Se Kinehiya-Punjabi

Ã¶ ÇÕé¶ÇÔÁÅ?
ÇÜé©Å é ÇòÃðË éÅî¹ Ã¶ ÇÕé¶ÇÔÁÅ¨

í¶ç¹ é ÜÅäÔ¹ îÈÇñ Ã»ÂÆ Ü¶ÇÔÁÅ¨1¨
(¡≈√≈ Ó‘Ò≈ 5, Í≥È≈ 397)
1
2
√∂ «’È∂«‘¡≈?
ÜÆòé-×ÅæÅ
ÃÌÆîÅé Ã¿å ìÅìÅ ÔðéÅî ÇÃ¿Ø ÜÆ
(×¹: ðÅîê¹ð Ö¶óÅ òÅñ¶)
ÕðåÅ å¶ êÌÕÅôÕ :
Ã¶òÅ ÇÃ¿Ø (Ã¿å)

×¹ðç¹ÁÅðÅ ðÅîê¹ð Ö¶óÅ
âÅÕ: ×ó·çÆòÅñÅ, Ç÷ñ·Å Ô¹ÇôÁÅðê¹ð, ADDB@G (ê³ÜÅì)
ë¯é : @AHHF-BF@CCD
3
©
√Ì ‘º’ ’Â≈ Á∂ ≈÷Ú∂∫ ‘ÈÕ
Í«‘Ò∆ Ú≈ : ‹ÈÚ∆ AIIA («ÂøÈ ‘˜≈)

Á»‹∆ Ú≈ : ‹»È AIID («ÂøÈ ‘˜≈)
Â∆‹∆ Ú≈ : ‹ÈÚ∆ AIIG (⁄≈ ‘˜≈)
⁄ΩÊ∆ Ú≈ : ‹ÈÚ∆ B@@A («ÂøÈ ‘˜≈ «ÂøÈ √Ω)
Íø‹Úƒ Ú≈ : ‹ÈÚ∆ B@@C («ÂøÈ ‘˜≈)
¤∂Úƒ Ú≈ : √ÂøÏ B@@D (⁄≈ ‘˜≈)
√ÂÚƒ Ú≈ : ÎÚ∆ B@@F (⁄≈ ‘˜≈)
Ì∂‡≈ : ¡ÓÒ Â∂ «Ú⁄≈
’Â≈ Â∂ ÍÃ’≈Ù’ :
√∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ)
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
‚≈’ÿ : ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈, «˜Ò∑≈-‘π«Ù¡≈ÍπÕ «Í≥È ’Ø‚-144207
ÎØÈ : @AHHF-BF@CCD
Ò∂˜ ‡≈¬∆Í √À«‡ø◊ :

√‡≈ ÍÒº√ ’ø«Í¿±‡,
Ï√Â∆ Ù∂÷ Ø‚, ‹¶ËÕ
ÎØÈ : BB@EIIA
«ÍÃø‡˜ :
, ‹¶ËÕ
4
√Ó«ÍÂ
¿∞√ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ ˘
‹Ø ¡ÈßÂ ÷∂Û∂ Á∂ ‘π’Ó Áπ¡≈≈ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈¬∆
¡Â∂
¡≈Í ¡ÈßÁ∆ ÷∂Û∂ Á∆ ¡Ú√Ê≈ ˘ Ó≈‰Á∆ ‘Ø¬∆
¡È∂’ª ˘ ÷∂Û≈ Úø‚ ’∂, ¡≈Í
√Á∆Ú∆ ÷∂Û∂ «Ú⁄ «ÈÚ≈√
’ ◊¬∆ ¡Â∂ «Íº¤∂
¤º‚ ◊¬∆, Ô≈Á
÷∂Û∂ Á∆!
5
6
ÂÂ’≈
¿∞Í‹À «◊¡≈È∞ ÁπÓ«Â ¤∆‹À®
ó Ï≈Ï≈ ·≈’∞ «√øÿ ‹∆, Óπ÷∆ ÁÓÁÓ∆ ‡’√≈Ò AC
¿∞‹Û∞ Ê∂‘π Ú√≈«¬˙
ó Ï≈Ï≈ √Ï‹ØÂ «√øÿ ‹∆, ¿±È≈ √≈«‘Ï AD
«¬’ Í«ÚºÂz ¡≈ÂÓ≈
ó ‹: ‘⁄È «√øÿ ‹∆ Ó‘≈ÒØ∫ AF
ÍÃ∂È≈-√ÃØÂ
ó «√øÿ √≈«‘Ï «◊¡≈È∆ Í»È «√øÿ ‹∆ AH
ËøÈ ◊π» ËøÈ ◊π» «Í¡≈∂®
ó Ì≈¬∆ ‹Ø«◊øÁ «√øÿ ‹∆, ÂÒÚ≈Û≈ B@
Â∂ «ÚÒ∂ √ø√≈
ó √øÂ Á∆Á≈ «√øÿ ‹∆ BI
«Ú«⁄ ÁπÈ∆¡≈ √∂Ú ’Ó≈¬∆¡À
ó Ó‘øÂ Â≈≈ «√øÿ ‹∆ (√∂Ú≈-Í≥Ê∆) C@
«ÚÒ∂ Á≈√ ¿∞Á≈√≈...
ó Ó‘øÂ ≈«Ó≥Á Á≈√ ‹∆ CA
Í»È Íπ÷ È‘∆ ‚ØÒ≈È∂ ó ‘«øÁ «√øÿ Ó«‘Ï»Ï CB
√øÂÈ ’∆ Ó«‘Ó≈ ’ÚÈ Ú÷≈È¿∞®
¡◊≈«Ë ÏØ«Ë «’¤∞ «Ó«Â È‘∆ ‹≈È¿∞®
ó √: ‘«ÏøÁ «√øÿ ‹∆, Ô±.’∂. CE
¡≈ø«Ì’ Ï∂ÈÂ∆ ó√∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ) DC
«‰∆ ‘ª ó √∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ) DF
√∂ «’È∂«‘¡≈ Ï≈∂ ’∞fi ÙÏÁ ó ÏıÙ∆Ù «√øÿ «Èº‹ DH
Á»√∆ ¡À‚∆ÙÈ Ò¬∆ ÁØ ÙÏÁ
- √∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ) EA
7
A. ‹ÈÓ ¡Â∂ Ï⁄ÍÈ EG
B. «Ú¡≈‘ EI
C. ¿∞Á≈√∆ √≈Ë» Á∆ √ø◊Â ¡Â∂ √∂Ú≈ F@
D. √≈Ë» √øÂØ÷ Á≈√ ÂØ∫ «È≈√Â≈ FB
E. «√º÷ √øÂª Í≈√Ø∫ ÍÃÓ≈Ê Á∆ Íπº¤ FC
F. √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ÙÈ ¡≈¿∞‰≈ FE
G. Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¡≈Í‰∂ ÓÈ ¿∞µÍ Ú√∆’≈ FG
H. ‹ºÁ∆ «Í≥‚ Ëπº◊∂ ÂØ∫ √◊ØË∂ (Í≈«’√Â≈È) ‹≈‰≈
ÂÊ≈ «ÈºÂ Á∆ «’«¡≈ FI
I. ‹Ú≈‘∂ ’ø„∂ ÏÀ«·¡ª ˜«‘∆Ò∂ √ºÍ Á≈ ¡≈¿∞‰≈ ¡Â∂
√Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ ‘Ø‰∂ GC
A@. Úº‚∂ Ì≈¬∆ √. Â≈≈ «√øÿ ˘ √πÍÈ∂ «Ú⁄ Á√Ú∂∫
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ÁÙÈ Á∂‰∂ Â∂ Ï⁄È ’È≈ GF
AA. Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ Á∂‰∂ GH
AB. ⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈ Á≈ Í≈· «’√ Ú∂Ò∂ ’È≈ ‘À? HA
AC. Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √Ã∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï ‹≈ ’∂ ¤∂ Ó‘∆È∂
Ó»ÒÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í ’È≈ HC
AD. √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ ˘ È≈Ó-Ï≈‰∆ Áπ¡≈≈
≈˜∆ ’È≈ HE
AE. ◊π» ‘π’Ó «Ú⁄ ’ÈÒ «Í¡≈≈ «√øÿ Á∆
«È◊∑≈ ·∆’ ’È∆ HI
AF. ¡ÓØÒ’ Ï⁄Èª Á≈ ı˜≈È≈ ¡◊È Ì∂‡ IC
AG. ¡¿∞÷Á ¡≈¬∂ ≈«√ «Ú«⁄ ¡≈«Í ÷ÒØ«¬¡≈® IF
AH. ¡Á≈√ ’È È≈Ò πÓ≈«Ò¡ª Ú≈Ò∆ ¡ÒÓ≈∆
Á≈ «‹øÁ≈ (Â≈Ò≈) ÷πÒ∑ ‹≈‰≈ II
AI. AAI ⁄º’ (√◊ØË≈) È≈Ó-ÍÃ∂Ó∆¡ª Á≈ ’∂∫Á A@A
B@. Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ √º‹‰ ˘ ¡≈ÂÓ≈
≈‘ƒ Í‘øπ⁄ ’∂, Ó≈Û∂ Í≈√∂ ‹≈‰ ÂØ∫ Ï⁄≈¿∞‰≈ A@B
BA. ‹Ø ‹È ¨fi«‘ ÓÈÀ «√¿∞ √∂ √»∂ ÍË≈È≈ A@H
8
BB. Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ò≈‘Ω ¤≈¿∞‰∆ «Ú⁄ «√ÓÈ-Ì‹È ’È≈ AAD
BC. Á∂Ù Á∂ Ï‡Ú≈∂ Á≈ ¡È∞ÌÚ AAG
BD. Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √◊ØË∂ ÂØ∫ ’∂»¬∂ «Í≥‚ ˘ ‹≈‰≈ AAI
BE. ‚≈’‡ ’Â≈ «√øÿ ‘Øª È≈Ò «ÓÒ≈Í ABB
BF. Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á≈ ÷≥‚È ACA
BG. AIDG Á≈ Ï‡Ú≈≈ ACE
BH. ‹Ø◊∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞µÍ ¡≈Í‰∂ Âª«Âz’ ÏÒ È≈Ò
ÍÃÌ≈Ú Í≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ ’È≈ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
Ú≈«‘◊π»-◊πÓ≥Âz Á∆ Ù’Â∆ ÚÂ‰∆ ACF
BI. ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ (Ê∂‘) ¿∞µÍ ◊πÓ«Â ÍÃ⁄≈ ’∂∫Á
ÏÈ≈‰ Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ ‘π’Ó AD@
C@. Í«‘Ò∆ ≈Â ‘∆ Óπ√ÒÓ≈È ¯’∆ ¡Â∂ «¬’ ‘Ø
‹‡≈Ë≈∆ È∂ «¬√ ËÂ∆ (Ê∂‘) ¿∞µÍ ¡≈Í‰≈ ’Ï˜≈ ‹Â≈¿∞‰≈ ADE
CA. Á»√∆ ≈Â Á≈ «ÏÃÂªÂ ADI
CB. ◊πÏ≈‰∆ ¡È∞√≈ Ó≈«¬¡≈ ’∆ ‘À? AEA
CC. «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ «Ú÷∂ ¶◊ ¤’‰≈ ¡øÌ ’È≈ AFG
CD. Á≈√ Á≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò «ÓÒ≈Í AGB
CE. Ú∆≈È Ê∂‘ Á≈ È≈™ ’∞‡∆¡≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ º«÷¡≈ AGF
CF. Ì≈¬∆ Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ ˘ ‘ Ø˜ √ºÍ «ÓÒ‰≈ AH@
CG. ‹∆Úª ˘ È‹≈«¬˜ Âø◊ ’È Â∂ ÍÓ∂Ù ÚºÒØ∫
’ØÍ∆ ‘øπÁ∆ ‘À AHB
CH. ÏÁ-¡√∆√ Á≈ ¡√ AHF
CI. Íπ≈‰∂ √ø◊∆¡ª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ Ì≈Ò AIB
D@. Ì»÷∂ ’¿∞ Á∂ÚÂ ¡Ë≈ AIE
DA. «‘⁄«‘ Â ÍÃ∂Ó ’À ⁄≈Ïπ’ Ó≈¿∞ AII
DB. ¡º√» Ó‘∆È∂ «Ú⁄ √Ó≈◊Ó ¡øÌ ’È≈ B@C
DC. ÁπÒ«Ì Á∂‘ √Ú≈«® ‹≈«‘ È Á◊‘ ‘≈«® B@E
DD. ¶◊-Í≥◊Â Á∆ √ªfi BBE
DE. ◊π» ‚ø◊ ÍÃÂ∆ √Ø⁄ Â∂ Ù’Â∆ BBG
9
DF. ‘« ¡≥«ÓÃÂ «Ï÷π Ò«‘ ‹≈¬∂ ≈Ó BC@
DG. ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ ¿∞√≈∆ BCH
DH. ‹≈ ’À Ó√Â«’ Ì≈◊ «√ √∂Ú≈ Ò≈«¬¡≈ BDI
DI. Ïπ∂ ’Óª Á≈ «Â¡≈◊ ‘∆ ¡√Ò √∂Ú≈ ‘À BED
E@. ‹∆ÚÈ «¬ø‹ Ú∆ ÏÁÒÁ≈ ‘À BEF
EA. Ó≥Á≈ ⁄ø◊≈ ¡≈Í‰≈ ¡≈Í∂ ‘∆ ’∆Â≈ Í≈Ú‰≈ BF@
EB. √ø’ÒÍª ˘ «Â¡≈◊‰ «Ú⁄ ‘∆ Ò≈Ì ‘À BFE
EC. ‹∂‘≈ Ï∆‹À √Ø ´‰∂ ’Ó≈ √øÁÛ≈ ÷∂Â∞ BFI
ED. ‹Ø ‹À√∆ √ø◊«Â «ÓÒÀ √Ø ÂÀ√Ø Î´ ÷≈«¬ BGE
EE. ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰È≈ ‘∆, ◊π» È≈Ò «ÙÂ≈ ‹ØÛÈ≈ ‘À BHG
EF. È≈Ó-¡«Ì¡≈√-’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Óª Á≈ ¡≈øÌ BIG
EG. «√ÓÈ Â∞√ƒ Ú∆ È‘ƒ ’∆Â≈ C@H
EH. Á≈¡Ú≈ ¤‚ ‘À «ÈÁ≈ÚÀ CAB
EI. √øÂ «◊: ’Â≈ «√øÿ ‹∆ “÷≈Ò√≈” «Ìø‚ª Ú≈«Ò¡ª
È≈Ò «ÓÒ≈Í CB@
F@. Í≈· ’Ú≈¿∞‰ È≈ÒØ∫ ¡≈Í Í≈· ’È Á≈ ¡«Ë’ ÎÒ CBC
FA. √«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ ‘Ø ¡≈Ô± Á∆ Ïı«ÙÙ CBH
FB. Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‹∆ È≈Ò «ÓÒ≈Í CC@
FC. Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¬∆√≈ ‹∆, Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï ¡Â∂ «Ìz◊» ‹∆
Á∂ ÁÙÈ Â∂ Ï⁄È ‘Ø‰∂ CCD
FD. ÔØ◊∆ √∆Ò È≈Ê È∂ √»÷Ó √∆ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘
‚≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ ’È≈ CCE
FE. √: ’≈ÏÒ «√øÿ Ë»Â ’Òª Á∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÍÒ‡≈ CCH
FF. ◊π»-‡∂’ Á∂ ’∂ ‹∆ÚÈ ÏÁÒ‰ Á∆ «¬º’ ‘Ø ÿ‡È≈ CDB
FG. Âø» Ù≈Ï ¤º‚ Á∂; ˆ∆Ï∆ ÂÀ˘ ¤º‚ ‹≈Ú∂◊∆ CDF
FH. √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ 48 ÿ≥‡∂ ¡≥Á Í»≈
’È Á∆ ’Ø¬∆ «ÚÙ∂Ù ÓÔ≈Á≈ È‘ƒ ‘À CEG
FI. √ÒØ’ ® ◊πÁ∂Ú Ó≈Â≈ ◊πÁ∂Ú «ÍÂ≈...Á≈ Ó‘≈ÂÓ CEI
G@. ◊πÏ≈‰∆ Á≈ √«Â’≈ CFA
10
GA. ◊πÏ≈‰∆ ˘ √π‰ ’∂ ÍÛ∑È È≈Ò Ï‘πÂ≈ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ
‘øπÁ≈ ‘À CFD
GB. ◊πÏ≈‰∆óÍÃÂº÷ ¡ΩÙË∆ CFI
GC. ◊πÏ≈‰∆ó¡ΩÙË∆ Á∆ «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈ CGB
GD. ¡≥«ÓÃÂ Á∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ¡Â∂ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰È Ú≈√Â∂
¡≥«ÓÃÂ ¤’‰≈ ˜»∆ ‘À CGE
GE. (A) √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ √«Â’≈
(B) ¡Á≈√ ’È Ú≈√Â∂ Í»È ÍÃ≈ÍÂ∆ Ú≈Ò∂
«√øÿª Á∆ ÒØÛ ‹ª «‘ÂÚ≈È «√øÿª Á∆ Ú∆
√«Â◊π» ‹∆ √π‰Á∂ ‘È
(C) ◊Ò «Ú⁄ ‘˜»∆ º÷‰≈ ˜»∆ ‘À CHC
GF. √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’È
√ÏøË∆ ‘Á≈«¬Âª CHH
GG. √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
«’Ú∂∫ ÒÀ‰≈ ‘À? CIA
GH. ¬∂’∞ «ÍÂ≈ ¬∂’√ ’∂ ‘Ó Ï≈«’ CID
GI. ÒØÛÚøÁ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ¡Â∂ «Úº«Á¡’ ¡Á≈«¡ª
Á∆ √‘≈«¬Â≈ CIE
H@. Áπ÷∆¡ª Á∂ ÁÁ∆ D@@
HA. √∂Ú≈ ˘ ‘∆ Ì◊Â∆ ÏÈ≈¿∞‰≈ D@C
HB. ’Ï∆ √≈Ë» ’¿∞ «ÓÒÈ∂ ‹≈¬∆¡À
√≈«Ê È Ò∆‹À ’Ø«¬® D@G
HC. Ó≈È∞ ¡ÍÓ≈È «Ú⁄ √Ó-«ÏÂ∆ DAA
HD. ¡≈Í√ Â∂ ¿±Í« √Ì ‹≈‰‘π DAD
HE. √øÂÈ ’∆ √π‰ √≈⁄∆ √≈÷∆®
√Ø ÏØÒ«‘ ‹Ø Í∂÷«‘ ¡≈÷∆® DB@
HF. ◊πË≈Ó Ô≈Â≈ DBG
HG. ÏÁ∂Ù Ô≈Â≈ DCE
HH. ‹Ø ‹Ø «⁄ÂÚ«‘ √≈Ë ‹È √Ø Ò∂Â≈ Ó≈«È® DCF
HI. Áπ¡≈¬∆ ¡Â∂ ÍÃ‘∂˜ ÁØÚØ∫ ˜»∆ ‘È DDB
11
I@. ’Û≈‘-ÍÃÙ≈Á ˘ √∆Â-◊Ó ’ ’∂ ÌØ◊ ÒÚ≈¿∞‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘À DDH
IA. ËøÈ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ «ÂøÈ-√Ω-√≈Ò≈
Ù‘∆Á∆ ÍπÏ ˘ √Ó«ÍÂ «ÚÙ≈Ò ‹Ò»√ ’º„‰≈ DDI
IB. Ì«Úº÷Â Ï⁄È DEC
IC. Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «ÂøÈ √≈Ò ÷≈Ò√≈ Í≥Ê Ò¬∆
Ì‹È-«√ÓÈ ’È≈ DEE
ID. ÓºÊ≈ «‡’≈¿∞‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ’∂ÚÒ √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ‘∆ ‘À DEG
IE. ÓÈ «¬’≈◊ ’È Á≈ Â∆’≈ DEI
IF. ◊π«√º÷ Á≈ «¬Ó«Â‘≈È ‘ Ø˜ ‘øπÁ≈ ‘À DFF
IG. ‘ Ø˜ «ÈºÂ Á∂ ’Óª Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈ ’È≈ ˜»∆ ‘À DFH
IH. Á√ÚøË ’º„‰≈ ¡«Â ˜»∆ ‘À DFI
II. ¡Á≈√ √Ó∂∫ ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‹ØÛÈ∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘È DGB
A@@. ◊π«√º÷ Ò¬∆ √ø◊Â∆ ¡Á≈√ ˜»∆ DGC
A@A. Ùπ’≈È≈ó¡Á≈√ DGF
A@B. √«Â◊π« Â∞Ó∂ ’≈‹ √Ú≈∂ DGI
A@C. ◊πÏ≈‰∆ Â∂ Ó»Ò Ó≥Âz Á∆ Ù’Â∆ DHC
A@D. ‘Ø ‘º‚ Ï∆Â∆¡≈ ÿ‡È≈Úª DI@
A@E. ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ ”⁄ «◊Ã¯Â≈∆ DIF
A@F. Í≈√∆ ‹∆ÚÈ Á≈ ⁄ÓÂ’≈ EA@
A@G. √‹‰ Ó∂∂ ø◊πÒ∂ ‹≈«¬ √πÂ∂ ‹∆≈«‰ EAF
A@H. ¡≥«ÂÓ Ô≈Â≈ EBC
A@I. Áπ√«‘≈ EBG
AA@. ¡≥«ÂÓ Ï∂ÈÂ∆ EC@
AAA. Â√Ú∆ª Á≈ ÂÂ’≈ DCE
AAB. Íπ≈ÂºÂÚ «¬«Â‘≈√ó≈ÓÍπ ÷∂Û≈ ECF
ó ÏıÙ∆Ù «√øÿ «Èº‹ (‚≈:)
12
À°êÜË Ç×ÁÅé° ç¹ðîÇå ÛÆÜË¨
«¬‘ ◊π‰-ÌÍ» √Ã∂Ù‡ ◊ÃøÊ ““√∂ «’È∂«‘¡≈?”” Í«Û∑¡≈ ¡Â∂
Ú∆⁄≈«¡≈ ‘Àó«‹√ «Ú⁄ √«Â’≈ÔØ◊ Í¿∞Í’≈∆ Ó‘ªÍπ÷ ÏÃ‘Ó-
«◊¡≈È∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á≈ ‹∆ÚÈ «Ò÷ ’∂ Ó‘ªÍπ÷ √øÂ
Ï≈Ï≈ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ó‘≈È Í¿∞Í’≈ «‘Â ¡Â∂ √ÏºÂ Á∂ ÌÒ∂
Ò¬∆ ⁄È≈ ’∆Â∆ ‘ÀÕ ‹Ø ‹∆ÚÈ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ÂØ∫ Á» ‘øπÁ∂
‹≈ ‘∂ ‘È ¡Â∂ «‹È∑ª ˘ ◊πÓ«Â Á≈ «È√⁄≈ È‘ƒ ‘À, ¿∞È∑ª ¡Â∂ ‘Ø
√Ï ‹«◊¡≈√»¡ª Ò¬∆ «¬‘ ◊ÃøÊ ⁄≈È‰-ÓπÈ≈≈ Ï‰∂◊≈Õ «¬√ ⁄È≈
˘ ÍÛ∑ ’∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Â∂ ¡º÷-Ò◊-Ó≈Â Âº’ √øÍ»È
ÙË≈, «È√⁄≈ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊∆Õ ¡≥«ÓÃÂ, √«Â√ø◊Â ◊πÏ≈‰∆
È≈Ó-«√ÓÈ ÂÊ≈ √∂Ú≈ Á∆ Ò≈◊ Òº◊∂◊∆Õ «¬√ Á∂ ÍÛ∑È È≈Ò ‹∆ÚÈ
ÏÁÒ ’∂ ‘∆∂ Á∆ Â∑ª ¿∞µ‹Ò ‘Ø‰◊∂Õ «¬√ «Ú⁄ ◊πÓ«Â «ÁzÛ∑Â≈ Á∆
ÍÃ≈ÍÂ∆, È≈Ó-«√ÓÈ Á∆ ‹π◊Â∆ ¡Â∂ ÎÒ, Ú≈«‘◊π» Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Á∂
◊πÓ«Â √≈ËÈ Áº√∂ ‘ÈÕ ¡À√∂ ◊π‰-ÌÍ» ◊ÃøÊ Á∆ ¡‹Ø’∂ √Ó∂∫ «Ú⁄
¡«Â¡≥Â ÒØÛ √∆Õ
◊π» Í≥Ê Á≈ Á≈√ :

·≈’∞ «√øÿ
‹ºÊ≈ «Ìø‚ª-Ó«‘Â≈
ÁÓÁÓ∆ ‡’√≈Ò
13
À°Üó° æ¶Ô¹ òÃÅÇÂú....
ËøÈ √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÎπÓ≈È ‘À :
˙«¬ Íπ÷ ÍÃ≈‰∆ Ëø«È ‹È ‘«‘
¿∞ÍÁ∂√π ’«‘ Í¿∞Í’≈«¡≈®
‘« È≈Óπ «ÁzÛ≈Ú«‘ ‘« È≈Óπ √π‰≈Ú«‘
‘« È≈Ó∂ ‹◊π «È√Â≈«¡≈® (Ó: 4, Í≥È≈ 311)
«’ ËøÈ ‘È ¿∞‘ Í¿∞Í’≈∆ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ «Í¡≈∂ ‹Ø ’ÒÔ∞◊∆
‹∆Úª Á∂ ÌÒ∂ Ò¬∆ ‘∆ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ ‹∆ Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ «ÁzÛ∑ ’Ú≈ ’∂
‘«-È≈Ó Á∂ ÏØ«‘Ê ≈‘ƒ «¬√ ÌÚ-√≈◊ ÂØ∫ Í≈ ‘Ø‰ Á≈ √≈ËÈ Áº√
’∂ Í¿∞Í’≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
¡À√∂ Í¿∞Í’≈∆ ‘« ‹È √È, Í»È ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆, ÂÂÏ∂Â∂,
◊π» ’∆ «‘Â-Ï«‘Â «Ú⁄ ÍÃÍº’ ◊π» ’∂ Á»Ò∑∂ √øÂ-«√Í≈‘∆ √Ã∆Ó≈È √øÂ
Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Ú≈Ò∂ó«‹È∑ª È∂ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ
(«‹√ Á∂ Ú√È∆’ «’√∂ √Ó∂∫ «Èø’≈∆ Ï≈Ï∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂
«ÓÙÈ ÂØ∫ Ï‘πÂ Áπ∂‚∂ ‹≈ ⁄πº’∂ √È) Á∂ «¬’ Ï∂-¡≈Ï≈Á, ¿∞µ‹Û≤∂ Ú∆≈È
Ê∂‘ Â∂ ¡≈ ‚∂≈ Ò≈«¬¡≈, «‹√ Ê∂‘ ˘ ÒØ’ Ì»Âª-ÍÃ∂Âª Á≈ ‚∂≈ «’‘≈
’Á∂ √È ¡Â∂ «¬√ Ú∆≈È Êª Á≈ ¿∞‘Èª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ¡«Â¡≥Â ÌÀ¡
√∆Õ Ó‘ªÍπ÷ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬√ Ê∂‘ ¿∞µÍ «Èø’≈ ‹∆ Á≈ «ÈøÂ
Ì‹È-«√ÓÈ ’ ’∂ «¬√ Ú∆≈È◊∆ «Úº⁄ ÷∂Û≈ «Ò¡ªÁ≈Õ «¬√ ÷∂Û∂
˘ ◊πÓ«Â ÍÃ⁄≈ Á≈ ’∂∫Á Ï‰≈ ’∂ ◊π«√º÷∆ Á∆ ıπÙÏØ Á∂Ù-«ÚÁ∂Ù
«Ú⁄ Úø‚∆ ¡Â∂ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ È≈Ó Á≈ „ø‚Ø≈ «ÁºÂ≈Õ Òº÷ª
ÍÃ≈‰∆¡ª ˘ ÷≥‚∂ Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈, √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á∂ ÒÛ Ò≈ ’∂ «¬√ ’ÒÔ∞◊ Á∂ «Ï÷Ó √Ó∂∫ «Ú⁄ ÌÚ-√≈◊ ÂØ∫ Í≈
‘Ø‰ Á∆ ‹≈⁄ «√÷≈¬∆Õ
ÍÃÌ»-ÁØ∫ ÚØ√≈¬∆ ¡À√∆ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ Á∆ ‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ √øø◊Âª
√≈‘Ú∂∫ «Ò¡≈¿∞‰ Á∆ ¡«Â¡≥Â ÒØÛ √∆, «’™«’ ¡À√∂ ¡«Â-«ÚÒ∂
«ÈÂ-¡ÚÂ≈ Ó‘ªÍπ÷ª Á∆¡ª ’Ê≈-’‘≈‰∆¡ª ◊πÓ«Â-ÍÊ Á∂ ÍªË∆¡ª
¡Â∂ „ø‚≈¿±¡ª Ò¬∆ ⁄≈È‰-ÓπÈ≈≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ «¬‘Èª
14
◊≈Ê≈Úª ˘ ÍÛ∑ ’∂ ¿∞√ «Èø’≈ ‹∆ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ¡Â∂ ‹∆Ú Á∂ ‹∆ÚÈ
Ó≥ÂÚ :
◊Ø«ÏøÁ «ÓÒ‰ ’∆ «¬‘ Â∂∆ Ï∆¡≈®
˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ ¿∞ÂÙ≈‘ Ï‰Á≈ ‘ÀÕ
√Ø, √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∂ ¿∞Âz≈«Ë’≈∆ √øÂ Ï≈Ï≈ √∂Ú≈
«√øÿ ‹∆ È∂ «¬‘ ¡«Â ÙÒ≈ÿ≈-ÔØ◊ ¿∞µÁÓ ’’∂ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ◊πÓπ÷-
‹∆ÚÈ ˘ √ø◊Âª √≈‘Ó‰∂ «Ò¡ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÓÀ∫ ¡≈√ ’Á≈ ‘ª «’ ◊πÓ«Â-ÓπÂÒ≈Ù∆ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ ‹∆ÚÈ
ÍÛ∑ ’∂ ¿∞√ ¡ÈßÂ-Á Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ √∂Ë ÍÃ≈ÍÂ ’È◊∂Õ
Á≈√ :
Ï≈Ï≈ √Ï‹ØÂ «√øÿ
√Â≈∑Úƒ √øÂ≈È Í≈: 1
(◊π»-Ïø√-◊ºÁ∆ √Ã∆ ‘˜» Ï≈Ï≈ √≈«‘Ï «√øÿ ‹∆ Ï∂Á∆)
¿±È≈ √≈«‘Ï («‘: ÍÃ:)
15
ý ÃÇå×¹ð êÌÃÅÇç¨
ÇÂÕ êÇò¼åz ÁÅåîÅ

ÍÓ Ó≈‰ ¡Â∂ √«Â’≈ÔØ◊, Í»È ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆, ◊π» ’∂ Á»Ò∑∂,
√øÂ «√Í≈‘∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Ú≈«Ò¡ª Á∆
Í«ÚºÂz Ô≈Á «Ú⁄ ‹Ø «¬‘ Íπ√Â’ ÍÃ’≈ÙÂ ’∆Â∆ ◊¬∆ ‘Àó«¬√ «Ú⁄
¿∞È∑ª Á∆ Ï‘π-Íº÷∆ «˜øÁ◊∆ Á∆ √πÈ«‘∆ fiÒ’ «Á÷≈¬∆ Á∂ ‘∆ ‘ÀÕ Í»È
◊π«√º÷∆ Á≈ ÈÓ»È≈ Í∂Ù ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹«◊¡≈√»-‹Èª ˘
√∂Ú≈-«√ÓÈ Á∆ ’Ó≈¬∆ «Ú⁄ ‹ØÛÁ∂ √ÈÕ
«¬’ ¿∞‹≈Û «Ú⁄ «‡’≈‰≈ ’’∂ ¿∞µÊ∂ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Ú√≈ ’∂ «√º÷∆
Á≈ √ØÓ≈ Ï‰≈ «ÁºÂ≈Õ ¿∞√ ¡√Ê≈È Â∂ ‘π‰ Âº’ È≈Ó-«√ÓÈ ¡Â∂ √∂Ú≈
Á∆ ‹≈⁄ «√÷≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡º·-«ÁÈ≈ ““È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó””
Á∂ »Í «Ú⁄ ‡z∂«Èß◊ ’À∫Í Òº◊Á≈ ‘À ‹Ø «’ ¡≈Í‰∆ «Ó√≈Ò ¡≈Í ‘ÀÕ
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Ó‘ªÍπ÷ª È∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ-’≈Ò ÁΩ≈È Á∂Ù-«ÚÁ∂Ù
«Ú⁄ Òº÷ª ÍÃ≈‰∆¡ª ˘ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’Ú≈ ’∂ “◊πÓ«Â ◊≈‚∆ ≈‘” Â∂
ÂØ«¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ó≈ÈÚÂ≈ Á∆ ÌÒ≈¬∆ Ò¬∆ Í¿∞Í’≈ Á∂ Ï∂¡≥Â ’≈‹
’∆Â∂ ‹Ø «’ ¿∞‘Èª Á∂ ¡√Ê≈È ÂØ∫ ◊π»-«¥Í≈ √Á’≈ ‘π‰ Ú∆ «ÈøÂ
‹≈∆ ‘ÈÕ
√øÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ’Ó≈¬∆ ËøÈ ‘À, «‹È∑ª È∂ «ÈÔÂÈ ‘∆ ËÓ-
Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Á∂ È≈Ò-È≈Ò Ï∂¡≥Â ¶◊ Á∆¡ª √Áª
ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ HG,@@@/- πÍ¬∂ ÍÃÁ≈È ’∆Â∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰≈ √∆ Ú∆ ◊π»-
Í≥Ê Á∂ Ò∂÷∂ ‘∆ Ò≈ «ÁºÂ≈Õ
¡≈Í ‹∆ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ Úº‚∆ «√¯Â «¬‘ √∆ «’ ÍÓ∂Ù È≈Ò
¡Ì∂ÁÂ≈ Á∆ ¡Ú√Ê≈ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ Ú∆ ¡≈Í «ÈÓ≈‰ √ÈÕ ¡≈¬∂
ÍÃ∂Ó∆ ˘ «Í¡≈ ”⁄ ◊Ûø»Á Ó≈‰-√«Â’≈ «ÁøÁ∂Õ ¿∞‘Èª Á∂ Í«ÚºÂz
16
ÁÙÈ ’È È≈Ò ¡≈ÂÓ≈ ˘ Ó‘≈È ÙªÂ∆ ¡Â∂ ¡ÈßÁ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘øπÁ∆
√∆ó«‹ºÊ∂ ¿∞‘ ‘·∆, ‹Í∆, ÂÍ∆, √Â∆ ¡Â∂ ◊π-√∂Ú≈ «Ú⁄ ÌÍ»
√Èó¿∞Ê∂ «¬‘ «ÈÓÒ ¡≈ÂÓ≈ ¡≈Â«Ó’ ¡Â∂ √∆’ Áπ÷∆¡ª Á∂ Áπº÷
Á» ’È ˘ Ú∆ √ÓºÊ √∆Õ Ú≈«‘◊π» ‹∆ «¥Í≈ ’Èó¿∞√ ◊π» ÿ
”⁄ ¿∞È∑ª Á∂ Í≈¬∂ Í»«È¡ª ¿∞Í ⁄ºÒ‰ Ú≈Ò∂ ‘∆ ÍÀÁ≈ ‘Ø‰ ¡Â∂ ‘Ø
◊πÓ«Â √Ó≈◊Óª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ÷≥‚∂ Á∆ Í≈‘πÒ √»Í ¡≥«ÓÃÂ Á≈ ÍÃÚ≈‘
⁄ÒÁ≈ ‘∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¿∞Âz≈«Ë’≈∆ √øÂ Ï≈Ï≈ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ‹Ø «¬√
Íπ√Â’ «Ú⁄ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ◊πÓπ÷-‹∆ÚÈ Á≈ «Ú√Ê≈ √«‘Â Ú‰È
’∆Â≈ ‘À, «¬√ √Ã∂Ù‡ ¿∞µÁÓ Ò¬∆ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ ÓπÏ≈’Ï≈Á «ÁøÁ≈ ‘ª
Â∂ Í»È ¡≈√ ’Á≈ ‘ª «’ ´’≈¬∆ ˘ «¬√ Íπ√Â’ «Ú⁄Ø∫ Ó‘≈È ØÙÈ∆
«ÓÒ∂◊∆ó«’™«’ ’ÊÈ∆ È≈ÒØ∫ ’È∆ ÍÃÏÒ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
◊π» Í≥Ê Á≈ «‰∆ :

‘⁄È «√øÿ (Ó‘≈ÒØ∫)
‹Ê∂Á≈ ÂıÂ √Ã∆ ’∂√◊Û∑ √≈«‘Ï
√Ã∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï (ØÍÛ)
17
êÌð¶ éÅ-ÃÌ̄å
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ-«ÏÃÂªÂ ‹«◊¡≈√»¡ª Ò¬∆ ÍÃ∂È≈-√ÃØÂ ‘øπÁ∂
‘ÈÕ √πÿÛ Ò∂÷’ Á∆ ’ÒÓ «¬‘Èª ‹∆ÚÈ-«ÏÃÂªÂª ˘ «‘ÒÁ∆¡ª-
‹πÒÁ∆¡ª, Â∞Á∆¡ª-«ÎÁ∆¡ª, ÏØÒÁ∆¡ª-⁄ÒÁ∆¡ª Â√Ú∆ª Ï‰≈
«ÁøÁ∆ ‘À, «‹È∑ª ≈‘ƒ Ì»Â-’≈Ò ”⁄ ‘Ø ◊π˜∆ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ Á∂
‹∆ÚÈ-ÁÙÈ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «√º÷-ËÓ «Ú⁄ ¡È∂’ª ‘∆ ¡À√∆¡ª Ó‘≈È
¡≈ÂÓ≈Úª ‘Ø ◊π˜∆¡ª ‘È, «‹È∑ª È∂ ◊πÓ«Â-«√ËªÂª ˘ ¡≈Í‰∂
¡ÓÒ∆ ‹∆ÚÈ ≈‘ƒ Ó»Â∆Ó≈È ’∆Â≈, ÍøÂ± Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ È≈Ò
√ÏøËÂ Ï‘πÂ ÿº‡ ¡À√∆¡ª «Ò÷Âª «ÓÒÁ∆¡ª ‘Èó«‹È∑ª ÂØ∫ ¿∞‘Èª
◊π»-«Í¡≈«¡ª Áπ¡≈≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ÿ≈Ò-’Ó≈¬∆ Á≈ Í»È ‹∆ÚÈ-
fiÒ’≈≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ØÚ∂ «’™«’ ’¬∆ Ú≈ Ò∂÷’-‹Èª ˘ ˙√ ¡≈ÂÓ≈ Á∆
Í»È √ø◊Â ’È Á≈ √πÌ≈◊ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘Ø«¬¡≈ ‘øπÁ≈ ¡Â∂ ÙË≈¨-
ÍÃ∂Ó∆¡ª Í≈√Ø∫ √Ó◊∆ «¬’ºÂz ’ ’∂ ¡≈Í‰∆ «ÚÁÚÂ≈ ¡È∞√≈ Ò∂÷‰
»Í Á∂ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
“√∂ «’È∂«‘¡≈?” Íπ√Â’ «Ú⁄ ¡À√∆ ◊ºÒ Á∂÷‰ «Ú⁄ È‘ƒ ¡≈¬∆
«’™«’ «¬√ Íπ√Â’ Á∂ Ò∂÷’ √º⁄÷≥‚ Ú≈√∆ Ó‘ªÍπ÷ √Ã∆Ó≈È √øÂ
Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∂ ¿∞Âz≈«Ë’≈∆ √Ã∆Ó≈È √øÂ Ï≈Ï≈ √∂Ú≈ «√øÿ
‹∆ È∂ ¿∞‘ ÿ‡È≈Úª ‘∆ ’ÒÓÏøÁ ’∆Â∆¡ª ‘È, «‹È∑ª ˘ ¡≈Í È∂
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ È˜Á∆’∆ √ø◊Â «Ú⁄ «ÈøÂ CE √≈Ò «Ú⁄«Á¡ª ¡≈Í
Âº«’¡≈ ÂÊ≈ Ó‘ªÍπ÷ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áπ¡≈≈ ’∆Â∂ ◊¬∂ ‹Ø Ï⁄È ÂÊ≈
«√«÷¡≈Úª ¡≈Í √ÃÚ‰ ’∆Â∆¡ªÕ √Ø «¬È∑ª Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ ‘∆ Ó‘ªÍπ÷ª
Á∂ ‹∆ÚÈ-«ÏÃÂªÂ ˘ Ò∂÷‰∆ »Í «Ú⁄ «È»Í‰ ’∆Â≈ ‘ÀÕ
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «¬√ «Ò÷Â Á≈ Ó»Ò-¡≈Ë≈ √Ã∆Ó≈È √øÂ Ï≈Ï≈
‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Áπ¡≈≈ AIGA ¬∆. «Ú⁄ ¡≈Í‰∆ ˜Ï≈È∆ ∆’≈‚
’Ú≈¬∆ ◊¬∆ ¿∞√ ’À√‡ ˘ º«÷¡≈ ‘Àó«‹√ «Ú⁄ Ó‘ªÍπ÷ª È∂
18
¡≈Í‰∆ √≈ËÈ≈óÍÃÌ»-ÍÃ≈ÍÂ∆ ÂÊ≈ ◊πÓ«Â √∂Ëª Ï≈ÏÂ ⁄≈È‰≈
Í≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
ÓÀ˘ Í»È ¡≈√ ‘À «’ √Ã∆Ó≈È √øÂ Ï≈Ï≈ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ Áπ¡≈≈
’∆Â≈ «◊¡≈ «¬‘ √Ã∂Ù‡ ¿∞µÁÓ ÍÃÌ»-ÂÛÍ Ú≈Ò∆¡ª »‘ª ˘ ◊πÓ«Â-
√∂Ë ÍÃÁ≈È ’∂◊≈Õ
◊π» Í≥Ê Á≈ Á≈√ :

(«√øÿ √≈«‘Ï) («◊¡≈È∆) Í»È «√øÿ
‘Àµ‚ ◊ÃøÊ∆
√Ã∆ ÁÏ≈ √≈«‘Ï, √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√
19
ý ÃÇå×¹ð êÌÃÅÇç¨
è¿é ×¹ðÈ è¿é ×¹ðÈ ÇêÁÅð¶¨

