Baigiang Trac Dia1 - Chuan2

PhÇn thø nhÊt
KiÕn thøc chung vÒ tr¾c ®Þa

Ch¬ng 1
Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n
1.1. Çc ®¬n vÞ ®o dïng trong tr¾c ®Þa.
Trong tr¾c ®Þa thêng ph¶i ®o çc ®¹i lîng h×nh häc nh chiÒu dµi, gãc
b»ng, gãc ®øng,... trong môc nµy ta sÏ t×m hiÓu vÒ çc ®¬n vÞ ®o gãc vµ
®o chiÒu dµi.
1.1.1. §¬n vÞ ®o chiÒu dµi
N¨m 1791 Tæ chøc ®o lêng quèc tÕ lÊy ®¬n vÞ ®o chiÒu dµi trong hÖ
SI lµ mÐt víi quy ®Þnh: “Mét mÐt lµ chiÒu dµi t¬ng øng víi 4.10-7 chiÒu dµi
cña kinh tuyÕn ®i qua Paris” vµ chÕ t¹o mét thíc chuÈn cã ®é dµi 1m b»ng
platin, cã ®é d·n në rÊt nhá ®Æt ë ViÖn ®o lêng Paris.
Tõ sau thÕ kû 19, ®é chÝnh x¸c cña thíc chuÈn kh«ng cßn ®¸p øng yªu
cÇu ®o lêng çc phÇn tö v« cïng nhá, v× thÕ n¨m 1960 ®· quy ®Þnh l¹i ®¬n
vÞ ®o dµi. “Mét mÐt lµ chiÒu dµi b»ng 1.650.763,73 chiÒu dµi cña bíc sãng
bøc x¹ trong ch©n kh«ng cña nguyªn tö Kripton-86, t¬ng ®¬ng víi quü ®¹o
chuyÓn rêi cña ®iÖn tö gi÷a hai møc n¨ng lîng 2P10 vµ 5d5”. Mét mÐt (m) =
10 decimet (dm) = 102 centimet (cm) = 103 milimet (mm) = 106 micromet (m)
= 109 nanomet (Nm).
§¬n vÞ ®o diÖn tÝch thêng dïng lµ MÐt vu«ng (m2), Kil«mÐt vu«ng
(km2) vµ Hecta (ha), 1km 2 = 106m2, 1ha = 104m2..
Ngoµi ra mét sè níc cßn dïng ®¬n vÞ ®o dµi cña Anh: 1foot = 0,3048m,
1inch = 25,4mm, 1dÆm = 1609m, 1h¶i lý = 1852m.
1.1.2. §¬n vÞ ®o gãc
Trong tr¾c ®Þa thêng dïng ba hÖ ®¬n vÞ ®o gãc lµ radian, ®é vµ grad
1. Radian, ký hiÖu lµ rad, lµ mét gãc ph¼ng cã ®Ønh trïng víi t©m
cña mét vßng trßn vµ ch¾n mét cung trªn ®êng trßn víi chiÒu dµi cung trßn
®óng b»ng b¸n kÝnh cña ®êng trßn ®ã.
§é lín cña mét gãc bÊt kú sÏ b»ng tû sè gi÷a ®é dµi cung ch¾n bëi gãc
vµ b¸n kÝnh vßng trßn.
VÝ dô: Cã gãc A = l/R = 1,2435rad
Gãc trßn lµ gãc ë t©m ®êng trßn ch¾n cung trßn cã chiÒu dµi ®óng
b»ng chu vi h×nh trßn. Chu vi h×nh trßn cã chiÒu dµi lµ 2R nªn gãc trßn cã
®é lín lµ 2 rad.
1
Radian lµ ®¬n vÞ ®o gãc ®îc dïng trong tÝnh to¸n, ®Æc biÖt lµ khi sö
dông çc phÐp néi suy gi¸ trÞ çc hµm sè lîng gi¸c.
2. §é, ký hiÖu lµ (0), ®ã lµ gãc ë t©m ®êng trßn ch¾n mét cung trßn cã
chiÒu dµi b»ng 1/360 chu vi h×nh trßn. Mét ®é chia thµnh 60 phót, mét phót
chia thµnh 60 gi©y, ký hiÖu t¬ng øng lµ (’) vµ (”), 10 = 60’= 3600”.
Gãc ®îc viÕt nh sau: B = 123035’53”.
Mét gãc trßn cã 3600 = 21.600’ = 1.296.000”.
3. Grad, ký hiÖu lµ gr, ®ã lµ gãc ë t©m ch¾n mét cung trßn cã ®é dµi
b»ng 1/400 chu vi ®êng trßn. Grad cßn ®îc gäi lµ Gon, ký hiÖu lµ g. Mét grad
chia thµnh 100 phót grad (miligrad), mét phót grad chia thµnh 100 gi©y grad
(decimiligrad), ký hiÖu t¬ng øng lµ c, cc.
VÝ dô: Gãc C = 127gr 21c37cc = 172,2137gr = 172,2137g.
Mét gãc trßn cã 400gr = 40.000c = 40.000.000cc.
4. Quan hÖ gi÷a çc ®¬n vÞ.
Tõ ®Þnh nghÜa ba lo¹i ®¬n vÞ ®o gãc, ta cã quan hÖ:
1 gãc trßn = 2rad = 3600 = 400gr.
Tõ ®ã suy ra ç quan hÖ ®Ó chuyÓn ®æi çc ®¬n vÞ ®o gãc khi tÝnh
to¸n:
2rad = 3600 rad = 0 ./180 ; 0 = rad.180/
§Æt çc hÖ sè:
0 = 1800/ = 57017’44”,8
c
’ = (1800  60)/ = 3438’ 
” = (180  60  60)/ = 206265”
0 R
0
Suy ra c«ng thøc chuyÓn ®æi gi÷a ®é vµ
radian:
0 = 0. rad
’ = ’. rad
” = ”. rad H×nh 1.1
T¬ng tù cã thÓ suy ra çc c«ng thøc chuyÓn ®æi gi÷a radian vµ grad
th«ng qua hÖ sè chuyÓn ®æi:
gr = 400/2 = 63,6620gr , c = 6366,20c , cc = 636620cc.
Trong çc bµi to¸n kü thuËt, khi tÝnh gi¸ trÞ çc hµm sè lîng gi¸c cña çc
gãc nhá cã thÓ dïng çc quan hÖ t¬ng ®¬ng, nghÜa lµ chØ lÊy sè h¹ng bËc
nhÊt trong c«ng thøc triÓn khai hµm sè lîng gi¸c thµnh chuçi sè:
2
sin =  + 3/3! + 5/5! + ...  
tg =  + 3/3 + 5/15 + ...  
Tøc lµ gi¸ trÞ gãc nhá tÝnh b»ng gi©y ®îc lÊy b»ng gi¸ trÞ gãc tÝnh
b»ng radian:
l”  sin1”  1rad/206265 = 0,000004848rad
VÝ dô: Cã mét gãc nhá ” = 15” ch¾n mét cung trßn cã b¸n kÝnh lµ
R = 1000m, ta dÔ dµng suy ra chiÒu dµi cung trßn ch¾n bëi gãc ®ã:
C = R.”/” = 1000  15/206265 = 72,7mm.
1.2. kh¸i niÖm vÒ h×nh d¹ng, kÝch thíc cña tr¸i ®Êt vµ çc mÆt chuÈn
quy chiÕu to¹ ®é
1.2.1. H×nh d¹ng tù nhiªn cña tr¸i ®Êt
Khi nghiªn cøu h×nh d¹ng tù nhiªn cña tr¸i ®Êt ngêi ta thÊy r»ng tr¸i ®Êt
cã d¹ng elip quay dÑt ë hai cùc, bÒ mÆt tù nhiªn cña tr¸i ®Êt rÊt phøc t¹p.
DiÖn tÝch bÒ mÆt ®Êt kho¶ng 510575.10 3km2, trong ®ã ®¹i d¬ng chiÕm
71,8% vµ lôc ®Þa chiÕm 28,2%. §é cao trung b×nh cña lôc ®Þa so víi mùc n-
íc ®¹i d¬ng chªnh kho¶ng +875m, cßn ®é s©u trung b×nh cña ®¸y ®¹i d¬ng
kho¶ng -3800m. Chªnh lÖch ®é cao gi÷a ®iÓm cao nhÊt (®Ønh nói
Chomoluma 8882m) vµ ®iÓm s©u nhÊt (hè Marian -11032m) cña vá tr¸i ®Êt
kho¶ng 20km. B¸n kÝnh trung b×nh cña tr¸i ®Êt lµ 6371km.
Víi sè liÖu trªn ®©y ta cã thÓ h×nh dung hµnh tinh thu nhá cña chóng ta
nh mét qu¶ cÇu níc cã b¸n kÝnh 3m mµ vÕt gîn lín nhÊt trªn bÒ mÆt lµ 1cm
(b»ng 1/300 b¸n kÝnh).
1.2.2. Çc mÆt chuÈn quy chiÕu ®é cao
1. MÆt thuû chuÈn qu¶ ®Êt vµ mÆt thuû chuÈn gèc
MÆt níc ®¹i d¬ng trung
MTC quy í c
b×nh ë tr¹ng th¸i yªn tÜnh (kh«ng
bÞ ¶nh hëng cña chÕ ®é giã vµ
thuû triÒu...) tr¶i dµi xuyªn qua H=0
lôc ®Þa, h¶i ®¶o t¹o thµnh mét
(Geoid)
mÆt cong khÐp kÝn ®îc gäi lµ
“mÆt thuû chuÈn qu¶ ®Êt”.
Trong tr¾c
®Þa thùc hµnh sö dông mÆt thuû chuÈn lµm mÆt H×nh
chuÈn 1.2
®é cao.
Tuy nhiªn ®Ó cho chuÈn x¸c, mçi quèc gia b»ng sè liÖu ®o ®¹c cña
m×nh x©y dùng mét mÆt chuÈn ®é cao riªng gäi lµ mÆt thuû chuÈn gèc. ë
3
ViÖt Nam lÊy mÆt níc biÓn trung b×nh nhiÒu n¨m cña tr¹m nghiÖm triÒu ë
®¶o Hßn DÊu (§å S¬n, H¶i Phßng) lµm mÆt thuû chuÈn gèc.
§èi víi khu vùc cha cã hoÆc kh«ng cÇn sö dông hÖ ®é cao nhµ níc, vÝ
dô nh khu ®Êt x©y dùng ®éc lËp th× cã thÓ dïng mÆt ph¼ng thuû chuÈn
quy íc, nghÜa lµ x©y dùng mét mèc víi ®é cao gi¶ dÞnh lµm ®é cao gèc cho
khu vùc ®ã.
2. Geoid vµ Kvazigeoid
a) Geoid
Khèi vËt thÓ bao bäc bëi mÆt thuû chuÈn qu¶ ®Êt ®îc gäi lµ Geoid.
T©m cña khèi Geoid trïng víi t©m cña qu¶ ®Êt vµ t¹i mäi ®iÓm trªn mÆt
®Êt ph¬ng cña träng lùc vu«ng gãc víi mÆt Geoid.
V× vËt chÊt ph©n bè trong lßng ®Êt kh«ng ®ång ®Òu nªn ph¬ng cña
träng lùc (ph¬ng cña ®êng d©y däi) t¹i çc ®iÓm trªn Geoid kh«ng héi tô vÒ
t©m qu¶ ®Êt, nghÜa lµ mÆt Geoid lµ mÆt gîn sãng vµ khèi geoid lµ h×nh
d¹ng vËt lý cña qu¶ tr¸i ®Êt.
b) Kvazigeoid
ViÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c geoid chung qu¶ ®Êt lµ rÊt khã. Trong thùc
tÕ ngêi ta chØ x¸c ®Þnh ®îc geoid gÇn ®óng gäi lµ mÆt Kvazigeoid. MÆt
kvazigeoid ë vïng ®¹i d¬ng vµ trong lôc ®Þa chªnh lÖch kho¶ng 2 ®Õn 3m.
Kvazigeoid lµ mÆt chuÈn cña hÖ ®é cao thêng vµ thêng ®îc dïng trong m¹ng
líi ®é cao nhµ níc.
3. Elipxoid qu¶ ®Êt vµ elipxoid thùc dông
a) Elipxoid qu¶ ®Êt
V× mÆt geoid vµ Kvazigeoid kh«ng thÓ lµ mét d¹ng cong to¸n häc tr¬n,
trong khi ®ã çc sè liÖu tr¾c ®Þa ph¶i ®îc tÝnh to¸n, xö lý trªn bÒ mÆt to¸n
häc. V× lý do ®ã ngêi ta thay thÕ Geoid b»ng mét h×nh gÇn víi nã lµ elip trßn
xoay vµ gäi lµ elipxoid qu¶ ®Êt (h×nh 1.3a)
Elipxoid
b
Kva zige oid
a Elipxoid
Ge oid
Ge oid
H×nh 1.3
Elipxoid qu¶ ®Êt cã nh÷ng tÝnh chÊt sau:
4
- T©m cña elipxoid trïng víi t©m cña qu¶ ®Êt.
- ThÓ tÝch cña elipxoid b»ng thÓ tÝch geoid.
- MÆt ph¼ng xÝch ®¹o cña elipxoid trïng víi mÆt ph¼ng xÝch ®¹o
cña qu¶ ®Êt.
- Tæng b×nh ph¬ng chªnh cao gi÷a mÆt elipxoid qu¶ ®Êt vµ mÆt
geoid lµ nhá nhÊt [2] = min.
- T¹i mäi ®iÓm trªn bÒ mÆt ®Êt ph¬ng cña ph¸p tuyÕn ®Òu vu«ng
gãc víi mÆt elipxoid.
Nh vËy, mÆt geoid vµ mÆt elipxoid qu¶ ®Êt kh«ng trïng nhau t¹i mçi
®iÓm trªn bÒ mÆt ®Êt ph¬ng cña träng lùc g (ph¬ng vËt lý) kh«ng trïng víi
ph¬ng cña ph¸p tuyÕn n (ph¬ng to¸n häc) mµ t¹o thµnh gãc u gäi lµ ®é lÖch
d©y däi. §é lÖch d©y däi u ®îc x¸c ®Þnh b»ng ph¬ng ph¸p träng lùc tr¾c
®Þa, do ®ã cho phÐp tÝnh chuyÓn çc yÕu tè ®o ®îc tõ mÆt ®Êt sang mÆt
elipxoid qu¶ ®Êt.
KÝch thíc cña elipxoid qu¶ ®Êt ®îc ®Æc trng bëi b¸n trôc lín a, b¸n trôc
nhá b vµ ®é dÑt  = (a – b)/ a ®· ®îc nhiÒu nhµ khoa häc x¸c ®Þnh. B¶ng 1.1
giíi thiÖu mét vµi kÕt qu¶ ®· ®îc sö dông trong c«ng t¸c xö lý sè liÖu ë níc ta.
B¶ng 1.1
Tªn elipxoid N¨m B¸n trôc lín a (m) §é dÑt α
Everest 1830 6 377 296 1: 300,8
Kraxovski 1940 6 378 245 1: 298,3
WGS 1984 6 378 137 1: 298,2
b) Elipxoid thùc dông
ViÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c elipxoid qu¶ ®Êt b»ng ph¬ng ph¸p tr¾c ®Þa
®ßi hái ph¶i cã sè liÖu ®o ®¹c víi mËt ®é lín trªn kh¾p bÒ mÆt tr¸i ®Êt,
®©y lµ viÖc rÊt khã kh¨n vµ phøc t¹p. MÆt kh¸c vÞ trÝ cña mçi quèc gia trªn
qu¶ ®Êt kh¸c nhau nªn viÖc sö dông Elipxoid chung cã thÓ lµ kh«ng phï hîp
vµ kÐm chÝnh x¸c. V× vËy mçi quèc gia b»ng sè liÖu ®o ®¹c cña m×nh x©y
dùng mét mÆt elipxoid riªng gäi lµ elipxoid thùc dông (Reference Elipxoid)
hay elipxoid tham kh¶o.
Yªu cÇu c¬ b¶n cña elipxoid thùc dông lµ nã ph¶i ®îc ®Þnh vÞ vµo qu¶
®Êt gÇn nhÊt víi mÆt geoid vµ bao trïm ®îc toµn bé l·nh thæ quèc gia.
ë ViÖt Nam, tríc n¨m 1975 miÒn B¾c ®· sö dông sè liÖu elipxoid
chung cña Kraxovski, cßn miÒn Nam dïng sè liÖu cña Everest (xem b¶ng 1.1).
HiÖn nay trªn c¬ së sè liÖu cña elipxoid WGS-84 cïng víi sè liÖu ®o ®¹c cña
m×nh chóng ta ®· x©y dùng Elipxoid thùc dông riªng. Nã lµ c¬ së to¸n häc cña
hÖ to¹ ®é míi VN-2000 thay cho hÖ to¹ ®é ®· sö dông tríc ®©y HN-72.
5
Ngoµi ra khi sö dông c«ng nghÖ ®Þnh vÞ vÖ tinh GPS cßn sö dông hÖ
to¹ ®é WGS-84 (World Geodesic System).
Trong mét sè trêng hîp, ®Ó ®¬n gi¶n trong viÖc íc tÝnh ta cã thÓ coi
gÇn ®óng qu¶ ®Êt lµ h×nh cÇu víi b¸n kÝnh R = 6371km, chu vi C = 2R 
40.000km vµ chiÒu dµi øng víi 10 trªn çc kinh tuyÕn hoÆc xÝch ®¹o lµ
C/3600  111km.
1.3. HÖ to¹ ®é vµ ®é cao

§Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña çc ®iÓm trªn bÒ mÆt ®Êt, trong tr¾c ®Þa ®·
sö dông nhiÒu hÖ to¹ ®é kh¸c nhau. ë ®©y sÏ tr×nh bµy kh¸i niÖm çc hÖ to¹,
®é cao thêng sö dông trong tr¾c ®Þa thùc hµnh.
1.3.1. HÖ to¹ ®é ®Þa lý ( , )
g
HÖ to¹ ®é ®Þa lý coi tr¸i ®Êt lµ mÆt N
cÇu cã t©m O nh h×nh 1.4.

M
Giao tuyÕn cña mÆt cÇu víi mÆt
ph¼ng chøa trôc quay lµ kinh tuyÕn ®Þa lý.

Theo tháa thuËn Quèc tÕ, ngêi ta chän mÆt W
O
E
ph¼ng kinh tuyÕn ®i qua ®µi thiªn v¨n 
Greenwich gÇn Lu©n §«n lµm mÆt ph¼ng
kinh tuyÕn gèc.
Giao tuyÕn cña mÆt cÇu víi mÆt
S
ph¼ng vu«ng gãc víi trôc quay Tr¸i ®Êt lµ
vÜ tuyÕn ®Þa lý. VÜ tuyÕn lín nhÊt lµ H×nh 1.4
xÝch ®¹o, mÆt ph¼ng chøa xÝch ®¹o lµ
mÆt ph¼ng xÝch ®¹o.
Täa ®é ®Þa lý cña ®iÓm M trªn mÆt ®Êt ®îc x¸c ®Þnh bëi kinh ®é
®Þa lý vµ vÜ ®é ®Þa lý:
- VÜ ®é ®Þa lý cña ®iÓm M (M) lµ gãc  t¹o bëi ®êng MO vµ mÆt
ph¼ng xÝch ®¹o. §é vÜ ®îc tÝnh tõ xÝch ®¹o vÒ hai phÝa B¾c vµ Nam b¸n
cÇu, t¬ng øng lµ ®é vÜ B¾c vµ ®é vÜ Nam. Gi¸ trÞ ®é vÜ thay ®æi tõ 0 0
®Õn 900.
- Kinh ®é ®Þa lý cña ®iÓm M (M) lµ gãc nhÞ diÖn hîp bëi mÆt
ph¼ng chøa kinh tuyÕn gèc víi mÆt ph¼ng kinh tuyÕn qua M. §é kinh ®îc
tÝnh tõ kinh tuyÕn gèc vÒ hai phÝa §«ng vµ T©y b¸n cÇu, t¬ng øng lµ kinh
®é §«ng vµ kinh ®é T©y. Gi¸ trÞ cña kinh ®é thay ®æi tõ 00 ®Õn 1800.
6
VÝ dô: Cét cê Hµ Néi cã to¹ ®é ®Þa lý lµ  = 21002’B,  = 105050’§
To¹ ®é ®Þa lý ®îc x¸c ®Þnh b»ng ph¬ng ph¸p thiªn v¨n tr¾c ®Þa nªn nã
cßn ®îc gäi lµ to¹ ®é thiªn v¨n.
Täa ®é ®Þa lý ®îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng ®o¹n “tr¾ng ®en” vµ çc con
sè ghi ë bèn gãc khung cña tê b¶n ®å. HÖ täa ®é ®Þa lý t¬ng ®èi ®¬n gi¶n
song kh«ng thuËn tiÖn trong sö dông v× täa ®é ®Þa lý tÝnh theo ®¬n vÞ gãc
cßn gi¸ trÞ ®é dµi øng víi gi¸ trÞ gãc Êy ë nh÷ng khu vùc kh¸c nhau trªn mÆt
cÇu l¹i kh¸c nhau, do ®ã viÖc tÝnh to¸n víi täa ®é ®Þa lý kh¸ phøc t¹p.
1.3.2. HÖ to¹ ®é tr¾c ®Þa (B, L)
HÖ to¹ ®é tr¾c ®Þa ®îc x¸c lËp trªn n
N
Elipxoid qu¶ ®Êt cã gèc lµ t©m O, cïng hai
mÆt ph¼ng xÝch ®¹o vµ mÆt ph¼ng kinh
tuyÕn gèc. To¹ ®é cña ®iÓm M ®îc x¸c M
®Þnh bëi ®é vÜ tr¾c ®Þa B vµ ®é kinh

