Hӳu Đang đã đưӧc Nhà nưӟc cҩp nhà ӣ Hà Nӝi và đưӧc hưӣng
iương hưu. Nhưng qua bài viӃt này giúp cho đӝc giҧ hiӇu thêm vӅ mӝt chi tiӃt cө thӇ cӫa lӏch sӱ
Cách mҥng tháng Tám và tҩm lòng cӫa nhà văn Phùng Quán. (Chú thích cӫa Ngô Minh)
u 1<= 9:- 
E
Vào nhӳng năm đҫu cӫa thұp ky sáu mươi (1960), trên các mһt báo trung ương và đӏa
phương các trang thơ tràn ngұp đӅ tài sҧn xuҩt, chiӃn đҩu, ca ngӧi các hӧp tác xã điӇn hình, các
nông trưӡng, các nhà máy, hҫm mӓ tiên tiӃn, nào "sóng Duyên Hҧi, gió Đҥi Phong", nào gương
ngưӡi tӕt viӋc tӕt, tӕ cáo tӝi ác Mӻ DiӋm«, thôi thì đӫ thӭ. Bӛng dưng, trên mӝt trang thơ tuҫn
báo Văn NghӋ cӫa Hӝi Nhà văn ViӋt Nam xuҩt hiӋn mӝt bài thơ tӭ tuyӋt, nhan đӅ: Nghe nhҥc
Strauss. Tên tác giҧ lҥ hoҳc: Tuân NguyӉn.
Đã hơn ba mươi năm trôi qua kӇ tӯ ngày ҩy, nhưng bài thơ nӑ vүn đӑng lҥi tinh khôi trong
trí nhӟ cӫa tôi.
Sóng sông Hӗng bӛng xanh màu Danube
Nhҥc bӗng bӅnh trôi tӟi các vì sao«
Trӡi lung linh khӁ chao mình theo nhӏp
Nhӳng ngưӡi nưӟc lҥ phҧi lòng nhau«
ĐӅ tài và nӝi dung bài thơ lҥc lõng giӳa biӇn thơ- hiӋn-thӵc sөc sôi, nóng bӓng, thơ cho
cuӝc đҩu tranh giai cҩp "long trӡi lӣ đҩt", khҷng đӏnh con đưӡng "ai thҳng ai".
Như thӇ tӵ thҩy mình chҷng giӕng ai, bài thơ đã tӭ tuyӋt rӗi mà vүn còn nép mình ӣ góc
cuӕi trang báo, khiêm nhưӡng, nhӓ thó vӟi vҿ ngơ ngác, 10 lҳng, nhìn lên nhӳng bài thơ bӕc lӱa,
hӯng hӵc khí thӃ đҩu tranh, sang sҧng lҥc quan cách mҥng cӫa nhӳng tên tuәi thӡi thưӧng«
Có điӅu lҥ là ngay sau khi xuҩt hiӋn, bài thơ nhӓ bé nӑ lұp tӭc nәi tiӃng, đưӧc nhiӅu đӝc giҧ
mӃn mӝ thơ ngày đó nhҳc nhӣ, truyӅn tөng, nhiӅu đôi trai gái chép vào sә tay tһng nhau« Mùa
hè năm 1950, Trҧng cát Phong Chương bҳc Thӯa Thiên bӏ rang bӓng dưӟi cái nҳng như dӝi lӱa.
Gió Lào khô rát thәi tung cát thành nhӳng đám máy, phӫ trùm lên mӝt vùng cӓ cây cҵn cӛi,
nhuӝm màu cháy xém. Tôi lúc đó là tiӇu đӝi trưӟng mӝt tiӇu đӝi mũi nhӑn trong đҥi đӝi chӫ
công trung đoàn quân chӫ lӵc 101. Tôi cùng tiӇu đӝi dҫm mình trong cát bӓng, gió Lào, mҧi mê
luyӋn tұp môn đánh bӝc phá, chuҭn bӏ cho chiӃn dӏch hè thu.
TiӇu đӝi tôi trҿ nhҩt đҥi đӝi, toàn nhӳng chàng trai 17, 18, 19« Tôi đang làm thӏ phҥm
đӝng tác ôm thӫ pháo chuҭn bӏ lao lên đӝt phá khҭu thì cұu TiӋm, liên lҥc viên cӫa đҥi đӝi, tay
xách tiӇu liên "Tuyn", đҫu đӝi mũ nan giҳt đҫy lá ngөy trang, chҥy như ngӵa tӃ băng qua nhӳng
đӝng cát, nhҧy phóe qua nhӳng dãy xương rӗng gai mһt nguyӋt, chҥy thҷng đӃn bãi tұp. TiӋm
đӭng nghiêm, đưa tay lên vành mũ chào, vӯa nói, vӯa thӣ: "Báo cáo tiӇu đӝi trưӡng? Đҥi đӝi
trưӣng triӋu tұp đӗng chí vӅ ngay đҥi đӝi bӝ! HӃt!".
Tôi giao tiӇu đӝi lҥi cho tiӇu đӝi phó tiӃp tөc khoa mөc tұp. Khoác lên vai khҭu tiӇu liên
"Mát" tôi hӝc tӕc chҥy theo TiӋm vӅ đҥi đӝi bӝ. Tôi đoán chӯng đҥi đӝi trưӣng điӅu đӝng tiӇu
đӝi tôi đi phӕi hӧp chiӃn đҩu vӟi mӝt đơn vӏ nào đó.
Đҥi đӝi trưӣng chӍ hơn tôi ba bӕn tuәi, cũng trҿ măng, nhưng đã đưӧc tһng thưӣng huân
chương Quân công. Anh đang ngӗi trưӟc bӝ tràng kӹ bҵng tre. Trên bàn mӝt siêu nưӟc lá vàng
và mҩy cái bát sành. Ngӗi đӕi diӋn vӟi anh là mӝt thanh niên trҥc tuәi tôi, dáng dҩp hӑc trò, tóc
chҧi ӕp, áo sơ mi màu trӭng sáo, quҫn tây xám, chân dұn dép săng đan da. Anh ta đeo kính trҳng,
cái miӋng thұt rӝng và thұt tươi:
- Báo cáo Đҥi đӝi trưӣng! TiӇu đӝi trưӣng Quán có mһt!
Đҥi đӝi trưӣng chӍ chiӃc ghӃ tre chӛ cҥnh anh, nói:
- Quán ngӗi xuӕng đây.
Anh rót cho tôi mӝt bát nưӟc lá vàng đҳng ngҳt vӏ bӝc phá.
Chӡ tôi uӕng cҥn bát nưӟc và kéo vҥt áo quân phөc sũng mӗ hôi lau gương mһt sҥm đen,
đҫy bөi cát, anh giӟi thiӋu mӝt thanh niên lҥ mһt ngӗi đӕi diӋn:
- Đӗng chí NguyӉn Tuân đây hoҥt đӝng trong phong trào hӑc sinh kháng chiӃn nӝi thành.
Tuân hӑc trưӡng Providence, đӛ tú tài toán. Vӯa rӗi, sau vө hӑc sinh bãi khoá, Tuân bӏ lӝ. Thӏ uӹ
HuӃ bӕ trí cho Tuân theo đưӡng dây lên chiӃn khu. NguyӋn vӑng cӫa Tuân là đưӧc gia nhұp
quân đӝi. Trung đoàn tiӃp nhұn, bӕ trí đӗng chí ҩy làm viӋc tҥi phòng Chính trӏ. Nhưng Tuân lҥi
tha thiӃt muӕn đưӧc cҫm súng chiӃn đҩu. Trên cӱ đӗng chí ҩy vӅ đҥi đӝi ta. Tôi đã trao đәí vӟi
chính trӏ viên. Chúng tôi quyӃt đӏnh: Tuân sӁ vӅ tiӇu đӝi cӫa Quán. Qua thư giӟi thiӋu cӫa Phòng
chính trӏ trung đoàn, thì Tuân giӓi tiӃng Pháp, tiӃng Anh, biӃt cҧ chӳ Hán, lҥi có khҧ năng sáng
tác văn thơ« Chúng tôi nghĩ hai đӗng chí cùng trҥc lӭa tuәi, lҥi cùng thích văn thơ, chҳc sӁ hӧp
nhau«
Tôi đăm đăm nhìn ngưӡi đӝi viên mӟi cӫa tiӇu đӝi mình. Ý nghĩ đҫu tiên là cұu ta quá thư
sinh, đã thӃ dáng dҩp lҥi còm nhom, hai cánh trҫn nom như hai ӕng quyӇn, và hai cҷng chân chҳc
cũng không to hơn. ThӃ mà hành trang mӝt ngưӡi lính trұn thì nào súng, cơ sӕ đҥn, lӵu đҥn, bӝc
phá, ruӝt tưӧng gҥo, ӕng muӕi, ba lô« Khi cҫn tuýt mӝt tiӃng còi chӍ huy, tҩt cҧ phҧi nҵm gӑn
trên lưng, trên vai, quanh thҳt lưng chӍ trong vòng ba phút. Và phҧi lên đưӡng hành quân bҩt kӇ
ngày đêm, bҩt kӇ sҩm chӟp, mưa bão, lӱa đҥn«Tӵ nhiên tôi đâm giұn hҳn. Chҳc khi ngӗi mài
đũng quҫn trên ghӃ nhà trưӡng, cұu ta say sưa đӑc câu thơ "Bөi trưӡng chinh phai bҥc áo hào
hoa", mơ mӝng thҩy đӡi lính trұn mê ly lҳm. ChӍ cҫn mҩy hôm thôi, cұu ta sӁ thҩm đòn thӃ nào
là "phai bҥc áo hào hoa". Sao hҳn ta không ӣ lҥi trung đoàn bӝ làm lính văn phòng có hơn
không?
"Đӗng chí Quán vào VӋ Quӕc đoàn tӯ trưӟc ngày HuӃ nә súng - lӡi giӟi thiӋu cӫa Đҥi đӝi
trưӡng vӅ tôi cho Tuân nghe cҳt ngang dòng suy nghĩ cӫa tôi - Quán đã tham gia chiӃn đҩu ӣ mһt
trұn HuӃ, rӗi mһt trұn phía Nam, đèo Phát Tưӧng, Truӗi, Nong« Tuy cùng trҥc lӭa tuәi vӟi
đӗng chí, nhưng Quán là cӵu binh cӫa Trung đoàn, giãi dҫu trұn mҥc không thua chúng tôi đâu.
Quán còn là cây văn nghӋ quҫn chúng cӫa đҥi đӝi. Chúng tôi mong hai cұu sӁ thân thiӃt nhau".
Tôi và Tuân NguyӉn biӃt nhau tӯ đó. Khi hai chúng tôi đã khá thân nhau, tôi thưӡng đӑc cho
Tuân nghe thơ tôi làm. Nhӳng bài thơ tràng giang đҥi hҧi, sһc mùi lính tráng. Mӝt hôm, nhân bàn
chuyӋn thơ, Tuân hӓi tôi:
- Này, cұu có biӋt hiӋu không?
- Có chӭ, tôi đáp. Lúc đҫu mình lҩy biӋt hiӋu là Lúa Xanh. Nhưng sau đó nghe nó thӕi thӕi
làm sao ҩy, nên bӓ. Đang cӕ rһn ra mӝt biӋt hiӋu khác, nghe đӥ nһng mùi hơn, nhưng chưa ra«
Khi mӟi tұp tӑng làm thơ, ngưӡi ta ai cũng nghĩ rҵng viӋc quan trӑng đҫu tiên là phҧi có mӝt cái
biӋt hiӋu thұt kêu, kiӇu như các thi sĩ nәi danh: Tҧn Đà, Kinh Kha, Xuân DiӋu, ChӃ Lan Viên,
T.T.K.H., Hoàng Cҫm«
Tuân nói:
- Mình cũng tӯng nghĩ vұy. Rӗi thҩy biӋt hiӋu, biӋt hiӃc, vô duyên òm« Tên cha mҽ đһt
cho thӃ nào cӭ đӇ nguyên nó thӃ ҩy. Khӕn nӛi, tên mình lҥi trùng vӟi ông NguyӉn Tuân Vang
bóng mӝt thӡi quá nәi tiӃng. Mình đành xoay ngưӧc nó thành Tuân NguyӉn. Tuân NguyӉn!
Nghe cũng vô duyên, nhưng thôi, đành vұy.
- Cұu thҩy thơ mình thӃ nào? - tôi hӗi hӝp hӓi Tuân, trong bөng chӡ đưӧc Tuân khen. Cҧ
đҥi đӝi khen thơ mình, nhiӅu cұu còn chép đӇ hӑc thuӝc đҩy.
Tuân NguyӉn nhìn tôi qua tròng kính cұn dҫy cӝp, chӧt mӍm cưӡi. Cái miӋng Tuân cưӡi
thұt rӝng, thұt tươi«
- Thơ cӫa cұu, hai mươi câu đҫu đӇ giӳ gìn trұt tӵ, hai mươi câu cuӕi chuҭn bӏ cho ngưӡi
nghe vӛ tay, còn đoҥn giӳa là vè«
Tôi không ngӡ thơ cӫa mình bӏ ông bҥn mӟi "mҥt sát" đӃn thӃ. Tôi đau quá, nәi sùng, chӍ
muӕn đҥp cho hҳn mӝt đҥp. Nhưng tôi đã ghìm đưӧc, vì nhӟ đӃn chӭc danh TiӇu đӝi trưӣng cӫa
mình. TiӇu đӝi trưӣng mà đҥp đӝi viên vì thơ bӏ chê thì ê quá. Nhưng Tuân hình như không đӇ ý
gì đӃn thái đӝ giұn dӛi cӫa tôi. Cұu ta đӑc cho tôi nghe nhӳng bài thơ cұu ta làm, đӫ các thӇ loҥi:
tӭ tuyӋt, ngũ ngôn, thҩt ngôn bát cú, lөc bát, nhӳng bài thơ mӛi đoҥn bӕn câu ba vҫn« Mһc dҫu
tӵ ái mӝt cây, tôi phҧi cay đҳng nhұn rҵng bên cҥnh nhӳng bài thơ ý tӭ hàm súc đҫy nhҥc điӋu
cӫa Tuân, thơ tôi đúng là nhӳng bài vè tràng giang đҥi hҧi, không chӕi vào đâu đưӧc. Tӯ đó đӃn
nay đã hơn bӕn mươi năm trôi qua, mӛi lҫn tôi đһt bút đӏnh viӃt mӝt bài thơ, lӡi nhұn xét vӯa
nghiêm khҳc, vӯa giӉu cӧt cӫa Tuân lҥi vang vӑng bên tai tôi, làm tôi chùn bút.
Mӝt đêm ӣ chiӃn khu Câu Nhi, hai chúng tôi nҵm trên sҥp nӭa, gác vӃ lên nhau, Tuân khuyên
tôi:
 - Cұu phҧi hӑc luұt thơ Đưӡng làm cái vӕn cơ bҧn, sau đó phát huy thành các thӇ thơ tӵ do,
mӟi hy vӑng thơ có thӇ khá lên đưӧc.
Tôi mӝng ưӟc đưӧc làm nhà thơ, tôi chҩp nhұn lӡi khuyên cӫa Tuân. Tôi hҥ quyӃt tâm phҧi
hӑc thành thөc luұt thơ Đưӡng. Ban ngày tôi dҥy Tuân các môn xҥ kích, ném lӵu đҥn, đâm lê,
đánh bӝc phá« Đêm đӃn, bên bӃp lӱa bұp bùng chiӃn khu, Tuân giҧng dҥy tôi luұt bҵng trҳc,
luұt các vӃ đӕi, luұt cҩu trúc các thӇ loҥi thơ Đưӡng: tӭ tuyӋt, thҩt ngôn bát cú, ngũ ngôn« Tôi
dùng mũi đinh nhӑn ghi lӡi giҧng dҥy lên báng súng đӇ lúc nào cũng có thӇ ôn lҥi đưӧc. Tôi tұp
làm thӱ mӝt sӕ bài thơ theo cách Tuân dҥy. Nhưng làm xong tôi phҧi vo viên liӋng ngay vô bӃp,
không dám đӑc cho ai nghe. Trong nghӅ thơ, tôi tӵ ví mình như anh chàng ham trò đánh phau
nhưng chӍ quen dùng đӝc mӝt môn "võ dân gian" là đá cӫ đұu, ba năm võ tàu không bҵng mӝt
chҫu đá cӫ đұu. Bây giӡ tôi phҧi hӑc đâm lê theo đúng quy tҳc, mӝt bưӟc tiӃn, hai bưӟc lùi« gҥt
trái, đâm phҧi« làm sao tiӃp thu nәi.
Mӛi lҫn nghĩ vӅ ngưӡi đӝi viên mӟi cӫa mình, lòng tôi lҥi thҩy buӗn vì ghen tài và đӕ kӷ:
"Hҳn mӟi là ngưӡi đưӧc trӡi sinh ra đӇ làm thi sĩ. Tên tuәi hҳn nay mai sӁ lүy lӯng trên thi đàn
đҩt nưӟc. Còn mình dù cӕ gҳng đӃn hӃt đӡi cũng chӍ là mӝt anh văn nghӋ quҫn chúng, ca dao,
hò, vè«". ĐӇ dӏu bӟt đau khә, tôi tӵ an ӫi: "Nhưng vӅ mһt binh nghiӋp mình sӁ hơn hҳn. Khi
hҳn nәi danh vӅ văn thơ, thì mình sӁ lên đӃn chӭc Sư đoàn trưӡng. Vұy là huӅ"!
Nhӳng năm 1950, 1951, 1952 là nhӳng năm gian lao nhҩt cӫa chiӃn trưӡng Thӯa Thiên.
Nhӳng trұn lөt bão chưa tӯng thҩy cuӕn phăng cҧ mӝt làng ӣ bên Phá Tam Giang. BiӇn Thuұn
An nәi sóng thҫn, ném nhӳng thuyӅn đánh cá lӟn lên bãi cát như ném cái vӓ trӭng. Giһc Pháp
hùa vӟi thiên tai tә chӭc nhӳng trұn càn lӟn, phӕi hӧp cҧ thuӹ lөc không quân, tăng pháo; quyӃt
xoá sә trung đoàn 101 chúng tôi. Chúng tôi phҧi đánh nhӳng trұn đүm máu và tәn thҩt khá nһng
nӅ.
Nhưng nӛi gian lao thưӡng trӵc cӫa chúng tôi chưa phҧi là lөt bão, bom đҥn, mà là đói. Đói
lҧ ngưӡi. Đói mӡ mҳt. Có đұn sáu tháng liӅn, chúng tôi phҧi ăn thӭ mӫn, có mùi hôi thӕi như
phân ngưӡi ôi, mà muӕn có thӭ gҥo mөc thӕi đó, chúng tôi phҧi vưӧt qua nhӳng hӋ thӕng đӗn
bót dày đһc, luӗn sâu vào hұu đӏch, nnh rұp hàng trăm hӑng súng phөc kích« NhiӅu anh em
chúng tôi bӏ giһc bҳn gөc trên đưӡng đi lҩy gҥo. NhiӅu ruӝt tưӧng gҥo mang vӅ đӃn đơn vӏ, xә ra,
đӓ lòm nhӳng máu, nhưng không thӇ bӓ đi. Chúng tôi tìm đӫ cách đӇ vuӕt gҥo cho sҥch máu.
Nhӳng hҥt gҥo mөc xӕp hút máu như giҩy thҩm. Chúng tôi ngâm gҥo xuӕng suӕi, nhӡ nưӟc rӱa
máu. Ngâm suӕt đêm, sáng vӟt gҥo lên vүn có màu hӗng hӗng. Chúng tôi bưng bát cơm chan
máu đӗng đӝi, nhҳm mҳt nhҳm mũi lùa vào miӋng thұt nhanh và nuӕt chӱng« Mӛi chén cơm
chúng tôi trӝn mӝt phҫn tư chén ӟt bӝt, loҥi ӟt hiӇm, cho dӏu bӟt vӏ tanh cӫa máu«
Tӯ ghӃ nhà trưӡng, Tuân NguyӉn nhҧy thҷng vào đơn vӏ tôi đúng thӡi điӇm khӕc liӋt đó.
Hôm đҫu tiên, tôi còn nhӟ như in, Tuân bưng bát cơm chan máu đӗng đӝi lên ăn, mӟi và đưӧc
hai miӃng, anh nôn thӕc nôn tháo. Tôi nói vӟi Tuân: "Cӭ trӝn thұt nhiӅu ӟt vô lùa thұt nhanh,
không nên chҫn chӯ". Tuân ӭa nưӟc mҳt nói: "Nhưng mình không quen ăn vұy« Mình chӍ sӧ
anh em cho mình là hӑc sinh tiӇu tư sҧn, không chӏu đưӧc gian khә« Cұu nói giúp vӟi anh em
thông cҧm cho mình« lҫn sau mình sӁ cӕ gҳng không như thӃ nӳa«".
 Đêm đó, hӑp tiӇu đӝi, Tuân đӭng lên xin lӛi, đã làm cho bӳa ăn cӫa anh em mҩt ngon.
Tuân còn nói thêm: "Ngay cҧ trong thiên anh hùng ca bҩt hӫ Odyssée cӫa Homère, cũng không
có hình ҧnh nào dӳ dӝi và bi tráng như bát cơm thҩm máu mà chúng ta ăn« Tôi sӁ ghi khҳc nó
vào ký ӭc; và nӃu qua cuӝc chiӃn tranh mà tôi còn sӕng, nhҩt đӏnh tôi sӁ đһt nó vào trong tác
phҭm cӫa tôi". Anh em trong tiӇu đӝi chҷng hiӇu Tuân muӕn nói gì, nhưng vҿ mһt và giӑng nói
cӫa cұu ta làm hӑ cҧm đӝng. Hӑ còn xúm lҥi an ӫi, đӝng viên: "Đӗng chí cӭ ăn năm, bҧy lҫn rӗi
sӁ quen thôi".
ĐiӅu làm tôi lo lҳng băn khoăn hơn cҧ là chuyӋn cӱ Tuân đi lҩy gҥo, Tuân chưa quen chiӃn
trұn, vӯa chұm, vӯa yӃu, lҥi cұn thӏ. NӃu cӱ cұu ta vào đӏch hұu lҩy gҥo, chӃt dӉ như chơi.
Nhưng tôi là tiӇu đӝi trưӣng, viӋc phân công anh em mình vào đӏch hұu lҩy gҥo, phҧi hӃt sӭc
công bҵng. Mӛi lҫn hӑp tiӇu đӝi phân công, tôi phҧi tìm đӫ cách đӇ tránh cho Tuân công viӋc
nguy hiӇm này: "Đӗng chí Tuân ӣ nhà làm bích báo cho đҥi đӝi". "Đӗng chí phҧi viӃt xong cho
cҧ tiӇu đӝi khҭu hiӋu: Rèn cán chӍnh quân đӇ cài lên mũ trong đӧt tәng diӉn tұp sҳp đӃn". "Đӗng
chí phҧi hoàn thành bài thơ nói lên ìòng quyӃt tâm, tinh thҫn hăng say luyӋn tұp trong thӡi gian
qua cӫa tiӇu đӝi ta, đӇ đӑc vào dӏp liên hoan văn nghӋ kӃt thúc đӧt luyӋn tұp!".
Tuy vұy, cӭ làm mãi cách đó, anh em bҳt đҫu xì xào phҧn ӭng. Hӑp tiӇu đӝi, anh em pӍlê
bình tôi hӃt sӭc gay gҳt: "Đӗng chí tiӇu đӝi trưӣng thiên vӏ đӗng chí Tuân!". Có anh còn chua
chát hơn: "Dù đӗng chí Tuân có đұu tú tài, có văn hay chӳ tӕt, nhưng đã ăn thì cũng phҧi đi lҩy
gҥo như anh em". Tuân đӭng bұt ngay dұy, yêu cҫu đưӧc phân công đi lҩy gҥo, nhưng tôi cương
quyӃt gҥt đi. Tôi đanh giӑng, nói: "Tôi không thiên vӏ ai hӃt! Làm bích báo, viӃt khҭu hiӋu, làm
thơ cũng cҫn thiӃt như viӋc đi lҩy gҥo. Tôi sӁ phân công đӗng chí Tuân đi lҩy gҥo tӕi nay. Nhưng
hiӋn đӗng chí phҧi dӏch truyӅn đơn đӏch vұn ra tiӃng Tây, do phòng Chính trӏ trung đoàn yêu cҫu,
mà phҧi dӏch gҩp. Đây, truyӅn đơn đӏch vұn trung đoàn mӟi giao vӅ hôm qua đây. Giҩy bút đây!
Đӗng chí nào có thӇ đҧm nhiӋm công viӋc này thay đӗng chí Tuân, xin giơ tay cho biӃt!" ThӃ là
cҧ tiӇu đӝi ngӗi ngay như phӛng. Quá nӱa tiӇu đӝi tôi trình đӝ văn hóa lӟp mӝt, lӟp hai, sӕ còn
lҥi vӯa đӑc vӯa đánh vҫn. Trong cuӝc đӡi chiӃn sĩ cӫa tôi, nӃu có mӝt niӅm tӵ hào nào đó đáng
ghi nhӟ, thì đó chính là niӅm tӵ hào: trong nhӳng năm gian truân nhҩt cӫa cuӝc kháng chiӃn chín
năm, tôi đã tұn dөng quyӅn lӵc tiӇu đӝi trưӣng đӇ bҧo vӋ mӝt nhà thơ tương lai cӫa đҩt nưӟc.
Sang cuӕi năm 1953, hai chúng tôi phҧi xa nhau vì nhiӋm vө cӫa chiӃn trưӡng. Tôi đưӧc cӱ đi
hӑc trưӡng Quân chính Bình Trӏ Thiên. Tuân NguyӉn đưӧc bә sung vào đơn vӏ tình nguyӋn quân
mһt trұn Trung Lào.
Mãi đӃn năm 1957 chúng tôi mӟi gһp lҥi nhau. Hòa bình lұp lҥi, Tuân ra khӓi quân ngũ, đi
hӑc tiӃp và tӕt nghiӋp Đҥi hӑc Sư Phҥm, làm thҫy giáo. Sau đó đưӧc điӅu vӅ Đài phát thanh
TiӃng nói ViӋt Nam. Lương cӫa Tuân NguyӉn năm đó là 93 đӗng. Còn tôi, lâm vào cҧnh khә
nҥn văn chương Nhân văn Giai phҭm phҧi vӅ tá túc bên bӡ hӗ Tây, nhұp phưӡng câu cá trӝm«
Trong khi bҥn bè thân thích, kӇ cҧ máu mӫ ruӝt thӏt, ngưӡi yêu, đӅu xa lánh tôi, thì Tuân
NguyӉn vүn gҳn bó, cưu mang tôi. Mһc dҫu lúc này anh là ngưӡi có chӭc danh cӫa mӝt cơ quan
quan trӑng, bҳt đҫu có tiӃng tăm trên thi đàn. Tuân mò tìm đưӧc nơi tôi tá túc, thưӡng xuyên
mang cho tôi áo quҫn, tem gҥo, phiӃu thӏt, kҽo, thuӕc lá căng tin« (kҽo, thuӕc lá do cơ quan bán
theo tiêu chuҭn bұc lương). Mӛi lҫn đem cho như vұy, Tuân rҩt sӧ tôi mӃch lòng, tӫi thân, nên
bao giӡ cũng tìm cách nói thác. "Có bӝ áo quҫn mình thuê may hӓng, mһc rӝng thùng thình cӭ
như áo tӃ. Cұu đұm ngưӡi hơn mһc giúp mình cho đӥ phí". "Mӝt nhà báo ngoҥi quӕc có nhұn xét
ngưӡi ViӋt Nam ta rҩt có đҫu óc hài hưӟc. Hài hưӟc ngay cҧ trong viӋc sҧn xuҩt bánh kҽo. Ngoài
bao bì đӅ kҽo cӭng thành kҽo mӅm muӕn chҧy nưӟc. NӃu đӅ kҽo mӅm thì cҳn muӕn vӥ răng.
Này, cұu khoҿ răng ăn giúp mình hai gói kҽo mè này".
Mӝt lҫn, tôi hӓi Tuân: "Cұu hay gһp mình, thӃ nào cơ quan hӑ cũng biӃt. Cұu không ngҥi
à?" Tuân NguyӉn vӕn là ngưӡi ăn nói hӃt sӭc nhã nhһn, lӏch sӵ ӣ cơ quan cҩm ai thҩy cұu ta
văng tөc. Nhưng chӍ khi hai đӭa vӟi nhau, hoài mӋm cuӝc sӕng lính tráng, cұu ta văng tөc ào ào:
"Có ngҥi cái con cһc. Đù mҥ, mình căm ghét nhҩt là thói vô ơn! NӃu ngày đó cұu không chơi trò
"Nhân danh tiӇu đӝi trưӣng" thì chҳc mình đã nҵm mөc xương giӳa trҧng cát Phong Chương,
Thanh Lam Bӗ, Phú Đa, Hà Thanh« vӟi mӝt ruӝt tưӧng gҥo thӕi mөc đҫy máu« Cұu quên rӗi
à, đúng cái hôm cұu phӏa chuyӋn Phòng chính trӏ giao mình dӏch truyӅn đơn đӏch vұn, bӕn cұu
đưӧc cӱ đi lҩy gҥo, tөi phөc kích xơi tái mҩt hai, cұu gì nhӍ, à cұu Lưӧng, cұu Vinh« Có đâu
mình còn sӕng đӃn bây giӡ mà đҥi hӑc đҥi hiӃc, nhà thơ nhà thiӃc, phát thanh phát thiӃc?«
Cӭt!".
Năm 1963, vӧ chӗng tôi sinh con gái đҫu lòng. ĐӃn đón cháu ӣ nhà hӝ sinh A, có bà ngoҥi
cháu (bà đã mҩt năm 1986), tôi và Tuân NguyӉn.
Vӧ tôi vui lҳm, nói vӟi hai ngưӡi:
- Bà vӟi chú Tuân thҩy cháu có xinh không?