Ì◊Â «ÚÁ≈√ ‹∆ Á≈ ÎπÓ≈È ‘À :
Í≥«‚Â √» ¤ÂzÍ«Â ≈‹≈ Ì◊Â Ï≈Ï« ¡¿∞π È ’Ø«¬®
(«ÏÒ≈ÚÒ Ï≈‰∆ «ÚÁ≈√ Ì◊Â ’∆, Í≥È≈ 858)
Ú≈«‘◊π» Á∆ «√¯«Â-√Ò≈‘ «Ú⁄ ‹π«Û¡≈ Ì◊Â ’∞Ò ÓÈ∞º÷Â≈ Á≈
√Á≈ ‘ÀÕ ¬∂√∂ √«⁄¡≈¬∆ ˘ √≈«‘Ï √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂ «È»Í‰
’∆Â≈ ‘À :
«‹√ ÈØ Ï÷√∂ «√Î«Â √≈Ò≈‘®
È≈È’ Í≈«Â√≈‘∆ Í≈«Â√≈‘π®25® (‹Íπ)
√Óº◊ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Ê≈™-Ê≈¬ƒ ¬∂√∂ ÂºÊ ˘ ¿∞‹≈◊ ’ ’∂, ‹∆Ú
˘ ‘Ø √≈∂ √≈ËÈ ¤º‚ ’∂, È≈Ó-«√ÓÈ «Ú⁄ ‹πÛÈ Á∆ √∂Ë «ÁºÂ∆
‘Ø¬∆ ‘À :
√øÂ Ì◊Â ÍÚ≈‰∞ ‹Ø ÍÃ«Ì Ì≈«¬¡≈®
√∂¬∆ «Ï⁄÷‰ ‹øÂ «‹È∆ ‘« «Ë¡≈«¬¡≈®
(√Ø«· Ú≈ Ó: 4, Í≥È≈ 652)
ÍÃÌ»-Á Â∂ ÍÃÚ≈‰ ⁄Û∑È≈ ’Ø¬∆ ÷≈Ò≈ ‹∆ Á≈ Ú≈Û≈ È‘ƒ, «¬√ Ò¬∆
’Û∆ √≈ËÈ≈ Á∆ ÒØÛ ‘øπÁ∆ ‘À, ¡≈Í≈-Ì≈Ú «Ó‡≈¿∞‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À ¡Â∂
¡≈Í≈-Ì≈Ú «Ó‡≈¿∞‰ Ò¬∆ “‘¿∞ÓÀ” ˘ «Â¡≈◊ “‘π’Ó” ’Ó≈¿∞‰ Á≈ ≈‘
¡ÍÈ≈¿∞‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À :
◊πÓπ÷ ‘¿∞ÓÀ∫ Í‘À ÓÈ Ì≈ÚÀ ÷√ÓÀ Á≈ Ì≈‰≈®
(Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 18, Í¿∞Û∆ 21)
‘π’Ó∆-ÏøÁ∂ ˘ ‘∆ “«√÷” Á∆ √ø◊Ô≈ «ÁºÂ∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ «¬‘ Íπ◊ ÷ÒØ‰
Á≈ Ó≈◊ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ó≈◊ Â∂ ⁄Ò«Á¡ª ‘∆ √…À-√»Í «Ú⁄ Ò∆ÈÂ≈ ‘øπÁ∆
‘À Â∂ : “√ÎÒ √ÎÒ Ì¬∆ √ÎÒ Ô≈Âz≈” Ú≈Ò∆ ◊π-¡√∆√ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆
‘ÀÕ ¬∂√ ◊πÓ«Â Ó≈◊ Â∂ ⁄Ò‰ Ú≈Ò∂ √πÌ≈◊∂ ◊π«√º÷ Á∆ Ó«‘Ó≈ ’ÊÈ
20
’«‘‰ ÂØ∫ Ï≈‘ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ‘π’Ó∆-ÏøÁ∂ ˘ ¬∂ÊØ∫ Â’ Ú«‚¡≈¬∆
«ÁºÂ∆ ‘Ø¬∆ ‘À «’ :
«Â√π ◊π«√÷ ’ø¿∞ ‘ø¿∞ √Á≈ ÈÓ√’≈∆
‹Ø ◊π ’À Ì≈‰À ◊π«√÷π ⁄«Ò¡≈® (Í≥È≈ 593)
ó2ó
“√«Â” Á∂ Ë≈È∆ √Â-ÍπÙ «√ÃÙ‡∆ Á≈ «Ùø◊≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
¿∞‘ ¡«‹‘∂ Í≈‹≈Â π÷ √Ó≈È ‘øπÁ∂ ‘È, «‹√ Á∆ ¤ª √øÿ‰∆ ¡Â∂
ÎÒ √Á≈«¬’ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ⁄ÒÁ∆ «ÎÁ∆ (mobile) Ô±È∆Ú«√‡∆
‘øπÁ∂ ‘È, «‹√ ÂØ∫ ÓÈ∞º÷-Ó≈Â ˘ ‹∆ÚÈ Á∂ ‘∂’ Íº÷ √øÏøË∆ «◊¡≈È
¡Â∂ ‹∆ÚÈ-√∂Ë «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ √Â-ÍπÙª È∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ √Óº◊ ◊π-
‘π’Óª Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆ ‘øπÁ∆ ‘Àó«¬√ Ò¬∆ ¿∞‘Èª Á≈ ‘∂’ Ï⁄È ¡Â∂
‘∂’ ’Ó ‹«◊¡≈√»¡ª Ò¬∆ ⁄≈È‰-ÓπÈ≈∂ Úª◊ Ó≈◊-ÁÙÈ ’Á≈
‘ÀÕ ’Â≈-Íπ÷ ’Â≈ Ï∂Ù’ ¡«ÁzÙ‡ ‘À, «¬È∑ª ¡º÷ª È≈Ò Ú∂«÷¡≈
È‘ƒ ‹≈ √’Á≈, Í ¿∞√ ¡«ÁzÙ‡ È≈Ò ¡≥Â-¡≈ÂÓ∂ ‹πÛ∂ ‘Ø¬∂ √Â-
ÍπÙª «Ú⁄Ø∫ ¿∞√ Á∂ È± Á≈ ˜‘» ‘øπÁ≈ ‘À, ¿∞‘Èª Á∂ ÁÙÈª È≈Ò
¡≥Á ·ß„ ÍÀ∫Á∆ ‘À ¡Â∂ Ú≈«‘◊π» Á∆ ‘Ø∫Á ¿∞µÂ∂ «√Á’ ¡Â∂ ÙË≈
ÏºfiÁ∆ ‘ÀÕ ¬∂√∂ Ò¬∆ √≈‚∂ Íπ«÷¡ª Ï≈Ï≈«‰¡ª È∂ √≈˘ «¬√ Ó≥◊ È≈Ò
‹Ø«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À :
√∂¬∆ ◊πÓπ«÷ «Í¡≈∂ Ó∂Ò, «‹È∑ª «Ó«Ò¡ª,
Â∂≈ È≈Ó «⁄Â ¡≈Ú∂Õ
ó3ó
È≈Ó-ø◊-ºÂ∆¡ª, ◊π»-ÚØ√≈¬∆¡ª Í≥Ê-ÍÃ«√ºË ◊πÓπ÷ ‘√Â∆¡ª
«Ú⁄Ø∫ ¡«‹‘∆ «Ú◊√∆ ‘Ø¬∆ Ùı√∆¡Â √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ≈ÓÍπ
÷∂Û∂ Ú≈Ò∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ È≈Ó Á∆ Ò≈Ò∆ È≈Ò Á◊ Á◊ ’Á≈ ¡≈Í Á≈ È±≈È∆
«⁄‘≈ ‘ Í≈√∂ ÷∂Û≈ Úø‚Á≈ √∆Õ ¡≈Í Á∂ ÂÍ-Â∂‹ Á≈ √Á’≈ «¬‘
Ï∆¡≈-Ï≈È Ê∂‘ “≈ÓÍπ ÷∂Û≈” ‘Ø «ÈºÏ«Û¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ Á∆ «ÈÓÒ ÍÃ∂È≈
¡Â∂ ◊πÓ«Â Í⁄≈ √Á’≈ Ï∂ÙπÓ≈ ‹∆Ú ◊πÓ«Â Á∂ Ë≈È∆ Ï‰∂ ¡Â∂
÷≥‚∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» Á∆ ◊ØÁ «Ú⁄ ÏÀ·‰ Ò≈«¬’ ‘Ø¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
◊π«√º÷ª ˘ «ÍÂ≈-√«Â◊π» Á≈ Í«Ú≈ ‹≈‰ ’∂ √≈«¡ª Á≈ «Í¡≈
√«Â’≈ ’Á∂ √ÈÕ ¡≈Ó √øÂ √≈Ë ı≈Ò√≈ «‘Â-Ï«‘Â ÚºÒØ∫ «„ºÒ∂
«Ú⁄Á∂ Á∂÷∆Á∂ ‘È, Í ¡≈Í ‹∆ ı≈Ò√≈ «‘Â-Ï«‘Â «Ú⁄ ÍÍº’ √ÈÕ
21
«ÏË ¡Ú√Ê≈ √Ó∂∫ Ú∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ «¬’ Îπº‡ Á∆ «’Í≈È ◊≈Â∂
√‹≈¬∆ º÷∆Õ ı≈Ò√≈ «‘Â-Ï«‘Â «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ÍÍº’Â≈ Á≈
‘∆ «√º‡≈ √∆ «’ ¡≈√∂ Í≈√∂ Á∂ √≈∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ «’Í≈ÈË≈∆ ¡Â∂
«‘ÂÚ≈È ◊π«√º÷ Úº‚∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ √‹ ◊¬∂Õ
ó4ó
Á≈√ Á≈ Ó∂Ò ¡≈Í ‹∆ È≈Ò AIG@ «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈, ‹ÁØ∫ Á≈√
ÂÒÚ≈Û∂ √∆Õ È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó Á∂ Ò≈‘∂ Âª ¡’ºÊÈ∆Ô
√ÈóÍ ¡≈Í Á∂ ◊πÓÂ∆ ‹∆ÚÈ Á≈ ÍÃÌ≈Ú Ú∆ Ï‘πÂ ‚ø»ÿ≈ «Í¡≈Õ
¡º‹ Â’ √øÂ, √≈Ë-√ø◊Â ÂØ∫ √∂Ú≈ ’Ú≈™Á∂ ‘∆ Á∂÷∂ √È, Í ‹Á
«ÏË √øÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¶◊ «Ú⁄ √ø◊Âª Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ ‹π‡∂ ‘Ø¬∂
Á∂«÷¡≈ Âª ÓÈ «÷Û «◊¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ Á∆ «ÈÓÃÂ≈, «Ó·≈√ ¡Â∂ √Ó»‘
◊π«√º÷ Í«Ú≈ È≈Ò ¡Í‰ºÂ Á≈ ‘∂’ ÓÈ∞º÷ ¿∞Â∂ ‹≈Á»-¡√ √∆Õ
È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó Á∆ «Ú˙∫Â Ú∆ ¬∂√ Â∑ª ’∆Â∆ ‘Ø¬∆
√∆ «’ √∆ ˘ Ê’∂Úª Ú∆ È≈ ‘ØÚ∂, Í «’√∂ ˘ Ú≈Ë» ◊ºÍª Ó≈È Ò¬∆
«Ú‘Ò Ú∆ È≈ «ÓÒ √’∂Õ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂ ÁØ Ú‹∂ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ≈Â ˘ «Ï≈‹È
√Ó∂∫ Â’, ÊØÛ∑≈ ÊØÛ∑≈ Ú’¯≈ Á∂ ’∂ È≈Ó-Ï≈‰∆ Á≈ ÍÃÚ≈‘ ⁄ÒÁ≈ «‘øÁ≈
√∆Õ √Ó≈◊Ó Á≈ ¡«‹‘≈ ⁄√’≈ «Í¡≈, «Î ‘ √≈Ò √Ó≈◊Ó ¡øÌ
‘øπÁ∂ ‘∆ Íπ‹ ‹≈‰≈ ¡Â∂ √≈∂ √Ó≈◊Ó Á≈ Ò≈‘≈ ÒÀ ’∂ ‘∆ ÓπÛÈ≈Õ «¬‘
È∂Ó «ÂøÈ ⁄≈ √≈Ò ◊π» «’Í≈ È≈Ò «ÈÌÁ≈ «‘≈Õ
ó5ó
√øÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «‹Ê∂ «È‹∆ ‹∆ÚÈ ˘ È≈Ó-Ï≈‰∆
Áπ¡≈≈ √ÎÒ ’È Á≈ ¡Ê≈‘ ⁄≈¡ √∆ ¡Â∂ «‹√ Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ È∂
È≈Ó Á∆ ¡Â∞º‡ ÿ≈Ò ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆, ˙Ê∂ Í≥Ê’ √∂Ú≈ Á≈ ‹˜Ï≈ Ú∆
¡≥Á ·≈·ª Ó≈Á≈ √∆Õ «ÁÈ ≈Â «¬’Ø ‘∆ Ò≈Ò√≈ √∆ «’ √≈≈ «√÷-
‹◊Â ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ «Â¡≈-Ï-«Â¡≈ ‘Ø ‹≈Ú∂ ¡Â∂ Í≥Ê Á∆ ⁄Û∑Á∆
’Ò≈ ‘ØÚ∂Õ «¬√ Ó≥ÂÚ-Í»Â∆ Ò¬∆ «‹Ê∂ Ú∆ ’Ê≈ ’∆ÂÈ Á≈ √Ó≈◊Ó
⁄Á∂, ˙Ê∂ ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈ Ú∆ È≈Ò ˜» ’Á∂Õ ÏÛ∂ ˜ØÁ≈ ÙÏÁª
«Ú⁄ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’∆Â∂ ÏˆÀ, ¡ÊÚ≈ ◊π» Ú≈Ò∂
Ï‰∂ ÏˆÀ «’√∂ Á∆ ’Â≈ Íπ÷ È≈Ò √ªfi È‘ƒ ÍÀ √’Á∆Õ ¡≈√ Í≈√
Á∂ ’¬∆ ◊πÓπ÷ ‹Ø √Óª ’„Á∂, ¿∞‘Èª ˘ ‘ Ø˜ ◊πÏ≈‰∆ Í≈· Á∆
√ø«Ê¡≈ ıπÁ «Á¡≈ ’Á∂ √ÈÕ
22
Í≥Ê Á∆ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ Ò¬∆ ¡≈Í‰∂ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «¬’ Í≈·
“Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆” Á≈ «ÈÂ≈ÍÃÂ∆ ’Á∂ ‘øπÁ∂ √È ¡Â∂ ¡«‹‘≈ ’È Ò¬∆
«È’‡ÚÂ∆ ◊π«√º÷ª ˘ Ú∆ ÍÃ∂È≈ «Á¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Ï⁄È
’«¡≈ ’Á∂ √È «’ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ √Óª Í≥Ê Ò¬∆ ÏÛ≈ «Ì¡≈È’ ‘ÀÕ
¡≈Í ‹∆ È∂ Í≥Ê Á∆ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ Ò¬∆, ¡≈Í‰∂ ‚∂∂ «Ú⁄ «‘ø«Á¡ª,
⁄≈Ò∆ ⁄≈Ò∆ «ÁÈ Á≈ ’Û≈ ‹Í-ÂÍ ’¬∆ Ú≈∆ ’∆Â≈Õ «¬√ √Ó∂∫ «’√∂
È≈Ò Ï⁄È «ÏÒ≈√ Ú∆ È‘ƒ ’«¡≈ ’Á∂ √È, Ï√ ¡≈Í‰∆ ’∞‡∆¡≈
«Ú⁄ ‘∆ √≈≈ √Óª È≈Ó-Ï≈‰∆ «Ú⁄ ◊Ûø»Á «‘‰≈Õ
¬∂√∂ Í≥Ê’ ‹˜Ï∂ ¡Ë∆È ‘∆ ¡≈Í Úº‚∆ √ø«÷¡≈ «Ú⁄ «È’‡-ÚÂ∆
◊π«√º÷ª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ Í≥Ê ÚºÒØ∫ ¡øÌ∂ ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ
‘Ø¬∂ :
«‹ÊÀ ‹≈«¬ Ï‘∆¡À ÌÒ≈ ’‘∆¡À fiØ«Ò ¡≥«ÓÃÂ∞ Í∆‹À® (Í≥È≈ 766)
◊πÚ≈’ ¡È∞√≈ ‹∂Ò∑ ˘ Ú∆ È≈Ó-Ï≈‰∆ Á∂ «ÈøÂ ÍÃÚ≈‘ È≈Ò
ËÓ√≈Ò ‹≈ Ï‰≈«¬¡≈Õ ¿∞√ Ú∂Ò∂ Á≈ Óπ÷ Ó≥Â∆, Í≥‹≈Ï, ¡≈Í ‹∆
Á≈ ÙË≈¨ √∆Õ ¿∞√ È∂ ÓØ⁄∂ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ ÂØ∫ ÏÛ≈ Ú«‹¡≈, Í
¡≈Í ‹∆ √≈∂ Ó≥»‘-ÓπÒ≈‘˜∂ ¤º‚ ’∂ Í≥Ê’ √¯ «Ú⁄ ‹≈ ÷ÛØÂ∂Õ Í≥Ê-
«Í¡≈ ÂØÛ «ÈÌ≈¡ ◊¬∂, Ì≈Ú∂∫ «¬√ Ò¬∆ ¿∞‘Èª ˘ ¡≈Í‰∆ «√‘Â
Á∆ ÏÒ∆ Á∂‰∆ Í¬∆Õ
ó6ó
◊πÏ≈‰∆ Á∂ Ó‘≈Ú≈’
‘Ø«È È‹∆«’ ÷πÁ≈«¬ ÁÀ Ì∂Â∞ È «’√À Á∂«È® (Í≥È≈ 1384)
¡≈Í ‹∆ ¿∞Â∂ Í»≈ „π’Á≈ √∆Õ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ÏÛ≈ ´’≈¡ Á∂ ÷Á∂
Â∂ ‘∂’ ˘ ◊π» È≈Ò ‹ØÛÈ Á≈ ÔÂÈ ’Á∂Õ «¬√ «Ú⁄ ’Ø¬∆ Ùº’ È‘ƒ
«’ «‹‘Û∂ ◊π«√º÷ È≈Ó-Ï≈‰∆ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’Á∂ ‘È, «Ë∆¡ª «√Ë∆¡ª
¿∞‘Èª Á∆¡ª √Á≈ Í’Ó≈ ’Á∆¡ª «‘øÁ∆¡ª ‘È :
ÈÚ «ÈË∆ ¡·≈‘ «√Ë∆ «Í¤À Ò◊∆¡≈ «Î«‘
‹Ø ‘« «‘ÁÀ √Á≈ Ú√≈«¬® (Í≥È≈ 649)
Í ◊π«√º÷ª Á∆ Ú«‚¡≈¬∆ «¬√∂ «Ú⁄ ‘øπÁ∆ ‘À «’ ¿∞‘ «Ë∆¡ª
«√Ë∆¡ª ÚºÒ Â≈ Ú∆ «Ë¡≈È È‘ƒ ’Á∂, √º‹∂ ÷ºÏ∂ fi≈’‰ Á∆ Ï‹≈¬∂
Ú≈‘Ø-Á≈‘∆ È≈Ó «√ÓÈ Á∂ Ó≈◊ Â∂ ⁄ÒÁ∂ ¡◊ª‘ ÚË∆ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
«Ë∆¡ª «√Ë∆¡ª Á∂ ‘Ø¤∂ ⁄√’∂ È≈Ó-√ Á∂ ÓπÂÒ≈Ù∆¡ª ˘ ÌÓ≈¡
È‘ƒ √’Á∂Õ
23
È≈Ó-«√ÓÈ Á∆ Ï’Â √Á’≈ Ó‘ªÍπ÷ª ˘ Ú≈’-«√ºË∆ √πÂ∂ ‘∆
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À, Í ¿∞‘ «¬√ ˘ ¡≈Í‰∆ Ú«‚¡≈¬∆ Ò¬∆ «ÏÒ’∞Ò
È‘ƒ ÚÂÁ∂Õ ¿∞‘Èª ˘ ¡≈Í‰∆ Ú«‚¡≈¬∆ ‘«◊˜ È‘ƒ Ì≈™Á∆, √◊Ø∫
¿∞‘ Âª ’Â≈ Íπ÷ Á∆ Ú«‚¡≈¬∆ ’È ’≈¿∞‰ Á∂ ÓπÁ¬∆ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ
‘ª, ’Â≈ Íπ÷ ¡«‹‘∂ Ó‹∆ÚÛ∂ √∂Ú’ª Á∆ ‹À ‹À ’≈ ˜» ’≈™Á≈
‘À :
‘« ¡≈Í‰∆ Ú«‚¡≈¬∆ Ì≈ÚÁ∆ ‹È ’≈ ‹À’≈π ’≈¬∆®
(Í≥È≈ 652)
ó7ó
“È≈Ó” √≈∆¡ª Ú«‚¡≈¬∆¡ª ¡Â∂ √≈∂ ÍÁ≈Êª Á∆ «ÈË∆ ‘ÀÕ È≈Ó
ÂØ∫ ‹Ø Ó≥◊∆¬∂, «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ÎπÓ≈È ‘À :
√Ì Ú«‚¡≈¬∆¡≈ ‘« È≈Ó «Ú«⁄ ‘« ◊πÓπ«÷ «Ë¡≈¬∆¡À®
«‹ Ú√Â∞ Ó≥◊∆¡À √≈¬∆ Í≈¬∆¡À ‹∂ È≈«Ó «⁄Â∞ Ò≈¬∆¡À®
(Í≥È≈ 850)
È≈Ó-«√ÓÈ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ ıπ≈’ ‘À, «‹√ È≈Ò ¡≈ÂÓ≈ ¡Ø◊ ¡Â∂
ÏÒÚ≈È ‘øπÁ∆ ‘À :
«√Ó« «√Ó« È≈Óπ Ï≈øÏ≈®
È≈È’ ‹∆¡ ’≈ «¬‘À ¡Ë≈® (Í≥È≈ 295)
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á∆ Í≥◊Â∆ó““Ì»÷∂ ’¿∞ Á∂ÚÂ
¡Ë≈π”” ˘ ¡Ë≈ Ó≥È ’∂ «˜øÁ◊∆ «Ú⁄ «ÚÒº÷‰ Â‹Ï≈ ’∆Â≈ «’
È≈Ó-«√ÓÈ √Óπº⁄∂ ÓÈ∞º÷∆ √∆ Á∆ √øÍ»È ıπ≈’ ‘ÀÕ Í»∂ ⁄≈Ò∑∆ «ÁÈ
¡≥È-Í≈‰∆ √∂ÚÈ ’∆Â∂ ÏˆÀ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ «Ú⁄ È≈Ó Á∂ ø◊ª-Âø◊ª
«Ú⁄ ÏÂ∆Â ’∆Â∂Õ «¬√ ÍÁ≈ÊÚ≈Á∆ ‹π◊ «Ú⁄ «’√∂ È≈√Â’ «ÏÂ∆
Ú≈Ò∂ ÓÈ∞º÷ ˘ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ ¡È‘Ø‰∆ ◊ºÒ Òº◊∂, Í «‹È∑ª Ú‚Ì≈◊∂ ‹∆Úª
˘ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞Â∂ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’È‘≈«¡ª Â∂ ÌØ√≈ ‘À,
¿∞‘Èª Ò¬∆ «¬‘ ’Ø¬∆ ¡⁄øÌ∂ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ È‘ƒÕ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ÂzÀ-’≈Ò∆
¡‡ºÒ √º⁄-ÎπÓ≈È ‘À :
‘« È≈Óπ ‘Ó≈≈ ÌØ‹È∞ ¤Â∆‘ Í’≈
«‹Â∞ ÷≈«¬¡À ‘Ó ’¿∞ «ÂzÍ«Â Ì¬∆® (Í≥È≈ 593)
«‹Ê∂ È≈Ó ÂÈ ÓÈ Ò¬∆ «ÂÎÂ≈√∆ ÌØ‹È ‘Àó¿∞Ê∂ È≈Ó «¬’
Í≈√-√≈«¬‰∆ ¡ΩÙË∆ Ú∆ ‘À, «‹√ È≈Ò ÓÈ∞º÷ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ Ú∆ ¡Â∂
’≈«¬¡ª Ú∆ ’ø⁄È-ÚøÈ∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ È≈Ó-¡¿∞÷Ë
24
¡Â∂ √ø◊Â Á∆ ¡Á≈√ Á∂ Â∞¯ÀÒ Ì≈¬∆ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ Ì≈¬∆
Ù∂ «√øÿ ‹∆ Á≈ √∆’ ¡√≈Ë-Ø◊ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ ‘Ø «◊¡≈ ¡Â∂ ¿∞‘
Ú∆ È≈Ó-«√ÓÈ «Ú⁄ Á»‰ √Ú≈¬∂ ¿∞ÂÙ≈‘ ¿∞Ó≈‘ È≈Ò ‹πº‡ Í¬∂Õ
‹∂ «’√∂ È∂ ¿∞ÍÃØ’Â √º‹‰ª Á∆ ¡Ø◊Â≈ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ‹ØÛÈ≈
⁄≈«‘¡≈ Âª ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊πÓπ÷ª Ú≈Ò∆ ‘Ò∆Ó∆ ¡Â∂ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò
ÔÊ≈Ê ◊πÓÂ∆ √∂Ë «ÁøÁ∂ ‘Ø¬∂ Ï⁄È ’∆Â≈ :
““≈˜∆ Âª √«Â◊π» ‹∆ È∂ ’∆Â≈ ‘À, Ó∂∂ «˜øÓ∂∫ Âª
¿∞√ ˘ ◊πÏ≈‰∆ √πÈ≈¿∞‰ Á∆ √∂Ú≈ Òº◊∆ √∆Õ””
«¬√ √øÏøË «Ú⁄ «¬’ ‘Ø È∞’Â≈ «Ë¡≈È «ÁºÂ∂ ‹≈‰ ÔØ◊ ‘ÀÕ Í≥‹ª
«Í¡≈«¡ª ÚºÒØ∫ Òº◊∆ ÂÈı≈‘ ¡Ë∆È Á∂‘-¡Ø◊Â≈ È«ÓÂ ◊π» ÁÏ≈
«Ú⁄ fi≈Û± Á∂‰ √Á’≈ Ì≈¬∆ Ù∂ «√øÿ ‘Øª Á∂ √∆’ Ø◊ ˘ ’∞fi ·ºÒ∑
Í¬∆Õ ¿∞√ ÂØ∫ ¿∞ÍÃøÂ ¿∞√ ˘ √«Â◊πª ÚºÒØ∫ √πÍÈ∂ «Ú⁄ «’√∂ «ÚÙ∂Ù
‘’∆Ó Í≈√Ø∫ ÁÚ≈¬∆ ÒÀ‰ Á∆ ÍÃ∂È≈ ‘Ø¬∆Õ «¬√ Â∑ª √«Â◊πª È∂ ÁÚ≈¬∆
«Ú⁄ ¡≈Í‰∆ ’Ò≈ ÍÃÚ∂Ù ’ ’∂ ¿∞√ Á≈ Ø◊ Í»È ÂΩ Â∂ È«ÚÂ
’∆Â≈Õ «¬√ ÿ‡È≈ ÂØ∫ «¬‘ ÍÃ∂È≈ «ÓÒÁ∆ ‘À «’ È≈Ó-«√ÓÈ Á∆
¡ÓØÒ’ Í≥»‹∆ ˘ ’∂ÚÒ «Óº‡∆ Á∆ ÓÛØÒ∆1 ı≈Â Ìø◊ Á∂ Ì≈Û∂ ´‡≈¿∞‰
Á∆ Ï‹≈¬∂ √ªÌ ’∂ º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
«È√øÁ∂‘, È≈Ó Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆«Â¡ª, ¡ÊÚ≈ ◊πÓ«Â Á∂ «ÁzÛ∑≈¬∂
√ø‹Ó «Ú⁄ «‘¡ª ¡≈«Ë, «Ï¡≈«Ë, ¿∞Í≈«Ë «ÂøÈª ‘∆ «’√Óª Á∂ Ø◊
È∂Û∂ È‘ƒ ¡≈™Á∂, Í «¬√ Íº÷Ø∫ «’√∂ «È‹∆ ¡‰◊«‘Ò∆ ’≈È ‹ª
Í»ÏÒ∂ ’Óª Á∂ Ìπ◊Â≈‰ Ú‹Ø∫ ‹∂ √∆ Ø◊∆ ‘Ø ‹≈Ú∂ Âª Ú≈«‘◊π»
Á∂ ˙‡ ¡≈√∂ «’√∂ ¡¿∞ÙË∆ Á∂ ÚÂ ÒÀ‰ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ‘‹ È‘ƒÕ Í
«¬‘ √º⁄≈¬∆ √Á≈ Ô≈Á «‘‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À «’ ÁÚ≈¬∆ È∂ ˙ÁØ∫ ‘∆
’≈◊ ‘Ø‰≈ ‘À ‹ÁØ∫ Ú≈«‘◊π» ÚºÒØ∫ «√ºË ‘Ø¬∆; ◊πÚ≈’ :
¡¿∞÷Á ¡≈¬∂ ≈«√ «Ú«⁄ ¡≈«Í ÷ÒØ«¬¡≈® (Í≥È≈ 1363)
¬∂Ê∂ ÓÀ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆ «¬’ ÿ‡È≈ Ô≈Á ¡≈™Á∆ ‘ÀÕ
‹ÁØ∫ ‹∆ÚÈ Á∂ ¡≥ÂÒ∂ ÍÛ≈¡ √Ó∂∫ ¡≈Í Ú«¡≈Ó «√øÿ È«√ø◊ ‘ØÓ
¡≥«ÓÃÂ√ «Ú⁄ «¬Ò≈‹ Ò¬∆ Á≈ıÒ √ÈÕ «¬’ «ÁÈ ‹ÁØ∫ «ÏÓ≈∆
’≈È ¡≈Í Ï‘πÂ∂ «È„≈Ò √È Âª ‚≈’‡ ‘⁄È «√øÿ ‹∆ È∂ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆, Ï≈Ï≈ ‹∆! ¡≈Í ¡≥Â-¡≈ÂÓ∂ ’Â≈ Íπ÷ ‹∆ È≈Ò «¬’-√π
‘Ø, ¡≈Í ¿∞‘Èª Í≈√ «’™ Ï∂ÈÂ∆ È‘ƒ ’Á∂ «’ ¿∞‘ ¡≈Í ˘ ¡Ø◊
’ Á∂‰? Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘º√ Í¬∂ Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈, ‚≈’‡ √≈«‘Ï! «¬√
1. √∆
25
«Óº‡∆ Á∆ ÓÛØÒ∆, «‹√ È∂ ¡º‹ ’ºÒ∑ „«‘-„∂∆ ‘Ø ‹≈‰≈ ‘À, Á∆ ı≈Â
Ó≥◊ Ó≥◊‰ Á≈ ’∆ Ò≈Ì? ‘π‰ Âª Ó≥◊ ’∂ÚÒ «¬’Ø ‘∆ ‘À «’ √≈√-
«◊≈√ È≈Ó «⁄Â ¡≈Ú∂ ¡Â∂ ÍÃÌ» «Ú⁄ √Ó≈¬∆ ‘ØÚ∂Õ
ó8ó
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‹Ø Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø¬∆, √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄
Á√≈¬∂ ◊π-‘π’Óª Á∆ ’Ó≈¬∆ ÂØ∫ ‘Ø¬∆, «¬√ Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆ √Ã∆
◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ÍÃÂ∆ ÙË≈ ¡Ê≈‘ √∆Õ «’√∂ «ÚÙ∂Ù ’øÓ ’È ÂØ∫
Í«‘Òª √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’ ’∂ ¡Â∂
√«Â◊πª Á∆ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ Áπ¡≈≈ ¡≈«◊¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ ’∂ ‘∆ ¿∞√ ˘
¡øÌ ’Á∂ ‘øπÁ∂ √ÈÕ ‹ÁØ∫ Ú∆ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «’Ë∂ ‹≈‰ Ò¬∆ √ºÁ≈
Á∂‰≈, ¡≈Í ‹∆ Á≈ ‘Ó∂Ù≈ «¬‘ Ï⁄È ‘Ø«¬¡≈ ’Á≈ √∆, ““◊πÓπ÷ ‹ÈØ!
‹∂ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ ¡≈«◊¡≈ «ÓÒ∆ Âª ˜» √ø◊Â Á∂ ÁÙÈ
’ª◊∂Õ”” √Ø ¡Á≈√ ’È Ó◊Ø∫ ‹∂ √«Â◊πª Á∆ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ Áπ¡≈≈
¡≈«◊¡≈ «ÓÒ ‹≈‰∆ Âª ‹≈‰ Ò¬∆ ‘ª ’ Á∂‰∆, È‘ƒ Âª «÷Óª Ó≥◊
ÒÀ‰∆Õ ¬∂ÊØ∫ Â’ «’ È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó Á∆¡ª Â∆’ª Ú∆
√«Â◊πª Ó»‘∂ ¡Á≈√ ’’∂ ¡Â∂ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ Áπ¡≈≈ √∂Ë ÒÀ ’∂ ‘∆
«È√«⁄Â ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ «¬ø‹ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ Í»È
ÂΩ Â∂ √«Â◊πª Í≈√ √ÓÍ‰ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ
ó9ó
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄≈ª ÍÃÂ∆ ÏÛ∂ «ÁzÛ∑ √È Í «¬√ Á∂ Ï≈Ú‹»Á
¿∞‘ ‘ «’√∂ Á∂ «Ú⁄≈ª Á∆ Í»∆ ’Á ’Á∂ √È ¡Â∂ ◊π«√º÷∆ Á∂
È≈Â∂ ‘ ◊π«√º÷ È≈Ò Ó∂Ò «ÓÒ≈Í ¡Â∂ ◊π‰ª Á∆ √ªfi ÷Á∂ √ÈÕ
«¬√ √øÏøË «Ú⁄ ¿∞‘Èª Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆ «¬’ «Ó√≈Ò ◊π«√º÷-ÍÚ≈ ˘
ÏÛ∆ «ÈØË∆ √∂Ë Á∂∫Á∆ ‘ÀÕ
Á≈√ Á∂ Ó≈Â≈ ‹∆ ⁄Û∑≈¬∆ ’ ◊¬∂Õ ¿∞‘Èª Á∂ È«ÓÂ √‘‹ Í≈·
ÍÃ≈øÌ ’∆Â≈ «◊¡≈Õ √Ó»‘ ◊π«√º÷ Ú∆Èª ˘ Ó≈Â≈ ‹∆ Á∆ ¡≥ÂÓ
¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ √ºÁ≈-ÍºÂ Ì∂‹∂ ◊¬∂Õ Á≈√ È∂ ¡≈Í‰∂
ÍÓ «ÓÂz ‚≈’‡ ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ ‹∆ Á√»‘∂ Ú≈«Ò¡ª ≈‘ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂
⁄Èª «Ú⁄ Ú∆ Ï∂ÈÂ∆ Ì∂‹∆Õ ‚≈’‡ √≈«‘Ï ‹∆ È±ø Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’
¿∞‘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÈØ«‡√ «Ú⁄ «¬‘ ◊ºÒ √ÍÙ‡ »Í «Ú⁄ «Ò¡≈ Á∂‰
«’ √‘‹ Í≈· Á≈ ÌØ◊ Ó≥πÁ≈Ú‰∆ ¿∞Â∂ ‘∆ Í≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ‘ÀÕ ‚≈’‡
ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ ‹∆ Á√Á∂ √È «’ ‹ÁØ∫ ¿∞‘Èª È∂ Á≈√ Á≈ Ï∂ÈÂ∆-ÍºÂ
26
¡Â∂ ˜Ï≈È∆ √πÈ∂‘≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÁºÂ≈ Âª ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊øÌ∆Â≈ È≈Ò
¿∞µÂ «ÁÂ≈ «’ √≈˘ ◊π‰ª Á∆ √ªfi √≈∂ ◊π«√º÷-ÍÚ≈ È≈Ò º÷‰∆
Ï‰Á∆ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆, Ó≈Â≈ ‹∆ Á∆ ¡≥ÂÓ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø¬∂ ¡Â∂
«¬ø‹ Á≈√ ˘ «ÈÚ≈«‹¡≈Õ «¬‘ ‘À ¡≈Í ‹∆ Á∂ √Óº◊1 ◊π«√º÷-ÍÚ≈
ÍÃÂ∆ √È∂‘ Á∆ «Ó√≈Ò «’ «Ú⁄≈ª Á≈ «’√∂ Íº÷Ø∫ Ú÷∂Úª2 ‘Ø‰ Á∂
Ï≈Ú‹»Á √ÏºÂ ◊π«√º÷-ÍÚ≈ «Ú⁄ Í√Í √«‘⁄≈ Á∆ Ì≈ÚÈ≈
’≈«¬Ó «‘‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ˘ «¬‘∆ ◊ºÒ Ì≈™Á∆ ‘À «’ ¿∞‘Èª Á≈ √Óº◊
◊π«√º÷-ÍÚ≈ «Ú⁄≈ª Á≈ Í√Í Ú÷∂Úª ‘Ø‰ Á∂ Ï≈Ú‹»Á ◊π» ¡Â∂
◊π«√º÷∆ Á∂ «Í¡≈-√«Â’≈ Ú‹Ø∫ ¡≈Í√ «Ú⁄ «ÓÒ ÏÀ·∂ ¡Â∂ ◊π‰ª
Á∆ √ªfi Ï‰≈¬∆ ÷∂Õ
√Ø, √«Â◊πª Á∂ ¡«È∑È «√Á’∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ Ï≈∂
Íπ√Â’ «Ò÷‰ Á≈ ¿∞µÁÓ ÙÒ≈ÿ≈ ÔØ◊ ‘ÀÕ
Íπ√Â’ «Ò÷∂ ‹≈‰ Á≈ ÍÃÔØ‹È ’∂ÚÒ «¬’Ø ‘À «’ ◊πÓ«Â Á∂
◊≈‚∆-≈‘ Â∂ ⁄Ò«Á¡ª ◊π«√º÷ª ˘ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ÚºÒØ∫ ‹Ø ‹Ø
Ï’Âª ¡Â∂ Ïı«ÙÙª ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆¡ª ‘È, ¿∞‘Èª Á≈ ÚÈ‰ ’ ’∂
«¬√ Ó≈◊ Á∂ ÍªË∆¡ª ¡≥Á ⁄≈˙-¿∞Ó≈‘Ø ¿∞ÂÍ≥È ’∆Â≈ ‹≈Ú∂Õ «¬√
Íπ√Â’ «Ú⁄Ø∫ Ú«‚¡≈¬∆ ÍÃ◊‡ ‘øπÁ∆ ‘À Ú≈«‘◊π» Á∆, ◊π» Á∆, È≈Ó Á∆,
¡Â∂ «¬√ Á∂ È≈Ò ‘∆ «‹È∑ª ◊πÓπ÷ª È∂ √«Â◊πª ÂØ∫ Ê≈ÍÛ≈ ÒÀ ’∂ È≈Ó
Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆ ¡Â∂ Ú≈«‘◊π» Á∂ Á Â∂ ÍÃÚ≈‰ Í¬∂, ¿∞‘ Ú∆ √πÂ∂
‘∆ Ú«‚¡≈¬∆ Á∂ Í≈Â ‘Ø «ÈÏÛ∂ ‘È; ◊πÚ≈’ :
√Î´ ‹ÈÓπ ‘« ‹È ’≈ ¿∞Í«‹¡≈
«‹«È ’∆ÈØ √¿∞Â∞ «ÏË≈Â≈® (Í≥È≈ 532)
Á≈√È Á≈√ :
‹Ø«◊øÁ «√øÿ
ÂÒÚ≈Û≈ ¡≥«ÓÃÂ√
BI-AB-I@
A. √Óπº⁄≈ (√≈≈)
B. Ï≈Ï≈ ‹∆ ““˝ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡·≈ª Á√ Ï∆√”” Âº’ Í≈· ’’∂, ’ ’∂ ÌØ◊
Í≈«¬¡≈ ’Á∂ √È «’™«’ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «ÁzÛ «ÈÙ⁄≈ √∆ «’ ˝ ÂØ∫ ÒÀ
’∂ ¡·≈‘ Á√Ï∆√ Âº’ ◊πÏ≈‰∆ ‘ÀÕ
27
å¶ Çòðñ¶ Ã¿ÃÅÇð
¡≈«Í Ò∆¬∂ Ò«Û Ò≈¬∂ Á« ÁÚ∂√ √∂®
«ÂÈ ËøÈπ ‹‰∂Á∆ Ó≈¿∞ ¡≈¬∂ √Î´ √∂® (Í≥È≈ 488)
‹Ø ◊π»-«Í¡≈∂, ◊π»-‘π’Ó ˘ Ú‹≈¿∞‰ Ò¬∆ √Ó∂∫-√Ó∂∫ √ø√≈ «Ú⁄
◊π»-‘π’Ó ¡Ë∆È ¡≈ ’∂ ◊π»-‘π’Ó Á∆ ’≈ ’’∂ ÓπÛ :
È≈È’ Ò∆È Ì«¬˙ ◊Ø«ÏøÁ «√¿∞
«‹¿∞ Í≈È∆ √ø«◊ Í≈È∆® (Í≥È≈ 633-634)
Á∆ ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ ‹≈ «Ï≈‹Á∂ ‘ÈÕ
¡À√∂ Ó‘ªÍπ÷ª Á∆¡ª ‹∆ÚÈ∆¡ª ¡«Ë¡≈ÂÓ’ ÍªË∆¡ª Ò¬∆
¡≈Í‰∆ Ó≥˜Ò Â∂ Íπº‹‰ Ú≈√Â∂ ⁄≈È‰-ÓπÈ≈∂ Á≈ ’øÓ «ÁøÁ∆¡ª ‘ÈÕ
«‹ºÊ∂ «’Â∂ ‹«◊¡≈√» Á≈ ÓÈ √ø√≈ Á∂ Ó≈«¬’∆ ÌÚ‹Ò «Ú⁄ Ì‡’‰
Ò¬∆ fiπ’Á≈ ‘À, ¿∞√ √Ó∂∫ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ Ï⁄È ¡Â∂ ¿∞‘Èª Á≈ ‹∆ÚÈ-
ÈÓ»È≈ ¿∞√ ‹«◊¡≈√» ˘ ◊πÓ«Â-◊≈‚∆ √Â∂ Á∆ √∂Ë ÍÃÁ≈È ’Á≈
‘ÀÕ
√Ø ¡À√∂ ‘∆ Ó‘ªÍπ÷ √È, ’«‘‰∆-’ÊÈ∆ Á∂ √»∂, ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆
√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆, «‹È∑ª È∂ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ :
«‹È©≈ √≈«√ «◊≈«√ È «Ú√À ‘« È≈Óª Ó«È Ó≥Â∞®
(◊¿∞: Ú≈ 5 Í≥È≈ 319)
Á∆ ’≈ ˘ ’∆Â≈ ¡Â∂ ‹«◊¡≈√»¡ª ˘ “¡Ú‘ È≈Ó ‹Í≈ÚÀ” Á∂ ‘π’Ó
¡È∞√≈ «¬√ Í≈√∂ ÚºÒ Í∂ ’∂ ¡≈Í‰∂ ¯˜ Á∆ Í»Â∆ ’∆Â∆Õ
¿∞‘Èª Á∂ Í≥‹-Ì»Â’ √∆ «Â¡≈◊‰ ¿∞ÍÃøÂ ÒØÛ √∆, ¿∞È∑ª Á∂
‹∆ÚÈ ¡Â∂ «Èº‹∆ Â‹Ï∂ ˘ √ø◊Âª Â’ Í‘øπ⁄≈¿∞‰ Á∆Õ √Ø «¬√ ¿∞µÁ∂Ù
Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ “√∂ «’È∂«‘¡≈?” Íπ√Â’ ⁄∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ ‹Ø «’ ◊πÓ«Â-
ÍªË∆¡ª Ò¬∆ Ï‘πÂ Ò≈ÌÁ≈«¬’ «√ºË ‘ØÚ∂◊∆Õ
Á≈√ :
√øÂ Á∆Á≈ «√øÿ
‚∂≈ √øÂ◊Û∑ (‘÷ØÚ≈Ò), ‹¶Ë (Í≥‹≈Ï)
28
ÇòÇÚ ç¹éÆÁÅ Ã¶ò ÕîÅÂÆÁË¨
åÅ çð×Ô ìËÃä° êÅÂÆÁË¨
√«Â◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÿ Á≈ Óπº÷-«ÓÙÈ √∂Ú≈-«√ÓÈ
‘∆ ‘ÀÕ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
«Ú«⁄ ÁπÈ∆¡≈ √∂Ú ’Ó≈¬∆¡À®
Â≈ Á◊‘ ÏÀ√‰∞ Í≈¬∆¡À® («√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 26)
¡Â∂
ÍÃÌ ’≈ «√ÓÈ∞ √Ì Â∂ ¿±⁄≈® (◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 263)
√∂Ú≈-«√ÓÈ Á∂ √»Í, ÂÂ Ï∂Â∂, ÙªÂ √»Í, ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆ √øÂ Ï≈Ï≈
‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ (≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Ú≈«Ò¡ª) È∂ ◊π«√º÷∆ Á∂ ÁØÚ∂∫ ÍÃÓπ÷
¡≥◊ª (√∂Ú≈-«√ÓÈ) ˘ Í»È ÂΩ Â∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ «ÁzÛ∑ ’∆Â≈Õ
√ø√≈ «Ú⁄ ÓÈ∞º÷Â≈ Á∆ √∂Ú≈ ’’∂ «Ï¡≥Â Í¿∞Í’≈ ’∆Â∂Õ
√∂Ú≈-«√ÓÈ Áπ¡≈≈ ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ ˘ Í«ÚºÂz ’∆Â≈ ¡Â∂ Ï∂¡≥Â
ÒØ’≈¬∆ ˘ «¬√ √Â∂ ¿∞µÍ ÂØ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘π’Ó Á∆ Í»È
’Ó≈¬∆ ’∆Â∆Õ
√Ø, ¡À√∂ ’È∆-ÍÃË≈È, Í¿∞Í’≈∆ ¡Â∂ √∂Ú≈-«√ÓÈ Á∂ √πÓ∂Ò-
Ì∂ ‹∆ÚÈ ˘ √ø◊Âª √≈‘Ó‰∂ «Ò¡≈¿∞‰≈ ¡Â∆ ˜»∆ √∆Õ ¡≈Í‰∂ ¯˜
˘ Í¤≈‰Á∂ ‘Ø¬∂ ¿∞‘Èª Á∂ ¿∞Âz≈«Ë’≈∆ √øÂ Ï≈Ï≈ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ, “√∂ «’È∂«‘¡≈?” È≈Ó∆ ◊ÃøÊ «Ú⁄ √ø◊Âª Á∆ Ì∂‡≈
’ ’∂ Úº‚≈ Í¿∞Í’≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ◊π»-Ó‘≈≈‹ «Ó‘ ’È, «¬√
Í«ÚºÂz ◊πÓπ÷-‹∆ÚÈ ÂØ∫ √ø◊Âª ¡≈Â«Ó’ √∂Ë ÍÃ≈ÍÂ ’ ’∂ ◊π»-
⁄Èª È≈Ò ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ √Á∆Ú∆ ◊ø„ Í≈ √’‰Õ
◊π» √ø◊Â Á≈ Á≈√ :