tr¾c ®Þa L, (xem h×nh 1.5) W
O B
E
- VÜ ®é tr¾c ®Þa (B): lµ gãc hîp bëi L

ph¸p tuyÕn víi mÆt Ellipxoid ®i qua ®iÓm
xÐt vµ h×nh chiÕu cña nã trªn mÆt ph¼ng
xÝch ®¹o. VÜ ®é tr¾c ®Þa ®îc tÝnh theo 2
S
híng B¾c vµ Nam, cã gi¸ trÞ tõ 00 ®Õn 900.
Nh vËy trªn B¾c b¸n cÇu çc ®iÓm ®Òu cã
H×nh 1.5
vÜ ®é mang dÊu d¬ng, cßn trªn Nam b¸n
cÇu chóng ®Òu mang dÊu ©m.
- Kinh ®é tr¾c ®Þa (L): lµ gãc nhÞ diÖn gi÷a mÆt ph¼ng kinh tuyÕn
gèc vµ mÆt ph¼ng kinh tuyÕn ®i qua ®iÓm xÐt. Kinh ®é tr¾c ®Þa ®îc
tÝnh tõ 00 ®Õn 1800 theo hai híng §«ng vµ T©y. Trªn §«ng b¸n cÇu kinh ®é
tr¾c ®Þa mang dÊu d¬ng vµ cßn gäi lµ kinh ®é §«ng, cßn trªn T©y b¸n cÇu
kinh ®é tr¾c ®Þa mang dÊu ©m vµ cßn gäi lµ kinh ®é T©y.
Nh vËy, kh¸c víi hÖ to¹ ®é ®Þa lý, trong hÖ to¹ ®é nµy mÆt chuÈn lµ
mÆt elipxoid vµ ph¬ng chiÕu lµ ph¬ng cña ph¸p tuyÕn.
1.3.3. HÖ ®é cao.
Trong tr¾c ®Þa chñ yÕu sö dông ®é cao tr¾c ®Þa vµ ®é cao thuû
chuÈn. §é cao tr¾c ®Þa lµ kho¶ng çch tÝnh theo ph¬ng d©y däi tõ ®iÓm
xÐt ®Õn mÆt Elipxoid, cßn ®é cao thuû chuÈn lµ kho¶ng çch tÝnh theo ph-
¬ng d©y däi tõ ®iÓm xÐt ®Õn mÆt thuû chuÈn gèc (Kvazigeoid) vµ hiÖu
®é cao gi÷a hai ®iÓm gäi lµ chªnh cao. Trªn h×nh 1.6, H A vµ HB lµ ®é cao th-
êng cña hai ®iÓm A vµ B, cßn chªnh cao gi÷a hai ®iÓm lµ hAB = HB – HA.
7
B
A h AB
HA
HB
Kvazigeoid
H×nh 1.6
§Ó cã ®é cao cña mét ®iÓm, tríc hÕt ta x¸c ®Þnh ®é cao cña ®iÓm ®ã
so víi mÆt thuû chuÈn gèc, sau ®ã hiÖu chØnh thªm phÇn ¶nh hëng cña gia
tèc träng trêng g vµ träng lùc  t¹i ®iÓm ®ã:
M
1
H M 
2  gdh
0
ë ViÖt Nam lÊy mÆt níc biÓn trung b×nh nhiÒu n¨m cña tr¹m nghiÖm
triÒu ë ®¶o Hßn DÊu (§å S¬n, H¶i Phßng) lµm mÆt thuû chuÈn gèc.
1.4. kh¸i niÖm vÒ çc phÐp chiÕu b¶n ®å vµ hÖ to¹ ®é vu«ng gãc ph¼ng
§Ó biÓu thÞ çc yÕu tè ®Þa h×nh (d¸ng ®Êt), ®Þa vËt (çc vËt thÓ trªn
mÆt ®Êt nh: s«ng, nói, nhµ cöa...) lªn mÆt ph¼ng tê b¶n ®å sao cho chÝnh
x¸c, Ýt bÞ biÕn d¹ng nhÊt ta ph¶i sö dông phÐp chiÕu h×nh b¶n ®å thÝc hîp,
gäi t¾t lµ phÐp chiÕu b¶n ®å. Çc yÕu tè ®Þa h×nh, ®Þa vËt lµ tËp hîp cña
v« sè ®iÓm cã quy luËt nhÊt ®Þnh trong kh«ng gian vµ ta chØ cÇn biÓu thÞ
mét sè ®iÓm ®Æc trng råi dùa vµo quy luËt ®ã ®Ó néi suy, kh¸i qu¸t ho¸ çc
®iÓm kh¸c.
Th«ng thêng quy tr×nh chiÕu b¶n ®å ®îc tiÕn hµnh tuÇn tù theo hai b-
íc: tríc tiªn chiÕu çc yÕu tè trªn bÒ mÆt ®Êt lªn mÆt chuÈn (mÆt Elipxoid)
sau ®ã chuyÓn sang mÆt ph¼ng. Tuú theo vÞ trÝ ®Þa lý cña tõng vïng l·nh
thæ vµ yªu cÇu vÒ ®Æc ®iÓm biÕn d¹ng mµ ¸p dông çc phÐp chiÕu b¶n ®å
phï hîp. Cã nhiÒu phÐp chiÕu b¶n ®å: phÐp chiÕu h×nh nãn, phÐp chiÕu
h×nh trô ®øng, phÐp chiÕu h×nh trô ngang…, tuy nhiªn trong bµi nµy chØ
nªu kh¸i niÖm vÒ mét sè phÐp chiÕu th«ng dông.
1.4.1. PhÐp chiÕu h×nh ®¬n gi¶n
1. Néi dung phÐp chiÕu C
A
Trong ph¹m vi l·nh thæ víi b¸n kÝnh
nhá h¬n 10km, do sai sè biÕn d¹ng qua phÐp B
chiÕu b¶n ®å nhá h¬n sai sè ®o nªn ta cã
thÓ coi mÆt cÇu (E) lµ mÆt ph¼ng (P) vµ
çc tia chiÕu tõ t©m qu¶ cÇu lµ song song c
víi nhau (h×nh 1.7). a c'
a'
b
b'
P
8 E
H×nh 1.7
Gi¶ sö cã ba ®iÓm A, B, C trªn mÆt ®Êt kh«ng cïng n»m trªn mét mÆt
ph¼ng. Sö dông phÐp chiÕu ®¬n gi¶n ta nhËn ®îc ba ®iÓm a, b, c trªn mÆt
ph¼ng. §é biÕn d¹ng vÒ chiÒu dµi, gãc vµ diÖn tÝch so víi h×nh a’b’c’ trªn
mÆt cÇu E trong trêng hîp nµy nhá h¬n sai sè ®o ta cã thÓ bá qua.
2. HÖ to¹ ®é vu«ng gãc quy íc

Khi ®o vÏ b¶n ®å ë khu vùc nhá vµ ®éc X
lËp kh«ng cã hoÆc ë xa líi khèng chÕ to¹ ®é x
Nhµ níc, ta cã thÓ gi¶ ®Þnh mét hÖ to¹ ®é KHU § O
vu«ng gãc (h×nh 1.8), trong ®ã chän trôc tung xA
A
OX lµ híng B¾c – Nam hoÆc híng gÇn ®óng y

(ox). Ngoµi ra, ®Ó tr¸nh trÞ sè x vµ y mang yA
0
dÊu ©m nªn chän gèc to¹ ®é O ë gãc T©y – Y
0
Nam cña khu ®o.
H×nh 1.8
1.4.2. PhÐp chiÕu Gauss vµ hÖ to¹ ®é vu«ng gãc ph¼ng Gauss – Kruger
1. PhÐp chiÕu Gauss
PhÐp chiÕu nµy do Gauss ®Ò xuÊt vµo nh÷ng n¨m 1825 - 1830. Nhng
m·i ®Õn n¨m 1912 míi ®îc øng dông do kÕt qu¶ nghiªn cøu tiÕp tôc cña
Kruger. V× vËy phÐp chiÕu cßn mang tªn Gauss - Kruger.
§Ó h¹n chÕ ®é biÕn d¹ng chiÒu dµi ngêi ta chia mÆt Elipxoid tr¸i ®Êt
thµnh 60 mói ®Òu b»ng nhau däc theo kinh tuyÕn vµ ®¸nh sè thø tù tõ T©y
sang §«ng tÝnh tõ kinh tuyÕn gèc ®ia qua ®µi thiªn v¨n Greenwich (London)
(h×nh 1.9). Kinh tuyÕn gi÷a chia mçi mói thµnh 2 phÇn ®èi xøng víi nhau gäi
lµ kinh tuyÕn trôc, cßn hai kinh tuyÕn ë 2 bªn gäi lµ kinh tuyÕn biªn. HiÖu
kinh ®é cña 2 kinh tuyÕn biªn cña mçi mói lµ 6 0. §èi víi tr¾c ®Þa c«ng tr×nh
ngêi ta cßn dïng mói chiÕu 30 hoÆc 10 30’.
Sè thø tù n cña mói chiÕu 60 vµ kinh tuyÕn trôc cña nã liªn hÖ víi nhau
theo biÓu thøc: L0  6 0 .n  3 0
Trong ®ã L0 lµ kinh ®é cña kinh tuyÕn trôc mói chiÕu 60.

C«ng thøc trªn øng víi phÇn mÆt Elipxoid ë ®«ng b¸n cÇu trong ®ã
kinh ®é cã dÊu d¬ng, cßn ®èi víi t©y b¸n cÇu, kinh ®é ©m th× cßn ph¶i trõ
®i 3600..
9
N
Gre e nwich
XÝch ®¹ o
H×nh 1.9
§Æt qu¶ ®Êt néi tiÕp trong h×nh trô ngang cã b¸n kÝnh b»ng b¸n kÝnh
tr¸i ®Êt (xem h×nh 1.10). LÊy t©m chiÕu lµ t©m O cña qu¶ ®Êt, lÇn lît
chiÕu tõng mói lªn mÆt trô. Sau ®ã c¾t mÆt trô theo hai ®êng sinh KK’ råi
tr¶i thµnh mÆt ph¼ng ta ®îc h×nh chiÕu cña 60 mói. MÆt ph¼ng nµy gäi lµ
mÆt ph¼ng chiÕu h×nh Gauss.
* §Æc ®iÓm cña phÐp chiÕu:
- §©y lµ phÐp chiÕu h×nh trô ngang ®ång gãc, gi¸ trÞ gãc ®îc b¶o toµn
sau khi chiÕu.
- Kinh tuyÕn trôc vµ ®êng xÝch ®¹o ®îc biÓu diÔn trªn mÆt ph¼ng
thµnh nh÷ng ®êng th¼ng. §é biÕn d¹ng cña kinh tuyÕn trôc b»ng kh«ng.
Cµng xa kinh tuyÕn trôc th× ®é biÕn d¹ng vÒ chiÒu dµi vµ diÖn tÝch cµng
lín. Tû sè k = d/s gäi lµ tû lÖ chiÕu, kinh tuyÕn gi÷a mói cã k = 1.
- Çc kinh tuyÕn ®îc biÓu diÔn trªn mÆt ph¼ng thµnh nh÷ng ®êng
cong quay bÒ lâm vÒ phÝa kinh tuyÕn trôc. H×nh chiÕu cña çc vÜ tuyÕn lµ
nh÷ng ®êng cong quay bÒ lâm vÒ phÝa hai cùc vµ ®èi xøng qua xÝch ®¹o.
- H×nh chiÕu cña kinh tuyÕn gi÷a vµ xÝch ®¹o ®îc chän lµm hÖ trôc
to¹ ®é ph¼ng vu«ng gãc Gauss sö dông trong tr¾c ®Þa. Kh¸c víi hÖ to¹ ®é §Ò
çc, trong hÖ nµy chän trôc tung lµ OX cßn trôc hoµnh lµ OY (h×nh 1.10c).
x x x
K N K'
0
Q Q 0 0 0 y
S
N 0 18 N 0 19 N 0 20
H×nh 1.10
10
C«ng thøc gÇn ®óng biÓu thÞ ®é biÕn d¹ng vÒ chiÒu dµi gi÷a hai
®iÓm a vµ b trªn mói chiÕu lµ:
y ab2
S  S ab  d ab  S ab (1-1)
2R 2
Trong ®ã:
dab ®é ®é dµi cung trªn mÆt cÇu;
Sab kho¶ng çch t¬ng øng trªn mÆt ph¼ng Gauss;
yab = yb – ya sè gia hoµnh ®é gi÷a hai ®iÓm a vµ b trong hÖ to¹
®é vu«ng gãc Gauss;
R b¸n kÝnh tr¸i ®Êt.
Níc ta chñ yÕu n»m trong ph¹m vi mói thø 18, mét phÇn miÒn Trung
(tõ §µ N½ng ®Õn B×nh ThuËn vµ Hoµng Sa) thuéc mói thø 19 vµ quÇn ®¶o
Trêng Sa thuéc mói thø 20, øng víi kinh ®é kinh tuyÕn trôc lÇn lît lµ 1050,
1110 vµ 1170.
NÕu xÐt trong mói thø 18 th× hoµnh ®é Y cña ®iÓm xa nhÊt (Mãng
Çi, Mêng TÌ...) so víi kinh tuyÕn gi÷a 1050 vµo kho¶ng 300km nªn ®é biÕn
d¹ng chiÒu dµi lín nhÊt theo c«ng thøc (1-1) lµ 1/900. KÕt qu¶ nghiªn cøu cho
thÊy, víi ®é biÕn d¹ng nµy cho phÐp dïng phÐp chiÕu h×nh Gauss víi mói 6 0
®Ó lµm c¬ së to¸n häc khi thµnh lËp b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:10.000 vµ nhá
h¬n. §èi víi b¶n ®å tû lÖ lín tõ 1:5.000 ®Õn 1:500 ®Ó ®¶m b¶o ®é chÝnh
x¸c ph¶i dïng phÐp chiÕu Gauss víi mói chiÕu 30 hoÆc nhá h¬n.
2. HÖ to¹ ®é ph¼ng vu«ng gãc Gauss – Kruger (x, y)
HÖ to¹ ®é nµy ®îc x©y dùng trªn mÆt ph¼ng mói 60 cña phÐp chiÕu
Gauss (h×nh 1.11). Trong ®ã nhËn h×nh chiÕu cña kinh tuyÕn trôc lµm trôc x
cßn xÝch ®¹o lµm trôc y.
Nh vËy, täa ®é x ë phÝa B¾c b¸n cÇu ®Òu cã gi¸ trÞ d¬ng, phÝa Nam
b¸n cÇu cã gi¸ trÞ ©m.
§Ó tr¸nh çc gi¸ trÞ ©m cña gi¸ trÞ to¹ ®é y trong 1 mói chiÕu, ngêi ta
céng thªm vµo chóng mét h»ng sè y0 = 500km nghÜa lµ tÞnh tiÕn kinh tuyÕn
gi÷a cña mói vÒ phÝa T©y 500km.
11
x
0 y
500km
H×nh 1.11
§Ó tiÖn sö dông, trªn b¶n ®å ®Þa h×nh ngêi ta kÎ s½n líi to¹ ®é vu«ng
gãc Gauss b»ng nh÷ng ®êng th¼ng song song víi trôc Ox vµ Oy t¹o thµnh líi «
vu«ng. ChiÒu dµi c¹nh cña líi « vu«ng cã tÝnh ®Õn ¶nh hëng cña biÕn d¹ng
vµ t¬ng øng víi tû lÖ b¶n ®å. VÝ dô, víi b¶n ®å tû lÖ 1:10.000, 1:25.000 vµ
1:50.000 chän « vu«ng t¬ng øng víi 1km vµ gäi lµ líi kil«mÐt. PhÝa ngoµi
khung b¶n ®å cã ghi trÞ sè x vµ y cña çc ®êng song song. §Ó lµm râ thªm vÞ
trÝ cña ®iÓm cã täa ®é, ngêi ta viÕt thªm sè thø tù mói chiÕu vµo tríc täa ®é
y.
VÝ dô: To¹ ®é ®iÓm L¸ng Trung (Hµ Néi) lµ 2325464,246;
18.505973,362
§Ó tÝnh trÞ sè kinh ®é cña kinh tuyÕn gi÷a mói thø n nµo ®ã, ta dïng
c«ng thøc: n = 60.n - 30
HÖ to¹ ®é HN-72 ®îc x©y dùng theo hÖ to¹ ®é ph¼ng vu«ng gãc
Gauss – Kruger, trong ®ã Elipxoid dïng sè liÖu cña Kraxovski.
1.4.3. PhÐp chiÕu vµ hÖ to¹ ®é vu«ng gãc ph¼ng UTM
1. PhÐp chiÕu UTM
PhÐp chiÕu b¶n ®å UTM (Universal Transverse Mecator) còng ®îc
thùc hiÖn víi t©m chiÕu lµ t©m qu¶ ®Êt vµ víi tõng mói chiÕu 6 0, nhng kh¸c
víi phÐp chiÕu h×nh Gauss ®Ó gi¶m ®é biÕn d¹ng vÒ chiÒu dµi vµ diÖn
tÝch, trong phÐp chiÕu UTM sö dông h×nh trô ngang cã b¸n kÝnh nhá h¬n
b¸n kÝnh tr¸i ®Êt, nã c¾t mÆt cÇu theo hai ®êng cong ®èi xøng vµ çch kinh
tuyÕn gi÷a kho¶ng  180km. Kinh tuyÕn gi÷a n»m phÝa ngoµi mÆt trô cßn
hai kinh tuyÕn biªn n»m phÝa trong mÆt trô (h×nh 1.12). Sè thø tù mói chiÕu
®îc tÝnh tõ t©y sang ®«ng kÓ tõ kinh tuyÕn cã kinh ®é 180 0. Kinh tuyÕn
gèc quèc tÕ Greenwich lµ biªn giíi cña 2 mói chiÕu sè 30 vµ 31. Níc ta n»m
trªn çc mói chiÕu sè 48, 49 vµ 50 cña phÐp chiÕu U.T.M.
12
ë ®©y kinh ®é cña kinh tuyÕn trôc cña mói chiÕu thø n ®îc tÝnh theo
c«ng thøc: L0 = (n-30).60 - 30
N N
+
0 - -
S S
H×nh 1.12
* §Æc ®iÓm cña phÐp chiÕu:
- PhÐp chiÕu h×nh UTM còng lµ phÐp chiÕu ®ång gãc, ®é biÕn d¹ng
vÒ chiÒu dµi vµ diÖn tÝch lín nhÊt ë vïng giao nhau gi÷a xÝch ®¹o víi kinh
tuyÕn gi÷a vµ t¹i hai kinh tuyÕn biªn. Çc ®iÓm n»m phÝa trong ®êng c¾t
mÆt trô th× ®é biÕn d¹ng mang dÊu ©m cßn phÝa ngoµi lµ dÊu d¬ng.
- Kinh tuyÕn trôc vµ ®êng xÝch ®¹o ®îc biÓu diÔn trªn mÆt ph¼ng
thµnh nh÷ng ®êng th¼ng vµ bÞ biÕn d¹ng vÒ chiÒu dµi. Hai ®êng cong c¾t
mÆt trô ®îc biÓu diÔn trªn mÆt ph¼ng thµnh ®êng th¼ng kh«ng bÞ biÕn
d¹ng chiÒu dµi (k = 1), tû lÖ chiÕu k cña kinh tuyÕn gi÷a mói nhá h¬n 1 (k =
0,9996) cßn trªn hai kinh tuyÕn biªn tû lÖ chiÕu lín h¬n 1.
- Çc kinh tuyÕn ®îc biÓu diÔn trªn mÆt ph¼ng thµnh nh÷ng ®êng
cong quay bÒ lâm vÒ phÝa kinh tuyÕn trôc. H×nh chiÕu cña çc vÜ tuyÕn lµ
nh÷ng ®êng cong quay bÒ lâm vÒ phÝa hai cùc vµ ®èi xøng qua xÝch ®¹o.
Nh vËy, so víi phÐp chiÕu Gauss, phÐp chiÕu UTM cã u ®iÓm lµ ®é
biÕn d¹ng ®îc ph©n bè ®Òu h¬n vµ cã trÞ sè nhá h¬n nhng khi xö lý sè liÖu
l¹i rÊt phøc t¹p (v× trong mét mói chiÕu ë çc vïng kh¸c nhau hoÆc thËm chÝ
khi xÐt trong mét vïng ®é biÕn d¹ng mang dÊu ©m d¬ng kh¸c nhau). Tuy
nhiªn nã cã u ®iÓm lµ ®é biÕn d¹ng nhá, mÆt kh¸c hiÖn nay ®Ó thuËn tiÖn
cho viÖc sö dông hÖ to¹ ®é chung trong khu vùc vµ thÕ giíi, trong hÖ to¹ ®é
míi VN-2000 sö dông phÐp chiÕu UTM (Elipxoid WGS-84) thay cho phÐp
chiÕu Gauss-Kruger trong hÖ to¹ ®é HN-72.
2. HÖ to¹ ®é vu«ng gãc UTM (N, E)
Nh ®· nªu ë trªn, trong phÐp chiÕu h×nh UTM, h×nh chiÕu cña kinh
tuyÕn gi÷a vµ xÝch ®¹o lµ hai ®êng th¼ng vu«ng gãc víi nhau vµ ®îc chän
lµm hÖ trôc to¹ ®é. §Æc ®iÓm cña hÖ trôc to¹ ®é ®îc m« t¶ trªn h×nh 1.13,
trong ®ã M lµ ®iÓm cÇn x¸c ®Þnh to¹ ®é, O’ lµ giao ®iÓm cña h×nh chiÕu
13
kinh tuyÕn gi÷a O’Z vµ xÝch ®¹o O’E. §iÓm F lµ h×nh chiÕu cña ®iÓm M
trªn kinh tuyÕn gi÷a, cung LM lµ h×nh chiÕu cña vÜ tuyÕn qua M, cung ZM
lµ h×nh chiÕu cña kinh tuyÕn ®i qua M vµ  lµ ®é héi tô kinh tuyÕn. To¹ ®é
UTM cña ®iÓm ®îc x¸c ®Þnh bëi tung ®é NM (North) vµ EM (East). §Ó tr¸nh
täa ®é ©m, trªn phÇn b¾c b¸n cÇu ngêi ta thªm vµo h»ng sè E0 = 500 km cho
hoµnh ®é, cßn trªn phÇn nam b¸n cÇu thªm h»ng sè E 0 = 500 km cho hoµnh
®é vµ h»ng sè N0 = 10.000 km cho tung ®é.
N Z B