Tuân cúi xuӕng nhìn gương mһt nhӓ xíu còn đӓ hӓn cӫa cháu, cưӡi cưӡi. Bà ngoҥi cháu
vӕn suӕt đӡi chӍ biӃt công viӋc nӝi trӧ, và gҫn như không biӃt chӳ, buӝt miӋng nói:
- Bây giӡ thì mҽ mӯng mӯng rӥ rӥ thӃ đҩy, không biӃt đӡi con rӗi có ngóc đҫu dұy đưӧc
không!«
Bà ngoҥi và hai mҽ con đi xích lô vӅ nhà. Tôi và Tuân lӳng thӯng đi bӝ dӑc đưӡng Ngô
QuyӅn. Dáng vҿ cұu ta trӣ nên trҫm ngâm và lһng lӁ. Im lһng mӝt lúc khá lâu, Tuân chӧt nói:
- Bà cө nói thұt khӫng khiӃp! Đó là lӡi tiên đoán vӅ sӕ phұn nhӳng nghӋ sĩ quyӃt đӏnh:
"Yêu ai cӭ bҧo là yêu. Ghét ai cӭ bҧo là ghét. Dù ai ngon ngӑt nuông chiӅu. Cũng không nói yêu
thành ghét. Dù ai cҫm dao doҥ giӃt. Cũng không nói ghét thành yêu«".
Lӡi nhұn xét bҩt ngӡ cӫa Tuân làm tôi bҩt giác rùng mình. Mӝt câu KiӅu chӧt ұp đӃn trong
đҫu: "Đưӡng xa nghĩ đӃn đoҥn trưӡng mà kinh!".
Tuân bҧo tôi:
- Bҳt đҫu tӯ hôm nay, mӛi tháng mình gӱi cұu 5 đӗng mua sӳa cho cháu. Hàng tháng cӭ
đӃn ngày mùng ba - ngày mình lĩnh lương - cұu chӏu khó đӃn chӛ mình. Sӧ có khi mình mҳc
viӋc, không xuӕng chӛ cұu đưӧc NӃu mình đi công tác vҳng, mình sӁ gӣi lҥi chӛ cұu V. ӣ tә thơ.
Ngày đó, 5 đӗng mua đưӧc ba hӝp sӳa Ba Vì. Lúc chia tay, Tuân còn dһn thêm:
- Lӥ khi nào câu kéo không đưӧc gì, nӃu tiӋn đưӡng tҥt vào chӛ mình mà ăn cơm. Cơm tұp
thӇ chӛ mình khá lҳm«
 Tӯ đҩy, hôm nào cҥn túi, tôi lҥi đҥp xe lên 20 phӕ Tràng TiӅn, bӃp ăn tұp thӇ cӫa cơ quan
Đài phát thanh tiӃng nói ViӋt Nam. May mҳn đưӧc gһp Tuân là no bөng.
Tuân NguyӉn sӕng trong mӝt gian buӗng nhӓ, rӝng chӯng 8 mét vuông, ӣ tҫng gác hai,
ngay đҵng sau gian nhà ăn tұp thӇ. Buӗng kê mӝt giưӡng cá nhân, mӝt giá sách lӟn che kín mһt
tưӡng chiӅu ngang. Cҥnh giá sách là bàn viӃt. Đӕi diӋn cӱa ra vào treo chân dung Dostoievsky
lӗng khung kính trên tưӡng, phía đҫu giưӡng treo ҧnh cӫa cұu ta, phóng to, cũng lӗng khung
kính. Đó là hai vұt trang trí đӝc nhҩt trong gian buӗng.
Trên giá sách, có khoҧng vài chөc cuӕn sách tiӃng ViӋt. Còn lҥi là sách tiӃng Pháp, tiӃng
Anh. TiӅn lương tháng, ngoài tiӅn ăn, mӝt ít dùng may mһc, tiӅn cho tôi, Tuân dӗn hӃt vào viӋc
mua sách. Tuân là khách quen cӫa cӱa hàng sách ngoҥi văn. Toàn tұp Dostoievsky, toàn tұp
Chekhov, toàn tұp Brecht, Maxim Gorki, Jack London«
Tôi đӃn, hҫu như lúc nào cũng bҳt gһp Tuân hí hoáy trưӟc bàn viӃt. Trưӟc mһt, hai ba cuӕn
sách mӟi« Tôi biӃt lúc này cұu ta hoàn toàn đҳm mình trong suy tưӡng, mӝng mơ.
Đã tӯ lâu, Tuân chuҭn bӏ viӃt tác phҭm văn xuôi quan trӑng cӫa đӡi mình, anh tâm sӵ. Chӫ
đӅ tác phҭm là mӝt thanh niên trí thӭc say mê cách mҥng, lúc nào cũng sӕng trong mӝng tưӣng
san phҷng hӃt mӑi điӅu phi lý xúc phҥm con ngưӡi, và xây dӵng mӝt cõi đӏa đàng nhân loҥi.
Tuân NguyӉn đӑc đӃn nát nhӯ toàn tұp Dostoievsky. Cұu ta đӑc Đӕt đӃn rҥc cҧ ngưӡi. Nhà
văn mà Tuân đһt thành tích đӇ vươn tӟi là Đӕt. Tuân nói vӟi tôi:
- ĐiӅu này mình chl nói riêng vӟi cұu thôi. NhiӅu đêm mình nҵm mơ, cuӕn sách cӫa mình
đưӧc in ra, và đưӧc nhӳng ngưӡi sành văn đánh giá là xҩp xӍ vӟi Đӕt.
Bҥn hӳu chúng tôi không ai bҧo ai cùng gӑi đùa Tuân là cө Đӕt. "Ta đӃn chơi cө Đӕt đi. Cө
Đӕt vӯa có thơ đưӧc in trên báo Văn NghӋ, ta đӃn bҳt cө khao mӝt chҫu thӏt chó".
Mӝt bӳa, tôi và mӝt ngưӡi bҥn đӃn chơi, bҳt gһp cө Đӕt trong tình trҥng bӭt rӭt, buӗn bã.
Tôi hӓi: "Có chuyӋn gì thӃ, Tuân? Hay tҥi chúng mình đӃn chơi hơi nhiӅu, quҩy rҫy cұu?". Và
chúng tôi nháy nhau, dӧm đӭng lên, đӏnh chào ra vӅ. Tuân vӝi đưa tay ngăn lҥi: "Các cұu chҷng
có liên quan gì hӃt, Tuân nhìn đӗng hӗ đeo tay, nhà ăn sҳp mӣ cӱa rӗi, đӧi tý ta xuӕng ăn cơm".
Tôi thҫm đoán cұu ta chҳc gһp chuyӋn gì rҳc rӕi ӣ cơ quan. Nghe nói, trong đӧt hӑc tұp
Nghӏ quyӃt 9, cұu ta xin bҧo lưu ý kiӃn, bӏ cơ quan đưa ra kiӇm điӇm vì nhӳng luұn điӋu ӫng hӝ
chӫ nghĩa xét lҥi Liên Xô. Cұu ta làm thơ ca ngӧi Khrutsov, đҧ kích Mao và Stalin« Nói chung,
vào thӡi gian ҩy, nhӳng chuyӋn như thӃ là chuyӋn chӃt ngưӡi cҧ.
Như đoán biӃt chúng tôi đang nghĩ gì, Tuân giҧi thích:
- Cách đây hai hôm, mình dӑn dҽp lҥi gian buӗng, quét tưӟc mҥng nhӋn« Mình gӥ chân
dung Dostoievsky và bӭc ҧnh cӫa mình xuӕng, lau sҥch bөi rӗi treo lҥi. Vӯa dӑn dҽp xong thì có
mҩy cô sinh viên văn khoa đӃn chơi. Mӝt cô nhìn lên giá sách, hӓi mình: "Anh đӑc nhiӅu sách,
thӃ theo anh nhà văn nào lӟn nhҩt, anh khâm phөc nhҩt?". Lúc đó mình đang ngӗi gҫn cӱa ra
vào. Theo thói quen, mình đưa thҷng tay chl lên chӛ treo chân dung Dostoievsky: "Ông này, chӍ
mӝt mình ông này thôi! Đó là thiên tài cӫa các thiên tài!". Các cô nhìn theo tay chӛ mình chӍ,
không nói gì, nhưng đӅu quay lҥi nhìn mình vӟi ánh mҳt rҩt lҥ, lúc đó mình không đӇ ý«
 Các cô vӅ rӗi, mình nhìn lên tưӡng, thҩy chân dung Dostoievsky treo hơi bӏ lӋch. Mӟi bҳc
ghӃ đӭng lên sӱa lҥi. Nhìn gҫn mӟi biӃt té ra đó là ҧnh cӫa mình, chӭ không phҧi chân dung Đӕt.
Thì ra, mình treo nhҫm chӛ, do cұn thӏ nên không nhұn ra. ThӃ có chӃt ngưӡi không chӭ? Thҧo
nào, mҩy cô đӅu quay lҥi nhìn mình vӟi ánh mҳt rҩt lҥ, mà lúc đó mình không hӍӇu tҥi sao.
Không nói ra miӋng, nhưng chҳc chҳn trong bөng các cô phҧi cho mình là mӝt thҵng cha kiêu
căng đӃn ngu xuҭn!
KӇ đӃn đó, nét mһt Tuân càng rҫu rĩ, ӫ rũ hơn. Tôi không sao nhӏn đưӧc cưӡi, tôi ôm bөng
mà cưӡi, tôi cưӡi lăn lӝn, cưӡi chҧy nưӟc mҳt nưӟc mũi!
- Thì đã sao! Thì đã sao!« - tôi nói, càng cưӡi dӳ hơn - Cұu cũng là mӝt cө Đӕt thӭ hai
đҩy chӭ! Nga thì Đӕt Tôi, ViӋt Nam thì Đӕt Tuân! Ha! Ha ha! Ha ha ha! Đó là mӝt lҫm lүn vĩ
đҥi!
Tuân nәi quҥu, giұn dӳ nói:
- Cұu thì chuyӋn chi cũng tӃu đưӧc!
Tôi cӕ nhӏn cơn cưӡi, đưa ӕng tay áo quӋt nưӟc mҳt nưӟc mũi, lҩy giӑng nghiêm túc nói:
- Theo mình, biӃt đâu chính sӵ lҫm lүn này là cái điӅu báo hiӋu xuҩt hiӋn mӝt tài năng lӟn.
Có lҫn cұu đã kӇ vӟi mình, nhà thơ Nekrasov sau khi đӑc tác phҭm đҫu tay cӫa Đӕt, đã đӝi tuyӃt
Petersburg đӃn nhà Belinsky lúc mӝt giӡ sáng, mà reo lên: "Tôi đӃn báo vӟi anh mӝt tin vui:
Nưӟc Nga xuҩt hiӋn mӝt Gogol mӟi! Belinsky càu nhàu: các anh làm như Gogol là nҩm không
bҵng. Quҧ nhiên, sau này Đӕt còn vưӧt cҧ Gogol. Cũng có thӇ cұu rơi vào đúng trưӡng hӧp này.
Mình biӃt cұu tӯ thuӣ 18, 19 tuәi. Mình không có cái tài tiên tri thҩu thӏ cӫa Nekrasov, nhưng
mình có cái trӵc giác cӫa ngưӡi lính dãi dҫu trұn mҥc. Mình đã tiên cҧm trong tương lai, cұu sӁ
là nhà văn làm sáng danh đҩt nưӟc. Bӣi vұy mà mình mӟi quyӃt đӏnh chơi trò "Nhân danh TiӇu
đӝi trưӣng".
Cung cách Tuân NguyӉn trӧ cҩp tiӅn cho tôi hàng tháng mua sӳa nuôi con, cũng rҩt« Tuân
NguyӉn. Mӛi lҫn đưa tiӅn cho tôi, Tuân đӅu có vҿ ngưӧng nghӏu, xҩu hә như anh đang làm mӝt
điӅu gì không phҧi vӟi bҥn. TiӅn cұu ta bӓ sҹn trong phong bì dán kín - thӭ phong bì vҫn dùng đӇ
viӃt thư trҧ lӡi các cӝng tác viên cӫa Đài. Tuân dúi phong bì vào túi áo tôi, mҳt tránh không nhìn
tôi. Dúi xong, cұu ta nói lҧng ngay sang chuyӋn khác, thưӡng là lҩy cӟ phҧi đӃn ngay cơ quan có
cuӝc hӑp quan trӑng gì đó. Vӯa bưӟc vӝi xuӕng cҫu thang Tuân vӯa bҳt tay tôi: "Hôm nào rӛi
đӃn chơi. Bӳa nay mình có chút viӋc bұn, không vҳng mһt ӣ cơ quan đưӧc". Tôi biӃt Tuân không
muӕn ngӗi lҥi vӟi tôi, khi sӕ tiӅn cұu ta cho vүn còn nҵm cӝm trong túi áo tôi. Con gái tôi uӕng
sӳa cӫa chú Tuân chu cҩp cho đӃn lúc cháu bұp bҽ biӃt nói. Rӗi chú Tuân gһp nҥn cho đӃn lúc
cháu hӑc hӃt cҩp I, mӟi đưӧc gһp lҥi chú.
Tuân NguyӉn là ngưӡi vӥ lòng cho tôi vӅ Dostoievsky, cũng như hơn mưӡi năm trưӟc đó
đã vӥ lòng cho tôi vӅ niêm luұt Đưӡng thi. Nhӡ cұu ta mà tӯ nhӳng năm 1961, 1962, tôi đưӧc
biӃt nӝi dung tóm tҳt nhӳng tác phҭm quan trӑng nhҩt cӫa Đӕt. Tӯ tác phҭm đҫu tay Nhӳng
ngưӡi cùng khӕn đӃn các tác phҭm viӃt sau khi bӏ lưu đày ӣ Tây Bá Lӧi Á mưӡi năm: Kӹ niӋm
ngôi nhà nhӳng ngưӡi chӃt, Nhӳng ngưӡi bӏ lăng nhөc và bӏ xúc phҥm, Tӝi ác và hình phҥt, Con
bҥc, Thҵng ngӕc, Đҫu xanh tuәi trҿ, Lũ ngưӡi quӹ ám, Anh em nhà Karamazov« Nhӳng câu
văn cӫa Đӕt Tuân trích dүn đã in khҳc vào trí nhӟ tôi cho mãi đӃn hôm nay: "Đӏa ngөc nҵm trong
lòng nhӳng con ngưӡi không còn biӃt yêu thương", "LiӋu chúng ta có quyӅn xây dӵng lâu đài
hҥnh phúc cho nhân loҥi trên mӝt giӑt nưӟc mҳt cӫa trҿ con?". "Nhӳng con ngưӡi đơn giҧn là
nhӳng con ngưӡi hӃt sӭc nguy hiӇm", "Cái đҽp sӁ cӭu chuӝc nhân loҥi", v.v«
VӅ sau này, tôi đưӧc đӑc khá nhiӅu nhӳng tác phҭm nghiên cӭu vӅ Đӕt cӫa các chuyên gia
nәi tiӃng, cҧ xã hӝi chӫ nghĩa lүn phương Tây, nhưng chưa mӝt tác giҧ nào gây nên trong lòng
tôi mӝt ҩn tưӧng kinh hoàng vӅ thiên tài vô song, phong phú và phӭc tҥp cӫa Đӕt, như Tuân
NguyӉn. Mӝt lҫn tôi đӃn chơi, đúng vào chiӅu ngày mӗng ba« Bưӟc vào buӗng, tôi thҩy Tuân
đang tiӃp ba cô gái, nӳ sinh hay sinh viên gì đó. Cӱa buӗng mӣ rӝng cҧ hai cánh, và ngӑn đèn
trên trҫn bұt sáng chói. Tôi đӭng khӵng lҥi mӝt chút ӣ ngưӥng cӱa, liӃc nhìn ba cô. Cô nào cũng
đҽp ngӡi ngӡi. Tôi đӏnh chào xin lӛi bưӟc ra, nhưng hai chân cӭ như bӏ trói, không bưӟc ra nәi.
Tôi chưa bao giӡ đưӧc nói chuyӋn vӟi mӝt, chӭ đӯng nói đӃn ba cô gái đҽp đӃn thӃ. Mӝt ý nghĩ
ganh ty chӧt ұp đӃn trong đҫu: "Hҳn vӟi mình cùng lӭa mà mình sao kém thӃ, còn hҳn sao mà
ngon thӃ!".
Tuân NguyӉn thì hình như chҷng chú ý gì đӃn sҳc đҽp ba cô gái. Cұu ta mӡi ba cô ăn bánh,
chuӕi, kҽo, và« rao giҧng Đӕt. Bao giӡ "bұp" vào Đӕt - mà bұp thưӡng xuyên - gương mһt Tuân
cũng sáng lên mӝt cách khác thưӡng. Đó là gương mһt cӫa nhӳng nhà truyӅn giáo lӟn - tôi nghĩ.
Cұu ta rao giҧng Đӕt như các nhà truyӅn giáo rao giҧng Thánh Kinh. Có mӝt khác biӋt là Tuân
rao giҧng Đӕt, không cҫn quan tâm ngưӡi nghe có nghe và có hiӇu hay không. Tôi thưӡng nói
đùa: "Tuân NguyӉn đang nhұp đӗng Đӕt". Chӕc chӕc Tuân ngӯng lӡi, đưa tay lên giá sách,
không cҫn nhìn, mà rút rҩt trúng tác phҭm nào đó cӫa Đӕt mà cұu ta cҫn dүn chӭng. Cұu ta lұt lұt
rҩt nhanh nhӳng trang sách, đӑc lên cái đoҥn cҫn trích dүn bҵng tiӃng Pháp rӗi dӏch miӋng rҩt lưu
loát. ĐӇ khӓi quҩy rҫy "cө Đӕt", tôi ngӗi nép mình ӣ góc buӗng, chӕc chӕc lҥi ngưӟc mҳt nhìn
nhӳng cái miӋng xinh đҽp như bông hӗng hàm tiӃu, nhӳng hàng răng trҳng như ngӑc trai nhӓ
nhҿ cҳn bánh, nhai kҽo« nhӳng cһp mҳt long lanh như mҳt trҿ nít chăm chú nhìn "cө Đӕt" nhұp
đӗng«
Tôi thì hҫu như chҷng nghe thҩy gì. Đӕt điӃc vӟi tôi lúc này trӣ thành vô nghĩa. Tôi chӍ
thèm rӝn rӵc đưӧc hôn lên mӝt trong ba cái miӋng hé hé mӣ có mùi thơm trái chín cây kia, chӍ
mӝt lҫn thôi, rӗi nҵm lăn ra chӃt thҷng cҷng cũng đáng đӡi! "Các cô ăn chuӕi, ăn bánh đi«",
Tuân đưa tay lӏch sӵ mӡi, cӕt đӇ lҩy hơi rao giҧng tiӃp. Cұu ta đang giӟi thiӋu vӟi ba cô chương
Ngài Đҥi pháp quan trong Anh em nhà Karamazov mà theo cұu ta, là khúc giao hưӡng văn xuôi
sáng giá nhҩt trong nӅn văn xuôi cә kim cӫa nhân loҥi. Cұu ta đӑc mӝt mҥch cuӝc đӕi thoҥi dӳ
dҵn và hài hưӟc giӳa ngài Đҥi pháp quan đҥi diӋn cӫa quyӅn lӵc vô song cӫa Giáo hӝi và Pháp
đình tôn giáo ӣ Y Pha Nho thӃ kӹ 15, vӟi Chúa Trӡi giáng thӃ lҫn thӭ hai: "Ông đҩy à?". Ông già
Đҥi pháp quan gҵn giӑng hӓi. Chúa không trҧ lӡi. Ông ta nói tiӃp: "Ông đӯng nói gì mà lҥi hơn.
Vҧ chăng ông biӃt nói gì bây giӡ? Ông đã trao tҩt cҧ quyӅn năng cho Giáo hӝi chúng tôi. Chúng
tôi đã mҩt 15 thӃ kӹ mӟi thiӃt lұp đưӧc mӝt trұt tӵ như hiӋn nay, thiӃt lұp nhân danh ông. Bӣi
vұy ông không có quyӅn xuҩt hiӋn lҫn thӭ hai, và nói thêm bҩt cӭ điӅu gì trưӟc đây ông đã nói.
Tҥi sao ông còn xuӕng đây gây rҳc rӕi cho chúng tôi? Ông có biӃt ngày mai sӁ xҧy ra chuyӋn gì
không? Tôi chӍ cҫn chӍ vào mһt ông, lên án ông: Đây là mӝt tên tà giáo! Và tôi chӍ cҫn phҭy tay
ra hiӋu, là đám quҫn chúng hôm qua cuӗng nhiӋt hôn dҩu chân ông, sӁ trói nghiӃn ông lҥi ném
ông vào giàn hoҧ!«"
Gương mһt, giӑng nói cӫa Tuân sáng rӵc niӅm cҧm xúc do đoҥn văn tác đӝng. Nom cұu ta
lúc này thұt quyӃt liӋt, thұt dӳ dӝi. Cұu ta im lһng trân trân nhìn ba cô gái, như muӕn ba cô chia
sҿ niӅm cҧm xúc lӟn lao đang rҫn rҫn trong huyӃt quҧn mình« Mӝt trong ba cô, cô xinh nhҩt, đã
chia sҿ niӅm cҧm xúc cӫa cұu ta. Cô ngӯng cҳn trái chuӕi tiêu trӭng cuӕc, hӓi:
- Anh đã đӑc cuӕn Nam tưӟc Phôn Gôn Rinh chưa? Cũng chuyӋn cӫa Liên Xô. Sách dày
ba tұp mà em chӍ đӑc có mӝt đêm!
Cô ngӗi cҥnh liӅn đһt miӃng bánh xuӕng, góp:
- Theo mình thì tác phҭm ChiӃc khuy đӗng còn hay hơn. Đӑc mà tim cӭ giұt thon thót!
Mһt Tuân NguyӉn tӵ nhiên nghӋch ra. MiӋng hơi hé mӣ mà không nói đưӧc, như bӏ cҩm khҭu.
Cұu ta đӓ bӯng mһt, nhìn ba cô như nhӳng sinh vұt kǤ dӏ lҥc vào buӗng mình. Tôi thì sưӟng tӍnh
cҧ ngưӡi, nhҧy vào chuyӋn luôn:
- Các cô đã đӑc ChiӃn dӏch Phưӧng Hoàng chưa? Sách vӯa xuҩt bҧn, mӟi toanh. Nam tưӟc
Phôn Gôn Rinh và ChiӃc khuy đӗng còn phҧi gӑi bҵng cө!
Cҧ ba cô lұp tӭc quay sang tôi, như bҩt ngӡ vӟ đưӧc ngưӡi cùng hӝi, cùng thuyӅn. Nét mһt
ba cô vөt trӣ nên nhҽ nhõm, rҥng rӥ như vӯa trút đưӧc gánh nһng kinh ngưӡi. Cҧ ba cô lúc này
nom lҥi càng đҽp.
Cҧ ba cô tranh nhau thuұt lҥi nhӳng chi tiӃt giұt gân cӫa mҩy anh chàng tình báo vưӡn. Còn
tôi thì tranh thӫ bӗi dưӥng cһp mҳt mà hàng ngày không nhìn thҩy gì khác ngoài mһt hӗ rong
rêu, tăm cá và khuôn mһt dӳ dҵn cӫa mҩy tay tuҫn hӗ, chuyên rình rұp tóm cә bӑn câu cá trӝm
chúng tôi. Tuân NguyӉn nәi quҥu thұt sӵ, đút Đӕt vào giá sách, lҷng lһng ngӗi vào bàn viӃt chúi
đҫu xuӕng cuӕn sách đӑc dӣ. Chӕc chӕc cұu ta quay lҥi hӃt nhìn các cô lҥi nhìn tôi như nhìn mҩy
con ruӗi con muӛi cӭ vo ve bên tai. Tôi cӭ tҧng lӡ như không hay biӃt, cưӡi nói hӇ hҧ góp
chuyӋn vӟi ba cô.
Tuân NguyӉn tiӉn các cô vӅ vӟi vҿ lҥnh nhҥt cӕ ý. Còn tôi thì xăng xái theo các cô xuӕng
hӃt các bұc cҫu thang, tranh thӫ ngҳm các cô đàng sau. Eo, lưng, mông - lưng mӅm như ngӑn lӱa
- mông tròn như trӭng chim - và nhӳng cһp đùi, nói theo kiӇu trưӡng ca Tây Nguyên - nӃu gió
thәi tung váy sӁ sáng chói như tia chӟp!«
Lúc tôi trӣ lên, Tuân NguyӉn quҥu cӑ nói:
- Nhӳng chuyӋn bá láp như thӃ mà cұu cũng rӛi hơi bàn luұn!
Tôi cưӡi tràn:
- Cұu vүn rao giҧng cho mình điӅu rao giҧng cӫa Đӕt: "Cái đҽp sӁ cӭu chuӝc nhân loҥi!".
Theo mình thì chӍ vӟi ba cô này thôi cũng đӫ cӭu chuӝc cho cҧ nhân loҥi rӗi!
Sau cái đұn "cӭu chuӝc nhân loҥi" kӇ trên, có đӃn hơn nӭa tháng tôi mӟi đӃn thăm Tuân. Cұu ta
bưӟc ra hành lang đón tôi, gương mһt hӕc hác, phӡ phҥc, hai mҳt thâm quҫng. Tôi lo lҳng hӓi:
- Cұu ӕm hay làm sao thӃ?
Tuân vuӕt mӟ tóc rũ xuӕng trán, nói:
 - Dostoievsky thì năm đêm trҳng, mình thì mưӡi đêm trҳng cұu ҥ!
- Nhưng đҫu đuôi thӃ nào?
Tôi đăm đăm nhìn ngưӡi chiӃn hӳu cùng tiӇu đӝi năm nào, tên mӝt tác phҭm cӫa Đӕt chӧt
hiӋn ra trong đҫu: "Nhӳng ngưӡi bӏ quӹ ám". Tôi nghĩ cұu ta bӏ Đӕt ám. Cái ma lӵc văn chương
cӫa thiên tài này thұt kinh dӏ! Hai chúng tôi ngӗi xuӕng mép giưӡng còn buông màn, Tuân rҫu rĩ
kӇ:
- ThӃ này, mình gӑi nhҫm tên ngưӡi và bӏ tát!« Mà là gӑi nhҫm tên ngưӡi yêu mӟi chӃt
chӭ! Cách đây đúng mưӡi hôm, mình mӡi cô ta đӃn chơi« Mình có ý đӏnh cҫu hôn vӟi cô ҩy«
Mình đang bӕi rӕi chưa biӃt mӣ dҫu thӃ nào, thì nghe tiӃng trҿ con reo hò dưӟi sân. Mình mӟi
bưӟc ra hành lang đӇ nhìn xuӕng xem có chuyӋn gì. Mҩy đӭa trҿ trong khu tұp thӇ đang vây
quanh hai con gà trӕng xù lông, vươn cә chӑi nhau rҩt hăng. Mình vӕn mê xem gà chӑi tӯ nhӓ,
thích quá liӅn ngoái đҫu gӑi cô ta cùng ra xem. Nhưng đáng lӁ gӑi A ơi, ra xem hai con gà chӑi
nhau hay lҳm! Mình lҥi nhӏu ra thành B ơi. B. là tên mӝt cô gái cũng có cҧm tình vӟi mình, cô A
cӫa mình cũng biӃt, hai cô này không ưa nhau« ThӃ là cô ta bưӟc ngay ra, mҳt nҧy lӱa, rít lên:
"Anh là thҵng đӇu! Anh đang ngӗi vӟi tôi, nhưng đҫu óc anh vүn nghĩ đӃn con B., nên anh mӟi
gӑi nhҫm ra thӃ? Mình chưa kӏp phân trҫn thì đã bӏ ngay mӝt cái tát. Rӗi cô ta đùng đùng bӓ
vӅ« Suӕt mưӡi đêm nay mình thӭc trҳng vì chuyӋn đó«
- Nhưng cô ta tên là gì mà cұu gӑi nhҫm là gì? - tôi thҳc mҳc hӓi.
Tôi là đӭa ham cưӡi. Nghe nhӳng chuyӋn như thӃ là tôi không sao nhӏn đưӧc cưӡi. Nhưng
tôi sӧ Tuân giұn nên cũng cӕ làm bӝ mһt đưa đám đӇ chia sҿ nӛi khә tâm cӫa bҥn.
Tuân lҳc đҫu, phҭy tay:
- Cұu không cҫn đi vào chi tiӃt làm gì. Chl cҫn biӃt đáng lӁ gӑi là A., thì mình gӑi là B.
Chúng tôi ngӗi vӟi nhau khoҧng tiӃng đӗng hӗ, nói đӫ chuyӋn linh tinh. Nhưng tôi không
sao tұp trung đưӧc tư tưӣng. Tôi quá tò mò muӕn biӃt tên cӫa cô gái bӏ gӑi nhҫm tên. Chӑn đúng
vào lúc cұu ta bҩt ngӡ nhҩt, tôi làm như vô tình buông mӝt câu:
- NӃu cô ta tên An mà gӑi nhҫm thành Lan, thì cũng dӉ thanh minh thôi! Ngưӡi ta lӥ miӋng
là thưӡng«
Tuân buӝt miӋng:
- Không, cô ta tên NguyӋt, mà mình lҥi gӑi là HuӋ, thanh minh thӃ nào đưӧc!
ĐӃn đây thì tôi không sao nín nhӏn đưӧc nӳa. Tôi cưӡi đӃn nӛi phái ôm chһt lҩy bөng sӧ lӥ
đӭt ruӝt như Trình Giҧo Kim ba búa. "Đúng!« Đúng", vӯa nói tôi vӯa nҩc, "nhҫm thӃ thì đӃn
thánh cũng không thӇ thanh minh đưӧc! NguyӋt - HuӋ! Hai vҫn tréo trҽo hҷn nhau!".
Lâu lâu không thҩy Tuân xuӕng Nghi Tàm chơi. Sӧ cұu ta ӕm đau gì chăng, tôi tìm lên
Tràng TiӅn. Cұu ta đang cҳm cúi trưӟc bàn viӃt.
Tuân đһt bút, tiӃp tôi.
- Mình bҳt đҫu viӃt cuӕn tiӇu thuyӃt mà mình vүn nói chuyӋn vӟi cұu« Mình hy vӑng
trong năm nay sӁ hoàn thành bҧn thҫo lҫn thӭ nhҩt« Thӡi tiӃt này mà đóng cӱa buӗng lҥi ngӗi
viӃt văn thì nhҩt. Nhưng khә nӛi thӡi gian cӭ bӏ cҳt vөn vì nhӳng công viӋc cӫa cơ quan«
 Tôi buӗn cưӡi:
- Thӡi tiӃt này đӕi vӟi dân câu chúng mình cũng nhҩt. Hӗ Tây đêm đêm mӡ mӏt mưa xuân.