Ó‘øÂ Â≈≈ «√øÿ (√∂Ú≈-Í≥Ê∆)
‚∂≈ ‘∆ Ì◊ÂÍπ≈
(«Óº·≈ «‡Ú≈‰≈) ‘π«Ù¡≈Íπ (Í≥‹≈Ï)
29
Çòðñ¶ çÅÃ À°çÅÃÅ
√Ã∂Ù‡, Í¿∞Í’≈∆ ¡≈ÂÓ≈, √Ã∆Ó≈È √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆
Á∆ È≈Óπ-‹Í Áπ¡≈≈ ¿∞√ ÍÃÌ» «Ú⁄ √Ó≈¬∆ ‘Ø ⁄πº’∆ √∆ ¡Â∂ «¬√
Í¿∞Í’≈ Á∆ Ó»Â È∂ √ø√≈ «Ú⁄ «Ú⁄ ’∂ ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ Á∂
ÓÂ ˘ √øÍ»È »Í «Ú⁄ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ Á≈ ¡≈Ë≈ Ï‰≈«¬¡≈ ¡Â∂
√ø√≈ «Ú⁄ ÍÃ⁄≈«¡≈Õ
¡≈Í ‹∆ ÚÀ≈◊, «Í¡≈, Í¿∞Í’≈ ¡Â∂ √ø√≈ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂
‘Ø¬∂, ¿∞Á≈√∆ÈÂ≈ Á∆ √≈«÷¡≈Â Ó»Â √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄
Ó≈‰ ‹ª ‘ø’≈ Á∆ Â≈ Ú∆ Ò∂√ È‘ƒ √∆Õ
‘¿∞ÓÀ Ó≈« ÓÈ√≈ ÓÈ«‘ √Ó≈‰∆ ◊π ’À √Ï«Á Í¤≈Â≈®
(√Ø«· Ó: 3, Í≥È≈ 638)
¡≈Í ‹∆ È∂ ¡≈Í‰≈ ¡≈Í≈ Í»È ÂΩ Â∂ ◊π» ˘ √Ó«ÍÂ ’
º«÷¡≈ √∆Õ
ÍÃÌ» «Ú⁄ Ò∆ÈÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ ‹«◊¡≈√» ˘ ¡À√∂ ¡≈ÂÓ-
Á√∆, ÏÃ‘Ó-Ï∂Â∂, Ó‘≈È Íπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ ÍÛ⁄ØÒ ’∂ ≈‘ ÒºÌ‰
Á∆ ÒØÛ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
«¬√∂ Ó≥ÂÚ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∆ ‹∆ÚÈ∆
˘ «Ú√Ê≈ √«‘Â √ø◊Âª Á∆ Ì∂‡≈, Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ¿∞Âz≈«Ë’≈∆ √øÂ √∂Ú≈
«√øÿ ‹∆ È∂ ’È Á≈ √Ã∂Ù‡ ¿∞µÁÓ ’∆Â≈ ‘ÀÕ
¡≈√ ‘À «’ ÍÃ∂Ó∆-‹È «¬√ ◊ÃøÊ ÂØ∫ Í»È Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È◊∂Õ
Á≈√ :
Ó‘øÂ ≈«Ó≥Á Á≈√
(¿∞Í-ÍÃË≈È, ¿∞Á≈√∆È Áπ¡≈Ï≈ Ó≥‚Ò)
‚∂≈ Ï≈Ï≈ ⁄È Ù≈‘
Ï‘≈ÁÍπ (‘π«Ù¡≈Íπ)
30
êÈðé ê¹ðÖ éÔÆ â¯ñÅé¶
““√∂ «’È∂«‘¡≈?”” Ú∆‘Úƒ √Á∆ Á∂ Ó‘≈È √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ
‹∆ Á∆ Ï‘πÂ ‘∆ Ó√»Ó ¡Â∂ «È¤Ò ÙÀÒ∆ «Ú⁄ «Ò÷∆ «¬’ ¡À√∆
‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ ‘À, «‹√ Á∂ ‘ Ò¯˜ «Ú⁄Ø∫ «√Á’ Á≈ ’∞ÁÂ∆ ‹ÒÚ≈
È˜ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ √øÂ ‹∆ È∂ «ÈøÂ «√ÓÈ, «¬È√≈È∆ Óπ‘ºÏÂ,
⁄È≈ÂÓ’ √∂Ú≈ ¡Â∂ Í≥Ê’ «˜øÁ◊∆ È≈Ò Í≈ÚÈ «¬’√πÂ≈ ‘≈«√Ò
’ ’∂ ◊π»-«ÒÚ Á∂ ¿∞√ ¿∞µ⁄∂ πÂÏ∂ Â’ Í‘øπ⁄ ’∆Â∆, «‹‘Û≈ «’√∂
«ÚÒ∂ «√øÿ ˘ ‘∆ È√∆Ï ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ √øÂ Ó‘≈≈‹ Á∂ Ó‘≈È √∂Ú’ √øÂ
√∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ ÓÈ ˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ «ÈÓÒ ¡Â∂ √ø◊∆ÂÓ¬∆
Ú≈Â≈Ú‰ «Ú⁄ ¡‚ØÒ √Ê≈ÍÂ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª «¬√ ¡È±ÍÓ ⁄È≈
˘ «√«‹¡≈Õ «¬√ Á∂ «Ï¡≈È «Ú⁄ √«‘‹ ¡Â∂ √≈Á◊∆ Á∂ ◊π‰ «¬√
‘ºÁ Â’ ÍÃÚ∂Ù ’ ◊¬∂ ‘È, «’ √º⁄ ¡≈Í‰∆ ◊Ú≈‘∆ ¡≈Í Ï‰ «◊¡≈
‘ÀÕ
√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∂ ◊πÓπ÷-‹∆ÚÈ ˘ Á≈√ È∂ ¡«Â
È∂Û∂ ÂØ∫ Ú∂«÷¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘Èª È∂ ¡√Ò∆ ¡Êª «Ú⁄ ÓÈ ˘ «‹º«Â¡≈ √∆
¡Â∂ «˜øÁ◊∆ Á∂ ‘ ¡ÓÒ, ‘ «¤‰ ¡Â∂ ‘ √ÍÙ ÂØ∫ ÁÚÀÂ Á∆
ÓÒ∆È Ï‰≈Ú‡ ˘ ¡≈Í‰∂ ¡≈ı∆ √Ú≈√ ÒÀ‰ Â’ Á» º«÷¡≈Õ ““√∂
«’È∂«‘¡≈?”” Á∂ ÓËπ √≈Á◊∆ «Ú⁄ «Ï¡≈È ’∆Â∂ ‹∆ÚÈ-«ÁzÙ Î‹
Á∆ Ò‡’øÁÛ∆ ÍΩ‰ Úª◊ »‘≈È∆ √π¡≈Á È≈Ò ÌÍ» ‘È, ¡Â∂
◊πÏ≈‰∆ Á∂ ◊«‘-◊øÌ∆ ‘√ª Á∆ «¬’ ¿∞µ‹Ò Â√Ú∆ ı≈Ò√≈ Í≥Ê
Á∂ √≈‘Ó‰∂ «Ò¡≈™Á∂ ‘ÈÕ √øÂ Ò∂÷’ È∂ ‘ «’√Ó Á∆ ıπÁ∆ ÂØ∫ ¿∞µÍ
¿∞µ· ’∂ ¡Â∂ «¬È√≈È∆ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¡Ó
ÔØ◊Á≈È ˘ √Ófi ’∂ ‘∆ «¬√ ‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ Á≈ «ÈÓ≈‰ ’∆Â≈ ‘ÀÕ
Ú∆‘Úƒ √Á∆ Á∂ Á»‹∂ Á‘≈’∂ «Ú⁄ √øÂ Ï≈Ï≈ ¡Â «√øÿ ‹∆ È∂
Ó√Â±¡≈È≈ («˜Ò≈ √ø◊») «Ú⁄ ¡≈Í‰∆ ÁÀÚ∆ ‹ØÂ ‹◊≈ ’∂ Ó≈ÒÚ∂ Á∆
Ø◊-◊Ã√∆ «√º÷∆ ˘ «¬’ Ú≈ ÓπÛ √√Ï˜1 ’ «ÁºÂ≈ √∆Õ «¬√∂ Â∑ª
A. Â≈˜≈
31
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ («˜Ò≈ ‘π«Ù¡≈Íπ) ˘ ¡≈Í‰∂ Ì◊Â∆-
«◊¡≈È ¡Â∂ «√º÷∆ ‹∆ÚÈ Á∂ ⁄≈È‰-’∂∫Á Ï‰≈ ’∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó
«√øÿ ‹∆ È∂ Á∂√ Áπ¡≈Ï∂ ˘ ’Ò◊∆¡ª Ú≈Ò∂ Á∆ ¡√∆√ Á∆ ’Ø¬∆ «¬Ò≈‘∆
¤Ø‘ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ √øÂ Ï≈Ï≈ ¡Â «√øÿ ‹∆ Á∂ Ó‘≈È «√º÷ ¡≈ÁÙª Á∆
◊Ú≈‘∆ Á∂‰ Ò¬∆ ¿∞‘Èª Á∂ «ÚÁÚ≈È ¡Â∂ ¡È∞ÌÚ∆ ÍÀØ’≈ √øÂ Â∂‹≈
«√øÿ ‹∆ ¡ÀÓ.¬∂. (‚ÏÒ) ÓÀÁ≈È «Ú⁄ «ÈºÂ∂, ¡Â∂ √øÂª Á∂ ‹∆ÚÈ-
ÍÃ’≈Ù ˘ «¬’ √øπÁ ◊ÃøÊ «Ú⁄ „≈«Ò¡≈Õ ı≈Ò√≈ Í≥Ê Á∆ «¬‘
ıπÙ«’√ÓÂ∆ ‘∆ √ÓfiØ, «’ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∂ «√º÷∆ «ÒÚ
È≈Ò ø◊∂ ‘Ø¬∂ Í≈ÚÈ ¡ÓÒª Á∆ √º⁄∆, «È-¿∞⁄∂⁄ ¡Â∂ ’∞ÁÂ∆
◊Ú≈‘∆ Á∂‰ Ò¬∆ √øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ √≈‚∂ Á«Ó¡≈È ÓΩ‹»Á ‘ÈÕ ““√∂
«’È∂«‘¡≈?”” «Ú⁄ √º⁄÷≥‚ Ú≈√∆ √øÂ ‹∆ Á∂ Ï‘πÂ √≈∂ Ú≈√Â«Ú’
¡Â∂ «È√π¡≈Ê ⁄ÓÂ’≈ ÓÀ∫ ’∞fi √Óª Í«‘Òª ÙË≈¬∆ √Ó≈Ë∆ «Ú⁄
ÏÀ· ’∂ ÍÛ∑∂ √ÈÕ Ó∂≈ «¬‘ «√Á’ ‘À «’ √øÂª Á∂ Ó‘≈È ‹∆ÚÈ Á∆
’ØÓÒÂ≈ ¡Â∂ Í≥Ê Á∂ √Á∆Ú∆ ¡≈ÁÙª ÍÃÂ∆ «È«ÚÿÈ Ú¯≈Á≈∆
«¬‘Èª Ï∂«‘Ó √«Ó¡ª Ê≈‰ƒ ◊π˜ ‘∆ √≈‚∆ ÿ≈«¬Ò ’ΩÓ ˘ Úº‚≈
ËÚ≈√ Á∂Ú∂◊∆Õ
√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∂ ¡≈ı∆ ‹∆ÚÈ-√¯ ÂØ∫ «√¯
„≈¬∆ Ó‘∆È∂ Í«‘Òª AH ¡’Â±Ï, AIHB ˘ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¿∞√
«¬Ò≈‘∆ ⁄Û∑ÂÒ Ú≈Ò∂ ‹Ò≈Ò ˘ «¬‘Èª ¡º÷ª È≈Ò ıπÁ Âº«’¡≈ √∆,
«‹√ Á∂ ÁÙÈ ’È «Íº¤Ø∫ ÓÀ˘ Ù‘∆Áª Á∂ «√Â≈‹ Á∆ «¬Ò≈‘∆ Ó˜
Á∂ ¡È∞√≈ ‘∆ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á∆ «¬√ Â∞’ Á≈ Í»È ¡È∞ÌÚ ‘Ø
«◊¡≈ :
Í»È Íπ÷ È‘∆ ‚ØÒ≈È∂® (◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 289)
√øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «¬√ ¡ÁπºÂ∆ ⁄Û∑ÂÒ Á≈ «˜’
““ËÓ-Ô∞Ë ÓØ⁄∂ ”⁄ «◊Ã¯Â≈∆”” «√Ò∂÷ ‘∂· ¡≈Í‰∂ «È¡≈∂ ø◊ «Ú⁄
’∆Â≈ ‘ÀÕ √øÂª È∂ ËÓ-Ô∞Ë ÓØ⁄∂ «Ú⁄ «◊ÃÎÂ≈∆ «’√∂ √Ó ¡Ë∆È
È‘ƒ √∆ «ÁºÂ∆Õ ¿∞‘Èª Á∆ ⁄Û∑ÂÒ ‘ «’√Ó Á∆ Ó√È±¬∆1 ≈‹È∆Â’
¡≥Á≈˜ ÂØ∫ Í»È »Í «Ú⁄ ¡«Ìº‹ √∆Õ ¿∞‘Èª Á≈ √∆ Ï‘πÂ ’Ó˜Ø
√∆, Í ¿∞‘ ¡≈Í‰∆ ’≈ «Ú⁄ ¡À√∂ «ÈÌÀ¡ ¡Â∂ «Ú√Ó≈Á-‹È’
¡≥Á≈˜ «Ú⁄ ÏÀ·∂ √È, «‹√ Á∂ «Í¤Ø’Û «Ú⁄ «√º÷ «¬«Â‘≈√ Á∂ Ù‘∆Áª
A. ÏÈ≈Ú‡∆
B. ’‘≈‰∆¡ª
32
Á∆¡ª ¶Ó∆¡ª Á≈√Â≈Èª2 √ÈÕ ¿∞‘ «’√∂ Ó≈√»Ó √«‘‹ «Ú⁄ ¡‚ØÒ
ÏÀ·∂ √ÈÕ ¿∞√ «¤‰ È∂ ¿∞‘Èª Á∆ √≈∆ «˜øÁ◊∆ ˘ ‘∆ «¬’ Ó‰∆’
¶Ó∆ ’«ÚÂ≈ «Ú⁄ ÂÏÁ∆Ò ’ «ÁºÂ≈ √∆Õ ¿∞‘Èª Á≈ ¡ÈßÁÓ¬∆
«⁄‘≈ «¬‘ ÍÀˆ≈Ó Á∂ «‘≈ √∆, «’ ËÂ∆ ¿∞µÂ∂ ’Ø¬∆ Ú∆ Áπ‹È
ı≈Ò√≈ Í≥Ê Á∆ ‘√Â∆ ˘ «Ó‡≈ È‘ƒ √’∂◊≈Õ ¿∞‘Èª Á≈ «¬‘ √¯
¡√Ò «Ú⁄ «¬’ Ù‘≈ÁÂ ‘∆ √∆, «‹‘Û∆ D ‹ÈÚ∆ AIHC ˘ Í»ÈÂ≈
Á∂ πÂÏ∂ Â’ Í‘øπ⁄∆Õ
√øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ »‘≈È∆ «‘Ï Á∆ «˜øÁ◊∆ ˘
«⁄Âz«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ı≈Ò√≈-¡ÓÒ ˘ ¿∞√ Á∆¡ª √»ıÓ ÂÀ‘ª Â’ »ÍÓ≈È
’∆Â≈ ‘ÀÕ Ú‚Ì≈◊∂ «√øÿ «¬√ ˘ ÍÛ∑ ’∂ ’Ò◊∆¡ª Ú≈Ò∂ Á∂ Áº√∂ ≈‘
¿∞µÂ∂ Â∞ √’‰◊∂Õ
Á≈√ :
‘«øÁ «√øÿ Ó«‘Ï»Ï
ÍÃØ¯À√
ı≈Ò√≈ ’≈Ò‹ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈
(‘π«Ù¡≈Íπ)
33
Ã¿åé ÕÆ îÇÔîÅ Õòé òÖÅéÀ°¨
Á×ÅÇè ì¯Çè ÇÕÛ° ÇîÇå éÔÆ ÜÅéÀ°¨
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, ◊π¡≈∂∆, Í≥È≈ 181)
Ó‘ªÍπ÷, Í»È ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆, «‹È∑ª

Á∆ :
√⁄π ’‰∆ √⁄π Â≈ ’∆ ‘Â®
√⁄π «‘ÁÀ √«Â Óπ«÷ ’‘Â® (◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 283)
√∆, Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆ Âª ’Ø¬∆ ¿∞‘Èª ◊◊È-Ó≥‚Òª Á∆ ¿∞‚≈∆ Ó≈È
Ú≈Ò≈ ¡«Ë¡≈ÂÓ-Á√∆ ¡Â∂ «¬√ √«Â-Ó≈◊ Á≈ ÍªË∆ ‘∆ «Ï¡≈È
’ √’Á≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ Âª ’∂ÚÒ ¡≈Í‰∂ ÚºÒØ∫ ÙË≈ Á∂ ÎπºÒ Ì∂‡ ’È Ò¬∆
‘∆ «¬‘ ⁄øÁ √Âª √ø◊Â È≈Ò √ªfi∆¡ª ’ «‘≈ ‘ªÕ Í»È ÏÃ‘Ó-
«◊¡≈È ¡Â∂ :
Ì◊Â √ø«◊ ÍÃÌπ ◊Ø√«‡ ’Â® (Í≥È≈ 894)
Á∆ ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ √≈«÷¡≈Â ÍÓ∂Ù È≈Ò ÓÈ Á∆¡ª ◊ºÒª ’È
Ú≈Ò∂, √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¿∞µÂ∂ Í»È ÌØ√≈ ’’∂ ““¡≈«Á
√⁄π, ‹π◊≈«Á √⁄π, ‘À Ì∆ √⁄π, È≈È’ ‘Ø√∆ Ì∆ √⁄π”” ‹≈È‰ Ú≈Ò∂,
““‹∆¡‘π «ÈÓÒ, Ï≈‘‘π «ÈÓÒ””, Í»È ı≈Ò√¬∆ «‘Â-«Ï‘Â Á∂
Ë≈È∆, ËøÈ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ ÂØ∫ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Â’ √≈«‘Ïª Á∂ «ÁºÂ∂ ¿∞ÍÁ∂Ùª ¡Â∂ ◊πÓ«Â ¡È∞√≈ ¡≈Í‰≈
‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’Á∂ ‘Ø¬∂ ““¡≈«Í ‹ÍÀ ¡Ú«‘ È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ”” Á≈ ÍÃÂº÷
√»Í, Ï⁄È Á∂ ÏÒ∆, √øÂ √»Í Ó‘ªÍπ÷ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √øÍ’ «Ú⁄
‹Ø Ú∆ ◊πÓπ÷ «¬’ Ú≈ ¡≈ «◊¡≈, ¿∞‘ «Î È∂Û∂ ÂØ∫ È∂Û∂ ‘∆ ‘øπÁ≈
⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ’Ø¬∆ ¡À√∆ ’«ÙÙ ¡Â∂ «Óº·∆ «÷º⁄ ¿∞‘Èª Á∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄
√ÓØ¬∆ ‘Ø¬∆ √∆; ‘ ¡≈¬∂ ÍÃ≈‰∆ È≈Ò ¡À√≈ ÍÃ∂Ó-Ì«¡≈ ÚÂ≈¿∞ ’Á∂
«’ ‘ ’Ø¬∆ «¬‘Ø Ó«‘√»√ ’Á≈ «’ Ó‘ªÍπ÷ ÓÀ˘ ‘∆ √Ì ÂØ∫ ÚºË
«Í¡≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ ÍÃÌ»-«Í¡≈ «Ú⁄ «Ìº‹∂ ‘Ø¬∂ √Á≈ «Í¡≈
‘∆ ´‡≈™Á∂ «‘øÁ∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «√º«÷¡≈ Á∂‰ Á≈ „ø◊ ÏÛ≈ √≈Á≈
34
Í ’Ó≈¬∆ Ú≈Ò≈ ¡Â∂ ¡√Á≈ √∆; ‘øπÁ≈ Ú∆ «’™ È≈? ⁄ø»«’ ¡≈Í‰∆
«˜øÁ◊∆ «Ú⁄ ‹Ø Ú∆ Ï⁄È ¡≈Í‰∂ Óπº÷ ÂØ∫ «’√∂ ˘ «’‘≈, Í«‘Ò∂ ¡≈Í‰∆
«˜øÁ◊∆ «Ú⁄ ÍÃÂ≈¡ ’∂ Ú∂«÷¡≈Õ «‹Ú∂∫ «¬√ ◊ÃøÊ «Ú⁄ «¬√ ÿ‡È≈ Á≈
«˜’ ‘À «’ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’«Á¡ª Â’ ¡≈¬∆ «’ :
Ì»÷∂ ’¿∞ Á∂ÚÂ ¡Ë≈Õ (Í≥È≈ 283)
’∆ ’∂ÚÒ È≈Ó-«√ÓÈ ¡≈√∂, Áπ«È¡≈Ú∆ ÍÁ≈Ê ÷≈Ë∂ ÂØ∫ «ÏÈª «‘≈
‹≈ √’ÁÀ? Ï√! «¬√∂ ◊ºÒ Á≈ «È‰≈ ’È Ò¬∆ D@ «ÁÈ Á≈ √≈ËÈ
º÷ «Ò¡≈Õ D@ «ÁÈ È≈ ÍÃÙ≈Á≈ ¤«’¡≈, È≈ ’Ø¬∆ ‘Ø ⁄∆˜, «¬ÊØ∫ Â’
«’ ‹ÒÍ≈È Ú∆ È‘ƒ ’∆Â≈Õ ¡≥Á ÏÀ· ’∂ ’∂ÚÒ ÍÃÌ»-ÍÓ∂Ù Á∆
ÏøÁ◊∆ ‘∆ ’Á∂ ‘∂Õ ¬∂Ê∂ ÓÀ∫ «¬‘ Áº√‰≈ ˜»∆ √Ófiª◊≈ «’ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈
‹∆ «¬Ê∂ ÚπÒÚ‘À∫Í‡È («¬ø◊ÒÀ∫‚) Á≈√ Í≈√ ¡≈¬∂ √È Âª ÓÀ∫ «¬√
ÿ‡È≈ ˘ ‘Ø √ÍÙ‡ ’È Ò¬∆ «¬’ «ÁÈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ Íπº«¤¡≈ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆! ‹Á ¡≈Í ‹∆ È∂ D@ «ÁÈ Á≈ √≈ËÈ Ìπº«÷¡ª «‘ ’∂ ’∆Â≈
√∆ ˙ÁØ∫ Â∞√ƒ ’∞fi Ú∆ È‘ƒ ¤«’¡≈? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈«÷¡≈ «’ «ÏÒ’∞Ò
‘∆ ’∞ºfi È‘ƒ ¤«’¡≈Õ Ó∂∆ ‘À≈È∆ ‘Ø ÚË ◊¬∆Õ ÓÀ∫ «’‘≈ «’ Ï≈Ï≈
‹∆, Í≈‰∆ Âª √∆ Ò¬∆ ¡«Â¡≥Â ˜»∆ ‘ÀÕ ’∆ Í≈‰∆ Ú∆ È‘ƒ
Í∆Â≈? Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ ‹Ú≈Ï √∆, «’ ’∞ºfi Ú∆ È‘ƒ Í∆Â≈Õ «¬‘ √π‰
’∂ ÓÀ∫ ⁄πºÍ «‹‘≈ ’ «◊¡≈ «’ ÌÒ≈ Í≈‰∆ ÏˆÀ ÓÈ∞º÷ D@ «ÁÈ «’Ú∂∫
’º„ √’Á≈ ‘À? Ó∂∆ Ó≈È«√’ ¡Ú√Ê≈ ˘ Â≈Û ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï⁄È
’∆Â≈ «’ ‘«ÏøÁ «√øÿ! ¤’Á∂ ÂÁ, ‹∂’ ¡≥ÁØ∫ (ÓÈ ”⁄Ø∫) ¤’‰
Ò¬∆ «’√∂ «’√Ó Á∆ ¡≈Ú≈˜ ¡≈™Á∆ ‹ª ÒØÛ Ó«‘√»√ ‘øπÁ∆Õ ‹Á √∆
È∂ «’√∂ Â∑ª Á∆ Ó≥◊ ‘∆ È‘ƒ ’∆Â∆ Âª «Î ¤’‰≈ «’√ Ú≈√Â∂ √∆?
«¬ÊØ∫ Â’ «’ √∆ ˘ ¡‘≈ È≈ Á∂‰ È≈Ò «’√∂ «’√Ó Á∆ ’Ø¬∆
√∆’ ’Ó˜Ø∆ Ú∆ È‘ƒ Ó«‘√»√ ‘Ø¬∆Õ «¬√ Í≥’Â∆ ˘ «ÏÒ’∞Ò ÍÃÂº÷
’∆Â≈ «’ «‹ºÊ∂ È≈Ó, ¡≈ÂÓ≈ Á∆ ıπ≈’ Â∂ ¡≈Ë≈ ‘Àó¿∞Ê∂ :
‘« È≈Óπ ‘Ó≈≈ ÌØ‹È∞ ¤Â∆‘ Í’≈
«‹Â∞ ÷≈«¬¡À ‘Ó ’¿∞ «ÂzÍ«Â Ì¬∆®
(Ú‚‘ø√ Ú≈ Ó: 4, Í≥È≈ 593)
¡È∞√≈ √∆ ˘ Ú∆ ¡≈Ë≈ Á∂‰ Á∆ √ÓºÊ≈ º÷Á≈ ‘ÀÕ
¡≈Í ‹∆ Á≈ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ÍÃÂ∆ «¬ÂÈ≈ «ÁzÛ∑ «È√⁄≈
√∆ «’¡≈Í ‹∆ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ ““◊πÏ≈‰∆ Á≈ «¬º’-«¬º’ ¡º÷
√º⁄ ‘À, ¡√ƒ ‹Ø ’∞fi Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈ ‘À ◊πÏ≈‰∆ (Ì≈Ú √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆) ÂØ∫ ‘∆ Í≈«¬¡≈ ‘ÀÕ”” ÓÀ∫ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ ”⁄ ◊πÏ≈‰∆ ˘
35
√º⁄ƒ-Óπº⁄ƒ ¡ÓÒ∆ ÂΩ Â∂ ““ÍÃÂ÷-‘«”” ‹≈‰ ’∂ Í»‹Á≈ ¡◊ ’Ø¬∆
Âº«’¡≈ ‘À Âª ¿∞‘ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘∆ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÂÛ’∂ ¿∞µ· ’∂ (ÚÀ√∂
Âª √≈∆ ≈Â ‘∆ ““◊π‰ ◊≈ÚÂ ÀÈ «Ï‘≈È∆”” Ú≈Ò∆ ◊ºÒ √∆) Í«‘Òª
«√ÓÈ, «¬ÙÈ≈È, «Î «ÈºÂÈ∂Ó ¡Â∂ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ ¡≈Í ‘ºÊƒ √Ã∆
◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ¡√Ê≈È ËØ‰≈, fi≈Û± Á∂‰≈ (‘Ø «‹√
«’√∂ «√øÿ È∂ √∂Ú≈ ’È∆ ‘ØÚ∂, ¿∞√ ˘ Ú∆ È≈Ò ÒÀ ÒÀ‰≈) Í≈Ò’∆
√≈«‘Ï ¡≈Í √≈¯ ’’∂, πÓ≈Ò∂ √‹≈ ’∂, √«Â◊π» ‹∆ ˘ √∆√ Â∂ ÒÀ
’∂ ¡≈Í ÍÃ’≈Ù ’È≈Õ πÓ≈«Ò¡ª ˘ ’Á∂ Ú∆ Úº‡ È‘ƒ ÍÀ‰ Á∂‰≈Õ
«ÏË ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ ¡≈Í ’ØÒ ÷ÛØ ’∂ √≈∆ √∂Ú≈ ’Ú≈«¬¡≈ ’Á∂
√ÈÕ ‘ ’≈‹ ’È ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ¡Á≈√ ’ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ‰≈Õ ¡◊ ¡≈«◊¡≈ È≈ «ÓÒ∂ Âª «’º‚≈
Ú∆ ˜»∆ ’øÓ «’™ È≈ ‘ØÚ∂, «‘‰ Á∂‰≈Õ
¡◊ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «’√∂ ’≈‹ ˘ ¡øÌ ’È Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆
Âª ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á∆ ‘˜»∆ ‹≈ ‘≈˜ ‘Ø‰≈Õ √≈«‘Ïª Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ ’∂ ‹Ø ¡≈«◊¡≈
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¡≈¿∞‰∆, ¿∞√ ˘ Áº√ Á∂‰∆Õ ’Á∂ Ú∆ ¡≈Í≈ È‘ƒ
‹È≈¿∞‰≈Õ
‘ ’≈‹ ’È Òº«◊¡ª ‹ª «’Â∂ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘Ó∂Ù≈ √«Â◊π»
‹∆ ¡º◊∂ ¡Á≈√ ’ ’∂ «Î ¡øÌÂ≈ ’È∆Õ «’√∂ Ú∆ Ú√Â± ˘ ¤’‰
ÂØ∫ Í«‘Òª √Á≈ ‘∆ ¡Á≈√ ’Á∂ √ÈÕ «¬ÊØ∫ Â’ «’ ‹Ò ¤’‰
Òº«◊¡ª Ú∆ Í«‘Òª :
’≈Ó ¥ØË ¡π ÒØÌ ÓØ‘ «ÏÈ«√ ‹≈«¬ ¡‘øÓ∂Ú®
È≈È’ ÍÃÌ √‰≈◊Â∆, ’« ÍÃ√≈Áπ ◊πÁ∂Ú®
(√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 269)
√ÒØ’ ÍÛ∑ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ «’ ““ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆! ¡≈Í ‹∆ Á∂ ‘˜»
‹Ò ‘≈˜ ‘Àó¡≈Í ‹∆ ÌØ◊ Ò≈¿∞, √∆Â ÍÃÙ≈«Á ¡≈Í‰∂ √∂Ú’ª ˘
ÏıÙØ”” «Î ‹Ò ¤«’¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ¡Á≈√ ÍÃÂ∆ ¡≈Í ‹∆ ¡≈«÷¡≈
’Á∂ √È «’ :
‹∆¡ ’∆ «ÏÊ≈ ‘Ø«¬ √π ◊π Í«‘ ¡Á≈«√ ’«Õ”
(Í≥È≈ 519)
◊π«√º÷ ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∆ ‘ ◊ºÒ ¡Á≈√ ≈‘ƒ √«Â◊π» ‹∆ È≈Ò √ªfi∆
’∂Õ ¡◊ ’Ø¬∆ Ó‘ªÏÒ∆, ’≈Ó, ¥ØË, ÒØÌ, ÓØ‘ ‹ª ‘ø’≈ ¡≈«Á’
«’√∂ ÓÈ∞º÷ Â∂ ‘≈Ú∆ ‘Ø‰ Á≈ ‹ÂÈ ’È Âª ◊π«√º÷ ¿∞√∂ Ú∂Ò∂ √«Â◊π»
36
‹∆ ¡º◊∂ ¡Á≈√ «Ú⁄ ‹πÛ ‹≈¬∂Õ «Î √«Â◊π» ‹∆ ¡≈Í ‘∆ ‘ºÊ Á∂
’∂ º÷ ÒÀ‰◊∂Õ ÌØ√≈ º÷ ’∂ ‹ØÁÛ∆ ’È Ú≈Ò∂ ◊π«√º÷ Á∆ √«Â◊π»
‹∆ √Ó∂∫ √Ó∂∫ ◊πÏ≈‰∆ Á∆¡ª Â∞’ª ≈‘ƒ ÓÈ ˘ ÍÃ∂ ’∂ ¡≈Í ¡◊Ú≈¬∆
’Á∂ ‘ÈÕ
◊πÏ≈‰∆ Ï≈∂, «¬ºÊ∂ («¬ø◊ÒÀ∫‚) ¡≈«¬¡ª Í≈√ Á≈√ È∂ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆! ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ‹Á ¡Êª Á∆ √Ófi È‘ƒ ÍÀ∫Á∆ «Î
Ï≈‰∆ ÍÛ∑∆ Á≈ ’∆ Ò≈Ì? ÂÁ ¡≈÷‰ Òº◊∂ «’ ◊πÏ≈‰∆ ◊π» ‘À, «¬‘
‘È∂∂ ÓÈ «Ú⁄ ÍÃ’≈Ù ’È Á∆ √ÓºÊ≈ º÷Á∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ «Î Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆! ‹ÁØ∫ ‹Ø ¡√ƒ Ó≥»‘Ø∫ ¡≈÷ ‘∂ ‘ª ¿∞√Á∂ Ì≈Ú Á≈ ‘∆ ÍÂ≈
È‘ƒ, ’∆ «Î Ú∆ ÍÛ∑È È≈Ò ’Ø¬∆ Ò≈Ì ‘øπÁ≈ ‘À? ÂÁ ¡≈Í ‹∆ Á≈
Ï⁄È √∆ «’ Ï≈‰∆ ÍÛ∑Á∂ √Ó∂∫ ‹∂’ ¡Êª Á∆ √Ófi È‘ƒ Ú∆ ÍÀ∫Á∆
ÂÁ Ú∆ ¡º÷ª «Ú⁄ «Ë¡≈È º÷Ø ¡Â∂ «‹‘Û∂ ¡º÷ Â∞√ƒ Ó≥»‘Ø∫ ÏØÒÁ∂
‘Ø, ¿∞‘ «Ë¡≈È È≈Ò ’øÈª ≈‘ƒ √π‰ØÕ Í ÍÛ∑Ø-√π‰Ø ¡«Â «Í¡≈
È≈Ò, «Î ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ËÓ ‘À «’ ¿∞‘ ¡≈Í‰≈ ÏØË ¡≈Í ’Ú≈
«ÁøÁ∆ ‘ÀÕ «Í¡≈ Â∂ ÙË≈ √«‘Â, ’øÈª È≈Ò √π‰ ’∂ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È
Ú≈Ò∂ ˘ «’√∂ ÍÃ’≈ Á∆ Ú∆ ’Ó∆ È‘ƒ «‘øÁ∆Õ
√ø◊Â Á≈, ¡≈Í ‹∆, ‘ºÁØ∫ ÚºË √«Â’≈ ’«¡≈ ’Á∂ √È «’™«’
¡≈Í ‹∆ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ :
«Ú«⁄ √ø◊«Â ‘« ÍÃÌπ Ú√À ‹∆¿∞® (Í≥È≈ 94)
√Ø √ø◊Â Á∆ √∂Ú≈ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ ’È∆, ¡≈Í ‹∆ Á≈ «ÈºÂ-’Ó √∆Õ
¶◊, ¡≈Í ‹∆ ‘Ó∂Ù≈ Í≥◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂, √ø◊Â Á∂ È≈Ò Á≈ ‘∆
¤’Á∂Õ «ÈºÂÈ∂Ó Ú∆ √Á≈ √ø◊Â «Ú⁄ «ÓÒ ÏÀ· ’∂ ‘∆ ’Á∂ Âª ‹Ø
√≈∂ Ò ’∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ √ø◊Â∆ Ò≈‘≈ ÒÀ √’‰Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ’ÊÈ
√∆ «’ √ø◊Â∆ «ÈºÂÈ∂Ó Á≈ «¬‘ Ò≈Ì ‘øπÁ≈ ‘À «’ :
«‹¿∞ ⁄øÁÈ √ø«◊ Ï√À «ÈßÓπ «Ï÷≈ ◊πÈ ⁄øÁÈ ’∂ Ï√÷∂Õ
(Í≥È≈ 976)
«¬’ Âª ¡≈Í≥» ÂØ∫ ¿∞µ⁄∆ ¡Ú√Ê≈ Ú≈«Ò¡ª Á∆ √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ Í≈·
’È È≈Ò √πÂ ¤∂Â∆ ¿∞µ⁄∆ ‘øπÁ∆ ‘À, Á»√∂ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞⁄≈‰ «Ú⁄
‹∂’ «’√∂ «’√Ó Á∆ ’Ø¬∆ ˆÒÂ∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ ¿∞√ Á∆ Ú∆ √πË≈¬∆ ‘Ø
‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‹∂’ ’Ø¬∆ ◊π» «Í¡≈≈ ¡≈÷Á≈ «’ :
ÓÀ∫ Á«√‘π Ó≈◊π √øÂ‘Ø «’¿∞ ÍÃÌ» «ÓÒ≈¬∆¡≈® (Í≥È≈ 1098)
ÂÁ ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∂ «Èº‹∆ «√ÓÈ ’Á∂ √Ó∂∫ ’ØÒ «Ï·≈ ’∂ ÓÈ ‹ØÛÈ
37
Á≈ Â∆’≈ Áº√-Áº√, ¡≈Í È≈Ò ‘Ø ’∂ ÏøÁ◊∆ ’Ú≈¿∞‰∆Õ ’¬∆ Ú≈
ÍÓ≈Ê Á∂ ÍªË∆¡ª Á∆ Í»È Ò◊È È≈ Ú∂÷ ’∂ Ï⁄È ’È≈ «’ ““«‹ºÊ∂
Áº√‰ Ú≈Ò≈ ‘ØÚ∂, ¿∞µÊ∂ Íπº¤‰ Ú≈Ò≈ È‘ƒ Â∂ «‹ºÊ∂ Íπº¤‰ Ú≈Ò≈ ‘ØÚ∂,
¿∞µÊ∂ Áº√‰ Ú≈Ò≈ È‘ƒ «ÓÒÁ≈”” Â∂ ‹∂ «’Â∂ ◊π»-«¥Í≈ √Á’≈ ÁØ‘ª
Á≈ ‹ØÛ ‹πÛ ‹≈Ú∂, «Î «’√∂ «’√Ó Á∆ ÿ≈‡ È‘ƒ «‘øÁ∆Õ «√ÓÈ-
Ì‹È Á∂ √Ó∂∫ ˘ ¤º‚, Ï≈’∆ «’√∂ Ú∆ Ú’Â ’Ø¬∆ Ú∆ ◊πÓπ÷ ¿∞‘Èª
˘ «ÓÒ √’Á≈ √∆Õ ’Ø¬∆ Ú∆ Ø’ È‘ƒ √∆Õ ‘ Â∑ª Á∂ ÒØÛÚøÁ Ò¬∆
¡≈Í ‹∆ Á≈ Á ‘Ó∂Ù≈ ÷πÒ∑≈ «‘øÁ≈ √∆Õ ¡«‹‘∂ ‹∆ÚÈ Ú≈Ò∂ √ø√≈
”⁄ :
‘À«È «ÚÒ∂ È≈‘∆ ÿ‰∂Õ...... (Í≥È≈ 1411)
Í ÏÛ∆ ÓπÙ’Ò È≈Ò «ÓÒÁ∂ ‘È :
Âø» «ÈÚÀπ √øÂ Â∂∂ «ÈÓÒ® (Í≥È≈ 108)
Á∂ Ó‘ªÚ≈’ ¡È∞√≈ ¡≈Í ‹∆ ¡À‚∂ ¯≈ı-«ÁÒ √È «’ «’º‚∆ Ú∆ Úº‚∆
ˆÒÂ∆ «’√∂ √∂Ú≈Á≈ Í≈√Ø∫ ‘Ø ‹≈Ú∂, ‹∂ ¿∞√ È∂ «¬’ Ú≈ ‘ºÊ ‹ØÛ
’∂ ¡≈÷ «ÁºÂ≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆! ÓÀÊØ∫ ˆÒÂ∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘À, ¡≈Í ‹∆ Óπ¡≈¯
’ «Á˙, ¡º◊Ø∫ Ò¬∆ ¡«‹‘≈ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈Õ «Î ’∆ Ó‹≈Ò «˜øÁ◊∆ Ì
¿∞√ Á∆ ˆÒÂ∆ ˘ ’Á∂ Ú∆ «⁄Â≈«¡≈ ‘ØÚ∂ ‹ª ÓÈ «Ú⁄ º«÷¡≈ ‘ØÚ∂Õ
¿∞√∂ Ú∂Ò∂ ‘∆ √Á≈ Ò¬∆ Óπ¡≈¯ ’ Á∂‰≈Õ
’∆Â∂ Ï⁄È ¡Â∂ «’√∂ ˘ «ÁºÂ∂ ‘Ø¬∂ √Ó∂∫ Á∂ ¡«Â¡≥Â Í≈ÏøÁ √ÈÕ
ÓÀ˘ Ô≈Á ‘À «’ «¬’ Ú≈ √»ÒÍπ (‡ª‚≈ ¿∞ÛÓπÛ Ò≈◊∂) Í≈· Á∂ ÌØ◊
Â∂ ‹≈‰ Á≈ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È≈Ò Ï⁄È ’ «ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ ÌØ◊ √Ó∂∫
Í‘øπ⁄ª◊∂ Í «‹√ «ÁÈ ÌØ◊ ÍÀ‰≈ √∆, ¿∞√ ÂØ∫ Í«‘Òª, «ÁÈ ¡Â∂ ≈Â
Ò◊≈Â≈ ÓØ‘Ò∂Ë≈ Ï≈Ù ÍÀ∫Á∆ ‘∆, ¡≈¿∞‰-‹≈‰ Á∂ √≈ËÈ ÏøÁ ‘Ø
◊¬∂Õ ¡≈Í ‹∆ ¡≈÷‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ ÌØ◊ Â∂ Í‘øπ⁄‰ Á≈ Ï⁄È ’∆Â≈
‘Ø«¬¡≈ ‘À, ¿∞Ê∂ ˜» Íπº‹‰≈ ‘ÀÕ √Ø ÂÛ’∂ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ «Ú‘Ò∂ ‘Ø ’∂
«Â¡≈∆ ’∆Â∆ Â∂ ÍÀÁÒ Â∞ ’∂ ‘∆ √»ÒÍπ Íπº‹ ◊¬∂Õ ÿ Ú≈Ò∂ ÓΩ√Ó
Á∆ Ó‹Ï»∆ Ú∂÷ ’∂ ¿∞Á≈√ √È «’ Ó‘ªÍπ÷ª È∂ ¡≈ È‘ƒ √’‰≈Õ
¿∞‘Èª ˘ ¡≈Í‰∆¡ª ¡º÷ª Â∂ Ô’∆È ‘∆ È≈ ¡≈Ú∂ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
‹≈ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¬∆Õ
«¬’ ‘Ø «ÈÔÓ ‹Ø ¡≈Í ‹∆ È∂ ‹∆ÚÈ ÍÃÔøÂ ÂØÛ «ÈÌ≈«¬¡≈ «’
¡≈Í ‹∆ «’Â∂ Ú∆ √¯ Â∂ ‹≈‰ √Ó∂∫ ÿº‡Ø ÿº‡ Í≥‹ Í≈· Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆
Á∂ ’ ’∂ ¡Á≈√ ’Á∂ √È ¡Â∂ ‘ Ø˜ ÿº‡ ÂØ∫ ÿº‡ √Â≈¬∆ Í≈·
38
Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ Á∂ ’ ’∂ ◊π» Í≥Ê ¡Â∂ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∆ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈
Ò¬∆ ¡Á≈√ ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ÚÀ√∂ Âª ¡≈Í ‹∆ Á≈ √Óπº⁄≈ ‹∆ÚÈ
‘∆ ◊π» Í≥Ê «‘Â √∆Õ
Ù√Âª Á≈ ¡Â∂ ’∂√ª Á≈ ¡ÁÏ ¡≈Í ‹∆ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ ’«¡≈
’Á∂ √ÈÕ ’∂√ª ˘ ◊π» ’∆ ÓØ‘ ‹≈‰ ’∂ ¡«Â √«Â’≈ ’Á∂ √ÈÕ
«¬ÊØ∫ Â’ «’ ’øÿ∂ È≈Ò √∆ ÂØ∫ ¡Òº◊ ‘Ø¬∂ ØÓª Á≈ Ú∆ ¡≈Í ‹∆
√ªÌ ’∂ √√’≈ ’Á∂ √ÈÕ
ıÀ! Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆ ◊π» ’∆¡ª √ø◊Âª, È≈Ó-√ Á∂
ÓπÂÒ≈Ù∆, √º⁄ Á∂ „øπ‚≈¿± √ø◊∆, «‹È∑ª ÂÈØ∫-ÓÈØ∫ Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ √ø◊Â
Á≈ Ò≈‘≈ «Ò¡≈ ‘À, ÓÀÊØ∫ «˜¡≈Á≈ ‹≈‰Á∂ ‘È ⁄ø»«’ ÓÀ∫ ’Ø¬∆ ““ÍÃÌπ «ÓÒÏ∂
’∆ Ò≈Ò√≈”” ÒÀ ’∂ ‹ª «Ï‘Ø∫ Á∂ Ï≈‰ª Á≈ «Úø«È∑¡≈ ¡≈Í‰∂ ÍÃ∆ÂÓ Á∆
ÂÒ≈Ù ’È Ò¬∆ Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ √ø◊Â «Ú⁄ È‘ƒ √∆ ¡≈«¬¡≈Õ Ó∂≈
Âª ’Ø¬∆ Í»ÏÒ≈ ’Ó ‘∆ ¬∂È≈ ˜Ø Í≈ «◊¡≈ «’ ¡«‹‘∂ √«ÂÍπ÷ª
Á∆ √ø◊Â «Ú⁄ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ‹∆ È∂ Ò≈ «ÁºÂ≈Õ ÓÀ∫ Ì≈Ú∂∫ ¡«ø‚ «ÏÂ∆
È≈Ò ‘∆ √ø◊Â ’∆Â∆ Í Á»√∂ Í≈√∂ Âª ⁄øÁÈ √∆Õ ⁄øÁÈ (Ó‘ªÍπ÷ª)
È∂ ’Á∂ ¡≈Í‰≈ √πÌ≈¿∞ È≈ «Â¡≈«◊¡≈ Â∂ ◊π‰-¡Ú◊π‰ «Ú⁄≈∂ «ÏÈª
¡≈Í‰∆ Ó«‘’ Úø‚ «ÁºÂ∆Õ «¬‘ ’Ø¬∆ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ Ïı«ÙøÁ «ÏÁ √∆
‹Ø Ó∂∂ ¬∂Ê∂ «¬ø◊ÒÀ∫‚ ¡≈¿∞‰ «Í¤Ø∫ ‹Á ÍÁ≈ÊÚ≈Á∆ ÓπÒ’ «Ú⁄ ¡≈
’∂ √ø◊Â Á∆ ÿ≈‡ ˘ ÏÛ∆ «ÙºÁÂ È≈Ò Ó«‘√»√ ’È ’’∂ ÓÈ ¿∞Á≈√
√∆ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ ÁØ Ú≈ ⁄ºÒ ’∂ «¬Ê∂ «ÓÒ‰ ¡≈¬∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∆
◊ÒÚº’Û∆ «Ú⁄ ÿπº‡ ’∂ «‹Ú∂∫ «Í¡≈-Ì∂ Ï⁄È ’‘∂ «’ ““¡√ƒ √Ø«⁄¡≈
«’ ’≈’≈ ‹∆ Ï‘πÂ ¿∞Á≈√ ‘À, ¡≈Í ‹≈ ’∂ «ÓÒ ¡≈¬∆¬∂”” (¡≈Í ‹∆
⁄øÁ Ó‘∆«È¡ª Á∂ Ïº⁄∂ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ «ÏË ¡Ú√Ê≈ Â’ Á∂ ˘ ““‹∆”” ¡≈÷
’∂ ‘∆ ÏπÒ≈«¬¡≈ ’Á∂ √È), ¿∞‘ «Í¡≈ ‘π‰ Ú∆ ‹Á Ô≈Á ¡≈™Á≈
‘À Âª ÓÈ √π¡≈Á È≈Ò Ì ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ¡≈Í ‹∆ ¡≈ı∆ Ú≈
«¬ø◊ÒÀ∫‚ ¡≈¬∂, ÂÁ ÓÀ∫ ’¬∆ √≈∂ Ï⁄È ‹Ø ¡º◊∂ «˜øÁ◊∆ Ì ÷πÒ∑ ’∂
Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò È≈ ’ √«’¡≈, «¬’ªÂ «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ ’∆Â∂ ¿∞ÍÃøÂ
Ó‘ªÍπ÷ª È∂ Ï∂¡≥Â Ïı«ÙÙª ¡Â∂ «Í¡≈-Ì∆¡ª ¡√∆√ª ÍÃÁ≈È
’∆Â∆¡ªÕ «¬‘Èª Ï⁄Èª ¡Â∂ ¡√∆√ª Á∂ ÌØ√∂ «’ Ó‘ªÍπ÷ ““√»Ï∆
Ï⁄È ’∂ ÏÒ∆”” ‘øπÁ∂ ‘È √Ø ˜» ÂØÛ «ÈÏ≈‘π‰◊∂Õ √ø√≈∆ ¿∞Â≈Úª-
⁄Û∑≈Úª È≈Ò ÓÈ Á∂ ‚ØÒ‰ √Ó∂∫ Ú∆ «¬‘Èª Ï⁄Èª Á∂ ÌØ√∂ Á≈ ⁄ºÍ»
‘∆ Ó∂∆ ‹∆ÚÈ-È¬∆¡ª ˘ ÌøÚª «Ú⁄Ø∫ ¡º‹ Â’ ’º„∆ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ
39
¿∞‘Èª Á∂ Ó«‘’-Ì∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄Ø∫, «‹√ È∂ Ú∆ ÁØ ÿπº‡ Ì Ò¬∂, ¿∞‘Èª
Á∆ ÍÃ∂Ó-ÍÃ∆Â √Á≈ Ò¬∆ ◊π» ⁄Èª È≈Ò Òº◊ ◊¬∆Õ ¡º‹ Ú∆ ‘˜≈ª,
Òº÷ª Á∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ ¡≥«ÓÃÂË≈∆, «‘Â «Ú⁄ ÍÃÍº’ «Â¡≈-Ï-
«Â¡≈ «√øÿ-«√øÿ‰∆¡ª, «‹È∑ª ˘ Ó‘ªÍπ÷ª È∂ ¡≈Í ‘ºÊƒ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È
’≈ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÒÛ Ò≈«¬¡≈, ‘ Êª
⁄Û∑Á∆-’Ò≈ «Ú⁄ Ú∂÷∂ ‹≈ √’Á∂ ‘Èó‹Ø «¬√ ◊ºÒ Á∆ ◊Ú≈‘∆ ÌÁ∂
‘È «’ :
¡≈«Í ÂÀ ’∞Ò √◊Ò∂ Â≈∂ ◊πÓπ«÷ ‹ÈÓπ √Ú≈«‰¡≈®
(Í≥È≈ 125)
’∞ÁÂ Á∂ ¡‡ºÒ «ÈÔÓª ¡È∞√≈ √∆’ √ªfi √Á∆Ú∆ È‘ƒ
«‘øÁ∆Õ √Ø ◊π» Ì≈‰∂ ¡È∞√≈ «¬‘ √Ã∂Ù‡ ¡≈ÂÓ≈ Ú∆ D ‹ÈÚ∆ AIHC
˘:
«‹¿∞ ‹´ ‹Ò Ó«‘ ÍÀ«√ È «È’√À® (Í≥È≈ 692)
¡È∞√≈ ¡’≈Ò Íπ÷ È≈Ò «¬º’-«Óº’ ‘Ø ’∂ √∆’ ÂΩ Â∂ √Á≈ Ò¬∆
¡ÒØÍ ‘Ø ◊¬∆ :
Á≈ÓÈ «’√∆ ’≈ ‘≈Ê √∂ ‹≈Â≈ ‘≈óÓ◊,
¬∂’ «ÙÂ≈-¬∂-«ı¡≈Ò ‘À ‹Ø ‡»‡Â≈ È‘ƒÕ
√∆ª Á∆ √ªfi Â∂ ¡≈√≈ √Á≈ Ï«‰¡≈ È‘ƒ «‘øÁ≈ Í «Ú⁄≈ª
Á∆ «ÙÂ∂Á≈∆ ÂÊ≈ √ªfi «’√∂ Á∆¡ª «√º«÷¡≈Úª ¡Â∂ ÏØÒª ≈‘ƒ
√Á∆Ú∆ Ï‰∆ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ Ó‘ªÍπ÷ª ÍÃÂ∆ Âª «¬‘Ø ‘∆ ’«‘‰≈ Ï‰Á≈
‘À «’ :
ËøÈ∞ √π Úø√π ËøÈ∞ √π «ÍÂ≈, ËøÈ∞ √π Ó≈Â≈ «‹«È ‹È ‹‰∂®
«‹È √≈«√ «◊≈«√ «Ë¡≈«¬¡≈ Ó∂≈ ‘« ‘«,
√∂ √≈⁄∆ Á◊‘ ‘« ‹È Ï‰∂®
(ÌÀ¿∞ Ó: 4, Í≥È≈ 1135)
¡ı∆ «Ú⁄ ¿∞‘Èª √≈∂ ◊π»-«Í¡≈«¡ª, «‹‘Û∂ √«ÂÍπ÷ª Á∆
√ø◊Â Á≈ Ò≈‘≈ ÒÀ∫Á∂ ‘Ø¬∂ :
⁄øÁÈ «È’«‡ √Ì ⁄øÁÈ∞ ‘π¬∆¡≈® (Í≥È≈ 834)
¡È∞√≈ ÍÓ∂Ù ‹∆ È≈Ò «¬º’-«Ó’ ‘ÈóÁ∂ ⁄Èª «Ú⁄ Ó∂∆ ÁØ«¬
’ ‹ØÛ Ï∂ÈÂ∆ ‘À «’ :
Á∂‘π √‹‰ ¡√∆√Û∆¡≈, «‹¿∞ ‘ØÚÀ √≈«‘Ï «√¿∞ Ó∂Òπ®
(Í≥È≈ 12)
40
¡√∆√ Á∂‘π «’ Á≈√ Á≈ Ú∆ «√º÷∆ «√Á’, ÌØ√≈, ’∂√ª-√Ú≈√ª √ø◊,
◊π» ⁄Èƒ «Í¡ª ˙Û «ÈÌ ‹≈¬∂Õ
◊π» «Í¡≈«¡ª Á∆¡ª ¡√∆√ª ¡Â∂