F E' M
L
NM
x E
0 500km XÝch ®¹ o
H×nh 1.13
HÖ to¹ ®é VN-2000 ®îc x©y dùng theo hÖ to¹ ®é ph¼ng vu«ng gãc
UTM, sö dông Elipxoid WGS-84.
1.4.4. HÖ to¹ ®é cùc (, S)
Trªn mÆt ph¼ng chän ®iÓm O lµm ®iÓm cùc A
vµ mét híng cè ®Þnh OA lµ trôc cùc (h×nh 1.14). VÞ
trÝ cña ®iÓm i nµo ®ã ®îc x¸c ®Þnh bëi gãc cùc i
vµ c¹nh cùc Si. Gãc cùc i lµ gãc b»ng tÝnh tõ híng S2
1
trôc cùc OA theo chiÒu kim ®ång hå ®Õn híng c¹nh 1
cùc Si, cßn c¹nh cùc Si lµ chiÒu dµi ngang tÝnh tõ
®iÓm gèc O ®Õn ®iÓm i. HÖ to¹ ®é cùc ®îc ¸p 2
dông khi ®o vÏ trùc tiÕp b¶n ®å ®Þa h×nh ë thùc 0 S2 2
®Þa.
H×nh 1.14
1.5. ¶nh hëng cña ®é cong qu¶ ®Êt ®Õn çc ®¹i lîng ®o
BÒ mÆt qu¶ ®Êt lµ cong, çc ®¹i lîng nh chiÒu dµi c¹nh (D), gãc b»ng
(), chªnh cao (h)... ®Òu ®îc ®o trªn mÆt cong nµy. Khi xö lý sè liÖu ta ph¶i
chuyÓn çc ®¹i lîng ®o trªn mÆt ®Êt lªn mÆt ph¼ng nªn chóng ®Òu bÞ biÕn
d¹ng. §é biÕn d¹ng nµy nh ®· nªu ë 1.4, víi ph¹m vi l·nh thæ réng ®îc xÐt cô
thÓ cho tõng phÐp chiÕu h×nh b¶n ®å. Víi ph¹m vÞ l·nh thæ nhá ®Ó ®¬n
gi¶n, cã thÓ coi mÆt chuÈn quy chiÕu lµ mÆt cÇu víi b¸n kÝnh R = 6371km,
mÆt ph¼ng chiÕu h×nh lµ mÆt ph¼ng tiÕp tuyÕn víi mÆt cÇu nµy vµ ®é
biÕn d¹ng lµ sai sè do ¶nh hëng cña ®é cong tr¸i ®Êt ®Õn çc ®¹i lîng ®o. Díi
14
®©y sÏ xÐt ¶nh hëng cña sai sè nµy ®Õn çc ®¹i lîng ®o c¬ b¶n vµ tõ ®ã rót
ra nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh thùc tiÔn cÇn lu ý trong khi ®o ®¹c çc ®¹i l-
îng ®ã.
1.5.1. ¶nh hëng ®é cong qu¶ ®Êt ®Õn kÕt qu¶ ®o chiÒu dµi
Trªn h×nh 1-15, ta ký hiÖu D lµ kho¶ng çch nghiªng ®o ®îc gi÷a hai
®iÓm A vµ B trªn mÆt ®Êt; d lµ ®é dµi cung ab t¬ng øng khi chuyÓn D
xuèng mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R;  lµ gãc ë t©m O øng víi d, cßn S lµ kho¶ng
çch ngang ab’ t¬ng øng trªn mÆt ph¼ng chiÕu h×nh T.
D B D B
A A
S s H HA S b'
T
b' HB
a d a H
b b
R R
 
a) b)
O O
H×nh 1.15
Sai sè do ®é cong qu¶ ®Êt ¶nh hëng ®Õn chiÒu dµi lµ ®é chªnh lÖch
gi÷a chiÒu dµi ngang S vµ cung d:
S = S – d (1-3)
S = R.tg (1-4)
V× gãc  ë t©m ch¾n cung d rÊt nhá so víi b¸n kÝnh R nªn ta cã thÓ
viÕt:
d = R.  (1-5)
Thay (1-4) vµ (1-5) vµo (1-3) ta ®îc:
S = R.(tg - ) (1-6)
Khai triÓn hµm tg vµ gi÷ l¹i hai sè h¹ng ®Çu ta ®îc:
3
tg     ... (1-7)
3
Thay (1-7) vµo (1-6):
R. 3
S  (1-8)
3
Thay  tõ (1-5) vµo (1-8) ta ®îc c«ng thøc cuèi cïng:
15
d3 S d2
S  hay  (1-9)
3.R 2 d 3.R 2
Thay R = 6371km vµ çc trÞ sè d tõ 10 ®Õn 100km vµo (1-9) ta nhËn
®îc kÕt qu¶ ghi ë b¶ng 1.2.
B¶ng 1.2
d (km) S (cm) S/d
10 0,8 1:1.220.000
25 13 1:1.192.000
50 102 1:49.000
100 821 1:12.000
Trong thùc tÕ çc thiÕt bÞ ®o chiÒu dµi chØ ®¹t ®îc ®é chÝnh x¸c lµ
1:1.000.000 do ®ã tõ kÕt qu¶ ë b¶ng 1.2 ta cã nhËn xÐt lµ víi chiÒu dµi ®o
nhá h¬n 20km cã thÓ bá qua sai sè do ¶nh hëng ®é cong qu¶ ®Êt S.
1.5.2. ¶nh hëng cña ®é cong qu¶ ®Êt ®Õn kÕt qu¶ ®o ®é cao
Trªn h×nh 1.15b, nÕu nh×n tõ a theo híng ngang HH ta sÏ kh«ng tr«ng
thÊy b mµ thÊy b’. Nh vËy, sai sè do ®é cong qu¶ ®Êt ¶nh hëng ®Õn kÕt qu¶
®o ®é cao ë ®iÓm B ®îc coi lµ ®o¹n bb’ vµ ký hiÖu lµ h.
Tõ h×nh 1.15b, theo ®Þnh lý Pitago ta cã:
(R + h)2 = R2 + S2 (1-10)
Hay R2 + h2 + 2Rh = R2 + S2
S2
Nªn h  (1-11)
2R   h
V× h rÊt nhá so víi R nªn cã thÓ bá qua nã ë mÉu sè, ®ång thêi coi S lµ
d. Lóc nµy:
d2
h  (1-12)
2R
Thay R = 6371km vµ d tõ 50m ®Õn 2km vµo c«ng thøc (1-12) ta nhËn
®îc kÕt qu¶ ghi trong b¶ng 1.3.
B¶ng 1.3
d (km) h (mm)
0,05 0,20
0,50 20
1,00 78
2,00 314
Tõ kÕt qu¶ trªn ta thÊy h t¨ng rÊt nhanh khi t¨ng kho¶ng çch d. V× yªu
cÇu ®é chÝnh x¸c trong ®o ®é cao lµ rÊt cao, nªn trong mäi trêng hîp ta ph¶i
16
xÐt ®Õn sai sè do ¶nh hëng cña ®é cong qu¶ ®Êt vµ t×m biÖn ph¸p kh¾c
phôc. VÝ dô, nÕu yªu cÇu h   1mm th× theo c«ng thøc (1-12) ta tÝnh ®îc
kho¶ng çch tèi ®a lµ d = 2 R. h  110 m .
1.5.3. ¶nh hëng cña ®é cong qu¶ ®Êt ®Õn kÕt qu¶ ®o gãc b»ng
Trªn h×nh 1.16 ta ký hiÖu 1,
B
2, 3 lµ gãc b»ng cña tam gi¸c
ph¼ng ABC, cßn ’1, ’2, ’3 lµ gãc
2
cña tam gi¸c trªn mÆt cÇu t¬ng øng T " "
(gãc kÑp gi÷a hai tiÕp tuyÕn T víi
hai cung t¹i ®Ønh). Theo lîng gi¸c
cÇu, tæng ba gãc (’1 + ’2 + ’3) > T "
" '1
1800 vµ so víi trªn mÆt ph¼ng t¬ng 1 3
"
øng tæng nµy lín h¬n mét lîng ” gäi "
lµ sè d mÆt cÇu. A C
” = (’1 + ’2 + ’3) - (1 + 2 + 3) H×nh

1.16
Sè d mÆt cÇu ” chÝnh lµ sai sè do ®é cong qu¶ ®Êt ¶nh hëng ®Õn
kÕt qu¶ ®o gãc b»ng trong mét tam gi¸c.
Tr¾c ®Þa lý thuyÕt ®· chøng minh ®îc c«ng thøc tÝnh ”
 " 
Fc
R 2
  "
(1-13)
Trong ®ã: Fc lµ diÖn tÝch cña tam gi¸c trªn mÆt cÇu.
NÕu tÝnh theo tam gi¸c ABC trªn mÆt ph¼ng víi ba c¹nh a, b, c, vµ ba
gãc t¬ng øng A, B, C ta dïng c«ng thøc cña Lerandr:
"
" ab sin C (1-14)
R2
B¶ng 1.4
Thay R = 6371km, ” = 206265, Fc tõ F (km2) ”
2 2
10km ®Õn 400km vµo c«ng thøc (1-13) ta
®îc kÕt qu¶ ghi trong b¶ng 1.4. Tõ kÕt qu¶ 10 0”,05
nµy ta thÊy, khi ®o gãc b»ng víi yªu cÇu ®é 100 0”,51
chÝnh x¸c   1”, th× víi tam gi¸c cã diÖn 200 1”,02
tÝch lín h¬n 200km2 (c¹nh S > 20km) ph¶i 400 2”,03
tÝnh sè d mÆt cÇu ” ®Ó c¶i chÝnh vµo kÕt qu¶ ®o gãc.
1.6. kh¸i niÖm vÒ b¶n ®å, b×nh ®å vµ mÆt c¾t ®Þa h×nh
1.6.1. Kh¸i niÖm vÒ b¶n ®å, b×nh ®å vµ mÆt c¾t ®Þa h×nh
1. B¶n ®å
17
B¶n ®å lµ h×nh ¶nh thu nhá vµ ®îc kh¸i qu¸t ho¸ mét phÇn réng lín bÒ
mÆt qu¶ ®Êt lªn mÆt ph¼ng n»m ngang theo phÐp chiÕu h×nh b¶n ®å víi
nh÷ng nguyªn t¾c biªn tËp khoa häc, cã tÝnh ®Õn ¶nh hëng cña ®é cong qu¶
®Êt, ®Æc ®iÓm biÕn d¹ng cña phÐp chiÕu h×nh vµ sö dông thèng nhÊt hÖ
thèng to¹ ®é, ®é cao Nhµ níc.
Theo néi dung, b¶n ®å ®îc chia lµm hai lo¹i lµ b¶n ®å ®Þa lý chung vµ
b¶n ®å chuyªn m«n. B¶n ®å ®Þa lý gåm ba nhãm lµ b¶n ®å ®Þa lý kh¸i qu¸t,
b¶n ®å ®Þa h×nh kh¸i qu¸t vµ b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ lín.
2. B×nh ®å
Kh¸c víi b¶n ®å, b×nh ®å biÓu thÞ mét khu ®Êt nhá theo phÐp chiÕu
h×nh ®¬n gi¶n, nghÜa lµ coi mÆt quy chiÕu to¹ ®é vµ ®é cao lµ mÆt
ph¼ng n»m ngang. B×nh ®å thêng cã tû lÖ rÊt lín vµ ®îc øng dông nhiÒu
trong tr¾c ®Þa c«ng tr×nh, vÝ dô: b×nh ®å cña mét khu x©y dùng, mét tuyÕn
giao th«ng, thuû lîi... Tuú theo yªu cÇu sö dông mµ b×nh ®å cã thÓ kh«ng sö
dông hÖ to¹ ®é, ®é cao Nhµ níc hoÆc kh«ng biÓu thÞ d¸ng ®Êt.
4. MÆt c¾t ®Þa h×nh
Khi kh¶o s¸t çc tuyÕn ®êng, s«ng ngßi... ngoµi b×nh ®å hoÆc b¶n ®å
cßn ph¶i thµnh lËp mÆt c¾t däc vµ ngang tuyÕn. MÆt c¾t phôc vô cho viÖc
thiÕt kÕ, tÝnh to¸n khèi lîng ®µo ®¾p..., kh¸c víi b¶n ®å, b×nh ®å biÓu
diÔn mÆt ®Êt trªn mÆt ph¼ng n»m ngang, cßn mÆt c¾t ®Þa h×nh lµ h×nh
chiÕu cña mÆt c¾t däc hoÆc ngang cña mét tuyÕn ®Þa h×nh lªn mÆt ph¼ng
th¼ng ®øng. H×nh 1.17 biÓu thÞ mÆt c¾t ngang cña mét dßng s«ng.
§Ó dùng mÆt c¾t ®Þa h×nh ta ph¶i tiÕn hµnh ®o kho¶ng çch S i gi÷a
çc ®iÓm ®Æc trng 1, 2, ..., n vµ chªnh cao hi däc tuyÕn sau ®ã thÓ hiÖn trªn
giÊy kÎ mm. Néi dung ®o vÏ mÆt c¾t ®Þa h×nh sÏ ®îc tr×nh bµy chi tiÕt ë
ch¬ng 8.
1 6
2
5
3 4
h1 h2 h3 h4 h5 h6
S1 S2 S3 S4 S5
1’ 2’ 3’ 4’ 5’ 6’
H×nh 1.17
1.6.2. Tû lÖ b¶n ®å
18
Tû lÖ b¶n ®å lµ tû sè gi÷a ®é dµi cña ®o¹n th¼ng trªn b¶n ®å vµ ®é
dµi t¬ng øng cña ®o¹n th¼ng trªn thùc ®Þa ®îc biÓu thÞ díi d¹ng ph©n sè cã
tö sè b»ng 1 vµ mÉu sè lµ ®é thu nhá Mb®, ký hiÖu lµ 1: Mb®
1 S
 bd (1-15)
M bd S td
§Ó dÔ dµng trong sö dông, Mb® thêng ®îc chän lµ nh÷ng sè ch½n, vÝ

dô 200, 500, 1.000, 2.000... TrÞ sè M b® cµng nhá th× møc ®é biÓu thÞ ®Þa
vËt trªn b¶n ®å cµng chi tiÕt nªn gäi lµ tû lÖ lín.
Ngêi ta ph©n lo¹i b¶n ®å ®Þa h×nh theo tû lÖ: B¶n ®å tû lÖ lín tõ
1:5.000 ®Õn 1:500 hoÆc lín h¬n, b¶n ®å tû lÖ trung b×nh tõ 1:10.000 ®Õn
1:50.000, b¶n ®å tû lÖ nhá tõ 1:100.000 vµ nhá h¬n.
1.6.3. Thíc tû lÖ
Cã hai lo¹i thíc tû lÖ: thíc tû th¼ng vµ thíc tû lÖ xiªn.
a) Thíc tû lÖ th¼ng
§Ó dùng thíc tû lÖ th¼ng, ta kÎ hai ®êng th¼ng song song víi gi·n çch
2mm (h×nh 1.18a). Tõ ®iÓm ®Çu A ®Æt liªn tiÕp çc ®o¹n c¬ b¶n a cã
chiÒu dµi ®îc chän sao cho thÝch hîp víi chiÒu dµi ch½n trªn thùc ®Þa. VÝ
dô, víi tû lÖ 1:5.000 ta chän a = 2cm t¬ng øng víi chiÒu dµi ngang trªn thùc
®Þa lµ s = a.Mb® = 100m. Trªn ®o¹n a ®Çu tiªn chia lµm 10 kho¶ng ®Òu
nhau, gi¸ trÞ mçi kho¶ng chia lµ t = 0,1a.
Çch sö dông thíc tû lÖ th¼ng:
Gi¶ sö dïng compa ®o trªn b¶n ®å mét ®o¹n mn, ta ím nã lªn thíc tû lÖ
sao cho mét ®Çu m trïng víi v¹ch ch½n, vÝ dô ë v¹ch 200m, sau ®ã ®äc theo
®o¹n chia nhá t, vÝ dô 56m (tõ v¹ch 0 ®Õn n), ta sÏ ®îc chiÒu dµi t¬ng øng
trªn thùc ®Þa lµ 256m. Nh vËy, ®é chÝnh x¸c ®äc sè trªn thíc tû lÖ th¼ng lµ
0,1t, nghÜa lµ ®¹t ®Õn 0,01a.
19
a = 2cm
100 0 100 200 300 400

a)
n 256m m
ef
10
8
b) 6
4 n m
2
0
100 50 0 100 200 300 400
compa
H×nh 1.18
b) Thíc tû lÖ xiªn
§Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c ngêi ta dùng thíc tû lÖ xiªn (h×nh 1.18b) nh
sau: chän ®o¹n tû lÖ c¬ b¶n a, dùng çc « vu«ng kÝch thíc a  a. Theo chiÒu
däc vµ chiÒu ngang cña « vu«ng ®Çu tiªn, chia a thµnh 10 kho¶ng ®Òu nhau,
sau ®ã kÎ çc ®êng ngang vµ ®êng xiªn nh h×nh vÏ. Sö dông thíc tû lÖ xiªn
cho phÐp íc ®äc chiÒu dµi ®o¹n mn chÝnh x¸c ®Õn 0,001a.
Çch sö dông thíc tû lÖ xiªn:
Gi¶ sö, dïng compa ®o trªn b¶n ®å ®o¹n mn, ta ím ®Çu m trïng víi v¹ch
ch½n, vÝ dô trªn h×nh 1.19a lµ v¹ch 200, cßn ®Çu n cã thÓ r¬i trªn ®êng xiªn
nµo ®ã, vÝ dô theo chiÒu ngang ®iÓm n øng víi v¹ch sè 5, ta cã 5t = 50m, cßn
theo chiÒu däc n n»m ë kho¶ng gi÷a hai hµng 4 vµ 5 vµ ta cã thÓ íc ®äc ®îc
0,2 nghÜa lµ øng víi 4,2m. Tæng chiÒu dµi ®o¹n mn trªn thùc ®Þa sÏ lµ
254,2m.
1.7. chia m¶nh vµ ®¸nh sè hiÖu b¶n ®å ®Þa h×nh

1.7.1. Danh ph¸p cña tê b¶n ®å ®Þa h×nh
V× kÝch thíc cña tê b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ lín lµ cã h¹n (thêng lµ 50 
50cm hoÆc 60  60cm) nªn ®Ó biÓu thÞ mét vïng ®Êt réng lín ph¶i cã nhiÒu
m¶nh b¶n ®å ghÐp l¹i. §Ó tiÖn trong viÖc ®o vÏ, qu¶n lý vµ sö dông ngêi ta
quy ®Þnh mét hÖ thèng ký hiÖu riªng biÖt ®Ó ®¸nh sè hiÖu cho tõng lo¹i b¶n
®å víi tõng khu vùc vµ tû lÖ kh¸c nhau. Sè hiÖu cña tê b¶n ®å ®îc gäi lµ danh
ph¸p cña nã.
1.7.2. Quy ®Þnh quèc tÕ vÒ danh ph¸p cña b¶n ®å 1:1.000.000
20
Theo kinh tuyÕn, chia qu¶ ®Êt thµnh 60 cét, mçi cét cã kinh sai  = 60,
cét thø nhÊt (cét cã kinh tuyÕn gèc Greenwich) ®îc ®¸nh sè thø tù lµ 31 vµ
t¨ng dÇn sang phÝa §«ng, nghÜa lµ sè thø tù cét chªnh víi sè thø tù mói trong
phÐp chiÕu h×nh Gauss lµ 30. Nh ta ®· biÕt trong môc 1.4, ViÖt Nam n»m
chñ yÕu ë mói thø 18, 19 vµ 20 nªn t¬ng øng víi çc cét 48, 49 vµ 50.
Theo vÜ tuyÕn, tõ xÝch ®¹o vÒ 24
0
phÝa hai cùc qu¶ ®Êt chia thµnh 22 F-48
hµng, mçi hµng cã vÜ sai  = 40 vµ

®¸nh sè thø tù theo ch÷ in hoa Latinh A,
B, C,..., V. ViÖt Nam cã vÜ ®é tõ
kho¶ng 70 (mét sè ®¶o thuéc quÇn ®¶o
Trêng Sa) ®Õn 230 5’ (Lòng Có tØnh 20
0
Hµ Giang) nªn n»m ë çc hµng B, C, D,