Chúng mình đang hӗi hӝp đón vө cá vұt đҿ đҫu tiên trong năm.
- Cұu bӓ văn rӗi à? - Tuân băn khoăn hӓi tôi.
- Không bӓ cũng coi như bӓ, tôi nói: viӃt mà không ai in thì viӃt làm gì?
Lҫn đó, tôi dùng năm đӗng Tuân trӧ cҩp sӳa cho cháu sҳm thêm mҩy bӝ lưӥi câu chùm,
loҥi chuyên dùng đӇ giұt cá vұt đҿ.
Tháng ba. Trӡi nӗm ҭm ưӟt gҫn suӕt cҧ tháng. Đưӡng phӕ Hà Nӝi lép nhép bùn. ThӅm nhà
xi măng, đá hoa các nhà chҧy nưӟc. Dân trong Thành phӕ bӵc dӑc nguyӅn rӫa thӡi tiӃt. Dân câu
ven Hӗ Tây chúng tôi lҥi vui mӯng hӃt chӛ nói. Hӗ Tây cá trӣ mình suӕt đêm. Cá cái như chép,
diӃc, thҫu dҫu« bөng căng trӭng nôn nóng chӡ mưa rào«
Ngày hôm đó, trӡi đә mưa rào, trұn mưa rào đҫu tiên. Ngưӡi ta gӑi trұn mưa rӱa bùn. Dân
câu chúng tôi gӑi là trұn mưa tiӅn. Đêm nay, sӁ bҳt đҫu tӯ lúc nӱa đêm, cá tӯ giӳa hӗ sӁ lao
thҷng vào bӡ vұt đҿ dưӟi các vùng bèo do chúng tôi chuҭn bӏ sҹn, trong các đám rong đuôi chó,
cây niӇng, cây sұy nưӟc mӑc gҫn bӡ« Bӑn cá vұt đҿ tӯ nӱa đêm cho đӃn rҥng sáng chúng hoàn
tҩt vө sinh đҿ đҫu tiên trong năm.
Khoҧng bҧy giӡ tӕi, tôi đang dùng đá mài chuӕt lҥi mҩy bӝ lưӥi câu. Tuân NguyӉn đӝt ngӝt
dҳt xe bưӟc vào. Cұu ta lҩy trong túi xách ra mӝt bao thuӕc ĐiӋn Biên và mӝt gói trà Thanh
Hương:
- Cұu pha trà đi. Đêm nay mình sӁ tra tҩn cұu đây Mình đӑc cho cұu nghe hai chương đҫu
cuӕn tiӇu thuyӃt vӯa chép sҥch xong!
Tôi suýt buӝt miӋng: "Hay cұu đӇ đӃn đêm mai có đưӧc không?", nhưng kӏp ghìm lҥi. Tôi
cũng đã tӯng viӃt văn, tôi biӃt rõ cái tâm trҥng háo hӭc, hӗi hӝp cӫa ngưӡi viӃt khi quyӃt đӏnh
đӑc nhӳng trang viӃt đҫu tay cho bҥn mình nghe. Đó là mӕi tình đҫu cӫa chàng trai mӟi lӟn. Tôi
không muӕn bҥn mình cөt hӭng. Nhưng, tôi thҫm nghĩ, tҥi sao hҳn lҥi chӑn đúng cái đêm nay mà
đӑc văn cơ chӭ? Vӟi dân câu chúng tôi, mӛi năm chӍ có mӝt vài đêm như đêm nay.
Tôi đang hy vӑng sӁ kiӃm đưӧc mӝt yӃn cá chép. Năm ngoái, cũng đúng vào thӡi điӇm này
tôi kiӃm đưӧc hơn mưӡi sáu cân cá, và mӝt con rҳn cҥp nong lӟn đi ăn trӭng cá. Tôi bán tҩt
mang tiӅn vӅ cho vӧ. Vӧ tôi mӯng ӭa nưӟc mҳt. Vӟi tôi, nhӳng đêm như đêm nay, mӑi chuyӋn
văn chương thơ phú chҷng có ý nghĩa gì hӃt so vӟi mӝt yӃn cá chép!«Tôi đành xӃp dӑn đӗ nghӅ
câu, nҩu nưӟc pha trà.
Tuân rút tұp bҧn thҧo, lұt lұt tӯng trang, bên ngӑn đèn dҫu tù mù, vҿ mһt căng thҷng.
- Tên tác phҭm: Mӝt ngưӡi mơ mӝng. Nhân vұt chính là Lê Tuҩn. chương mӝt dài hai mươi
bӕn trang« Chương hai dài hai mươi sáu trang« - Tuân khӁ khàng giӟi thiӋu.
Cұu ta hҳng giӑng, đӑc chұm rãi, rõ tӯng dҩu chҩm phҭy. Chӕc chӕc lҥi bӓ kính trҳng
xuӕng đăm đăm nhìn tôi ánh mҳt dò hӓi: "Mình viӃt thӃ có đưӧc không?". Tôi làm bӝ chăm chú
nghe nhưng tâm trí đӇ hӃt ngoài bӡ hӗ, chӍ cách cái túp cӫa tôi mӝt vưӡn quҩt cӫa anh Cҧ Tӵu,
hàng xóm. Cá ngoài hӗ trӣ mình mӛi lúc mӝt căng. Chúng đang tӯ giӳa hӗ lao vào bӡ. Nhӳng
nàng chép cái, mӛi nàng nһng cӥ hai, ba ký, bөng chӱa vưӧt mһt, dҳt theo cҧ chөc chàng chép
đӵc rӕn cương sҽ (tinh trùng cӫa cá) - cá cái vұt đҿ phun trӭng vào rӉ bèo, vào nhӳng lùm rong
đuôi chó, vào gӕc các bөi cây mӇng, cây sұy mӑc chìm dưӟi nưӟc« Cá cái phun trӭng đӃn đâu,
cá đӵc xô nhau tưӟi sҽ lên trӭng. Chúng hoàn toàn đҳm mình trong cuӝc giao hoan, không còn
biӃt trӡi đҩt là gì. Chúng tôӍ chӍ viӋc thҧ lưӥi câu chùm xuӕng, nhҩc ngang, nhҩc dӑc, kéo cә
chúng lên khӓi mһt nưӟc. ĐӇ tranh thӫ thӡi gian, giұt đưӧc con nào, chúng tôi vӭt luôn chúng
xuӕng giӳa các rãnh cây, nҳn vӝi lҥi bӝ lưӥi câu chùm thҧ xuӕng giұt tiӃp. Ít có mӝt giӕng vұt
nào say mê tình dөc như bӑn chép đӵc. Nҵm phơi mình trên mһt đҩt chӡ chӃt, chúng vүn giүy
đành đҥch, tiép tөc phun sҽ đӑng thành vũng trҳng loang lә mҧu sӳa«
Nhưng chӍ mӝt lát sau, nhӳng trang viӃt cӫa Tuân bҳt đҫu cuӕn hút tôi, làm tôi quên phӭt
bӑn cá vұt đҿ, và cái sưӟng run ngưӡi khi nhҩc cái cҫn câu nһng trĩu, ngӑn cҫn cong chúi xuӕng
nưӟc vì bӏ mӝt anh chép cӥ mӝt, hai ký lôi kéo sӧi dây câu, cӕ sӭc vùng vүy thoát khӓi nhӳng
lưӡi câu có ngҥnh sҳc như gươm báu, cҳm ngұp vào da thӏt? Đӗng thӡi vӟi cái sưӟng cӫa bҧn
năng giӃt chóc, săn bҳn nҵm sҹn trong máu cӫa con ngưӡi có tӯ thӡi nguyên thuӹ, là cái sưӟng
ưӟc lưӧng tӭc khҳc sӕ tiӅn mà các anh chàng, cô nàng sӁ mang lҥi sáng hôm sau, khi đһt các
"chàng, nàng" lên bàn cân mҩy bà buôn cá« Và tiӃp đó là ánh mҳt rҥng rӥ cӫa con gái đưӧc bӕ
cho tiӅn ăn quà sáng, và nө cưӡi sҳp- chӃt-đuӕi-vӟ-đưӧc-cӑc cӫa vӧ, lương tháng giáo viên đã
tiêu đӃn đӗng cuӕi cùng, và ngày mai đӃn kǤ đong gҥo sә mà chưa biӃt vay ai« Tôi ngӗi, hai
cánh tay bó gӕi, nghe Tuân đӑc văn mӛi lúc mӝt chăm chú hơn. Không hiӇu sao tӵ nhiên tôi ӭa
nưӟc mҳt. Nhӳng trang văn thҩm đưӧm chҩt thơ cӫa Tuân làm sӕng dұy trong tôi niӅm mơ ưӟc
đưӧc trӣ thành nhà văn, mà cuӝc sӕng nghiӋt ngã đã chôn vùi tӯ lâu. Tuân đã đӑc xong hai
chương đҫu cuӕn tiӇu thuyӃt đұm màu sҳc tӵ truyӋn, tôi vүn ngӗi bó gӕi không nhúc nhích. Tôi
muӕn nói mӝt điӅu gì mà cә tӵ nhiên nghҽn tҳc. Tӯ đáy lòng tôi dâng lên mӝt nӛi buӗn kinh
khiӃp. Đó là nӛi buӗn khi đӑc mӝt nhà văn đӗng thӡi, và tӵ phát hiӋn mình không bao giӡ viӃt
nәi nhӳng trang viӃt như anh ta? Buӗn vì tӫi thân, và cҧ vì đӕ kӷ«
Tôi đâm giұn thân, giұn đӡi« Tôi nghĩ: nӃu hoàn cҧnh không xô đҭy mình đӃn cҧnh huӕng
cùng quүn như hiӋn nay, thì có lӁ mình cũng đã viӃt đưӧc mӝt cái gì, có thӇ không bҵng nhưng
cũng suýt soát đưӧc như Mӝt ngưӡi mơ mӝng. Hai mươi tuәi mình đã viӃt đưӧc Vưӧt Côn Đҧo
kia mà« ĐӇ khӓi phҧi nói ra vӟi Tuân nhӳng đau đӟn, dҵn vһt vөt nәi lên trong lòng như mӝt
cơn lӕc Hӗ Tây, tôi đӭng lên, đi xuӕng bӃp.- Chҳc cұu đói rӗi - mình nҩu nӗi cháo cá đãi cұu.
Mình còn con chép hơn nӱa ký đang rӝng dưӟi cҫu ao« - vӯa nhóm bӃp, tôi vӯa nói vӑng lên -
Còn tiӇu thuyӃt thì mình muӕn nghe thêm vài chương nӳa. Mình sӁ đӇ hҷn mӝt buәi đӇ thҧo luұn
vӟi cұu!
ThӃ mà không ngӡ đó là hai chương tiӇu thuyӃt đҫu tiên mà cũng là cuӕi cùng - tác phҭm
mӝng tưӣng cӫa cҧ đӡi Tuân NguyӉn - mà tôi đưӧc nghe.
Cho đӃn tұn khi ngӗi viӃt nhӳng dòng này, tôi vүn không nguôi hӕi tiӃc tҥi sao hôm đó tôi
không mưӧn và chép giӳ lҥi hai chương tiӇu thuyӃt đó?« Đưӧc vұy thì đӝc giҧ hôm nay, ngoài
thơ ra có thӇ thưӣng thӭc văn xuôi cӫa Tuân NguyӉn. Và tôi tin rҵng đӝc giҧ sӁ bӏ thuyӃt phөc, vì
văn xuôi cӫa Tuân đưӧc tôi rèn kӻ lưӥng trong lò văn Dostoievsky. Nhưng, nói như ngưӡi xưa,
có ai hӑc đưӧc chӳ ngӡ«
 Ngày 21 tháng 10 năm 1964, Tuân NguyӉn bӏ bҳt. Và sau đó là thӡi gian đi tù chín năm
bҧy tháng«
Tôi còn nhӟ rõ đưӧc như vұy vì lúc Tuân bӏ bҳt, con gái tôi, - đưӧc Tuân chu cҩp sӳa hàng
tháng - mӟi chưa đҫy hai tuәi. Lúc Tuân đưӧc thҧ vӅ cháu đã hӑc hӃt cҩp mӝt. Tӝi danh cӫa
Tuân và vì sao Tuân bӏ bҳt, ngày đó tôi không đưӧc biӃt tưӡng tұn cho lҳm: Tôi chӍ biӃt Tuân
NguyӉn bӏ bҳt vào buәi sáng, thì buәi chiӅu tôi lò dò đӃn 20 phӕ Tràng TiӅn. Hôm đó tôi cҥn túi,
đӏnh ghé vô ăn chӵc Tuân mӝt suҩt cơm tұp thӇ« Tôi đang loay hoay tìm chӛ dӵng xe đҥp trưӟc
cӱa nhà ăn thì nhà thơ Trҫn Nguyên Vҩn, cũng là dân HuӃ và làm cùng cơ quan vӟi Tuân, tӯ bên
trong nhà ăn sҧi bưӟc chân ra, vҿ mһt thҩt sҳc, hӟt hҧi. Vҩn đӃn sát bên tôi, ghé sát tai thì thҫm:
Quán vӅ ngay đi. Tuân NguyӉn vӯa bӏ bҳt sáng nay«
Tôi lây nӛi khiӃp hãi cӫa Vҩn, nhҧy phóc lên xe đҥp phóng như điên vӅ Nghi Tàm. Tôi
chӋnh choҥng dӵa xe vào phên liӃp, hai chân bӛng như bӏ đӕn« Tôi nàm dài ra nӅn nhà, mһt úp
xuӕng đҩt, khóc nҩe lên, mӝt nӛi đau đӟn không tên, quһn thҳt trong tim tôi«
Tôi còn lưu giӳ trong ký ӭc mӝt chuyӋn khá tӭc cưӡi vӅ Tuân NguyӉn, trưӟc khi chúng tôi
gһp lҥi nhau, sau gҫn mưӡi năm« Mӝt buәi chiӅu thu Tây Hӗ trӡi se lҥnh«
Đó là mùa câu cá diӃc bҵng giun đӓ. Thôn Nghi Tàm vàng mӝt màu hoa cúc. Tuân đҥp xe vӅ
Nghi Tàm thăm tôi.
Tôi hӓi:
- Có mang theo chương mӟi nào cӫa Mӝt ngưӡi mơ mӝng không đҩy?
Tuân lҳc đҫu:
- Mình tҥm gác tiӇu thuyӃt lҥi đӇ dӏch mӝt truyӋn vӯa tuyӋt hay cӫa Solzhenitsyn mӟi đăng
trên Les Nouvelles de Moscou.
Tuân NguyӉn tóm tҳt cho tôi nghe Solzhenitsyn là ai. Tôi dҳt Tuân đi loanh quanh trong
xóm xem hoa.
Lúc sҳp ra vӅ, Tuân chӧt hӓi tôi, giӑng hơi ngұp ngӯng:
- Cұu có đӗng tiӅn vàng không, cho mình mӝt đӗng«
Tôi ngҥc nhiên:
- Đӗng tiӅn vàng? Cұu làm như mình là tay sưu tұp tiӅn cә không bҵng?
Tuân đӓ mһt:
- Không phҧi. Nó là« cái ҩy ҩy mà«
Tôi chӧt hiӇu ra, bұt cưӡi. Cái ҩy, là cái bao cao su cӫa TiӋp Khҳc sҧn xuҩt. Mӛi cái đưӧc
đӵng trong cái hӝp nhӓ, tròn và dҽt, in hình đӗng tiӅn vàng cә trên giҩy kim. Ngày đó, "đӗng tiӅn
vàng" là loҥi hàng cung cҩp đһc biӋt. Muӕn mua nó phҧi có giҩy cӫa Công đoàn cơ quan, hoһc
cӫa chi hӝi phө nӳ sӣ tҥi chӭng nhұn: ngưӡi mua đã có vӧ, mua đӇ dùng cho sӵ sinh đҿ có kӃ
hoҥch. Nơi bán là các cӱa hàng dưӧc phҭm quӕc doanh. Sӕ lưӧng mua cũng rҩt hҥn chӃ, đӇ tránh
nҥn đҫu cơ tích trӳ. Trҿ con thӍnh thoҧng nhһt đưӧc mӝt hai chiӃc cӫa ngưӡi lӟn dùng rӗi vӭt đi,
thì lҩy làm thích thú lҳm. Chúng thәi to lên, làm bong bóng bay«
 Tôi hӓi Tuân:
- Nhưng cұu cҫn "đӗng tiӅn vàng" làm gì? Chҳc có đӕi tưӧng nào cұu đӏnh tòm tem hҷn?
Tuân càng đӓ mһt tӧn:
- Ӣ cơ quan mình nghe tөi nó thì thào hӓi xin nhau đӗng tiӅn vàng« Mình không biӃt hình
thù nó thӃ nào, muӕn xem cho biӃt. ĐӇ miêu tҧ khi cҫn đӃn, trong văn xuôi chҷng hҥn«.Tôi nói:
Rҩt tiӃc, mình lҥi không có« Mình có thuӝc biên chӃ cơ quan nào đâu mà đưӧc công đoàn
giӟi thiӋu cho mua?
- ThӃ trong chuyӋn sinh hoҥt vӧ chӗng cұu giҧi quyӃt thӃ nào?
- Thú thұt vӟi cұu, tôi nói, tính mình vӕn không ưa "khoa hӑc kӻ thuұt" can thiӋp vào
chuyӋn tӃ nhӏ đó. Thӭ nӳa, mình là loҥi "đêm bҧy ngày ba, vô ra không kӇ", đӗng tiӅn vàng đâu
mà xài cho xuӇ? Nhưng mình biӃt ӣ cơ quan cұu có thҵng H. lúc nào trong túi cũng có "đӗng tiӅn
vàng". Cұu cӭ hӓi xin hҳn, thӃ nào cũng có.
Mӝt sӵ rӫi ro đҫy tính chҩt bi hài mà hình như sӕ phұn đһc biӋt dành cho loҥi ngưӡi như
Tuân NguyӉn.
Sáng ngày 21 tháng 10 năm 1964, trưӟc giӡ làm viӋc Tuân NguyӉn gһp H. ӣ cәng cơ quan.
Tuân rҩt ngҥc nhiên, H. vӕn là tay "đҥi nghӋ sĩ" thưӡng xuyên đi muӝn vӅ sӟm, thưӡng xuyên bӏ
thӫ trưӡng phê bình, sao bӳa nay lҥi chăm chӍ thӃ không biӃt? Có lӁ hôm nay trӡi đi vҳng!
VӅ sau này, mӛi lҫn hӗi tưӣng lҥi sӵ viӋc ngày hôm đó, Tuân không sao quên đưӧc chi tiӃt
này. Tuân kӃt luұn: cuӝc đӡi mӛi ngưӡi là mӝt kӏch bҧn phim truyӋn đã đưӧc sӕ phұn đҥo diӉn
phân cҧnh. H. phҧi xuҩt hiӋn đúng lúc đó đӇ tăng thêm chҩt bi hài cӫa truyӋn phim.
Sau mӝt phút ҩp úng, Tuân hӓi xin H. mӝt "đӗng tiӅn vàng":
- Sao cұu biӃt là tӟ có sҹn cӫa "gia bҧo" ҩy? - H. cưӡi hӓi.
- Phùng Quán nó bҧo thӃ.
H. không thôi cưӡi, nói:
- Thҵng ҩy tӟ cӭ tưӣng chӍ nҳm vӳng lý lӏch tөi cá mú Hӗ Tây, không ngӡ vӟi bҥn hӳu hҳn
cũng nҳm vӳng gӟm« Hôm nào gһp hҳn, cұu nhҳn hӝ chӏu khó lên tӟ chơi, tӟ sӁ tһng mӝt cái áo
bông cӫa bӝ đӝi biên phòng, tha hӗ chӕng chӑi vӟi sương gió Hӗ Tây.
H. rút cái ví ӣ túi quҫn sau, mӣ ra lҩy mӝt "đӗng tiӅn vàng" mӟi toe đưa cho Tuân:
- Trưӟc khi dùng cұu nhӟ K.T (1) cҭn thұn, H. dһn, không lӥ nó thӫng thì bӓ mҽ.
Tuân đӓ mһt nói:
- Mình chӍ muӕn xem cho biӃt thôi«
H. nói:
- Ba mươi tuәi đҫu mà chưa biӃt mһt mũi "đӗng tiӅn vàng" như thӃ nào thì cұu là thҵng
hâm. Thӡi buәi này, Roméo Juliette nӃu không ӣ trong biên chӃ, không có công đoàn cơ sӣ giӟi
thiӋu, thì cũng phҧi lùng mua "đӗng tiӅn vàng" theo giá chӧ đen!« Cұu phҧi bơn bӟt sách vӣ,
thêm chҩt sӕng sít cӫa cuӝc đӡi thưӡng vào mӟi hy vӑng vӟi tay đӃn Đӕt đưӧc!
 Tuân đút vӝi đӗng tiӅn vàng vào túi áo, cài cúc cҭn thұn, đӏnh bөng đӧi đӃn tӕi, đóng chһt
cӱa buӗng lҥi mӟi mӣ ra xem mһt mũi nó« Không ngӡ«
Sau lӋnh bҳt, ngưӡi ta yêu cҫu Tuân bӓ hӃt đӗ dҥc mang theo trong ngưӡi, kӇ cҧ kính cұn
đӇ lұp biên bҧn. VӅ sau này, Tuân kӇ lҥi cho tôi nghe giây phút nhӟ đӡi đó:
- Như cái máy, mình móc hӃt túi áo túi quҫn, bӓ đӗ đҥc lên mһt bàn. Nhưng khi bӓ cái
"đӗng tiӅn vàng" lên mһt bàn, mình bӛng tӍnh trí lҥi. Chính nӛi hә thҽn đã làm cho mình tinh
trí«
(«)
Tuân NguyӉn vӕn tinh tӃ. Cұu ta cҧm thҩy nhөc nhã ghê gӟm. Cұu ta mҩp môi đӏnh thanh
minh, nhưng kìm lҥi đưӧc.
" Mӝt chi tiӃt khó tin trong tác phҭm Kӹ niӋm ngôi nhà nhӳng ngưӡi chӃt cӫa Dostoievsky
vөt hiӋn ra trong ký ӭc mình. Có mӝt ngưӡi tӱ tù sҳp sӱa phҧi thө hình. Y bӏ trói vào cӑc hành
hình, cә vươn ra chuҭn bӏ đón lưӥi dao bén ngӑt cӫa đao phӫ. Y chӧt ngoҧnh lҥi, run rҭy nói vӟi
đao phӫ: Trên gáy tôi có cái nhӑt đang mưng mӫ. Ông làm ơn đӯng chém vào cái chӛ cái nhӑt!".
Rҩt nhiӅu năm sau, Tuân kӇ lҥi vӟi tôi chuyӋn này, rӗi trҫm ngâm:
- Rҩt đúng vӟi hoàn cҧnh mình lúc đó. Sҳp sӱa phҧi đi tù chưa biӃt bao nhiêu năm, thӃ mà
mình lҥi không cҧm thҩy đau khә bҵng sӵ viӋc trong túi có "đӗng tiӅn vàng"« Và cũng nhӡ sӵ
kiӋn "đӗng tiӅn vàng" mà mình có dӏp kiӇm chӭng thêm tài năng vô song cӫa Dostoievsky. ChӍ
vӟi mӝt chi tiӃt cái nhӑt đang mưng mӫ trên gáy ngưӡi tӱ tù, Dostoievsky đã soi rӑi cho chúng ta
thҩy vӵc thҷm vô tұn, đҫy bí ҭn và kǤ dӏ trong tâm thӭc con ngưӡi«
Mӝt buәi vào giӳa trưa, tôi đang ngӗi đtm bӃp, thì cӱa liӃp xӏch mӣ. Tôi ngҭng lên, ngӗi
lһng đi mӝt lúc khá lâu. Tôi bұt gӑi, cә nghҽn tҳc:
- Trӡi« Tuân!
Phҧi, ngưӡi đang đӭng trưӟc mһt tôi là Tuân NguyӉn. Da mһt vàng úa và hơi phù nӅ. Cһp
kính cұn vành đӗng rӍ xanh và hai gӑng đưӧc thay bҵng hai vòng dây gai xe. Cái miӋng vүn rӝng
nhưng không còn tươi nӳa. Cһp môi nhӧt nhҥt vì thiӃu máu. Như bӯng tӍnh, tôi loҥng choҥng
đӭng dұy. Và hai chúng tôi ôm chһt lҩy nhau lúc nào không biӃt. Phút chӕc hai gương mһt dãi
dҫu, bҫm dұp khә nҥn trҫn gian, đүm lӋ. Tôi thì thҫm qua nưӟc mҳt:
- ThӃ mà đã gҫn mưӡi năm rӗi« Mưӡi năm tӕt đҽp nhҩt cӫa mӝt đӡi ngưӡi«
Tuân cưӡi buӗn:
- Chҳc cұu không tin mình còn có ngày trӣ vӅ?
- Cұu gҫy yӃu quá« Ngưӡi cӫa sách vӣ, cӫa mӝng mơ« Cұu đâu đưӧc chuҭn bӏ đӇ nhұn
mӝt đòn chí mҥng như vұy«
Tuân ngӗi xuӕng cҥnh bӃp lӱa, hơ hơ hai bàn tay gҫy guӝc, nói:
- Sӭc thích nghi vô tұn cũng là mӝt điӅu bí ҭn cӫa con ngưӡi, cұu ҥ.
Tôi thәi cơm, rán cá, nҩu canh chua. Hai đӭa ngӗi ăn ngay bên bӃp.
 - Nghĩ cho cùng, không có cái rӫi nào lҥi không chӭa sҹn ít nhiӅu cái may. - Tuân nói - Có
lӁ nhӡ vұy mà con ngưӡi mӟi có thӇ tӗn tҥi trong nhӳng hoàn cҧnh nghiӋt ngã nhҩt.
- Cұu thӱ nói cái may cұu tìm thҩy trong mưӡi năm qua xem nào - tôi hӓi.
Trưӟc hӃt, mình có dӏp suy gүm thêm vӅ cuӕn tiӇu thuyӃt mình đӏnh viӃt, vì đã viӃt đưӧc
hai chương đҫu như cұu biӃt. Thӵc tӃ mưӡi năm đã chӍ cho mình thҩy nӝi dung cuӕn tiӇu thuyӃt
cӫa mình quá hiӅn lành, quá nông cҥn. Theo mình, nӃu không có mưӡi năm lưu đày ӣ Sibir, tài
năng cӫa Dostoievsky không đҥt đӃn đӝ viên mãn như vұy. Mình tin, nӃu viӃt lҥi, cuӕn tiӇu
thuyӃt cӫa mình sӁ hay hơn, sâu sҳc hơn rҩt nhiӅu. Nó sӁ là Kӹ niӋm ngôi nhà nhӳng ngưӡi chӃt
cӫa mình. Hai nӳa, nhӡ mưӡi năm qua mình đã tӵ hӑc đưӧc tiӃng Nga. Bây giӡ mình có thӇ đӑc
đưӧc Dostoievsky tӯ nguyên bҧn. Nhưng điӅu may mҳn này mӟi là quan trӑng hơn cҧ: trong
mưӡi năm qua, mình đã sӕng giӳa nhӳng con ngưӡi vô cùng phong phú và phӭc tҥp, chҩt liӋu
sӕng vàng ròng cho các nhà văn. Mình chӍ đơn cӱ vӟi cұu mӝt ngưӡi«
"« Anh ta vào trҥi trưӟc mình khá lâu, bӏ trӯng phҥt vì tӝi gì, mình không rõ. Ngưӡi thì
bҧo anh ta phҥm tӝi hình sӵ, ngưӡi lҥi bҧo mҳc tӝi chính trӏ. Nhưng cҧ hai tӝi mình đӅu thҩy khó
tin. Anh ta không có dáng dҩp cӫa kҿ cưӟp bóc, sát nhân, và cũng không có phong đӝ cӫa ngưӡi
làm chính trӏ. Bӝ dҥng anh ta ngu ngơ, dӣ dҥi dӣ khùng. Mình có cҧm giác anh ta là mӝt khúc cӫi
rӅu, do mӝt trұn lũ cuӕn tӯ mӝt xó rӯng nào vӅ, trôi ngang qua trҥi, bӏ vưӟng vào hàng rào cӫa
trҥi rӗi mҳc kҽt luôn ӣ đó. Nhìn anh ta, rҩt khó đoán tuәi, có thӇ ba mươi, mà cũng có thӇ năm
mươi. Gương mһt anh ta gҫy choҳt, rúm ró, tàn tҥ, như mӝt cái bӏ cói rách, lăn lóc ӣ các đӕng
rác. Ngưӡi anh ta cao lòng khòng, tay chân thҳng đuӗn đuӛn, đen cháy, chӍ toàn da, gân vӟi
xương.
Trên ngưӡi, tӭ thӡi mӝt mӟ giҿ rách thay cho quҫn áo. Lúc đҫu mình cӭ tưӣng anh ta bӏ
câm vì suӕt ngày ít khi thҩy anh ta mӣ miӋng dù là chӍ đӇ nhӃch mép cưӡi. Thұt ra anh ta chӍ là
ngưӡi quá ít lӡi. Gһp ai trong trҥi, cҧ cán bӝ quҧn giáo lүn phҥm nhân, anh ta đӅu cúi chào cung
kính, nhưng không chuyӋn trò vӟi bҩt cӭ ai. Nhưng không hiӇu sao, ӣ con ngưӡi anh ta có mӝt
cái gì đó làm mình đһc biӋt chú ý, cӭ muӕn làm quen« NhiӅu lҫn mình đӏnh bҳt chuyӋn, nhưng
anh ta nhìn mình vӟi ánh mҳt rҩt lҥ, rӗi lҧng tránh sau khi đã cúi chào cung kính. Hҫu như tҩt cҧ
các trҥi viên, kӇ cҧ nhӳng tay hung dӳ nhҩt, cũng đӅu thương anh ta. Nhӳng trҥi viên đưӧc gia
đình tiӃp tӃ ngưӡi đӇ dành cho anh ta viên kҽo, miӃng bánh, ngưӡi cho điӃu thuӕc. Ӣ trҥi, anh ta
có mӝt đһc quyӅn không ai tranh đưӧc, và cũng không ai muӕn tranh. Đó là khâm liӋm tù chӃt.