⁄È Ë»Û∆ Á≈ √Á≈ Ò¬∆ ‹≈⁄’ :
‘«ÏøÁ «√øÿ
15-10-1990
43-PARK HALL ROAD,
WOLVERHAMPTON, U.K.
Phone: 01902-333914
41
ÁÅð¿ÇíÕ ì¶éåÆ
ÍÓ∂Ù Ï∂¡≥Â ‘À, ¡≥Â Á∂ Á≈«¬∂ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂ ‹∆Úª Ò¬∆ ¡ÈßÂ
Á∆ Í»È √Øfi∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È∆ ¡«Â ’«·È ‘À, «’™«’ ¡≥Â Á∆ ÒÍ∂‡
«Ú⁄ «ÿ∆ √∆ÓÂ ÏπºË∆ Á∆ Í‘øπ⁄ «Ú⁄ ˙‘ ¡ÈßÂ ¡≈ È‘ƒ √’Á≈;
«‹√ √Á’≈ ¡≥Â Á∂ √≈◊ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂ √ø√≈∆ ‹∆Ú, ˆ¯ÒÂ Á∆
ÈƒÁ «Ú⁄ ˆÒÂ≈È ‘Ø ’∂ ¡ÈßÂ-ÍÃÌ» ÚºÒØ∫ ¡Ú∂√Ò∂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÂÁ
√Ó∂∫-√Ó∂∫ ¿∞‘ ¡ÈßÂ-Ù’Â∆ ¡≈Í‰∆ √Øfi∆ ’Ú≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡Â∂ ¡≥Â Á∂
Á≈«¬∂ «Ú⁄ Ì‡’Á∂ ‹∆Ú ˘ :
◊Ø«ÏøÁ «ÓÒ‰ ’∆ «¬‘ Â∂∆ Ï∆¡≈® (Í≥È≈ 12)
Á∆ Ô≈Á ÓπÛ Â≈˜≈ ’Ú≈¿∞‰ Ò¬∆ “√øÂ-√»Í” ≈‘ƒ «¬√ ÌÚ‹Ò
¡≥Á ÍÃ◊‡ ‘Ø ’∂ ¡ÈßÂ-«ÓÒ≈Í Á∆ ÂÛ¯ ‹∆Ú-«‘Á∂ «Ú⁄ ÍÃ‹π¡ºÒÂ
’Á∆ ‘ÀÕ
ÍÃÌ»-ÁØ∫ ÚØ√≈¬∂ ¡À√∂ √øÂ-√»Í ◊π»-«Í¡≈∂, ‹Ø ¡ÈßÂ∆ ‘π’Ó
«Ú⁄ «Ú⁄Á∂ ‘Ø¬∂ :
‹∆¡ Á≈È∞ Á∂ Ì◊Â∆ Ò≈«¬«È ‘« «√¿∞ ÒÀ«È «ÓÒ≈¬∂®
(Í≥È≈ 749)
Á∆ √Ã∂Ù‡ ’≈ ’ ’∂ ÓπÛ ‘π’Ó∆-¡ÈßÂ «Ú⁄ ‘∆ √Ó≈ ‹ªÁ∂ ‘È, Á∆
‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ «Ò÷‰∆ ¡«Â-’«·È ‘Àó«’™«’ :
√øÂÈ ’∆ Ó«‘Ó≈ ’ÚÈ Ú÷≈È¿∞®
¡◊≈«Ë ÏØ«Ë «’¤∞ «Ó«Â È‘∆ ‹≈È¿∞®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 181)
Â’∆ÏÈ G-H √≈Ò ÂØ∫ ‘∆ ’¬∆ Ú≈∆ √ø◊Âª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ ˘ Íπ√Â’ »Í «Ú⁄ ¤≈Í‰ Á∆ Ó≥◊ ˘ ÏÛ∆ Â∆ÏÂ≈
È≈Ò Áπ‘≈«¬¡≈Õ ÓÈ «Ú⁄ ’¬∆ Ú≈ ¿∞ÂÙ≈‘ Ï«‰¡≈ Ú∆ «’ ‹Ø ’∞fi
¡º÷ƒ Ú∂«÷¡≈ ‹ª ‹Ø Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ Í«ÚºÂz ‹∆ÚÈ «Ú⁄Ø∫ ÍÃ∂È≈ «ÓÒ∆ ‹ª
‹Ø ¿∞‘Èª ¡≈Í‰∆ √È≈ ≈‘ƒ ¡≈Í‰≈ «Èº‹∆ ‹∆ÚÈ-Â‹Ï≈ Áº«√¡≈
‘À, ¿∞√ ˘ ’ÒÓ-ÏøÁ ’∆Â≈ ‹≈Ú∂, Í ÓÈ «Î „∂∆ „≈‘ ÏÀ·Á≈ «’
Í»«¡ª Á∆ ‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ ‹ª ¿∞ÍÁ∂Ù «Ò÷‰ Ò¬∆ ’Ø¬∆ ¿∞µ⁄∆ ¡≈Â«Ó’
42
¿∞‚≈∆ Ú≈Ò≈ ‹«◊¡≈√» ‘∆ ¿∞µÁÓ ’ ’∂ ’ÒÓ ⁄πº’ √’Á≈ ‘Àó«’™«’
Í»È-‹∆ÚÈ Ú≈«Ò¡ª Á∆ ◊ºÒ ¡Ë»«¡ª Í≈√Ø∫ √‘∆ «Ï¡≈È È‘ƒ ’∆Â∆
‹≈ √’Á∆Õ «¬√∂ √Ø⁄ ¡Ë∆È ’≈¯∆ ¡√≈ ¶ÿ «◊¡≈; Ó‘ªÍπ÷ª Á≈
‹∆ÚÈ ’ÒÓ-ÏøÁ È≈ ‘Ø √«’¡≈Õ
√ø◊Âª Á∂ ÓπÛ-ÓπÛ ÍÃ∂È≈ Á∂‰ ¿∞µÍ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª Á≈
˙‡-¡≈√≈ ÒÀ ’∂ Â∂ √ø◊Â Á≈ ‘π’Ó Ó≥È, Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ ¡√∆√ ÍÃ≈ÍÂ
’È «‘Â, Í»È ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆, ÏÃ‘Ó Ï∂Â≈, √øÂ «√Í≈‘∆, Í»È
◊π«√º÷ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á≈ √ø÷∂Í ‹∆ÚÈ «Ò÷‰ Ò¬∆
¿∞µÁÓ ¡øÌ ’∆Â≈Õ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ «¬√ ‹∆ÚÈ∆ Á≈ ¡≈Ë≈ Ó»Ò-»Í «Ú⁄ ¿∞‘ ’À√‡
‘À, «‹√ «Ú⁄ ¿∞‘Èª «¥Í≈ ’ ’∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ-«ÏÃÂªÂ (‹Ø ¿∞‘Èª
˘ ¶Ï∂∂ √Ó∂∫ «Í¤Ø∫ Ô≈Á ‘∂) AIG@ ¬∆: «Ú⁄ «’≈‚ ’Ú≈¬∂ √ÈÕ
Á»√∂, ◊π»-Ó∂‘ √Á’≈ Á≈√ ˘ Ò◊≈Â≈ CE √≈Ò Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ √Ã∂Ù‡
√ø◊Â ¿∞‘Èª Á∂ ¡≈ı∆ √Ó∂∫ Â’ ’È Á≈ √πÌ≈◊ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¡≈Õ «¬√
¶Ï∂∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ‹Ø-‹Ø Ï⁄È Á≈√ È≈Ò ‘Ø¬∂ ‹ª ‹Ø ’∞fi ¡º÷ƒ Ú∂«÷¡≈
‹ª ‘º‚ƒ Ú«Â¡≈ ’∂ÚÒ ¿∞‘Èª ˘ ‘∆ «Ò÷‰ Á≈ √ø’Ø⁄Úª ÔÂÈ ’∆Â≈
‘ÀÕ Â∆√∂, ’∞ºfi «¬’ ¿∞‘ ‹«◊¡≈√», «‹È∑ª ˘ √Ó∂∫-√Ó∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
Í≈√-√ø◊Â «Ú⁄Ø∫ ¡≈Â«Ó’ Â∂ √∆’ ¡Ø◊Â≈ «ÓÒ∆, ¿∞‘Èª ÂØ∫
‹≈‰’≈∆ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ Ò∂÷‰ »Í «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√ √≈∆ Íπ√Â’
«Ú⁄ ’∂ÚÒ ¿∞‘ ÿ‡È≈Úª ‘∆ «Ò÷Â∆ »Í «Ú⁄ «Ò¡ªÁ∆¡ª ‘È, «‹È∑ª
ÂØ∫ ’Ø¬∆ “◊πÓ«Â-√∂Ë” ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø √’∂ ¡Â∂ ◊πÓ«Â-Í≥Ë ¿∞Í Â∞È
«Ú⁄ √‘≈«¬Â≈ «ÓÒ √’∂Õ Ï≈’∆ ‹∆ÚÈ ˘ «Ò÷Â∆ »Í Á∂‰ ÂØ∫ √ø’Ø⁄
’∆Â≈ «◊¡≈ ‘Àó«’™«’ Ó≈«¬’∆-Ô∞º◊ ⁄ºÒ «‘≈ ‘À, «¬√ «Ú⁄
ÍÓ≈Ê Á∆ ◊ºÒ ÍÛ∑È-√π‰È Ò¬∆ ‹∆Ú Í≈√ √Óª ‘∆ È‘ƒ ‘À, ‹∂
‘À Âª Ï‘πÂ ÿº‡Õ √Ø «¬√∂ ’’∂ ‘∆ √≈∂ «Ú√Ê≈ ˘ √ø’Ø«⁄¡≈ «◊¡≈
‘ÀÕ
«¬√ «Ò÷∂ ◊πÓπ÷-‹∆ÚÈ ÂØ∫ ‹∂ ’Ø¬∆ ÍÃ≈‰∆ √º⁄∆-√πº⁄∆ √∂Ë ÒÀ ’∂
ÍÃÌ»-⁄Èª È≈Ò ‹πÛ ‹≈Ú∂ Âª Á≈√ «¬√ ÍπÙ≈Ê ˘ √ÎÒ √Ófi∂◊≈Õ
Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ ‹∆ÚÈ «ÈØÒ ◊πÓπ÷ ‹∆ÚÈ √∆, ¿∞‘Èª Á∂ ‹∆ÚÈ
«Ú⁄ ø⁄’-Ó≈Â Ú∆ ¡≈Í‰∆ ÓÂ Á∆ Ò∂√ È‘ƒ √∆Õ ‹Ø ’∞fi ◊πÓ«Â
¡È∞√≈ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À, ¿∞‘ ‘∆ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ ¡√Ò∆ ‹∆ÚÈ ‘ÀÕ
‹∂ «’Â∂ ’Ø¬∆ ◊πÓ«Â Á∂ ¡≈Ù∂ ÂØ∫ Á» Á∆ ◊ºÒ «Ò÷∆ ◊¬∆ ‘ØÚ∂ Âª
¿∞√˘ Á≈√ Á∆ «Èº‹∆ ÌπºÒ ‹≈‰ ’∂ «ıÓª ’È≈ Â∂ √πfi≈Ú «Ò÷ Ì∂‹‰
43
Á∆ «¥Í≈ ’È∆ ‹∆Õ ‹∂’ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ Í≈√ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆
’Ø¬∆ ‘º‚-Ï∆Â∆ ÿ‡È≈ ‹ª ’Ø¬∆ ‘Ø ‹≈‰’≈∆ ‘ØÚ∂ («‹√ ÂØ∫ ◊πÓ«Â
√∂Ë ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆ ‘ØÚ∂) Âª Áº√‰ ‹ª «Ò÷ Ì∂‹‰ Á∆ «¥Í≈ÒÂ≈ ’È∆
‹∆ «‹√ ˘ ¡◊Ò∆ ¡À‚∆ÙÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ’∂ ¤≈Í‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈
‹≈Ú∂◊≈Õ
◊π»-√ø◊Â Á≈ Á≈√ :
√∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ)
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
‚≈: ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈,
«˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ (Í≥‹≈Ï)
44
ÇðäÆ Ô» :
√Ì ÂØ∫ Í«‘Ò∂, √Ã∆ ¡’≈Ò Íπ÷ ‹∆ Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ «‰∆
‘ª, «‹È∑ª È∂ ¡≈Í ¿∞µÁÓ ¡Â∂ ÏÒ Á∂ ’∂ «¬√ ’≈‹ ˘ «√∂
⁄Û∑Ú≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
Á»√∂, ˙√ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ Á≈, «‹√ È∂ √ø√≈ «Ú⁄ «Ú⁄ ’
’∂, ◊π» ‘π’Ó ˘ ’Ó≈, ◊π«√º÷∆ ˘ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ Á≈ ‹∆ÚÈ-¡≈Ë≈
Ï‰≈ ’∂, ¿∞√ Á∆ ’Ó≈¬∆ ¡≈ı∆ √Ú≈√ª Â’ Í»È ¿∞ÂÙ≈‘ √«‘Â
’∆Â∆ ¡Â∂ :
◊π«√÷ Ó∆Â ⁄Ò‘π ◊π ⁄≈Ò∆® (ËÈ≈√∆ Ó: 4 Í≥È≈ 667)
Á∂ Í»È∂ Ú≈‘∂Õ
Â∆√∂, ‘∂· «Ò÷∂ ¿∞‘Èª ◊πÓπ÷-ÍÃ∂Ó∆¡ª Á≈ Ú∆ Á≈√ Â«‘ «ÁÒØ∫
«‰∆ ‘À, «‹È∑ª È∂ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ ÓØ÷-«‘Â √ø◊Âª Â’
Í‘øπ⁄≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡≈Í‰∆ ’Ó≈¬∆ ˘ √¯Ò ’ ’∂ «¬√ ◊ÃøÊ Á∆ ¤Í≈¬∆
«Ú⁄ Ó≈«¬’ «‘º√≈ Í≈«¬¡≈ :
A. √: ‘«ÏøÁ «√øÿ
Ï∆Ï∆ ÍÃÌ‹ØÂ ’Ω
43-Park Hall Road
Wolverhampton (U.K.)
B. √: «Í¡≈≈ «√øÿ
√: ‘Ì‹È «√øÿ
√: √π«øÁÍ≈Ò «√øÿ
Leicester (U.K.)
C. √: È«øÁ «√øÿ √øË (U.K.)
⁄ΩÊ∂, «◊: √≈«‘Ï «√øÿ ‹∆ Ù≈‘Ï≈Á Ó≈’ø‚∂ Ú≈«Ò¡ª Á≈, «‹È∑ª
È∂ ¡≈Í‰∂ πfi∂«Ú¡ª-Ì∂ ’∆ÓÂ∆ Ú’Â «Ú⁄Ø∫ √Óª ’º„ ’∂, ¡≈Í‰∂
Ú‚ÓπºÒ∂ √πfi≈¿∞ Á∂ ’∂, ◊πÏ≈‰∆ Á∆¡ª Í≥’Â∆¡ª È±ø √ØË ’∂, «¬√ ◊ÃøÊ
˘ ¡≥«ÂÓ »Í Á∂‰ Ò¬∆ √«‘ÔØ◊ «ÁºÂ≈Õ
45
Í≥‹Ú∂∫, Á≈√ ¡≈Í‰∂ Ìπfiø◊∆ Ìπ«Í≥Á «√øÿ Á≈, «‹√ ˘ Ó‘ªÍπ÷ª
Á∆ «Í¡≈-Ì∆ ◊ØÁ Á≈ «ÈøÂ AD √≈Ò ¡ÈßÁ Ó≈È‰ Á≈ √πÌ≈◊
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈, È∂ ¡≈Í‰∂ ¯˜ È±ø Í¤≈‰ ’∂ Á≈√ ÚºÒØ∫ «Ò÷∂ «¬√ √≈∂
◊ÃøÊ Á≈ ÷Û≈ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ √ØË ’∂ ÁπÏ≈≈ «Ò÷‰ ¡Â∂ ‘ºÊ-«Ò÷Â ÷Û∂
˘ ¡≥«ÂÓ ÂÂ∆Ï Á∂‰ Á∆ √∂Ú≈ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó ¡Â∂ ¿∞ÂÙ≈‘ √«‘Â ’∆Â∆Õ
¤∂Ú∂∫, «◊: √Ø‘‰ «√øÿ ‹∆, ‘Á≈√ «ÍÃø«‡ø◊ ÍÃÀµ√ ¡≥«ÓÃÂ√ Ú≈«Ò¡ª
Á≈ Ú∆ Á≈√ Ï‘πÂ «‰∆ ‘À, «‹È∑ª È∂ ÏÛ∆ Ò◊È È≈Ò «¬√ ‘ºÊ-«Ò÷Â
÷Û∂ ˘ √øπÁ Íπ√Â’ Á≈ »Í «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
¡ı∆ «Ú⁄ Á≈√ ¿∞‘Èª √Ó≥»‘ ◊πÓπ÷-«Í¡≈«¡ª Á≈, «‹È∑ª È∂
ÂÈ-ÓÈ-ËÈ È≈Ò «¬√ ◊ÃøÊ Á∆ √øÍ»ÈÂ≈ ’È «Ú⁄ «‘º√≈ Í≈«¬¡≈
‘À, Â«‘ «ÁÒØ∫ Ùπ’-◊π˜≈ ‘À ¡Â∂ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ‘À «’
√«Â◊π» ‹∆! √Ó»‘ «Í¡≈«¡ª Á∆ ÔÊ≈-Ù’«Â ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ √∂Ú≈ Á-
ÍÃÚ≈È ’È ¡Â∂ ◊π«√º÷∆ ‹∆ÚÈ, È≈Ó Á∆ Á≈Â ¡Â∂ √Á≈ ⁄Û∑Á∆
’Ò≈ Á∆ Ïı«ÙÙ ’ÈÕ
◊π» Í≥Ê Á≈ Á≈√ :

√∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ)
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
B ‹ÈÚ∆, AIIA ‚≈: ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈,
«˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ (Í≥‹≈Ï)
ÎØÈ : @AHHF-BF@CCD
46
ÒÃ¶ ÇÕé¶ÇÔÁÅÓ ìÅð¶ Õ°Þ ôìç
√∂ «’È∂«‘¡≈?
““√∂ «’È∂«‘¡≈?”” Á∆ «¬‘ «¬Ò≈‘∆ Íπ√Â’ (Divine Book) Á∆
‹≈‰ Í¤≈‰ «¬√ Íπ√Â’ Á≈ «√Ò∂÷ √ºÍÙ‡ ’ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ Ù‘∆Áª Á∂
«√Â≈‹ √Ã∆ ◊π» ¡‹È Á∂Ú Í≈ÂÙ≈‘, ¡≈Í‰∂ Óπ÷≈ «ÏøÁ ”⁄Ø∫
¯πÓ≈™Á∂ ‘Ø¬∂ «¬√ Î≈È∆ √ø√≈ Á∂ ‹∆Úª ˘ ’∂ÚÒ ÁØ Â∞’ª1 «Ú⁄ ‘∆
«¬’ «ÚÙ≈Ò √≈◊ ˘ ’∞º‹∂ «Ú⁄ ÏøÁ ’«Á¡ª ºÏ∆ ø◊ª Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈
’Á∂ ‘Ø¬∂ ¡≈Í ‘∆ Í«‘Ò∆ Í≥◊Â∆ «Ú⁄ √Ú≈Ò ’Á∂ ‘ÈÕ ¡◊Ò∆
Í≥◊Â∆ «Ú⁄ ¡≈Í ‘∆ ¿∞√ √Ú≈Ò Á≈ ¿∞µÂ «ÁøÁ∂ ‘È «’ «‹‘Èª ˘
Ú≈«‘◊π» Á≈ È≈Ó ’Á∂ È‘ƒ ÌπÒÁ≈ ¿∞‘ «’‘Ø «‹‘∂ ‘È? ¡≈Í ‘∆
◊πÁ∂Ú ¡◊Ò∂∆ Í≥◊Â∆ «Ú⁄ ¿∞µÂ ¯πÓ≈™Á∂ ‘È «’ ‘∂ √ø√≈ Á∂
ÒØ’Ø! ¿∞‘Èª ø◊-Â«Û¡ª (È≈Ó √∆¡ª) ”⁄, Â∂ ºÏ «Ú⁄ ÌØ≈ «‹øÈ≈
Ú∆ ¯’ È≈ √ÓfiØÕ ¿∞‘ ø◊-ºÂÛ∂ √ª¬∆ Ú◊∂, ¿∞√ Á≈ »Í ‘∆ ‘øπÁ∂
‘ÈÕ ‹∂ «’√∂ ÍÃ≈‰∆ È∂ √∂ «’È∂«‘¡≈? Á≈ ¿∞µÂ Ì≈Ò‰≈ ‘À Âª «¬√
(Divine Book) ˘ Ú≈⁄‰ Á∆ ÷∂⁄Ò ’∂, ÍÂ≈ Òº◊ ‹≈Ú∂◊≈ «’
√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ «‹È∑ª Á∆ ‹∆ÚÈ∆ ““√∂ «’È∂«‘¡≈?”” Íπ√Â’
«Ú⁄ ¿∞Ò∆’∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ ¡≥Â «Ë¡≈È ‘Ø ’∂ ÍÛ∑È È≈Ò ÓÈ «’√∂ ¡ÈØ÷∆
ø◊‰ «Ú⁄ ø◊∆˜ ‹ªÁ≈ ‘À Â∂, ““«ÂÈ≈ Á∂«÷ ÓÈ ⁄≈¿∞ ¿∞·ßÁ≈”” Á∆
Ì≈ÚÈ≈ ÓÈ «Ú⁄ ¿∞ÂÍ≥È ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘ «¬Ò≈‘∆ Íπ√Â’ ‘ÀÕ ‹Ø
√øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ √⁄÷≥‚Ú≈√∆ Ó‘≈È ¡Â∂ ºÏ∆ »‘ Á∆ ‹∆ÚÈ∆
«Ò÷∆ ‘ÀÕ ¡≈Í È∂ «‹Ê∂ Ï⁄ÍÈ ÂØ∫ ‘∆ ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò È≈Ò ¡Â∂ Êª
Êª, «Ú⁄È √Ó∂∫ ‹∆ÚÈ ÂºÊª ¡Â∂ «ÚÚ‘≈ª ˘ È∂Û∂ ‘Ø ’∂ Âº«’¡≈,
¿∞Ê∂ ¿∞È∑ª Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ Ú∆ «¬Ò≈‘∆ ø◊‰ È≈Ò, «’√∂
¡Ê≈‘ Ú∂◊ «Ú⁄ ÍÓ≈ÂÓ≈ È≈Ò «¬’-«Ó’ ‘Ø ’∂ ¿∞Ò∆«’¡≈ ‘À, «‹√
A. «‹È©≈ È «Ú√À È≈Óπ √∂ «’È∂«‘¡≈® Ì∂Á È ‹≈‰‘π Ó»«Ò √≈¬∆ ‹∂«‘¡≈®
(¡≈√≈ Ó. 5, Í≥È≈ 397)
47
˘ «√¯ ¿∞√∂ Ú∂◊ Á∂ ¡«Ì¡≈√∆ ‘∆ ◊øπ◊∂ Á∆ «Ó«·¡≈¬∆ Á∆ «Ó·≈√
˘ Ó≈‰ √’Á∂ ‘ÈÕ
◊πÚ≈’ª Á∆ √πº⁄‹∆ ÚÂØ∫ :

◊πÚ≈’ª ˘ «¬√ Â∑ª ¡Ê≈‘ √≈◊1 «Ú⁄Ø∫ «¬’ ⁄ø◊∂ ⁄ØÌ∂ Úª◊
⁄Ó’Á∂-ÁÓ’Á∂ √πº⁄∂ ÓØÂ∆¡ª ˘ ⁄π◊ ⁄π◊ ’∂ Ï≈‘ «Ò¡≈¬∂ ‘ÈÕ
«¬‘Èª ◊π» Ú≈’ª ˘ ÍÛ∑ ’∂ √«‘‹∂ ‘∆ «ÏÂ∆¡ª ºÏ∆ ÁÏ≈ «Ú⁄
Íπº‹ ’∂, «’√∂ ‚ø»ÿ∂ √ È≈Ò «√¡≈ ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ √⁄ ‘∆ ““¡≥«ÓÃÂ
Ïø»Áª «’Á∆¡ª, √ ⁄÷ Ò¿∞ Ì≈¬∆”” Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ ◊πÚ≈’ª Á∆
ÚÂØ∫ √⁄÷≥‚ Ú≈√∆ √øÂ ‹∆ Á∆ ‘ √ÏøËÂ ÿ‡È≈ Â∂ ÂºÊ È≈Ò «¬’
¿∞⁄∆-„π’Úƒ ¡Â∂ ¡◊øÓ∆ √πÂ Á∆ Á∂‰ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ‘ ¿∞Á≈‘‰
˘ «¬√ Â∑ª Ú«Â¡≈ ‘À, «‹Ú∂∫ ¡≈Í Óπ‘≈≈ Â∂ «ÈßÓ∑∆ «ÈßÓ∑∆ ⁄≈Ò
⁄ÒÁ≈ «¬’ fiÈ≈ Ú◊ «‘≈ ‘ØÚ∂Õ ◊πÏ≈‰∆ Á∆¡ª Â∞’ª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í
«ÏÈª «’√∂ ÂØ‡ ÂØ∫ ¡≈Í‰∂ «‡’≈‰∂ Â∂ fiÛ fiÛ ÍÀ ‘∆¡ª ‘ÈÕ √≈∆
Íπ√Â’ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆ Á∆¡ª ¿∞Á≈‘‰ª ÂØ∫ «ÏÈª ’Ø¬∆ ‘Ø ¿∞Á≈‘‰
È‘ƒ ÚÂ∆ ◊¬∆, ‹Ø √øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ¿∞⁄ ¡≈ÂÓ’Ú≈Á Á∆ «¬’
¿∞µ⁄ ’Ø‡∆ Á∆ Á∂‰ ‘ÀÕ
√øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆, ’Â≈ ¡Â∂ ÍÃ’≈Ù’, √⁄÷≥‚Ú≈√∆ √øÂ
Ó‘≈≈‹ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∂ ¡≈Í Ê≈Í∂ ◊ºÁ∆-ÈÙ∆È ‘È, «‹È∑ª ˘
«¬È∑ª Á∂ Ï⁄ÍÈ ÂØ∫ ‘∆ «√ ‘ºÊ Ë«¡≈ √∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ √⁄÷≥‚Ú≈√∆
Ó‘≈ÂÓ≈ ‹∆ Á∆¡ª ⁄Ò≈¬∆¡ª Ò∆‘ª ˘ ‘»-Ï-‘» ⁄≈¨ ‘∆ È‘ƒ º«÷¡≈
ÏÒ«’ ¿∞È∑ª Á∆¡ª Ó‘≈È ◊π«√º÷∆ ÍÃøÍ≈Úª ˘ ◊π»-¡◊Ú≈¬∆ Â∂
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ ¡√∆√ Áπ¡≈≈ ‘Ø ¡◊∂ «Ò‹≈‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ «¬√
“√≈Í∂ Ê∂‘” ˘ ÓπÛ ‹∆ÚÂ ’∆Â≈ ‘ÀÕ
Ú≈Â≈Ú‰ Â∂ ◊π»-¶◊
«¬‘ “√≈«Í¡≈ Ê∂‘” √⁄÷≥‚ Úª◊ Ï‰ «◊¡≈ ‘À Â∂ Ï‰Á≈ ‹≈
«‘≈ ‘À, «‹Ê∂ «√º÷∆ ÓÔ≈Á≈ ¡È∞√≈ BD ÿ≥‡∂ ¡Â∂ √≈≈ √≈Ò
◊π’∆Â Â∂ ◊π» Á≈ ¡Â∞º‡ ¶◊ ÚÂÁ≈ ‘ÀÕ √⁄÷≥‚∆ Ú≈Â≈Ú‰ ‘
√Ó∂∫ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ
ÁπÈ∆¡≈ Á∆¡ª ◊ÛÏÛª, Áπº÷ª ¡Â∂ fi◊«Û¡ª ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ Í≈¿∞‰
1. √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆®
48
Ò¬∆, «¬Ê∂ ⁄Ω∫’Û∆ Ò≈ ’∂, ¡º÷ª ÏøÁ ’ ’∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ⁄Ò ‘∂
ÍÚ≈‘ «Ú⁄ Ú«‘ ‹≈‰ ˘ ‹∆ ’Á≈ ‘ÀÕ ◊π» Á∂ ¶◊ Á≈ «¬’
¡≈Í‰≈ ¡ÈßÁ ‘ÀÕ ¶◊ ¤’«Á¡ª ¬∂È≈ ¡ÈßÁ ¡≈™Á≈ ‘À «’
¤’«Á¡ª-¤’«Á¡ª ÍÂ≈ ‘∆ È‘ƒ Ò◊Á≈ «’ «’øÈ≈ ’∞ ¤º’ ◊¬∂Õ
◊πÁπ¡≈∂ Á∆ Í‘øπ⁄
«¬√ √⁄÷≥‚∆ ◊πÁπ¡≈∂ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ «Ú÷∂ Íπº‹‰ Ò¬∆ ÁØ Úº‚∂
√Â∂ ‘π«Ù¡≈Íπ ¡Â∂ Á√»‘∂ ÂØ∫ ‘ÈÕ ‘π«Ù¡≈Íπ ¡Â∂ Á√»‘∂ «Ú⁄’≈
ÁØÈª Ê≈Úª ÂØ∫ √Ú∂∂ E Ú‹∂ ÂØ∫ Ù≈Ó Á∂ F Ú‹∂ Â’ ‘ AE-B@ «Ó≥‡ª
Ï≈¡Á Ïº√ª ⁄ÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ ‘π«Ù¡≈Íπ ÚºÒØ∫ ◊πÁπ¡≈∂ Íπº‹‰ Ò¬∆,
«Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª Á≈ ⁄Ø¡ ¶ÿ ’∂ Ïº√ ˘ ¤º‚ «Á¿∞Õ ÷ºÏ∂ ‘ºÊ Íº’∆ √Û’
Â∂ «√¯ A@ «Ó≥‡ Â∞È È≈Ò ◊πÁπ¡≈∂ Íπº‹ ‹≈ÚØ◊∂Õ «¬√∂ Â∑ª Á√»‘∂
ÚºÒØ∫ Ïº√ ÒÀ ’∂ ◊Ø∫ÁÍπ ˘ ¶ÿ«Á¡ª ‘∆ Ïº√ ÂØ∫ ¿∞ÂØ Â∂ √º‹∂ ‘ºÊ,
Íº’∆ √Û’ Â∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á≈ ÏØ‚ Òº◊≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Á√ «Ó≥‡
ÍÀÁÒ ⁄ÒØ, Â∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Í‘øπ⁄ ‹≈ÚØ◊∂Õ
√≈Ë √ø◊Â Á∆ ⁄È Ë»Û :