102 0 00 108 0 00
E, F. 1:1.000.000
Hµ Né i F-48
Nh vËy, sau khi chia cét vµ hµng
H×nh 1.19
ta nhËn ®îc çc m¶nh h×nh thang cong
trªn mÆt cÇu cã kÝch thíc  = 40 vµ
 = 60. H×nh thang cong nµy ®îc chiÕu lªn mÆt ph¼ng chiÕu h×nh theo tû
lÖ 1:1.000.000 ta ®îc tê b¶n ®å cã danh ph¸p quy ®Þnh víi sè thø tù hµng, sè
thø tù cét vµ ®Þa danh.
VÝ dô: danh ph¸p tê b¶n ®å 1:1.000.000 cña mét sè vïng thuéc ViÖt
Nam lµ Hµ Néi-F-48, Nha Trang-D-49, C«n §¶o-C-48 (xem h×nh 1.19)
1.7.3. Quy ®Þnh cña ViÖt Nam vÒ danh ph¸p b¶n ®å ®Þa h×nh
Theo “Quy ph¹m thµnh lËp b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:500 ®Õn
1:5.000” cña Tæng côc §Þa chÝnh ViÖt Nam, níc ta còng lÊy b¶n ®å tû lÖ
1:1.000.000 lµm c¬ së ®Ó chia m¶nh vµ ®¸nh sè hiÖu cho çc lo¹i b¶n ®å
®Þa h×nh. Tuú theo tû lÖ b¶n ®å mµ ta cã ba çch chia m¶nh ®îc tr×nh bµy d-
íi ®©y.
a) Chia m¶nh khung h×nh thang theo kinh vµ vÜ tuyÕn
* §èi víi b¶n ®å tû lÖ nhá: tõ m¶nh b¶n ®å 1:1.000.000 chia thµnh:
- 4 m¶nh b¶n ®å 1:500.000 cã kÝch thíc  = 20 vµ  = 30 vµ ®¸nh sè
tõ tr¸i qua ph¶i, tõ trªn xuèng díi b»ng ch÷ in hoa Latinh A, B, C, D… VÝ dô,
Hµ Néi-F-48-D (xem h×nh 1.20a).
21
F-48
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
24
A B 36
22 0 00
C D
0
105 00 108 0 00
1:500.000
Hµ Né i F-48-D
142143144
1:100.000
Hµ Né i F-48-104
a) b)
H×nh 1.20
- 36 m¶nh b¶n ®å 1:200.000 cã kÝch thíc  = 40’ vµ  = 10 vµ ®¸nh
sè hiÖu b»ng ch÷ sè La m· I, II, XXXVI. VÝ dô Hµ Néi-F-48-XXVIII.
- 144 m¶nh b¶n ®å 1:100.000 cã kÝch thíc  = 20’ vµ  = 30’ vµ
®¸nh sè hiÖu b»ng ch÷ sè ¶ RËp 1, 2, ..., 144. VÝ dô, Hµ Néi-F-48-104 (xem
h×nh 1.22b).
* §èi víi b¶n ®å tû lÖ trung b×nh:
Sau khi cã b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 chia thµnh 4 m¶nh 1:50.000 víi kÝ
hiÖu A, B, C, D vµ cã kÝch thíc  = 10’ vµ  = 15’ (h×nh 1.21a). Tõ m¶nh
1:50.000 chia thµnh 4 m¶nh 1:25.000 víi ký hiÖu a, b, c, d víi  = 5’ vµ  =
7’ 30” (h×nh 1.21b). Tõ m¶nh 1:25.000 chia thµnh 4 m¶nh 1:10.000 víi ký
hiÖu 1, 2, 3, 4 vµ  = 2’ 30” vµ  = 3’ 45” (h×nh 1.21c).
VÝ dô: Trêng ®¹i häc Má - §Þa chÊt (Hµ Néi) n»m trªn tê b¶n ®å tû lÖ
1:10.000 danh ph¸p lµ §«ng Ng¹c-F-48-104-D-d-3 (h×nh 1.21d).
22
F-48-104 22 0 F-48-104-D 21 0
20' 10'
A B a b
1:100.000 1:50.000
C D c d
0
21 21 0
00' 00'
105 0 30' 106 0 00' 105 0 30' 106 0 00'
a) b)
F-48-104D-d 21 0 21 0
05' 02'30"
1 2
1:10.000
1:25.000 F-48-104D-d
Tr êng § H Má-§ Þa chÊt
3 4
21 0 21 0
00' 00'
105 0 30'32" 106 0 00' 105 0 30'32" 106 0 56'15"
c) d)
H×nh 1.21
Nh vËy, ®èi víi çc lo¹i b¶n ®å tû lÖ nhá vµ tû lÖ trung b×nh ®Òu dùa
vµo m¶nh b¶n ®å 1:1.000.000 ®Ó chia m¶nh vµ ®¸nh sè hiÖu theo nguyªn
t¾c tõ tr¸i qua ph¶i vµ tõ trªn xuèng díi.
b) Chia m¶nh theo khung h×nh ch÷ nhËt
§èi víi b¶n ®å tû lÖ 1:5.000 vµ 1:2.000 khi ®o vÏ ë khu vùc ®· cã çc
®iÓm to¹ ®é Nhµ níc vµ víi diÖn tÝch lín h¬n 20km2 th× chia m¶nh theo
khung h×nh ch÷ nhËt lÊy b¶n ®å 1:100.000 lµm c¬ së (h×nh 1.22). Cô thÓ lµ
chia tê b¶n ®å 1:100.000 thµnh 384 m¶nh 1:5.000 (16 hµng ngang vµ 24 cét
däc) ®¸nh sè hiÖu tõ 1 ®Õn 384 vµ ®Ó trong dÊu ngoÆc ®¬n, kÝch thíc 
= 20’:16 = 1’ 15” vµ  = 30’:24 = 1’ 15”. VÝ dô F-48-144-(384) (h×nh
1.22a).
Chia m¶nh 1:5.000 thµnh 6 m¶nh 1:2.000 vµ ký hiÖu a, b, c, d, e, f víi
 = 25” vµ  = 37”.5. VÝ dô, trªn h×nh 1.22b ta cã F-48-144-(384-f).
23
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
a b
c d
e f
F-48-144-(384-f)
1:2.000
b)
1:100.000 F-48-144-(384)
(1:5.000)
a)
H×nh 1.22
c) Chia m¶nh theo khung h×nh vu«ng
§èi víi khu vùc cha cã ®iÓm to¹ ®é Nhµ níc vµ diÖn tÝch nhá h¬n
2
20km th× b¶n ®å ®Þa h×nh ®îc chia m¶nh theo khung h×nh vu«ng, kh¸c víi
nguyªn t¾c ®· nªu ë trªn, ë ®©y lÊy hÖ trôc to¹ ®é vu«ng gãc vµ b¶n ®å
1:5.000 lµm c¬ së. Cô thÓ: chia b¶n ®å 1:100.000 thµnh 64 m¶nh 1:5.000 vµ
®¸nh sè hiÖu A, B, C, D vµ 1, 2, 3, 4 theo nguyªn t¾c nh h×nh 1.23a. Chia
m¶nh 1:5.000 thµnh 9 m¶nh 1:2.000 vµ ký hiÖu a, b,…, i. VÝ dô, trªn h×nh
1.23b ta cã A-2-3-d lµ danh ph¸p cña tê 1:2.000.
Chia m¶nh 1:2.000 thµnh 4 m¶nh 1:1.000 vµ ®¸nh sè hiÖu I, II, III, IV.
Danh ph¸p cña tê b¶n ®å 1:1.000 bao gåm c¶ danh ph¸p cña hai tê 1:5.000 vµ
1:2.000. VÝ dô trªn h×nh 1.23c ta cã A-23-d-II.
Chia m¶nh 1:2.000 thµnh 16 m¶nh 1:500 víi sè hiÖu tõ 1 ®Õn 16. VÝ
dô trªn h×nh 1.23d ta cã A-2-3-d-16.
4
a b c 1 2 3 4
3
I II
2
5 6 7 8
1
d e f
4 3 2 1 1 2 3 4
9 10 11 12
2
III IV
3 g h i 13 14 15 16
4
1:100.000 1:5000 1:2.000 1:2.000
a) b) c) d)
H×nh 1.23
24
KÝch thíc cña tê b¶n ®å 1:5.000 lµ 6060cm cßn çc tû lÖ lín h¬n lµ
5050cm.
Trªn ®©y lµ néi dung chia m¶nh vµ ®¸nh sè hiÖu b¶n ®å ®Þa h×nh.
§èi víi b¶n ®å ®Þa chÝnh ®îc quy ®Þnh trong “Quy ph¹m thµnh lËp b¶n ®å
®Þa chÝnh”.
1.7.4. To¹ ®é ®Þa lý cña bèn gãc khung b¶n ®å ®Þa h×nh
Tõ quy ®Þnh cña viÖc chia m¶nh vµ ®¸nh sè hiÖu ®· nªu trªn ta cã thÓ
x¸c ®Þnh ®îc kinh vµ vÜ ®é cña bèn gãc khung cña tê b¶n ®å cã danh ph¸p cô
thÓ nµo ®ã.
VÝ dô: Víi b¶n ®å Hµ Néi-F-48-D (h×nh 1.20a) ta biÕt ®îc tû lÖ cña
nã lµ 1:500.000 vµ suy ra ®îc:
- Gãc khung T©y – Nam cã  = 200B vµ  = 1050§,
- Gãc khung §«ng – B¾c cã  = 220B vµ  = 1080§,
- Gãc khung T©y – B¾c cã  = 220B vµ  = 1050§,
- Gãc khung §«ng – Nam cã  = 200B vµ  = 1080§.
Khi biÕt to¹ ®é ®Þa lý cña mét ®iÓm nµo ®ã, tuú theo møc ®é chÝnh
x¸c cña trÞ sè  vµ  ta cã thÓ t×m ®îc danh ph¸p cña tê b¶n ®å theo tû lÖ mµ
ta muèn, ®ång thêi suy ra ®îc danh ph¸p cña 8 tê b¶n ®å ghÐp biªn víi nã. VÝ
dô: Trªn h×nh 1.20, 8 tê b¶n ®å ghÐp biªn víi tê F-48-D lµ F-48-A, F-48-B, F-
49-A, F-49-C, E-49-A, E-48-B, E-48-A vµ F-48-C.
Ngoµi ra, cã thÓ tÝnh chuyÓn to¹ ®é ®Þa lý ,  cña bèn gãc khung ra
to¹ ®é tr¾c ®Þa B, L vµ to¹ ®é vu«ng gãc ph¼ng t¬ng øng.
1.7.5. Danh ph¸p cña b¶n ®å ®Þa h×nh trong hÖ quy chiÕu vµ to¹ ®é
quèc gia VN-2000
1. Danh ph¸p cña çc b¶n ®å ®Þa h×nh cã b¶n
a. Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:1.000.000
M¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000 kÝch thíc 4060 lµ giao nhau cña mói 60
chia theo ®êng kinh tuyÕn vµ ®ai 40 chia theo ®êng vÜ tuyÕn. Ký hiÖu mói
®îc ®¸nh sè b»ng sè ¶ RËp 1, 2, 3, . . . b¾t ®Çu tõ mói sè 1 n»m gi÷a kinh
tuyÕn 1800§ vµ 1740T, ký hiÖu mói t¨ng tõ §«ng sang T©y. Ký hiÖu ®ai ®îc
®¸nh b»ng çc ch÷ çi La Tinh A, B, C... (bá qua ch÷ çi O vµ I ®Ó tr¸nh
nhÇm lÉn víi sè 0 vµ sè 1) b¾t ®Çu tõ ®ai A n»m gi÷a vÜ tuyÕn 0 0 vµ 40B,
ký hiÖu ®ai t¨ng tõ xÝch ®¹o vÒ cùc.
Trong hÖ thèng líi chiÕu UTM quèc tÕ, ngêi ta ®Æt tríc ký hiÖu ®ai
thªm ch÷ çi N ®èi víi çc ®ai ë B¾c b¸n cÇu vµ ch÷ S ®èi víi çc ®ai ë Nam
b¸n cÇu.
25
Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000 trong hÖ VN-2000 cã d¹ng
X-yy (NX-yy), trong ®ã X lµ ký hiÖu ®ai vµ yy lµ ký hiÖu mói (kh«ng cã ®Þa
danh), phÇn trong ngoÆc lµ danh ph¸p theo kiÓu UTM quèc tÕ.
VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000 cã danh ph¸p lµ F-48 (NF-48).
26
A B 1 2
F-48(NF-48)
C D 3 4
1:1000.000 F-48(NF-48) F-48-D(NF-48-D)

1:1.000.000 1:500.000 F-48-D-4(NF-48-D-4)
F-48-D(NF-48-D)
1:250.000
1:500.000 (1 0 x 1 030')
60 30"
A B
40 30'
C D
F-48(NF-48) F-48-96(6151)
1:1.000.000 F-48-96(6151) 1:100.000 F-48-96-D(6151IV)
1:100.000
1:50.000
15' 7'30"
F-48-96-D-d-2
1:10.000
a b 1 2
c d 3 4
F-48-96-D-d
1:25.000
F-48-96-D F-48-96D-d
1:25.000
1:50.000
F-48-96-(256-c)
1:2.000
(37,5" x 37,5")
1'52,5"
a b c
d e f
g h i
F-48-96-(6151) F-48-96-(256)
F-48-96-(256)
1:100.000 1:5.000
1:5.000
H×nh
27
b. Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:500.000
Mçi m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000 chia thµnh 4 m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:500.000, mçi m¶nh cã kÝch thíc 2030, phiªn hiÖu m¶nh ®Æt b»ng çc ch÷
çi A, B, C, D theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i, tõ trªn xuèng díi.
Theo kiÓu UTM quèc tÕ, çc phiªn hiÖu A, B, C, D ®îc ®¸nh theo
chiÒu kim ®ång hå b¾t ®Çu tõ gãc T©y - B¾c.
Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500.000 lµ danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû
lÖ 1:1.000.000 chøa m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500.000 ®ã, g¹ch nèi vµ sau ®ã lµ
ký hiÖu m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500.000 trong m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000,
phÇn trong ngoÆc lµ danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®ã theo kiÓu UTM quèc tÕ.
VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500.000 cã Danh ph¸p F-48-D (NF-48-D).
c. Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:250.000
Mçi m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500.000 chia thµnh 4 m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:250.000, mçi m¶nh cã kÝch thíc 101030’ ký hiÖu b»ng çc sè ¶ RËp 1, 2, 3,
4 theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i, tõ trªn xuèng díi.
Theo kiÓu UTM quèc tÕ, m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000 chia thµnh 16
m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:250.000, mçi m¶nh còng cã kÝch thíc 101030’ ký hiÖu
b»ng çc sè ¶ RËp tõ 1 tíi 16 theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i, tõ trªn xuèng díi.
Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:250.000 gåm danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû
lÖ 1:500.000 chøa m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:250.000 ®ã, g¹ch nèi vµ sau ®ã lµ ký
hiÖu m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:250.000 trong m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500.000, phÇn
trong ngoÆc lµ danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®ã theo kiÓu UTM quèc tÕ.
VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1: 250.000 cã Danh ph¸p F-48-D-4 (NF-48-16).
d. Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:100.000
Mçi m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000 chia thµnh 96 m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:100.000, mçi m¶nh cã kÝch thíc 30’30’, ký hiÖu b»ng sè ¶ RËp tõ 1 ®Õn
96 theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i, tõ trªn xuèng díi.
Theo kiÓu UTM quèc tÕ, hÖ thèng b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 ®îc ph©n
chia ®éc lËp so víi hÖ thèng b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000. Danh ph¸p m¶nh b¶n
®å tû lÖ 1:100.000 gåm 4 sè, 2 sè ®Çu b¾t ®Çu b»ng 00 lµ sè thø tù cña çc
mói cã ®é réng 30’ theo kinh tuyÕn xuÊt ph¸t tõ kinh tuyÕn 75 0§ t¨ng dÇn vÒ
phÝa §«ng (mói n»m gi÷a ®é kinh 1020§ vµ 102030’§ lµ cét 54), 2 sè sau b¾t
®Çu b»ng 01 lµ sè thø tù cña çc ®ai cã ®é réng 30’ theo vÜ tuyÕn xuÊt ph¸t
tõ vÜ tuyÕn 40 Nam b¸n cÇu (vÜ tuyÕn 40N) t¨ng dÇn vÒ phÝa cùc (®ai n»m
gi÷a ®é vÜ 80 vµ 8030’ lµ 25).
Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 gåm danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû
lÖ 1:1.000.000 chøa m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 ®ã, g¹ch nèi vµ sau ®ã lµ
28
ký hiÖu m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 trong m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.000,
phÇn trong ngoÆc lµ danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®ã theo kiÓu UTM quèc tÕ.
VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 cã Danh ph¸p F-48-96 (6151).
e. Ph©n m¶nh vµ ®Æt Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ
1:50.000
Mçi m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:100.000 ®îc chia thµnh 4 m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:50.000, mçi m¶nh cã kÝch thíc 15’15’, ký hiÖu b»ng A, B, C, D theo thø tù
tõ tr¸i sang ph¶i, tõ trªn xuèng díi.
Theo kiÓu UTM quèc tÕ, viÖc chia m¶nh thùc hiÖn t¬ng tù, danh ph¸p
m¶nh b»ng ch÷ sè La m· I, II, III, IV theo thø tù b¾t ®Çu tõ m¶nh gãc §«ng -
B¾c theo chiÒu kim ®ång hå.
Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:50.000 gåm danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:100.000 chøa m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:50.000 ®ã, g¹ch nèi vµ sau ®ã lµ ký
hiÖu m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:50.000 trong m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:100.000, phÇn
trong ngoÆc lµ danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®ã theo kiÓu UTM quèc tÕ (Danh
ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:50.000 theo kiÓu UTM quèc tÕ còng ®Æt theo
nguyªn t¾c trªn nhng kh«ng cã g¹ch ngang).
VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:50.000 cã danh ph¸p F-48-96-D (6151IV).
f. Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:25.000, 1:10.000,
1:5.000, 1:2.000
HÖ thèng UTM quèc tÕ kh«ng ph©n chia çc m¶nh b¶n ®å tû lÖ tõ
1:25.000 vµ lín h¬n, do ®ã trong hÖ VN-2000 còng ¸p dông gièng nh trong hÖ
HN-72.
VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:25.000 cã danh ph¸p F-48-96-D-d;
Tû lÖ 1:10.000 cã danh ph¸p F-48-96-D-d-2;
Tû lÖ 1:5.000 cã danh ph¸p F-48-96 (256);
Tû lÖ 1:2.000 cã danh ph¸p F-48-96 (256-c);
2. Danh ph¸p cña çc m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ lín h¬n
B¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ lín 1:1.000 vµ 1:500 chØ ®îc thµnh lËp cho çc
khu vùc nhá, cã thÓ thiÕt kÕ hÖ thèng ph©n m¶nh vµ ®Æt danh ph¸p m¶nh
phï hîp cho tõng trêng hîp cô thÓ. Ngoµi ra, còng cã thÓ sö dông çch ph©n
m¶nh vµ ®Æt danh ph¸p theo hÖ thèng chung nh sau:
a) Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:1.000
Mçi m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:2.000 chia thµnh 4 m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:1.000, ký hiÖu b»ng ch÷ sè La M· I, II, III, IV theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i tõ
trªn xuèng díi.
29
Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000 gåm danh ph¸p cña m¶nh b¶n ®å
tû lÖ 1:2.000 chøa m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000 ®ã, g¹ch nèi vµ sau ®ã lµ ký
hiÖu m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000 trong m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:2.000, ®Æt trong
ngoÆc ®¬n c¶ ký hiÖu cña m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:5.000, m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:2.000 vµ m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000.
VÝ dô, m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:1.000 cã danh ph¸p F-48-96-(256-k-IV).
b) Danh ph¸p m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1:500
Mçi m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:2.000 ®îc chia thµnh 16 m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:500, ký hiÖu b»ng ch÷ sè ¶ RËp tõ 1 ®Õn 16 theo thø tù tõ tr¸i sang ph¶i tõ
trªn xuèng díi.
Danh ph¸p cña m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500 gåm phiªn hiÖu cña m¶nh b¶n
®å tû lÖ 1:2.000 chøa m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500 ®ã, g¹ch nèi vµ sau ®ã lµ ký
hiÖu m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500 trong m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:2.000, ®Æt trong
ngoÆc ®¬n c¶ ký hiÖu cña m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:5.000, m¶nh b¶n ®å tû lÖ
1:2.000 vµ m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500. VÝ dô m¶nh b¶n ®å tû lÖ 1:500 cã phiªn
hiÖu F-48-96-(256-c-16).
1.8. ph¬ng ph¸p biÓu thÞ ®Þa h×nh vµ ®Þa vËt trªn b¶n ®å ®Þa h×nh
Trªn b¶n ®å ®Þa h×nh nhÊt thiÕt ph¶i biÓu thÞ ba yÕu tè c¬ b¶n lµ çc
®iÓm khèng chÕ to¹ ®é mÆt ph¼ng vµ ®é cao, çc yÕu tè ®Þa h×nh vµ çc
yÕu tè ®Þa vËt.
1.8.1. Ph¬ng ph¸p biÓu thÞ ®Þa h×nh b»ng ®êng b×nh ®é
§Ó biÓu thÞ ®Þa h×nh (d¸ng ®Êt) cã thÓ sö dông çc ph¬ng ph¸p nh t«
mµu, ®¸nh bãng, kÎ v©n... nhng th«ng dông vµ chÝnh x¸c nhÊt lµ ph¬ng ph¸p
dïng ®êng b×nh ®é (cßn gäi lµ ®êng ®ång møc hay ®êng ®¼ng cao). B¶n
chÊt cña ph¬ng ph¸p nµy nh sau:
Ta tëng tîng mét sè mÆt ph¼ng n»m ngang F 1, F2,... song song víi mÆt
thuû chuÈn vµ çch ®Òu nhau mét kho¶ng chªnh cao ch½n E c¾t ngang mét
qu¶ nói (h×nh 1.25a). Giao tuyÕn gi÷a çc mÆt ph¼ng F i víi qu¶ nói ®îc
chiÕu xuèng mÆt ph¼ng chiÕu h×nh b¶n ®å F b® lµ nh÷ng ®êng cong khÐp
kÝn gäi lµ ®êng b×nh ®é. Nã cã tÝnh chÊt c¬ b¶n sau ®©y:
30
F3
F3
E
F2 F2
E
E
F1  F1
F
Fbd
a) b)
H×nh 1.25
- Çc ®iÓm n»m trªn mét ®êng b×nh ®é cã ®é cao nh nhau;
- §êng b×nh ®é lµ ®êng cong tr¬n, liªn tôc vµ khÐp kÝn;
- N¬i nµo çc ®êng b×nh ®é cµng tha th× n¬i Êy ®Þa h×nh cµng b»ng
ph¼ng, ngîc l¹i cµng mau th× ®Þa h×nh cµng dèc vµ nÕu chóng trïng nhau lµ
ë ®ã cã v¸ch ®øng;
- Çc ®êng b×nh ®é kh«ng giao nhau trõ trêng hîp nói hµm Õch, hang
®éng (h×nh 1.26a)
F2
F1 M ¬ng n í c
a) b)
H×nh 1.26
Nh÷ng yÕu tè ®Þa h×nh kh«ng biÓu thÞ ®îc b»ng ®êng b×nh ®é nh
v¸ch nói, bê m¬ng cao th× dïng ký hiÖu riªng nh h×nh 1.28b. §Ó ph©n biÖt
gi÷a nói víi hå hoÆc gi÷a ®êng ph©n thuû víi ®êng tô thuû thêng dïng ký
hiÖu nÐt chØ híng dèc hoÆc ghi chó ®é cao.
1.8.2. Nguyªn t¾c chän kho¶ng cao ®Òu
Chªnh cao gi÷a hai ®êng b×nh ®é liÒn kÒ nhau gäi lµ kho¶ng cao ®Òu,
ký hiÖu lµ E. ViÖc chän trÞ sè E ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kü thuËt vµ tÝnh kinh
31
tÕ. TrÞ sè E cµng nhá th× møc ®é biÓu thÞ ®Þa h×nh trªn b¶n ®å cµng
chÝnh x¸c tuy nhiªn khèi lîng ®o ®¹c trªn thùc ®Þa cµng lín vµ do ®ã gi¸
thµnh cµng cao. Ngoµi ra trÞ sè E cßn phô thuéc vµo tû lÖ b¶n ®å vµ ®é dèc
cña ®Þa h×nh khu ®o. Tû lÖ b¶n ®å nhá vµ ®é dèc ®Þa h×nh lín th× kh«ng
thÓ biÓu thÞ çc ®êng b×nh ®é víi kho¶ng cao ®Òu nhá ®îc bëi v× çc ®êng
b×nh ®é dÔ chång lªn nhau. Thùc vËy, theo h×nh 1.25b, ta cã mèi quan hÖ
gi÷a E víi kho¶ng çch ngang S gi÷a hai ®êng b×nh ®é vµ gãc dèc ®Þa h×nh
 lµ:
E = S.tg
Khi vÏ hai ®êng b×nh ®é liÒn kÒ nhau lªn b¶n ®å cã tû lÖ 1:M b®, do
kh¶ n¨ng ph©n biÖt cña m¾t nªn chØ cã thÓ biÓu thÞ kho¶ng çch ngang nhá
nhÊt gi÷a chóng lµ Smin = 0,2mm, t¬ng øng ë thùc ®Þa lµ S = 0,2M b®, nghÜa
lµ nªn chän trÞ sè E lµ
E > 0,2Mb®.tgn (1-16)
Trªn c¬ së c©n nh¾c tÝnh kü thuËt vµ tÝnh kinh tÕ, trong quy ph¹m
ngêi ta chän trÞ sè E cho tõng vïng ®Þa h×nh víi tõng lo¹i tû lÖ b¶n ®å nªu
trong b¶ng 1.7
B¶ng 1.7
Vïng ®Þa h×nh víi ®é dèc Kho¶ng cao ®Òu E (m)
TT
n 1:500 1:1.000 1:2.000 1:5.000 1:10.000
1 Vïng ®ång b»ng n < 2 0
0,5 0,5 1,0 1,0 2,5
2 Vïng ®åi 20 < n < 60 0,5 1,0 1,0 2,5 2,5
3 Vïng nói cao 6 < n < 15
0 0
1,0 1,0 2,5 2,5 5,0
4 Vïng cã n > 15 0
1,0 1,0 2,5 5,0 5,0
1.8.3. Çc ph¬ng ph¸p vÏ ®êng b×nh ®é
§Ó vÏ ®êng b×nh ®é cã thÓ ¸p dông çc ph¬ng ph¸p sau:
a) Ph¬ng ph¸p gi¶i tÝch
Gi¶ sö, trªn thùc ®Þa cã hai
®iÓm A, B ®· biÕt ®é cao HA, HB III
 E2
vµ chªnh cao h = HA – HB (h×nh II
1.27a). NÕu coi AB lµ dèc ®Òu th× E
I
theo tû lÖ b¶n ®å 1:Mb® ta biÓu thÞ E
A
trªn mÆt ph¼ng b¶n ®å hai ®iÓm t-  E1
¬ng øng víi a vµ b cã chiÒu dµi S