Mӛi lҫn có tù chӃt, giám thӏ trҥi đӅu cho gӑi "thҵng khùng (tên hӑ đһt cho anh ta) và giao cho
viӋc khâm liӋm. Vӟi bҩt cӭ trҥi viên chӃt nào, kӇ cҧ nhӳng trҥi viên đã tӯng đánh đұp anh ta, anh
ta đӅu khâm liӋm chu đáo giӕng nhau. Anh ta nҩu nưӟc lá rӯng, tҳm rӱa cho ngưӡi chӃt, kǤ cӑ
ghét trên cái cơ thӇ lҥnh ngҳt cӭng queo, vӟi hai bàn tay cӫa ngưӡi mҽ tҳm rӱa cho đӭa con nhӓ.
Lúc tҳm rӱa, kǤ cӑ, miӋng anh ta cӭ mҩp máy nói cái gì đó không ai nghe rõ. Anh ta rút trong túi
áo mӝt mҭu lưӧc gãy, chҧi tóc cho ngưӡi chӃt, nӃu ngưӡi chӃt có tóc. Anh ta chӑn bӝ áo quҫn
lành lһn nhҩt cӫa ngưӡi tù, mһc vào rӗi nhҽ nhàng nâng xác đһt vào áo quan đưӧc đóng bҵng gӛ
tҥp sơ sài. Anh ta cuӝn nhӳng bӝ áo quҫn khác thành cái gói vuông vҳn, đһt làm gӕi cho ngưӡi
chӃt. NӃu ngưӡi tù không có áo xӕng gì, anh ta đӁo gӑt mӝt khúc cây làm gӕi. Khi đã hoàn tҩt
nhӳng viӋc trên, anh ta quǤ xuӕng bên áo quan, cúi hôn lên trán ngưӡi tù chӃt, và bұt khóc. Anh
ta khóc đau đӟn và thӕng thiӃt đӃn nӛi mӑi ngưӡi đӅu có cҧm giác ngưӡi nҵm trong áo quan là
anh em máu mӫ ruӝt thӏt cӫa anh ta. Vӟi bҩt cӭ ngưӡi tù nào anh ta cũng khóc như vұy. Mӝt lҫn
giám thӏ trҥi gӑi anh ta lên:
- Thҵng tù chӃt ҩy là cái gì vӟi mày mà mày khóc như cha chӃt vұy?
Anh ta chҩp tay khúm núm thưa:
- Thưa cán bӝ, tôi khóc vӡ ҩy mà. Ngưӡi chӃt mà không có tiӃng khóc tӕng tiӉn thì vong
hӗn cӭ lҭn quҭn trong trҥi. Có thӇ nó tìm cách làm hҥi cán bӝ. Lúc hҳn còn sӕng, cán bӝ có thӇ
trӯng trӏ hҳn, nhưng đây là vong hӗn hҳn, cán bӝ muӕn xích cә, cũng không xích đưӧc.
Thҵng khùng nói có lý. Giám thӏ trҥi mһc, cho nó muӕn khóc bao nhiêu thì khóc. Nhưng
mình không tin là anh ta khóc vӡ. Lúc khóc, cҧ gương mһt vàng úa, nhăn nhúm cӫa anh ta chan
hòa nưӟc mҳt. Cҧ thân hình gҫy guӝc cӫa anh ta run rҭy. Mình có cҧm giác cҧ cái mӟ giҿ rách
khoác trên ngưӡi anh ta cũng khóc« Trong tiӃng khóc và nưӟc mҳt cӫa anh ta chan chӭa mӝt
niӅm thương xót khôn tҧ. Nghe anh ta khóc, cҧ nhӳng trҥi viên khét tiӃng lǤ lӧm, chai sҥn, "đҫu
chày, đít thӟt, mһt bù ìoong" cũng phҧi rơm rӟm nưӟc. ChӍ có nӛi đau đӟn chân thұt mӟi có khҧ
năng xuyên thҷng vào trái tim ngưӡi. Mình thưӡng nghĩ ngӧi rҩt nhiӅu vӅ anh ta. Con ngưӡi này
là ai vұy? Mӝt thҵng khùng hay ngưӡi có mӕi tӯ tâm lӟn lao cӫa bұc đҥi hiӅn?« ThӃ rӗi, mӝt
lҫn, mình và anh ta cùng đi lùa trâu xuӕng con sông gҫn trҥi cho đҫm nưӟc. Trӡi nóng như dӝi
lӱa. Bãi sông đҫy cát và sӓi bӏ nóng rang bӓng như than đӓ. Trên bãi sông mӑc đӝc mӝt cây
mӫng già gӕc sҫn sùi tán lá xác xơ trҧi mӝt mҧng bóng râm bҵng chiӃc chiӃu cá nhân xuӕng cát
và sӓi. Ngưӡi lính gác ngӗi trên bӡ sông dӕc đӭng, ôm súng trú nҳng dưӟi mӝt lùm cây. Anh ta
và mình phҧi ngӗi trú nҳng dưӟi gӕc cây mӫng, canh đàn trâu ngөp lһn dưӟi sông. Vì mҧng bóng
râm quá hҽp nên hai ngưӡi gҫn sát lưng nhau. Anh ta bӛng lên tiӃng trưӟc, hӓi mà đҫu không
quay lҥi:
- Anh Tuân này - không rõ anh ta biӃt tên mình lúc nào - sӕng ӣ đây anh thèm cái gì nhҩt?
- Thèm đưӧc đӑc sách - mình buӝt miӋng trҧ lӡi, và chӧt nghĩ, có lӁ anh ta chưa thҩy mӝt
cuӕn sách bao giӡ, có thӇ anh ta cũng không biӃt đӑc biӃt viӃt cũng nên.
- NӃu bây giӡ có sách thì anh thích đӑc ai? - anh ta hӓi.
- Voltaire! - mӝt lҫn nӳa mình lҥi buӝt miӋng. Và lҥi nghĩ: Nói vӟi anh ta vӅ Voltaire thì
cũng chҷng khác gì nói vӟi gӕc cây mӫng mà mình đang ngӗi dӵa lưng. Nhưng nhu cҫu đưӧc
chuyӋn trò bӝc bҥch vӟi con ngưӡi nó cũng lӟn như nhu cҫu đưӧc ăn, đưӧc uӕng« NhiӅu lúc
chҷng cҫn biӃt có ai nghe mình, hiӇu mình hay không. Đó chính là tâm trҥng cӫa anh công chӭc
nát rưӧu Marmeladov bҩt chӧt nói to lên nhӳng điӅu tӫi hә nung nҩu trong lòng vӟi nhӳng ngưӡi
vӟ vҭn trong mӝt quán rưӧu tӗi tàn, mà Dostoievsky miêu tҧ trong Tӝi ác và trӯng phҥt. Anh ta
ngӗi bó gӕi, mҳt không rӡi mһt sông loá nҳng, hӓi lҥi:
- Trong các tác phҭm cӫa Voltaire, anh thích nhҩt tác phҭm nào?
Mình sӱng sӕt nhìn anh ta, và tӵ nhiên trong đҫu nҧy ra mӝt ý nghĩ kǤ lҥ: mӝt ngưӡi nào
khác đã ngӗi thay vào chӛ anh ta« Mình lҥi liên tưӣng đӃn mӝt cұu làm viӋc cùng phòng hӗi
còn ӣ Đài phát thanh, tӕt nghiӋp đҥi hӑc hҷn hoi, đӑc tên nhҥc sĩ Chopin (Sôpanh) là Cho Pin.
 Mình trҧ lӡi anh ta:
- Tôi thích nhҩt là Candide.
- Anh có thích đӑc Candide ngay bây giӡ không?
Không đӧi mình trҧ lӡi, anh ta nói tiӃp:
Rӗi anh ta cҩt giӑng đӅu đӅu đӑc nguyên bҧn Candide. Anh đӑc chұm rãi, phát âm chuҭn
và hay như mҩy cha cӕ ngưӡi Pháp, thҫy dҥy mình ӣ trưӡng Providence. Mình trân trân nhìn cái
miӋng rúm ró, răng vàng khè đҫy bӵa cӫa anh ta như nhìn phép lҥ. Còn anh ta, mҳt vүn không rӡi
dòng sông loá nҳng, tưӣng chӯng như anh ta đang đӑc thiên truyӋn Candide nguyên bҧn đưӧc
chép lên mһt sông«
Anh đӑc đӃn câu cuӕi cùng thì kҿng ӣ trҥi cũng vang lên tӯng hӗi, báo đӃn giӡ lùa trâu vӅ
trҥi. Ngưӡi lính gác trên bӡ cao nói vӑng xuӕng: "Hai đӭa xuӕng lùa trâu, nhanh lên!".
- Chúng mình lùa trâu lên bӡ đi! - anh nói.
Lӝi ra đӃn giӳa sông, mình hӓi anh ta:
- Anh là ai vұy?
Anh ta cӥi lên lưng mӝt con trâu, vӯa vung roi xua nhӳng con trâu khác, trҧ lӡi:
- Tôi là cái thanh ngang trên cây thұp tӵ đóng đinh Chúa.
Rӗi anh ta tiӃp:
- Đӯng nói vӟi bҩt cӭ ai chuyӋn vӯa rӗi«
Giáp mһt ngưӡi hnh canh, bӝ mһt anh ta thay đәi hҷn - ngu ngơ, đҫn đӝn như thưӡng ngày.
Cuӕi mùa đông năm đó, anh ta ngã bӋnh. Nghe các trҥi viên kháo nhau mình mӟi biӃt.
Thҵng chuyên gia khâm liӋm e đi tong. ThӃ là nӃu bӑn mình ngoҿo, sӁ không còn đưӧc
khâm liӋm tӱ tӃ và chҷng có ai khóc tӕng tiӉn vong hӗn« - nhӳng ngưӡi tù nói, giӑng buӗn.
Mình gһp giám thӏ trҥi, xin đưӧc thăm anh ta.
Giám thӏ hӓi:
- Trưӟc kia anh có quen biӃt gì thҵng này không?
Mình nói:
- Thưa cán bӝ, không. Chúng tôi hay đi lùa trâu vӟi nhau nên quen nhau thôi.
Giám thӏ đӗng ý cho mình đӃn thăm, có lính đi kèm. Anh ta nҵm cách ly trong gian lán dành cho
ngưӡi ӕm nһng. Anh ta nҵm như dán ngưӡi xuӕng sҥp nҵm, hai hӕc mҳt sâu trũng, nhҳm nghiӅn,
chӕc chӕc lҥi lên cơn co giұt«
Mình cúi xuӕng sát ngưӡi anh ta, gӑi hai ba lҫn, anh ta mӟi mӣ mҳt, chăm chăm nhìn mình.
Trên khoé môi rúm ró như thoáng mӝt nét cưӡi. Nưӟc mҳt mình tӵ nhiên trào ra rơi lã chã xuӕng
mһt anh ta. Anh ta thè luӥi liӃm mҩy giӑt nưӟc mҳt rӟt trúng vành môi. Anh ta thӅu thào nói:
- Tuân ӣ lҥi, mình đi đây« Đưa bàn tay đây cho mình«
 Anh ta nҳm chһt bàn tay mình hӗi lâu. Mӝt tay anh ta rӡ rҫm mӟ giҿ rách khoác trên ngưӡi,
lҩy ra mӝt viên than cӫi, đưӧc mài tròn nhҹn như viên phҩn viӃt. Vӟi mӝt sӭc cӕ gҳng phi
thưӡng, anh ta dùng viên than viӃt vào lòng bàn tay mình mӝt chӳ nho. Chӳ NHҮN.
ViӃt xong, anh ta hoàn toàn kiӋt sӭc, đánh rӟt viên than, và lên cơn co giұt.
Ngưӡi lính canh dүn mình lên giám thӏ trҥi vӟi bàn tay có viӃt chӳ Nhүn ngӱa ra. Ngưӡi
lính canh ngӡ rҵng đó là mӝt ám hiӋu.
Giám thӏ hӓi:
- Cái hình nguӋch ngoҥc này có ý nghĩa gì? Anh mà không thành khҭn khai báo, tôi tӕng cә
anh ngay lұp tӭc vào biӋt giam.
Mình nói:
- Thưa cán bӝ, thұt tình tôi không rõ. Anh ta chӍ nói: tôi vӁ tһng cұu mӝt đҥo bùa đӇ xua
đuәi bӋnh tұt và tà khí.
Nghe ra cũng có lý, giám thӏ trҥi tha cho mình vӅ lán«
KӇ đӃn đó, Tuân NguyӉn chӧt mӣ lòng bàn tay phҧi, nhìn đăm đăm như muӕn tìm lҥi dҩu
vӃt chӳ Nhүn, rӗi lҳc lҳc đҫu, nói như chl cӕt cho mình nghe:
- Ngay cҧ trong tác phҭm Kӹ niӋm ngôi nhà nhӳng ngưӡi chӃt, cũng không có dưӧc mӝt
nhân vұt như vұy.
Tuân NguyӉn cho tôi biӃt vӅ Hà Nӝi đã đưӧc gҫn mӝt tháng.
Tôi nói:
- ThӃ mà đӃn hôm nay cұu mӟi gһp mình. TӋ quá!
- Vӯa đһt chân xuӕng Hà Nӝi, mình đã nghĩ vӅ vӟi cұu - Tuân nói - Nhưng nghĩ lҥi thҩy
chưa nên. Cұu đang gһp khó khăn, mình lҥi vӅ tө bҥ vӟi cұu, sӁ không hay cho cҧ hai« TiӋn
đưӡng, mình ghé vào nhà vӧ chӗng Tҥ Vũ. Vӯa trông thҩy mình cҧ hai đӅu khóc. Vӧ Tҥ Vũ nói:
"Anh cӭ ӣ lҥi đây, chúng ta rau cháo nuôi nhau". Nhưng có lӁ mình phҧi tìm mӝt chӛ ӣ khác.
Cuӝc sӕng cӫa vӧ chӗng Tҥ Vũ cũng quүn quá. Hai vӧ chӗng, ba đӭa con chui rúc trong cái túp
chӍ hơn chөc mét vuông, và gҫn như sӕng trên mӝt đӕng giҿ rách«
Sҳp đӭng lên ra vӅ, Tuân NguyӉn như chӧt nhӟ điӅu gì.
- Ơ này, cұu có "đӗng tiӅn vàng" nào không?
Tôi ngҥc nhiên:
- Đӗng tiӅn vàng nào?
- Thì« "đӗng tiӅn vàng" ҩy mà« Cuӕi cùng, đӃn hôm nay mình vүn chưa đưӧc biӃt mһt
mũi nó thӃ nào«
Tôi bұt cưӡi mà hai mҳt cay lӋ. Tôi ôm lҩy đôi vai lөc cөc nhӳng xương cӫa bҥn nói:
- Chán quá, mình không có« Mӝt ưӟc muӕn nhӓ nhoi như vұy mà mưӡi năm không thӵc
hiӋn đưӧc thì kӇ ra cũng« vui thұt. Cuӝc đӡi vui quá, không buӗn đưӧc. - tôi ngâm to câu thơ
cӫa chính cұu ta làm - Nhưng mình nhҩt đӏnh sӁ lùng cho cұu hҷn mӝt chөc đӗng tiӅn vàng, xem
thoҧi mái!
 - Lҫn này không phҧi chӍ đӇ xem, - Tuân nói - mà mình sӁ dùng. Đưӧc hҷn mӝt chөc đӗng
thì còn gì bҵng! Mình lҥi sҳp lҩy vӧ«
- Lҩy vӧ? Mӟi mӝt tháng trӣ vӅ vӟi cõi tөc mà cұu đã tìm đưӧc vӧ thì tài thұt! Không phҧi
cái cô mà cұu gӑi nhҫm tên ҩy chӭ?
- Ngưӡi mình đӏnh lҩy chҳc cұu cũng biӃt.
- Ai thӃ?
- Phương Thuý, con cө Hoài Chân, mӝt trong hai tác giҧ cuӕn Thi nhân ViӋt Nam.
- Phương Thuý thì mình biӃt quá, làm thơ, dҥy đàn tam thұp lөc ӣ nhҥc viӋn Hà Nӝi.
Nhưng chӗng cô ta là mӝt tiӃn sĩ vұt lý danh tiӃng kia mà.
- Phương Thuý vӯa làm xong thӫ tөc ly dӏ«
- Bӓ mӝt tiӃn sĩ vұt ìý danh tiӃng đӇ lҩy mӝt anh tù vӯa đưӧc tha sau mưӡi năm«! - tôi
cưӡi to - Ngay cҧ thiên tài như Đӕt cũng không nghĩ ra đưӧc mӝt tình huӕng cҳc cӟ đӃn như
vұy?
Tuân NguyӉn và Phương Thúy lҩy nhau sau đó mӝt tháng, Thuý đem tҩt cҧ sӕ tiӅn dành
dөm đưӧc rӗi bҥn hӳu gom góp thêm, mua mӝt gian buӗng sáu mét vuông gҫn ga Hàng Cӓ. Bҥn
hӳu xúm lҥi xây "tә ҩm" cho cһp vӧ chӗng muӝn màng. Ngưӡi góp nӗi, ngưӡi góp xoong, bӃp
dҫu, chén bát, bàn viӃt, ghӃ ngӗi, giá sách, giưӡng« bҵng gӛ tҥp. Hoҥ sĩ Chu Hoҥch góp mӝt
bӭc chân dung Đӕt, treo trưӟc bàn viӃt. Tôi và hoҥ sĩ Huy Quang chӣ tӯ Nghi Tàm lên mҩy cây
tre, đóng mӝt cái chҥn đӇ bát đũa xoong nӗi« Gian buӗng tuy hҽp nhưng xem chӯng cũng
tươm. Ngày còn ӣ trҥi, Tuân NguyӉn hӑc thêm đưӧc nghӅ đánh véc-ni. Tuân cùng mӝt ngưӡi
bҥn, mӝt nhà thơ cũng thҩt cơ lӥ vұn, tên là Lương Vĩnh, đi đánh véc-ni thuê. NghӅ đánh véc-ni
cũng kiӃm đưӧc ngày hai bӳa gҥo. Tuân nói vӟi tôi:
- ChӍ sӧ mӝt nӛi làm nghӅ này lâu, nó nhiӉm vào văn chương thì bӓ mҽ.
Tuân lҥi bҳt tay vào ghi chép và chuҭn bӏ làm lҥi cuӕn tiӇu thuyӃt dӣ dang. Nhưng cұu ta
không còn có cái háo hӭc, say mê như mưӡi năm trưӟc đây. NhiӅu lúc tôi đӃn thăm, bҳt gһp
Tuân nҵm thӯ trên giưӡng, mҳt lơ đãng nhìn lên trҫn nhà, mһt buӗn rưӡi rưӧi. Trên bàn viӃt, tұp
giҩy trҳng, cuӕn sә tay nҵm chӓng chơ vӟi quҧn bút«
Mӝt hôm, chӍ có hai đӭa vӟi nhau, tôi hӓi:
Tuân mӝt tay chӕng má, ánh mҳt lơ đãng, khӁ lҳc đҫu trҧ lӡi giӑng xa vҳng:
- Mình đang đӏnh nghĩa lҥi hҥnh phúc« Mình như ngưӡi ngӫ và đang mơ mӝt giҩc mơ quá
đҽp, bӛng có ngưӡi dӵng cә mình dұy mӝt cách thô bҥo« Cho đӃn lúc này mình vүn bàng hoàng
chưa tӍnh hҷn. ĐiӅu cҧm nhұn đҫu tiên sau khi bӏ lôi ra khӓi giҩc mơ là trong ngưӡi mình có cái
gì đó rҥn vӥ, gãy nát, giӕng như mӝt thӭ đӗ chơi trҿ con ruӝt bӏ gãy mҩt bánh xe, đӭt mҩt dây
cót« Hình dáng bên ngoài vүn còn đҩy nhưng không cӱ đӝng đưӧc nӳa«
(«)
 "Ӣ hiӅn gһp lành". Đҥo lý này tôi đưӧc dҥy dӛ tӯ thuӣ ҩu thơ. Nhưng khi nhұn đưӧc tin
Tuân NguyӉn chӃt vì tai nҥn giao thông, niӅm tin vào đҥo ìý này lung ìay trong tôi. Tôi đau đӟn
tӵ hӓi: "Ngưӡi bҥn thân thiӃt cӫa tôi sӕng hiӅn đӃn như vұy, tҥi sao chӍ gһp toàn điӅu dӳ?".
Sau ngày đҩt nưӟc thӕng nhҩt đưӧc ít lâu, mӝt ngưӡi hӑc trò cũ cӫa Tuân tӯ Sài Gòn ra Hà
Nӝi, tìm gһp thҫy và nói: "Thưa thҫy, hiӋn nay em là HiӋu trưӣng mӝt trưӡng vӯa hӑc vӯa làm.
NӃu thҫy chuyӇn vào Sài gòn, em xin hӭa sӁ bӕ trí thҫy vào làm viӋc ӣ trưӡng, đưa thҫy vào biên
chӃ. Như vұy thҫy sӁ có lương tháng đӅu đһn, và có mӝt chӛ ӣ tӱ tӃ trong khu tұp thӇ cӫa cán bӝ
trưӡng. Em tin rҵng chӍ mҩt mӝt thӡi gian ngҳn, cuӝc sӕng cӫa thҫy sӁ đi vào әn đӏnh, và thҫy có
thì giӡ đӇ thӵc hiӋn tác phҭm mà suӕt đӡi thҫy mơ ưӟc".
Vӧ chӗng Tuân NguyӉn nghe theo lӡi khuyên cӫa bҥn hӳu, quyӃt đӏnh vào cư trú ӣ Sài
Gòn. Tuân đӇ lҥi gian buӗng cho ngưӡi chӫ cũ, cũng vӟi giá bán 600 đӗng; mһc dҫu lúc này giá
nhà đang lên, có thӇ bán lҥi cho ngưӡi khác tӯ 800 đӃn 1.000 đӗng. Tuân nói:
- Mình mua cӫa ngưӡi ta sáu trăm, mình có quyӅn gì đưӧc bán lҥi mӝt nghìn?
Chúng tôi đành cưӡi trưӟc lý lӁ gàn dӣ cӫa cұu ta. Tôi nói:
- Cұu là ngưӡi cӫa thӡi Nghiêu Thuҩn còn sót lҥi trên thӃ gian này.
Trưӟc hôm vӧ chӗng Tuân lên tàu liên vұn vào Nam, chúng tôi dӑn sҥch gian buӗng đӇ trҧ
lҥi cho chӫ cũ, và tә chӭc mӝt buәi liên hoan tiӉn đưa. Bҥn hӳu đӃn dӵ ngӗi chұt kín gian buӗng.
Ngưӡi nào cũng mang theo quà bánh, áo quҫn, tiӅn, thơ, tranh« tһng hai vӧ chӗng làm vӕn dҳt
lưng. TiӋc chia tay chӍ có mҩy chai rưӧu trҳng, mӝt ít lҥc rang.
Tôi nhӟ, hôm đó tôi mang tҩt cҧ sӕ tiӅn bán cá đӏnh đưa vӅ cho vӧ, biӃu vӧ chӗng Tuân.
Đâu chӍ có hơn chөc đӗng, toàn tiӅn lҿ nhàu nát và tanh sӵc mùi cá. Tuân hӓi:
- Cұu không có thơ tһng mình à? Bây giӡ mình lҥi thҩy yêu nhӳng bài thơ tràng giang đҥi
hҧi, sһc mùi lính tráng cӫa cұu.
Tôi cưӡi:
- Bҥn hӳu hôm nay đã làm thơ vӅ cұu quá hay. Nói như kiӇu Lý Bҥch hôm đӏnh đӃn đӅ thơ
ӣ Hoàng Hҥc lâu: "Trưӟc mһt có Tuân NguyӉn, nhưng vì thơ cӫa bҥn hӳu đã xӃp đҫy nhà, nên
không thӇ nói nên lӡi". Sau khi uӕng cҥn ba chén đҫy, niӅm cҧm hӭng thơ chӧt oà đӃn trong tôi.
Tôi nói:
- Tôi không làm nәi thơ đӇ tһng hai vӧ chӗng cұu, nhưng chӧt nghĩ đưӧc mҩy vҫn nôm na,
tһng gian buӗng khӕn khó này.
Có nơi nào trên trái đҩt này
Mұt đӝ nhà thơ như ӣ đây ~
Ba thưӟc vuông sáu nhà thơ ngӗi
Hai phҧi đӭng vì không đӫ chӛ«
Có nơi nào trên trái đҩt này
Mұt đӝ cô đơn như ӣ đây ~
Mӝt đám trҿ bơ vơ không nhà cӱa
 Sӕng bҵng thơ đau vӟi rưӧu cay«
Có nơi nào trên trái đҩt này
Mұt đӝ yêu thương như ӣ đây?
Mӛi tҩc đҩt có mӝt ngưӡi quǤ gӕi
Dâng trái tim và nưӟc mҳt
Cho nӛi đau cӫa cҧ loài ngưӡi.:.
Có nơi nào trên trái đҩt này?
Có nơi nào trên trái đҩt này?
Có nơi nào trên trái đҩt này?
Mӝt buәi chiӅu cuӕi tháng ba âm lӏch 1981, mӝt buәi chiӅu đӏnh mӋnh - đúng vào năm
Tuân bӕn mươi chín tuәi«, cұu ta đҥp chiӃc xe mini tòng tӑc đi lҩy báo vӅ cho sҥp báo cӫa vӧ.
Xҩp báo xӃp đҫy trưӟc giӓ xe. Đưӡng phӕ Sài Gòn xe cӝ như mҳc cӱi. Tuân đҥp rҩt chұm, gҫn
sát lӅ đưӡng. Cұu ta biӃt mình có tұt vӯa đҥp xe vӯa nghĩ ngӧi miên man, lҥi thêm cұn thӏ nһng
nên "tránh xe chҷng xҩu mһt nào". ĐӃn mӝt quãng đưӡng vҳng, Tuân đҥp xe nhanh hơn. Mӝt
chiӃc xe tҧi cài sӕ lùi, vӯa lùi vӯa bóp còi inh ӓi. Tuân NguyӉn không nghe thҩy gì. Có lӁ cұu ta
còn mê mҧi nghĩ đӃn mӝt ý thơ hoһc mӝt chi tiӃt tiӇu thuyӃt chӧt ұp đӃn trong đҫu« Cұu ta cӭ
mҧi miӃt đҥp xe, và đҥp thҷng đӃn đít thùng xe. Cұu ta bӛng thҩy trán mình va phҧi vұt gì cưng
cӭng. Chưa kӏp hiӇu vұt gì thì cұu ta đã ngã lăn ra lӅ đưӡng, kính trҳng văng mӝt nơi, xҩp báo
văng khӓi giӓ xe.
Ngưӡi lái xe hӟt hҧi phanh xe lҥi, bánh xe sau cách Tuân đâu chӍ hơn mӝt mét.
Ngưӡi lái xe giúp Tuân đӭng lên, lo lҳng hӓi:
- Ông có sao không? Tuân nói không sao, chӍ thҩy đҫu váng vҩt. - Tôi bóp còi liên tөc mà
sao ông không nghe tiӃng? - Xin lӛi anh, tҥi tôi đãng trí« Tҩt cҧ là lӛi tҥi tôi - Tuân ҩp úng.
Ngưӡi lái xe ngơ ngác nhìn nҥn nhân cӫa mình. Có lӁ đây là lҫn đҫu tiên trong lӏch sӱ tai nҥn
giaĐ thông ngưӡi bӏ đөng xe lҥi đi xin lӛi tài xӃ. "Hay ông ta bӏ bӋnh tâm thҫn?" Mӝt ý nghĩ
thoáng hiӋn trong đҫu anh tài xӃ. Bây giӡ tӕt nhҩt là lên xe phóng đi, tránh đưӧc mӑi chuyӋn rҳc
rӕi rҫy rà. Nhưng cái vҿ hiӅn lành đӃn ngơ ngác cӫa nҥn nhân đã giӳ chân anh ta lҥi.
- Ông công tác gì?
- Tôi chҷng công tác gì cҧ. Tôi làm« thơ - Tuân lau cҥp kính trҳng, trҧ lӡi - May quá, nó
văng xa thӃ mà không vӥ.
- Nhà ông ӣ đâu, đӇ tôi đưa ông vӅ?
Tuân nói đӏa chӍ nhà mình, rӗi xua tay:
- Tôi vӅ mӝt mình đưӧc, nhà tôi ӣ gҫn đây thôi. Anh cӭ lái xe đi, chҳc anh đang có viӋc
vӝi.
Tuân đҥp xe vӅ nhà, kӇ cho vӧ nghe chuyӋn vӯa xҧy ra. Vӯa ngӗi xuӕng mâm cơm, cұu ta
bӛng thҩy buӗn nôn. Tuân bӓ bát đũa, lên giưӡng nҵm, rӗi mӝt cơn sӕt bҳt đҫu. Đêm đó Tuân
chìm vào mê sҧng.
 Sáng hôm sau, Phương Thúy đưa Tuân vào cҩp cӭu ӣ BӋnh viӋn Chӧ Rүy. Sau khi khám
nghiӋm, bác sĩ cho biӃt Tuân bӏ xuҩt huyӃt não. Suӕt mӝt tuҫn liӅn, Tuân NguyӉn lúc mê, lúc
tӍnh.
Ngưӡi lái xe tìm đӃn thăm nҥn nhân cӫa mình ӣ bӋnh viӋn. NhiӅu lҫn anh ta xin vӟi vӧ và
bҥn hӳu nҥn nhân cho đưӧc chӏu hӃt phí tәn, nӃu cҫn phҧi thӵc hiӋn ca mә. Nhưng bác sĩ lҳc đҫu:
"Muӝn mҩt rӗi!".
ChiӅu ngày 27 tháng 3 âm lӏch, Tuân NguyӉn trút hơi thӣ cuӕi cùng trên giưӡng bӋnh viӋn.
Trưӟc khi chӃt, Tuân chӍ đӇ lҥi đӝc mӝt lӡi trăn trӕi:
- Đӯng bҳt tӝi ngưӡi lái xe. Cái kӃt cөc buӗn thҧm này là lӛi tҥi tôi« Tôi là ngưӡi có lӛi«
Nghe Phương Thúy và bҥn hӳu kӇ lҥi giây phút cuӕi cùng cӫa Tuân, tôi bàng hoàng chӧt
nhӟ lҥi hôm Tuân vӅ chơi vӟi tôӍ ӣ Nghi Tàm.