ÏıÙ∆Ù «√øÿ «Èº‹
ÍÃØ¯À√
(‚≈«¬À’‡ Í≥‹≈Ï √‡∂‡ ¡≈’≈¬∆Ú Í«‡¡≈Ò≈)
(«‡≈«¬‚)
49
éòÄ ÁËâÆôé ñÂÆ ç¯ ôìç
Ó‘ªÍπ÷ª1 Á∆ ‹∆ÚÈ∆ ‹Ø “√∂ «’È∂«‘¡≈?” Á∂ È≈™ ‘∂· √«Â◊π»
‹∆ È∂ ¡≈Í «‘ÓÂ ’ ’∂ «Ò÷Ú≈¬∆ √∆Õ “√∂ «’È∂«‘¡≈?” Íπ√Â’ ˘
ÍÛ∑ ’∂ √ø◊Âª È∂ ‹Ø «Í¡≈ ¡Â∂ ¿∞ÂÙ≈‘ ÍºÂª ≈‘ƒ Â∂ ˜πÏ≈È∆ «ÁºÂ≈
‘À, ÓÀ∫ ¿∞√ ˘ «¬Ê∂ ’ÒÓ-ÏøÁ È‘ƒ ’È≈ ¡Â∂ È≈ ‘∆ Ó∂∂ Í≈√Ø∫ ‘Ø
‘∆ √’‰≈ ‘ÀÕ Á≈√ ’∂ÚÒ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á∆ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ «Ò÷∆
Í≥◊Â∆ Á‹ ’ ’∂ ¡◊ª‘ Â∞ ÍÚ∂◊≈Õ
’Ï∆ È≈ ‘Ó ’∆¡≈ È ’«‘◊∂ È≈ ’« √’À √∆π®
(Í≥È≈ 1367)
√«Â◊π» ‹∆ È∂ «‹√ Â∑ª Á∆ √∂Ú≈ ÒÀ‰∆ √∆ √ÓºÊ ◊π» ‹∆ È∂
«√ Â∂ ‘ºÊ ÷ ’∂ ¡≈Í ’Ú≈ Ò¬∆ ‘ÀÕ «‹√ Ò¬∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
Á≈ Á≈√ ØÓ ØÓ ’’∂ ËøÈÚ≈Á∆ ‘ÀÕ
ÓÀ∫ ¿∞√ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ «‹‘Èª Á∆ ‹∆ÚÈ ◊≈Ê≈ “√∂ «’È∂«‘¡≈?”
Íπ√Â’ «Ú⁄ «Ò÷∆ ◊¬∆ ‘À, ¿∞‘Èª ÍÃÊ≈«¬ √Ã∆ ◊π» ¡Ó Á≈√ ‹∆ Á≈
◊πÚ≈’ ‘∆ «Ò÷‰≈ ÓπÈ≈√Ï √Ófiª◊≈Õ
√Î«Ò˙ √«Â◊ππ √∂«Ú¡≈ ËøÈ∞ ‹ÈÓπ ÍÚ≈‰∞®
«‹È≈ √«Â◊ππ ‹∆Ú«Á¡≈ Óπ«¬¡≈ È «Ú√À √∂¬∆ Íπ÷ √π‹≈‰®
’∞´ ¿∞Ë≈∂ ¡≈Í‰≈ √Ø ‹È∞ ‘ØÚÀ ÍÚ≈‰∞®
◊πÓπ«÷ Óπ¬∂ ‹∆ÚÁ∂ ÍÚ≈‰∞ ‘«‘ ÓÈÓπ÷ ‹È«Ó Ó≈«‘®
È≈È’ Óπ¬∂ È ¡≈÷∆¡«‘ «‹ ◊π ’À √Ï«Á √Ó≈«‘®2®
(Ó: 3, Í≥È≈ 643)
¿∞‘ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ √∆ ’’∂ Ì≈Ú∂∫ √≈‚∂ «Ú⁄ È‘ƒ «Ú⁄ ‘∆,
Í ‹Ø Ó‘≈È ’≈‹ (÷≥‚∂ Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ ’∂) ‹«◊¡≈√»¡ª ˘
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛÈ Á≈ ¿∞‘ √∆ «Ú⁄ ‘øπÁ∂
’Á∆ √∆, ¿∞‘ ‘∆ √º⁄∆-√πº⁄∆ √∂Ë ¡º÷ª ≈‘ƒ ¿∞‘Èª Á∂ ‹∆ÚÈ ˘
Ú≈⁄ ’∂ √ø◊Âª ÍÃ≈ÍÂ ’ ‘∆¡ª ‘ÈÕ «Í¤Ò∂ «ÂøÈ √≈Òª «Ú⁄ ‘∆
1. √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ◊π: ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Ú≈Ò∂Õ
50
“√∂ «’È∂«‘¡≈?” Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ ‹∆ÚÈ∆ ÍÛ∑ ’∂ ‘˜≈ª ÍÃ≈‰∆¡ª È∂ ◊π»
Ù‰ ˘ ◊Ã«‘‰ ’∆Â≈ ‘ÀÕ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ ‹∆ÚÈ ◊≈Ê≈ ‹ÈÚ∆ AIIA ¬∆: ˘ ¿∞‘Èª Á∆
¡·Úƒ √≈Ò≈È≈ Ï√∆ Â∂ √ø◊Âª Á∂ √≈‘Ú∂∫ «Ò¡ªÁ∆ √∆, «‹√ Á∆
«◊‰Â∆ «ÂøÈ ‘˜≈ √∆, ’∂ÚÒ ‚∂„ ’∞ √≈Ò «Ú⁄ ‘∆ √Ó≈ÍÂ ‘Ø ◊¬∆Õ
Íπ≈‰∂ Â∂ ÈÚ∂∫ ‹«◊¡≈√»¡ª Á∆ Ó≥◊ ˘ Óπ÷ ÷ ’∂ Á»√∆ ¡À‚∆ÙÈ,
«‹√ «Ú⁄ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª ⁄ΩÚ∆ Á∂ ’∆Ï ‘Ø √≈÷∆¡ª ‹Ø
«Í¤Ø∫ Ô≈Á ¡≈¬∆¡ª, ‹ª √ø◊Âª ≈‘ƒ Á≈√ Â’ Íπº‹∆¡ª, ¿∞‘Èª ˘
«ÓÒ≈ ’∂ Ó≈⁄ AIID «Ú⁄ ÁπÏ≈≈ ¤≈Í‰ Á≈ ¿∞Í≈Ò≈ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘
‹∆ È∂ Ïı«Ù¡≈ √∆Õ
Íπ√Â’ Á∆ «˜¡≈Á≈ Ó≥◊ ‘Ø‰ ’≈È ‹ÈÚ∆ AIIG ˘ ÓπÛ
D@@@ Íπ√Â’ ¤ÍÚ≈ ’∂ √ø◊Âª Á∆ Ì∂‡≈ ’∆Â∆Õ ÏÁ∂Ùª «Ú⁄ Ú√Á∂
ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∆ Ó≥◊ ˘ Óπº÷ º÷ ’∂ √∂ «’È∂«‘¡≈? Íπ√Â’ Á≈ English
version ’Ú≈ ’∂ «¬√∂ È≈Ó ‘∂· √ø◊Âª Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ ‘≈˜
’∆Â≈ Âª ‹Ø «‹‘Û∂ ÍÃ∂Ó∆ Í≥‹≈Ï∆ È‘ƒ ‹≈‰Á∂ ¿∞‘ Ú∆ Ó‘ªÍπ÷ª Á∂
‹∆ÚÈ-Â‹Ï∂ ÂØ∫ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ’ √’‰Õ
◊π» «Ó‘ È≈Ò «¬’-ÁØ ÿ‡È≈Úª Á≈ Ú≈Ë≈ ’’∂ «¬‘ ⁄ΩÊ∆
¡À‚∆ÙÈ ¤ÍÚ≈¿∞‰ Á≈ ¿∞ÁÓ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï÷ÙÙ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ⁄ΩÊ∆
¡Â∂ Í≥‹Úƒ ¡À‚∆ÙÈ ˘ ¤ÍÚ≈‰ Á∆ Ó≈«¬’ √∂Ú≈ √. ÍÙ‰ «√øÿ,
Ï∆Ï∆ Á«ÚøÁ ’Ω «◊ºÒ D@BE, Summit Crt, Mississauga, (Ont.)
Canada «ÈÚ≈√∆ È∂ ◊π» «Ó‘ È≈Ò ’∆Â∆ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ √∂Ú≈ Á≈
ÎÒ Ï÷ÙÙ ’È! ¡≈Ù≈ ‘À «’ √ø◊Âª Í«‘Òª Á∆ Â∑ª «¬√ ÈÚƒ
¡À‚∆ÙÈ ˘ ¡≈Í Ú≈⁄ ’∂ ÚË ÂØ∫ ÚË ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ÍÛ∑≈¿∞‰ Á≈
¿∞Í≈Ò≈ ’È◊∆¡ª Âª ‹Ø ◊π» ¡≈Ù∂ Á≈ ÍÃ⁄≈ ‘Ø √’∂ Â∂ «‹√ Ì≈ÚÈ≈
È≈Ò «¬‘ ¿∞µÁÓ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ’Ú≈«¬¡≈ ‘À, ¿∞‘ Ú∆ √ÎÒ≈ ‘ØÚ∂Õ
ÓÀ∫ ‚≈. ÏıÙ∆Ù «√øÿ ‹∆ ‚≈«¬À’‡ Í≥‹≈Ï √‡∂‡ ¡≈’≈¬∆Ú˜
Í«‡¡≈Ò≈ (Retd) Á≈ Ú∆ Â«‘ «ÁÒØ∫ «‰∆ ‘ª, «‹‘Èª È∂ ÏÛ∆ ÷Ø‹
Â∂ Ò◊È È≈Ò ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Á∆ Ìπ◊Ø«Ò’ √«ÊÂ∆ Â∂
Íπ≈ÂºÂÚ∆ «¬«Â‘≈√’ ÷Ø‹ ’’∂ «¬√Á∂ «Í¤Ø’Û Ï≈∂ ÏÛ∆ «È◊ Â∂
«ÁÒ⁄√Í ‹≈‰’≈∆ «Ò÷∆ ‘À ¡Â∂ √≈∆ Íπ√Â’ ˘ Ï‘πÂ ‘∆ Ï≈∆’
¡º÷ È≈Ò ‘ Íº÷ ÂØ∫ ÍÛ⁄ØÒ ’∂ Êª Íπ Êª ÔØ◊ «‡ºÍ‰∆¡ª «Ò÷ ’∂
ÁπÏ≈≈ √ØË ’È «Ú⁄ Á≈√ Á≈ ‘ºÊ Ú‡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ √∂Ú≈
Á≈ ÎÒ ÏıÙÙ ’È ‹∆Õ
51
Á≈√ √. ÓÈÓØ‘‰ «√øÿ ‹∆ ¡≈¯∆√ Í≥‹≈Ï ¡À∫‚ «√øË ÏÀ∫’
¡≥«ÓÃÂ√ Ú≈«Ò¡ª Á≈ ‘≈«Á’ ËøÈÚ≈Á∆ ‘À «‹‘Èª È∂ ¡«Â¡≥Â
Ò◊È È≈Ò Á»√∆ ¡À‚∆ÙÈ Á∂ Í»¯ª Á∂ ÍÛ∑È Á∆ ¡Â∂ ÔØ◊ √ØË-
√πË≈¬∆ ’È Á∆ √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ‘À «’ √«Â◊π»
‹∆ «¬√ √∂Ú≈ Á≈ ¯Ò ÏıÙ√ ’È ‹∆Õ
«√øÿ ÏÃÁ˜ Ï˜≈ Ó≈¬∆ √∂Úª ¡≥«ÓÃÂ√ Ú≈«Ò¡ª È∂ Ú∆ Á»√∆
¡À‚∆ÙÈ ˘ ’ø«Í¿±‡ ’øÍØ«˜ø◊ Á∂ ’∂ ÈÚƒ ø◊Â «Ú⁄ Íπ√Â’ ˘
¤≈Í‰ Â∂ √ØË‰ Á≈ Í»≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ‘À, Á≈√ «¬‘Èª Á≈ Ú∆ «‰∆
‘ÀÕ «¬√ Í≥‹Úƒ ¡À‚∆ÙÈ Á∆ ’øÍØ«˜ø◊ Â∂ ÈÚƒ «Áº÷ √‡≈ Í¶√
’ø«Í¿±‡, ‹¶Ë Ú≈«Ò¡ª È∂ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ
¡≥Â «Ú⁄ Á≈√ ¿∞‘Èª √≈∂ ‘∆ ◊πÓπ÷ª Á≈ ¡≥ÁÒ∆¡ª ‚ø»ÿ≈¬∆¡ª
”⁄Ø∫ Ùπ’◊π˜≈ ‘À, «‹‘Èª È∂ ÂÈ, ÓÈ, ËÈ È≈Ò «¬√ ’≈‹ «Ú⁄
ÔØ◊Á≈È Í≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
√ø◊Âª Á∆ Ò◊≈Â≈ ÚºËÁ∆ Ó≥◊ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ¤∂∫Ú∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á
√ÂÚƒ ¡À‚∆ÙÈ Á∆ ÒØÛ Í¬∆Õ ¤∂Úƒ ¡Â∂ √ÂÚƒ ¡À‚∆ÙÈ Á∂ ¤Í≈¬∆
Á∆ √∂Ú≈ Ú∆ √: ‹◊Í≈Ò «√øÿ TORONTO (CANADA) «ÈÚ≈√∆ È∂ ◊π»
«Ó‘ È≈Ò ’≈¬∆Õ √«Â◊π» ‹∆ √∂Ú≈ Á≈ ÎÒ Ï÷ÙÙ ’È ‹∆Õ
ÎÚ∆ B@@F √∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ)

◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈, ‚≈: ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈,
«˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ (Í≥‹≈Ï)
52
˝ √«ÂÈ≈Óπ ’Â≈ Íπ÷π «ÈÌ¿∞ «ÈÚÀπ
¡’≈Ò Ó»«Â ¡‹»È∆ √ÀÌø ◊πÍÃ√≈«Á®
√»‘∆ Ó‘Ò≈ 5®
Ì≈◊·Û∂ ‘« √ø Â Â∞ Ó © ≈ ∂
«‹È© ÿ« ËÈ∞ ‘« È≈Ó≈®
ÍÚ≈‰∞ ◊‰∆ √∂ ¬ ∆ «¬‘ ¡≈¬∂
√ÎÒ «ÂÈ≈ ’∂ ’≈Ó≈®1®
Ó∂∂ ≈Ó ‘« ‹È ’À ‘¿∞ Ï«Ò ‹≈¬∆®
’∂ √ ≈ ’≈ ’« ⁄Úπ „π Ò ≈Ú≈
⁄È Ë»«Û Óπ«÷ Ò≈¬∆®1® ‘≈¿∞®
‹ÈÓ Ó‰ Áπ ‘ ‘» Ó«‘ È≈‘∆
‹È Í¿∞ Í ’≈∆ ¡≈¬∂ ®
‹∆¡ Á≈È∞ Á∂ Ì◊Â∆ Ò≈«¬«È
‘« «√¿∞ ÒÀ « È «ÓÒ≈¬∂ ® 2®
√⁄≈ ¡Óπ √⁄∆ Í≈«Â√≈‘∆®
√⁄∂ √∂ Â ∆ ≈Â∂ ®
√⁄≈ √π ÷ π √⁄∆ Ú«‚¡≈¬∆
«‹√ ’∂ √∂ «Â«È ‹≈Â∂ ® 3®
Í÷≈ Î∂  ∆ Í≈‰∆ „Ø Ú ≈
‘« ‹È ’À Í∆√‰∞ Í∆«√ ’Ó≈Ú≈®
È≈È’ ’∆ ÍÃ Ì Í≈«√ Ï∂ È ß Â ∆
Â∂  ∂ ‹È Á∂ ÷ ‰∞ Í≈Ú≈®4®7®
(Í≥È≈ 748-49)
53
Üéî Áå¶ ìÚêé
√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á≈ ‹ÈÓ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ Á∆
Â«‘√∆Ò Á√»‘≈ Á∂ È◊ Ëπº◊∂ ’Òª «Ú⁄ AHIG ¬∆: ˘ ‘≈Û Á∂ Ó‘∆È∂
«Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ Í«ÚºÂz ¡≈ÂÓ≈ È∂ ◊π«√º÷ Ì≈¬∆ ¡º¤ «√øÿ ‹∆
Á∂ ◊Ã«‘ «Ú÷∂ Ó≈Â≈ È≈«¬‰ ’Ω ‹∆ Á∆ ’∞º÷ ˘ Ì≈◊ Ò≈¬∂Õ ¡≈Í ‹∆
Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ ÷∂Â∆Ï≈Û∆ Á≈ «’ºÂ≈ ’Á∂ √È ¡Â∂ ÁØÚ∂∫ √πÌ≈◊∂ ‹∆¡
Ë≈«Ó’ π⁄∆¡ª Á∂ Ë≈È∆ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ⁄≈ Ì≈ ¡Â∂ ÁØ ÌÀ‰ª
√ÈÕ Úº‚∂ Ì≈ Á≈ Èª Ì≈¬∆ Ó∂‘ «√øÿ, Á»‹∂ Ì≈¬∆ Â≈≈ «√øÿ, Â∆√∂
Êª Ï≈Ï≈ ‹∆ √È ¡Â∂ «¬‘Èª ÂØ∫ ¤Ø‡∂ Ì≈¬∆ ·≈’ «√øÿ ¡Â∂ Ì≈¬∆
Ò¤Ó‰ «√øÿ ‹∆ √ÈÕ ÌÀ‰ª-Ï∆Ï∆ ‹π¡≈Ò∆ ¡Â∂ Ï∆Ï∆ π’Ó‰ ’Ω √ÈÕ
¡≈Í ‹∆ Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ ÏÛ∆ ÂÈÁ∂‘∆ È≈Ò ÍÃÚ≈«’ «˜øÓ∂Ú≈∆¡ª
«ÈÌ≈™Á∂, Á√ª È‘øπ¡ª Á∆ «’Â ’Á∂ ¡Â∂ Ó≈Â≈ ‹∆ √≈∂ ÍÃÚ≈ Á∆
√≈-√øÌ≈Ò ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ Ó≈Â≈ ‹∆ ‘ Ø˜ Úº‚∂ ÂÛ’∂ ¿∞µ·Á∂,
«¬ÙÈ≈È √ØË, ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹ªÁ∂ ¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ
’È ¿∞ÍÃøÂ ÿ ¡≈ ’∂ Ó»Ò-Ó≥Â Á≈ ‹≈Í ’Á∂ ‘Ø¬∂ ÁπºË «Û’Á∂
¡Â∂ ÿ Á≈ √≈≈ ’øÓ-ËøÁ≈ ’Á∂ √ÈÕ
Ì≈¬∆ ¡º¤ «√øÿ ‹∆ ◊π» ÿ Á∂ Ï‘πÂ ÙË≈¨ √ÈÕ ‘ Ø˜ ÷∂Âª
˘ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ◊π» ÿ ‘≈˜∆ Ì ’∂ Î∂ ’øÓ ˘ ‘ºÊ Ò≈™Á∂Õ
‘ √ø◊ªÁ ˘ ’ø◊ Ó≈¬∆1 ÿØ∫ ÔÊ≈-Ù’Â √Á ¡Â∂ ÁπºË ÒÀ ’∂
¡≈Í‰≈ ◊º‚≈ ‹ØÛÁ∂, ‘Ø √ø◊Â ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ◊π»-ÿ Á∆¡ª
‘≈˜∆¡ª ÌÁ∂Õ ’Ê≈ ’∆ÂÈ √πÈ‰ ¿∞ÍøÂ ÿ Ú≈«Í√ ÍÂÁ∂Õ
¡’√ «ÍÂ≈ ‹∆ Á∂ È≈Ò √ø◊Â «Ú⁄ ‹≈‰ Á≈ √Óª ¡≈Í ‹∆ ˘
«ÓÒÁ≈ ‘∆ «‘øÁ≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∆ ˜πÏ≈È∆ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ Ó≈Â≈ ‹∆ ÚºÒØ∫
√≈˘ ı≈√ ‘Á≈«¬Â ‘øπÁ∆ √∆ «’ Â∞Á∂ √Ó∂∫ «Ë¡≈È ÍÀª ÚºÒ º÷‰≈
1. ‘π«Ù¡≈Íπ ÂØ∫ Á√»‘≈ ‹ªÁ∆ √Û’ Â∂ ‘«¡≈‰≈ Â∂ Ì»ø◊≈ Á∂ «Ú⁄’≈ ‹Ø Ì≈¬∆
Óøfi ‹∆ Á≈ ¡√Ê≈È ‘ÀÕ
54
‘À, ÓÂª ’≈„∂-’∆Û∆¡ª ÍÀª ‘∂· ¡≈ ’∂ Ó ‹≈‰ ¡Â∂ «’√∂
‹≈ÈÚ Á≈ ¡≈Ò∑‰≈ È‘ƒ Ò≈‘π‰≈, ‹≈ÈÚª Á∂ ¡ª‚∂ È‘ƒ ÌøÈ‰∂Õ «’√∂
Á∆ ⁄∆˜ È‘ƒ ⁄πº’‰∆ Â∂ È≈ ‘∆ «’√∂ È≈Ò ÒÛÈ≈-fi◊ÛÈ≈ ‘ÀÕ Ù≈Ó
˘ √Ω‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂, «ÍÂ≈ ‹∆ ’Ø¬∆ È≈ ’Ø¬∆ Ë≈«Ó’ √≈÷∆ √≈∂ Ïº«⁄¡ª
˘ «¬’º·∂ ’’∂ ˜» √π‰≈«¬¡≈ ’Á∂ √ÈÕ
«¬√ ÍÃ’≈ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ‹∆ Á∆¡ª ÙπÌ-«√º«÷¡≈Úª È∂ «Í¤Ò∂ ¡«Â
¿∞µÂÓ √ø√’≈ª ˘ ÍÃ◊‡ ‘Ø‰ Ò¬∆ ’≈¯∆ √‘≈«¬Â≈ «ÁºÂ∆Õ Ï⁄ÍÈ «Ú⁄
‘∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆ π⁄∆ √∆ «’ ““ÓÀ∫ √øÂ Ï‰ ‹≈‰≈ ‘À ¡Â∂ ËøÈ √Ã∆ ◊π»
È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù Á≈ Ë≈È∆ Ï‰È≈ ‘ÀÕ”” «ÍÂ≈ ‹∆ Í≈√Ø∫
«ÓÒ∆ ÍÃ∂È≈ Á≈ √Á’≈ Ó»Ò-Ó≥Â Á≈ «ÈøÂ ‹≈Í ’È Á≈ ÔÂÈ
’Á∂Õ Ïº«⁄¡ª ”⁄ ÏÀ·‰ ¡Â∂ ÷∂‚‰ Á∆ π⁄∆ Ú∆ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ï‘πÂ
ÿº‡ √∆Õ «’Â∂-«’Â∂ Ú«˜Ù ’È Ú≈Ò∆ ÷∂‚ «Ú⁄ ¡≈Í ˜» Ù≈ÓÒ
‘Ø ‹ªÁ∂Õ √∆ ÈØ¡≈ ¡Â∂ Â’Û≈ ‘Ø‰ ’≈È ‘Ó∂Ù≈ Á»‹∂ √≈Ê∆¡ª Â∂
‘≈Ú∆ «‘øÁ∂Õ
«Í¤Ò∂∂ Ï∆Â ⁄π’∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ∆ Á∂ √≈ËÈ Á∆ Ï‘πÂ
ÿ≈‡ √∆Õ √’±Ò Ú∆ ‡≈Ú∂∫ ‡≈Ú∂∫ Ù«‘ª «Ú⁄ √È, «‹√ ’≈È ¡≈Í
‹∆ √’±Ò∆ «Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ È≈ ’ √’∂Õ ¿∞√ √Ó∂∫ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
Á≈ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ ‘∆ Ïº«⁄¡ª ˘ ◊πÓπ÷∆ «√÷≈¿∞‰ Á∆ «‚¿±‡∆ ’Á≈ ‘øπÁ≈
√∆Õ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÓÈ Á∆ Â∆Ï «¬º¤≈ √∆ «’ ÓÀ∫ Ú∆ ◊πÓπ÷∆ ¡º÷ «√º÷
’∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ’ª, √Ø ◊π«√º÷ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ Í≈√Ø∫ ¡≈Í ‹∆ È∂
◊πÓπ÷∆ ¡º÷ «√º÷ Ò¬∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È ¡Â∂
Ë≈«Ó’ ◊ÃøÊª ˘ Ú≈⁄‰ ‹Ø◊∆ «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ Ò¬∆Õ
ppp
55
ÇòÁÅÔ
Íπ≈‰∂ ∆Â∆-«Ú≈‹ª ÓπÂ≈«Ï’ ¿∞√ √Ó∂∫ Ï≈Ò-«Ú¡≈‘ ÍÃ⁄ºÒÂ
√∆, √Ø Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «Ú¡≈‘ Ì∆ H √≈Ò Á∆ ¡≈Ô±
«Ú⁄ ¡≈Í‰∂ «˜Ò∑∂ Á∂ «Í≥‚ Èß◊Ò Ï»∂ ‹º‡ª «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ «Ú÷∂
Ï∆Ï∆ «◊¡≈È ’Ω ‹∆ È≈Ò ’ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ’«‘‰≈ √∆ «’
¡√ƒ ÏÊ∂≈ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ ““Ó≈Â≈ ‹∆! Ó∂≈ «⁄ºÂ ◊Ã«‘√Â «Ú⁄
ÍÀ‰ ˘ È‘ƒ ’Á≈, Â∞√ƒ Ó∂≈ «Ú¡≈‘ È≈ ’ØÕ”” Í Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∆
∆fi ¡º◊∂ √≈‚∆ ’Ø¬∆ Í∂Ù È≈ ◊¬∆, Í «¬‘ «Ú¡≈‘ Ì∆ ’Ø¬∆ Í»ÏÒ≈
√ø‹Ø◊ Í»≈ ’È Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘∆ √∆Õ Â’∆ÏÈ «¬’ √≈Ò Á∂ ¡√∂ «Ú⁄
‘∆, ¡‹∂ Ï∆Ï∆ «◊¡≈È ’Ω ÁπÏ≈≈ «Í≥‚ Ëπº◊∂ Ú∆ È‘ƒ ¡≈¬∂ «’ ÍÒ∂◊
Á∆ «ÏÓ≈∆ È≈Ò Ï∆Ï∆ ‹∆ √∆ ¤º‚ ◊¬∂Õ √º√-√‘π∂ È∂ ¤Ø‡∆ ÒÛ’∆
Á≈ «ÙÂ≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ’È Á∆ ◊ºÒ √. ¡º¤ «√øÿ ‹∆ È≈Ò
⁄Ò≈¬∆Õ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «¬√ ◊ºÒ Á≈ ÍÂ≈ Òº◊≈ Âª ¡≈Í ‹∆ È∂
ÏÛ∆ «ÁzÛ∑Â≈ È≈Ò Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ «¬‘ ÙÏÁ ’‘∂ «’ ““Ó≈Â≈ ‹∆! ÓÀ∫ ¿∞µ’≈
‘∆ ◊Ã«‘√Â «Ú⁄ È‘ƒ ÍÀ‰≈Õ ‹∂ Â∞√ƒ Í«‘Òª Úª◊ ‘∆ Ó∂≈ «ÙÂ≈
’ «ÁºÂ≈ Âª ¿∞‘ Ï∆Ï∆ Ú∆ ‹ÒÁ∆ ‘∆ Ó ‹≈Ú∂◊∆Õ √Ø Ó∂∂ «Ú¡≈‘
Á≈ «ı¡≈Ò ¤º‚ Á∂ÚØÕ”” Ï≈Ï≈ ‹∆ Áπ¡≈≈ «ÁzÛ∑Â≈ √«‘Â ’‘∂ «¬‘Èª
ÙÏÁª È∂ Ó≈Â≈ ‹∆ Á∂ «‘Á∂ ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ Â∂ ¿∞‘Èª Ú∆ Ï∆Ï∆
«◊¡≈È ’Ω ‹∆ Á∂ Ó≈«Í¡ª ˘ √≈¯ ‹Ú≈Ï Á∂ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∆
¡≈Ô±, ‹Â-√Â «Ú⁄ ÍÃÍº’ «‘øÁ∂ ‘Ø¬∂, √πÂ ˘ ◊π»-⁄Èª È≈Ò
«ÒÚÒ∆È ’’∂ :
Í «Âz¡ »Í È Í∂÷À È∂Âz®
√≈Ë ’∆ ‡‘Ò √øÂ √ø«◊ ‘∂Â®
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆ Ó: E, Í≥È≈ 274)
˘ ¡≈Í‰≈ ‹∆ÚÈ ¡≈Ë≈ Â∂ ¡≈Ù≈ Ï‰≈ ’∂ «ÏÂ≈¿∞‰≈ ’∆Â∆Õ
ppp
56
À°çÅÃÆ ÃÅèÈ çÆ Ã¿×å Áå¶ Ã¶òÅ
«Íº¤∂ Áº«√¡≈ ‹≈ ⁄πº’≈ ‘À «’ Ï⁄ÍÈ «Ú⁄ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÿ-
Ï≈ «Â¡≈◊ ’∂ √≈Ë» Ï‰È ¡Â∂ ÍÓ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ∆ Á∆ ¡Â∆ Ò◊È √∆Õ
¡≈Í ‹∆ Á∂ Á∂÷«Á¡ª-Á∂÷«Á¡ª ‘∆, «Í≥‚ Á∂ ÁØ «˜ÓƒÁ≈, √≈Ë Ï‰
◊¬∂ Í «¬’ Âª √≈Ò Á∂ ¡≥Á-¡≥Á ‘∆ Ú≈Í√ ÿ ÍÂ ¡≈«¬¡≈Õ ¿∞√
È∂ Âª ¡≈™«Á¡ª ‘∆ √≈Ë» Ú∂√ Ò≈‘ ’∂ ÷∂Â∆ ’È∆ ¡øÌ ’ «ÁºÂ∆
¡Â∂ Á»√≈ ¤∂ ’∞ Ó‘∆È∂ ¡≈Í‰∆ ‘Ú∂Ò∆ «Ú⁄ Ëø»¡ª Ò≈ ’∂ ÒØ’ª ˘
≈÷ ÚˆÀ≈ «ÁøÁ≈ «‘≈ Â∂ ¡ı∆ ¿∞‘ Ú∆ «Ú¡≈‘ ’Ú≈ ’∂ ’øÓ-
’≈ ’È Òº◊ «Í¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ «¬‘Èª ÚºÒ
Ú∂÷ ’∂ ÓÈ «Ú⁄ √≈Ë»¡ª ÍÃÂ∆ Ú∆ «◊Ò≈È∆1 ÍÀÁ≈ ‘Ø ◊¬∆ «’ ‹∂ √≈Ò
ÁØ √≈Ò ˘ ÓØ‘-Úº√ ‘Ø ’∂ ÓπÛ ÿ ‘∆ ¡≈¿∞‰≈ ‘À Âª ÿ ¤º‚‰≈
«’√ Ú≈√Â∂ ‘À? «Î Âª ÿ «Ú⁄ ‘∆ ’øÓ-’≈ ’Á∂ ÍÓ∂Ù Á∆
Ô≈Á «‘Á∂ ”⁄ Ú√≈¿∞‰∆ ÂÊ≈ È≈Ó ‹Í‰≈ ÔØ◊ ‘ÀÕ
¡≥Á ‹Ø ÍÃ∂Ó-’√’ √∆, ¿∞√ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ ¡≈ÂÓ≈, √∂Ë
⁄≈‘øπÁ∆ √∆Õ «¬Ò≈’∂ ”⁄ «‹ºÊ∂ «’Â∂ Ì∆ «’√∂ √≈Ë» Á∆ √Ø¡ «ÓÒÁ∆, ¡≈Í
‹∆ ÁÙÈª ˘ ‹ªÁ∂ ¡Â∂ Í÷ Á∆ «È◊≈‘ È≈Ò ¿∞√ Á∆ «Èº‹∆ ‹∆ÚÈ∆
˘ Í÷Á∂Õ «¬‘Èª ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ¡≈Í‰∂ ‘∆ «Í≥‚ Ëπº◊∂
’Òª «Ú⁄ «¬’ ¿∞Á≈√∆ √≈Ë», «‹√ Á≈ È≈Ó √øÂØ÷ Á≈√ √∆, «Í≥‚ ÂØ∫
Ï≈‘ «¬’ Â’∆¬∂ Â∂ ¤ºÍÛ «’È≈∂ ¡≈ «‡«’¡≈ Í Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ ˘
«ÓÒ‰ È‘ƒ ◊¬∂Õ ºÏ Á∆ È∂Â Ï≈Ù ‘Ø‰ Òº◊ Í¬∆ Í ¿∞‘ √øÂØ÷∆
√≈Ë» ¡≈Í‰∂ È≈Ó ¿∞µÍ Í»≈ ¿∞µÂ«¡≈Õ Ï≈Ù «Ú⁄ Ì∆ ¿∞‘ ¿∞µÊ∂ ‘∆
ÏÀ·≈ «‘≈ ¡Â∂ È≈ ‘∆ «Í≥‚ «Ú⁄ Ó≥◊‰ «◊¡≈Õ «ÂøÈ «ÁÈ Ò◊≈Â≈
Óƒ‘ ÍÀ∫Á≈ «‘≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘ Ø˜ √Ú∂∂-Ù≈Ó Á»Ø∫ ¿∞√ ˘ Âº’Á∂ «’
Ù≈«¬Á √≈Ë» ⁄Ò≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂◊≈ Í ¿∞√Á∆ «ÁzÛ∑Â≈ ¡Â∂ √øÂØ÷ È∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ Â∂ ¡√ Í≈«¬¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÿØ∫ √πº’∆¡ª Òº’Ûª
«√ Â∂ ⁄πº’∆¡ª ¡Â∂ ¶◊-Í≈‰∆ ÒÀ ’∂ √≈Ë» √øÂØ÷ Á≈√ Á∂ ⁄Èª ”⁄
1. È¯Â
57
‘≈˜ ‘Ø¬∂Õ Ëø»¡ª Ï≈Ò «ÁºÂ≈ ¡Â∂ √≈Ë» ˘ ¶◊ ¤’≈ ’∂ ÓÈ ◊Á
◊Á ‘Ø «◊¡≈Õ ÓÈ «Ú⁄ √≈Ë»¡ª ÍÃÂ∆ ‹Ø È¯Â Ï‰ ⁄π’∆ √∆, ¿∞‘
√øÂØ÷ Á≈√ Á∂ √øÂØ÷ È∂ Á» ’ «ÁºÂ∆Õ ‘π‰ ‘ Ø˜ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «ÈÔÓ
Ï‰ «◊¡≈ «’ «ÁÈ-≈Â Ëø»¬∂ ˘ ⁄ÒÁ≈ º÷‰ Ò¬∆ ÿØ∫ Òº’Ûª ÒÀ
‹≈‰∆¡ª ¡Â∂ √Ú∂∂-Ù≈Ó ¶◊ Íπº‹Á≈ ’È≈Õ «¬ºÊ∂ ‘∆ Ïº√ È‘ƒ,
Â’∆¬∂ Â∂ Í≈‰∆ Á≈ ’Ø¬∆ ÍÃÏøË È‘ƒ √∆ó«‹øÈ≈ Ú∆ ‹Ò Ó‘≈ÂÓ≈ È∂
’«‘‰≈, «Í≥‚Ø∫ Ï≈Ò‡∆¡ª È≈Ò ¿∞µÊ∂ ‹Ó∑ª ’È≈Õ ’∞fi Á∂ ’ØÒ ÏÀ· ’∂
√ø◊Â ’È∆ Â∂ Ï≈’∆ √Óª ÿ «ÍÂ≈ ‹∆ È≈Ò ’øÓ-’≈ ”⁄ ‘ºÊ
Ú‡≈¿∞‰≈Õ ÷∂Âª «Ú⁄ Ú∆ «ÍÂ≈ ‹∆ È≈Ò ‘Ò-Ú≈‘∆ Á≈ ’øÓ Ï≈’∆
Ì≈Úª È≈ÒØ∫ ¡º◊∂ ‘Ø ’∂ ’Á∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ Ï≈Ï≈ È≈ÓÁ∂Ú ‹∆ Á∂ ’ÊÈ
¡È∞√≈ó
‘≈Ê Í≈¿∞ ’« ’≈Óπ √Ìπ ⁄∆Â∞ «Èø‹È È≈«Ò®
(Í≥È≈ 1376)
Á∂ Í»«È¡ª Â∂ ⁄ºÒ ’∂ √ø√≈«’ «’Â Ú∆ ’Á∂ ¡Â∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ ÚºÒØ∫
‹∆Ú «˜øÓ∂ Ò≈¬∆ «‚¿±‡∆ «Ú⁄ Ú∆ Â≈ ¯’ È≈ ÍÀ‰ «ÁøÁ∂Õ
√≈Ë» √øÂØ÷ Á≈√ Á∆ ’∂ÚÒ √≈Ë» ‹≈‰ ’∂ √∂Ú≈ ’Á∂Õ «¬‘Èª Á∆
√ø◊Â È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞Á≈√∆ ÓºÂ Á∂ √ø√’≈ ◊Ã«‘‰ È‘ƒ ’∆Â∂Õ
¡≈Í ‹∆ ◊πÓ«Â Á∂ Í»È Ë≈È∆ ¡Â∂ «ÁzÛ-«ÚÙÚ≈√∆ ‘∂Õ √≈≈ «ÁÈ
Ó»Ò-Ó≥Â ¡Â∂ ◊πÓ≥Âz Á≈ ¡«Ì¡≈√ ’Á∂ «‘øÁ∂Õ Ì≈Ú∂∫ ’∞fi √≈Òª
Á∆ √∂Ú≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á √≈Ë» √øÂØ÷ Á≈√ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆
«’ ⁄≈Ò∆ «ÁÈ Ó∂∆ ÚºÒØ∫ Áº√∆ «ÚË∆ ¡È∞√≈ ‹≈Í ’Ø; ‘È±Ó≈È, ÌÀØ∫
Â∂ ‘Ø Á∂ÚÂ∂ Â∞‘≈‚∂ Úº√ «Ú⁄ ‘Ø ‹≈‰◊∂ ¡Â∂ Â∞‘≈‚∂ ‘π’Ó ¡È∞√≈
√≈∂ ’øÓ ’È◊∂, Â∞‘≈˘ Ú≈’-«√ºË∆ Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ ÍøÂ± Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ «¬‘ ¡≈÷ ’∂ Èª‘ ’ «ÁºÂ∆ «’ ““ÓÀ˘ Âª ÍÓ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ∆ Á∆
Ò≈Ò√≈ («¬º¤≈) ‘ÀÕ ÓÀ∫ «ºË∆¡ª-«√ºË∆¡ª Ú≈Ò∂ √Â∂ È‘ƒ ÍÀ‰≈ ⁄≈‘øπÁ≈,
«’™«’ «¬‘ Âª ÍÓ∂Ù ÂØ∫ Í∂ ÒÀ ‹≈‰ Ú≈Ò∆¡ª ‘ÈÕ”” «‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú
√«Â◊π» ¡ÓÁ≈√ ‹∆ Á≈ ÎπÓ≈È ‘À :
««Ë «√«Ë √Ìπ ÓØ‘π ‘À È≈Óπ È Ú√À Ó«È ¡≈«¬®
(Ó: 3, Í≥È≈, 593)
ÂÊ≈: ««Ë «√«Ë ¡Ú≈ √≈Á® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
ppp
58
ÃÅèÈ Ã¿å¯Ö çÅÃ å¯º ÇéðÅÃåÅ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ò◊≈Â≈ «ÏÈª ’Ø¬∆ È≈◊≈ Í≈¬∂ Â∂ Í»∂ «◊¡≈ª
√≈Ò «¬‘Èª √øÂª Á∆ √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ «¬’ «ÁÈ ÷∂Âª «Ú⁄ ’øÓ ’«Á¡ª,
¡≈Í ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬’ «ı¡≈Ò Â∆Ï1 ÍÃÙÈ Á∂ »Í «Ú⁄ √≈‘Ó‰∂
¡≈«¬¡≈ «’ ÓÀ∫ ’∆ ‘ª? ’øÓ ¤º‚ ’∂, ÏÀ· ’∂ √Ø«⁄¡≈ «’ ÓÀ∫ √∆ Âª
‘À È‘ƒÕ Ó∂∂ ¡≥Á ’Ø¬∆ ‘Ø ⁄∂ÂÈ-√ºÂ≈ ‘À ‹Ø Ó∂∂ √∆ ˘ Ú∆ ⁄Ò≈
‘∆ ‘ÀÕ «Î ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ Îπ∆ «’ ⁄ÒØ √øÂª ˘ Íπº¤Á∂ ‘ªÕ ¡≈Í
‹∆ ’øÓ ¡Ë»≈ ¤º‚ ’∂ √øÂª Í≈√ Íπº‹∂, ÈÓ√’≈ ’ ’∂ √øÂª ¡º◊∂
¡≈Í‰∂ ¡≥ÁØ∫ ¿∞ÂÍ≥È ‘Ø«¬¡≈ √Ú≈Ò º«÷¡≈, «’ «¥Í≈ ’’∂ Áº√Ø ÓÀ∫
’∆ ‘ª? ’∞º¤ Á∂ ⁄πºÍ «‘‰ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ √øÂª È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ ““‘È≈Ó
«√øÿ! ‹∂ «¬‘ ◊ºÒ Íπº¤‰∆ ‘À Âª «√ «Ú⁄ √π¡≈‘ Í≈ ’∂ √≈‚≈ ⁄∂Ò≈
Ï‰Õ”” ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÓÈ ˘ ¡«Â¡≥Â ·∂√ Íπº‹∆ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈
¡≈«¬¡≈ «’ «¬‘ ÓÀ˘ «√º÷ √ÓfiÁ∂ ‘È Â∂ ÓÀ∫ ‘ª Ú∆ «√º÷Õ ÓÀ∫ Âª
«¬‘Èª ˘ ¡Á…ÀÂ2 √≈Ë» ‹≈‰ ’∂ √∂Ú≈ ’Á≈ «‘≈ ‘ªÕ «¬È∑ª Á∂ ÓÈ
«Ú⁄ «√º÷ ¡Â∂ ¿∞Á≈√∆ Á≈ «ÚÂ’≈ ‘ÀÕ ¿∞√∂ Ú’Â ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈ «’
ÓÀ∫ Âª ¡≈Í ‹∆ ˘ √Ó«ÁzÙ‡∆ Ú≈Ò∂ √≈Ë» ‹≈‰ ’∂ √∂Ú≈ ’Á≈ ‘ªÕ ‹∂’
Â∞√ƒ «√ «Ú⁄ √π¡≈‘ Í≈¬∂ Â∂ ⁄∂Ò≈ Ï‰∂ ÂØ∫ «ÏÈª, ÓÀ˘ «¬‘ ◊ºÒ È‘ƒ
Áº√‰∆ Âª ÓÀ∫ «√º÷ ‘ª ¡Â∂ «√ «Ú⁄ √Ú≈‘ Í≈¿∞‰ ˘ Â∂ «’√∂ Á≈
⁄∂Ò≈ Ï‰È ˘ «Â¡≈ È‘ƒÕ √Ø ⁄ø◊≈ «¬‘ ‘∆ ‘À «’ ¡◊Ø∫ ÂØ∫ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂
Í≈√Ø∫ ’Ø¬∆ Ú∆ ◊ºÒ È‘ƒ Íπº¤ª◊≈Õ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈Ë» √øÂØ÷
Á≈√ ‹∆ ¿∞Â∂ ‹Ø ÍÃÓ≈Ê ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ √Â≈ Íπº¤‰ Ò¬∆ ‡∂’ º÷∆ ‘Ø¬∆
√∆, ¿∞√ ¡≈√ Á∂ Ú∆ «’ø◊∂ ‡π‡ ◊¬∂Õ ‘π‰ Âª,
È≈È’ ‡∂’ Ì¬∆ ’Â∂ ’∆ ‘Ø ¡≈√ «Ï‚≈‰∆ Ò≈‘∆®
(◊»‹∆ Ó: 5, Í≥È≈ 499-500)
’∂ÚÒ ’Â∂ Á∆ ¡≈√ ‘∆ Ï≈’∆ «‘ ◊¬∆Õ
ppp
1. Â∂˜, ’≈‘Ò≈ 2. Á»¬∆, ÁÚÀÂ ÂØ∫ «‘Â (√≈∆ ÒØ’≈¬∆ È±ø «¬’ ‹≈È‰ Ú≈Ò≈
59
ÇÃ¼Ö Ã¿å» êÅÃ¯º êÌîÅðæ çÆ ê¹¼Û
¿∞Á≈√∆ √≈Ë» ÚºÒØ∫ «È≈√Â≈ «ÓÒ‰ Â∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÍÃÓ≈Ê Á∆
ÍÃ≈ÍÂ∆ Ú≈√Â∂ «√º÷ √≈Ë»¡ª Á∆ ‡ØÒ-Ì≈Ò ¡øÌ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬‘ ⁄≈‘øπÁ∂
√È «’ ’Ø¬∆ √≈Ë»-Ó‘≈ÂÓ≈ ¡À√≈ «ÓÒ∂ «‹√ È∂ ¡≈Í ÍÃÌ»-Ó≈Ò’ Á≈
Ú√Ò1 ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈ ‘ØÚ∂ Â∂ Áº√∂ «’ «¬√ Ó≈◊ Â∂ ⁄Ò ’∂ ÓÀ˘
¡≈Â«Ó’-√π÷ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø¬∆ ‘À, Â∞√ƒ Ú∆ «¬‘ √≈ËÈ ’ ’∂ Ú∂÷Ø,
√«Â◊π» ‹∆ Ó∂‘ ’È◊∂Õ Í «¬√ Í≈√∂ Ú∆ √¯ÒÂ≈ È≈ «ÓÒ∆ ⁄ø»«’
‘ √≈Ë»-Ó‘≈ÂÓ≈ «¬‘ ‘∆ ’«‘øÁ∂ √È «’ ¿∞ÍÁ∂Ù Âª Â∞‘≈˘ √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ‘∆ Á∂Úª◊∂ Í ◊π»-⁄∂Ò∂ Á≈ «ÙÂ≈ √≈‚∂
È≈Ò º÷‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ ’¬∆ Ó‘≈ÂÓ≈Úª È≈Ò ’¬∆ ’¬∆ «ÁÈ «¬√ «ÚÙ∂
Â∂ ¿∞µÂ-ÍÃÙÈ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ ¡È∞√≈ «Ú⁄≈ª Ú∆ ‘Ø¬∆¡ª Í
Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á∆ ¡≈ÚºÙ’Â≈ Â∂ ¿∞‘ ¡Û∂ ‘∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄
√∆, «’ ‹∂ √Ó∂∫ ¡È∞√≈ Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á≈ √∆ «ÏÈ√ «◊¡≈ ÂÁ «Î
‘Ø Á∂‘Ë≈∆ Á∆ ÂÒ≈Ù ’È∆ ÍÚ∂◊∆Õ ‹Á √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ
«√øÿ ‹∆ √≈˘ √≈«‘Ï √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÒÛ Ò≈ ◊¬∂ ‘È
Â∂ ‘π’Ó ’ ◊¬∂ ‘È «’ Â∞‘≈‚≈ ““ÙÏÁ-◊π»”” ‘À, «¬√ ÂØ∫ «ÏÈª ‘Ø
«’√∂ Á∆ ˙‡ È‘ƒ ÒÀ‰∆ ¡Â∂ ‘ ◊π«√º÷ ¡Á≈√ «Íº¤Ø∫ «¬‘ √Âª
‹Ø «◊¡≈È∆ «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ È∂ Í≥Ê ÍÃ’≈Ù «Ú⁄ ÁØ‘∂ Á∂ »Í «Ú⁄
¡≥«’Â ’∆Â∆¡ª ‘È ‘ ◊π«√º÷ ÏÛ∂ «Í¡≈ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ÍÛ∑Á≈
‘À, «’
¡≈«◊¡≈ Ì¬∆ ¡’≈Ò ’∆ ÂÏÀ ⁄Ò≈ÔØ Í≥Ê®
√Ï «√÷È ’Ø ‘π’Ó ‘À ◊π» Ó≈ÈÔØ ◊ÃøÊ®
◊π» ◊ÃøÊ ’Ø Ó≈ÈÔØ ÍÃ◊‡ ◊πª ’∆ Á∂‘®
‹Ø ÍÃÌ ’Ø «ÓÒÏØ ⁄‘À ÷Ø‹ ÙÏÁ ÓÀ∫ Ò∂‘®
√Ì ◊π» ÍÃ◊‡ Ì¬∂ Í»È ‘« ¡ÚÂ≈®
‹◊Ó◊ ‹Ø«Â «Ï≈‹‘∆ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ Ófi≈®
1. «ÓÒ≈Í
60
‹Ø Á√ÔØ ⁄«‘ ◊π» ’Ø √Ø Á√À ◊π» ◊ÃøÊ®
ÍÛÀ √πÈÀ √…≈Ê Ò‘À ÍÃÓ≈Ê ’Ø Í≥Ê®
(Í≥Ê ÍÃ’≈Ù, «◊: «◊¡≈È «√øÿ, Ì≈Ù≈ «ÚÌ≈◊, Í≥È≈ 353)
√Ø «¬‘ ‘π’Ó √≈‚∂ Ú≈√Â∂ ‘∆ ‘À, «¬√ ˘ ‹∂’ ¡√ª È‘ƒ Ó≥È‰≈
Âª ‘Ø «’√ È∂ Ó≥È‰≈ ‘À? ⁄ΩÊ∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï, ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ◊πÂ≈-◊ºÁ∆ «ÓÒ‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ‘∆ È‡ ≈◊ «Ú⁄
‘π’Ó ’ ◊¬∂ ‘È «’ :
Ï≈‰∆ ◊π» ◊π» ‘À Ï≈‰∆ «Ú«⁄ Ï≈‰∆ ¡≥«ÓÃÂ∞ √≈∂®
◊ππ Ï≈‰∆ ’‘À √∂Ú’∞ ‹È∞ Ó≈ÈÀ ÍÂ«÷ ◊π» «È√Â≈∂®
(È‡ Ó: 4, Í≥È≈ 982)
¡Â∂
√ÏÁπ ◊π Í∆≈ ◊«‘ ◊øÌ∆≈ «ÏÈ∞ √ÏÁÀ ‹◊π Ï¿∞≈Èß®1
(√Ø«· Ó: 1, Í≥È≈ 635)
¡Â∂
√«Â◊π Ï⁄È Ï⁄È ‘À √«Â◊π Í≈Ëπ2 Óπ’«Â ‹È≈ÚÀ◊Ø®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1309)
¡Â∂
√ÏÁπ ◊π» √π«Â Ëπ«È ⁄∂Ò≈® (Ó: 1, Í≥È≈ 943)
¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ◊π» »Í ‘Ø‰ √øÏøË∆ ‘Ø Ï∂¡≥Â ÎπÓ≈È √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄ Á‹ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Âª ““◊π«√÷≈ «¬’Ø «Í¡≈
◊π «ÓÂ≈ ÍπÂ≈ Ì≈¬∆¡≈®” Á∂ Ë≈È∆ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ ˘ ◊π»-⁄∂Ò∂ Ú≈Ò∆
◊ºÒ «ÏÒ’∞Ò È‘ƒ Ì≈™Á∆ √∆Õ √Ø «√º÷ √≈Ë»¡ª Á∆ √ø◊Â ’’∂ Ì∆
«È≈√Â≈ ‘∆ ÍºÒ∂ Í¬∆Õ «¬‘Èª «È≈ÙÂ≈Úª ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ’∂ÚÒ ‘π‰ «¬’Ø-
«¬’ ¡≈√ √∆, «¬’Ø-«¬’ ‡∂’ √∆, «’ :
Ë ‹∆¡∂ «¬’ ‡∂’ Â» Ò≈«‘ «Ï‚≈È∆ ¡≈√®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 257)
ÂÊ≈
Ó∂∂ ÓÈ ¡≈√ ’« ‘« ÍÃ∆ÂÓ ¡ÍπÈ∂ ’∆
‹Ø Â∞fiπ Â≈À Â∂≈ ’∞‡øÏπ √Ìπ ¤‚≈¬∆®2®
(◊Ø∫‚ Ó: 4, Í≥È≈ 859)
ppp
1. ÙπÁ≈¬∆ 2. √Â≈
61
ÃÇå×¹ðÈ ÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ çÆ
ôðé ÁÅÀ°äÅ
‹Á √≈∂ Í≈«√¡ª ÂØ∫ «È≈√Â≈ ‘∆ ‘Ø¬∆ ÂÁ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ÓÈ
¡Â∆ ÚÀ≈◊ «Ú⁄ ‘Ø «◊¡≈Õ ÁØ-«ÂøÈ «ÁÈ «¬√∂ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ¶ÿ ◊¬∂Õ
¡≈ı «¬’ «ÁÈ «Í≥‚ Á∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «Ú⁄ ◊¬∂Õ √«Â◊π» √Ã∆
◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ÍÃ’≈Ù √ÈÕ ¡«Â ÚÀ≈◊ «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆ó
‹À√∆ «’ ⁄ΩÊ∂ ◊πÁ∂Ú √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ È∂ Á∂Ú◊øË≈∆ ≈◊
«Ú⁄ ¯πÓ≈È ’∆Â∆ ‘À :
¡Ï ‘Ó ⁄Ò∆ ·≈’∞ Í«‘ ‘≈«®
‹Ï ‘Ó √«‰ ÍÃÌ» ’∆ ¡≈¬∆ ≈÷π ÍÃÌ» Ì≈ÚÀ Ó≈«®1® ‘≈¿∞®
ÒØ’È ’∆ ⁄Â∞≈¬∆ ¿∞ÍÓ≈ Â∂ ÏÀ√øÂ« ‹≈«®
’Ø¬∆ ÌÒ≈ ’‘¿∞ Ì≈ÚÀ Ïπ≈ ’‘¿∞ ‘Ó ÂÈ∞ Á∆˙ ‘À „≈«1®
‹Ø ¡≈ÚÂ √«‰ ·≈’∞ ÍÃÌπ Â∞Ó∆ «Â√π ≈÷‘π «’Í≈ Ë≈«®1®
‹È È≈È’ √«‰ Â∞Ó≈∆ ‘« ‹∆¿∞ ≈÷‘π Ò≈‹ Óπ≈«2®2®5®
(Á∂Ú◊øË≈∆ Ó: 4, Í≥È≈ 527-528)
ÂÊ≈
¡Ú ˙‡ ÓÀ √◊Ò∆ Á∂÷∆ «¬’ Â∂∆ ˙‡ ‘≈¬∆¡À®
(√Ø«· Ó: 5, Í≥È≈ 624-625)
‘∂ √«Â◊π» ‹∆! ‘π‰ ÓÀ∫ √≈∂ ¡≈√∂ ¤º‚ ’∂ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ÙÈ
◊Ã«‘‰ ’∆Â∆ ‘ÀÕ Ó∂∂ Â∂ «’Í≈ ’Ø, ¡≈Í‰∂ √»Í «Ú⁄ ¡Ì∂ÁÂ≈
Ïı«ÙÙ ’Ø ‹∆Õ ‘π‰ ÓÀ∫ ¡≈Í ‹∆ Á≈ Á ¤º‚ ’∂ ‘Ø «’√∂ ¡º◊∂ ‘ºÊ
È‘ƒ ¡º‚ª◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ ÍÂ≈ È‘ƒ «’øÈ≈ ’∞ √Óª «’√∂
ÚÀ≈◊ Â∂ ÍÃ∂Ó «Ú⁄ ÓÀ∫ √«Â◊πª Á∂ ⁄Èª ”⁄ ‹ØÁÛ∆3 ’Á≈ «‘≈Õ
«¬√∂ ¡Á≈√ Á∂ ÁΩ≈È «¬’ ¡Ú≈˜ √π‰≈¬∆ «ÁºÂ∆, «‹√ Á∂ ÏØÒ √È,
1. Ì∂‡ ’ «ÁºÂ≈
2. Óπ≈∆ (Ú≈«‘◊π»)
3. ¡Á≈√
62
““‘È≈Ó «√øÿ! ¡≥«ÓÃÂ ¤’, ◊π» Ú≈Ò≈ Ï‰, Î∂ ÂÀ˘ «¬‘ ¡Ú√Ê≈
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆, ¿∞Á≈√ È≈ ‘ØÕ”” Ï√ «Î ’∆ √∆, ◊π»-«ÓÒ≈Í Á∆
ÂÛÎ Ú≈Ò∂ ‹∆ÚÈ ˘ √∂Ë «ÓÒ ◊¬∆Õ ’∞fi ‘∆ «ÁÈª Ï≈¡Á ¡≈Í ‹∆
ÂıÂ √Ã∆ ’∂√◊Û∑ √≈«‘Ï (¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï) Íπº‹ ◊¬∂ Â∂ ÷≥‚∂ Ï≈‡∂ Á≈
¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’ ’∂ “◊π«√÷ Ó∆Â∞ ⁄Ò‘π ◊π ⁄≈Ò∆” «‘Â Á∂ Ë≈È∆
Ï‰ ◊¬∂Õ
‘π‰ ÓÈ «Ú⁄ ‘ Ú∂Ò∂ ÍÃÌ» «ÓÒ≈Í Ò¬∆ Âªÿ Â∂ ¿∞ÂÙ≈‘
Ï«‰¡≈ «‘øÁ≈Õ ¡≈Í ‹∆ ÂÛ’∂ ¿∞µ·, «¬ÙÈ≈È √ØË ’∂ «ÈºÂÈ∂Ó ’Á∂,
¿∞ÍÃøÂ √ø√≈«’ «˜øÓ∂Ú≈∆ ‹Ø Ì≈Úª ÚºÒØ∫ Ò◊≈¬∆ ‹ªÁ∆, ¿∞‘ Í»∆
’Á∂ «’™«’ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ¿∞Ó ¡‹∂ A@ ’∞ √≈Ò Á∂ ’∆Ï ‘∆ √∆
«’ ¡≈Í ‹∆ Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ ÍÃÌ» ˘ «Í¡≈∂ ‘Ø ◊¬∂ √ÈÕ ’øÓ-’≈ ’Á∂
Ì∆ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í È≈ «Ú√≈Á∂Õ ‹∂ «’Â∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∂ ‹≈Í ÚºÒØ∫
«„ºÒ ÍÀ ‹ªÁ∆ Âª ◊πÓ≥Âz Á≈ ÍºÒ≈ ÎÛ ÒÀ∫Á∂Õ Ï√ ““Á«Ó Á«Ó √Á≈
√Ó≈ÒÁ≈ ÁøÓπ È «ÏÊ≈ ‹≈«¬®””, «¬’ºÒ∂-«¬’ºÒ∂ √Ú≈√ ˘ È≈Ó-
«√ÓÈ Ï≈‰∆ Á…≈≈ √¯Ò ’È Á≈ ÔÂÈ ’Á∂Õ ‘ √Ó∂∫ ¡≈Í‰∂
Ó≈Ò’ ˘ «ÓÒ‰ Á∆ Âªÿ «Ú⁄ «Ï‘Ø∫-’∞º·∆ «ÚÔØ◊‰ Úª◊ √Óª
ÏÂ∆Â ’Á∂Õ ÍÃÌ» «Ú¤ØÛ∂ Á∆ Í∆Û≈ ˘ «‘Á∂ «Ú⁄ ÈºÍ ’∂ ‘ √Ó∂∫
¡Á≈√ ’«¡≈ ’Á∂ «’, ‘∂ Ó≈Ò’,
‘∆ ‹∆¿∞ Â∞Ëπ ÈØ √Á≈ √≈Ò≈‘∆ «Í¡≈∂
«‹⁄π ÿ‡ ¡≥Â« ‘À √≈√≈®
«¬’∞ Í´ «÷È∞ «Ú√«‘ Âø» √π¡≈Ó∆
‹≈‰¿∞ Ï√ Í⁄≈√≈®
(√Ø«· Ó: 3, Í≥È≈ 601)
‘π‰ Âª ◊πÁ∂Ú ‹∆, ¡≈Í Á∂ «Ú¤ØÛ∂ Á∆ Í∆Û≈ ‹øÏ»ª Á∂ Â√∆Ò∂ fiºÒ‰
ÂØ∫ Ú∆ ¡Ω÷∆ ‘ÀÕ «Ó‘ Á∂ √≈¬ƒ, ‹∂ ÓÀ˘ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «ÓÒ≈Í ‘Ø ‹≈Ú∂
Âª √º⁄-Óπº⁄ «¬‘ √≈∂ Áπ÷ √πº÷ª «Ú⁄ ÍÂ ¡≈¿∞‰◊∂Õ √Ø Á≈Â≈ ‹∆
«’Í≈ ’ØÕ ¡≈Í ‹∆ «¬√ Ì≈Ú Â∂ ¡≈√ «Ú⁄ √Óª ÏÂ∆Â ’Á∂Õ
«Ú¤Ø‘∂1 ‹øÏ»2 ÷Ú∂ È Úøfl«È3 ◊≈÷Û∂4
‹∂ √Ø Ë‰∆ «Ó¶«È È≈È’ √π÷ √øÏ»‘ √⁄π®
(Ó: 5, Í≥È≈ 520)
ppp
1. «Ú¤ØÛ∂ Á∂ 2. Ó≈√ ÈØ⁄‰ Ú≈Ò≈ ÒØ‘∂ Á≈ «⁄Ó‡≈ 3. √‘≈∂ È‘ƒ ‹ªÁ∂ 4. ¡Ω÷∂
63
ìÅìÅ ÜÆ çÅ ÁÅêä¶ îé À°µêð òÃÆÕÅð1
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ ‘øπÁ∂ √È «’ ‹ÁØ∫ ¡≈Í ¿∞Á≈√∆ √≈Ë» Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂
√È ÂÁ ¿∞‘Èª È∂ √πÂ∂-«√ºË Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ‹ÁØ∫ ÓÈ∞º÷ ‹Ú≈È∆ «Ú⁄
ÍÀ Ë∂ Âª ¿∞√˘ ¡≈Í‰∆ «È◊∑≈ È∆Úƒ ’ ÒÀ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ‹Ø
¡≈Í‰∆ «ÁzÙ‡∆ ˘ È∆Úª È‘ƒ ’Á≈, «’√∂ È≈ «’√∂ √Ó∂∫ ËØ÷≈ ÷≈ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ √øÂª Á∂ «¬‘ Ï⁄È ÓÈ «Ú⁄ ÿ ’ ◊¬∂Õ ‹ÁØ∫ ¡≈Í Ú≈Í√ ÿ
‹≈ ‘∂ √È ÂÁ √≈‘Ó‰∂ ◊Ò∆ Á∂ ÓØÛ ÂØ∫ «¬’ Ï∆Ï∆ ¡≈ ‘∆ √∆, ¿∞√È∂
¡≈Í ‹∆ ÚºÒ Âº’ ’∂ ÿ≥π„ ’º„ «Ò¡≈Õ ¡≈Í È∂ ÓÈ «Ú⁄ √Ø«⁄¡≈ «’
ÓÀ∫ ‘π‰ Úº‚≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘ª «’™«’ «¬√È∂ ÓÀ˘ Úº‚≈ ‹≈‰ ’∂ ‘∆ ÍÛÁ≈
’∆Â≈ ‘Àó√Ø √º⁄Óπ⁄ ‘∆ ÓÀ˘ ¡≈Í‰∆ «È◊≈‘ È∆Úƒ º÷‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
¡◊Ò∂ «ÁÈ ‹ÁØ∫ ÓÀ∫ ÷∂Âª ÚºÒ «’√∂ ’øÓ ˘ «◊¡≈ Âª √≈‚∂ «Í≥‚
Á∂ «¬’ Ï˜π◊ ‹Ø ÏÛ∂ ÌÒ∂ ÍπÙ √È, ¿∞‘Èª È∂ ÓÀ˘ ¡Ú≈˜ Ó≈∆Õ
’ØÒ √ºÁ ’∂ ’«‘‰ Òº◊∂, ““‘È≈Ó «√øÿ! ÓÀ∫ ÂÀ˘ «¬’ «√º«÷¡≈ Á∆ ◊ºÒ
’«‘‰∆ ‘À, ◊πº√≈ È≈ ’ƒÕ”” ÓÀ∫ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò «’‘≈, ““Ï≈Í» ‹∆!
‹∆ √Á’∂ ’‘Ø, Â∞√ƒ Ó∂∂ ÌÒ∂ Á∆ ◊ºÒ ‘∆ ’‘Ø◊∂Õ”” Ï˜π◊ª È∂ «’‘≈
«’ ““‹π¡≈È∆ «¬’ ‘Û∑ Á∆ Â∑ª ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «‹√ Â∑ª ‘Û∑ Á∂ Í≈‰∆ «Ú⁄
‹∂ «¬’ Ú≈ ÓÈ∞º÷ Á∂ ÍÀ ⁄º’ ‘Ø ‹≈‰, ÓπÛ «’Â∂ Ì≈◊ª È≈Ò ‘∆
Ï⁄≈¿∞ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ Â∞√ƒ ‹Ú≈È∆ Á∆ ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ Ï‘πÂ Ë≈«Ó’ π⁄∆¡ª
Ú≈Ò∂ ‘Ø, ⁄ø◊∆ Â∑ª «÷¡≈Ò º÷‰≈, «’√∂ ÚºÒ ¿∞µ⁄∆ ¡Â∂ Ó≥Á «È◊≈‘
È≈Ò È‘ƒ Ú∂÷‰≈, Ïº√ «¬‘ ‘∆ «Ú’≈ª ÂØ∫ Ï⁄‰ Á≈ √≈ËÈ ‘ÀÕ””
Ï˜π◊ª Á∆ «¬√ ◊ºÒ È∂ √ØÈ∂ ¿∞µÍ √π‘≈◊∂ Á≈ ’øÓ ’∆Â≈Õ ÓÈ «Ú⁄
¡À√∆ «ÁzÛ∑Â≈ Ï‰∆ «’ ¡≈Í ‹∆ Â’∆ÏÈ CD √≈Ò ÿ «Ú⁄ Ú∆ ‘∂
Â∂ È◊ «Ú⁄ Ú∆, «’√∂ Ï∆Ï∆ ÚºÒ ¿∞⁄∆ ¡Â∂ Ó≥Á «È◊≈‘ È≈Ò È‘ƒ
Ú∂«÷¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ ‘Ó∂Ù≈ ÿ ¡Â∂ Ï≈‘ È∆Úƒ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò ‘∆
«Ú⁄Á∂, «‹√ √Á’≈ ¡≈Í ‹∆ Á∆ «ÏÂ∆ «Ú⁄ ’Á∂ Ú∆ Ó≥Á Ú≈ÙÈ≈
¿∞ÂÍ≥È ‘∆ È‘ƒ ‘Ø¬∆Õ «√Ú≈¬∂ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ ‹∆ Á∂, ‘Ø «’√∂ Ï∆Ï∆
1. ÓÈ È±ø ¡≈Í‰∂ Ú√ (’≈Ï») ’È≈
64
È≈Ò ’Ø¬∆ «ÚÙ∂Ù ◊ºÒ-Ï≈Â È≈ ’Á∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ È≈ÓÁ∂Ú ‹∆
Á∂ ’‘∂ Ú≈’ √ÎÒ ’∆Â∂ «’ :
ÍËÈ ÍÁ≈≈ Í‘∆®
Â≈’À «È’«‡ Ï√À È‘∆® (ÌÀ¿∞ È≈ÓÁ∂Ú ‹∆, Í≥È≈ 1163)
ÂÊ≈
Í«Âz¡ »Íπ È Í∂÷À È∂Âz®
√≈Ë ’∆ ‡‘Ò √øÂ √ø«◊ ‘∂Â® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 274)
Ó‘ªÚ≈’ª ˘ ‹∆ÚÈ Á≈ ¡≈Ë≈ Ï‰≈«¬¡≈Õ «‹√ ’’∂ ¡≈Í ‹∆
˘ ¡≈Â«Ó’ ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª ’È «Ú⁄ ’Ø¬∆ ’·È≈¬∆ È‘ƒ ‘Ø¬∆Õ «’™«’
¡≈Í ‹∆ Á≈ «ÚÙÚ≈√ √∆, «’ ÓÈ ˘ Ï≈‘Óπ÷∆ ’È «Ú⁄ ¡º÷ª Á≈
Ï‘πÂ Úº‚≈ «‘º√≈ ‘ÀÕ ÓÈ∞º÷ ¡º÷ª È≈Ò ‹Ø ’∞fi «ÁÈ∂ Ú∂÷Á≈ ‘À, ¿∞√ Ú∂÷∂
‘Ø¬∂ Á≈ ÍÃÌ≈Ú ÓÈ ¿∞Â∂ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ÓÈ ¿∞√ ÍÃÌ≈Ú ˘ ’Ï»Ò ’∂ ÓπÛ
«ÁÈ∂ Ú∂÷∂ ‘Ø¬∂ ÍÁ≈Êª ÚÒ ÁΩÛÁ≈ ‘ÀÕ
«‹øÈª Ú∆ ¡≈Íª Ï≈‘Óπ÷∆ «ÁzÙ‡∆ ˘ √ø’Ø⁄ ÒÚª◊∂, ÓÈ Á∂
«‡’≈¿∞‰ «Ú⁄ ˙È∆ ‘∆ √Ω÷ ‘ØÚ∂◊∆Õ «‹øÈ∆¡ª Ú∆ ¡≈Â«Ó’ ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª
‘È, ¿∞‘ √Ì ÓÈ Á∂ «Ê ‘Ø‰ ¿∞ÍÃøÂ ‘∆ ‘Ø‰∆¡ª ‘ÈÕ ÓÈ ˘ «Ê
’È Ò¬∆ «ÁzÙ‡∆ ˘ ¡«Â √ø’Ø⁄ «Ú⁄ ÷‰≈ Ï‘πÂ ˜»∆ ‘ÀÕ
ppp
65
Ü¼çÆ Çê³â è¹¼×¶ å¯º Ãð×¯è¶ (êÅÇÕÃåÅé) ÜÅäÅ
åæÅ Çé¼å çÆ ÇÕÇðÁÅ
«¬√ √Ó∂∫ Â’ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ¡≈Ô± BA √≈Òª Á∆ ‘Ø ⁄πº’∆ √∆Õ «¬È∑ª
«ÁÈª «Ú⁄ ‘∆ ¡≈Í ‹∆ Á∂ Úº‚∂ Ì≈Â≈ Ì≈: Â≈≈ «√øÿ ‹∆ È∂ AAI
⁄º’ √◊ØË≈ (‹Ø ‘π‰ Í≈«’√Â≈È «Ú⁄ ‘À) «Ú⁄ ˜Ó∆È ı∆Á Ò¬∆,
«‹√Á∆ √ªÌ-√øÌ≈Ò Ò¬∆ √≈≈ Í«Ú≈ AAI ⁄º’ «Ú⁄ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Ì∆ Í«Ú≈ Á∂ È≈Ò ‘∆ Ï≈ «Ú⁄ Íπº‹ ◊¬∂Õ 1⁄Ω‘ª Ì≈Úª
È∂ ⁄≈ ‘Ò Ï‰≈ Ò¬∂ Â∂ Ú≈‘∆ Á≈ «’ºÂ≈ ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆
Ì∆ √Ú∂ ÂØ∫ Ù≈Ó Â’ ÷∂Âª «Ú⁄ ‘∆ Ï≈’∆ Ì≈Úª È≈Ò Ú≈‘∆ ’Á∂
¡Â∂ Ù≈Ó ˘ ‚∂∂ ¡≈ ’∂ √≈∂ ÍÙ»¡ª Ú≈√Â∂ ‘ºÊ È≈Ò Íº·∂ ‡πº’Á∂Õ
«’™«’ ¿∞√ √Ó∂∫ Íº·∂ ’∞ÂÈ Ú≈Ò∆¡ª ÓÙ∆Èª È‘ƒ Ï‰∆¡ª √È, √Ø
√≈∂ ‚ø◊ª ˘ Íº·∂ Í≈ ’∂ «¬ÙÈ≈È ’Á∂ ¡Â∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ ¿∞ÍÃøÂ
«¬’ ‹Ú≈‘≈2 ‹Ø ¡≈Í ‹∆ Á∂ «ÈÚ≈√ √Ê≈È ÂØ∫ «¬’ ÓπºÏ∂ ’∞ Á∆ «ÚºÊ
Â∂ √∆, ¿∞µÊ∂ «¬’ªÂ ”⁄ ‹≈ ’∂ √ØÁπ «‘≈√ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’È
¿∞ÍÃøÂ Ó»Ò-Ó≥Âz ¡Â∂ ◊πÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í ’Á∂Õ √≈≈ «ÁÈ ’øÓ ’È
√Á’≈ ‹∂ ¡«Ì¡≈√ ’«Á¡ª ¡≈Ò√ ‹ª ÈƒÁ ¡≈™Á∆ Âª ‹Ú≈‘∂ Á∂
·ß„∂ Í≈‰∆ Á∂ «¤º‡∂ ¡º÷ª «Ú⁄ Ó≈Á∂Õ ‹∂ «Î Ú∆ ÈƒÁ ˜Ø Í≈™Á∆
Âª Ú◊Á∂ ‹Ú≈‘∂ Á∂ Í≈‰∆ ”⁄ ÷ÒØ ‹ªÁ∂ Â∂ «√ÓÈ ’Á∂Õ ·ß„ Òº◊‰
Â∂ «Î Ï≈‘ ⁄Ω’Û≈ Ó≈ ’∂ ÏÀ· ‹ªÁ∂Õ ≈Â Á∂ Â’∆ÏÈ AB Ú‹∂
¡≈Í‰∂ ¡√Ê≈È Â∂ ¡≈ ’∂ ¡≈√‰ Â∂ «Ï≈‹ ‹ªÁ∂Õ
„≈¬∆-«ÂøÈ ÿ≥‡∂ ÈƒÁ Í»∆ ’È ¿∞ÍÃøÂ «Î √≈ÚË≈È ‘Ø ’∂ ÙΩ⁄-
«¬ÙÈ≈È ’’∂, «ÈºÂÈ∂Ó ’Á∂ ¡Â∂ √ø√≈«’ «‚¿±‡∆ Ò¬∆ «Â¡≈ ‘Ø
‹ªÁ∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ’«‘‰≈ √∆, «’ ’Ø¬∆ Ú∆ «ÁÈ ¡À√≈ È‘ƒ √∆, «‹√
«ÁÈ ¡≈Í Ï≈’∆ Ì≈Úª ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ ¿∞·∂ ‘Ø‰Õ Ï≈¡Á «Ú⁄ Âª ◊π» Ó∂‘
√Á’≈ ÈƒÁ ¡ÀÈ∆ ÿº‡ ◊¬∆ √∆ «’ Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ«·¡ª ‹∂ ÁØ-«ÂøÈ Á¯≈
1. Í≥‹Ú∂∫ Ì≈, Ì≈: Ó∂‘ «√øÿ ‹∆ AIAD ¬∆. ‹∆ ‹ø◊ «Ú⁄ ⁄Û∑≈¬∆ ’ ◊¬∂
√ÈÕ
2. È«‘ Á≈ √»¡≈Õ
66
™ÿÒ≈‡1 ¡≈ ‹ªÁ∂ ÂÁ ÈƒÁ Í»∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ √∆Õ «’√∂ Ú∆ «’√Ó Á∆
√∆’ ‹ª «ÁÓ≈ˆ∆ Ê’≈Ú‡ È‘ƒ √∆ «‘øÁ∆Õ
Â’∆ÏÈ Í≥‹ ’∞ Ú‹∂ «Î ‘Ò ÒÀ ’∂ Ï≈’∆ Ì≈Úª È≈Ò ÷∂Âª
«Ú⁄ ⁄Ò∂ ‹≈‰≈Õ ¡≈Í ‹∆ ¡≈Í‰≈ ‘Ò «Ú⁄’≈ º«÷¡≈ ’Á∂ √ÈÕ
«’√∂ È≈Ò ’Ø¬∆ √ø√≈∆ ◊ºÒ-Ï≈Â È≈ ’Á∂, «¬’ ‘ºÊ «Ú⁄ Ó≈Ò≈ ÎÛ
ÒÀ‰∆ Â∂ Á»√∂ ”⁄ ‘Ò Á∆ ‹ø◊∆2Õ ‘≈Ò∆-ÍÙ»¡ª È∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ¡◊Ò∂
‘Ò Á∂ Ó◊ ‡π∂ «‘‰≈ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‘≈Ò∆ ÓÈ È∂ È≈Ó Á≈ Ï∆‹
Ï∆‹∆ ‹≈‰≈Õ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á≈ ÎπÓ≈È ¡≈Í ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ
”⁄ Í»È ÂΩ Â∂ ÿ‡Á≈ √∆ «’ :
ÓÈ∞ ‘≈Ò∆ «’√≈‰∆ ’‰∆ √Óπ Í≈‰∆ ÂÈ∞ ÷∂Â∞®
È≈Óπ Ï∆‹π √øÂØ÷π √π‘≈◊≈ ÷π ◊∆Ï∆ Ú∂√π®
(√Ø«· Ó: 1, Í≥È≈ 595)
¡≈Í ‹∆ È∂ ‘Ò Ú≈‘øπ«Á¡ª ‘∂· «Ò÷∂ ¡Â∂ ‘Ø Ï∂¡≥Â ÙÏÁª Á∂
√Ú≈-√Ú≈ Òº÷ ‹≈Í ’∆Â∂Õ «¬’ ÙÏÁ Á≈ ‹≈Í ¡øÌ ’ Á∂‰≈, ‘
Ø˜ CB Ó≈Òª ’È∆¡ª, D@ «ÁÈ Ï≈¡Á ¿∞√ Á∆ ¡Á≈√ ’’∂ ¿∞√∂
‹ª ‘Ø ÙÏÁ Á≈ ‹≈Í ¡øÌ ’ «ÁøÁ∂Õ Ó»ÒÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í Âª ¡øÌ
‘∆ º÷Á∂Õ Ó»ÒÓ≥Âz ““È≈È’ ‘Ø√∆ Ì∆ √⁄π”” Â’ ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ «¬√
ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ :
◊¿∞Û∆ Ó: 5®
«Êπ ÿ« ÏÀ√‘π ‘«‹È «Í¡≈∂
√«Â◊π« Â∞Ó∂ ’≈‹ √Ú≈∂®1® ‘≈¿∞®
Áπ√‡ Á»Â ÍÓ∂√« Ó≈∂®
‹È ’∆ ÍÀ‹ ÷∆ ’Â≈∂®1®
Ï≈«Á√≈‘ √≈‘ √Ì Ú«√ ’« Á∆È∂®
¡≥«ÓÃÂ È≈Ó Ó‘≈ √ Í∆È∂®2®
«ÈÌ¿∞ ‘Ø«¬ Ì‹‘π Ì◊Ú≈È®
√≈Ë √ø◊«Â «Ó«Ò ’∆ÈØ Á≈È∞®3®
√«‰ Í∂ ÍÃÌ ¡≥Â‹≈Ó∆®
È≈È’ ˙‡ Í’∆ ÍÃÌ √π¡≈Ó∆®4®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 201)
1. ÏÀ«·¡ª ÏÀ«·¡ª ÊØÛ∑∆ ¿±∫ÿ ¡≈ ‹≈‰∆

2. ‘ºÊ∆
67
√Ø· Ó‘Ò≈ 5®
◊¬∆ Ï‘ØÛ∞ ÏøÁ∆ ¤ØÛ∞ «Èø’≈π Áπ÷Á≈∆®
’Óπ È ‹≈‰≈ ËÓπ È ‹≈‰≈ ÒØÌ∆ Ó≈«¬¡≈Ë≈∆®
È≈Óπ Í«˙ Ì◊Â∞ ◊Ø«ÚøÁ ’≈..... (√Ø«· Ó: 5, Í≥È≈ 624)
Ú‚Ì≈◊∆¡≈ √Ø‘≈◊‰∆ «‹È©≈ ◊πÓπ«÷ «Ó«Ò¡≈ ‘« ≈«¬®

¡≥Â« ‹Ø«Â Í◊≈√∆¡≈ È≈È’ È≈«Ó √Ó≈«¬®1®
(√ÒØ’ Ó: 4, Í≥È≈ 1421)
⁄≈⁄∆ ¤øÁ®
◊π«ÏøÁ∂® Óπ’øÁ∂® ¿∞Á≈∂® ¡Í≈∂®
‘∆¡≥® ’∆¡≥® «ÈÃÈ≈Ó∂® ¡’≈Ó∂® (‹≈Íπ √≈«‘Ï)
ÿØ Áπ÷≥ŒŒ∑ ¡«È’ ‘ÂøŒŒ∑ ‹ÈÓ Á≈«Ázø Ó‘≈ «Ï÷ŒŒ∑≈Áø®

«Ó‡øÂ √◊Ò «√ÓøÂ ‘« È≈Ó È≈È’
‹À√∂ Í≈Ú’ ’≈√‡ Ì√Ó≥ ’Ø«Â®18®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1355)
«√ Ó√’ ÷ŒŒ∑≈ Í≈ÏÃ‘Ó≥ ‘√ ’≈Ô≈ ÷ŒŒ∑∑≈ ÍÓ∂√…‘®

¡≈ÂÓ ÷ŒŒ∑≈ ◊ØÍ≈Ò √π¡≈Ó∆ ËÈ ⁄‰ ÷∑≈ ‹◊Á∆√…‘®
√Ï ÷ŒŒ∑≈ ◊π ÁÔ≈Ò‘ ÌÀ Á»÷ «ÏÈ≈√È‘®
Ì◊«Â Ú¤Ò ¡È≈Ê È≈Ê∂ √«‰ È≈È’ Íπ÷ ¡⁄πÂ‘®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1358)
«¬Â ¡≈«Á ‘Ø Ï∂¡≥Â ÙÏÁª Á≈ ‹≈Í Ú≈Ø-Ú≈∆ ‹≈∆ º÷Á∂Õ
¡ÀÈ∂∫ πfi∂Ú∂∫ ‘øπ«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª Ú∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á∆ √øÊÔ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ √Óª ’º«„¡≈Õ C@ ⁄º’ «Ú⁄ Ì≈¬∆ ‘«ÁºÂ
«√øÿ ‹∆ «‘øÁ∂ √È, ‹Ø ◊π» ÿ Á∂ Ï‘πÂ ÙË≈¨ √È ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆
Á≈ ’≈¯∆ ÏØË º÷Á∂ √ÈÕ ¿∞‘Èª Í≈√ ⁄ºÒ ’∂ ‹≈‰≈ Â∂ √øÊÔ≈ ÒÀ‰∆Õ
«¬√∂ Â∑ª √≈∆ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ √øÊÔ≈ Ò¬∆Õ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆
√≈«‘Ï ¡Â∂ ¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈, Ï≈‰∆¡ª Ú∆ «¬√∂ √Ó∂∫ √Â∂ ”⁄
‹ª«Á¡ª-¡≈™«Á¡ª ◊π‡’∂ ÂØ∫ Á∂÷-Á∂÷ ’∂ ˜Ï≈È∆ Ô≈Á ’ Ò¬∆¡ª
¡Â∂ «¬‘Èª ˘ Ø˜≈È≈ Á∂ «ÈºÂÈ∂Ó «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ’ «Ò¡≈Õ Ù≈Ó ˘
¡≈Í‰∂ ¤Ø‡∂ Ì≈Â≈ Ì≈: ·≈’ «√øÿ ‹∆ Í≈√Ø∫ ◊πÓ«Â Á∂ «’√∂ È≈ «’√∂
68
◊ÃøÊ Á∆ √≈÷∆ Ú∆ ˜» √π‰Á∂Õ «¬’ ◊ÃøÊ √øÍ»È ‘Ø‰ «Í¤Ø∫ Á»√≈ ¡øÌ
’ «ÁøÁ∂Õ «¬√ Â∑ª «‹ºÊ∂ ¡≈Í ‹∆ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ¡Â∂ ◊πÓπ÷ª Á∆
√ø◊Â ÂØ∫ Ò≈‘≈ ÒÀ∫Á∂, ¿∞µÊ∂ È≈Ò-È≈Ò Ë≈«Ó’ ◊ÃøÊª Á∆ √ø◊Â ’’∂
‘Ø ¡≈Â«Ó’ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ «¬√∂ «ÈÔÓ ˘ ‹≈∆
º÷«Á¡ª ’≈¯∆ √Óª ““¿±·Â ÏÀ·Â ‘« ‘« «Ë¡≈¬∆¡À ¡È«ÁÈ∞
√π«¥Â∞ ’∆¡À”” ¡È∞√≈ Ï∆«Â¡≈Õ «‹Ê∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ ¡Â∂ ‘Ø ◊πÓ«Â Á∂ Ï‘πÂ √≈∂ ◊ÃøÊª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆Â≈, ¿∞Ê∂ ¡≈Í
‹∆ È∂ Á»√∂ ÓºÂª È≈Ò √ÏøËÂ ËÓ ◊ÃøÊª Á∆ Ú∆ ’≈Î∆ ÷Ø‹ ’∆Â∆Õ
¡≈Í ‹∆ Á∂ «¬√ ¡«Ë¡ÀÈ Á≈ «√º‡≈ «¬‘ √∆, «’ Ì≈Ú∂∫ √≈∂ ËÓ
◊ÃøÊ ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∆ Êª √«Â’≈ÔØ◊ ‘È Í ‹Ø √«Â◊πª È∂ ““√Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï”” ‹∆ «Ú⁄ ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È Á≈ ı˜≈È≈ Ë«¡≈ ‘À, Â∂ «¬√
«Ú⁄ ÍÓ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ √π÷ÀÈ √Â≈ Áº√‰≈ ’∆Â≈ ‘À, ‹«◊¡≈√» Á∂
‘ Ùø’∂ Á≈ ¿∞µÂ Ï‘πÂ ‘∆ √Ò Â∆’∂ È≈Ò «ÁºÂ≈ ‘À, ÁπÈ∆¡≈ Á≈
’Ø¬∆ Ú∆ ËÃÓ ◊ÃøÊ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ Ï≈Ï∆ È‘ƒ
’ √’Á≈Õ «¬√ Ú≈√Â∂ ¡≈Íª √≈«¡ª ˘ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄
Á√≈¬∂ Ó≈◊ Á∂ Ë≈È∆ Ï‰È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
69
ðÜòÅÔ¶ Õ¿ã¶ ìËÇáÁ» ÷ÇÔðÆñ¶ Ã¼ê çÅ ÁÅÀ°äÅ
Áå¶
ÃÌÆ ×¹ðÈ éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ êÌå¼Ö çðôé Ô¯ä¶

‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª ˙√∂ ‹Ú≈‘∂ Á∂ ’ø„∂ ÏÀ·∂ ¡≈Í ‹∆ ÍÃÌ»-«√ÓÈ
«Ú⁄ Ò∆È √È «’ ÊØÛ∑∆ Á» ÂØ∫ √πº’∂ Íº«Â¡ª Á≈ ÷Û≈’ √π«‰¡≈Õ ⁄øÁ
Á∆ ⁄≈È‰∆ √∆Õ ’∆ Á∂«÷¡≈, «’ «¬’ Ì»∂ Í∆Ò∂ ø◊ Á≈ ’Ø¬∆ ÁØ Îπº‡
¶Ï≈ √ºÍ ‹Ø ¡ºË≈ ÷Û≈ ‘Ø ’∂ Â∞Á≈ √∆ ¡Â∂ ÊØÛ∑≈ Â∞ ’∂ ÁØ-„≈¬∆
Îπº‡ ¤≈Ò Ó≈ ’∂ ¡º◊∂ ÚºËÁ≈ ¡≈Í ‹∆ ÚºÒ ¡≈ «‘≈ √∆Õ Á∂÷«Á¡ª-
Á∂÷«Á¡ª ¿∞√ È∂ ⁄≈ Ú≈∆ ¤≈Ò Ó≈∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ √≈‚∂
ÓÈ «Ú⁄ √Ø⁄ Îπ∆ «’ √ºÍ È∂ ‹Ø ‘π‰ ¤≈Ò Ó≈È∆ ‘À ¿∞‘ √≈‚∂ ¿∞µÍ
Ó≈∂◊≈Õ
¿∞√ Ú∂Ò∂ ÓÈ «Ú⁄ ÿÏ≈‘‡ Á∆ Êª Â∂ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ «¬√
√ºÍ «Ú⁄ Ú∆ ÍÓ∂Ù ‘∆ Ú√Á≈ ‘À Ù≈«¬Á ◊π»-Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ «¬‘
Í÷‰ Ú≈√Â∂ ‘∆ «¬√˘ Ì∂«‹¡≈ ‘À «’ ‘È≈Ó «√øÿ ˘ √∆ È≈Ò
«’øÈ≈ ’∞ ÓØ‘ ‘ÀÕ ÓÈ «¬’ ÁÓ ¡‚ØÒ ‘Ø «◊¡≈Õ √º⁄Óπº⁄ ‹ÁØ∫ ¿∞√ √ºÍ
È∂ ¡ı∆Ò∆ ¤≈Ò Ó≈∆ Âª È∂Û∂ ‹Ø ÍÀª ÂØ∫ ‹ØÛ≈ Ò≈‘ ’∂ º«÷¡≈ √∆,
¿∞√ ¿∞µÍ «‚«◊¡≈ ¡Â∂ ‹ØÛ∂ ¿∞µÍ ¶Ó≈ ÍÀ «◊¡≈Õ ¡≈Í Á∂ Á∂÷«Á¡ª-
Á∂÷«Á¡ª ¿∞√ √ºÍ È∂ ‹Ø ¿∞√ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Ï‘πÂ ˜«‘∆Ò≈ Ó≥«È¡≈
‹ªÁ≈ √∆ ˜Ó∆È ¿∞µÍ «√∆ Ò≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ ¿∞È∑ª
Á∂ ⁄≈∂ Í≈√∂ ÍÃ’Ó≈ ’È Úª◊ Î∂∆ «ÁºÂ∆ ¡Â∂ «‹√ Í≈√∂ ÚºÒØ∫
¡≈«¬¡≈ √∆, ¿∞√ Í≈√∂ ˘ ¤ÛºÍ∂ Ó≈Á≈ Â∞ «◊¡≈Õ «¬‘ ’ΩÂ’ Á∂÷
’∂ √≈‚≈ ÓÈ ◊π»-Ùπ’≈È∂ «Ú⁄ ÁzÚ «◊¡≈ Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ËøÈÚ≈Á
«Ú⁄ ØÓ-ØÓ ◊Á-◊Á ‘Ø «◊¡≈ «’ ËøÈ ‘È √«Â◊π» ‹∆ ‹Ø ¡«‹‘∂
˜«‘∆Ò∂ ‹∆Úª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Úº√ ’∂ ¡≈Í‰∂ Á≈√ª Á∆ º«÷¡≈ ’Á∂
‘ÈÕ
ÓÈ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ Ùπ’≈È∂ «Ú⁄ «Ìº‹≈ «Í¡≈ √∆ ¡Â∂ ¡≥Á
«√ÓÈ Á∆ Ω∫¡ ¡≈Í‰∂ Í»∂ ‹ØÏÈ «Ú⁄ ⁄Ò ‘∆ √∆Õ ÊØÛ∑∂ «⁄ «Ú⁄
70
‘∆ «¬øfi Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ «’ √≈∂ ÍÃ’≈Ù ‘∆ ÍÃ’≈Ù ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡ÀÈ≈
√ ¡Â∂ ÙªÂ∆ ¡≈ÂÓ≈ Ó≈‰ ‘∆ √∆ ‹Ø Áº√∆ È‘ƒ ‹≈ √’Á∆Õ
¡≈Í ‹∆, «¬√∂ ÍÃ’≈Ù «Ú⁄ ‘∆ «Ë¡≈ÈÒ∆È √È ¡Â∂ «√ÓÈ ‘Ø
«‘≈ √∆Õ ÍÃ’≈Ù ‘Ø Ú«Ë¡≈Õ ËøÈ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï
‹∆ È∂ «Ó‘ª ’∆Â∆¡ª, ¡≈Í‰∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ Ïı«ÙÙ ’∆Â∂ ¡Â∂
¡≈Í‰≈ Í«ÚºÂz ‘ºÊ «√ ¿∞µÍ º«÷¡≈Õ ‘π‰ «¬øfi Ó«‘√»√ ‘øπÁ≈ √∆ «’
√«Â◊π» ‹∆ ¡≥Á Ú∆ ‘È Â∂ Ï≈‘ Ú∆ ÍÃÂº÷ »Í «Ú⁄ ÁÙÈ Á∂ ‘∂
‘È ¡Â∂ «Ó‘ ’’∂ ¡≈Í‰≈ ‘ºÊ «√ ¿∞µÍ º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Ïº√
Î∂ ’∆ √∆ √«Â◊π» √»Ó∂ È∂ ‘π‰ Âª «‘øÁ∂ Ú∆ ÌÓ Á∂ ¤ΩÛ ’º‡ «ÁºÂ∂Õ
Ï√, ¡ÈßÁ ‘∆ ¡ÈßÁ, ÷∂Û≈ ‘∆ ÷∂Û≈ ¡Â∂ ÷πÙ∆ Á≈ ’Ø¬∆ Í≈≈Ú≈ È‘ƒ
√∆Õ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ :
’Ï∆ ⁄È ’ÓÒ ’∆ Ó¿∞‹ ’Ø ’«‘ ’À√∂ ¿∞ÈÓ≈È®
’«‘Ï∂ ’¿∞ √ØÌ≈ È‘∆ Á∂÷≈ ‘∆ ÍÚ≈È∞®121®
(Í≥È≈ 1370)
¿∞√ ¡≈ÈßÁ ˘ Áº«√¡≈ È‘ƒ ‹≈ √’Á≈ ’∂ÚÒ Ó≈«‰¡≈ ‹ª
¡È∞ÌÚ ‘∆ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À :
’‘π ’Ï∆ ◊ø»◊À ◊πÛ∞ ÷≈«¬¡≈ Í»¤∂ Â∂ «’¡≈ ’‘∆¡À®
(◊π: ’Ï∆ ‹∆, Í≥: 334)
’Ï∆ Á∂«÷ ’À «’‘ ’‘¿∞ ’‘∂ È ’Ø ÍÂ∆¡≈«¬®
‘« ‹À√≈ ÂÀ√≈ ¿∞‘∆ ‘¿∞ ‘«÷ ◊πÈ ◊≈«¬®122®
(Í≥È≈ 1370)
«¬√∂ ¡ÈßÁ∆ ÓΩ‹ «Ú⁄ ÍÂ≈ È‘ƒ ’ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ
¡ÒØÍ ‘Ø¬∂Õ ÍÂ≈ ¿∞ÁØ∫ Òº◊≈ ‹ÁØ∫ ÂÛ’√≈ ∂Ò ◊º‚∆ ¶ÿ∆, ¿∞√Á∂
÷Û≈’ È∂ √πÂ ˘ Ï≈‘Óπ÷∆ ’∆Â≈, Í ·ß„, √π¡≈Á, √ ¡Â∂ ÍÃ’≈Ù
¿∞√∂ Â∑ª ‘∆ «‘≈Õ «¬√∂ ¡ÈßÁ ˘ ‘Ø Ó≈«‰¡≈, Ï‘πÂ∆ ËπºÍ ‘Ø‰ Â∂
Â’∆ÏÈ AA ’∞ Ú‹∂ Ú≈«Í√ ÓπÛ ‚∂∂ Íπº‹∂Õ ÊØÛ∑≈ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤«’¡≈
Î∂ ¿∞√∂ ‹◊∑≈ ¡≈ ’∂ ¡≈Í‰∂ «ÈÔÓ ¡È∞√≈ ÍÃÌ»-⁄Èª «Ú⁄ √πÂ
‹ØÛÈ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈Õ √ Âª √∆, «√ÓÈ Ú∆ ⁄ÒÁ≈ √∆ Í ‹Ø
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ≈Â Ïı«ÙÙª ’∆Â∆¡ª √È ¿∞È∑ª ”⁄ ÊØÛ∑≈ ¯’ √∆Õ
Ò∂«’È √«Â◊π» ‹∆ È≈Ò ‘∆ ‘≈˜-È≈˜ Ì≈√Á∂ √ÈÕ ¡≥Á ¡Â∂
Ï≈‘ ÍÃ’≈Ù ‘∆ ÍÃ’≈Ù √∆Õ ≈Â Á≈ √Óª ‘Ø«¬¡≈Õ ≈Â Á∂ ÿπºÍ ‘È∂∂
«Ú⁄ Ú∆ ¿∞√ ÍÃ’≈Ù Á≈ ¬∂È≈ ⁄≈È‰ √∆, «‹Ú∂∫ «’ ’¬∆ √»‹ª Á≈
ÍÃ’≈Ù «¬’º·≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂Õ «¬√ Ï≈‘∆ ÍÃ’≈Ù ÂØ∫ ÓÈ «Ú⁄ «⁄øÂ≈ Ï‰
71
◊¬∆, «’ «¬√ ÍÃ’≈Ù ˘ Ú∂÷ ’∂ ÒØ’ Ó∂∆ ÓÈΩÂ ’È Ò◊ ÍÀ‰◊∂ Â∂
ÓÈ «Ú⁄ Ó≈‰ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ «‹√ ’≈È «’Â∂ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á≈
’ÊÈ √≈’≈ È≈ ‘Ø ‹≈Ú∂ «’,
⁄≈Ò∂ Ê∂ ‘« «ÓÒÈ ’¿∞ Ï∆⁄À ¡‡«’˙ ⁄∆Â∞®96®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1369)
◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆, «’ ‘∂ ◊∆Ï «ÈÚ≈˜ ‹∆, «¥Í≈
’’∂ «¬√ Ï≈‘∆ ÍÃ’≈Ù ˘ √ø’Ø⁄ ÒÚØÕ ¡≥Â ¡≈ÂÓ∂ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª
È≈Ò ‹ØÛ∆ ÷ØÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ¡Á≈√ √π‰È ¿∞ÍÃøÂ Ï≈‘∆ ÍÃ’≈Ù
√ø’Ø⁄ ’∂ ¡≥Á»È∆ Ï÷ÙÙª «ÈøÂ ‹≈∆ ÷∆¡ªÕ
ppp
72
ò¼â¶ íÅÂÆ Ã: åÅðÅ ÇÃ¿Ø ÜÆ ù
Ã¹êé¶ ÇòÚ çÃò¶º êÅåôÅÔ ÜÆ é¶
çðôé ç¶ä¶ å¶ ìÚé ÕðéÅ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ ‘øπÁ∂ √È «’ ¡√ƒ Í«‘Ò∂ Úª◊ ‘∆ Ì≈Úª È≈Ò
’øÓ «Ú⁄ Í»≈ √≈Ê Á∂‰≈ ¡Â∂ Í«‘Ò∆ ÿ≈Ò ˘, «ÈøÂ ‹≈∆ º«÷¡≈Õ
‘π‰ «ÈÔÂÈ ‘∆ «√ÓÈ ‹≈∆ «‘øÁ≈, ’Ø¬∆ ¿∞⁄∂⁄≈ ¿∞Í≈Ò≈ ’È
Á∆ ÒØÛ È≈ ÍÀ∫Á∆Õ ¡≈Í‰∂ È∂Ó ¡È∞√≈ Ù≈Ó Á∂ ’øÓ ÂØ∫ «Ú‘Ò∂ ‘Ø ’∂
˙√ ‹Ú≈‘∂ Á∂ ’ø„∂ ÏÀ·, È≈Ó Á≈ «¬Ò≈‘∆ √ Ó≈‰Á∂ ‘∂Õ
¿∞ÍÃØ’Â ÿ‡È≈ Á∂ Í≥Áª ’∞ «ÁÈª «Íº¤Ø∫ √≈‚∂ Úº‚∂ Ì≈¬∆, √. Â≈≈
«√øÿ ‹∆ ˘ Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ √πÍÈ∂ «Ú⁄ ÁÙÈ «ÁºÂ∂ Â∂ «’‘≈
«’ ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ˘ Â∞√ƒ ‘π‰ ’øÓ ÂØ∫ «Ú‘Ò∂ ’ «Á¿∞, ¿∞‘Èª
˘ ’≈¯∆ ÷∂⁄Ò ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘Èª Á∂ «˜øÓ∂ ‘Ø «‚¿»‡∆ Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ””
Ì≈: Â≈≈ «√øÿ ‹∆ È∂ «ÁÈ ⁄Û∑È Â∂ √≈∂ Ì≈Úª ˘ «¬’º·∂ ’’∂
≈Â Ú≈Ò∆ √≈∆ Ú≈Â≈ Áº√∆ ¡Â∂ «’‘≈ «’ ⁄≈‘∂ √πÍÈ≈ √Ófi ÒÚØ
⁄≈‘∂ ÍÃÂº÷ √Ófi ÒÚØ, ÓÀ˘ «¬√ Â∑ª ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈
‘ÀÕ Ó∂≈ ÓÈ Âª Í»È Ô’∆È «Ú⁄ ‘À Â∂ √≈˘ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈
‘π’Ó Ó≥È ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Ï≈’∆ Ì≈Úª È∂ Ì∆ ‘ª «Ú⁄ ‘ª «ÓÒ≈¬∆
«’ √⁄-Óπº⁄ ‘∆ Ì≈: ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ˘ ÷∂⁄Ò Âª Ï‘πÂ ‘À, √≈≈ «ÁÈ
√≈‚∂ È≈Ò ’øÓ ’Á∂ ‘È Â∂ ≈Â «√ÓÈ-Ì‹È «Ú⁄ ÏÂ∆Â ’Á∂
‘ÈÕ √Ï-√øÓÂ∆ È≈Ò «ÂøÈª Ì≈Úª È∂ ¯À√Ò≈ ’ «Ò¡≈ Â∂ ¡≈Í
‹∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ““Â∞√ƒ ‘π‰ ¡≈Í‰∆ ÓΩ‹ È≈Ò ‹Ø ’È≈ ⁄≈‘Ø
’Ø, √≈‚∆ ÚºÒØ∫ ¡≈Í ‹∆ ˘ Í»∆ ¡˜≈Á∆ ‘ÀÕ”” Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∂ Ì≈Úª
˘ «’‘≈ «’ ’øÓ «˜¡≈Á≈ ‘À, Â∞√ƒ «’√∂ ÈΩ’ Á∆ Ì≈Ò ’ØÕ ‹ÁØ∫ ÈΩ’
«ÓÒ «◊¡≈, ÓÀ∫ ’øÓ ¤º‚ «Á¡ª◊≈Õ √Ø ÊØÛ∑∂ ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ «¬’ ⁄ø◊≈
ÍÃ∂Ó∆ ÈΩ’ «ÓÒ «◊¡≈, «‹√ È∂ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ‹◊∑≈ √≈≈ ’øÓ √øÌ≈Ò
«Ò¡≈Õ
73
‘π‰ ¿∞√∂ √Ó∂∫, «‹√ √Ó∂∫ ÷∂Âª «Ú⁄ ’øÓ ’È ‹ªÁ∂ √È, ‹Ò-
Í≈‰∆ ¤º’ ’∂ Ï≈‘ È˜Á∆’ ‘∆ ¤Ø‡∆¡ª-¤Ø‡∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª √È, ¿∞µÊ∂
⁄Ò∂ ‹ªÁ∂ ¡Â∂ È≈Ó-«√ÓÈ Á∂ ¿∞Ò∆’∂ ‘Ø¬∂ «ÈÔÓ ˘ Í»≈ ’ ’∂
ÁπÍ«‘ ˘ ÿ ¡≈™Á∂Õ ¶◊ ¤’ ’∂ ÓπÛ ¿∞‘Èª Í‘≈Û∆¡ª Á∆
«¬’ªÂ «Ú⁄ ‹≈ ÏÀ·Á∂ Â∂ ÍÃÌ»-Ô≈Á «Ú⁄ Ò∆È «‘øÁ∂Õ ≈Â ÈΩ∫ Ú‹∂
Ú≈Í√ ÿ ¡≈ ’∂ ÒØÛ ¡È∞√≈ ¡‘≈ ’ ’∂ ¡≈≈Ó ’Á∂Õ ÂÛ’∂
ÁØ Ú‹∂ Î∂ √≈ÚË≈È ‘Ø ’∂ √Ω⁄-«¬ÙÈ≈È ’, «ÈÂÈ∂Ó ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ ◊π»-
⁄Èª «Ú⁄ ÈÓ√’≈ ’ ’∂ «Î Í‘≈Û∆¡ª Á∆ ¬∂’ªÂ «Ú⁄ ‹Í‘π
Â ¬∂’Ø È≈Ó≈® ¡Ú« «È≈ÎÒ ’≈Ó≈Õ √»‘∆ Ó: 2 (Í≥È≈ 728) Á∆
√º⁄∆ ’≈ ’Á∂Õ
ÂÊ≈ √⁄∆ ’≈ ’Ó≈Ú‰∆ √⁄∂ È≈«Ò «Í¡≈π «√∆ ≈◊ Ó: 3
(Í≥È≈ 34) Á∂ Í»«È¡ª ˘ √≈’≈ ’Á∂Õ
ppp
74
çÃò¶º êÅåôÅÔ ÜÆ é¶ êÌå¼Ö çðôé ç¶ä¶
Í«Ú≈ È∂ ¯√Ò Á∆ ≈÷∆ ’È ¡Â∂ Ú∂Ò∂-’∞Ú∂Ò∂ ·«‘‰ Ò¬∆
÷∂Â «Ú⁄ ‘∆ «¬’ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ ’Ø·≈ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
Ú∆ ¡’√ ‹ÁØ∫ «Ú‘Ò ‘øπÁ≈ ‹ª ¬∂’ªÂ «Ú⁄ Ì‹È ’È≈ ‘øπÁ≈ Âª
«¬√ ’Ø·∂ ¡≥Á ¡≈ «Ï≈‹Á∂ ‘øπÁ∂ √ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ ‹∂· Á∂ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ ’≈¯∆ «˜¡≈Á≈ ◊Ó∆
ÍÀ  ‘∆ √∆Õ ¡√ƒ ’Ó∂ ¡≥Á Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ’ ‘∂ √ªÕ Ï»‘≈
÷πº«Ò∑¡≈, «¬’ ÏÛ∂ È±≈È∆ «⁄‘∂ Ú≈Ò≈ ◊π«√º÷ ¡≥Á ¡≈«¬¡≈Õ ¡√ª
ÁØ‘ª È∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ÏıÙ∆ ÎÂ«‘ È≈Ò √ªfi ’∆Â∆Õ
¿∞ÍÃøÂ ¿∞√ ◊π«√º÷ È∂ «’‘≈ «’ Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Â∞‘≈˘ ÁÙÈ
Á∂‰ ¡≈ ‘∂ ‘ÈÕ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ≈ ⁄≈¿∞ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈Õ ’≈‘Ò∆ È≈Ò
¡√ƒ ÁØÚ∂∫ Ï»‘∂ ÂØ∫ Ï≈‘ ¡≈ ◊¬∂Õ Íº¤Ó «ÁÙ≈ ÚÒ ÊØÛ∑∆ Á» ’∆
«Á«√¡≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ ÿØÛ∂ ”Â∂ √Ú≈ ‘È Â∂ È≈Ò ⁄≈ «√øÿ ‘Ø
‘ÈÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂Û∂ ¡≈ ◊¬∂, ÿØÛ≈ ÷Û∑≈ ‘Ø «◊¡≈Õ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈
√«‘Â ÓÀ∫ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª Â∂, ‹Ø ’≈Ï «Ú⁄ √È, ÈÓ√’≈
’∆Â∆Õ √«Â◊π» ‹∆ ÊØÛ∑≈ Óπ√’≈¬∂ ¡Â∂ ¡◊ª‘ Â∞ Í¬∂Õ ÊØÛ∑∆ Á» ‘∆
◊¬∂ «’ ÁÙÈ ¡ÒØÍ ‘Ø ◊¬∂Õ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ‘À≈È∆ ‘Ø¬∆Õ
¿∞‘ ◊π«√º÷ ‹Ø Í«‘Ò∂, ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ ¡≈¿∞‰ Á∆ ıÏ Á∂‰
¡≈«¬¡≈ √∆, Ó∂∂ Í≈√ ‘∆ ÷Û∑≈ «‘≈Õ ¿∞√È∂ «’‘≈, ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó
«√øÿ ‹∆! Â∞‘≈˘ Âª ¡«Â¡≥Â ıπÙ∆ ‘Ø‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ √∆ Í Â∞√ƒ ‘À≈È
Â∂ «ÁÒ◊∆ ‘Ø, ’∆ ’≈È ‘À?”” ¡≈Í ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ ÓÀ∫ ¿∞√ ◊π«√º÷
˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÓÀ∫ «ÁÒ◊∆ «¬√ ’’∂ ‘ª «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂
ÁÙÈ Ì∆ «ÁºÂ∂ Í Ï⁄È ’Ø¬∆ È‘ƒ ’∆Â≈Õ
◊π«√º÷ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ Â∞‘≈‚∆ Ì‹È-ÏøÁ◊∆
¿∞µÍ Ï‘πÂ ÍÃ√øÈ ‘Èó«‹√ ’’∂ Â∞‘≈˘ ÁÙÈ «ÁºÂ∂ ‘ÈÕ Ï⁄È
«¬√ ’’∂ È‘ƒ ‘Ø¬∂ «’™«’ Â∞√ƒ «ÈºÂÈ∂Ó «Ú⁄ ‹≈Í √≈«‘Ï Á≈ Í≈·
È‘ƒ ’Á∂Õ ÓÀ∫ «’‘≈ «’ ‹≈Í √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’«·È ‘Ø‰ ’≈È ÓÀ∫
75
È‘ƒ ’Á≈Õ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, ¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈ Âª ‘ Ø˜ ’Á≈
‘ªÕ ◊π«√º÷ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ‹Ø √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À ¿∞√˘
Í»≈ ’È≈ ¡«Â ˜»∆ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ «√º÷ «ÈºÂÈ∂Ó Á∆ Ï≈‰∆ ˘ ¤º‚ ’∂
‘Ø ¡≈Í‰∆ Ó˜∆ È≈Ò «‹øÈ∆ Ï≈‰∆ Ó˜∆ ÍÛ∑ ÒÚ∂, ◊π» √≈«‘Ï ‹∆
Á∆ ¿∞√ ”Â∂ Í»∆ ıπÙ∆ È‘ƒ ‘øπÁ∆Õ ‹Ø Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Á…≈≈ Áº√∂ √«Â◊π»
Á∂ ‘π’Ó ˘ Í»≈ ’ ’∂ Î∂ ‘Ø Ì‹È «√ÓÈ ’Á≈ ‘À, Ï≈‰∆ ÍÛ∑Á≈
‘À, √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¿∞√ ”Â∂ Ï∂¡≥Â ıπÙ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ‹Ø ‘π’Ó Ó≥È‰ «Ú⁄
«„ºÒ ’Á≈ ‘À ◊π» √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ Í»È Ïı«ÙÙ ÂØ∫ Úª«fi¡ª «‘ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ
¿∞√∂ «ÁÈ ÂØ∫ Ì≈Ú∂∫ «’øÈ≈ Ú∆ «⁄ Òº◊∂, √«‘‹∂-√«‘‹∂ ‘ Ø˜
‹≈Í √≈«‘Ï Á≈ Í≈· «ÈºÂÈ∂Ó ”⁄ Ù≈ÓÒ ’ «Ò¡≈ Â∂ ÊØÛ∑≈-ÊØÛ∑≈ ’
’∂ ˜Ï≈È∆ ’ø· ’ «Ò¡≈Õ ◊πÏ≈‰∆ Ú∆ ‘π’Ó Ó≥È‰ Á∆ ‘∆ ÍÃØÛ∑Â≈
’Á∆ ‘À :
‘π’«Ó Ó≥«È¡À ‘ØÚÀ ÍÚ≈‰∞ Â≈ ÷√ÓÀ ’≈ Ó‘´ Í≈«¬√∆®
(Ú≈ ¡≈√≈, Í≥È≈ 471)
ÂÊ≈
‘π’«Ó ‹≈¬∆ ‹Ø ⁄ÒÀ √Ø ÍÚÀ ÷‹≈ÈÀ®
(¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 421)
«¬ºÊ∂ ’Ø¬∆ Ú∆ ‘∆Ò-‘πº‹Â ‹ª ¤Ø‡ È‘ƒÕ «‹Ú∂∫ Â∆√∂ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
È∂ ¯πÓ≈‰ ’∆Â≈ ‘À :
√Ø «√÷π √÷≈1 ÏøËÍπ2 ‘À Ì≈¬∆ «‹ ◊π ’∂ Ì≈‰∂ «Ú«⁄ ¡≈ÚÀ®
¡≈Í‰À Ì≈‰À ‹Ø ⁄ÒÀ Ì≈¬∆ «Ú¤∞«Û ⁄Ø‡≈ ÷≈ÚÀ®
(√Ø«· Ó: 3, Í≥È≈ 601)
◊π» ’∆ «√º÷∆ «Ú⁄ Âª ‘π’Ó Ó≥È‰ ˘ ‘∆ ÍÃË≈ÈÂ≈ «ÁºÂ∆ ◊¬∆
‘ÀÕ ‹Ø ◊π» Á≈ ‘π’Ó Ó≥ÈÁ≈ ‘À ¿∞‘ ÍÃÚ≈‰ ⁄Û∑ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «√º÷∆ ‘À ‘∆
““‘π’Ó”” Ó≥È‰≈ :
‘π’Óπ Ó≥È∂ √Ø ‹È∞ ÍÚ≈‰∞® (Ï√øÂ Ó: 3, Í≥È≈ 1175)
¡Â∂
◊πÓπ«÷ ‘π’Óπ Ó≥È∂ √‘ ’∂≈ ‘π’Ó∂ ‘∆ √π÷π Í≈¬∂®
‘π’ÓØ √∂Ú∂ ‘π’Óπ ¡≈Ë∂ ‘π’Ó∂ √ÓÀ √Ó≈¬∂®
(√ÒØ’ Ó: 4, Í≥È≈ 1423)
1. «ÓºÂ
2. «ÙÂ∂Á≈
76
«‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ Ò«‘‰≈ ‹∆ È∂ √«Â◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á≈ ‘π’Ó
Ó≥«È¡≈Õ ‹Ø √«Â◊πª È∂ ‘π’Ó «ÁºÂ≈ ¿∞√ ‘π’Ó ˘ «√ ÓºÊ∂ Â∂ º÷
’∂ ¿∞√Á∆ ’Ó≈¬∆ ’ «Ú÷≈¬∆Õ ‘π’Ó Ó≥È‰ Á≈ √Á’≈ √«Â◊π» ◊π»
È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ Ò«‘‰≈ ‹∆ «Ú⁄ ¡≈Í‰∆ ‹ØÂ Ë ’∂ Ï≈Ï≈
Ò«‘‰≈ ‹∆ ÂØ∫ ◊π» ¡≥◊Á Á∂Ú √≈«‘Ï Ï‰≈ «ÁºÂ≈Õ √≈∂ √«Â◊πª Á≈
«¬«Â‘≈√ √≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ ‘ÀÕ «‹È∑ª ‘π’Ó Ó≥«È¡ª ¿∞‘ ÍÃÚ≈‰ ⁄Û∑ ◊¬∂Õ
‘π’Óπ Ó≥È∂ √Ø¬∆ √π÷π Í≈¬∂ ‘π’Óπ «√« √≈‘≈ Í≈«Â√≈‘≈ ‘∂®
(Ó≈» Ó: 3, Í≥È≈ 1055)
ÂÊ≈
‘π’Óπ Ó≥È«‘ Â≈ ‘« «ÓÒÀ Â≈ «Ú⁄‘π ‘¿∞ÓÀ ‹≈«¬®
(Ú‚‘ø√ Ó: 3, Í≥È≈ 560)
◊π«√º÷ Ò¬∆ Í≥‹ª-«Í¡≈«¡ª Áπ¡≈≈ «Ó«Ò¡≈ ¿∞ÍÁ∂Ù ◊π»-
‘π’Ó ‘À, «¬√ Ò¬∆ «„ºÒ ’∆«Â¡ª ◊π» ‹∆ Á∆ Í»È ıπÙ∆ ÂØ∫ Úªfi∂ «‘
‹≈¬∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
77
Ú¿âÆ çÆ òÅð çÅ êÅá ÇÕÃ ò¶ñ¶ ÕðéÅ ÔË?
Ï≈Ï≈ ‹∆ «ÈºÂÈ∂Ó Á∂ È≈Ò ‘ Ø˜ ⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈ Á≈ Í≈· Ú∆
’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ’¬∆ Ú≈∆ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ¡≈¿∞‰∆ «’ ⁄ø‚∆ Á∆
Ú≈ Á≈ Í≈· ’ÁØ∫ ¡Â∂ «’øÈ≈ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À? ’¬∆ √≈Ë»-
Ó‘≈ÂÓ≈Úª ˘ Ú∆ Íπº«¤¡≈ Í ¿∞‘ Ú∆ ’Ø¬∆ Â√ºÒ∆ÏıÙ ¿∞µÂ È≈ Á∂
√’∂Õ «¬’ «ÁÈ ÷∂Âª «Ú⁄ ‹Ø ’Ø·≈ √∆ ¿∞√ «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ √ØÁπ «‘≈√
√≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’È ¿∞ÍÃøÂ ⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈ Á≈ Í≈· ’∆Â≈Õ Î∂ √Ø«‘Ò≈
ÍÛ∑ ’∂ √Ω‰ Á∆ «Â¡≈∆ ’∆Â∆Õ Ï≈‘ ⁄øÁ Á∆ ⁄≈È‰∆ √∆ Â∂ Ï»‘≈ ÷πºÒ∑≈
‘∆ º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ¡≈Í ¡‹∂ ¡≈≈Ó ’È Ò¬∆ Ò∂‡∂ ‘∆ √È «’
’∞ºfi Á» ÂØ∫ ÁØ ÏøÁ∂ ¡≈Í‰∆ ÚºÒ ¡≈™Á∂ Á∂÷∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈ ’Á∂
√È «’ √≈‚∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ‹∂ ’Ø¬∆ ≈‘∆ Óπ√≈¯ ‘Ø¬∂
Âª ÒØÛ ¡È∞√≈ Ò∆Û≈ ’ÍÛ≈ Á∂ ’∂ ¡≈≈Ó ’È Ò¬∆ ‹◊∑≈ Á∂ Á∂Úª◊∂
¡Â∂ ‹∂ ’Ø¬∆ ´º‡‰ ÷Ø‘‰ Ú≈Ò∂ ‘Ø¬∂ Âª ‚‡ ’∂ Óπ’≈ÏÒ≈ ’ª◊∂Õ ¡‹∂
¡ÀÈ∆ «Ú⁄≈ ÓÈ «Ú⁄ ¡≈¬∆ ‘∆ √∆ «’ ¿∞‘Èª È∂ «¬’ ÁÓ ¡≈ ’∂,
«¬’ È∂ ÓÀ˘ «√ ÚºÒØ∫ ¡Â∂ Á»√∂ È∂ ÍÀª ÚºÒØ∫ ÁÏ≈ «Ò¡≈Õ ÓÈ ‘∆
ÓÈ «Ú⁄ ÓÀ∫ «Ú⁄≈ ’∆Â∆ «’ «¬‘ È≈ Âª ’Ø¬∆ ≈‘∆-Óπ√≈¯ ‘È
¡Â∂ È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ ´‡∂∂, ‹Ø ¡ÀÈ∆ ¤∂Â∆ ÓÀ˘ ¡≈ Áº«Ï¡≈ ‘À, «¬‘ ’Ø¬∆
√ºÂÍπ÷ Ù‘∆Á «√øÿ ‘ÈÕ ÓÀ∫ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ ¡‹∂
ÁØ Í≈· ‘∆ ’∆Â∂ √È «’ «√ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ÂØ∫ «‹√ È∂ Áº«Ï¡≈ √∆, ¿∞√
«√øÿ È∂ ¤º‚ «ÁºÂ≈ Â∂ È≈Ò ‘∆ Á»√∂ È∂ Ì∆Õ ÓÀ∫ ¿∞µ· ’∂ ÏÀ· «◊¡≈Õ
Ù‘∆Á «√øÿ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ ÂÀ˘ ÁºÏ‰ È‘ƒ ¡≈¬∂ √∆, ¡√ƒ Âª
‹Ø Â∂∂ ÓÈ «Ú⁄ ⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈ ÍÃÊ≈«¬ Ùø’≈ √∆ «’ «’√ Ú∂Ò∂, «’øÈ≈
Í≈·, Â∂ «’√ Â∑ª ’È≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ «ÚË∆ Áº√‰ ¡≈¬∂ √ª Í Â∞‘≈‚∂
ÓÈ «Ú⁄ √≈‚∂ È≈Ò Óπ’≈ÏÒ≈ ’È Á∆ √Ø⁄ Îπ∆ «‹√ ’’∂ Â∞‘≈˘
¡√ƒ Áº«Ï¡≈ √∆Õ
⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈ Á≈ Í≈· ‹∂ √»‹ «Ó‡∂ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ’È≈ ‘ØÚ∂ Âª √≈∆
≈Â ‘∆ ’∆ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, «¬√˘ ÏøÁ È‘ƒ ’È≈Õ Ì≈Ú∂∫ ÁØ ‹ª
78
«¬√ ÂØ∫ ÚºË «√øÿ Ú≈∆-Ú≈∆ Ò ’∂ ’∆ ‹≈‰Õ ‹∂ ’Ø¬∆ «¬’ºÒ≈ √≈∆
≈Â ’ √’Á≈ ‘ØÚ∂ Âª Ì∆ ·∆’ ‘ÀÕ «‹ºÊ∂ Í≈· ’È≈ ‘ØÚ∂ √Úº¤
Ï√Â «Ú¤≈ ’∂ √Ω⁄-«¬ÙÈ≈È ’’∂ ¿∞µÍ ÏÀ· ’∂ Í≈· ’È≈ ‘ÀÕ Á∂√∆
«ÿ¿∞ Á∆ ‹ØÂ ‹◊≈ ÒÀ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
‹∂ «ÁÈ∂ Í≈· ’È≈ ‘ØÚ∂ Î∂ ’Ø¬∆ ı≈√ «ÚË∆ È‘ƒÕ ⁄≈‘∂ ’Ø¬∆
«¬’ Í≈· ’∂ Ì≈Ú∂∫ ÁØ ’∂, Í≈· ÍÃ∂Ó È≈Ò ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «¬øÈ∂
Ï⁄È Áº√ ’∂ ¿∞‘ Ú≈«Í√ Ï»‘∂ ÂØ∫ Ï≈‘ «È’ÒÁ∂ ‘∆ ¡ÒØÍ ‘Ø ◊¬∂Õ
ppp
79
ÃÌÆ 1Áé§çê¹ð ÃÅÇÔì ÜÅ Õ¶ Û¶ îÔÆé¶
îÈñî³åz çÅ ÜÅê ÕðéÅ
ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ «Í¡≈ Á∂ ø◊ «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ √Óª «ÏÂ≈ ‘∂ √È
«’ ÓÈ «Ú⁄ √Ã∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï ‹Ø «’ ı≈Ò√∂ Á∆ ‹ÈÓ-Ì»Ó∆ ‘À, «‹Ê∂
√«Â◊π» ‹∆ È∂ Í»È-ÓÈ∞º÷ (ı≈Ò√∂) Á∆ «√‹È≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ ““ÓÀ ‘Ω
ÍÓ Íπ÷ ’Ø Á≈√≈ Á∂÷È ¡≈«¬ÔØ ‹◊Â ÂÓ≈√≈”” ¡È∞√≈ ÍÓ Íπ÷
‹∆ Á∂ ‘π’Ó «Ú⁄ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ Ï«⁄Âz ’ΩÂ’ ’’∂ ÓÈ∞º÷Â≈ Ò¬∆
Í»È∂ Í≈¬∂Õ ¿∞√ Í«ÚºÂz ¡√Ê≈È Á∆ Ë»Û∆ ˘ Í√‰ ¡Â∂ ¿∞√ Ì»Ó∆
¿∞µÍ ÏÀ· ’∂ «√ÓÈ Ì‹È ’È Á≈ ⁄≈¿∞ ¡≈Í Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ÍÃÏÒ
Ï‰ ÏÀ·≈Õ
’∞fi ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ «¬√ Ï‰∂ ÎπÈ∂ ˘ √≈’≈ ’È Ò¬∆ Í«Ú≈
˘ Áº√ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆ √◊ØË∂ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ √Ã∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï Íπº‹
◊¬∂Õ ÂıÂ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’ ’∂ «‡’≈‰≈ «’Ò∑≈ ¡ÈßÁ◊Û∑
√≈«‘Ï ˘ ÏÈ≈¿∞‰≈ ’∆Â≈Õ √øÂ ÿÈ¬∆¡≈ «√øÿ ‹∆ ¿∞ÁØ∫ 2«’Ò∑≈
¡ÈßÁ◊Û∑ √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ ’Ú≈™Á∂ √ÈÕ ¿∞‘Èª È∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò
«¬’ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ ’Ó≈ «‘≈«¬Ù Ò¬∆ Á∂ «ÁºÂ≈Õ ¡◊Ò∂ ‘∆ «ÁÈ ‹Ø
ÎπÈ≈ ÓÈ «Ú⁄ ÒÀ ’∂ ¡≈¬∂ √È, ¿∞√ ’≈‹ ˘ ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ
«ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ CB Ó≈Ò≈ ‘ Ø˜ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª ’È∆¡ª ¡øÌ
’ «ÁºÂ∆¡ªÕ ¶◊ «Ú⁄Ø∫ «¬’ Ú’Â ÍÃÙ≈Á≈ ¤’ ÒÀ‰≈Õ «ÈÔÓ Í»≈
’È ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ‹Ø Ú≈Ë» √Óª Ï⁄‰≈ ¿∞√ ˘ ØÛ∆ ’∞º‡’∂ ‹ª «¬Ó≈Â
Á∆ ⁄ºÒ ‘∆ √∂Ú≈ ”⁄ ‡Ø’∆ „Ø ’∂ ‹ª ‘Ø √∂Ú≈ ’ ’∂ √¯Ò≈ ’È≈Õ
¤∂ Ó‘∆È∂ «¬√∂ Â∑ª «ÈøÂ ◊π» ’∆ ⁄È ¤Ø‘ È≈Ò Í«ÚºÂz ‘Ø¬∆ ËÂ∆
1. √Ã∆ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á ‹∆ È∂ √Â´‹ ÈÁ∆ Á∂ «’È≈∂ ÈÀ‰≈ Á∂Ú∆ Á∂ Í‘≈Û
Í≈√ Ó≈÷ØÚ≈Ò «Í≥‚ Á∆ ˜Ó∆È ÷∆Á ’∂ √øÓÂ 1723 «Ú⁄ «¬‘ È◊ ¡Ï≈Á
’∆Â≈, «¬‘ È◊ ı≈Ò√∂ Á∆ Ú≈√∆ ’’∂ ÍÃ«√ºË ‘ÀÕ
2. ¡ÈßÁÍπ Ù«‘ ÂØ∫ Áº÷‰ «ÁÙ≈ È±ø «¬’ «’ÒØÓ∆‡ Á∆ Á»∆ Â∂ «¬‘ «’Ò∑≈
¡ÈøÁÍπ √≈«‘Ï Á∆ º«÷¡≈ Ò¬∆ √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï‰Ú≈«¬¡≈
√∆, «‹√ Á≈ È≈™ «’Ò∑≈ ¡ÈßÁ◊Û∑ «÷¡≈Õ
80
”Â∂ «‘ ’∂ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈Õ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘Ø Ï∂¡≥Â Ïı«ÙÙª
’∆Â∆¡ªÕ ÂıÂ √≈«‘Ï ”Â∂ Á∂◊ ’Ú≈ ’∂ «ÈÔÓ Á≈ ÌØ◊ Í≈«¬¡≈ ¡Â∂
Ú≈«Í√ Í≥‹≈Ï Á∂ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ ’Á∂ ÓπÛ AAI ⁄º’ «˜Ò∑≈
√◊ØË≈ (‘π‰ Í≈«’√Â≈È) Íπº‹ ◊¬∂Õ
ppp
81
Ã. ÁòåÅð ÇÃ¿Ø çñ¶ð ù éÅî-
ìÅäÆ ç¹ÁÅðÅ ðÅ÷Æ ÕðéÅ
«¬‘Èª ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ 1¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÍÚ≈«’
«Ù«Â¡ª «Ú⁄Ø∫ ÌÂ∆‹≈ Òº◊Á≈ √∆, ⁄Û∑Á∆ ¿∞Ó «Ú⁄ Ï‘πÂ «ÏÓ≈
ÍÀ «◊¡≈Õ ◊·∆¬∂ Á∆ Â’Ò∆¯ ‘Ø ◊¬∆Õ √≈≈ √∆ ‹πÛ «◊¡≈Õ ÁÁ
È≈Ò «ÁÈ ≈Â ‘≈«¬-‘≈«¬ ’ ’∂ «ÏÂ≈™Á≈ √∆Õ √∆ «Ú⁄ ‘ Ú∂Ò∂
√ÛÈ «‹‘∆ Òº◊∆ «‘øÁ∆ √∆Õ
Ø˜ ‘ Ú∂Ò∂ Á∆ ‘≈«¬-‘≈«¬ Á∆ ¡Ú≈˜ È∂ Ó≈«Í¡ª ˘ Ú∆ ¡’≈
«ÁºÂ≈ ¡Â∂ ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∂ √‘π∂ ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∂ ÿ ÒÀ ◊¬∂Õ
¡≈Ô∞ÚÀ«Á’ ¡Â∂ ¡ÀÒØÍÀ«Ê’ √≈∂ «¬Ò≈‹ ’Ú≈¬∂ Í ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆
¯’ È≈ «Í¡≈, √◊Ø∫ Â’Ò∆¯ ÚËÁ∆ ◊¬∆, «‹√ ”Â∂ Í«Ú≈ È∂ «Ó¿∞
‘√ÍÂ≈Ò Ò≈‘Ω «Ú⁄ Á≈ıÒ ’Ú≈ «ÁºÂ≈ Í ¤∂ Ó‘∆È∂ Á∂ «¬Ò≈‹
¿∞ÍÃøÂ Ú∆ «È≈√Â≈ ‘∆ ÍºÒ∂ Í¬∆Õ √∆ ‘Ø «ÈÏÒ ‘Ø «◊¡≈Õ ‘π‰
Âª
«ÏÍ«Â Í∆ √Ì ‘∆ √ø◊π ¤≈«‚Â ’Ø¿± È ¡≈ÚÂ È∂À®
(√Ø«· Ó: 9, Í≥È≈ 634)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ú≈Í∆Õ
√‘π∂ Ú∆ ÁÓ ‘≈ ◊¬∂ Â∂ Ú≈«Í√ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ˘ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈
Í≈√ ‘∆ ¤º‚ ◊¬∂Õ
1. ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ √: √øπÁ «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √’∂ Ó≈√∆ Á∂ ÍπºÂ