ngang S. Ta cÇn vÏ ba ®êng b×nh ®é S1
víi kho¶ng cao ®Òu cho tríc E. a b
1 2 3
Trªn h×nh 1.27, ta kÝ hiÖu 1.4
b
E1 vµ S1 lµ chªnh cao vµ kho¶ng 3.9 3 20.7
3.9 2
0.8
32 a
1
15.6
H×nh 1.27
çch ngang gi÷a ®iÓm A vµ I, cßn E2 vµ S2 lµ chªnh cao vµ kho¶ng çch
ngang gi÷a ®iÓm B vµ III, kho¶ng cao ®Òu E = H II – HI = HIII – HII, trong ®ã
HI, HII, HIII cã trÞ sè ®é cao ch½n. Víi ký hiÖu nµy, theo Talet ta cã:
S S
S1  E1 vµ S2  E 2
h h
BiÕt trÞ sè S1 vµ S2 ta sÏ x¸c ®Þnh ®îc trªn ®o¹n ab hai ®iÓm 1 vµ 3,
sau ®ã chia ®«i ®o¹n 1-3 ta ®îc ®iÓm 2. Ba ®êng b×nh ®é víi kho¶ng cao
®Òu E sÏ ®i qua ba ®iÓm 1, 2 vµ 3. Trêng hîp gi÷a hai ®iÓm 1 vµ 3 cã n ®-
êng b×nh ®é th× chia thµnh n ®o¹n b»ng nhau.
VÝ dô: víi sè liÖu ghi trªn h×nh 1.27b: HA = 15,6m, HB = 20,7m, Sab =
10cm vµ cho tríc E = 2m, ta suy ra ba ®êng b×nh ®é víi ®é cao ch½n HI =
16m, HII = 18m, HIII = 20m. Theo lý thuyÕt tr×nh bµy ë trªn, ta tÝnh h = 20,7 –
15,6 = 5,1m, E1 = 16 – 15,6 = 0,4m, E2 = 20,7 – 20 = 0,7m,
10 10
S1  0,4  0,8cm vµ S2  0,7  1,4cm . §Æt trÞ sè S1 vµ S2 trªn ®o¹n ab ta ®-
5,1 5,1
îc ®iÓm 1 vµ 3 cña hai ®êng b×nh ®é HI = 16m vµ HIII = 20m, chia ®«i ®o¹n
1-3 ta ®îc ®iÓm 2 cña ®êng b×nh ®é HII = 18m.
Tuy ph¬ng ph¸p gi¶i tÝch chØ cã ý nghÜa lý thuyÕt trong thùc tÕ Ýt
dïng, nhng nã lµ c¬ së ®Ó x©y dùng phÇn mÒm vÏ ®êng b×nh ®é cña b¶n ®å
®Þa h×nh sè ®îc tr×nh bµy ë ch¬ng 14.
b) Ph¬ng ph¸p ®å gi¶i
VËn dông lý thuyÕt cña ph¬ng ph¸p gi¶i tÝch, ®Ó thay cho viÖc tÝnh
trÞ sè S1, S2, theo tû lÖ ta kÎ s½n trªn tê giÊy can çc ®êng song song cã gi·n
çch lµ E (h×nh 1.28). Khi ®Æt tê giÊy nµy lªn ®o¹n ab ta ph¶i xoay nã sao
cho vÞ trÝ hai ®iÓm a vµ b øng víi ®é cao ®· quy íc trªn ®êng song song.
Giao ®iÓm gi÷a çc ®êng song song víi ®o¹n ab chÝnh lµ vÞ trÝ çc ®iÓm 1,
2, 3... t¬ng øng víi çc ®êng b×nh ®é HI, HII, HIII.
24
22
b
2 20.7
20
1
18
16
a
15.6
14
E
12
33
H×nh 1.28
c) Ph¬ng ph¸p néi suy b»ng m¾t
Ph¬ng ph¸p gi¶i tÝch vµ ®å gi¶i cã ®é chÝnh x¸c cao nhng khi ®o vÏ
b¶n ®å tû lÖ lín ë khu vùc réng, sè lîng ®êng b×nh ®é nhiÒu th× hiÖu qu¶
kinh tÕ thÊp. V× thÕ, vËn dông nguyªn lý cña ph¬ng ph¸p gi¶i tÝch cã thÓ
dïng m¾t ®Ó íc lîng çc kho¶ng çch Si ®Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ çc ®iÓm mµ
çc ®êng b×nh ®é ®i qua. H×nh 1.29 lµ vÝ dô vÏ çc ®êng b×nh ®é cã E =
2,5m dùa vµo 7 ®iÓm ®· biÕt ®é cao.
Sau khi ®· x¸c ®Þnh ®îc vÞ trÝ cña mét lo¹t ®iÓm mµ çc ®êng b×nh
®é ®i qua, c¨n cø theo d¸ng ®Êt thùc tÕ ta nèi çc ®iÓm cã cïng ®é cao thµnh
®êng cong tr¬n sÏ ®îc ®êng b×nh ®é. Trªn b¶n ®å ®Þa h×nh, ®êng b×nh ®é
lµ çc ®êng mµu n©u, lùc nÐt 0,15mm. Cø çch 4 ®êng l¹i cã mét ®êng nÐt
®Ëm, lùc nÐt 0,3mm, gäi lµ ®êng b×nh ®é çi.
59.7
60
59.6 64.0 59.4
62.5
65
59.8 66.2 59.7
65 62.5 60
H×nh 1.29
1.8.4. Ph¬ng ph¸p biÓu thÞ çc yÕu tè ®Þa vËt
Çc yÕu tè ®Þa vËt ®îc biÓu
thÞ lªn b¶n ®å b»ng çc ph¬ng ph¸p
kh¸c nhau. §èi víi çc ®Þa vËt cã
kÝch thíc lín nh s«ng hå, ®êng quèc
lé réng, khu c«ng nghiÖp... th× ph¶i
biÓu thÞ ®óng vÞ trÝ vµ kÝch thíc
cña nã theo tû lÖ b¶n ®å, nghÜa lµ
ph¶i dùa vµo to¹ ®é ph¼ng (x, y)
hoÆc to¹ ®é cùc (S, ) mét sè ®iÓm
®Æc trng cña ®Þa vËt ®Ó biÓu thÞ
(xem h×nh 1.30).
34
H×nh
§èi víi ®Þa vËt cã kÝch thíc nhá nh giÕng níc, 1.30
cét ®iÖn, ®êng mßn,
®Þa giíi... th× biÓu thÞ phi tû lÖ, cô thÓ ph¶i x¸c ®Þnh t©m cña nã råi dïng
ký hiÖu quy íc ®Ó biÓu thÞ. Çc ký hiÖu nµy ®îc tr×nh bµy trong quyÓn
“Ký hiÖu b¶n ®å ®Þa h×nh” cña Tæng côc §Þa chÝnh.
Ngoµi ra ®Ó thÓ hiÖn néi dung cña ®Þa vËt ta cßn ph¶i ghi chó b»ng
ch÷ vµ b»ng sè nh ®Þa danh lµng x·, tªn s«ng, nói, ®é s©u lßng hå, ®é cao
®Ønh nói...
1.9. ®Þnh híng ®êng th¼ng

Muèn biÓu thÞ mét ®o¹n th¼ng lªn b¶n ®å kh«ng nh÷ng chØ biÕt
chiÒu dµi mµ cßn ph¶i biÕt híng cña nã. ViÖc x¸c ®Þnh ph¬ng híng cña mét
®êng th¼ng so víi mét híng chuÈn nµo ®ã gäi lµ ®Þnh híng ®êng th¼ng. H-
íng chuÈn cã thÓ chän lµ híng B¾c cña kinh tuyÕn thùc, kinh tuyÕn tõ (®êng
søc tõ), kinh tuyÕn trôc cña mói hoÆc híng d¬ng cña trôc OX trong hÖ to¹ ®é
ph¼ng vu«ng gãc (Gauss, UTM). Gãc hîp bëi híng chuÈn vµ híng cña ®êng
th¼ng gäi lµ gãc ph¬ng vÞ.
1.9.1. Gãc ph¬ng vÞ thùc vµ ®é héi tô kinh tuyÕn
a) Gãc ph¬ng vÞ thùc (A)
Gãc ph¬ng vÞ thùc cña ®o¹n th¼ng MN trªn mÆt ph¼ng lµ gãc b»ng A
tÝnh tõ híng B¾c cña h×nh chiÕu kinh tuyÕn thùc ®i qua ®iÓm M theo
chiÒu thuËn kim ®ång hå ®Õn híng cña ®êng th¼ng ®ã (xem h×nh 1.31a).
Gi¸ trÞ gãc A biÕn thiªn tõ 00 ®Õn 3600. NÕu nh×n theo híng MN th× gãc
AMN lµ ph¬ng vÞ thuËn (Ath) cßn ANM lµ ph¬ng vÞ nghÞch (A®). Chóng chªnh
nhau 1800. Hay viÕt tæng qu¸t:
A® = Ath  1800 (1-17)
DÊu + hay – phô thuéc vµo híng cña ®êng th¼ng nh×n tõ M ®Õn N hay
tõ N ®Õn M.
35
T
b
 a
I
M N
d
N 
A MN O
A NM R
M 
a) b) c)
H×nh 1.31
b) §é héi tô kinh tuyÕn ()
Trªn h×nh 1.31a h×nh chiÕu cña hai kinh tuyÕn thùc ®i qua M vµ N
kh«ng song song víi nhau, chóng sÏ héi tô t¹i hai cùc N (B¾c) vµ S (Nam) cña
qu¶ ®Êt. Gãc  hîp bëi h×nh chiÕu trªn mÆt ph¼ng cña hai kinh tuyÕn thùc
®i qua hai ®iÓm gäi lµ ®é héi tô kinh tuyÕn hay ®é gÇn kinh tuyÕn. Trªn
h×nh 1.31a ®é héi tô kinh tuyÕn  nhËn ®îc b»ng çch tÞnh tiÕn h×nh chiÕu
kinh tuyÕn thùc tõ M ®Õn N.
ë ®©y, ®Ó x¸c ®Þnh mét çch gÇn ®óng , ta coi qu¶ ®Êt lµ h×nh cÇu
t©m O b¸n kÝnh R (h×nh 1.31b), ®iÓm M vµ N n»m trªn cïng mét vÜ tuyÕn
cã vÜ ®é M = N = , kinh sai MN = N - M vµ ®é dµi cung MN = d. KÎ hai
tiÕp tuyÕn víi 2 kinh tuyÕn t¹i M vµ N chóng sÏ c¾t trôc qu¶ ®Êt kÐo dµi t¹i
T. V× cung d rÊt bÐ so víi chiÒu dµi vÜ tuyÕn nªn ta coi nã lµ cung trßn t©m
T b¸n kÝnh lµ tiÕp tuyÕn TM = TN vµ gãc kÑp gi÷a TM vµ TN lµ ®é héi tô
kinh tuyÕn .
d "
V× gãc  rÊt bÐ nªn ta cã thÓ viÕt:  " (1)
TM
Tõ tam gi¸c vu«ng OMT ta cã: TM = R.cotg (2)

Thay (2) vµo (1) ta cã:
" d " d
 "  tg (1-18)
R cot g R
Ngoµi c«ng thøc (1-18) ta cã thÓ biÓu thÞ  th«ng qua kinh sai . V×
d rÊt nhá so víi R nªn ta cã thÓ viÕt:
36
d 

IM "
(3)
Tõ tam gi¸c vu«ng MIO ta cã:
IM = Rsin(900 - ) = R.cos (4)
Thay (4) vµo (3) ta tÝnh ®îc:
R  cos 
d   (5)
"
Thay (5) vµo (1-18) ta cã:

” = .sin (1-19)
c) Quan hÖ gi÷a A vµ 
Quan hÖ gi÷a gãc ph¬ng vÞ thùc A víi ®é héi tô kinh tuyÕn  ®îc biÓu
thÞ trªn h×nh 1.31a.
Tõ c«ng thøc (1-19) ta cã nhËn xÐt:
- NÕu hai ®iÓm n»m trªn xÝch ®¹o  = 0 th×  = 0 vµ khi chóng n»m
trªn hai cùc B¾c vµ Nam ( = 900) th×  ®¹t cùc ®¹i vµ b»ng ®é kinh sai  =
.
- Khi ®o vÏ ë khu vùc nhá, kho¶ng çch gi÷a çc ®iÓm kh«ng lín (d <
1km) cã thÓ coi  = 0 vµ çc kinh tuyÕn thùc t¹i mäi ®iÓm coi nh song song
víi nhau.
- NÕu ®iÓm a ®Çu ®o¹n th¼ng ab n»m trªn kinh tuyÕn gi÷a cïng mói
chiÕu th× t¹i ®iÓm cuèi b ®é héi tô kinh tuyÕn  chÝnh lµ gãc kÑp gi÷a kinh
tuyÕn thùc ®i qua b vµ ®êng song song víi trôc X trong hÖ to¹ ®é vu«ng gãc
ph¼ng (h×nh 1.31c).
1.9.2. Gãc ph¬ng vÞ tõ vµ ®é tõ thiªn
a) Gãc ph¬ng vÞ tõ (m)
Nh ta ®· biÕt, qu¶ ®Êt ngoµi hai cùc N vµ S n»m trªn trôc quay cßn cã
hai cùc tõ n»m trong lßng nã, cùc B¾c ë vÞnh Hutson (Canada) víi  = 700
05’B;  = 960 45’§ vµ cùc Nam ë phÝa T©y biÓn Roso (Australia) víi  = 750
06’N;  = 1540 08’§. §êng søc tõ (trôc cña kim nam ch©m) t¹i mét ®iÓm coi lµ
kinh tuyÕn tõ qua ®iÓm ®ã.
Gãc ph¬ng vÞ tõ (ph¬ng vÞ nam ch©m m) cña MN lµ gãc hîp bëi híng
B¾c cña h×nh chiÕu kinh tuyÕn tõ ®i qua ®iÓm ®ã víi híng cña ®êng th¼ng
37
theo chiÒu thuËn kim ®ång hå. Gi¸ trÞ cña m thay ®æi tõ 0 0 ®Õn 3600 vµ gãc
ph¬ng vÞ tõ thuËn nghÞch còng chªnh nhau 1800: mMN = mNM – 1800.
b) §é tõ thiªn ()
T¹i mét ®iÓm kinh tuyÕn tõ vµ kinh tuyÕn thùc kh«ng trïng nhau. Gãc
hîp bëi h×nh chiÕu kinh tuyÕn thùc vµ kinh tuyÕn tõ t¹i mäi ®iÓm gäi lµ ®é
tõ thiªn (®é lÖch tõ) ký hiÖu lµ . NÕu kim nam ch©m lÖch vÒ phÝa §«ng
kinh tuyÕn thùc th×  mang dÊu + cßn vÒ phÝa T©y mang dÊu – (h×nh
1.32b).
TrÞ sè cña ®é tõ thiªn lu«n lu«n biÕn ®éng. Kh«ng nh÷ng ë çc ®iÓm
cã tõ tÝnh kh¸c nhau mµ ngay c¶ t¹i méi ®iÓm nã còng thay ®æi theo thêi
gian v× khi qu¶ ®Êt quay cùc tõ còng lu«n thay ®æi.
Tõ h×nh 1.32c ta cã quan hÖ gi÷a gãc ph¬ng vÞ thùc A vµ gãc ph¬ng
vÞ tõ m lµ:
A=m (1-20)
B
B N B
B N N
  A
 m
N
A MN
A NM M
M
N N S N S
N
H×nh 1.32
c) §Þa bµn
§Ó x¸c ®Þnh gãc ph¬ng vÞ tõ m ta cã thÓ dïng ®Þa bµn. §Þa bµn cã
nhiÒu lo¹i nhng cÊu t¹o cña chóng gåm hai bé phËn chñ yÕu lµ kim nam
ch©m vµ vßng chia ®é. Kim nam ch©m thêng cã d¹ng h×nh thoi, cùc B¾c th-
êng ®îc s¬n mÇu ®en cßn cùc Nam lµ mÇu tr¾ng. Vßng ®é ®îc chia v¹ch tõ
00 – 3600, trong tõng kho¶ng ®é thêng chia ra çc kho¶ng phót. Trôc quay cña
kim nam ch©m ph¶i trïng víi t©m cña vßng chia ®é. Ngoµi ra, ®Ó x¸c ®Þnh
ph¬ng vÞ tõ m ®Þa bµn ®îc g¾n víi èng kÝnh ng¾m sao cho trôc ng¾m cña
nã ph¶i trïng víi v¹ch 00 – 1800 cña vßng chia ®é.
38
Gi¶ sö, cÇn x¸c ®Þnh gãc ph¬ng vÞ tõ cña ®êng th¼ng MN, ta ®Æt
®Þa bµn sao cho t©m cña vßng chia ®é (trôc quay cña kim nam ch©m) trïng
víi ®iÓm M. Sau ®ã xoay èng ng¾m sao cho cùc tõ kim nam ch©m trïng víi
v¹ch 00 – 1800 (cùc B¾c chØ 00). §a èng ng¾m ng¾m ®iÓm N, sè ®äc trªn
vßng chia ®é theo híng trôc ng¾m cña èng kÝnh chÝnh lµ gãc mMN.
1.9.3. Gãc ®Þnh híng vµ quan hÖ gi÷a çc yÕu tè ®Þnh híng ®êng th¼ng
a) Gãc ®Þnh híng ()
Gãc ®Þnh híng cña ®êng th¼ng MN lµ gãc b»ng tÝnh tõ híng B¾c cña
h×nh chiÕu kinh tuyÕn gi÷a hoÆc ®êng song song víi nã theo chiÒu kim
®ång hå ®Õn ®êng th¼ng ®ã, ký hiÖu lµ MN. V× híng B¾c cña h×nh chiÕu
kinh tuyÕn gi÷a chÝnh lµ híng d¬ng cña trôc Ox trong hÖ to¹ ®é vu«ng gãc
ph¼ng (Gauss, UTM) nªn MN chÝnh lµ gãc hîp bëi híng d¬ng cña çc ®êng
th¼ng song song víi trôc Ox vµ híng cña ®êng th¼ng MN (h×nh 1.33a). Gãc
®Þnh híng thuËn vµ nghÞch chªnh nhau 1800 vµ t¹i mäi ®iÓm trªn ®êng
th¼ng  cã gi¸ trÞ nh nhau (h×nh 1.33b).
x
x
x
Kinh tuyÕn thùc
x Kinh tuyÕn tõ
N
 MN 
A MN 