Hôm đó Tuân ӣ lҥi vӟi tôi suӕt ngày.
Tuân nói:
- Mình đӏnh viӃt mӝt bài thơ dài, nhan đӅ: Tôi có lӛi. Tuân nói rõ thêm: chӳ Tôi ӣ đây phҧi
viӃt hoa. Vì Tôi ӣ đây là nghӋ sĩ và trí thӭc chân chính cӫa đҩt nưӟc. Tôi có trách nhiӋm vӟi tҩt
cҧ nhӳng lӛi lҫm, nhӳng oan uәng, đӟn đau, nhӳng xҩu xa, hèn mҥt, đáng lăng nhөc và xúc
phҥm con ngưӡi. Trong mӑi chuyӋn, chính Tôi là ngưӡi có lӛi. Vì Tôi chưa đem hӃt sӭc mình
thӵc hiӋn sӭ mӋnh cao cҧ mà Thưӧng đӃ đã đһc trao cho ngưӡi nghӋ sĩ.
_
 - .
(1) Ki͋m tra
u‹ +
  FG <= +$  
Nӝi dung bài này đã đưӧc báo TiӅn Phong chӫ nhұt đăng 2 kǤ, sӕ 47- 48 năm 1992 vӟi tӵa
đӅ "Bҧn trưӡng ca năm xưa" (hay tư liӋu mӟi vӅ 17 bӝ hài cӕt vӯa tìm thҩy ӣ HuӃ) nhưng bӏ lưӧc
bӟt. Cũng nӝi dung này, tháng 5/1993, Nxb Trҿ đã xuҩt bҧn vӟi tӵa đӅ "Bҧn hùng ca vӅ 17 anh
hùng VӋ quӕc đoàn" (Tӫ sách Tuәi hӗng). Bài này chúng tôi in theo bҧn gӕc chӳ viӃt tay cӫa
Phùng Quán tһng cho Chi Đoàn TNCS HCM cӫa UBKHKT TӍnh Bình Trӏ Thiên (cũ) sau đҩy
đưӧc trao lҥi cho nhà văn NguyӉn Khҳc Phê lưu giӳ. (Chú thích cӫa Ngô Minh)
Dҥ thưa văn hӳu NguyӉn Đҳc Xuân cùng các chiӃn hӳu Trung đoàn Trҫn Cao Vân cũ. Mӟi
đây do tình cӡ tôi đưӧc đӑc bài viӃt cӫa văn hӳu đăng trên trang nhҩt báo Lao Đӝng chӫ nhұt ra
ngày 7-7-1992, thuұt lҥi mӝt sӵ kiӋn làm chҩn đӝng cҧ thành phӕ HuӃ. Và sӵ kiӋn này có mӝt chi
tiӃt nhӓ liên quan đӃn bҧn thân tôi:
"Ngày 4-6-1992, trong lúc đào đҩt cҧi tҥo mӝt công trình phө cӫa cơ quan Uӹ ban Khoa
hӑc Kӻ thuұt tӍnh Thӯa Thiên HuӃ, công nhân xây dӵng bҩt ngӡ chҥm phҧi 17 bӝ hài cӕt nҵm lүn
vӟi súng, đҥn, lӵu đҥn, dao găm, kiӃm Nhұt, khóa thҳt lưng, mũ sҳt«Trong mưӡi bҧy bӝ, có mӝt
bӝ to lӟn quá cӥ; và mӝt bӝ khác nơi xương ӕng tay đeo lӫng lҷng mӝt cái "lұp lҳc" bҵng nhôm
có khҳc chӳ: "Phùng Huҩn- VQĐ.Thuұn Hóa". Bài báo ghi chú: "Phùng Huҩn là bác cӫa nhà văn
"Tuәi thơ dӳ dӝi" Phùng Quán. Chính nhӡ di vұt này mà nhӳng ngưӡi khai quұt xác đӏnh ngay
đưӧc đây là hài cӕt cӫa quân ta. "VQĐ" là VӋ quӕc đoàn. Ngày 16-6, mӝt cuӝc tӑa đàm khoa hӑc
đưӧc tә chӭc tҥi hiӋn trưӡng khai quұt và đã nhҩt trí mӝt sӕ nét đҥi cương: "Mưӡi bҧy bӝ hài cӕt
là Trung đӝi 9, TiӇu đoàn TiӃp phòng quân, Trung đoàn Trҫn Cao Vân, nay là Trung đoàn 101,
sư đoàn 325. Trung đӝi trưӣng là NguyӉn Ngӑc Giao, chính trӏ viên là Vĩnh Tұp« đã hy sinh
trong nhӳng ngày toàn quӕc kháng chiӃn, năm 1946. Nhưng ai đã chôn cҧ mӝt trung đӝi VӋ quӕc
đoàn mà mãi 46 năm sau, hoàn toàn do tình cӡ mà phát hiӋn đưӧc? Theo ý kiӃn cӫa mӝt sӕ ngưӡi
tham dӵ cuӝc tӑa đàm, là do chính đӗng đӝi cӫa hӑ chôn; nhưng không may sau đó nhӳng ngưӡi
chôn hӑ cũng hy sinh luôn, nên không còn ai biӃt chuyӋn này nӳa«".
Nhân sӵ kiӋn này tôi có đôi điӅu muӕn thưa chuyӋn cùng văn hӳu và nhӳng đӗng đӝi cũ
cӫa tôi.
Tôi chӍ là mӝt ngưӡi lính già thҩt hӑc, mù tӏt vӅ mӑi khoҧn khoa hӑc. Nhưng tôi cҧ quyӃt
rҵng, Trung đӝi VӋ quӕc đoàn này không phҧi do đӗng đӝi cӫa hӑ chôn. Vì mӝt ìӁ giҧn đơn là
nhӳng ngưӡi lính chúng tôi nhӳng ngày đó không bao giӡ chôn đӗng đӝi cӫa mình vӟi vũ khí.
"Súng là vӧ, đҥn là con" là đҥo lý chiӃn trұn cӫa chúng tôi ngày đó. Không ai đem chôn "vӧ con"
cùng vӟi ngưӡi lính chӃt trұn. Có mӝt nhà thơ đã tӯng viӃt "ChӃt còn trao súng đҥn cho nhau".
Vұy thì ai chôn?
Đӑc bài báo cӫa văn hӳu, rӗi sau đó đưӧc xem ҧnh cӫa Trung đӝi trưӣng NguyӉn Ngӑc
Giao và chính trӏ viên Vĩnh Tұp và nhiӅu bӭc ҧnh chөp các góc đӝ cӫa khuôn viên khai quұt,
cùng vӏ trí và đӏa điӇm cơ quan Uӹ ban KHKT (18- Hà Nӝi, HuӃ), toàn thân tôi ӟn lҥnh. Tôi
bӛng nhӟ lҥi tҩt cҧ«
Cách đây trên ba mươi năm có lҿ, trong nhӳng ngày gian khó nhҩt cӫa đӡi mình, trong nӛi
buӗn bã và thҩt vӑng khôn cùng, tôi khӣi công viӃt mӝt thiên hùng ca« "Có nhӳng phút ngã
lòng- tôi vӏn câu thơ mà đӭng dұy". Thiên hùng ca kӇ lҥi mӝt câu chuyӋn có thұt, nhӳng ngưӡi
anh hùng có thұt. Hơn nӳa, nhӳng ngưӡi anh hùng mà tôi quen biӃt, và tôi có mӕi hàm ơn sâu
nһng vì mӝt lҫn hӑ đã cӭu tôi« thoát khӓi đҥn đҥi liên giһc trong trұn đánh kinh hӗn vào vӏ trí
MiӉu Đҥi Càng« Năm đó tôi vӯa tròn 14 tuәi, là đӝi viên Đӝi thiӃu niên trinh sát cӫa Trung
đoàn Trҫn Cao Vân, mà tôi có dӏp kӇ lҥi sӵ tích cӫa toàn đӝi trong tiӇu thuyӃt Tuәi thơ dӳ dӝi.
Không có hӑ chҳc xương thӏt tôi cũng mөc nát tӯ lâu, như xương thӏt các bҥn tôi trong truyӋn:
QuǤnh-sơn-ca, Vӏnh-sưa, Bӗng-da-rҳn«
Thiên hùng ca gӗm 10 chương, khoҧng nghìn câu thơ, vӟi mӝt Khai tӯ và mӝt Hұu tӯ. Tӯ
năm 1958 đӃn năm 1988, tôi mҳc phҧi khә nҥn văn chương. Tôi bӏ mҩt quyӅn in sách nên thiên
hùng ca chӏu chung sӕ phұn vӟi nhiӅu tác phҭm khác cӫa tôi: Mӕi xông! Nghìn câu thơ nay tôi
không còn nhӟ nӳa (ba mươi năm có le rӗi còn gì?). Nhưng cӕt truyӋn, đoҥn Khai tӯ và lác đác
dăm câu thơ, đoҥn thơ khҳc hӑa ý tưӣng chính, tôi vҫn còn nhӟ như in«
m̭t nưͣc ta đâu chͳng ̭y nghĩa trang!
mâu chͳng ̭y ṋm m͛ li͏t sĩ!
H y đi tͳ ̫i Nam Quan
Th̻ng đ͇n t̵n Hàng dương Côn m̫o
Nh̿t lên tͳng hòn đ̭t n͇m xem
 Có hòn nào không hăng n͛ng v͓ máu?
Đó là đoҥn Khai tӯ cӫa Thiên hùng ca HUYӊT LӰA CHÔN CHUNG?
Ngày đó« Cӕ đô núi Ngӵ sông Hương trҫm mһc, hiӅn hòa, bӛng nәi giұn, vùng dұy dӵng
chiӃn lũy chӕng giһc ngoҥi xâm. Trên vӯng trán xanh ngӑn núi Tam Thai sáng rӵc lên dòng chӳ
xӃp bҵng đá vôi: Thà chӃt không quay lҥi đӡi nô lӋ!. Trung đoàn VӋ quӕc quân Trҫn Cao Vân,
quân chӫ lӵc cӫa Thӯa Thiên, gan dҥ, khí phách "QuyӃt tӱ cho Tә quӕc quyӃt sinh" có thӯa,
nhưng vũ khí thì quá thiӃu. Hӑ đưӧc trang bӏ phҫn lӟn là súng khai hұu, mút-cơ-tông, mã tҩu,
dao găm, lӵu đҥn nӝi hóa mưӡi quҧ chӍ nә hai ba, mìn ba càng, chai xăng ngâm kӃp«và cҧ rơm
rҥ và ӟt bӝt đӇ xông giһc cho chӃt ngҥt như kiӇu xông chuӝt. Vũ khí hҥng nһng cӫa Trung đoàn
là mӝt khҭu sơn pháo 75 ly, mӝt máy ngҳm, đưӧc gӑi mұt danh là "Ông già Bҧy lăm". Bӣi vұy,
muӕn tiêu diӋt đưӧc quân xâm lăng đưӧc trang bӏ đӃn tұn răng vũ khí hiӋn đҥi, xe tăng, máy
bay« VӋ quӕc đoàn không còn cách nào khác là phҧi liӅu thân.
Đoàn vӋ quӕc quân mӝt lҫn ra đi«Nào có mong chi đâu ngày trӡ vӅ«Ra đi ra đi bҧo tӗn
sông núi« Ra đi ra đi thà chӃt không lui«
Cҧ Trung đoàn Trҫn Cao Vân đã hát như vұy trưӟc giӡ xuҩt kích. Ban chӍ huy mһt trұn
ngày đó mà mӝt sӕ ngưӡi hiӋn nay còn sӕng: Hoàng Anh, Trҫn Hӳu Dӵc, Hà Văn Lâu«, quyӃt
đӏnh tuyӇn chӑn nhӳng chiӃn sĩ gan dҥ nhҩt, dám liӅu thân nhҩt, thành lұp nhӳng đơn vӏ cҧm tӱ
quân. Cҧm tӱ quân lãnh nhiӋm vө đêm đêm luӗn sâu vào tұn sào huyӋt giһc, đánh cұn chiӃn bҵng
dao găm, lưӥi lê, lӵu đҥn, dùng mìn ba càng; bom tӵ tҥo phá huӹ xe tăng, đҥi bác; dùng chai
xăng ngâm "kӃp" đӕt phá các kho hàng« Trong sӕ nhӳng đơn vӏ cҧm tӱ quân có Trung đӝi do
anh Ngӑc chi huy, và mӝt chính trӏ viên rҩt trҿ con nhà Hoàng tӝc, nәi tiӃng gan liӅu và đánh cұn
chiӃn giӓi. Trong thiên hùng ca, trung đӝi trưӣng Ngӑc còn có biӋt danh "Ngưӡi-yêu-nưӟc-
khәng-lӗ" vì tҫm vóc anh đһc biӋt cao lӟn. Anh đӭng trong hàng quân thưӡng cao vưӧt đӗng đӝi
mӝt đҫu và mӝt vai. Quê anh ӣ miӅn Bҳc. Anh đӃn mһt trұn HuӃ trong đoàn quân Nam tiӃn. Anh
luôn đӝi chiӃc mũ sҳt chiӃn lӧi phҭm thӫng mӝt lӛ toang hoác trưӟc trán giӕng hình cái miӋng
cưӡi ngҥo, vӯa cưӡi vӯa hát: Trông chӃt cưӡi ngҥo nghӉ« Anh che bӟt cái miӋng- sҳt cưӡi ngҥo
bҵng chiӃc quân hiӋu ngôi sao vàng trên nӅn đӓ hình trăng. Khҭu tiӇu liên "Tuyn" anh khoác trên
vai nom như khҭu súng đӗ chơi. Đôi giày ba-ta ngoҥi cӥ anh đi nom như hai chiӃc xuӗng« Mӝt
con ngưӡi có tҫm vóc như vұy tưӣng chӯng hét phҧi sұp cҫu Trưӡng TiӅn như Trương Phi hét
sұp cҫu Tràng Bҧn. Nhưng hoàn toàn ngưӧc lҥi, anh nói năng dӏu dàng, nhӓ nhҽ, ngay cҧ khi
đӭng trưӟc hàng quân phә biӃn lӋnh chiӃn đҩu. Và giӳa câu nói anh thưӡng chen vào mӝt vài
tiӃng Tây như thói quen nhӳng ngưӡi có hӑc thӡi đó. Anh thương tөi liên lҥc nhóc chúng tôi lҳm.
Anh nҥt nӝ la mҳng khi bҳt gһp chúng tôi chҥy liên lҥc, ngҥi đưӡng xa, liӅu lĩnh chҥy tҳt qua
nhӳng đưӡng phӕ trong tҫm súng cӫa giһc. Giӕng hӋt như mҽ chúng tôi ngày còn ӣ nhà nҥt nӝ la
mҳng khi bҳt gһp chúng tôi trèo tít lên ngӑn cây bҳt tә chim: "Lҫn sau mà anh còn trông thҩy các
em chҥy tҳt qua mҩy đưӡng phӕ đó, anh sӁ dùng que thông nòng súng quҩt cho nát mông đít!"
Trұn đánh vӏ trí miӉu Đҥi Càng đêm đó trӡi mưa rét. Tӕi như bưng. Trung đӝi anh Ngӑc là
lӵc lưӧng chӫ công, đưӧc Mһt trұn tăng cưӡng hӓa lӵc gҩp đôi, lĩnh nhiӋm vө sӁ đánh vào điӇm
xung yӃu nhҩt cӫa vӏ trí. Tôi và thҵng Bӗng-da-rҳn chҥy liên lҥc truyӅn tin. Hai đӭa chӭng nào
vүn tұt ҩy, ngҥi chҥy đưӡng vòng, rӫ nhau chҥy tҳt theo con đưӡng mà anh Ngӑc đã ra lӋnh cҩm
vì nҵm trong tҫm đҥn súng máy cӫa giһc và đӏa hình trӕng trơn. Chҥy đưӧc hai phҫn đưӡng thì
vҩp phҧi đèn pha giһc quét kiӇm soát dӑc đưӡng. Chúng tôi vӯa kӏp nҵm sҩp xuӕng lӅ đưӡng,
đҥn đҥi liên cua đӏch đã kêu chiu chíu trên đҫu, cày tung đҩt đá quanh chӛ nҵm. Đҥn bay mӝt lúc
mӝt dày đһc và hҥ thҩp xuӕng chӍ còn cách ngưӡi chúng tôi vài gang tay. Trong mӝt nӛi hoҧng
sӧ ghê gӟm, chúng tôi cùng kêu thét lên: "Các anh ơi, cӭu em vӟi!". Trung đӝi trưӣng Ngӑc lúc
này đã áp sát đưӧc đӃn vӏ trí tҩn công. Nghe chúng tôi hoҧng loҥn kêu cӭu, anh Ngӑc liӅn chӍ
huy trung đӝi nhào trӣ lҥi con đưӡng chúng tôi đang nҵm bҽp dí chӡ chӃt. Anh hô trung đӝi dӗn
hӃt hӓa lӵc bҳn xҧ vào phía hai nòng đҥi liên đang chӟp lӱa. Trưӟc sӵ phҧn công bҩt ngӡ, hai
khҭu đҥi liên vөt câm chӯng mӝt phút, đӫ thӡi giӡ cho hai đӭa chúng tôi chӗm dұy, nhҧy vӑt
xuӕng con hào đҫy nưӟc mưa phía bên kia lӅ đưӡng« Sӵ cӕ này đã làm lӝ kӃ hoҥch đánh vӏ trí
trưӟc giӡ nә súng. Các đơn vӏ phҧi rút vӅ. Hai đӭa tôi theo trung đӝi anh Ngӑc rút vӅ đӏa điӇm
giҩu quân. Vӯa kéo xuӕng tҫng hҫm chiӃu sáng lӡ mӡ bҵng ngӑn đèn bão treo ӣ góc hҫm, đã
thҩy ông ĐiӇu, tiӇu đoàn trưӣng TiӃp phòng quân đӭng chӵc sҹn giӳa nhà. Ông xuҩt thân là lính
khӕ xanh, tҫm vóc nhӓ con, tính nóng như lӭa, hay thét lác và đôi khi đánh đұp lính. Nét mһt ông
giұn phӯng phӯng. Vӯa nhìn thҩy anh Ngӑc, ông đã hét toáng lên: "Ai cho phép anh đưӧc thay
đәi kӃ hoҥch tҩn công? Tôi sӁ xӱ bҳn anh tҥi chӛ!" Ông đưa tay chөp lҩy báng súng lөc đeo bên
hông. Anh Ngӑc bưӟc sҧi mӝt bưӟc đӃn sát bên ông, đưa bàn tay hӝ pháp nҳm chһt lҩy cә tay
ông đang đӏnh rút súng. Anh nói dҵn giӑng: "Đӗng chí tiӇu đoàn trưӣng, tôi yêu cҫu đӗng chí
dҽp thói quân phiӋt! Hãy bình tĩnh nghe tôi nói đây! Đӗng chí coi viӋc hҥ cái vӏ trí cӫa bӑn chó
chӃt ҩy hơn mҥng sӕng hai thҵng nhӓ này hay sao?". Anh đưa tay trӓ hai đӭa chúng tôi đang
đӭng run rҭy nép sát vào nhau ӣ góc tҫng hҫm. "Tôi sӁ đưa đӗng chí ra xét xӱ trưӟc tòa án
binh!". Ông ĐiӇu rít lên và sҫm sұp nӋn giày đinh cӗm cӝp quay ngoҳt ra cӱa tҫng hҫm. Hai đӭa
chúng tôi nháy nhau và đӏnh chuӗn theo ông. Nhưng anh Ngӑc quát (tôi chưa bao giӡ nghe anh
quát to đӃn vұy): "Hai chú đӭng lҥi đó! Nҵm sҩp xuӕng nӅn!". Anh rút cái que thông nòng súng,
dҵn giӑng: "Bao nhiêu lҫn tôi đã ra lӋnh cho các chú tuyӋt đӕi không đưӧc chҥy tҳt qua nhӳng
con đưӡng cҩm. Tҥi sao các chú không tuân lӋnh? ChӍ vì các chú mà lӥ mҩt mӝt trұn đánh lӟn.
Tôi phҥt các chú theo kӹ luұt VӋ quӕc đoàn!" Anh quҩt chúng tôi mӛi đӭa ba que thông nòng
súng, quҳn mông đít. "Cho các chú đӭng lên, và vӅ đi!". Anh nhìn theo chúng tôi leo lên các bұc
cӱa tҫng hҫm, nói vӟi chính trӏ viên: "Tôi phҧi lên gһp anh Lâu, yêu cҫu anh đưa hӃt tөi nhóc này
ra khӓi mһt trұn, gӱi ra ngoài vùng tӵ do cho đi hӑc. Chӛ cӫa chúng đâu phҧi ӣ đây«". Nhưng
anh chưa kӏp làm điӅu đó thì sӵ cӕ quan trӑng nhҩt cӫa đӡi ngưӡi lính đã xҧy. Cҥnh nhân vұt anh
Ngӑc là nhân vұt chính trӏ viên trung đӝi con nhà Hoàng tӝc, ngưӡi đҧng viên cӝng sҧn đӝc nhҩt
trong đơn vӏ. Tôi đһt biӋt danh cho anh là "Chàng-cӝng-sҧn-mӋ". Nhân vұt mà tôi mҩt nhiӅu
công sӭc nhҩt đӇ miêu tҧ và khҳc hӑa tính cách vӟi cҧ trăm câu thơ, là nhân vұt chiӃn sĩ Anh tên
là Phùng Huҩn, xuҩt thân nông dân quê ӣ làng Thanh Thuӹ Thưӧng. Phùng Huҩn yêu mӝt cô gái
làng sҳp làm lӉ cưӟi. Mһt trұn HuӃ bùng nә, anh hoãn ngày cưӟi, cùng nhiӅu trai làng xung
phong gia nhұp VӋ quӕc đoàn. Anh đưӧc tuyӇn chӑn vào cҧm tӱ quân«
Bài thơ HÔN là đoҥn thơ tôi trích ra tӯ thiên hùng ca ҩy. (Bài thơ này nhiӅu lҫn đăng trên
báo, và mӟi đây đưӧc in trong tuyӇn tұp Parorama de la Littérature Vietnamism do dӏch giҧ Hӳu
Ngӑc dӏch ra tiӃng Pháp: (Le Baiser):
 Em ơi r̭t có th͋
Önh ch͇t giͷa chi͇n trưͥng
môi môi tươi đ̩n xé
Chưa bao giͥ đưͫc hôn!
Nhưng dù ch͇t em ơi
Yêu em anh không th͋
Hôn em b̹ng đôi môi
Cͯa m͡t ngưͥi nô l͏!
Đó là lӡi cӫa Phùng Huҩn nói vӟi vӧ chưa cưӟi trưӟc giӡ xung trұn. Phùng Huҩn là bác hӑ
cӫa tôi. Trong thiên hùng ca tôi không nói chi tiӃt này, chi miêu tҧ mӛi lҫn chúng tôi đӭng cҥnh
nhau, cҧ đơn vӏ ai cũng lҫm là hai anh em ruӝt. Vì chúng tôi giӕng nhau như hai cөc bùn móc
dưӟi ruӝng sâu lên. Dù đã đưӧc che kín quân phөc và ưӟp mùi chiӃn trұn, nhưng cҧ con ngưӡi
Phùng Huҩn và tôi vүn bӕc ra đұm đһc mùi bùn, mùi cӭt trâu, mùi rơm rҥ ӫ mөc, mùi áo quҫn
chҵm vá đҫy rұn và ưӟt sũng mӗ hôi, mùi bình dân hӑc vө« Trong đӝi cҧm tӱ, Phùng Huҩn
đưӧc phân công vào tә "vũ khí nһng".
Vũ khí nһng Phùng Huҩn phө trách là mӝt cһp đҫu đҥn đҥi bác 75 ly tӏt ngòi đưӧc công
binh xưӣng biӃn báo thành mìn đánh xe tăng. Hai trái đҥn đӵng trong cái rӑ heo đưӧc đan bҵng
tre cұt, dây đeo bӋn bҵng dây điӋn thoҥi to bҵng ngón tay cái. Phùng Huҩn chăm sóc hai trái đҫu
đҥn còn hơn ngày còn đi cày thuê ӣ làng, chăm sóc con trâu đӵc tên là ô, nuôi rӁ cӫa mӝt nhà
giàu. Phùng Huҩn gӑi nӵng chúng là "Hai thҵng đҿ sinh đôi cӫa tau". HӉ rҧnh rӛi phút nào là
Phùng Huҩn lҥi lôi "cһp con sinh đôi" trong rӑ heo ra, lau chùi bҵng mӥ súng, dҫu "luyn", làm
chúng bóng ngӡi lên, soi gương đưӧc Anh em trong đӝi thưӡng xúm lҥi trêu chӑc: "Cұu lau chùi
nhiӅu rӭa, có ngày tөi hҳn mòn thӫng, thuӕc súng trong bөng chҧy ra hӃt, thành hai trái đҥn tӝng-
bӝng«"
Tә "vũ khí nһng" là siêu cҧm tӱ, nên mӛi chiӃn sĩ đưӧc mһt trұn cҩp phát mӝt chiӃc "lұp
lҳc" bҵng nhôm cӭng, trên mһt khҳc tên hӑ, dây đeo bҵng thép không rӍ, đӇ lӥ hy sinh xác ngưӡi
nӑ khӓi lan vӟi xác ngưӡi kia. Các anh "vũ khí nһng" rҩt hãnh diӋn vӟi viӋc cҩp phát ưu tiên này.
Trӡi rét căm căm mà anh nào cũng xҳn cao tay áo quân phөc đӇ khoe. Tôi còn nhӟ trong thiên
hùng ca tôi viӃt cҧ mӝt đoҥn thơ dài vӅ nhӳng chiӃc "lұp lҳc" này và nhӳng chiӃn sĩ đeo nó trên
cưӡm tay. Tôi gӑi chúng là cӫa hӗi môn cӫa cuӝc chiӃn tranh VӋ quӕc tһng cho nhӳng đӭa con
hiӃu nghĩa tình nguyӋn kӃt duyên vӟi Tӱ Thҫn!
Mӝt buәi sáng, mһt trұn HuӃ chìm trong mưa. Bùn đҩt lép nhép trong các chiӃn hào. Tôi tӯ
chӍ huy sӣ Mһt trұn chҥy liên lҥc xuӕng trung đӝi anh Ngӑc đưa mұt khҭu chiӃn đҩu đêm hôm
đó. Mұt khҭu đӵng trong phong bì dán kín, có gҳn xi, con dҩu đӗng cӫa Mһt trұn đóng lên xi
đҧm bҧo tuyӋt mұt. Phùng Huҩn ngoҳc tay gӑi tôi: "Bê! Bê." (tên gӑi tôi ngày còn ӣ nhà), rӗi ghé
sát tai tôi nói nhӓ: "Tӕi ni đơn vӏ tau đi cҧm tӱ vӏ trí nhà hàng Sap- phăng-xông (Bây giӡ là cӱa
hàng Bách hóa sӕ 1, thành phӕ HuӃ), Mһt trұn sӁ đãi tөi tau mӝt bӳa thӏt bò, thӏt heo vӟi xôi ӣ
sân chùa Vҥn Phưӟc. ĐӇ lӥ có chӃt thì anh em đưӧc chӃt no. Tҳt mһt trӡi, mi nhӟ chҥy xuӕng mà
ăn chӵc". Tөi liên lҥc nhóc chúng tôi, hӉ nghe nói đưӧc ăn thì có phҧi chui qua lưӟi lӱa cӫa đҥn
súng máy, chúng tôi cũng chҷng tӯ. Chúng tôi thưӡng lý sӵ: "Bҳn chưa chҳc đã trúng. Trúng
chưa chҳc đã chӃt. Không trúng, không chӃt thì đưӧc ăn?".
Tôi ngӡ bӳa ăn tӕi hôm đó chính là bӳa ăn mà NguyӉn Đҳc Xuân đã kӇ lҥi trong bài báo
nói trên: "Vӧ chưa cưӟi cӫa dӗng chí Phùng Huҩn, đã 70 tuәi, tӯ xã Thuӹ Dương ( tên mӟi cӫa
làng Thuӹ Thanh Thưӧng) chӕng gұy lên thăm hài cӕt cӫa ngưӡi yêu xưa. Bà kӇ: ChiӅu đó tôi
lên đơn vӏ thăm anh ҩy. Tôi rӫ anh đi ăn hàng. Anh ҩy nói: "Tӕi ni đơn vӏ anh đi cҧm tӱ vӟi tөi
Tây. Mһt trұn hҽn đãi Trung đӝi mӝt bӳa thӏt bò thӏt heo ê hӅ. Chӯ đi ăn hàng, sӧ ngang bөng tӕi
không ăn đưӧc, phí đi. Anh ҩy nhҩt đӏnh không đi. Tôi ngó cә tay anh ҩy, hӓi: "Ngưӡi ta đeo
vòng vàng xuyӃn bҥc, anh đeo cái miӃng sҳt, miӃng chì nӟ mҫn chi rӭa?. Anh nói: MiӃng sҳt
miӃng chì ni nhưng ai đem vàng bҥc đәi, đӯng hòng tui đәi. ChӍ có mҩy thҵng lính cҧm tӱ như
tөi anh mӟi đưӧc Mһt trұn phát cho đeo. Trên ni ngưӡi ta khҳc tên hӑ, đӇ lӥ anh có chӃt, em nhұn
đúng xác anh đem vӅ chôn, không thì em lҥi chôn lӝn mӝt thҵng chӗng chưa cưӟi khác, mà cӭ
khóc hu hu: "Anh Huҩn ơi là anh Huҩn ơi« Nӥ bӓ em mà đi tӝi nghiӋp em lҳm anh nӡ«". Tôi
tưӣng anh nói bông lơn chơi ai ngӡ anh nói thiӋt«"
NӃu bӳa ăn bà kӇ lҥi vӟi văn hӳu đúng là bӳa ăn cuӕi cùng cӫa Trung đӝi cҧm tӱ ӣ sân
chùa Vҥn Phưӟc đêm đó, thì tôi còn nhӟ rҩt rõ có cҧ Trung đoàn trưӣng Hà Văn Lâu và chӍ huy
trưӣng Mһt trұn khu C, Phùng Đông« cũng là bác hӑ tôi dӵ. Bӳa ăn đêm đó rҩt lҥ. Không ӗn ào,
nhӝn nhҥo như nhӳng bӳa liên hoan thưӡng lӋ khác cӫa lính tráng chúng tôi. Cҧ trung đӝi ngӗi
ăn rҩt lһng lӁ trong ánh sáng chұp chӡn cӫa mҩy ngӑn đuӕc dҫu hӓa. Nghe đưӧc cҧ tiӃng đũa bát
chҥm lách cách. TiӃng nhai nuӕt vӝi vàng. Hӑ ăn mà nghiêm trang như hành lӉ. Hình như hӑ dӵ
cҧm mӝt điӅu gì đó vô cùng nghiêm trӑng sҳp xҭy ra trong cuӝc đӡi chiӃn trұn cӫa hӑ. Chính cái
không khí lһng lӁ bҩt thưӡng này đã tҥc khҳc vào ký ӭc tuәi thơ cӫa tôi mӝt ҩn tưӧng buӕt nhói
mà thӡi gian không thӇ làm phai mӡ«
Trұn "cҧm tӱ" vào nhà hàng Sáp-phăng-giông đêm đó không kӃt quҧ. Các anh xung phong
nhiӅu đӧt đӏnh chiӃm tҫng dưӟi rӗi dùng mìn đánh sұp ngôi lҫu. Nhưng lưӟi lӱa phòng thӫ cӫa
giһc quá dày đһc, các anh đӅu bӏ đánh bұt ra. Ba giӡ sáng, toàn mһt trұn phҧi rút quân ra ngoài.