 MN N
 m
N
M A
 MN M
M
Y
a) b) c)
H×nh 1.33
b) Quan hÖ gi÷a çc yÕu tè ®Þnh híng ®êng th¼ng
NÕu t¹i ®iÓm M cã h×nh chiÕu cña çc kinh tuyÕn thùc, kinh tuyÕn tõ
vµ ®êng song song víi kinh tuyÕn gi÷a (trôc Ox) th× tõ çc ®Þnh nghÜa trªn
ta sÏ x¸c ®Þnh ®îc mèi quan hÖ gi÷a çc yÕu tè ®Þnh híng. VÝ dô trªn h×nh
1.33c ta cã:
MN = A - 
MN =  + mMN -  (1-21)
c) Quan hÖ gi÷a çc gãc ®Þnh híng  vµ gãc b»ng 
39
Gi¶ sö, trªn mÆt ph¼ng to¹ ®é XOY (h×nh 1.34) ta cã çc gãc b»ng 1,
2,... hîp bëi çc c¹nh t¬ng øng S0, S1, S2,... T¹i çc ®iÓm A, B, C,... ta kÎ çc ®-
êng song song víi trôc Ox ta sÏ cã 1, 2,... Çc gãc ®Þnh híng nµy sÏ ®îc tÝnh
chuyÒn tõ gãc khëi ®Çu 0 th«ng qua çc gãc b»ng 1, 2,... nh sau:
2
1
B
1
0
S1 S2 C
2
A
0
1
S0 Y
O
H×nh 1.34
Tõ h×nh 1.34 ta cã:
1 = 0 + 1800 - 1
2 = 1 + 1800 - 2 = 0 + 2.1800 – (1 + 2)
Tõ ®©y ta suy ra: khi cã mét lo¹t gãc i n»m phÝa bªn ph¶i tuyÕn hîp
bëi nh÷ng c¹nh Si, nÕu biÕt gãc ®Þnh híng cña c¹nh khëi ®Çu 0, th× cã thÓ
tÝnh gãc ®Þnh híng cho c¹nh thø n bÊt kú theo c«ng thøc:
n
 i   0    i  n.180 0 (1-22)
1
T¬ng tù ta cã thÓ suy ra trêng hîp çc gãc b»ng i n»m bªn tr¸i tuyÕn:
n
 i   0    i  n.180 0 (1-23)
1
1.10. bµi to¸n x¸c ®Þnh to¹ ®é ph¼ng vu«ng gãc vµ ®é cao
1.10.1. Hai bµi to¸n vÖ to¹ ®é ph¼ng vu«ng gãc X, Y
a) TÝnh to¹ ®é vu«ng gãc tõ chiÒu dµi vµ gãc ®Þnh híng cña c¹nh
Gi¶ sö, biÕt täa ®é ®iÓm A (XA , YA), chiÒu dµi ngang vµ gãc ®Þnh h-
íng c¹nh AB lµ SAB vµ AB. TÝnh täa ®é cña B (XB , YB).
Theo h×nh 1.35 ta cã: XB = XA + XAB
YB = YA + YAB (1-24)
40
Trong ®ã XAB = SAB cosAB
YAB = SAB sinAB
Do ®ã:
X
XB = XA + SAB cosAB
XA YB = YA + SABBsinAB
S
 C
XA
A
Y
O
YA YB
H×nh 1.35
VÝ dô: A(256,42; 589,76); SAB = 87,57m AB = 97015'20”
Ta tÝnh ®îc
XAB = 87,57. cos 97015'20” = -11,06 (m)
YAB = 87,57. sin 97015'20” = 86,87 (m)
Suy ra
XB = XA + XAB = 256,42 - 11,06 = 245,36m
YB = YA + YAB = 589,76 + 86,87 = 676,63m
NÕu t¹i B ta ®o gãc b»ng , biÕt c¹nh SBC th× theo (1-22) sÏ tÝnh
chuyÒn ®îc BC vµ theo (1-24) sÏ tÝnh chuyÒn ®îc XC, YC.
b) TÝnh chiÒu dµi vµ gãc ®Þnh híng cña c¹nh khi biÕt to¹ ®é vu«ng
gãc
Tõ h×nh 1.35 nÕu biÕt to¹ ®é cña hai ®iÓm A vµ B lµ X A, YA, XB, YB
ta cã thÓ tÝnh ®îc chiÒu dµi c¹nh SAB vµ gãc ®Þnh híng AB theo c«ng thøc:
S AB  X AB
2
 Y AB
2
S AB  ( X B  X A ) 2  (YB  Y A ) 2 (1-25)
Y AB Y  YA
Vµ tg AB   B
X AB X B  X A
YB  Y A
Khi ®ã: α AB  artg (1-26)
XB  XA
41
VÝ dô: Víi A(256,42; 589,76) vµ B (245,36; 676,63), ta sÏ tÝnh ®îc:
S AB  (11,06) 2  (86,87) 2  87,57m
86,87
α AB  artg   AB  97 015'20"
 11,06
1.10.2. Bµi to¸n x¸c ®Þnh ®é cao

§Ó tÝnh chuyÒn ®é cao tuyÖt ®èi (H) cña çc ®iÓm ta ph¶i biÕt chªnh
cao (h) gi÷a çc ®iÓm ®ã. Cã nhiÒu ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh chªnh cao (®o cao
h×nh häc, ®o cao lîng gi¸c, ®o cao thuû tÜnh...) nhng th«ng dông nhÊt lµ ph-
¬ng ph¸p ®o cao h×nh häc.
lT
B
lS
h AB
H×nh 1.36
Trong ph¬ng ph¸p nµy ®Ó x¸c ®Þnh hAB, t¹i ®iÓm A vµ B ®Æt hai çi
thíc cã kh¾c çc v¹ch cm hoÆc mm tõ 0 ®Õn 3 mÐt gäi lµ mia, cßn ë gi÷a
®Æt mét thiÕt bÞ ®o gäi lµ m¸y thuû chuÈn, m¸y nµy cã kh¶ n¨ng ®a tia
ng¾m vÒ vÞ trÝ n»m ngang (song song víi mÆt thuû chuÈn t¹i A) vµ ®äc ®îc
chiÒu cao trªn mia tríc vµ mia sau lµ lT vµ lS. Tõ h×nh 1.36, ta cã:
hAB = lS - lT (1-27)
Trong ®ã: hAB lµ chªnh cao gi÷a hai ®iÓm A vµ B.
VÝ dô: lS = 1253mm, lT = 1024mm th× h = 211mm
B»ng ph¬ng ph¸p ®o chuyÒn chªnh cao gi÷a çc ®iÓm i, ta sÏ tÝnh ®îc
®é cao Hi çc ®iÓm ®ã b»ng çch tÝnh chuyÒn ®é cao tuyÖt ®èi cña çc
®iÓm gèc (H0) ®Õn çc ®iÓm ®ã.
42
1.11. kh¸i qu¸t vÒ c«ng t¸c tr¾c ®Þa – b¶n ®å
1.11.1. Kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh thµnh lËp b¶n ®å ®Þa h×nh
Nh ta ®· biÕt, mét trong nh÷ng s¶n phÈm chñ yÕu cña ngµnh tr¾c ®Þa
– b¶n ®å lµ çc lo¹i b¶n ®å ®Þa h×nh cã ®é chÝnh x¸c cao ®¸p øng cho çc
ngµnh kinh tÕ – x· héi, an ninh, quèc phßng vµ nghiªn cøu khoa häc.
Yªu cÇu c¬ b¶n cña b¶n ®å ®Þa h×nh lµ biÓu thÞ chÝnh x¸c to¹ ®é
mÆt ph¼ng vµ ®é cao cña çc yÕu tè ®Þa h×nh vµ ®Þa vËt trong mét hÖ
thèng to¹ ®é vµ ®é cao thèng nhÊt cña quèc gia. V× thÕ c«ng ®o¹n ®Çu tiªn
lµ ph¶i x©y dùng m¹ng líi khèng chÕ to¹ ®é vµ ®é cao Nhµ níc bao trïm lªn
kh¾p l·nh thæ cña ®Êt níc. Sau ®ã dùa vµo m¹ng líi nµy tiÕn hµnh chªm dµy
thªm m¹ng líi tr¾c ®Þa cÊp c¬ së (líi ®Þa ph¬ng) vµ cÊp cuèi cïng lµ líi khèng
chÕ ®o vÏ. §Ó x©y dùng m¹ng líi khèng chÕ tr¾c ®Þa cã ®é chÝnh x¸c cao
kh«ng nh÷ng chØ ®ßi hái ph¶i x¸c ®Þnh rÊt nhiÒu ®¹i lîng ®o nh gãc, c¹nh,
ph¬ng vÞ, kinh vÜ ®é thiªn v¨n, gia tèc träng trêng mµ cßn ph¶i xö lý sè liÖu
b»ng çc thuËt to¸n rÊt chÆt chÏ.
Dùa vµo to¹ ®é vµ ®é cao cña çc ®iÓm khèng chÕ tr¾c ®Þa, c«ng
®o¹n tiÕp theo lµ dïng çc thiÕt bÞ tiÕn hµnh ®o vÏ chi tiÕt ë thùc ®Þa hoÆc
chôp ¶nh tõ m¸y bay ®Ó x¸c ®Þnh to¹ ®é vµ ®é cao cña çc yÕu tè ®Þa h×nh,
®Þa vËt råi biÓu thÞ chóng lªn b¶n ®å gèc. Cuèi cïng lµ c«ng ®o¹n tu chØnh,
thanh vÏ, in b¶n ®å.
1.11.2. Kh¸i niÖm çc ®¹i lîng ®o
Cã ba ®iÓm A, B, C ®îc ®¸nh dÊu mèc trªn mÆt ®Êt. Trong ph¹m vi
l·nh thæ nhá coi mÆt quy chiÕu P0 lµ mÆt ph¼ng n»m ngang, cã hÖ to¹ ®é
XOY, theo ph¬ng th¼ng ®øng, chiÕu 3 ®iÓm A, B vµ C xuèng mÆt ph¼ng
P0 ta ®îc çc ®iÓm A0, B0, C0. §Æt m¸y ®o t¹i A, dùng tiªu ng¾m t¹i B, C ta cã
thÓ ph©n lo¹i 3 ®¹i lîng ®o nh sau:
1. ChiÒu dµi
- ChiÒu dµi nghiªng: §ã lµ chiÒu dµi theo tia ng¾m nghiªng tõ t©m m¸y
i tíi ®iÓm ng¾m K trªn tiªu dùng ë ®iÓm C, IK = D.
- ChiÒu dµi n»m ngang: ®ã lµ chiÒu dµi S n»m ngang trong mÆt
ph¼ng th¼ng ®øng ®i qua AC. Khi ®o ®îc chiÒu dµi nghiªng D ta cã thÓ ®o
thªm gãc ®øng  ®Ó cã thÓ tÝnh chuyÓn thµnh chiÒu dµi n»m ngang S.
Thùc hiÖn phÐp chiÕu b¶n ®å ta sÏ tÝnh chuyÓn tõ chiÒu dµi ngang S thµnh
chiÒu dµi S0 trªn mÆt quy chiÕu b¶n ®å. §é chªnh lÖch chiÒu dµi S vµ S 0
chÝnh lµ sè hiÖu chØnh quy chiÕu. ChiÒu dµi ®îc ®o b»ng thíc thÐp, m¸y
®o xa quang häc hoÆc m¸y ®o xa ®iÖn tö.
43
2. Gãc
Ta cã thÓ chia thµnh hai lo¹i gãc ®o:
- Gãc n»m ngang cña hai híng trong kh«ng gian IC vµ IB lµ gãc nhÞ
diÖn cña hai mÆt ph¼ng th¼ng ®øng chøa híng IB vµ IC, ®ã lµ gãc
β  C 0 A 0 B 0 n»m trªn mÆt ph¼ng n»m ngang P0.
- Gãc ®øng cña mét híng lµ gãc n»m trong mÆt ph¼ng th¼ng ®øng hîp
bëi híng ng¾m nghiªng vµ híng n»m ngang, V  CIK .
Gãc thiªn ®Ønh lµ gãc n»m trong mÆt ph¼ng th¼ng ®øng, nã lµ gãc Z
hîp bëi híng tõ thiªn ®Ønh ®Õn tia ng¾m IK.
Gãc ®øng V cã gi¸ trÞ tõ 0 0 ®Õn  900 cßn gãc thiªn ®Ønh Z cã gi¸ trÞ
tõ 00 ®Õn 1800. Chóng cã quan hÖ ZIK = 900 – VIK.
Gãc n»m ngang  vµ gãc ®øng V ®îc ®o b»ng m¸y kinh vÜ.
3. §é chªnh cao
§é cao cña mét ®iÓm lµ kho¶ng çch theo ph¬ng d©y däi tõ ®iÓm ®ã
®Õn mÆt quy chiÕu. NÕu coi P0 còng lµ mÆt chuÈn ®é cao th× ®o¹n AA0,
BB0 vµ CC0 chÝnh lµ ®é cao çc ®iÓm A, B, C; ®o¹n IA0 lµ ®é cao m¸y;
®o¹n KA0 lµ ®é cao cña ®iÓm K so víi mÆt quy chiÕu P0.
Cã thÓ hiÓu gÇn ®óng lµ “chªnh cao gi÷a hai ®iÓm lµ kho¶ng çch
tÝnh theo ph¬ng d©y däi gi÷a hai mÆt chuÈn ®é cao quy íc ®i qua hai ®iÓm
®ã”
§é chªnh cao cña hai ®iÓm I vµ K chÝnh lµ h = KC’, trong ®ã C’ lµ
®iÓm cïng n»m trªn mÆt ph¼ng chuÈn quy íc ®i qua I.
§é chªnh cao h cã thÓ do trùc tiÕp b»ng çc m¸y thuû chuÈn hoÆc tÝnh
ra tõ chiÒu dµi vµ gãc ®øng.
Ch¬ng 2
Kh¸i niÖm vÒ sai sè ®o vµ b×nh sai kÕt qu¶ ®o trùc tiÕp cña
mét ®¹i lîng
Nghiªn cøu quy luËt cña çc sai sè ®o vµ xö lý to¸n häc çc sè liÖu tr¾c
®Þa ®îc tr×nh bµy trong gi¸o tr×nh “Xö lý to¸n häc çc sè liÖu tr¾c ®Þa”.
Trong ch¬ng nµy chØ nªu kh¸i niÖm vÒ sai sè ®o vµ xö lý sè liÖu çc trÞ ®o
trùc tiÕp cña mét ®¹i lîng, lµ kiÕn thøc c¬ së ®Ó vËn dông cho çc vÊn ®Ò
®îc tr×nh bµy trong çc ch¬ng tiÕp theo.
2.1. Kh¸i niÖm vÒ çc phÐp ®o vµ sai sè ®o
44
2.1.1. Kh¸i niÖm vÒ çc phÐp ®o
PhÐp ®o lµ so s¸nh ®¹i lîng cÇn x¸c ®Þnh víi ®¬n vÞ ®o cïng lo¹i. VÝ
dô, khi ®o chiÒu dµi cña mét ®o¹n th¼ng ta lÊy thíc mÐt lµm ®¬n vÞ. Cã
thÓ ph©n lo¹i çc phÐp ®o nh sau:
a) §o trùc tiÕp vµ ®o gi¸n tiÕp: §o trùc tiÕp lµ so s¸nh trùc tiÕp ®¹i l-
îng cÇn ®o víi ®¬n vÞ ®o lêng t¬ng øng. VÝ dô, ®o ®é dµi cña c¹nh b»ng th-
íc thÐp. §o gi¸n tiÕp lµ trêng hîp trÞ sè cña ®¹i lîng cÇn ®o ®îc tÝnh to¸n
th«ng qua çc ®¹i lîng ®o trùc tiÕp. VÝ dô, muèn biÕt diÖn tÝch (S) cña mét
h×nh ch÷ nhËt ta cÇn ph¶i ®o trùc tiÕp chiÒu dµi a vµ chiÒu réng b råi tÝnh
theo c«ng thøc S = a  b.
b) §o cïng ®é chÝnh x¸c vµ kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c: NÕu kÕt qu¶
®o nhËn ®îc trong cïng mét ®iÒu kiÖn ®o th× cïng ®é chÝnh x¸c, ngîc l¹i,
nhËn ®îc trong ®iÒu kiÖn ®o kh¸c nhau sÏ kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c.
§iÒu kiÖn ®o ®Æc trng bëi çc yÕu tè nh ngêi ®o (thÓ hiÖn kh¶ n¨ng
kü thuËt vµ gi¸c quan cña tõng ngêi), m¸y mãc, dông cô ®o, m«i trêng ®o, ph-
¬ng ph¸p ®o, sè lÇn ®o,... VÝ dô, kÕt qu¶ ®o gãc 1, 2, 3 trong mét tam
gi¸c, ®îc mét ngêi ®o dïng mét m¸y, ®o theo mét ph¬ng ph¸p víi sè lÇn ®o
nh nhau vµ trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt æn ®Þnh th× kÕt qu¶ ®o cña ba gãc ®ã
cïng nhËn ®îc ®é chÝnh x¸c, ngîc l¹i, mét trong çc ®iÒu kiÖn trªn kh¸c ®i,
ch¼ng h¹n, dïng lo¹i m¸y kh¸c, ngêi ®o kh¸c hoÆc ¸p dông çch ®o kh¸c..., th×
kÕt qu¶ cña ba gãc sÏ kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c.
c) §o cÇn thiÕt vµ ®o thõa: §Ó gi¶i quyÕt bµi to¸n tr¾c ®Þa cÇn thiÕt
ph¶i ®o thõa mét sè ®¹i lîng hoÆc mét ®¹i lîng ph¶i ®o nhiÒu lÇn. VÝ dô,
®Ó x¸c ®Þnh 6 yÕu tè cña mét tam gi¸c ph¼ng (3 gãc vµ 3 c¹nh), cÇn thiÕt
ph¶i ®o tèi thiÓu ba yÕu tè, trong ®ã Ýt nhÊt lµ mét c¹nh. NÕu ta ®o n ®¹i l-
îng, vît lîng ®o cÇn thiÕt (4 hoÆc 5 hoÆc 6 yÕu tè) th× ®¹i lîng ®o thªm ®ã
gäi lµ thõa. Lîng ®o cÇn thiÕt ký hiÖu lµ t, cßn lîng ®o thõa ký hiÖu lµ r. Víi
vÝ dô nµy ta cã t = 3, cßn r = n-3.
§¹i lîng ®o thõa r ®ãng vai trß quan träng trong bµi to¸n tr¾c ®Þa, nã
dïng ®Ó kiÓm tra kÕt qu¶ ®o ng¾m, lo¹i trõ ®îc sai sè th« (sai lÇm), n©ng
cao ®é chÝnh x¸c kÕt qu¶ ®o. VÝ dô, trong mét tam gi¸c chØ cÇn ®o hai gãc
1 vµ 2 (t = 2) cßn gãc 3 cã thÓ suy ra b»ng quan hÖ 3 = 1800 – (1 + 2),
nhng nÕu ®o thõa 3 (r = 1) th× kh«ng nh÷ng gióp ta kiÓm tra, ph¸t hiÖn sai
lÇm khi ®o mµ cßn dùa vµo ®iÒu kiÖn to¸n häc 1 + 2 + 3 = 1800, t×m ra
®îc sai sè khÐp gãc W = 1 + 2 + 3 – 1800 ®Ó hiÖu chØnh vµo tõng gãc
mét lîng v = - W/3 nh»m n©ng cao ®é chÝnh x¸c.
2.1.2. TrÞ thùc, sai sè thùc, trÞ b×nh sai vµ sè hiÖu chØnh.
BÊt kú mét phÐp ®o nµo dï hoµn chØnh ®Õn ®©u vÉn cã sai sè,
nghÜa lµ kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®îc trÞ sè thùc cña ®¹i lîng cÇn ®o. NÕu gäi L
lµ trÞ ®o, L0 lµ trÞ thùc cña mét ®¹i lîng ®o nµo ®ã th× sai sè thùc cña nã lµ:
45
L = L0 – L
VÝ dô, trÞ thùc cña mét gãc b»ng lµ 0 cßn trÞ ®o lµ  th× sai sè thùc
lµ:
 = 0 - 
Sai sè thùc lu«n lu«n tån t¹i, do ®ã ph¶i t×m ra quy luËt ®Ó x¸c ®Þnh
nã. Víi vÝ dô ®o ba gãc trong mét tam gi¸c nªu trªn th× cã thÓ hiÓu (1 + 2 +
3) lµ tæng çc trÞ ®o cßn 1800 lµ trÞ thuyÕt lµ trÞ thùc cña tæng 3 gãc. TrÞ
thùc L0 trong thùc tÕ thêng kh«ng thÓ t×m ®îc mµ chØ t×m ®îc trÞ x¸c suÊt
nhÊt b»ng çch ph©n phèi sai sè thùc  th«ng qua sè hiÖu chØnh v vµo trÞ ®o
L, nghÜa lµ:
L’i = Li + vi
Víi vÝ dô trªn, nÕu ®o cïng ®é chÝnh x¸c ta cã sè hiÖu chØnh v i = -
W/3 vµ t×m i’ = i + vi (víi i = 1, 2, 3) lµ trÞ x¸c suÊt nhÊt hay gäi lµ trÞ sau
b×nh sai (trÞ nhËn ®îc sau khi ®· ph©n phèi sai sè).
2.1.3. Nguån gèc cña sai sè ®o
Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra sai sè ®o nhng cã thÓ quy gép thµnh
3 nguyªn nh©n chñ yÕu sau ®©y:
a) Sai sè do ngêi: Lµ sai sè do gi¸c quan cña con ngêi kh«ng chuÈn x¸c
g©y nªn. VÝ dô, m¾t ngêi chØ ph©n biÖt ®îc hai ®iÓm çch nhau 0,2mm
nªn khi ®o chiÒu dµi mét ®o¹n th¼ng nÕu ta íc ®äc kh«ng ®óng phÇn lÎ mm
sÏ cã sai sè ®äc sè.
b) Sai sè do dông cô, m¸y mãc: Lµ sai sè do sö dông dông cô vµ m¸y
mãc kh«ng chÝnh x¸c. VÝ dô, mét thíc thÐp cã chiÒu dµi danh nghÜa lµ l0 =
10m, nhng chiÒu dµi thùc tÕ cña nã lµ lt = 10,002m. NÕu kh«ng kiÓm
nghiÖm vµ c¶i chÝnh vµo kÕt qu¶ ®o th× khi ®o mét c¹nh dµi, cø mét lÇn
®Æt thíc ta sÏ ph¹m mét sai sè  = + 2mm.
c) sai sè do m«i trêng ®o: Lµ sai sè do thêi tiÕt khi ®o kh«ng æn ®Þnh
vµ do møc ®é phøc t¹p cña yÕu tè ®Þa h×nh, ®Þa vËt g©y nªn. VÝ dô, cïng
®o chiÒu dµi mét ®o¹n th¼ng b»ng thíc thÐp nhng khi ®o nhiÖt ®é m«i tr-
êng thay ®æi lµm chiÒu dµi thíc bÞ co d·n hoÆc ®Þa h×nh gËp ghÒnh thíc
bÞ cong, vªnh... th× kÕt qu¶ ®o sÏ kÐm chÝnh x¸c.
2.1.4. Ph©n lo¹i çc sai sè ®o
Khi xö lý sè liÖu ®o ngêi ta ph©n lo¹i çc sai sè ®o theo tÝnh chÊt vµ
quy luËt xuÊt hiÖn cña chóng. Cã ba lo¹i sai sè sau ®©y:
a) Sai sè th« (sai lÇm): Lµ sai sè do nhÇm lÉn trong khi ®o hoÆc tÝnh
to¸n.
VÝ dô, sè ®äc thùc tÕ trªn thíc lµ 12 nhng ghi nhÇm lµ 21.
46
Sai sè th« kh«ng xuÊt hiÖn theo quy luËt vµ thêng cã gi¸ trÞ lín nhng cã
thÓ ph¸t hiÖn ®Ó lo¹i bá nÕu ®o thªm trÞ ®o thõa.
b) Sai sè hÖ thèng (): Khi xÐt d·y trÞ ®o cña mét ®¹i lîng, nÕu thÊy
çc sai sè ®o cã cïng trÞ sè vµ dÊu kh«ng ®æi hoÆc biÕn ®æi theo mét quy
luËt nhÊt ®Þnh nµo ®ã th× trong ®ã tån t¹i sai sè hÖ thèng. Sai sè hÖ thèng
do çc nguyªn nh©n hoµn toµn x¸c ®Þnh g©y nªn (do sù thiÕu chÝnh x¸c cña
dông cô ®o, do thãi quen cña ngêi ®o, do ngo¹i c¶nh thay ®æi…) vµ xuÊt
hiÖn cã quy luËt râ rµng.
VÝ dô, khi ®o chiÒu dµi b»ng thíc thÐp th× sè chªnh gi÷a chiÒu dµi
thùc vµ chiÒu dµi lý thuyÕt cña thíc lµ sai sè hÖ thèng  = li – l0 vµ khi ®o
®o¹n th¼ng víi n lÇn ®Æt thíc th× toµn bé chiÒu dµi cña ®o¹n th¼ng sÏ ph¹m
ph¶i sai sè n.
Sai sè  cã thÓ lo¹i bá hoÆc gi¶m bít nÕu biÕt nguyªn nh©n vµ quy
luËt xuÊt hiÖn råi dïng ph¬ng ph¸p kiÓm ®Þnh t×m ®îc trÞ sè cña nã ®Ó c¶i
chÝnh vµo kÕt qu¶ ®o.
c) Sai sè ngÉu nhiªn: Kh¸c víi sai sè hÖ thèng, nÕu trong d·y trÞ ®o
xÐt thÊy sai sè cã trÞ sè vµ dÊu lu«n biÕn ®éng kh«ng theo quy luËt râ rµng,
lóc lín lóc bÐ, lóc ©m lóc d¬ng th× trong d·y trÞ ®o nµy tån t¹i sai sè ngÉu
nhiªn.
VÝ dô, khi ®o ®o¹n th¼ng b»ng thíc thÐp ngoµi sai sè kh¾c v¹ch vµ
sai sè gi·n në nhiÖt lµ mang tÝnh chÊt hÖ thèng cßn sai sè do lùc kÐo ®Çu
thíc kh«ng ®Òu, do giã thæi m¹nh hay yÕu lµm thíc cong… lµ çc sai sè ngÉu
nhiªn.
V× sai sè th« vµ sai sè hÖ thèng cã thÓ t×m biÖn ph¸p lo¹i trõ hoÆc
gi¶m bít ®îc nªn cã thÓ coi sai sè ngÉu nhiªn lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña sai sè
vµ nã lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña lý thuyÕt sai sè.
2.1.5. Çc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña sai sè ngÉu nhiªn
1. TrÞ tuyÖt ®èi cña sai sè ngÉu nhiªn kh«ng vît qu¸ mét giíi h¹n nhÊt
®Þnh, giíi h¹n nµy phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ®o;
2. Çc sai sè ngÉu nhiªn cã trÞ tuyÖt ®èi nhá xuÊt hiÖn nhiÒu h¬n çc
sai sè ngÉu nhiªn cã trÞ tuyÖt ®èi lín;
3. Çc sai sè ngÉu nhiªn ©m vµ d¬ng cã trÞ tuyÖt ®èi b»ng nhau th×
kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn nh nhau;
4. Khi sè lÇn ®o n t¨ng lªn v« h¹n th× trÞ trung b×nh céng cña çc sai sè
ngÉu nhiªn sÏ tiÕn tíi 0:
 1   2  ...   n
 lim
   0
lim (2-3)
n  n n n
47
Chó ý: DÊu tæng cña Gauss [ ] chØ dïng khi çc sè h¹ng cã cïng chØ sè.
n n
VÝ dô,  vv   vi , [ab]   ai bi nhng trêng hîp aibj + ajbj , ... kh«ng dïng [ ] ®-
2
k i 1
îc.
2.2 tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ ®o trùc tiÕp
Trong mét d·y n trÞ ®o Li cña mét ®¹i lîng ta thÊy sai sè cña tõng trÞ
®o riªng lÎ 1, 2,... n cã thÓ kh¸c nhau ®¸ng kÓ, nhng kh¸i niÖm vÒ ®é
chÝnh x¸c kh«ng nªn hiÓu riªng ®èi víi tõng trÞ ®o L i mµ nã ph¶i ®Æc trng
cho ®iÒu kiÖn ®o, bëi v× theo tÝnh chÊt thø hai cña sai sè, ®iÒu kiÖn ®o tèt
th× çc sai sè cã trÞ tuyÖt ®èi nhá xuÊt hiÖn nhiÒu vµ ph©n bè tËp trung
h¬n. §Ó ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c kÕt qu¶ ®o trùc tiÕp cña mét ®¹i lîng ngêi ta
dïng çc chØ tiªu sau:
2.2.1. Sai sè trung b×nh ()
Víi sè lÇn ®o n cã h¹n, sai sè trung b×nh lµ trÞ trung b×nh céng cña çc
gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña çc sai sè:
[|  |]
 (2-4)
n
Tuy nhiªn dïng sai sè trung b×nh  trong nhiÒu trêng hîp cha ®¸nh gi¸
®îc chÝnh x¸c v× nã cha ph¶n ¸nh ®îc ®é biÕn ®éng cña sai sè ngÉu nhiªn.
§Ó minh ho¹ ta xÐt vÝ dô sau:
VÝ dô: XÐt hai d'·y sè khi cïng ®o mét gãc  víi hai ®iÒu kiÖn ®o
kh¸c nhau. D·y thø nhÊt cã çc sai sè -5’’, -3’’,+7’’, vµ +1’’, cßn d·y thø hai lµ
+5’’, -4’’, -3’’, +4’’. Theo (2-4) ta cã:
5 ''  3 ''  7 ''  1''
I   4 ''
4
5 ''  4 ''  3''  4 ''
vµ  II   4 ''
4
Víi kÕt qu¶ nµy ta lÇm tëng lµ hai kÕt qu¶ ®o ë hai ®iÒu kiÖn ®o ®¹c
®é chÝnh x¸c nh nhau, nhng thùc ra ®iÒu kiÖn ®o cña d·y thø hai ph¶i tèt
h¬n v× ®é biÕn ®éng sai sè ë d·y nµy bÐ h¬n so víi d·y thø nhÊt (d·y I biÕn
®éng tõ -3” ®Õn +7”, cßn d·y II chØ tõ -4” ®Õn +5”).
2.2.2. Sai sè trung ph¬ng (m)
§Ó khuÕch ®¹i ph¹m vi biÕn ®éng cña sai sè ngÉu nhiªn, gióp ta ®¸nh
gi¸ ®é chÝnh x¸c chuÈn x¸c h¬n, Gauss ®· dïng tiªu chuÈn c¨n bËc hai cña trÞ
trung b×nh cña tæng b×nh ph¬ng çc sai sè ®éc lËp gäi t¾t lµ sai sè trung ph-
¬ng kÝ hiÖu lµ m.
48
Víi sè lÇn ®o n lµ cã h¹n, ta cã:
[]
m (2-5)
n
VÝ dô: ta dïng sè liÖu cña vÝ dô ë trªn thay vµo (2-5):

25  9  49  1
mI   4"58 ;
4
25  16  9  16
m II   4"06 ;
4
Râ rµng d·y trÞ ®o ë ®iÒu kiÖn thø hai tèt h¬n.

Chó ý: C«ng thøc (2-5) lµ d¹ng gÇn ®óng, d¹ng chÝnh x¸c cña sai sè
trung ph¬ng lµ:
[2 ]
m  lim (2-6)
n  n
Do ®ã c«ng thøc (2-5) vÉn cßn sai sè. Lý thuyÕt sai sè ®· chøng minh
c«ng thøc tÝnh sai sè trung ph¬ng cña sai sè trung ph¬ng lµ:
m
mm  (2-7)
2n
Víi sè liÖu cña vÝ dô trªn ta cã:

4 ''58
mmI   1''60 ;
8
4 '' 06
mmII   1'' 45 ;
8
2.2.3. Sai sè x¸c suÊt (r)

Sai sè x¸c suÊt lµ mét trÞ sè nµo ®ã cña sai sè ngÉu nhiªn mµ çc sai sè
ngÉu nhiªn kh¸c cã trÞ tuyÖt ®èi lín h¬n hoÆc nhá h¬n nã ®Òu cã kh¶ n¨ng
xuÊt hiÖn nh nhau. NÕu s¾p xÕp çc sai sè ngÉu nhiªn theo thø tù trÞ tuyÖt
®èi t¨ng dÇn th× cã thÓ coi sai sè n»m ë gi÷a lµ sai sè x¸c suÊt, ký hiÖu lµ r.
Lý thuyÕt x¸c suÊt ®· chøng minh ®îc quan hÖ gi÷a sai sè x¸c suÊt r, sai sè
trung b×nh  víi sai sè trung ph¬ng lµ;
4
  0,7979m  m
5
2
r  0,6745  m (2-8)
3
1
2.2.4. Sai sè t¬ng ®èi  
T 
Ba chØ tiªu ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c , m vµ r nªu trªn lµ sai sè tuyÖt ®èi,
nhng trong mét sè trêng hîp, ch¼ng h¹n ®o chiÒu dµi, dïng sai sè t¬ng ®èi sÏ
49
ph¶n ¸nh râ h¬n møc ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ ®o. Sai sè t¬ng ®èi lµ tû sè
gi÷a sai sè ®o vµ gi¸ trÞ cña ®¹i lîng ®o, trong ®ã tö sè lu«n nhËn lµ 1 cßn
mÉu sè ®îc lµm trßn ®Õn béi sè cña 10.
1 mL
 (2-9)
T L
VÝ dô: §o hai ®o¹n th¼ng b»ng thíc thÐp nhËn ®îc St = 298,232m víi
sai sè m S  0,025m vµ S2 = 126,612m víi m S  0,018m . Râ rµng, nÕu chØ
1 2
nh×n vµo trÞ sè tuyÖt ®èi m S th× ta tëng r»ng c¹nh S2 ®o chÝnh x¸c h¬n, nh-
ng nÕu dïng sai sè t¬ng ®èi ta thÊy c¹nh S1 ®¹t ®é chÝnh x¸c cao h¬n.
m S1 0.025 1
 
S1 298,232 12000
m S2 0.018 1
 
S2 126,612 17000
2.2.5. Sai sè giíi h¹n

Tõ tÝnh chÊt thø nhÊt cña sai sè ngÉu nhiªn ta suy ra r»ng, trong mét
d·y trÞ ®o nÕu trÞ ®o nµo cã sai sè vît qu¸ giíi h¹n cho tríc th× trÞ ®o ®ã
kh«ng ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c vµ kh«ng dïng ®Ó xö lý kÕt qu¶ ®o. Giíi h¹n
cho tríc ®îc coi lµ sai sè giíi h¹n hoÆc sai sè cho phÐp mµ ®é lín cña nã phô
thuéc vµo ®iÒu kiÖn ®o.
Lý thuyÕt x¸c suÊt ®· chøng minh r»ng, trong cïng mét ®iÒu kiÖn ®o,
khi ®o mét ®¹i lîng 1000 lÇn vµ tÝnh sai sè trung ph¬ng theo c«ng thøc (2-5)
sau ®ã xem xÐt thÊy r»ng chØ cã ba sai sè lín h¬n trÞ sè 3m (chiÕm 0,3%)
nghÜa lµ trêng hîp cã sai sè ®o lín h¬n ba lÇn sai sè trung ph¬ng m lµ rÊt h÷u
h¹n. V× thÕ ngêi ta nhËn sai sè giíi h¹n lµ:
 max  3.m
Sai sè giíi h¹n chÝnh lµ h¹n sai ®· ®îc tÝnh to¸n vµ ®Þnh s½n tríc dùa
vµo yªu cÇu cô thÓ ®é chÝnh x¸c cña ®¹i lîng cÇn x¸c ®Þnh. BiÕt ®îc h¹n sai
 max ta tÝnh ®îc sai sè trung ph¬ng m vµ b¾t buéc ph¶i chän ®iÒu kiÖn ®o
®Ó ®¹t ®îc ®é chÝnh x¸c ®ã.
ViÖc quy ®Þnh h¹n sai cã trÞ sè bao nhiªu lµ tuú thuéc vµo b¶n chÊt cña
bµi to¸n tr¾c ®Þa cô thÓ mµ ta tiÕp tôc t×m hiÓu nã ë nh÷ng vÊn ®Ò sau.
Trong tr¾c ®Þa c«ng tr×nh víi yªu cÇu ®é chÝnh x¸c cao thêng quy ®Þnh
 max = 2m.
2.3. ph¬ng ph¸p tÝnh sai sè trung ph¬ng cña hµm ®¹i lîng ®o
Trong çc bµi to¸n tr¾c ®Þa thêng gÆp trêng hîp çc ®¹i lîng ®o gi¸n
tiÕp. VÝ dô, ta x¸c ®Þnh sè gia to¹ ®é X th«ng qua trÞ ®o c¹nh S vµ gãc
®Þnh híng  {c«ng thøc (1-24)} trong ®ã  l¹i ®îc tÝnh th«ng qua trÞ ®o
50
gãc b»ng  {c«ng thøc (1-23)}. V× vËy ta ph¶i x¸c ®Þnh sai sè trung ph¬ng
cña hµm çc ®èi sè lµ trÞ ®o trùc tiÕp ®éc lËp víi nhau. Cô thÓ hµm cã d¹ng
tæng qu¸t:
F = f (x, y,..., u)
Trong ®ã x, y,...u lµ çc ®¹i lîng ®o ®éc lËp cã çc sai sè trung ph¬ng t-
¬ng øng lµ mx, my,..., mu, ta cÇn x¸c ®Þnh sai sè trung ph¬ng mf. Tuú theo møc
®é phøc t¹p cña hµm sè mµ cã thÓ sö dông çc ph¬ng ph¸p tÝnh sau ®©y.
2.3.1. Ph¬ng ph¸p tÝnh mF b»ng c«ng thøc Gauss
a) Sai sè trung ph¬ng hµm d¹ng chung
F   F  f ( x   x , y   y ,....u   u ) (2-10)
V× çc sai sè  x ,  y ,…  u rÊt bÐ nªn khai triÓn chuçi Taylor vµ bá
qua çc sè h¹ng bËc cao, ta cã:
f f f
F   f  f ( x, y...u )  x   y  ... u (2-11)
x y u
So s¸nh (2-11) víi (2-10) ®ång thêi kÝ hiÖu i lµ sè lÇn ®o (1=1, 2,.., n)
ta ®îc:
 f   f   f 
 Fi     xi     yi  ...     ui (2-12)
 x  0  y  0  u  0
 f   f 
Ký hiÖu   , 
 y 
 …. lµ ®¹o hµm riªng cña f theo ®èi sè x, y,… t¹i
 x  0  0
gi¸ trÞ gÇn ®óng mµ khi thay sè vµo th× chóng trë thµnh h»ng sè. B×nh ph-
¬ng hai vÕ biÓu thøc (2-12) sau ®ã lÊy tæng tõng vÕ råi chia cho sè lÇn ®o
n:
 F  F  2
  
2

 f    x  x   f   y  y 
 f   f   x  y   f    u  u 
2
   2     ...   
n  x  0 n  y  0 n  x  0  y  0 n  u  0 n
Theo tÝnh chÊt thø t cña sai sè ngÉu nhiªn, ta chØ lÊy çc sè h¹ng ®Çu,
®ång thêi theo ®Þnh nghi· sai sè trung ph¬ng ta cã:
2 2 2
 f   f   f 
mF    m x  
2
 m y2    mu
2
(2-13)
 x  0  y  0  u  0
a) Sai sè trung ph¬ng cña mét sè hµm ®¬n gi¶n

VËn dông c«ng thøc (2-13) cña Gauss ta cã thÓ tÝnh sai sè trung ph¬ng
cña mét sè hµm thêng gÆp trong çc bµi to¸n tr¾c ®Þa. Díi ®©y sÏ nªu mét
vµi vÝ dô cô thÓ.
Khi bµi to¸n cã hµm d¹ng:
f  x1  x 2  ...  x n (2-14)
51
 f 
- V×   =1 nªn theo (2-13) ta cã:
 x 
n
m 2f  m x21  m x22  m x23  ...  m x2n   m x2i (2-15)
1
VÝ dô: trong mét tam gi¸c ®o hai gãc 1  59 012 ' 43'' ,2 vµ
 2  34 0 56 '16 '' ,4 víi sai sè m  1  5 '' , m2  3'' .TÝnh  3 vµ sai sè trung ph¬ng
cña nã.
Ta cã hµm:
f   3  180 0  (  1   2 )  180 0 00 ' 00 ''  59 012 ' 43'' ,2  34 0 56 '14 '' ,4  850 51' 00 '' ,4
 f 
V×   =1 nªn m 3  m2 1  m 2 2  25  9  5 '' ,8
  i 
- Khi çc ®¹i lîng ®o trong hµm (2-14) cã cïng ®é chÝnh x¸c:
mx1 = mx2 =...= mxn = m th× mf  m n (2-16)
VÝ dô: Mét ®o¹n th¼ng S ®îc chia lµm ba ph©n ®o¹n b»ng thíc thÐp
cã cïng ®é chÝnh x¸c víi kÕt qu¶ S1=50,002 m; S2=24,355 m; S3=49,994 m vµ
m S1  m S 2  m S 3  m  0,005m .
TÝnh chiÒu dµi S vµ sai sè trung ph¬ng t¬ng ®èi cña nã ta cã hµm:
S = S1 + S2 + S3 = 50,002 + 24,355 + 49,994 = 124,351 m.
ms 0,009 1
m s  m n  0,005. 3  0,009m vµ  
S 124,351 14000
- Khi bµi to¸n cã hµm sè d¹ng:

f  k1 x1  k 2 x 2  ...  k n x n (2-17)
V× ki lµ h»ng sè nªn theo c«ng thøc (2-13), ta cã
n
m12  k12 m x21  k 22 m x22  ...  k n2 m xn
2
  k i2 m xi2 (2-18)
1
1 1 1
VÝ dô: NÕu mét ®o¹n th¼ng ®îc biÓu thÞ díi hµm S S1  S 2  S 3
2 5 4
Víi mS 1  0,01m; m S 2  0,02m; m S 3  0,03m; th× sai sè cña nã sÏ lµ:

1 2 1 2 1 2
mS  mS1  mS 2  mS 3  9,7.10 5  0,0097  0,01m
4 25 16
- Khi bµi to¸n lµ hµm võa cã çc trÞ ®o gãc võa cã trÞ ®o chiÒu dµi
(hoÆc chªnh cao hoÆc to¹ ®é vu«ng gãc) nÕu sö dông c«ng thøc (2-13) ta
m
ph¶i sö biÓu thÞ sai sè trung ph¬ng ®o gãc díi d¹ng " .
VÝ dô 1: X¸c ®Þnh chªnh cao h b»ng ph¬ng ph¸p ®o cao lîng gi¸c:
52
h = S.tgV + i – l
TrÞ ®o vµ sai sè trung ph¬ng cña nã lµ S = 143,5m; V = + 2030’; i =
1,5m; L = 2,2m; mS =  0,5m; mV =  1’; mi = ml = 0 (coi nh kh«ng cã sai sè),
ta cã hµm: h = 143,5.tg2030’ + 1,5 – 2,2 = 5,76m
2
S 2 mV2  143,5 1' 
mh  tg 2V  m S2   (0,5  0,44) 2      0,048m
cos 4 V  2  0,996 3438 
VÝ dô 2: Trong tam gi¸c ABC (h×nh 2.1)

®o hai gãc A, B vµ c¹nh khëi ®Çu b víi trÞ sè C
vµ sai sè t¬ng øng lµ A = 40020’25”,5; B =
50017’36”,4; mA = mB =  5”,9 (®o cïng ®é
chÝnh x¸c) vµ b = 150,123; mb =  0,002m. b a
TÝnh trÞ sè c¹nh a vµ sai sè trung ph¬ng t¬ng
®èi cña nã.
Theo ®Þnh lý sin trong tam gi¸c ta cã
hµm: A B
sin A H×nh
ab (2-19) 2.1
sin B
2 2
 a   a   mA
ma    m 2
b    
 "
 b   A  
2
 sin A   cos A mA
  mb   
 b sin B   "
 sin B  
Thay sè vµo ta ®îc a = 126,317m, ma =  0,005m vµ ma/a = 1/25000.