Trung đӝi anh Ngӑc vӯa rút đӃn ngôi lҫu cҥnh nhà tên trùm mұt thám So-nhi, thì chҥm trán bӑn
giһc mai phөc sҹn ӣ đó. Chúng dàn thành thӃ gӑng kìm, kҽp chһt trung đӝi, vӟi hӓa lӵc cӵc
mҥnh, vӟi ý đӗ bҳt sӕng hoһc tiêu diӋt gӑn. Lúc này các đơn vӏ chiӃn đҩu quanh khu vӵc này đã
rút hӃt, không còn ai cӭu viӋn. Các anh ӣ vào cái thӃ đơn đӝc, mӝt chӑi mưӡi.
M͡t ta ch͙ng vͣi mưͥi th̹ng
Mưͥi con thú dͷ nó qu̯n m͡t ta«
Tôi còn nhӟ câu thơ lөc bát mӣ đҫu chương hùng ea mô tҧ trұn thӃ hiӇm nghèo này.
Năm giӡ sáng, cҧ Mһt trұn nhұn đưӧc thông báo: Trung đӝi cҧm tӱ anh Ngӑc bӏ mҳc kҽt
trên đưӡng rút lui. Các đài quan sát bí mұt đһt trên cao điӇm khu A, khu B, khu C, đưӧc lӋnh
chĩa hӃt ӕng nhòm vӅ phía khu vӵc Trung đӝi đang bӏ bao vây. Trӡi hӱng sáng. TiӃng súng vang
lên dӗn dұp dưӟi tҫng trӋt cӫa ngôi lҫu hai tҫng. Đó là mӝt ngôi lҫu mái lӧp đá đen rҩt dӕc. Trên
nóc lҩu có cây cӝt thép thu lôi nhӑn như ngӑn giáo Búp-đa. Chúng tôi đoán các anh bí thӃ phҧi
nhào vô ngôi lҫu này đӇ cӕ thӫ. TiӃng súng nә mӛi lúc mӝt căng. Cҧ tuҫn liӅn trӡi mưa tҫm tã
không ngӟt. Bҫu trӡi Cӕ đô u ám giăng kín lӟp lӟp mây chì. Sáng hôm đó tӵ dưng trӡi nҳng. Bҫu
trӡi sҥch làu mây như đưӧc ai quét dӑn, cao vút, xanh màu trӭng sáo. Rһng núi phía tây tím ngát,
in bұt lên nӅn trӡi đưӡng uӕn lưӧn sҳc gӑn như đưӧc cҳt bҵng kéo. Nҳng mӟi óng ánh như vàng
nҩu chҧy, tưӟi hào quang lên mһt sông Hương. Cây cҫu Trưӡng TiӅn ta dùng bom chһt đӭt hai
nhӏp chính giӳa, sҳt cҫu sáng rӵc lên trong nҳng như đưӧc đúc bҵng bҥc. Thӡi tiӃt HuӃ cuӕi đông
mà có mӝt ngày đҽp trӡi đӃn như vұy, thұt hiӃm. Nhìn núi, nhìn sông, nhìn thinh không lӝng lүy
trong suӕt như thuӹ tinh, chúng tôi cӭ ngӡ rҵng, chính ông Trӡi (nӃu có mӝt ông trӡi thұt) đã cӕ
tình bӕ trí mӝt ngày tuyӋt đҽp như vұy đӇ cho cҧ Mһt trұn đưӧc nhìn thұt rõ cuӝc đӑ sӭc bi hùng
cӫa nhӳng ngưӡi con quê hương "QuyӃt tӱ cho Tә quӕc quyӃt sinh".
Mưӡi giӡ sáng, tiӃng súng bҳt đҫu vang dӝi ӣ tҫng trên ngôi lҫu. Chúng tôi đoán bӑn giһc
đã chiӃm đưӧc tҫng dưӟi. Các anh phҧi rút lên tҫng trên cӕ thӫ. Đҥn súng máy các cӥ tӯ các vӏ trí
giһc xung quanh bҳn xӕi xҧ vào tҫng lҫu, vӟi cưӡng đӝ mӛi lúc mӝt tăng. TiӃng súng chӕng trҧ
tӯ trong tҫng lҫu lҿ tҿ tӯng phát mӝt, chêm mӝt vài tiӃng nә lӵu đҥn. Các cánh cӱa quanh tҫng
lҫu bӏ trúng đҥn vөt mӣ tung. Mҧnh gӛ, mҧnh kính bӏ xé nát bay chҩp chӟi trong nҳng. Đҥn các
loҥi súng cҫu vӗng rót xuӕng mái lҫu dày đһc đӃn nӛi cây cӝt thép thu lôi bӏ tiӋn phăng đӃn gӕc.
Mҧnh đá đen lӧp mái nhà văng tung tóe lүn vӟi màu khói đҥn. ChӍ chӕc lát, mái lҫu dӕc đӭng bӏ
đҥn chém phҥt, băm vҵm thҩp hҷm xuӕng.
Trung đoàn trưӡng Hà Văn Lâu thét lên trong máy điӋn thoҥi, gӑi khҭu đӝi "ông già Bҧy
lăm" bӕ trí trên lưng núi Ngӵ Bình, bҳn cҩp tұp chi viӋn cho Trung đӝi cҧm tӱ. Khҭu đӝi trưӣng
báo cáo lҥi là súng không có máy ngҳm, không thӇ nào bҳn trúng mӝt mөc tiêu quá nhӓ như vұy.
NӃu bҳn đҥn có thӇ rơi vào đҫu quân ta.
ChiӃn sĩ lӟn nhӓ trên các đài quan sát nhìn ngôi lҫu phӫ kín khói đҥn, đӅu khóc, nưӟc mҳt
nhòe nhoҽt ӕng nhòm. Anh Thân Trӑng Hàm, xuҩt thân là hӑc sinh trưӡng dòng, đưӧc Tòa
Thánh Vatican chӑn sang La Mã hӑc đӇ trӣ thành cha cӕ. Cách mҥng tháng Tám bùng nә, anh bӓ
La Mã xung phong vào VӋ quӕc đoàn, làm công tác đӗ bҧn ӣ Ban tham mưu Mһt trұn. Lúc này
anh đang đӭng trên đài quan sát cӫa tә chӭng tôi. Anh bӓ ӕng nhòm xuӕng, nưӟc mҳt lưng tròng.
Anh quǤ lên cái bao cát chҩt làm công sӵ, làm dҩu thánh, lҫm rҫm cҫu nguyӋn: "Lҥy Chúa tôi«
Con xin chӏu nhұn lãnh mӑi cӵc hình trên thӃ gian, đӇ các thӃ hӋ sinh sau chúng con không bao
giӡ còn phҧi chӭng kiӃm cҧnh tưӧng mà lúc này chúng con đang phҧi chӭng kiӃn. Mӝt bҫy lang
sói nhe nanh, dương vuӕt, thҧ sӭc cҳn xé đӗng đӝi mình ngay trưӟc mҳt, mà chúng con phҧi chӏu
cúi đҫu, khoanh tay". Nhìn gương mһt đүm lӋ nguyӋn cҫu cӫa vӏ cha cӕ hөt này, chúng tôi tӵ
nhiên cũng muӕn quǤ xuӕng cҫu nguyӋn theo« Hӭng chӏu chӯng ҩy đҥn lӱa trong tӯng ҩy thӡi
gian thì đӃn Chúa trӡi cũng phҧi nát thành cám. Nhưng lҥ lùng thay, bên trong tҫng lҫu lҥi đӝt
ngӝt vang lên tiӃng súng, tiӃng lӵu đҥn đánh trҧ, tuy thưa nhưng rҩt đanh. Đúng vào lúc này xҧy
ra mӝt sӵ viӋc làm chҩn đӝng cҧ Mһt trұn: Thҵng Vӏnh-sưa, đӭa giӓi môn cӡ tín hiӋu nhҩt cӫa
đӝi thiӃu niên trinh sát chúng tôi, không rõ bҵng cách nào và tӯ lúc nào, lӓn đưӧc sang khu vӵc
trưӡng Thiên Hӵu. Khu vӵc này áp sát vӏ trí giһc nên ban ngày cҧ ta và đӏch ít khi dám bén mҧng
đӃn. Hҳn trèo lên chót vót ngôi lҫu cao nhҩt, trên nóc có dӵng mӝt cây Thánh giá khәng lӗ, vӟi
hai cây cӡ tín hiӋu trong tay. Hҳn đӭng dӵa lưng vào chân cây thánh giá, mһt hưӟng vӅ phía ngôi
lҫu Trung đӝi cҧm tӱ đang bӏ vây hãm, phҩt phҩt cӡ tín hiӋu đánh đi nhiӅu lҫn bӭc điӋn mà tôi
chҳc hҳn tӵ nghĩ ra: "Các anh hãy đánh đӃn ngưӡi cuӕi cùng! Đӯng hàng! Hàng nhөc lҳm!".
LiӋu các anh có nhұn đưӧc bӭc điӋn này hay không? ĐiӅu này vĩnh viӉn không ai biӃt. Có
điӅu là đúng ba hôm sau, Vӏnh-sưa hy sinh cũng trong tư thӃ đó, và trên mӝt cao điӇm khác cӫa
Mһt trұn. Sӵ viӋc này tôi đã kӇ lҥi trong tiӇu thuyӃt Tuәi thơ dӳ dӝi.
Ba giӡ rưӥi chiӅu, tiӃng súng chӕng trҧ vүn tiӃp tөc vang lên trong tҫng lҫu. Như vұy là các
anh còn đӭng vӳng. LӋnh cӫa Trung đoàn trưӣng Hà Văn Lâu đưӧc truyӅn đi khҳp Mһt trұn. Các
đơn vӏ sҹn sàng xuҩt kích cӭu viӋn vào lúc mһt trӡi lһn. Chúng tôi nhìn vӯng mһt trӡi chói lӑi
đang ngҧ dҫn vӅ phía dãy núi tím, lòng phҩp phӓng hy vӑng: NӃu các anh cҫm cӵ thêm đưӧc
chӯng ba tiӃng đӗng hӗ nӳa, các anh có thӇ thoát. ChiӃn sĩ cҧ mһt trұn lòng như lӱa đӕt.
Các đài quan sát bӛng phát hiӋn có hai xe cӭu hӓa cӫa giһc chҥy đӃn, đӛ khuҩt sau bӭc
tưӡng cao phía trái ngӗi lҫu. Rӗi chúng dùng vòi rӗng phun nưӟc lên đӃn tұn nóc ngôi lҫu. Hai
vòi nưӟc đan chéo nhau lҩp lóa trong nҳng chiӅu vàng rưӧi, như hai cây roi khәng lӗ đúc bҵng
kim loҥi quҩt tӟi tҩp xuӕng mái lҫu đã bӏ bom đҥn băm nát. Hai cây roi quҩt thҩp dҫn xuӕng chân
ngôi ìҫu. Các đài quan sát tӟi tҩp gӑi điӋn thoҥi, báo cáo vӟi Trung đoàn trưӣng lúc này đang túc
trӵc tҥi chùa Tӯ Đàm: "Không biӃt tөi hҳn đӏnh làm cái chi mà phun nưӟc lên tҳm cҧ ngôi lҫu
các anh đang cӕ thӫ?". TiӃn Trung đoàn trưӣng hét vang trong máy: "Không phҧi nưӟc! Xăng?".
Và quҧ nhiên chúng tôi ngӱi thҩy mùi xăng thoҧng trong không khí. Chúng tôi chӃt lһng. ThӃ là
hӃt, bӑn giһc đã hҥ đӝc thӫ! Chúng phun xăng chӯng nӱa giӡ. Ngôi lҫu lúc này ưӟt sũng như vӯa
tҳm xuӕng sông Hương. TiӃng súng đӝt ngӝt im hҳn. Và bҩt ngӡ, tiӃng loa phóng thanh cӵc lӟn
vang lên oang oang, hҷn bӑn giһc muӕn cho cҧ mһt trұn nghe tiӃng: "Chúng mày hãy hàng đi!
Ném tҩt cҧ vũ khí xuӕng sân! Tӯng đӭa mӝt, hai tay chҳp sau gáy, bưӟc ra khӓi nhà! Không
hàng, tҩt cҧ sӁ bӏ thiêu ra tro! Cho chúng mày năm phút đӇ quyӃt đӏnh". TiӃng loa giһc gӑi hàng
đưӧc nhҳc đi nhҳc lҥi nhiӅu lҫn. Đài quan sát chúng tôi đӭng trưӟc gió, nghe tiӃng loa lúc gҫn
lúc xa, nhưng vang dӝi thҩu con tim. Chúng tôi tӵ đһt mình vào hoàn cҧnh các anh lúc này, và tӵ
hӓi: "Chӏu chӃt cháy hay ra hàng?".
Và ngay lúc đó, chúng tôi như cҧm thҩy lӱa xăng nóng rát đang táp thҷng vào mһt mình.
Bao nhiêu năm đã trôi qua nhưng không hiӇu làm sao cái cҧm giác này tôi nhӟ kӻ càng đӃn vұy?
Chi vì đó là lҫn đҫu tiên nhӳng đӭa trҿ chúng tôi, ӣ lӭa tuәi 13, 14, 15, trưӟc ngày trӕn theo VӋ
quӕc đoàn làm đӫ nghӅ: giӳ trâu, bán đұu phөng rang, bán báo, đánh giày«, biӃt suy nghĩ mӝt
cách nghiêm túc cái sӕng và cái chӃt, vӅ danh dӵ và Tә quӕc, vӅ tiӃng thӕi và tiӃng thơm mình
còn đӇ lҥi, nӃu không may mà phҧi chӃt«
Tҩt cҧ chúng tôi hưӟng mһt vӅ phía ngôi lҫu đang bӏ vây hãm, và ngӭi thҩy mùi xăng phҧ
vào mũi mӛi lúc mӝt nӗng nһc. Tim chúng tôi đau thҳt vì khҳc khoҧi chӡ đӧi câu trҧ lӡi cӫa các
anh: Chӏu chӃt hay ném súng ra hàng!
Ôi, nӃu các anh cҫm cӵ đưӧc thêm chӯng hai tiӃng đӗng hӗ nӳa, thì tҩt cҧ Mһt trұn, không
trӯ mӝt ai, tӯ bӑn đӝi viên liên lҥc nhóc chúng tôi cho đӃn Trung đoàn trưӣng, sҹn sàng liӅu
mҥng sӕng đӇ cӭu các anh ra khӓi ngôi nhà bӏ vây hãm! Nhưng thұt lҥ lùng, khi nhìn thҩy nhӳng
tràng đҥn lӱa sáng chҩp chӟi bay vun vút vào tҫng lҫu, và ngӑn lӱa xăng vàng khé bùng lên,
chúng tôi lҥi suýt nhҧy dӵng lên mà reo hò« Giӕng hӋt như ngày nào ӣ sân vұn đӝng Đҩt Mӟi,
thҩy đӝi bóng đơn vӏ mình làm mӝt bàn thҳng quyӃt đӏnh vào mӝt giây phút quyӃt đӏnh. Nhưng
chӍ mӝt phút sau đó chúng tôi đã khóc như trҿ nít.
Đúng lúc ngӑn lӱa xăng sáng rӵc lên trên nóc lҫu, tӯ trong tҫng lҫu tiӃng súng đӗng loҥt nә
vang, chen lүn tiӃng nә chát chúa cӫa lӵu đҥn. Chúng tôi vô cùng ngҥc nhiên, không hiӇu các
anh phҧi cҫm cӵ vӟi giһc gҫn suӕt mӝt ngày trӡi mà còn đâu ra lҳm đҥn và lӵu đҥn đӃn thӃ? Có
lӁ các anh đã linh cҧm đưӧc màn kӃt thúc không tránh khӓi cӫa cuӝc đӑ sӭc bi hùng này. Nên đã
dè sҿn trӳ đҥn và lӵu đҥn lҥi, nә thay cho câu trҧ lӡi gӑi hàng cӫa giһc. Câu trҧ lӡi cӫa các anh
chӍ vҿn vҽn trong vòng năm phút rӗi im bһt. Thay vào đó là tiӃng nә, tiӃng réo hú dӳ dҵn cӫa cӫa
lӱa xăng ngày mӝt lan rӝng, bӕc cao.
Lӱa lan nhanh khӫng khiӃp. Trong chӟp mҳt đã phӫ kín ngôi lҫu. Hàng trăm nghìn lưӥi lӱa
thè lên tua tӫa như muӕn hӃm thӫng bҫu trӡi.
Thӵc sӵ là mӝt ngӑn Hӓa DiӋm Sơn mӑc lên giӳa thành phӕ HuӃ. Ánh lӱa hҳt xuӕng dòng
Hương Giang nhuӝm bóng chiӅu tà. Các đӍnh sóng đӓ rӵc lên như cũng đang bӕc cháy. Rӗi bҩt
ngӡ cҧ ngôi lҫu phӫ lӱa bӛng sөm xuӕng trong tiӃng nә rung chuyӇn cҧ Mһt trұn. Tàn lӱa và tro
bөi khét lҽt mùi xăng bӕc cao đӃn tұn trӡi, bay sang tұn bên kia cҫu Gia Hӝi. Chúng tôi lҥ quá.
Ngôi lҫu vӕn đưӧc xây dӵng kiên cӕ vӟi bê tông và gҥch đá, lӱa cháy làm sao có thӇ làm sұp đә?
Mãi sau đó chúng tôi mӟi sӵc nhӟ, lúc đi đánh nhà hàng Sáp-phăng-giông, các anh có mang theo
hai khӕi mìn dҿo khá lӟn. Thӭ mìn này deo và mӅm như sáp nһn, màu vàng nhҥt, phong thành
tӯng thӓi như bánh khҧo, nӃm hơi ngӑt ngӑt, sӭc công phá cӫa nó còn mҥnh hơn bom. Các anh
đӏnh dùng chúng đánh sұp vӏ trí giһc nӃu xung phong vào đưӧc tҫng dưӟi. Nhưng các anh không
xung phong vào nәi nên mang chúng vӅ. Bây giӡ trong tình thӃ tuyӋt vӑng, trưӟc lúc hy sinh các
anh đã dùng hai hai khӕi mìn đánh sұp ngôi lҫu tӯ bên trong. BiӃn vӏ trí cӕ thӫ thành nҩm huyӋt
chôn chung. Nҩm huyӋt chôn chung ҩy vүn tiӃp tөc bӕc cháy mãi đӃn trưa hôm sau«
Nhưng tҩt cҧ cũng chӍ là phӓng đoán. Sӵ thұt ra sao vĩnh viӉn không có câu trҧ lӡi. Nó đã
cùng vӟi thân xác các anh, cháy thành tro bөi« Ngày đó tҩt cҧ chúng tôi đӅu tin chҳc như vұy.
Nҵm giӳa mӝt ngӑn Hӓa DiӋm Sơn gҫn hai ngày đêm, thì đҩt phҧi hóa thành gҥch nung, đá phҧi
hóa thành vôi bӝt, huӕng chi xương thӏt con ngưӡi! Hơn ba mươi năm đã trôi qua, nhưng tôi vүn
còn nhӟ đưӧc, đoҥn kӃt thúc cuӝc đӑ sӭc bi hùng này tôi miêu tҧ trӑn hai chương thiên hùng ca,
theo thӇ thơ cә phong và tҩt cҧ đӅu vҫn trҳc. Đó là hai chương thơ đã hành hҥ tôi đӃn khӕn khә.
Tôi gҥch xóa nát các trang giҩy, xé bӓ rӗi viӃt lҥi không biӃt bao nhiêu lҫn. Tôi viӃt trong nӛi
phiӅn muӝn, cay đҳng vӅ sӵ bҩt lӵc cӫa mình. Tôi đӑc lҥi nhӳng trang viӃt, lòng vô cùng buӗn
bã, nghĩ bөng: Mӝt đӅ tài như thӃ này mà vào tay mӝt nhà thơ khác, chҳc hӑ đã viӃt thành mӝt
thiên I-li-át. ThӃ mà vào tay mình, nó biӃn thành mӝt bҧn diӉn ca tҫm thưӡng kӇ chuyӋn ngưӡi
thұt viӋc thұt.
Trong lòng tôi dâng lên mӝt niӅm hӕi tiӃc khôn nguôi« Giӕng tình cҧnh ngưӡi thӧ kim
hoàn tӗi làm hӓng mҩt mӝt viên trân châu. Tôi tìm đӃn anh Thanh Tӏnh và anh Bӱu TiӃn, ngưӡi
cùng quê và bұc thҫy cӫa tôi vӅ nghӅ văn. Tôi kӇ lҥi đҫu đuôi câu chuyӋn và tha thiӃt đӅ nghӏ vӟi
hai anh, hãy vì nhӳng gì tӕt đҽp nhҩt cӫa cuӝc đӡi này, viӃt nó ra thành thơ, thành văn, thành
kӏch. Hai anh hӓi tôi: "Sao em không viӃt?". "Đó là mӝt đӅ tài quá sӭc em- Tôi trҧ lӡi- Em không
kham nәi sau khi đã thӱ sӭc. Vҧ lҥi có viӃt đưӧc ngưӡi ta cũng chҷng in«". Hai anh ghi chép
câu chuyӋn, hӓi thêm nhiӅu chi tiӃt vӅ Mһt trұn HuӃ ngày đó, và đӅu hӭa sӁ viӃt« Con gái tôi
lên chín, hӑc sinh lӟp ba, trong lúc đi kiӃm giҩy loҥi đӇ nhóm bӃp đã phát hiӋn thiên hùng ca
HuyӋt lӱa chôn chung bӏ mӕi xông nát bét. Nhìn đàn mӕi trҳng bӋch, lúc nhúc, lũ lĩ cҧ ngàn con,
ngang nhiên bò đi bò lҥi, cҳn xé, nhai nuӕt không thương tiӃc sӵ tích anh hùng hào kiӋt mӝt thӡi
cӫa Tә quӕc và Cách mҥng, lòng tôi ngұp lөt căm giұn. Căm giұn đӃn muӕn phát điên. Tôi tưӟi
lên ghê tӣm cҧ mӝt chai dҫu hӓa. Chưa đӫ, tôi dӕc cҥn chút dҫu còn lҥi trong ngӑn đèn trên bàn
viӃt và châm lӱa. Tôi nghiӃn chһt răng, dùng cây que sҳt xӟi tung bӑn chúng đang cuӕng cuӗng,
quân quҥi rúc trӕn vào nhӳng mҧnh vөn sӵ tích anh hùng mà chính chúng đã huӹ hoҥi, tàn phá,
đӇ chúng cháy thұt hӃt, thұt sҥch. Mӝt mҧnh bҧn thҧo bӏ chúng cҳn nham nhӣ bay ra khӓi đӕng
lӱa. Con gái tôi nhһt lên, reo to: "Bӕ ơi, mҧnh này còn đӑc đưӧc bӕ ҥ!" Rӗi nó đӑc to vӟi giӑng
trong trҿo ngân nga như kiӇu đӑc bài tұp đӑc ӣ lӟp ba cӫa nó:
Đҩt ơi! Con nguyӋn yêu ngưӡi vӟi tҩt cҧ máu xương
Vӟi tҩt cҧ cuӝc đӡi con mưӡi tám tuәi
Con vui sao khi nghĩ tӟi gương mһt ngưӡi trong tương lai
Rӱa sҥch hӃt lӱa, máu và bùn tươi vui chói lӑi
Ngưӡi sӁ hát cho nhӳng thӃ hӋ mai sau nghe vӅ ThӃ giӟi Đҥi đӗng
Mà thӃ hӋ chúng tôi hôm nay không tiӃc máu đӇ sӱa soҥn cho lӡi ca«
Đây là đoҥn thơ tôi tҧ cái chӃt cӫa ngưӡi chính trӏ viên trung đôi, đҧng viên Đҧng Cӝng sҧn
đӝc nhҩt cӫa đơn vӏ cҧm tӱ quân. Trưӟc lúc hy sinh anh cúi phөc xuӕng hôn đҩt quê hương bӏ
lӱa giһc thiêu đӕt sҳp thành gҥch nung«
Vӟi các nhà văn khác thӃ nào tôi không rõ. Vӟi riêng tôi, trong suӕt cuӝc đӡi làm văn cӫa
mình, có vài ba đӅ tài ám ҧnh tôi không phút nào nguôi. Nó giӕng món nӧ "bát cơm PhiӃu mүu",
không trҧ đưӧc chӃt không nhҳm mҳt. Nó giӕng mӕi tình "khҥc chҷng ra cho, nuӕt chҷng vào".
Giӕng cái lưӥi câu có ngҥnh dài và sҳc, xóc vào trí nhӟ, vào con tim« Muӕn gӥ đưӧc nó ra chӍ
còn mӝt cách là phҧi cҫm lҩy bút, chҩm mӵc, trҧi nó trên trang giҩy. Mһc dù tôi biӃt chҳc chҳn
rҵng đây là mӝt công viӋc sӁ làm mình hao tâm tәn lӵc gҩp mưӡi lҫn thӵc hiӋn nhӳng đӅ tài
khác. Mà kӃt quҧ rӗi sӁ chҷng ra sao. Nhà xuҩt bҧn sӁ tӯ chӕi không in vì là mӝt đӅ tài lӛi thӡi:
"Ăn cơm mӟi, nói chuyӋn cũ". Nó là bài hát không còn ai hát nӳa; là câu thơ không còn ai đӑc
nӳa. Nó ám ҧnh anh chӍ vì nó chӍ có ý nghĩa vӟi riêng anh. Nó đè trĩu lên vai anh gánh nһng
nghĩa tình quá khӭ, kӹ mӋm mӝt thӡi sӕng chӃt trұn mҥc. Nó giӕng chiӃc chìa khóa cӫa gian
buӗng anh. Anh có đánh rơi cũng chҷng ai buӗn nhһt, nhưng mҩt nó, anh sӁ khóc dӣ, mӃu dӣ.
Câu chuyӋn vӅ Trung đӝi cҧm tӭ quân anh Ngӑc, vӅ bác Phùng Huҩn tôi« bӏ giһc thiêu cháy
thành tro bөi trong "HuyӋt lӱa chôn chung" là mӝt đӅ tài như vұy đӕi vӟi đӡi văn cӫa tôi.
Thiên hùng ca tuy bӏ mӕi xông nát, nhưng cũng đã hoàn thành. Tôi nhӳng tưӣng như vұy là
thoát món nӧ "bát cơm PhiӃu mүu", là đã rút đưӧc cái ngҥnh câu ra khӓi con tim, ký ӭc. Tôi hy
vӑng tӯ đây đҫu óc tôi sӁ đưӧc thanh thҧn đӇ chăm bҹm cho mӝt cuӕn sách khác, mӝt đӅ tài
khác. Nhưng không ngӡ nó vүn còn nҵm nguyên ӣ đó.. Nó dҵn vһt, hành hҥ, làm tình làm tӝi tôi
hӃt năm này qua năm khác đӃn mӭc không chӏu thҩu. Hai chөc năm đã trôi qua mà tôi đành phҧi
dҽp cuӕn sách đang viӃt dӣ dang vӅ mӝt đӅ tài mà tôi hy vӑng có thӇ bán đưӧc cho mӝt nhà xuҩt
bҧn phía nam, đӇ trӣ lҥi vӟi nó. Lҫn này tôi quyӃt đӏnh kӇ lҥi câu chuyӋn bҵng văn xuôi. Tôi phҧi
vұt lӝn vӟi nó đӃn gҫn kiӋt sӭc. ViӃt rӗi xóa, xóa rӗi viӃt, dàn đi xӃp lҥi, đҧo ngưӧc đҧo xuôi.
Cuӕi cùng tôi cũng hoàn thành đưӧc "cuӕn sách nӧ đӡi" (tôi gӑi nó là như vұy). Tôi đӑc đi
đӑc lҥi bҧn thҧo, cҧm thҩy vӯa ý, vì đã viӃt hӃt sӭc mình. Nhưng rӗi tôi bҳt đҫu hoang mang, tӵ
hӓi: "LiӋu ngưӡi đӑc có tin câu chuyӋn tôi kӇ là có thұt hay không?" ĐӇ né tránh điӅu này, không
khó. Tôi chӍ cҫn đӅ vào dưӟi tên sách: TiӇu thuyӃt, và đәi các nhân vұt như anh Ngӑc thành anh
Ngҥc, Phùng Huҩn thành Phan Hòa chҷng hҥn. Nhưng tôi không đӫ sӭc làm viӋc đó. Tôi cҧm
thҩy làm như vұy là có tӝi vӟi Trung đӝi VӋ quӕc đoàn có phiên hiӋu hҳn hoi, đã mӝt lҫn cӭu tôi
thoát khӓi đҥn đҥi liên giһc ăn thӏt. Tôi sӁ trӣ thành kҿ vô ơn và hèn nhát vì không dám đưa đҫu
ra bҧo đҧm cho mӝt sӵ thұt hiӇn nhiên!
ĐӇ nhҽ bӟt gánh nһng hoang mang này, tôi thӱa mӝt bӳa tiӋc nhӓ, vài chai rưӧu gҥo vӟi
nӗi cháo cá Hӗ Tây. Tôi mӡi mӝt sӕ nhà văn, nhà thơ, nhà lý luұn phê bình văn hӑc thân quen,
đӃn chơi nhà. Phҫn lӟn hӑ đӅu ít tuәi hơn tôi, và đӅu có tác phҭm đưӧc xuҩt bҧn. Tác phҭm cӫa
hӑ tӯng gây nên nhiӅu cuӝc tranh luұn trên văn đàn. Tôi thұt lòng ngưӥng mӝ tài năng cũng như
hӑc vҩn cӫa hӑ. Có ngưӡi kém tôi đӃn vài chөc tuәi, nhưng xem văn hӑ rӗi nhìn lҥi văn mình,
thҩy văn mình cũ kӻ, quê mùa hӋt như anh lính đánh giһc bҵng mã tҩu, gұy tҫm vông, xem anh sĩ
quan điӅu khiӇn tên lӱa. Sau khi các bҥn đã an tӑa quanh chiӃu rưӧu, tôi trӏnh trӑng nói: "Hôm
nay mӡi các bҥn đӃn uӕng rưӧu là tôi có mөc đích. Tôi muӕn các bҥn chӏu khó nghe giúp tôi
cuӕn sách vӯa mӟi viӃt xong và cho ý kiӃn. Sách nhӓ thôi, chӯng trăm trang in, kӇ mӝt câu
chuyӋn có thұt, nhӳng nhân vұt có thұt. Nó là mӝt tác phҭm chí cӕt trong đӡi văn sҳp tàn cӫa tôi,
bӣi vұy, tôi mong các bҥn góp ý kiӃn thҷng thӯng, không nӇ nang gì hӃt".
Tôi đã đӑc trӑn cuӕn sách. Các bҥn đӅu chăm chú lҳng nghe. Rӗi sau đó hӑ không phө lòng
tin cұy cӫa tôi, "phang" tôi thҷng thӯng«
Sau đây là mӝt sӕ ý kiӃn cӫa hӑ vӅ cuӕn sách:
- VӅ văn phong cӫa anh tôi xin miӉn bàn. Đó là văn phong quen thuӝc cӫa cái thӡi
"ChuyӋn anh hùng chiӃn sĩ thi đua, "Ngưӡi tӕt viӋc tӕt, Thưӧng Cam Lĩnh, Sӵ biӃn đәi ӣ Lý Gia
Trang, TruyӋn mӝt ngưӡi chân chính, Đӝi thanh niên cұn vӋ"« Tôi chӍ muӕn bàn vӅ nӝi dung.
NӃu đây là cuӕn tiӇu thuyӃt thì còn khҧ dĩ là trong tiӇu thuyӃt tác giҧ tha hӗ bӏa tҥc, miӉn là bӏa
cho hay, bӏa mà như thұt, nhưng là sӵ thұt không có đӏa chӍ cө thӇ. Nhưng anh khҷng đӏnh câu
chuyӋn anh kӇ là chuyӋn ngưӡi thұt viӋc thұt thì tôi không tin. Mӝt cá nhân anh hùng, không hҥ
vũ khí hàng giһc, điӅu đó có thӇ xҧy ra. Nhưng cҧ mҩy chөc con ngưӡi cũng quyӃt đӏnh như vұy,
là bӏa đһt. Anh hùng đâu ra mà lҳm thӃ! Anh không nghe dân gian ngưӡi ta tәng kӃt sao: "Thҥch
Sanh thì ít, Lý Thông thì nhiӅu!".
- ThӃ hӋ nhà văn các anh đa sӕ không làm văn mà làm công tác tuyên truyên. Các anh dùng
văn thơ, thêm chút dҩm ӟt, tý tình yêu, ti tí tiêu cӵc cӕt làm cho văn chương có vҿ như thұt đӇ
tuyên truyӅn chӫ trương chính sách. Các anh hư cҩu các nhân vұt tích cӵc, chính diӋn, tô vӁ
nhҵm mӵc đích nêu gương. "Đҩy, ӣ đơn vӏ này, hӧp tác xã kia, có ngưӡi có tên tuәi, đӏa chӍ hҷn
hoi, đã làm nhӳng viӋc tӕt như thӃ đҩy. Hӑ đã xҧ thân vì cách mҥng, vì lý tưӣng như thӃ
đҩy«Câu chuyӋn Trung đӝӏ cҧm tӱ quân anh hùng cӫa anh cũng không ra ngoài quӻ đҥo đó.
- ĐӇ ngưӡi đӑc có thӇ nuӕt trôi câu chuyӋn khó tin, anh đã khôn khéo chӑn mӝt kӃt thúc bҩt
khҧ tranh cãi: Tҩt cҧ các anh hùng đӅu bӏ thiêu cháy thành tro. Cháy hӃt thành tro thì con ai có
thӇ tranh cãi vӟi anh đưӧc nӳa? Nhưng biӋn pháp nghӋ thuұt cӫa anh là con dao hai lưӥi. NӃu
câu chuyӋn này vào tay tôi, tôi sӁ viӃt ngưӧc lҥi, và tôi cũng khҷng đӏnh là hoàn toàn sӵ thұt. Tôi
sӁ viӃt khi nghe tiӃng loa bӑn giһc gӑi hàng, cҧ trung đӝi cҧm tӱ tranh nhau ném hӃt vũ khí
xuӕng sân, kӇ cҧ con dao nhíp nhӓ. Rӗi tӯng ngưӡi mӝt, hai tay chҳp sau gáy chҥy ra khӓi nhà.
Hӑ còn tranh nhau mà chҥy nӳa kia. ChӍ huy xô lính, lính xô chӍ huy, mҥnh ai nҩy chҥy. Trưӟc
nguy cơ bӏ chӃt cháy, kӹ luұt, tình đӗng đӝi, đӗng chí chҷng là cái đinh gì hӃt!
Tôi không nhӏn đưӧc, cҳt ngang: "Nhưng ngôi lҫu bӏ thiêu cháy, hôm đó cҧ mһt trұn đӅu
nhìn thҩy?"
Sao anh ngây thơ thӃ? Ӯ, đúng là ngôi lҫu bùng cháy, mӝt ngӑn Hӓa DiӋm Sơn như anh đã
tҧ. Nhưng bӑn giһc chӍ đӕt ngôi lҫu khi cҧ trung đӝi đã ra hàng. Chúng đӕt đӇ bӏt mҳt các anh,
bҧo vӋ cho nhӳng ngưӡi ra hàng chúng. Chúng làm cho các anh quan sát tӯ xa, tưӣng lҫm rҵng
đӗng đӝi cua mình đã chӃt bҩt khuҩt, anh hùng« Trong khi đó, chúng bí mұt đưa hӑ vào vӏ trí,
cho ăn uӕng, băng bó các vӃt thương, rӗi tiӃn hành khai thác tài liӋu. Sau đó, chúng đưa hӑ đӃn
mӝt thành phӕ chúng chiӃm đóng như Sài Gòn, Đà Lҥt chҷng hҥn« Chúng cho hӑ ăn chơi xҧ
láng, cơm no rưӧu say, gái đҽp. Chúng lӑc ra nhӳng anh nông dân nӗng nһc mùi bùn ruӝng sâu
như ông bác Phùng Huҩn cӫa anh, cho sung vào lính ngөy, hoһc làm cai tù, cai ngөc. Chҷng mҩy
nӛi, chúng biӃn hӑ thành nhӳng tên ác ôn. Đánh đұp tra tҩn nhӳng ngưӡi trưӟc đó chưa lâu, đã
tӯng là đӗng chí, đӗng đӝi cӫa hӑ. Rӗi càn quét, bҳn giӃt, hãm hiӃp đӗng bào tӯng cưu mang
nuôi sӕng hӑ! Anh ngҥc nhiên à? Thì Hoàng Văn Hoan đây thôi. Tham gia cách mҥng tӯ thӡi
Thanh niên cách mҥng đӗng chí Hӝi, tӯng là uӹ viên Bӝ chính trӏ, Phó chӫ tӏch Quӕc hӝi. Nhưng
rӗi y đã bӏ nhà nưӟc ta tuyên án tӱ hình vҳng mһt vì tӝi phҧn bӝi Tә quӕc! ThӃ thì ông bác Phùng
Huҩn tiӇu tӕt vô danh cӫa anh thành mӝt tên lính ngөy ác ôn có gì là lҥ? Còn trung đӝi trưӣng
Ngӑc, chúng cho đi hӑc các trưӡng võ bӏ Thӫ Đӭc, Đà Lҥt« Ra trưӡng, y trӣ thành quan hai,
quan ba, chi huy nhӳng đoàn quân cơ đӝng ӭng chiӃn, quay lҥi, cùng vӟi bӑn Pháp tiêu diӋt cҧ
Trung đoàn 101 cӫa anh, trong trұn càn Thanh Hương mà có lҫn anh đã kӇ vӟi chúng tôi. Còn
chính trӏ viên trung đôi, con nhà Hoàng tӝc, chàng-trai-cӝng-sҧn, ngưӡi anh hùng lý tưӣng cӫa
anh, thì đưӧc chúng gӯi ra nưӟc ngoài hӑc các trưӡng tình báo, gián điӋp và sau đó trӣ thành mӝt
điӋp viên nhà nghӅ. Hoһc y sӕng lưu vong, lұp các Hӝi văn bút hҧi ngoҥi, viӃt văn, biӃt báo
chӕng Cӝng. ChuyӋn này đã tӯng xҧy ra vӟi cҧ nhӳng con ngưӡi mà ta bҩt ngӡ nhҩt. Hӑ là con
cưng cӫa chӃ đӝ. Đưӧc chӃ đӝ đһc biӋt ưu đãi, tin cҭn cӱ hӑ ra công tác ӣ nhӳng quӕc gia đӕi
đӏch, vӟi hy vӑng hӑ sӁ làm thêm vinh danh cho Tә quӕc. Nhưng vӯa ra khӓi biên giӟi Tә quӕc,
hӑ quay lҥi cҳn trҧ chӃ đӝ mӝt cách dӳ dҵn, đӝc đӏa vӟi nhӳng bài báo, cuӕn sách, mà hӑ nhân
danh sӵ thұt! ThӃ thì chàng trai cӝng sҧn tiӇu tӕt vô danh cӫa anh trӣ thành mӝt cây bút chӕng
Cӝng, có gì đáng ngҥc nhiên?! Đҩy, tôi sӁ viӃt vӅ cái Trung đӝi cҧm tӱ quân Anh hùng, Nghla
khí cӫa anh theo chiӅu hưӟng đó. Anh hãy tranh cãi vӟi tôi đi! Tôi tin rҵng anh không thӇ tranh
cãi nәi! Vì trong tay anh không có mӝt chút bҵng chӭng đӇ chӭng minh rҵng, câu.chuyӋn anh kӇ
là đúng sӵ thұt. Ngưӧc lҥi tôi có thӇ chӭng minh vӟi anh bҵng hàng chөc, hàng trăm chӭng cӟ vӅ
nhӳng viӋc và nhӳng ngưӡi tương tӵ xҧy ra hên tiӃp trong nhӳng năm gҫn đây«
Có lӁ vì nhìn thҩy vҿ mһt thҧm hҥi cӫa tôi khi phҧi nhұn liên tiӃp nhӳng cú đҩm tӟi tҩp cӫa
sӵ thұt không thӇ chӕi cãi đó, mӝt anh bҥn trҿ làm công tác phê bình văn hӑc cưӡi phá lên và đӑc
nhҥi câu thơ cӫa NguyӉn KhuyӃn:
"Khӕn nҥn thân anh!
Đéo mҽ cha chúng!"
NӃu anh còn muӕn đưӧc chúng tôi coi trӑng như mӝt nhà văn đích thӵc, thì anh nên theo
gương mӝt nhà văn cùng thӡi vӟi anh "Ai điӃu nӅn văn hӑc minh hӑa!". NӅn văn hӑc đã đҿ ra
nhӳng tác phҭm tô vӁ hiӋn thӵc«?
Tôi rót đҫy mӝt ly rưӧu, uӕng cҥn mӝt hơi đӇ có thӇ nuӕt trôi nhӳng ý kiӃn vӅ tác phҭm cӫa
mình. Như thӇ dùng mӝt cӕc nưӟc lã đҫu đӇ chiêu nhӯng viên thuӕc quá đҳng. Tôi buӗn rҫu nói:
"Phҧi, tôi là ngưӡi bӝ hành còn sót lҥi trên con đưӡng không còn ai đi nӳa. Tôi không đӫ sӭc đӇ
minh chӭng nhӳng điӅu tôi viӃt là đúng sӵ thұt. Trưӟc hӃt vì tôi bҩt tài. Sau nӳa vì trong tay tôi
không có lҩy mӝt mҧy may chӭng cӟ, dù chӍ là mӝt nҳm tro cӫa hình hài đӗng đӝi tôi chӃt thiêu
trong lӱa giһc. "Các anh ơi, sao các anh chӃt đi. mà không buӗn đӇ lҥi cho thҵng em các anh mӝt
nҳm tro nhӓ hài cӕt, đӇ nó có thӇ chӭng minh đưӧc vӟi các thӃ hӋ sinh sau đҿ muӝn rҵng, các
anh đã sӕng hào kiӋt và chӃt anh hùng?". Có tiӃng vӑng gay gҳt: "Nhưng chӭng minh đӇ làm gì?
Và tҥi sao cҫn phҧi chӭng minh? Khi chúng tôi quyӃt đӏnh thà bӏ thiêu cháy trong lӱa xăng
nhưng quyӃt không hҥ vũ khí, hai tay chҳp sau gáy ra hàng giһc. Chúng tôi đâu có ý đӏnh làm
anh hùng lưu danh muôn thuӣ! Chúng tôi quyӃt đӏnh như vұy vì Tә quӕc kêu gӑi, vì chúng tôi
muӕn con, cháu, chҳt, chút, chít« chúng tôi đưӧc sӕng trong danh dӵ. Sӵ sӕng là vĩ đҥi. Và cơm
và bánh mì là cӝi nguӗn cӫa sӵ sӕng. Nhưng danh dӵ cũng vĩ đҥi không kém. Chính em đã viӃt
đúng vӅ thӃ hӋ VӋ Quӕc quân chúng tôi:
Nhưng dù ch͇t em ơi
Yêu em anh không th͋
Hôn em b̹ng đôi môi
Cͯa m͡t ngưͥi nô l͏!
Chúng tôi không quen vӟi ý nghĩ: Nô lӋ hay Tӵ do chҷng là cái gì! MiӉn là đưӧc hôn! Vì
danh dӵ mà Bá Di và Thúc TӅ chӏu chӃt đói, chӭ không thèm ăn thóc và cҧ rau Vi cӫa nhà Chu.
Có lӁ ngày nay, ngưӡi ta cho đó là nhӳng kҿ gàn dӣ. Nhưng chúng tôi yêu quý sӵ gàn dӣ đó«!
NӃu rơi vào hoàn cҧnh cay cӵc, con ngưӡi có thӇ hành khҩt cơm và bánh mì, nhưng không thӇ
hành khҩt danh dӵ! Chúng tôi nghĩ vұy, nên chúng tôi đã lӵa chӑn cӵc hình cӫa hӓa ngөc đӇ bҧo
toàn danh dӵ. Làm cӫa gia bҧo đӇ lҥi cho con cháu, chҳt, chút, chít« chúng tôi như nghe vҷng
bên tҥi tiӃng trҧ lӡi rành rӑt cӫa cӫa các anh Cҧm tӱ quân ngày đó vӅ nhӳng ý nghĩ trách cӭ cӫa
tôi. Tôi uӕng cҥn ly rưӧu tràn đҫy thӭ hai rӗi nói tiӃp ý nghĩ cӫa mình:
- Dù các bҥn có khinh dӉ tôi cho tôi là loҥi nhà văn lӛi thӡi, tôi cũng không thӇ noi gương
nhà văn nӑ "ai điӃu" tác phҭm cӫa mình. Tôi viӃt vӟi niӅm tin không gì lay chuyӇn nәi. Tôi
không hӅ minh hӑa. Tôi kӇ lҥi sӵ thұt. Có nhӳng sӵ thұt quá lӟn lao cӫa mӝt thӡi, đӃn nӛi hұu thӃ
nhìn qua lӟp sương mù cӫa thӡi gian, không thӇ nào tin nәi.
Thұt ra, mӝt nhà văn có tài vүn có thӇ thuyӃt phөc đưӧc ngưӡi đӑc tin nhӳng điӅu hӑ viӃt,
ngay cҧ khi không có mӝt chút bҵng chӭng trong tay. Tôi vӯa bҩt tài lҥi vӯa không có bҵng
chӭng, các bҥn không tin tôi là phҧi lҳm. Bӣi vұy, nӃu cҫn ai điӃu thì tôi chӍ ai điӃu cho sӵ bҩt tài
cӫa tôi« Nӗi cháo cá đã nguӝi ngҳt mà bӃp lӱa đã tҳt ngҩm. TiӋn tay tôi cҫm tұp bҧn thҧo châm
vào ngӑn đèn dҫu, và đút vào bӃp. Tôi cưӡi buӗn, nói vӟi các bҥn: "Không phҧi tôi dӏnh ai điӃu
nó đâu, mà đơn giҧn là nhӡ nó giúp hâm nóng lҥi nӗi cháo cá đӇ các bҥn đưӧc ngon miӋng«".
Thưa văn hӳu NguyӉn Đҳc Xuân và các chiӃn hӳu cùng Trung đoàn Trҫn Cao Vân năm
xưa. KӇ tӯ buәi sáng trong cái phút giұn thân, tôi đӕt thành tro tác phҭm ngưӡi thұt viӋc thұt cӫa
tôi đӃn nay đã nhiӅu năm trôi qua. Tôi cӕ gҳng không nhҳc nhӣ đӃn nó nӳa, như không muӕn
nhҳc đӃn kӹ niӋm buӕt lòng vӅ mӝt ngưӡi ruӝt thӏt đã quá cӕ Nhưng thi thoҧng bҩt chӧt nhӟ đӃn,
tôӍ vүn thҩy cә hӑng mình đҳng nghét nӛi niӅm« ThӃ rӗi vào mӝt lúc bҩt ngӡ nhҩt, tôi đưӧc đӑc
bài báo tưӡng thuұt viӋc phát hiӋn 17 bӝ hài cӕt hӋt sĩ nҵm sâu trong lòng đҩt đã 46 năm. Sau đó
tôi lҥi đưӧc nhìn các tҩm hình gӱi tӯ HuӃ ra, chөp các góc đӝ cӫa khuôn viên khai quұt. Ngưӡi
tôi ӟn lҥnh! Thì ra, các anh Cҧm tӭ quân thành HuӃ chưa cháy thành tro như ngày đó chúng tôi
tưӣng. Các anh đã kӏp rút xuӕng tҫng hҫm cӫa ngôi lҫu và kӏp dùng mìn đánh sұp cái khӕi bê
tông, gҥch, đá, sҳt đӗ sӝ phӫ lên tҫng hҫm, như ngày đó chúng tôi phӓng đoán, làm cho lӱa xăng
không bén đưӧc đӃn xương thӏt và vũ khí cӫa các anh, dù nó đã cháy suӕt mӝt đêm và nӱa ngày
hôm sau.
Bây giӡ thì tôi không nhӳng chӍ có mӝt nҳm tro, mà có nhӳng mưӡi bҧy bӝ hài cӕt đӇ
chӭng minh câu chuyӋn tôi kӇ là có thұt. Mӝt tұp thӇ anh hùng, hào kiӋt thà bӏ thiêu cháy, quyӃt
không hàng giһc là có thұt. Ngưӡi chiӃn sĩ cӝng sҧn tӯ bӓ giai cҩp mình, xҧ thân vì lý tưӣng ThӃ
giӟi đҥi đӗng là có thұt! Qua lӡi tưӡng thuұt cӫa bài báo và các bӭc ҧnh chөp khuôn viên khai
quұt, chúng ta thҩy rҩt rõ rҵng, ngay cҧ khi lӱa xăng cháy rӯng rӵc phӫ kín quanh mình, các anh
vүn tә chӭc cuӝc rút xuӕng tҫng hҫm mӝt cách bình tĩnh, kӹ luұt, trұt tӵ, xӭng danh là nhӳng
ngưӡi lính cҧm tӱ cӫa Tә quӕc. "Đào xuӕng đӝ sâu 0,7 mét, hai bӝ hài cӕt nҵm cҥnh nhau. Bӝ
hài cӕt quá cӥ là Trung đӝi trưӡng NguyӉn Ngӑc Giao (chúng tôi quen gӑi là anh Ngӑc). Chӏ
NguyӉn Thӏ Dung, em gái ruӝt cӫa anh Ngӑc Giao hiӋn là bác sĩ ViӋn Tai mũi hӑng, cho biӃt anh
trai mình cao mӝt mét tám ba. Bӝ hài cӕt thӭ hai nhӓ thó cùng nҵm vӟi khҭu súng lөc ru-lô và
con dao găm chính là chính trӏ viên Trung đӝi Vĩnh Tұp. Vĩnh Tұp là đҧng viên cӝng sҧn duy
nhҩt cӫa đơn vӏ và là chҳt nӝi cӫa vua HiӋp Hòa. NӃu không có cuӝc Cách mҥng tháng Tám, và
nӃu anh còn sӕng, có thӇ anh làm vua. Anh ruӝt anh là Vĩnh Mүn, tӭc đҥi tá Phan Thҳng, chính
uӹ Hҧi quân Cӱa ViӋt, bҥn chiӃn đҩu cӫa tôi tӯ ngày còn ӣ chiӃn khu Hòa Mӻ. Đào sâu xuӕng
thêm 0,5 mét là mưӡi lăm bӝ hài cӕt nҵm sát bên nhau, cùng vӟi vũ khí. Trong đó có hài cӕt cӫa
ông bác tôi Phùng Huҩn vӟi chiӃc "lұp lҳc" bҵng nhôm cӭng, lӫng lҷng nơi xương cә tay. Như
vұy là chiӃn sĩ rút trưӟc, chӍ huy rút sau cùng. Có thӇ chính hai anh Ngӑc Giao, Vĩnh Tұp đã
đánh mìn ngôi lҫu trưӟc khi rút.
Đӝi hình hài cӕt cӫa Trung đӝi cҧm tӱ quân nҵm sâu dưӟi đҩt 46 năm, gӱi lҥi hұu thӃ bӭc
thông điӋp: "Nhӳng chiӃn sĩ quyӃt tӱ cho Tә quӕc quyӃt sinh". Chúng tôi khi cҫn phҧi chӃt,
chúng tôi đã chӃt đĩnh đҥc, đàng hoàng, chӃt trong danh dӵ, vӟi đӝi hình chiӃn đҩu". Tôi nghĩ
rҵng, ngay cҧ cái chӃt cӫa các anh cũng nһng trĩu ý nghĩa nêu gương!
Ngày 27-7-1992, hӑc tөc lӋ cӫa nhân dân quê tôi cúng tӃ các chiӃn sĩ trұn vong, tôi chӡ đӃn
đêm khuya thanh vҳng, lұp mӝt bàn thӡ nhӓ trưӟc sân nhà: Mӝt cái khay đһt bӓng, muӕi, rưӧu
trҳng, mӝt bát nhang. Tôi thҳp hương, ngoҧnh mһt vӅ hưӟng Nam, quǤ phөc xuӕng đҩt, lҥy bӕn
lҥy rӗi khҩn: "Em là Phùng Quán, thҵng em nhӓ đӝi viên liên lҥc ngày nào ӣ Mһt trұn HuӃ cùng
vӟi các anh, nay đã sáu mươi hai tuәi. Các anh đã sӕng vҿ vang, chӃt anh hùng, treo cao gương
nghĩa liӋt cho hұu thӃ. Em nguyӋn cҫu vong linh các anh đưӧc siêu thoát, và vӅ đây chӭng dám
cho lòng biӃt ơn sâu nһng, thuӹ chung cӫa em. Các anh đã cӭu sӕng em hai lҫn. Lҫn thӭ nhҩt
trong trұn đánh vӏ trí miӉu Đҥi Càng, các anh cӭu em thoát khӓi đҥn đҥi liên giһc ăn thӏt. Lҫn thӭ
hai, bӕn mươi sáu năm sau, chính bҵng hài cӕt cӫa mình, các anh đã minh chӭng đưӧc cho em,
nhӳng điӅu em viӃt vӅ các anh là hoàn toàn sӵ thұt.
Vì mӝt nhà văn viӃt ra nhӳng điӅu mà không còn ai tin nӳa, thì nhà văn đó coi như đã chӃt!
H͛ Tây, 14-8 Âm L͓ch
Năm Nhâm Thân
uá   66H +6
 40  
( Tuәi thơ dӳ dӝi, 3tұp, Nhà xuҩt bҧn Thuұn Hóa, HuӃ, 1987)
Mưӡi tám tuәi, trưӟc giӡ xuҩt kích đánh mӝt trұn công kiên lӟn nhҩt trên chiӃn trưӡng quê
hương, tôi đã viӃt nhӳng vҫn thơ di chúc sau đây:
N͇u tôi ch͇t, xin các đ͛ng chí đͳng đưatôi đi đâu h͇t c̫
H y chôn tôi nơi chính tôi đ ng !
N͇u m͡ cͯa tôi là v͓ trí t͙t đ͋ đánh mìn
Xin các đ͛ng chí đͳng do d͹ gì h͇t c̫
H y đào m͡ tôi lên!
Qu̻ng hài côt tôi đi!
Và thay vào đó cho tôi m͡t trăm cânthu͙c n͝.
Hai mươi bӕn tuәi, trong mӝt trұn đánh khác còn dӳ dӝi hơn, tôi phҧi sa vào mӝt hoàn cҧnh
thұt khӫng khiӃp, bӏ ra khӓi hàng ngũ nhà văn. Đҵng đҹng suӕt hai mươi năm trӡi, vӟi nghӏ lӵc
và lòng can đҧm chiӃn sĩ, tôi tұn sӭc chiӃn đҩu đӇ tӵ minh oan cho mình.
Trong túp lӅu bên bӡ Hӗ Tây, tôi quyӃt đӏnh viӃt bҧn di chúc chiӃn sĩ thӭ hai cӫa đӡi mình.
Tôi viӃt di chúc trên nhӳng trang giҩy mӝt mһt, hoen ӕ, lҩm láp, nhһt nhҥnh mua lҥi cӫa bà chè
chai đӗng nát, như QuǤnh-sơn-ca, viӃt vӣ nhҥc kӏch mӝng tưӣng cӫa đӡi mình trên nhӳng lá cây
vҧ rӯng nhһt nhҥnh bên bӡ sông Ô Lâu ӣ chiӃn khu Dương Hòa. Bҧn di chúc hơi dài, nhӳng tám
trăm trang, và tôi phҧi viӃt mҩt mưӡi tám năm. Rӗi Đҥi hӝi Đҧng lҫn thӭ VI đã đӃn mӣ ra nhӳng
hưӟng mӟi. Hӝi Nhà văn ViӋt Nam tuyên bӕ phөc hӗi hӝi tӏch cho tôi. Bҧn di chúc chiӃn sí đưӧc
nhà xuҩt bҧn quê hương tôi in ra hai mươi ngàn bҧn vӟi cái tên: Tuәi thơ dӳ dӝi.
 Rӗi mӝt hôm, tôi đưӧc Hӝi ĐiӋn ҧnh ViӋt Nam mӡi đӃn dӵ buәi chiӃu phim Tuәi thơ dӳ
dӝi tҥi trө sӣ Hӝi. Xem phim tôi đã khóc như con nít. Trong bóng tӕi phòng chiӃu, trong tiӃng
đҥn nә, bom gҫm, lӱa cháy, máu chҧy, lá rөng, chim hót, tiӃng cưӡi trong trҿo trҿ thơ, tiӃng nhҥc
bi thiӃt fҩu lên vӟi cây đàn tӵ tҥo bҵng nhӳng cái vӓ chai đӵng thuӕc sӕt rét, thuӕc ghҿ, thuӕc
ho«, tôi thì thào qua nưӟc mҳt: "Cҧm ơn các bҥn nhӓ Vũ Thanh Bình, NguyӉn Hoàng Anh, cҧm
ơn NguyӉn Vinh Sơn, Huy Thành và tҩt cҧ các bҥn khác trong đoàn làm phim, mà tôi chưa tӯng
gһp mһt. Các bҥn đã phiên dӏch bҧn di chúc cӫa tôi thành ngôn ngӳ nghӋ thuұt cӫa các bҥn mӝt
cách tài hoa và sâu sҳc đӃn kinh ngҥc. Còn hơn thӃ, các bҥn đã đӑc chuҭn xác, trӑn vҽn bӭc
thông điӋp cӫa tôi đưӧc mã hóa bҵng tӯ ngӳ, đánh đi tӯ bҧn di chúc. Các bҥn là nhӳng tay thám
mã tuyӋt vӡi!« Thì ra nhӳng gì thұt sӵ chân thành, lương thiӋn, trong sҥch và cao thưӧng đӅu có
khҧ năng kǤ diӋu tӵ mӣ lҩy con đưӡng đӃn thҷng trái tim các thӃ hӋ, mà chҷng cҫn giҧng giҧi,
biӋn minh. Các bҥn đã dӵng tôi sӕng lҥi tӯ đáy huyӋt nhӳng tháng uăm nghiӋt ngã, cùng các bҥn
nӃm chung vӏ thanh sҥch cӫa hҥnh phúc sáng tҥo; giӕng QuǤnh- sơn-ca sӕng lҥi tӯ đáy mӗ chiӃn
sĩ phӫ kín lá rӯng, cùng vӟi Mӯng, nӃm chung vӏ әi rӯng vӯa chát đҳng, vӯa ngӑt ngào tình
chiӃn hӳu. Tôi và NguyӉn Vinh Sơn lҫn đҫu tiên gһp nhau tҥi Chòi-ngҳm-sóng cӫa tôi bên bӡ Hӗ
Tây. Chúng tôi lһng lӁ ôm nhau. Cùng là dân HuӃ cҧ. Tuәi Vinh Sơn bҵng tuәi con gái đҫu lòng
cӫa tôi. Vinh Sơn nói: "Thoҥt nhìn chú, cháu cӭ ngӥ là ông lão làm vưӡn ӣ vùng Lái Thiêu, Thӫ
Đӭc". Tôi cưӡi: "Còn chú, thoҥt nhìn cháu, chú ngӡ ngӧ là thҵng bҥn giӳ trâu cӫa chú ӣ làng
Thanh Thuӹ Thưӧng, quê nӝi chú".