c) C«ng thøc Ferero
Mét trong nh÷ng ph¬ng ph¸p x©y dùng líi khèng chÕ to¹ ®é mÆt
ph¼ng lµ lËp m¹ng líi gåm n tam gi¸c dµy ®Æc, trong ®ã ph¶i ®o tÊt c¶ çc
gãc b»ng Ai, Bi, Ci (i = 1, 2, ..., n). C«ng thøc Ferero dïng ®Ó tÝnh sai sè trung
ph¬ng ®o gãc m cña líi n tam gi¸c theo sai sè khÐp w cña tam gi¸c.
NÕu çc gãc Ai, Bi, Ci ®o cïng ®é chÝnh x¸c m vµ tæng trÞ thùc cña
chóng (A0 + B0 + C0) = 1800 th× cã thÓ coi sai sè khÐp gãc tam gi¸c w i lµ sai
sè thùc i:
w = i = (Ai + Bi + Ci) - 1800 (2-20)
Theo ®Þnh nghÜa sai sè trung ph¬ng (2-5), nÕu tam cã n tam gi¸c th×
sai sè trung ph¬ng cña sai sè khÐp gãc lµ:
[ w w ]
mw   (2-21)
n
53
V× çc gãc ®o cïng ®é chÝnh x¸c mAi = mBi = mCi = m nªn tõ (2-20)
theo c«ng thøc Gauss (2-13) ta cã:
mw2 = mAi2 + mBi2 + mCi2 = 3m2 (2-22)
C©n b»ng hai vÕ cña (2-21) vµ (2-22) ta suy ra:
[ w  w ]
m   (2-23)
3n
Tuy nhiªn ¸p dông c«ng thøc (2-23) cña Ferero sÏ ®¸ng tin cËy khi sè l-
îng tam gi¸c n > 10.
VÝ dô: §o tÊt c¶ çc gãc cña líi 12 tam gi¸c cïng ®é chÝnh x¸c, sau ®ã
theo (2-20) tÝnh ®îc çc sai sè khÐp gãc t¬ng øng lµ w1 = + 8”; w2 = - 6”; w3
= + 4”; w4 = - 2”; w5 = - 7”; w6 = + 8”; w7 = - 8”; w8 = + 3”; w9 = + 2”; w10 =
+9”; w11 = - 1”; vµ w12 = + 3”. §é chÝnh x¸c ®o gãc trong líi tam gi¸c nµy lµ:
64  36  16  4  49  64  64  9  4  81  1  9 401
m    3" ,3
3  12 36
2.4. trÞ trung b×nh céng vµ sai sè trung ph¬ng cña nã

2.4.1. TrÞ trung b×nh céng, sè hiÖu chØnh vµ tÝnh chÊt cña chóng
TrÞ thùc cña ®¹i lîng ®o L0 vµ sai sè thùc  khã cã thÓ biÕt tríc ®îc mµ
chØ cã thÓ coi trÞ trung b×nh cña çc trÞ ®o L i lµ gÇn víi trÞ thùc nhÊt. Gäi
L lµ trÞ trung b×nh céng cña n lÇn ®o, ta cã:
L1  L 2  ...  L n [L]
L  (2-24)
n n
Ký hiÖu sè hiÖu chØnh cña trÞ ®o Li lµ:
vi  L  Li (2-25)
LÊy hiÖu sai sè thùc i vµ sè hiÖu chØnh vi, ta ®îc:
(Δ i  v i )  (L 0  L i )  ( L  L i )  L 0  L (2-26)
Ký hiÖu  lµ sai sè thùc cña trÞ trung b×nh céng L:
Δε  L0  L (2-27)
Theo (2-26), ta cã sai sè thùc cña trÞ ®o Li lµ:
i = vi + 
B×nh ph¬ng hai vÕ cña biÓu thøc (2-28), lÊy tæng råi chia cho sè lÇn
®o n, víi lu ý  lµ h»ng sè, ta cã:
   [vv]  2 Δ ε [v]  Δ 2
ε (2-29)
n n n
54
Theo (2-25) ta suy ra:
[v]  n L  [L]
(2-30)
n[L]
[v]   [L]  0 (2-31)
n
Nh vËy, kh¸c víi sai sè thùc, sè hiÖu chØnh v cã tÝnh chÊt lµ tæng cña
chóng triÖt tiªu: [v] = 0 (2-32)
MÆt kh¸c, còng theo c«ng thøc (2-28) ta cã:
[] = [v] + n (2-33)
Δε 
 ΔΔ
V× [v] = 0 nªn vµ
n
(Δ 1  Δ 2  ...  Δ n ) 2 1
Δ ε2   2  Δ i Δ i   ...  2 Δ i Δ i 1  (2-34)
n2 n
V× tÝch cña hai sai sè ngÉu nhiªn vÉn lµ sai sè ngÉu nhiªn nªn theo
tÝnh chÊt thø t cña sai sè ngÉu nhiªn (c«ng thøc 2-3), khi sè lÇn ®o n ®ñ lín
th× çc sè h¹ng 2[ii+1] = 0, do ®ã:
Δ 2 
 ΔΔ
(2-35)
n2
Theo ®Þnh nghÜa sai sè trung ph¬ng (c«ng thøc 2-5) ta suy ra:
mL
Δε   mL (2-36)
n
Hay: Δε  mL
Nh vËy, sè trung b×nh céng L cã tÝnh chÊt lµ khi sè lÇn ®o ®ñ lín th×
sai sè trung ph¬ng b»ng sai sè thùc cña nã.
2.4.2. C«ng thøc Betxen vµ Peterx
a) C«ng thøc Betxen
Lu ý tÝnh chÊt (2-32) vµ (2-35) ta viÕt l¹i (2-29) díi d¹ng:
 ΔΔ   vv  0   ΔΔ
(2-38)
n n n2
Theo ®Þnh nghÜa sai sè trung ph¬ng (c«ng thøc 2-5) ta suy ra:
m 2L 
 vv  m 2L (2-39)
n n
 vv
Rót ra: mL   (2-40)
n 1
55
§©y lµ c«ng thøc Betxen dïng ®Ó tÝnh sai sè trung ph¬ng cña ®¹i lîng
L ®îc ®o n lÇn.
Thay (2-40) vµo (2-36) ta nhËn ®îc c«ng thøc tÝnh sai sè trung ph¬ng
cña sè trung b×nh céng L :
mL  
mL

 vv
n(n  1)
(2-41)
n
VÝ dô: C¹nh S ®îc ®o 5 lÇn víi sè liÖu ®îc ghi ë cét 2 b¶n (2-1). ViÖc
tÝnh trÞ trung b×nh S vµ sai sè trung ph¬ng cña nã ®îc thùc hiÖn theo tr×nh
tù tõ cét 3 ®Õn cét 5.
B¶ng 2.1
LÇn KÕt qu¶ ®o Si
Vi (cm) Vi2 KÕt qu¶
®o (m)
1 2 3 4 5
1 48,39 -1 1
[S] 2410,90
2 48,35 +3 9 S   48,38m
n 5
[vv] 16
3 48,40 -2 4 mS    2cm
n 1 4
m 2
4 48,37 +1 1 mS  S   0,9cm
n 5
5 48,39 -1 1
[vv] =
[S] 241,90 [v] = 0 S = (48,38  0,009)m
16
b) C«ng thøc Peterx
Tõ ®Þnh nghÜa sai sè trung b×nh  vµ quan hÖ gi÷a  víi sai sè trung
ph¬ng ta cã:
 Δ   4  
(2-42)
n 5 n
Khi sè lÇn ®o n ®ñ lín th× sè hiÖu chØnh v i cã ®ñ çc tÝnh chÊt nh sai
sè ngÉu nhiªn i, v× thÕ ta cã thÓ thay trÞ sè i b»ng vi:
 v   4  vv
(2-43)
n 5 n
Theo c«ng thøc Betxen th×:

 ΔΔ    vv
(2-44)
n n 1
Thay (2-44) vµo (2-42):
56
 Δ   4  vv
(2-45)
n 5 n -1
Tõ (2-43) ta cã:
 vv 
5
v (2-46)
4 n
Thay (2-46) vµo (2-43):

Δ  4 15 1
 v  v
n 5 n 1 4 n n(n  1)
(2-47)
θ
v
nghÜa lµ: n(n  1)
(2-48)
Theo quan hÖ gi÷a  vµ m lµ m = 1,253 nªn:
1,253 v 
mL  (2-49)
n(n  1)
§©y lµ c«ng thøc Peterx thêng ®îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c
cña trÞ ®o L trong trêng hîp phÐp ®o lu«n tån t¹i sai sè hÖ thèng.
2.5. Träng sè vµ trung b×nh céng mang träng sè

2.5.1. Träng sè vµ sai sè trung ph¬ng träng sè ®¬n vÞ
Khi ®o kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c mét ®¹i lîng th× kÕt qu¶ nhËn ®îc sÏ
cã tÇm quan träng kh¸c nhau vµ kh«ng thÓ tÝnh trÞ trung b×nh céng theo ph-
¬ng ph¸p th«ng thêng ®îc. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy khi tÝnh to¸n ngêi ta ®-
a vµo mét con sè bæ trî biÓu thÞ møc ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ ®o gäi lµ
träng sè, ký hiÖu lµ p.
§é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ ®o cµng cao th× trÞ sè cña P cµng lín cßn trÞ
sè cña sai sè trung ph¬ng m cµng nhá. Träng sè P lu«n lu«n lµ trÞ sè d¬ng vµ
thêng kh«ng cã ®¬n vÞ vËt lý. V× thÕ, träng sè lµ con sè bæ trî tû lÖ nghÞch
víi b×nh ph¬ng sai sè trung ph¬ng cña trÞ ®o kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c,
nghÜa lµ:
C
PL  (2-50)
m L2
Trong ®ã C lµ h»ng sè tù chän sao cho P trë thµnh con sè tiÖn lîi vµ
®¬n gi¶n khi xö lý sè liÖu ®o. VÒ nguyªn t¾c cã thÓ chän trÞ sè C tuú ý nhng
ph¶i nhÊt qu¸n, nghÜa lµ víi phÐp ®o thø nhÊt chän C bao nhiªu th× çc phÐp
®o tiÕp theo còng ph¶i chän C bÊy nhiªu.
NÕu chän trÞ sè C b»ng b×nh ph¬ng sai sè trung ph¬ng cña trÞ ®o nµo
®ã th× träng sè nµy sÏ b»ng 1, nghÜa lµ:
57
m 2L
P0  2  1 (2-51)
mL
P0 ®îc gäi lµ träng sè ®¬n vÞ, sai sè trung ph¬ng øng víi P0 = 1 gäi lµ
sai sè trung ph¬ng träng sè ®¬n vÞ, ký hiÖu lµ . Lóc nµy c«ng thøc (2-51) cã
d¹ng:
μ2
PL 
m 2L
Vai trß cña  vµ P rÊt quan träng khi xö lý bµi to¸n tr¾c ®Þa hçn hîp cã
nhiÒu trÞ ®o kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c.
VÝ dô: C¹nh S ®îc ®o b»ng 3 ph¬ng ph¸p kh¸c nhau kh«ng cïng ®é
chÝnh x¸c, nhËn ®îc kÕt qu¶ vµ sai sè trung ph¬ng nªu ë b¶ng 2.2.
NÕu chän  = m2 =  0,12 th× ta cã:
B¶ng 2.2
i Si mi Pi
1 48,38  0,30 0,16
2 48,28  0,12 1
3 48,29  0,18 0,44
2.5.2. TrÞ trung b×nh céng mang träng sè vµ sai sè trung ph¬ng cña nã
VÝ dô trªn, c¹nh S ®îc ®o theo ba ph¬ng ph¸p kh¸c nhau (i = 1, 2, 3),
trong tõng ph¬ng ph¸p trÞ sè Si cã thÓ tÝnh theo trÞ trung b×nh céng S vµ sai
sè trung ph¬ng mSi nh ®· tr×nh bµy, nhng ®Ó tÝnh trÞ sè vµ ®¸nh gi¸ ®é
chÝnh x¸c chung cña c¹nh S trong trêng hîp nµy kh«ng thÓ dïng çc c«ng thøc
®· nªu trªn mµ ph¶i dïng c«ng thøc tÝnh trÞ trung b×nh céng mang träng sè:
P1 L1  P2 L 2  ...  Pn L n  PL 
L  (2-52)
P1  P2  ...  Pn P
§Ó ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c ta dïng c«ng thøc:

μ
mL  (2-53)
 P
Trong ®ã sai sè trung ph¬ng träng sè ®¬n vÞ tÝnh theo c«ng thøc
Betxen:
 pvv
μ (2-54)
n 1
ViÖc xö lý trÞ ®o kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c sÏ ®îc tr×nh bµy ë môc 2.6
díi ®©y.
2.6. b×nh sai kÕt qu¶ ®o trùc tiÕp cña mét ®¹i lîng
58
B×nh sai lµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn, lo¹i trõ sù kh«ng phï hîp víi quan hÖ
vèn cã gi÷a çc trÞ ®o b»ng çch t×m ra sè hiÖu chØnh v c¶i chÝnh vµo trÞ
®o (hoÆc hµm çc trÞ ®o) ®Ó t×m trÞ x¸c suÊt nhÊt cña nã. Néi dung bµi
to¸n b×nh sai chÆt chÏ ®îc tr×nh bµy trong gi¸o tr×nh “Xö lý to¸n häc çc sè
liÖu tr¾c ®Þa” vµ ®îc vËn dông khi xö lý çc sè liÖu tr¾c ®Þa sÏ ®îc tr×nh
bµy ë çc ch¬ng sau. Trong bµi nµy chØ tr×nh bµy vÊn ®Ò xö lý kÕt qu¶ ®o
trùc tiÕp cïng ®é chÝnh x¸c vµ kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c cña mét ®¹i lîng
(b×nh sai trùc tiÕp).
2.6.1. B×nh sai kÕt qu¶ mét ®¹i lîng ®o trùc tiÕp cïng ®é chÝnh x¸c
ViÖc tÝnh trÞ trung b×nh céng L sÏ phøc t¹p khi trÞ ®o Li vµ sè lÇn
®o n lín. V× thÕ, ®Ó tiÖn lîi, trong thùc tÕ ngêi ta tÝnh L theo trÞ sè gÇn
®óng L0 vµ ®é lÖch i nh sau:
i = Li - L0 (2-55)
NÕu céng ivµ Li vµ chia cho n:
 ε    L  L0
(2-56)
n n
Ta sÏ t×m ®îc trÞ trung b×nh céng:
L  L0 
ε
(2-57)
n
V× sè hiÖu chØnh:
vi  Li  L (2-58)
Nªn so s¸nh (2-58) víi (2-55) ta cã:
ε i  v i  L  L0 (2-59)
Vµ so s¸nh víi (2-57):
εi  vi 
 ε
(2-60)
n
B×nh ph¬ng hai vÕ cña (2-60) råi céng l¹i ta ®îc:
ε    v   2 nε  v  n nε
2
2 2
2
(2-61)
Theo tÝnh chÊt [v] = 0, nªn tõ (2-61) ta rót ra:
 v   ε    εn
2
2 2
(2-62)
Sö dông çc c«ng thøc nªu trªn ta rót ra çc bíc b×nh sai çc ®¹i lîng ®o
trùc tiÕp cã cïng ®é chÝnh x¸c cña mét ®¹i lîng nh sau:
1. Chän trÞ gÇn ®óng L0, tÝnh i theo c«ng thøc (2-55).
59
2. TÝnh trÞ trung b×nh céng L theo (2-57) vµ sè hiÖu chØnh vi theo
(2-58).
 v , ε ,  εn
2
3. TÝnh 2 2
vµ kiÓm tra theo c«ng thøc (2-62).
4. TÝnh sai sè trung ph¬ng cña trÞ ®o L theo c«ng thøc Betxen (2-40).
5. Ghi kÕt qu¶ cuèi cïng
L  L0 
 ε  m
L
n
VÝ dô: Gãc b»ng  ®îc ®o 6 lÇn víi kÕt qu¶ ghi ë cét 2 b¶ng 2.3. T×m
trÞ x¸c suÊt nhÊt β vµ ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c kÕt qu¶ ®o. Tr×nh tù tÝnh
to¸n ®îc thÓ hiÖn ë çc cét tiÕp theo ghi trong b¶ng 2-3.
B¶ng
2.3
LÇn
TrÞ ®o i i i2 vi vi2 Gi¶i
®o
1 97048’36” +2” 4 -0”.2 0.04
2 97048’34” 0 0 -2”.2 4.48
3 97048’35” +1” 1 -1”.2 1.44  v   ε
2
  ε
2
 47 - 28.2  18.8
2
n
4 97048’39” +5” 25 2”.8 7.84
5 97048’38” +4” 16 1”.8 3.24 mβ 
 vv  18.8  1".94
n 1 5
6 97048’35” +1” 1 -1”.2 1.44
mβ 1.94
0 97048’34” mβ    0".79
n 6

 ε
+2.2 β  97 0 48'36".2  0".79
n
 97048’36”.2 +13” +47 -0”.2 18.8
2.6.2. B×nh sai kÕt qu¶ ®o trùc tiÕp kh«ng cïng ®é chÝnh x¸c cña mét
®¹i lîng
T¬ng tù nh trªn, ®Ó tÝnh trÞ trung b×nh céng mang träng sè ta còng sö
dông trÞ gÇn ®óng L0 vµ li sai i, chøng minh t¬ng tù ta nhËn ®îc:
L  L0 
 εP 
 P (2-63)
 v P  ε P   εP  2
Vµ 2 2
(2-64)
 P
§Ó ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c ta dïng c«ng thøc (2-53) vµ (2-54).
VÝ dô: Trong mét líi ®é cao, h×nh 2.2 ®é cao cña ®iÓm nót E lµ H E ®-
îc tÝnh tõ 6 tuyÕn ®o cao víi hai ph¬ng ph¸p kh¸c nhau cã kÕt qu¶ H i vµ mHi
60
ghi ë cét 2 vµ 3 b¶ng 2.4. H·y tÝnh trÞ x¸c suÊt nhÊt ®é cao ®iÓm vµ ®é
chÝnh x¸c cña nã.
C
B
2 3
E
A 1 4
D
6 5
N
M
H×nh 2.2
Tr×nh tù gi¶i bµi to¸n ®îc nªu trong b¶ng 2.4, trong ®ã nhËn c = 10 vµ
träng sè cña tõng tuyÕn lµ Pi = 10/m2Hi
B¶ng 2.4
Sè
hiÖu §é cao mHi  v
Pi P 2P vP v2P
tuyÕn Hi (m) (mm) (mm) (mm)
i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 57,310 14,6 0,32 +17 +5,44 92,5 -0,4 -0,13 0,05
2 310 8,1 0,15 +10 +1,50 15,0 -7,4 -1,11 8,21
3 305 8,7 0,13 +5 +0,65 3,2 -12,4 -1,61 19,36
4 320 2,0 2,50 +20 +50,00 1000 +2,6 +6,50 16,90
5 318 3,7 0,73 +18 +13,14 236,5 +0,6 +0,44 0,26
6 308 4,8 0,43 +8 +3,44 27,5 -9,4 -4,04 37,98
H0 57,30 +6,94
 εP  +17,4
 P -6,89
mm
HH 57,3174  = 4,26 +74,17 1374,7 +0,05 83,36
 v P  ε P   εP  2
5301,2
KiÓm tra: 2 2
 1374,7   83,34
 P 4,26
Sai sè trung ph¬ng träng sè ®¬n vÞ: μ 

 v P 2
83,36
 4,1mm
n 1 5
Sai sè trung ph¬ng trÞ trung b×nh céng mang träng sè:
61
μ 4,1
mH    2,0mm
 H 4,26
KÕt qu¶ ®é cao ®iÓm nót: H B  (57,3174  0,0020)m
62

Baigiang Trac Dia1 - Chuan2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baigiang Trac Dia1 - Chuan2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PhÇn thø nhÊt

KiÕn thøc chung vÒ tr¾c ®Þa

1.3. HÖ to¹ ®é vµ ®é cao

cÇu cã t©m O nh h×nh 1.4.

®Þnh bëi ®é vÜ tr¾c ®Þa B vµ ®é kinh

- VÜ ®é tr¾c ®Þa (B): lµ gãc hîp bëi L

2. HÖ to¹ ®é vu«ng gãc quy íc

OX lµ híng B¾c – Nam hoÆc híng gÇn ®óng y

Trong ®ã L0 lµ kinh ®é cña kinh tuyÕn trôc mói chiÕu 60.

Thay  tõ (1-5) vµo (1-8) ta ®îc c«ng thøc cuèi cïng:

” = (’1 + ’2 + ’3) - (1 + 2 + 3) H×nh

§Ó dÔ dµng trong sö dông, Mb® thêng ®îc chän lµ nh÷ng sè ch½n, vÝ

100 0 100 200 300 400

1.7. chia m¶nh vµ ®¸nh sè hiÖu b¶n ®å ®Þa h×nh

phÝa hai cùc qu¶ ®Êt chia thµnh 22 F-48

hµng, mçi hµng cã vÜ sai  = 40 vµ

Hµ Giang) nªn n»m ë c¸c hµng B, C, D,

1:1000.000 F-48(NF-48) F-48-D(NF-48-D)

¬ng øng víi a vµ b cã chiÒu dµi S

E1 vµ S1 lµ chªnh cao vµ kho¶ng 3.9 3 20.7

59.6 64.0 59.4

1.9. ®Þnh híng ®êng th¼ng

Tõ tam gi¸c vu«ng OMT ta cã: TM = R.cotg (2)

Thay (5) vµo (1-18) ta cã:

1.10.2. Bµi to¸n x¸c ®Þnh ®é cao

VÝ dô: ta dïng sè liÖu cña vÝ dô ë trªn thay vµo (2-5):

Râ rµng d·y trÞ ®o ë ®iÒu kiÖn thø hai tèt h¬n.

Víi sè liÖu cña vÝ dô trªn ta cã:

2.2.3. Sai sè x¸c suÊt (r)

2.2.5. Sai sè giíi h¹n

a) Sai sè trung ph¬ng cña mét sè hµm ®¬n gi¶n

- Khi bµi to¸n cã hµm sè d¹ng:

Víi mS 1  0,01m; m S 2  0,02m; m S 3  0,03m; th× sai sè cña nã sÏ lµ:

VÝ dô 2: Trong tam gi¸c ABC (h×nh 2.1)

Thay sè vµo ta ®îc a = 126,317m, ma =  0,005m vµ ma/a = 1/25000.

2.4. trÞ trung b×nh céng vµ sai sè trung ph¬ng cña nã

Theo c«ng thøc Betxen th×:

Thay (2-46) vµo (2-43):

2.5. Träng sè vµ trung b×nh céng mang träng sè

§Ó ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c ta dïng c«ng thøc:

Theo tÝnh chÊt [v] = 0, nªn tõ (2-61) ta rót ra:

Sai sè trung ph¬ng träng sè ®¬n vÞ: μ 

KÕt qu¶ ®é cao ®iÓm nót: H B  (57,3174  0,0020)m

You might also like