Chia tay nhau, tôi tһng Vinh Sơn mӝt mҧnh trҫm hương cҩt giӳ đã lâu, kèm vӟi mҩy câu
thơ vӏnh trҫm:
Tho̩t nhìn tưͧng cͯi mͭc
Cháy lên mͣi th̭y thơm
Ki͇p trưͣc tr̯m đích th͹c
Önh hùng và thi nhân.
Chòi-ngҳm-sóng
Tháng 7-1990

uç  ' '" /  9

PHӨ LӨC
NGUY͌N V̨N (*)
(*) Nguy͍n V̩n, tͱc Lê B͙n, tên th̵t là Phùng Lưu, sinh năm 1916, là chú ru͡t cͯa nhà
văn Phùng Quán, đ ngh͑ hưu) hi͏n đang s͙ng t̩i 70 Hai Bà Trưng, Hu͇. Ông Phùng Lưu tham
gia ho̩t đ͡ng cách m̩ng t͵ phong trào Dân chͯ 1936-1939, thoát ly gia đình đi làm cách m̩ng
tͳ tháng 5-1945 Trong 30 năm kháng chi͇n ch͙ng Phápt ch͙ng MͿ, thì g̯n 24 năm ông chi͇n
đ̭u t̩t chi͇n trưͧng quê hương Thͳa Thiên - Hu͇. Nguyên là Khu uͽ viên Khu uͽ Th͵a Thiên -
Hu͇, Bí thư T͑nh uͽ Thͳa Thiên - Hu͇«
(Chú thích cͯa Ngô Minh).
 Gia đình tôi là nhà nông nghèo, bӕ tôi Phùng KiӇm là nhà nho, mҽ tôi Lê Thӏ Me là bҫn
nông. Bӕ mҽ tôi vay tiӅn cӫa nhà giàu, thuê ruӝng ô ruӝng đҫm đӇ làm ăn vӟi giá rҩt rҿ, nӃu may
mҳn đưӧc mùa thì trӣ nên giàu có, nhưng chҷng may bӏ mҩt mùa liên tiӃp, vì lөt sӟm nên ruӝng
bӏ ngұp không thu hoҥch đưӧc, bӏ vӥ nӧ, phҧi bán hӃt tài sҧn đӇ trҧ nӧ. Gia đình bӏ bҫn cùng,
thưӡng bӏ thiӃu đói. Bӕ tôi xin làm lính hӝ lăng cӫa nhà vua ӣ lăng Minh Mҥng, đưӧc cҩp mӝt
mүu rưӥi ruӝng công, gӑi là ruӝng lương điӅn, ruӝng hҥng nhҩt. Mҽ tôi chăm lo làm ruӝng rүy,
đưӧc màu, đӫ nuôi con ăn hӑc«
Bӕ tôi bӏ giһc Pháp bҳt hai lҫn, bӏ tra tҩn dã man, có lҫn bӏ đӏch đӕt cҧ râu tóc, chúng bҳt
phҧi đi gӑi con cháu vӅ, nhưng bӕ tôi giӳ vӳng khí tiӃt cӫa mӝt nhà nho yêu nưӟc, kiên quyӃt
chӏu đӵng, kiên quyӃt không khuҩt phөc. Ông qua đӡi năm 1957. Hàng năm cӭ đӃn ngày 28
tháng 5 âm lӏch là ngày lӉ tӃ âm hӗn, lӉ tӃ chiӃn sĩ vong trұn, mҽ tôi đem xôi, gà, bánh đӃn cúng
ӣ các đӅn âm hӗn cӫa làng« Mӛi lҫn cũng giӛ, mҽ tôi khóc lóc thҧm thiӃt, cúng giӛ xong anh tôi
hát vè thҩt thӫ kinh đô, giӑng ca lên bәng xuӕng trҫm, lúc thì oán hӡn giһc Pháp, lúc thì như rên
n nghe mà xót xa trong lòng. Mҽ tôi thưӡng kӇ chuyӋn lính Tây đi tұp trұn, phá nương rүy sҳn
khoai, tӵ do nhә cӫ đұu, hái dưa leo đӇ ăn, đuәi bҳt phө nӳ đӇ hãm hiӃp. Mҽ tôi còn kӇ chuyӋn
nhӳng thҵng Cò Tây bҳt ngưӡi nhӕt vào buӗng cho chó becger cҳn vì không trҧ đӫ nӧ cho con
mө me Tây vӧ nó« Mҽ tôi say sưa kӇ chuyӋn, vӯa kӇ vӯa chӭi rӫa thҵng Tây« Ôi, mҽ tôi dҥy
cho tôi lòng yêu nưӟc, chí căm thù giһc tӯ khi tôi còn bé« Anh cҧ tôi Phùng Văn NguyӋn, hӑc
lӟp đӋ tam niên nӝi trú Trưӡng Quӕc Hӑc, hăng hái tham gia các phong trào truy điӋu cө Phan
Chu Trinh, đòi thҧ cө Phan Bӝi Châu, tham gia các cuӝc bãi khóa, xuӕng đưӡng biӇu tình chӕng
chӃ đӝ thӵc dân Pháp năm 1926. Sau đó bӏ bҳt giam, bӏ kӃt án 2 năm tù treo, và bӏ bӗi thưӡng 3
năm tiӅn hӑc phí là 360 đӗng bҥc Đông Dương. Sӕ tiӅn quá lӟn, vì giá thóc hӗi đó mӝt tҩn chӍ 25
đӗng, bӕ mҽ tôi phҧi bán hӃt gia tài và phҧi vay thêm mӟi đӫ 360 đӗng đӇ nӝp cho thӵc dân
Pháp. ThӃ là gia đình tôi lҥi lâm vào cҧnh nghèo khó, mҽ tôi quá đau buӗn, ӕm rӗi chӃt. Bӕ tôi bӏ
bӋnh rӕt rét kinh niên, xin thôi làm lính hӝ lăng nhà vua, phҧi trҧ lҥi mӝt mүu rưӥi ruӝng lương
điӅn. Nhưng nhӡ có 6 suҩt ruӝng khҭu phҫn (2 mүu 4 sào) là ruӝng công điӅn xã chia cho dân, bӕ
tôi cӕ gҳng lao đӝng, cày cҩy sӕ ruӝng đó đӇ nuôi sӕng gia đình, nhưng vì nӧ nҫn chӗng chҩt nên
vүn nghèo nàn.
Anh tôi bӏ quҧn thúc ӣ xã nhưng trӕn vào Sài Gòn, đәi tên là Phùng Quý Đông thi đӛ vào
ngҥch công chӭc cӫa Pháp, đưӧc bә nhiӋm làm Thông phán sӟ kho bҥc Sài Gòn. Sau mҩy năm
làm công chӭc Pháp, anh tôi tưӣng là hӃt hҥn tù treo rӗi thì không còn gì rҳc rӕi nên xin chuyӇn
vӅ HuӃ đӇ lұp gia đình, không ngӡ bӏ tên cưӡng hào Lý Hòe tӕ giác anh tôi can án chính trӏ mà
trӕn vào Sài Gòn đәi tên làm công chӭc, phҥm tӝi "cҧi danh tùng dӏch". Anh tôi xin chuyӇn vào
Hӝi An đӇ tránh né nhưng vүn bӏ mұt thám theo dõi, phҧi đi trӕn. Đӏnh chҥy sang Lào nhưng đӃn
Đà Nҹng thì bӏ bҳt và bӏ giam ӣ nhà lao Đà Nҹng. Sau hai tháng bӏ tra tҩn thì chӃt trong lao tù.
Năm 1932, khi anh tôi chӃt, đӭa con trai duy nhҩt cӫa anh chưa biӃt đi, mӟi biӃt bò. Sau này nó
chính là Phùng Quán - Phùng Quán tham gia thiӃu sinh quân«vào bӝ đӝi vӋ quӕc quân Trung
đoàn 101 rӗi trӣ thành nhà văn, nhà thơ có tên tuәi, nay đã qua đӡi.
Em trai tôi là Phùng Thӏ, sau Cách mҥng tháng Tám làm Trưӣng ban quân sӵ huyӋn Hương
Thuӹ, tham gia Thưӡng vө Thành uӹ HuӃ, cán bӝ văn phòng Liên khu uӹ 4, cán bӝ Bӝ Văn hóa
Thông tin, nay nghӍ hưu tҥi thành phӕ Hӗ Chí Minh. Cháu ruӝt tôi là Phùng Văn Lép (Châu),
tham gia vӋ quӕc quân Trung đoàn 101, là liӋt sĩ, anh dũng hi sinh ӣ chiӃn trưӡng. Tôi phҧi nói
đӃn ngưӡi anh con bác ruӝt tôi thưӡng ӣ vӟi gia đình tôi là Phùng Đông, Tham mưu trưӣng chi
đӝi Trҫn Cao Vân, là liӋt sĩ hy sinh năm 1947.
Con trai tôi Phùng Ngӑc Bích là liӋt sĩ trong kháng chiӃn chӕng Mӻ, chiӃn sĩ E95A, hy sinh
ngày 30-12- 1968«
(Trích h͛i ký "mͥi ngưͥi cách m̩ng cͯa Nguy͍n V̩n, NXB Thu̵n Hóa năm 2000 - trang
10,11, 12 )
ut I7

uˆ 
 $%&c
.J1#K1L
Bҧo Ngӑc
« "Cô Trâm dҥy văn lӟp chúng tôi có mӝt năm, nhưng đӕi vӟi riêng tôi, cô là ngưӡi mҽ
hiӅn thӭ hai cӫa tôi. Cô Trâm cӫa chúng tôi là mӝt ngưӡi đһc biӋt. Tình yêu cӫa cô đӕi vӟi chú
Phùng Quán, sӵ chӏu đӵng nhӳng dӏ nghӏ, thành kiӃn xã hӝi trong suӕt cuӝc đӡi cӫa cô thұt vĩ đҥi
không gì có thӇ miêu tҧ và so sánh nәi "«
Trên đây là hӗi ӭc cӫa Bùi ViӋt Hà - Giám đӕc Công ty SchoolNet, nguyên hӑc sinh lӟp
10I chuyên toán Trưӡng cҩp 3 Chu Văn An (Hà Nӝi) khoá 1970-1973 - trong cuӕn sách cӫa anh
tӵ xuҩt bҧn kӹ niӋm 30 năm ngày ra trưӡng. Đây là lӟp hӑc sinh đӇ lҥi nhiӅu ҩn tưӧng sâu sҳc
trong sӵ nghiӋp dҥy văn cӫa bà Vũ Thӏ Bӝi Trâm, bӣi hӑ là hӑc sinh chuyên toán nhưng hӑc văn
cũng rҩt hay - theo nhұn xét cӫa bà. Nhưng cũng chính lӟp 10I này còn gҳn vӟi mӝt kӹ niӋm vӯa
buӗn lҥi vӯa vui. Bà Trâm kӇ: Năm ҩy, tôi đưӧc Ban giám hiӋu phân công dҥy lӟp 10 là lӟp cuӕi
cҩp. Nhưng có mӝt đӗng chí trong chi bӝ e ngҥi, nói: "Phân công như vұy thì đӃn phҫn văn hӑc
hiӋn đҥi, Phùng Quán phu nhân sӁ dҥy thӃ nào?". Phó hiӋu trưӣng phө trách chuyên môn lúc ҩy
là anh Giang Văn Nguyên vүn bҧo lưu ý kiӃn đӇ tôi dҥy lӟp 10. May mà, cái lӟp 10 ҩy lҥi đҥt kӃt
quҧ tӕt nghiӋp môn văn rҩt tӕt. Anh Nguyên đưӧc mӝt phen hú vía.
Trong cuӝc đӡi làm giáo viên văn cӫa bà, còn nhiӅu "tai nҥn" kiӇu như thӃ, nhưng rӗi bà
vưӧt qua hӃt, đӇ giӳ (và cũng vì) cҧ hai tình yêu trong mình: vӟi nghӅ dҥy văn và vӟi ngưӡi
chӗng tài hoa, nhân ái. Bà bҧo: Khi mà mình đã tӵ nguyӋn thì không gì có thӇ ngăn cҧn đưӧc
mình vưӧt qua mӑi khó khán thӱ thách.
Vũ Thӏ Bӝi Trâm là con gái Hà Nӝi cә. Đình làng hӑ nӝi ӣ 90 Hàng Đào, còn đình làng hӑ
ngoҥi là đình Bҥch Mã ӣ phӕ Hàng Buӗm. Bà sinh ra và lӟn lên ӣ phӕ Hàng Cân trong ngôi nhà
thӯa kӃ cӫa hӑ nӝi. Có điӅu lҥ là bà sӕng cùng bӕ mҽ suӕt 50 năm, trong đó 20 năm là "gái có
chӗng" hҷn hoi. Bà Bӝi Trâm tӵ nhұn vӧ chӗng mình đích thӵc là ông Ngâu bà Ngâu tân thӡi.
Chӗng ӣ Nghi Tàm vӟi mҽ nuôi, vӧ và con ӣ "nhà ngoҥi", chӍ thӭ bҧy, chӫ nhұt mӟi đoàn tө
cùng nhau tҥi ngôi nhà nhӓ sát Hӗ Tây. Cái sӵ lҥ này là hұu quҧ cӫa mӝt sӵ cũng lҥ, đó là viӋc
ông Quán nên vӧ nên chӗng vӟi bà Bӝi Trâm.
Sau ngày tiӃp quҧn Thӫ đô, chàng VӋ quӕc quân Phùng Quán tӯ Khu 4 vӅ Hà Nӝi cùng vӟi
ngưӡi bҥn cӫa mình - anh Vũ Hưӟng, em trai giáp Bӝi Trâm. Vũ Hưӟng đưa bҥn vӅ nhà mình, và
như nhiӅu gia đình Hà Nӝi lúc đó, anh bӝ đӝi Quán đưӧc nhұn làm con nuôi.
 Tôi coi anh như mӝt ngưӡi bҥn, đӕi xӱ vӟi nhau tӵ nhiên, bình đҷng. Còn anh lӏch sӵ gӑi
tôi bҵng chӏ, khoe đã có ngưӡi yêu cũng là ngưӡi Hà Nӝi, là diӉn viên múa cӫa mӝt đoàn văn
công. Rӗi tôi yêu anh lúc nào không hay. ĐӃn khi anh "gһp hҥn" thì tôi không thӇ xa anh đưӧc
nӳa. Mҽ tôi thương cҧ hai đӭa, nhưng lo lҳng không biӃt tương lai sӁ ra sao vӟi chúng tôi. Còn
bӕ tôi đҥp xe lên tұn Nghi Tàm, lҩy hӃt can đҧm nói vӟi ngưӡi có ý đӏnh làm con rӇ mình: Bӕ mҽ
rҩt quý anh, nhưng con Trâm lҩy anh thì nó khә quá. Nói xong, cө quay xe đҥp vӝi đi như chҥy
trӕn chính mình.
Anh Quán kӇ lҥi vӟi tôi như vұy.
Có ngưӡi ӣ Sӣ Giáo dөc đӃn nhà khuyên gia đình không nên cho Bӝi Trâm lҩy anh Quán vì
như thӃ có thӇ bӏ thôi dҥy hӑc. BiӃt tin, tôi nói vӟi mҽ: Con còn lành lһn, đӫ mҳt mũi chân tay,
không cho dҥy hӑc thì con làm viӋc khác. Năm ҩy là 1957. Hүng hөt và ám ҧnh, anh Quán đòi vӅ
Quҧng Bình câu cá sinh sӕng. Tôi sӧ quá, chӍ sӧ anh chӃt. Phҧi ràng buӝc vào anh đӇ anh bӓ ý
đӏnh tӵ sát.
ĐӃn năm 1962, sӵ viӋc đã nhҥt bӟt đi, chúng tôi mӟi đưӧc lҩy nhau. ChӍ có cơi trҫu chҥm
ngõ và đăng ký kӃt hôn chӭ cũng không làm đám cưӟi, vì anh chҷng có tư cách gì mà hӓi vӧ:
không gia đình, không tiӅn, không nhà cӱa, không lương, lҥi cũng không thӇ in thiӃp mӡi vì
không ai dám in tên anh lên thiӃp. ThӃ là tôi trӣ thành vӧ anh mà không đưӧc làm cô dâu. ChiӃc
giưӡng tân hôn là giưӡng cá nhân mưӧn lҥi cӫa anh Phan Vũ (anh Vũ mưӧn lҥi cӫa xưӣng
phim). Khi sҳp sinh con đҫu lòng, tôi đưӧc phân phӕi 7m vҧi giá 14 đӗng, nhưng không có tiӅn
mua. Dӏp ҩy chuҭn bӏ TӃt thiӃu nhi, mӝt anh bҥn đһt anh Quán viӃt truyӋn ngҳn đӇ có nhuұn bút
mua tã cho con. Dù đang chӱa vưӧt mһt, tôi vүn phҧi ngӗi chép truyӋn do anh đӑc đӇ bҧn thҧo
gӱi đi mà không có chӳ anh Quán. ThӃ là có cho con đưӧc 8 tã chéo và 4 tã vuông.
Đau nhҩt cho anh Quán là lúc đón con tӯ tay bà ngoҥi. Bà nói nhӓ nhưng vүn đӫ nghe:
Chҷng biӃt rӗi có ngóc đҫu lên đưӧc không? ThӃ là anh Quán tӫi thân, 15 ngày sau mӟi đӃn lҥi
thăm vӧ con.
Có mӝt "nӛi khә" nӳa vӟi ngưӡi thơ mà bà Trâm phҧi vui vҿ vưӧt qua, đó là tiӃp khách.
NhiӅu năm bӏ xa lánh, nhà thơ Phùng Quán tӯng tuyên ngôn quá lӡi như ông vүn hay thӃ: Con bӑ
hung bưӟc qua cӱa nhà khi có tôi ӣ nhà cũng là thưӧng khách cӫa tôi. Vұy nên, phҧi chiӅu ông
thôi. Cho ông khӓi buӗn. Lӑ lҥc bà rang sҹn đӇ sáng sáng ông nhҩm vài hҥt trưӟc khi uӕng rưӧu
cho đӥ hҥi gan, nhưng chҷng khi nào tӗn tҥi đӃn hôm sau. Tuy nhiên, "đưӧc hóng chuyӋn bҥn
văn thơ cӫa chӗng cũng rҩt thích" - bà nói thӃ. Bây giӡ, đã 10 năm ông ra đi, nhưng bҥn bè đӫ
mӑi lӭa tuәi vүn đӃn vӟi ông luôn, dù chӍ đӇ thҳp mӝt nén nhang tӓ lòng ngưӥng mӝ và thương
tiӃc. Bà Trâm nói vui: Tôi đưӧc hưӣng nhiӅu lӝc cӫa anh ҩy lҳm!
Còn nӛi đau muôn thuӣ cӫa phө nӳ là phҧi chia sҿ tình yêu cho ngưӡi đàn bà khác, bà
Trâm cũng "Lĩnh đӫ". Do chӗng đã tài hoa lҥi hay cҧ nӇ. Cũng khӕi phen phҧi "đánh đông dҽp
bҳc" ghê lҳm. Nhưng bà tӵ an ӫi mình: Quan tha ma bҳt. Đi vӟi cô nào ra thơ thì cҧm ơn, còn ra
cái khác là "LiӋu hӗn". Nhưng anh Quán là ngưӡi rҩt vӏ tha, nhân ái nên khó mà giұn anh hay
buӝc anh phҧi giұn ai. Mӛi khi tôi tӭc giұn ai đó "xҩu chơi", anh lҥi cưӡi xòa, bҧo: "Lӛ Tҩn nói:
"Trҿ con lҩy khóc làm cơm, còn đàn bà lҩy hұn làm cơm", đúng lҳm. Nhưng, em có giұn anh
cũng đưӧc. Anh thì chҷng hұn ai, oán ai bao giӡ. Làm thӃ mình khә trưӟc". Ngүm ra, anh nói
đúng.
Tӵ nguyӋn đӃn vӟi ông, bà dám chҩp nhұn hӃt thҧy, vưӧt qua hӃt thҧy. Tình yêu vӟi chӗng
là thӃ - mӝt tình yêu duy nhҩt. Còn tình yêu vӟi nghӅ dҥy hӑc, ӣ bà, cũng vұy. Ban đҫu, bà vào
nghӅ bҵng mӝt sӵ bҳt buӝc: do thi hai lҫn không đӛ tú tài nên đi dҥy hӑc đӇ đӥ gánh nһng cho
cha mҽ, dành viӋc hӑc cho 6 đӭa em dưӟi mình. Sau đó, bà quyӃt hӑc cao lên nӳa, vӯa đi dҥy,
vӯa đi hӑc, cҧ chính quy lүn hàm thө. Thi bҵng đӛ tú tài. Rӗi thi vào Đҥi hӑc văn khoa khóa đҫu
tiên, đӛ. Không biӃt có phҧi do đưӧc hӑc vӟi toàn nhӳng ngưӡi thҫy nәi tiӃng như NguyӉn Mҥnh
Tưӡng, Trҫn Đӭc Thҧo, Trương Tӱu, Trҫn Văn Giàu«, hay do Trưӡng Đҥi hӑc Văn khoa đәi
thành trưӡng sư phҥm, mà cuӕi cùng bà vүn theo tiӃp nghӅ dҥy hӑc« Dҥy cҩp 2, rӗi đӃn cҩp 3,
tӯ trưӡng Trưng Vương đӃn Chu Văn An, toàn nhӳng ngôi trưӡng nӭc tiӃng đӃn tұn ngày nay.
Nhưng tình yêu nghӅ đӃn vӟi bà không dӉ dàng. Xác đӏnh đi vӟi nó trӑn đӡi, mà cӭ hӡ hӳng thì
không đưӧc, bà quyӃt tìm ra trong nghӅ dҥy hӑc mӝt cái gì đó đáng yêu, đӇ yêu. Bà lao vào công
tác chӫ nhiӋm. Và đã tìm đưӧc niӅm say mê trong đó do gҳn bó nhiӅu vӟi trҿ. "Đã làm giáo viên
phҧi làm chӫ nhiӋm mӟi gӑi là nhà giáo". ĐӃn tұn bây giӡ, sau khi đã vӅ hưu hai chөc năm mà
các thӃ hӋ hӑc sinh cũ vүn nhӟ cô đӇ vӅ thăm cô, đһc biӋt là cái lӟp 10I chuyên toán Chu Văn
An, vӟi nhiӅu cái tên nәi tiӃng như Trương Gia Bình, Bùi Quang Ngӑc, Bùi ViӋt Hà, NguyӉn
Chí Quang, NguyӉn Khang v.v« Có em mӡi bҵng đưӧc cô đӃn dӵ ngày giӛ đҫu cӫa mҽ mình
vӟi mөc đích giӟi thiӋu cô giáo mình vӟi hӑ hàng. Có em lo lҳng cho cô vӟi nӛi lo cӫa ngưӡi con
vӟi cha mҽ. Làm sao cô lau dӑn nәi nhà cӱa khi không có ngưӡi giúp viӋc, cô nҵm giưӡng không
đӋm có đau lưng không? Có em vào mҥng, gӑi cho cô: Cô ơi, có bài viӃt vӅ chú Quán đҩy, em
mang vӅ cho cô đây v.v« Sung sưӟng lҳm, vui lҳm. ChuyӋn nghӅ xen lүn chuyӋn đӡi, cuӕi cùng
lҥi quay vӅ vӟi nhà thơ Phùng Quán. Bà đưa tôi vào căn phòng đҫy ҳp nhӳng kӹ niӋm vӅ ông,
toàn nhӳng kӹ vұt tӯ Chòi-ngҳm-sóng mang vӅ căn hӝ mӟi này, phòng 204, D3, Vĩnh Phú, Hà
Nӝi. Trên tưӡng là nhӳng mҧnh ván gӛ đҫy bút tích bҥn văn, nhӳng ký hӑa chân dung ông do
bҥn vӁ tһng. Còn trong tӫ kính, nào chiӃc quҫn chӕng muӛi bҵng bao tҧi bӝt mì do ông tӵ khâu
lҩy, đôi guӕc dҫy nһng chӏch, chiӃc bӏ cói chl có phecmơtuya đӃn hai phҫn ba (cũng do ông tӵ
khâu lҩy), mӝt phҫn còn lҥi đӇ chӛ cho cái chai rưӧu thò cә lên; nào cái mũ lá, mũ cói, mũ cӕi;
nào con dao làm bҵng mҧnh máy bay« Và nhiӅu nhҩt là các tác phҭm vӅ Phùng Quán và cӫa
Phùng Quán (cҧ in chui lүn in công khai sau này). Bà Trâm tâm sӵ: Phҫn lӟn thӡi gian còn lҥi
cӫa cuӝc đӡi, tôi dành cho viӋc sҳp xӃp lҥi di cҧo cӫa anh Quán, nhiӅu lҳm, tұp hӧp lҥi và nӃu có
thӇ thì đem in. Cuӕn "Nhӟ Phùng Quán" do Nhà xuҩt bҧn Trҿ vӯa ҩn hành năm 2003 gây đưӧc
sӵ chú ý cӫa nhiӅu bҥn đӑc đã và chưa tӯng biӃt Phùng Quán.
ChuyӋn cӫa ông, kӇ đӃn bao giӡ cho hӃt? Và, không ai khác, chӍ có bà - mӝt cô gái Hà Nӝi
con nhà gia giáo xưa, yêu đӃn tұn cùng con ngưӡi chân thұt đӃn tұn cùng, đӃn lҥ kǤ ҩy, mӟi có
thӇ làm đưӧc
(Báo Giáo dөc & Thӡi đҥi, sӕ 125 ngày 16-10-2004).
uˆ 
 $%&c
.J1#K1L
Trong kháng chiӃn chӕng Pháp, có mӝt thӡi gian Phùng Quán ӣ cùng đơn vӏ văn công vӟi
nhà thơ Thanh Tӏnh. Thanh Tӏnh tuy tuәi đã khá cao nhưng ông luôn vui tính, thích bông đùa,
nói tӃu rҩt hóm hӍnh. Hai ngưӡi hӧp tính nhau, thân quý nhau rӗi thành anh em kӃt nghĩa. Đơn vӏ
phân công cho hai anh em phө trách tiӃt mөc đӝc tҩu, trình diӉn vào nhӳng lúc sân khҩu buông
màn đӇ đәi cҧnh, cӕt sao lҩp chӛ trӕng cho khán giҧ khӓi phҧi chӡ đӧi sӕt ruӝt. Thanh Tӏnh vӯa
sáng tác, vӯa biӇu diӉn tҩu rҩt hҩp dҭn, nәi tiӃng mӝt thӡi vӟi bài "Lão dân quân Đông Bҳc".
Nhӡ đó Phùng Quán cũng theo anh sáng tác mӝt sӕ bài tҩu ca ngӧi chiӃn công cӫa các anh hùng
dũng sĩ như bài: Đinh Công phá cҫu, Đinh Công cҳm chông.v.v« Có thӇ nói Thanh Tӏnh vӯa là
ngưӡi anh, vӯa là ngưӡi thҫy dүn dҳt Phùng Quán vào làng thơ.
Có mӝt lҫn, Phùng Quán và Thanh Tӏnh cùng nhau đi công tác. Trӡi sҭm tӕi, hai anh em tҥt
vào mӝt ngôi làng đӇ nghӍ đêm. Sau khi tnnh giҩy tӡ vӟi Uӹ ban xã, hai anh em đưӧc giӟi thiӋu
đӃn mӝt gia đình có nhà ӣ rӝng rãi đӇ ngӫ đұu. Hôm ҩy, nhà nӑ lҥi có giӛ. Khi đӃn nơi, vӯa lúc
cҧ nhà đang ăn uӕng vui vҿ. Cө chӫ nhà lӏch sӵ mӡi hai anh em dùng bӳa. Thanh Tӏnh tӯ chӕi,
nói dӕi đã ăn rӗi. Tӕi, chӫ nhà thu xӃp cho hai anh em ngӫ ӣ trên gian thӡ, giưӡng ngӫ là cái
phҧn kê trưӟc bàn thӡ. Trên bàn thӡ còn đӇ nguyên mӝt mâm cӛ cúng.
Nҵm đưӧc mӝt lúc, Phùng Quán lay lay Thanh Tӏnh dұy, kêu đói: "Tҥi anh đҩy, ngưӡi ta
mӡi, còn làm khách. Đói quá, lҥi mӋt nӳa, em không ngӫ đưӧc". Thanh Tӏnh dұy nhìn quanh,
thҩy dưӟi gҫm giưӡng có mӝt đӕng khoai lang liӅn bҧo: "Hay em lҩy vài cӫ khoai sӕng, cҥo vӓ
đi ăn tҥm cũng đưӧc". Phùng Quán không chӏu, sӭc trai đang thì mӟi lӟn nhӏn bӳa làm sao cho
nәi. Lҥi còn phҧi chӏu mùi lôi kéo cӫa thӭc ăn bày la liӋt trên mâm cӛ ӣ bàn thӡ. Cái đói lҥi càng
cӗn cào. Phùng Quán mҥnh dҥn xin vӟi anh cho ăn. Thanh Tӏnh vò đҫu bӭt tai nghĩ cách chiӅu
chú em« Nghĩ mình luӕng tuәi rӗi, đói mӝt tí cũng không sao còn Phùng Quán vӯa sӭc trҿ, vӯa
kham khә lâu ngày« Anh bҧo Phùng Quán dұy rӗi cho lҩy ӣ mӛi bát, mӛi đĩa mӝt vài miӃng
Phùng Quán ăn tҥm cho đӥ đói đӇ ngӫ đưӧc, ngày mai còn đi tiӃp.
Phùng Quán ăn xong, Thanh Tӏnh bơi bӟi cho rơi vãi chút ít thӭc ăn xuӕng mâm rӗi giөc
em đi ngӫ. Sӟm hôm sau, chӫ nhà lên mӡi khách dұy uӕng nưӟc. Nhìn mâm cӛ bӏ bӟi, rơi vãi,
ông cө than: con mèo nhà này đӃn là hư, lҥi ăn vөng rӗi! Ô hay, nó lҥi vӑc cҧ vào bát chè nӳa!
Hai anh em nhìn nhau bҩm bөng cưӡi«