Ì≈ Ò◊Á∂ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ Ó≈Â≈ ÈÀ‰ ’Ω Â∂ √πøÁ «√øÿ Á∆ Ó≈Â≈ ÍÃÂ≈Í
’Ω √’∆¡ª ÌÀ‰ª √ÈÕ «‹‘Èª Á∂ Í∂’∂ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ «Ú⁄
√‘ØÂ≈ ÷≈ÈÁ≈È «Ú⁄ √ÈÕ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ ‹∆ Á∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ È≈¿∞
√: ◊πº‹ «√øÿ √∆Õ ¡≈Í Á≈ ‹ºÁ∆ «Í≥‚ Ó≈‰’Ø «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ √∆Õ ¡≈Í
Á∂ Ï≈Ï≈ √: ◊πº‹ «√øÿ ¯Ω‹ «Ú⁄ ÈΩ’∆ ’Á∂ √ÈÕ ¯Ω‹∆ √∂Ú≈ Ú‹Ø∫ AI@G
¬∆: «Ú⁄ ¡≈Í ˘ ÁØ ÓπºÏ∂ ˜Ó∆È ⁄º’ AAI «˜Ò∑≈ √◊ØË≈ (‘π‰ Í≈«’√Â≈È)
«Ú⁄ «ÓÒ ◊¬∆Õ ¡≈Í Á∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈∂ Í«Ú≈ √Ó∂Â ¡≈Í‰∂ ‹ºÁ∆ «Í≥‚
Ó≈‰’Ø ˘ ¤º‚ ’∂ AAI ‹È±Ï∆ ⁄º’ (√◊ØË≈) ‹≈ ¡≈Ï≈Á ‘Ø¬∂Õ
82
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï ÂØ∫ ‹Á Ú≈Í√ AAI ⁄º’ Íπº‹∂ Âª
¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∂ «ÏÓ≈ ‘Ø‰ Ï≈∂ Ó≈Â≈ ‹∆ È∂ Áº«√¡≈Õ ¡≈Í ‹∆
¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ Á∆ ıÏ-√πÂ ÒÀ‰ Ú≈√Â∂ ◊¬∂Õ «‹™ ‘∆ Ï≈Ï≈
‹∆ ¿∞√Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ◊¬∂ «‹Ê∂ «’ ¡ÚÂ≈ «√øÿ «ÏÓ≈∆ ’≈È ’≈‘
«‘≈ √∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’ØÒ ‹≈‰ Â∂ ¿∞√ ˘ ’∞fi ÙªÂ∆ Ó«‘√»√ ‘Ø¬∆Õ
√∆ ’’∂ Ú∆ ¿∞√È∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ’∞fi ·∆’ Ó«‘√»√ ’∆Â≈Õ ’∞fi
«⁄ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈Í√ ¡≈ ◊¬∂Õ
’∞fi «ÁÈª Ï≈¡Á ¡≈Í ‹∆ «Î ¿∞√Á≈ ‘≈Ò-⁄≈Ò Íπº¤‰ ◊¬∂Õ
¡ÚÂ≈ «√øÿ È∂ Í«‘Ò∂ Á∆ Â∑ª ¡≈Í‰∂-¡≈Í ˘ Î∂ ÂÈ-ÓÈ ’’∂
ÙªÂ Ó«‘√»√ ’∆Â≈Õ «‹øÈ≈ «⁄ ¡≈Í ‹∆ ¿∞√ Í≈√ ÏÀ·∂ ‘∂, ¡ÚÂ≈
«√øÿ ◊ºÒª-Ï≈Âª ’Á∂ ‘∂Õ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ⁄ºÒ‰ Òº◊∂ ÂÁ ¡ÚÂ≈
«√øÿ È∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í ‹∆ Ó∂∂ Â∂ «¥Í≈ ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √πÂ∂-
«√ºË ¿∞√ ˘ «’‘≈ «’ ‘≈«¬-‘≈«¬ ’È Á∆ Êª Ú≈«‘◊π»-Ú≈«‘◊π»
«’‘≈ ’Ø Í ¡º◊Ø∫ ¿∞√ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ‘π‰ Ó∂∂ Úº√ Á∆ ◊ºÒ
È‘ƒ, Ú≈«‘◊π» «’‘≈ È‘ƒ ‹ªÁ≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈Í√ ¡≈Í‰∂ ÿ ¡≈ ◊¬∂Õ ¡ÚÂ≈ «√øÿ È∂ ¡≈Í‰∆
Ó≈Â≈ ˘ «’‘≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ ÓÀ˘ ≈˜∆ ’È≈ ‘À Âª ⁄≈⁄≈ ‹∆1 ˘ ’‘Ø
«’ ¿∞‘ Ó∂∂ Â∂ «Ó‘Ï≈È∆ ’ÈÕ ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∆ Ó≈Â≈ È∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Â∞√ƒ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ˘
’«‘ ’∂ Ó∂∂ Ïº⁄∂ ˘ ≈˜∆ ’Ú≈ «Á¿∞Õ ‹∂ ¿∞‘ ’Ø¬∆ ⁄≈≈ ’È ÂÁ
¿∞√ Á∆ ‹≈È Ï⁄ √’Á∆ ‘ÀÕ È‘ƒ Âª ‚≈’‡ª È∂ Âª Í«‘ÒØ∫ ‘∆ ‹Ú≈Ï
Á∂ «ÁºÂ≈ ‘À «’ «¬√ «ÏÓ≈∆ Á≈ Íº’≈ «¬Ò≈‹ È‘ƒ ‘Ø √’Á≈Õ
Ó≈Â≈ ÈÀ‰ ’Ω ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ «’ ÍπºÂ! ‹∂
’Ø¬∆ ÔÂÈ ‘Ø √’Á≈ ‘À Âª ’Ø Âª ‹Ø ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∆ ‹≈È Ï⁄
‹≈Ú∂Õ ÿ «Ú⁄ «¬º’Ø ‘∆ Ïº⁄≈ ‘ÀÕ Ó≈Â≈ ‹∆ ÚºÒØ∫ ÍÃ∂È≈ ’È Â∂ ¡≈Í
‹∆ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂ Â∂ «’‘≈ «’ Ó≈Â≈ ‹∆, ¡≈Í ‹∆ Á≈ ‹Ø ‘π’Ó ‘À
¿∞√˘ ÓÀ∫ ÓØÛ È‘ƒ √’Á≈Õ «‹Ú∂∫ Â∞√ƒ ’‘Ø ÓÀ∫ ’È ˘ «Â¡≈ ‘ª,
™fl Ó∂≈ ÓÈ È‘ƒ Ó≥ÈÁ≈Õ
«‹Ú∂∫ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï «Ú⁄ Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊πª Á≈ ‘π’Ó ‘À :
ÏÃ‘Ó«◊¡≈È∆ Í¿∞Í’≈ ¿∞Ó≈‘≈® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 273)
¡Â∂
¡ÍÈ≈ «Ï◊≈« «ÏªÈ≈ √ª„À® (Í≥È≈ 875)
1. ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∞«È¡≈Ú∆ «ÙÂ∂ √Á’≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È±ø ⁄≈⁄ ‹∆ ’«‘ ’∂ ÏπÒ≈™Á≈
√∆Õ
83
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘ Ø˜ «ÈºÂ Á∆ «’«¡≈ ’ ’∂ ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∂
ÿ ‹≈‰≈ ¡Â∂ ˜Ó∆È Â∂ √Úº¤ ¡≈√‰ «Ú¤≈ ’∂ Ò≈◊∂ ¡ÚÂ≈ «√øÿ
˘ ¶Ó≈ ÍÚ≈ ÒÀ‰≈ ¡Â∂ ¡≈Í ‘∂· «Ò÷∂ ÙÏÁ Á∆¡ª CB Ó≈Ò≈ ‘
Ø˜ ’È∆¡ª ¡øÌ ’ «ÁºÂ∆¡ªÕ ÊØÛ∑≈ ¿∞µ⁄∆ ÏØÒ‰≈ Âª ‹Ø Ï≈‰∆ Á≈
Í≈· ¿∞√ Á∂ ’øÈª «Ú⁄ ÍÀ∫Á≈ ‘∂Õ
«√ Ó√Â’ ÷∑≈ Í≈ÏÃ‘Ó≥ ‘√Â ’Ô≈ ÷∑≈ ÍÓ∂√…‘®
¡≈ÂÓ ÷∑≈ ◊ØÍ≈Ò √π¡≈Ó∆ ËÈ ⁄‰ ÷∑≈ ‹◊Á∆√…‘®
√Ï ÷∑≈ ◊π ÁÔ≈Ò‘ ÌÀ Á»÷ «ÏÈ≈√È‘®
Ì◊Â Ú¤«Ò ¡È≈Ê È≈Ê∂ √«‰ È≈È’ Íπ÷ ¡⁄πÂ‘®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆, Í≥È≈ 1358)
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ ‹≈Í ¡øÌ ’∆Â∂ ˘ ¡‹∂ ÊØÛ∑∂ «ÁÈ ‘∆
‘Ø¬∂ √È «’ «¬’ «ÁÈ ¡‹∂ ÁØ Ó≈Ò≈ ‘∆ ’∆Â∆¡ª √ÈÕ «¬’ Ù‘∆Á
«√øÿ È∂ ÓÀ˘ «◊º⁄∆ ¿∞ÍØ∫ ÎÛ ’∂ Á»√≈ ‘ºÊ ‘∂·ª «‹ºÊ∂ ∆Û∑ Á∆ ‘º‚∆
Óπº’Á∆ ‘À, ¡≈√‰ ‘∂· Á∆ Í≈ ’∂ ¡º◊∂ ˘ Ó»Ë≈ ’È Ú≈√Â∂ Ëº«’¡≈Õ
Á»‹∆ Ú≈∆ Î∂ ÔÂÈ ’∆Â≈Õ ‹Á Â∆√∆ Ú≈∆ ¿∞√ È∂ ˜Ø Ò≈«¬¡≈
Âª ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ √≈‘Ó‰∂ ‘Ø ’∂ ◊ºÒ ’Ø «’ Â∞√ƒ ’∆
⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø? Á»√≈ Ù‘∆Á «√øÿ ‹Ø Ó∂∂ √º‹∂ Í≈√∂ ÷Û∑≈ √∆, ¿∞√È∂ «’‘≈
«’ «‹√ ÓÈÓπ÷ Á∆ Â∞√ƒ ÓÁÁ ’ ‘∂ ‘Ø «¬‘ ÓÁÁ ’È Á∂ Ò≈«¬’
È‘ƒÕ «¬√ È∂ √‡∂‹ Â∂ ÷ÒØ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆
º‹ ’∂ «Èß«Á¡≈ ’∆Â∆ ‹Ø ’øÈª È≈Ò √π‰∆ È‘ƒ ‹≈ √’Á∆ √∆Õ Ó≈
Âª ¡√ƒ «¬√˘ ¿∞ÁØ∫ ‘∆ Á∂‰≈ √∆ Í «ı¡≈Ò √∆ «’ «¬√ ˘ Ï‘πÂ≈
’Ù‡ Á∂ ’∂ Ó≈∆¬∂ ¡Â∂ ‘π‰ «¬√ Á∆ ‹≈È ÏıÙ∆ Ò¬∆ Â∞√ƒ Ï≈‰∆ Á≈
Í≈· ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
¡≈Í ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ ¡√ƒ ¿∞‘Èª Ù‘∆Á «√øÿª ˘ «’‘≈ «’
‹∂ Â∞√ƒ ‘π’Ó ’Ø Âª «¬√ Í≈√Ø∫ Óπ¡≈¯∆ Ó≥◊Ú≈ «ÁøÁ∂ ‘ªÕ ¡º◊Ø∫ ¿∞‘
’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ! Óπ¡≈¯∆ ’∆ Ó≥◊Ú≈‰∆ ‘À ¡√ƒ ‘∆
«¬√˘ «¬‘ √≈≈ ’Ù‡ «ÁºÂ≈ √∆ Â∂ ‘π‰ «¬√ Á≈ «Íº¤≈ ¤º‚ «ÁøÁ∂ ‘ªÕ
™fl «¬‘ ÏıÙ‰ Á∂ ÔØ◊ È‘ƒ √∆Õ «¬øÈ≈ ’«‘ ’∂ ¿∞‘ ÁØÚ∂∫ «√øÿ ¡ÒØÍ
‘Ø ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ «ÂøÈ «ÁÈ ËΩ‰ ¿∞µÍ «‹ºÊ∂ ¿∞‘Èª
Ù‘∆Á «√øÿª È∂ ‘ºÊ Í≈«¬¡≈ √∆, ™◊Ò∆¡ª Á∂ «ÈÙ≈È Ó«‘√»√ ‘øπÁ∂
‘∂ Â∂ Ó≈√ ÁÁ Ú∆ ’Á≈ «‘≈Õ
¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡º‹ ‘Ø, ’ºÒ∑ ‘Ø, ¡ÚÂ≈ «√øÿ ˘ ¡≈≈Ó
¡≈¿∞‰ Òº◊ «Í¡≈Õ D@ «ÁÈ Ï≈¡Á ÌØ◊ Í≈«¬¡≈, ¡Á≈√ ’∆Â∆, ‘π‰
84
¿∞‘ ‘∆ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹Ø Ó≥‹∂ ÂØ∫ ¿∞µ· ’∂ ÏÀ·‰ Ò¬∆ Ú∆ √‘≈≈ ‡ØÒÁ≈
√∆, ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Â∞Á≈ «ÎÁ≈ Â∂ ÈÚª-ÈØ¡≈ ‘Ø «◊¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ˘ √≈∆ ◊ºÒ Íπº¤∆ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ È≈Ò
‹Ø Ï∆Â∆ √∆ ¿∞‘ Ú∆ Áº√∆ ¡Â∂ ¡◊ª‘ Ò¬∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ ÌÀ-
Ì≈ÚÈ∆ «Ú⁄ Â∞È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆Õ1 «‹øÈ≈ ’∞ «⁄ «ÏÓ≈∆ Á≈ Áπº÷
Ô≈Á «‘≈ ˙È≈ «⁄ √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÊØÛ∑∆ Ï≈‰∆ ÍÛ∑Á∂ ‘∂Õ ÊØÛ∑∂
√Ó∂∫ Ï≈¡Á «Î «„ºÒ ÚÂ ◊¬∂Õ ⁄≈‘∆Á≈ Âª «¬‘ √∆ «’ ¡◊Ò∂ Í≈√∂
ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ «Ó«Ò¡≈ √∆, √≈∂ Í≈√∂ ÌπÒ≈ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª È≈Ò
Íº’∆ ◊ø„ Í≈ ÒÀ∫Á∂ Í
«ÏÈ∞ Ì≈◊≈ ◊ππ √∂«Ú¡≈ È ‹≈«¬® (Í≥È≈ 1065)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‰∆Õ Í Î∂ Ú∆ √Ó∂∫-√Ó∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆
˘ ◊π»-⁄Èª ÚºÒ ÍÃ∂È Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈Õ ‹ÁØ∫ √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆
Ìø»◊∂ («˜: ‘π«Ù¡≈Íπ) ÏÒ≈’ «Ú⁄ Ï∆.‚∆.˙. Á∆ ÍØ√‡ ”Â∂ ’øÓ ’Á∂
√È ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ÍÃ∂È≈ È≈Ò ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ «Â¡≈-Ï-«Â¡≈
‘Ø ◊¬∂Õ «Î «’√∂ Í»ÏÒ∂ ’Ó È∂ ¡À√≈ ¿∞÷∂Û Ó≈«¡≈ «’ ¡≈Í ‹∆
◊π» ◊ØÁ ”⁄Ø∫ «‚º◊ Í¬∂Õ ¡º‹-’ºÒ∑ ¡Ó∆’≈ «Ú⁄ Ò«Úø◊√‡È «Ú⁄
ÈÚ∂∫ ◊πÁπ¡≈∂ Á∂ Óπ÷ √∂Ú≈Á≈ Ï‰ ’∂, ◊π» ÿ Á∆ √∂Ú≈ ≈‘ƒ «Íº¤∂
‘Ø ⁄πº’∆ ÌπºÒ ˘ Óπ¡≈¯ ’≈¿∞‰ Á∂ ÔÂÈ «Ú⁄ √ÈÕ2 Ó≈⁄ AIIA
«Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ ÍÃÒØ’ «√Ë≈ ◊¬∂Õ
ppp
1. Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï≈¡Á «Ú⁄ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ’«Ó¿∞«È√‡ª Á∆ √ø◊Â

’’∂ ¿∞‘Èª Á∂ «Ú⁄≈ Ë≈È ’ ÏÀ·≈ √∆ «’™«’ ¿∞ÁØ∫ Ó≈’√Ú≈Á∆
«Ú⁄≈Ë≈≈ Á∆ ÈÚƒ Ò«‘ ⁄ºÒ∆ √∆Õ ’≈«Ò‹ «Ú⁄ ÍÛ∑Á∂ √Ó∂∫ «¬‘ ¡ÚÂ≈
«√øÿ ¿∞È∑ª Á≈ ¡≈◊» √∆Õ
2. √∂ «’È∂«‘¡≈? Á∆ Á»‹∆ ¡À‚∆ÙÈ ¤Í‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈Í ‹∆, ÍÃÒØ’ «√Ë≈
◊¬∂ ‘ÈÕ
85
×¹ðÈ Ô¹Õî ÇòÚ Õðéñ ÇêÁÅðÅ
ÇÃ¿Ø çÆ Çé×·Å áÆÕ ÕðéÆ
È≈Ó Á∆ ¡ΩÙË∆ Áπ¡≈≈ ‹ÁØ∫ √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆ ˘ ¡√≈Ë Ø◊
ÂØ∫ √Á≈ Ú≈√Â∂ ¤∞‡’≈≈ «ÓÒ «◊¡≈ Âª, √≈∂ ‹≈‰ø» √º‹‰ª-«ÓºÂª
¡Â∂ «ÙÂ∂Á≈ª «Ú⁄ «¬√ ◊ºÒ Á∆ ⁄⁄≈ √∆ «’ ÁØ-„≈¬∆ √≈Ò Á∂
’∆ÏÈ ‘ Â∑ª Á∂ ⁄ø◊∂ ⁄ø◊∂ «¬Ò≈‹ ’Ú≈¿∞‰ È≈Ò «‹√ «ÏÓ≈∆
ÂØ∫ ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆ ¯’ È‘ƒ «Í¡≈, ‘π‰ ¿∞‘ «ÏÓ≈∆ «’Ú∂∫ Á» ‘Ø
◊¬∆? ‘∂’ ‹≈‰ø» Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ ‹≈È‰ Ò¬∆ Ï‘πÂ Â∆Ï «¬º¤≈
¿∞Í‹Á∆Õ ‹ÁØ∫ ¿∞‘Èª ˘ «¬‘ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ «’ «’√∂ ÁÚ≈¬∆ Á≈ √∂ÚÈ
’È ÂØ∫ «ÏÈª, ’∂ÚÒ ◊π ÙÏÁ Á∆ Ï’Â È≈Ò ÁÒ∂ ‹∆ ˘ ¡≈Ó
¡≈«¬¡≈ ‘À, Âª ¿∞‘Èª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ‘Ø Ú∆ «˜¡≈Á≈ ‘À≈È∆ ‘øπÁ∆ ¡Â∂
È≈Ò ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È Ú≈√Â∂ ÓÈ «Ú⁄ ¿∞Ó≈‘ ÍÀÁ≈ ‘øπÁ≈Õ
√: ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ «¬’ ÁØ√Â, «‹È∑ª Á≈ Èª «Í¡≈≈1 «√øÿ
√∆, ‹Ø «’ø◊ ‹≈‹ ≈«¬Ò «¬ø‚∆¡È «ÓÒ‡∆ √’±Ò, ‹¶Ë ¤≈¿∞‰∆
Á≈ ÏÛ≈ Ò≈«¬’ «Ú«Á¡≈Ê∆ √∆Õ «Í¡≈≈ «√øÿ «ÏÃ«‡Ù ¡≈Ó∆
¡≈«‡Ò∆ Ô±«È‡ «Ú⁄ √À«’ø‚ ÒÀ¯‡∆ÈÀ∫‡ ⁄π«‰¡≈ «◊¡≈Õ √À«’ø‚
ÒÀ¯‡∆ÈÀ∫‡ Á∂ ¡‘πÁ∂ Â∂ ’«ÓÙÈ Á∂‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ «¬√ Á≈ ÓÀ‚∆’Ò ⁄Àµ’-
¡ºÍ ‘Ø«¬¡≈Õ ¡º÷ª Á∂ √ÍÀÙ«Ò√‡ ‚≈’‡, ’ÈÒ Ú≈√» È∂ ¡º÷ª Á∂
‡À√‡ «Ú⁄Ø∫ «È◊≈‘ ÿº‡ ‘Ø‰ ’≈È «¬√ ˘ Î∂Ò∑ ’ «ÁºÂ≈Õ «‹√ ’≈È
«Í¡≈≈ «√øÿ ˘ √À«’ø‚ ÒÀ¯‡∆ÈÀ∫‡ Á∆ Êª «√Í≈‘∆ À’ «Ú⁄ º«÷¡≈
«◊¡≈Õ ÁØ √≈Ò «Ú⁄ ¿∞‘ ‘Ú≈ÒÁ≈ Ï‰ «◊¡≈Õ ¡Â∂ ÏÁÒ∆ Ò≈‘Ω
¤≈¿∞‰∆ Á∆ ‘Ø ◊¬∆Õ √: «Í¡≈≈ «√øÿ ‹ÁØ∫ √: ÚË≈Ú≈ «√øÿ2 ‹∆ ˘
«ÓÒ∂ Âª «Í¡≈≈ «√øÿ È∂ Íπº¤‰≈ ’∆Â≈ «’ ’∆, ¡ÚÂ≈ «√øÿ ¡‹∂
1. √: «Í¡≈≈ «√øÿ Á≈ «Í≥‚ ≈‹Íπ Ì≈¬∆¡ª, ◊ØÂ √øÿ≈, Ê≈‰≈ √Á,

‘π«Ù¡≈Íπ √∆Õ
2. ÍπºÂ √: «Èø‹È «√øÿ «‚Í‡∆ ¡«√√‡À∫‡ ’ø‡ØÒ «ÓÒ‡∆ ¡’≈¿±∫‡√ Ò≈‘Ω
¤≈¿∞‰∆Õ «Í¤Ò≈ «Í≥‚ √πË≈, «˜Ò∑≈ ´«Ë¡≈‰≈Õ
86
«˜øÁ≈ ‘À? Âª ¿∞√ Á∂ ¿∞µÂ «Ú⁄ √: ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¿∞√ ˘ «’‘≈
«’ ¿∞‘ Âª Ó‘ªÍπÙ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∆ ¡≈Â«Ó’ Ù’Â∆ ¡Â∂
◊πÏ≈‰∆ Á∂ Í≈√-’Ò≈ ÂÊ≈ È≈Ó ¡¿∞÷Á∆ ≈‘ƒ «ÏÒ’∞Ò ÈÚª-
ÈØ¡≈, ¡Ø◊ ‘Ø ⁄πº’≈ ‘À ¡Â∂ √≈∂ ’øÓ-’≈ «Ú⁄ Í»≈ «‘º√≈ ÒÀ∫Á≈
‘ÀÕ ÂÁ √: «Í¡≈≈ «√øÿ Á∆ ‘À≈È∆ Á∆ ’Ø¬∆ ‘ºÁ È≈ ‘∆ ¡Â∂ √:
¡ÚÂ≈ «√øÿ ˘ «ÓÒ‰ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆ «¬º¤≈
ÍÃ◊‡ ’∆Â∆Õ «ÁÈ È∆ÔÂ ’’∂ ÁØÚ∂∫ Ò≈‘Ω ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ AAI ‹È±Ï∆
⁄º’, «˜Ò∑≈ √◊ØË≈ √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ Í≈√ Íπº‹ ◊¬∂Õ √πº÷-√ªÁ √ªfi∆
’È ¿∞ÍÃøÂ √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ È∂ ¡≈Í‰∆ ˜Ï≈È∆ √≈∆ ‘º‚-Ï∆Â∆
Áº√∆Õ «ÂøÈª È∂ √Ò≈‘ ’∆Â∆ «’ «Í¡≈≈ «√øÿ Á∆¡ª ¡º÷ª Á∆ È˜
Ú≈√Â∂ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂Õ «¬‘ √Ò≈‘ Ï‰≈ ’∂ «ÂøÈ∂
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ¿∞‘Èª Á∂ ÿ ◊¬∂Õ √: ÚË≈Ú≈ «√øÿ ¡Â∂
√: ¡ÚÂ≈ «√øÿ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «Í¡≈≈ «√øÿ ÍÃÊ≈«¬ «Ú√Ê≈ È≈Ò
Áº«√¡≈ ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ «¬√ Á∆ ÁπÏ≈≈ ÓÀ‚∆’Ò ’È
Ò¬∆ «ÁºÂ∆ Áı≈√Â ÓÈ˜» ‘Ø ◊¬∆ ‘À ¡Â∂ «Í¡≈≈ «√øÿ Á≈ ÓÀ‚∆’Ò
ÁπÏ≈≈ ÏØ‚ ’∂◊≈Õ ‹∂ ÏØ‚ «¬√ ˘ Í≈√ ’ Á∂Ú∂ Âª «Î Í«‘Ò∂
√À«’ø‚ ÒÀ¯‡∆ÈÀ∫‡ À∫’ Â∂ «ÈÔ∞’Â∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ ¡≈Í ‹∆ «¥Í≈ ’’∂
«¬√ ˘ ¡Ù∆Ú≈Á Ïı«ÙÙ ’ØÕ
√≈≈ «Ú√Ê≈ √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ √«Â◊π»
‹∆ ¡≈Í ‘∆ ’‰’≈‰ √ÓºÊ ‘ÈÕ ’ºÒ∑ √Ú∂∂ Â∞√ƒ ÍÃÙ≈Á ÒÀ ’∂
G Ú‹∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈ ‹≈‰≈Õ √«Â◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ ¡Á≈√ ’ª◊∂Õ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ‘∆ Ïı«ÙÙ ’È ˘ √ÓºÊ
‘ÈÕ
¡◊Ò∂ «ÁÈ √Ú∂∂ È∆ÔÂ √Ó∂∫ ¡È∞√≈ «ÂøÈ∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
Íπº‹ ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú∆ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈ Íπº‹∂Õ ◊π» Ó‘≈≈‹
‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ¿∞ÍÃøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «Í¡≈≈ «√øÿ Ò¬∆ ◊π»-⁄Èª
«Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ¡Â∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ «Ò¡≈Õ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ Óπº÷Ú≈’
ÒÀ‰ ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «Í¡≈≈ «√øÿ! ◊πÁ∂Ú «ÍÂ≈
‹∆ È∂ Â∂∆ ¡Á≈√ ÓÈ˜» ’ Ò¬∆ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ Â≈«Ï¡≈ ÂØ∫ ¿∞µ·∂ ¡Â∂ «‹ºÊØ∫ Á∆ √ø◊Â Ó‘≈≈‹
‹∆ Á∂ ÁÙÈª ˘ ¶ÿÁ∆ √∆ó¿∞√ ¯Ù ¿∞ÍØ∫ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊ È≈Ò √ø◊Â
87
Á∆ ⁄È Ë»Û∆ Ò≈ ’∂ «Í¡≈≈ «√øÿ Á∆¡ª ÁØÚª ¡º÷ª ¿∞µÍ ‘ºÊ Î∂
«ÁºÂ≈ Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ‹≈‘! ‘π‰ ÂÀ˘ ÏØ‚ Ú≈Ò∂ «È◊≈‘ ÚºÒØ∫ Î∂Ò∑
È‘ƒ ’ √’‰◊∂Õ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄Ø∫ ¡Ù∆Ú≈Á ÍÃ≈ÍÂ ’È ¿∞ÍÃøÂ √:
«Í¡≈≈ «√øÿ ¡Â∂ √: ÚË≈Ú≈ «√øÿ Ú≈Í√ ¡≈ ◊¬∂Õ ¡◊Ò∂ ‘¯Â∂ ÏØ‚
È∂ «‹√ Á≈ ⁄∂¡ÓÀÈ ¡≥◊∂˜ ‚≈’‡ √∆, È∂ «Í¡≈≈ «√øÿ ˘ √º«Á¡≈
¡Â∂ ¡≈Í ¡º÷ª ⁄Àµ’ ’∆Â∆¡ªÕ «Í¡≈≈ «√øÿ A ÂØ∫ Z Â’ √≈∂ ¡º÷
ÏÛ∂ ¡≈Ó È≈Ò ÍÛ∑ «◊¡≈Õ ¡≥◊∂˜ ‚≈’‡ È∂ «Î ÁπÏ≈≈ Í»∆
Â√ºÒ∆ ’∆Â∆ ¡Â∂ «’‘≈ «’ ÂÀ˘ «’√ Ï∂Ú’±¯ ‚≈’‡ È∂ «È◊≈‘ ÚºÒØ∫
Î∂Ò∑ ’’∂ Â∂∆ «˜øÁ◊∆ ı≈Ï ’∆Â∆ ‘ÀÕ Â∂∆ È˜ Âª «ÏÒ’∞Ò ·∆’
‘ÀÕ
ÏØ‚ Á∂ ⁄∂¡ÓÀÈ È∂ ¿∞√∂ Ú∂Ò∂ «Í¡≈≈ «√øÿ ˘ √À«’ø‚ ÒÀ¯‡∆ÈÀ∫‡
Á∂ À∫’ Â∂ Ï‘≈Ò ’È Á∆ «√¯≈Ù ’∆Â∆Õ ÓÀ‚∆’Ò «ÍØ‡ Íπº‹‰
Â∂ «Í¡≈≈ «√øÿ ˘ Í«‘Ò∂ À∫’ Â∂ Ï‘≈Ò ’∆Â≈ «◊¡≈ ¡Â∂ Ï≈¡Á
«Ú⁄ ’ÈÒ Á∂ ¡‘πÁ∂ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ ∆‡≈«¬ ‘Ø«¬¡≈Õ «‹Ê∂
ÁπÈ∆¡≈ Á∂ √≈∂ ‘∆Ò∂-Ú√∆Ò∂ Î∂Ò∑ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È, ¿∞Ê∂ √«Â◊π» √º⁄∂
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ «Ó‘ √≈Ê «ÁøÁ∆ ‘À, ¡Â∂ ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ ¡Á≈√ ø◊
«Ò¡≈™Á∆ ‘ÀÕ
‹ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ ¡Â∂ √ø◊Â Á∆ «Ó‘-Ì∆ «È◊≈‘ ‘Ø ‹≈Ú∂ Ï√
«Î Âª «‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ «ÏÒ≈ÚÒ ≈◊ «Ú⁄ ‘π’Ó
’∆Â≈ ‘À «’ ¡À√∆ Ïı«ÙÙ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À :
«ÏÒ≈ÚÒ Ó: 5®
«Í≥◊πÒ1 ÍÏÂ Í≈« Í∂ ÷Ò2 ⁄Â∞ Ï’∆Â≈3®
¡≥ËπÒ∂ «ÂzÌÚ‰ √»«fi¡≈ ◊π Ì∂«‡ ÍπÈ∆Â≈®1®
Ó«‘Ó≈ √≈Ë» √ø◊ ’∆ √πÈ‘π Ó∂∂ Ó∆Â≈®
ÓÀ´ ÷Ø¬∆ ’Ø«‡ ¡ÿ4 ‘∂ «ÈÓÒ Ì¬∂ ⁄∆Â≈®1® ‘≈¿∞®
¡À√∆ Ì◊«Â ◊Ø«ÚøÁ ’∆ ’∆«‡5 ‘√Â∆ ‹∆Â≈®
1. ÍÀª ÂØ∫ ‘∆‰≈ ¨Ò∑≈ ÓÈ∞º÷

2. Ó»÷
3. ⁄Â Ï’Â≈
4. ’ØÛª Í≈Í Á» ‘Ø ◊¬∂
5. ’∆Û∆ È∂ ‘≈Ê∆ ˘ «‹ºÂ «Ò¡≈ (Ì≈Ú «ÈÓÂ≈ È∂ ‘¿∞ÓÀ ˘ ’º‡ √π«‡¡≈)
88
‹Ø ‹Ø ’∆ÈØ ¡≈ÍÈØ «Â√π ¡ÌÀ Á≈È∞ Á∆Â≈®2®
«√øÿπ1 «ÏÒ≈¬∆2 ‘Ø«¬ ◊«¬˙ «Âz‰∞3 Ó∂π4 «Á÷∆Â≈®
√ÃÓπ ’Â∂ ÁÓ ¡≈„ ’¿∞ Â∂ ◊È∆ ËÈ∆Â≈5®3®
’ÚÈ Ú‚≈¬∆ ’«‘ √’¿∞ Ï∂¡≥Â ◊πÈ∆Â≈®
’« «’Í≈ Óπ«‘ È≈Óπ Á∂‘π È≈È’ Á √∆Â≈®4®7®
(Í≥È≈ 809)
√Ï «Ú¡≈Í’ ÍÃÌ» √Ì Á≈Âª Á∂‰ Ú≈Ò≈ ‘À, ◊π» Á∆ √∂Ú≈ ¡Â∂
ÏıÙÙ Áπ¡≈≈ ’∆ È‘ƒ «ÓÒÁ≈? Ì≈Ú √Ì ’∞fi «ÓÒ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÍÓ∂Ù «Íº¤∂ Â∞È Ú≈«Ò¡ª ˘ ¡≈◊» Ï‰≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «È≈«Ù¡ª
Á∆¡ª ¡≈√ª Í»∆¡ª ’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∆ «Ó‘ È≈Ò ’ø◊≈Ò ËÈÚ≈È
Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ Ó≈Ò’ Ø◊∆¡ª Á∂ Ø◊ Á» ’È Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ ÍÃÌ»
¡≈Í‰∂ Ì◊Âª ˘ Ì◊Â∆ Á≈È Â∂ «√¯Â-√Ò≈‘ Á∆ Á≈Â Ïı«ÙÙ ’
«ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
Í≈¤ø ’Ø«Â ¡◊Ã‰∆Ú‘, «È≈√ø ¡≈√ Í»È‘®
«ÈËÈ ÌÔø ËÈÚøÂ‘, Ø◊∆¡≥ Ø◊ ÷≥‚È‘®
Ì◊Â∑ø Ì◊«Â Á≈Èß, ≈Ó È≈Ó ◊π‰ ’∆ÂÈ‘®
Í≈ÏÃ‘Ó Íπ÷ Á≈Â≈‘® È≈È’ ◊π √∂Ú≈ «’ø È ÒÌ∑Â∂®20®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆, Í≥È≈ 1355)
ppp
1. Ù∂ (‘ø’≈ Ú≈Ò∆ «ÏÂ∆ ÈÓ ‘Ø ◊¬∆)

2. «ÏºÒ∆ («ÈÓÃÂ≈ Ú≈Ò∆ «ÏÂ∆ Ï‰ ◊¬∆)
3. Â∆Ò∑≈
4. Í‘≈Û
5. ’Ω‚∆ ’Ω‚∆ Ò¬∆ ‹Ø Ìº‹∂ «ÎÁ∂ √È, ¿∞‘ ËÈ∆ Ï‰ ◊¬∂Õ
89
Áî¯ñÕ ìÚé» çÅ õ÷ÅéÅ Á×é í¶à
«‹Ú∂∫ ’Ø¬∆ Ù≈‘»’≈ ¡≈Í‰∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ËÈ ˘ ¤∞Í≈ ’∂ º÷Á≈ ‘À
¡Â∂ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈Í‰∆ «¬√ ËÈ-√øÍÂ∆ ˘ ˙Èª ‘∆ ÍÃ◊‡ ’Á≈
‘À «‹øÈ∆ ’∞ ¿∞√ Ò¬∆ ¡«Â ÒØÛƒÁ∆ ‘ØÚ∂Õ
«¬√∂ Â∑ª Ó‘ªÍπ÷ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÍÓ∂Ù Á∂ È≈Ó-ËÈ »Í∆ ı˜≈È∂
˘ ÍÃ◊‡ ’È ÂØ∫ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ √ø’Ø⁄ ’Á∂ ‘øπÁ∂ √ÈÕ È≈Ó-‹Í
Áπ¡≈≈ ‹Ø ¡≈Â«Ó’-Ù’Â∆ ¿∞È∑ª ˘ ÍÃ≈ÍÂ √∆, ˙√ ¡‹-Ù’Â∆ ˘
«‘Á∂ «Ú⁄ ◊π»-«Ó‘ È≈Ò √ÓØ¬∆, √ø√≈ «Ú⁄ ◊π»-‘π’Ó ¡≥Á ¡≈Í
‹∆ ‹È-√Ë≈È Úª◊ ‘∆ «Ú⁄Á∂ √ÈÕ
Í«‘Ò∂ √Ó∂∫, ‹ÁØ∫ Ú∆ ◊π»-Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ ’Ø¬∆ √Øfi∆
Á∂‰∆ ‹ª √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï⁄È ’È∂ ÂÁ ¿∞‘ Ï⁄È «¬’ ‚≈«¬∆
¿∞µÍ «Ò÷ ÒÀ‰∂1 ¡Â∂ ˙√ ‚≈«¬∆ ˘ «‹øÁ∂ ¡≥Á º÷‰≈ Í ¿∞‘
◊π»-Ï⁄Èª Á≈ ¡ÓØÒ’ ı˜≈È≈ ¿∞√ √Ó∂∫ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡◊È-Ì∂‡ ’
«ÁºÂ≈ ‹Á «¬’ Ú≈ AAI ⁄º’ √◊ØË≈ «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ Á∂ Í≈√ ¡≈Í
‹∆ Á≈ «¬’ √ø◊Â∆ ≈Â ·«‘«¡≈Õ ¡≈Í‰∂ «‘≈«¬Ù∆ ’Ó∂ «Ú⁄ ‘∆
¿∞√ ˘ Ú∆ «ÈÚ≈√ ’≈«¬¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ È∂Ó ¡È∞√≈ ÂÛ’∂
¿∞µ·∂ ¡Â∂ Ï≈‘ È∆ÔÂ ’∆Â∂ ¡√Ê≈È ‹Ú≈‘∂ ’ø„∂ ¡≈Í‰≈ «ÈÔÓ
Í»≈ ’È Ò¬∆ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ «’√∂ ’≈È «‹√ ¡ÒÓ≈∆ «Ú⁄ ¿∞‘ ‚≈«¬∆
√∆, ¿∞√ Á≈ «‹øÁ≈ ÷πÒ∑≈ «‘ «◊¡≈ Â∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ¿∞‘ √≈∆ ‚≈«¬∆
ÍÛ∑ Ò¬∆Õ C-D ÿ≥‡∂ Ï≈¡Á ‹Á Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈«Í√ ¡≈¬∂ ÂÁ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆
’«‘‰ Òº◊≈ «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï2 ‹∆! ¡≈Í ‹∆ È≈Ò √«Â◊π» ‹∆ Ï∂¡≥Â
Ï⁄È ’Á∂ ‘È Í Â∞√ƒ √≈˘ ’Á∂ ÍÃ◊‡ ‘∆ È‘ƒ ‘Ø‰ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈ «’ Â∞‘≈˘ «’Ú∂∫ ÍÂ≈ ‘À «’ √«Â◊π» ‹∆, Ó∂∂ È≈Ò Ï⁄È
1. Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ ¡È∞ÌÚ∆ Ï⁄È ÂÁ «Ò÷‰∂ ¡øÌ ’∆Â∂ √È «’ √≈‚∂ √∆

ÙªÂ ‘Ø‰ ¿∞ÍÃøÂ ’Ø¬∆ ÍÃ∂Ó∆ «¬‘Èª ◊π»-Ï⁄Èª ˘ ÍÛ∑ ’∂ ◊π»-⁄Èª È≈Ò
¡≈Í‰∆ √ªfi Í≈ √’∂Õ
2. (¡◊Ò∂ Í≥È∂ Â∂ Ú∂÷Ø)
90
’ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ÂÁ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «’‘≈ «’ «¬√ ¡ÒÓ≈∆ «Ú⁄ ÓÀ∫ ¡≈Í
‹∆ Á∂ ‘ºÊ Á∆ «Ò÷∆ ‚≈«¬∆ ÍÛ∑∆ ‘À, «‹√ «Ú⁄ «¬‘ √≈∂ ¡◊øÓ∆ Ï⁄È
«Ò÷∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ⁄ø◊≈ È‘ƒ ’∆Â≈Õ «’√∂
Á≈ ¡≈Â«Ó’ Ì∂Á ÷ØÒ∑‰≈, «¬‘ ⁄ø◊∆ ◊ºÒ È‘ƒ ‘ÀÕ √Ø, ıÀ ‹Ø ‘Ø «◊¡≈
·∆’ ‘À, Í ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ √«‘Â Ï∂ÈÂ∆ ‘À «’ «¬√ ‚≈«¬∆ ‹ª Ï⁄Èª
ÍÃÊ≈«¬ «¥Í≈ ’’∂ ¡◊ª‘ «’√∂ È≈Ò Ú∆ ◊ºÒ È≈ ’È∆Õ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆
¡≈Í‰∂ «ÁºÂ∂ Ï⁄È Â∂ ’≈«¬Ó È≈ «‘≈ Â∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ «¬√ ÍÃÊ≈«¬
Áº√ «ÁºÂ≈Õ ‹Á ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∂ ÂÁ Ó≥◊ ’∆Â∆ «’ «¥Í≈
’’∂ √≈˘ Ú∆ √«Â◊πª Á∂ ¡◊øÓ∆ Ï⁄È ÍÛ∑≈˙ ‹Ø √Ó∂∫-√Ó∂∫ Â∞‘≈˘
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞‘Èª ˘ ‡≈Ò-Ó‡ØÒ ’ «ÁºÂ∆Õ ¡◊Ò∂
«ÁÈ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈«¡≈ «’ ‘π‰ √ø◊Â ˘ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈ ‘À, ‹∂
Î∂ «’√∂ Â∑ª «¬‘Èª È∂ ‚≈«¬∆ ÍÛ∑ Ò¬∆ ÂÁ ¡◊ª‘ ‘ØÈª ˘
Áº√‰◊∂ ¡Â∂ «Î Áπ«È¡≈Ú∆ ˆ˜ª Ú≈Ò∂ ÒØ’ Ú∆ ¡≈¿∞‰∂ ¡øÌ ‘Ø
‹≈‰∂ ‘È Â∂ ‹∂ «’√∂ ˘ Èª‘ ’∆Â∆ Âª ⁄ø◊≈ È‘ƒ «’™«’ ¿∞‘ «È≈Ù
‘Ø ’∂ ‹≈Ú∂◊≈Õ ‹∂ «’√∂ Á∆ ÓÈØ-’≈ÓÈ≈ Í»È ‘Ø ◊¬∆ Âª √ø√≈∆ ÒØ’
¡≈ ’∂ Ó≈ÈÂ≈ ’È∆ ¡øÌ ’ Á∂‰◊∂Õ «¬√ Â∑ª «’Â∂ Ï≈Ï≈ ’Ï∆
‹∆ Á∂ ’ÊÈ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘∆ È≈ Ú≈Í ‹≈Ú∂ «’ :
’Ï∆ «√÷ √≈÷≈ Ï‘πÂ∂ ’∆¬∂ ’∂√Ø ’∆˙ È Ó∆Â∞®
⁄≈Ò∂ Ê∂ ‘« «ÓÒÈ ’¿∞ Ï∆⁄À ¡‡«’˙ ⁄∆Â∞®96®
(Í≥È≈ 1369)
¡√ƒ Âª ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ ’«Ò¡≈‰ Ò¬∆ «√ÓÈ-Ì‹È ¡øÌ
’∆Â≈ ‘À È≈ «’ ÒØ’ª ˘ ¡≈Í‰∂ Ó◊ Ò≈ ’∂ Í»‹≈ ’≈¿∞‰ Ò¬∆Õ «’Â∂
Í¿∞Í’≈ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ √Ó∂∫ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ÍÃ◊‡ ‘Ø ’∂ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆
2. («Í¤Ò∂ Í≥È∂ Á≈ Îπ‡ ÈØ‡) Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ È≈ Âª √øÂ ’‘≈™Á∂

√È ¡Â∂ È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ ‘Ø Ï‘πÂ≈ √«Â’≈«¡≈ √øÏØËÈ∆ ÙÏÁ ‘∆ ÚÂ‰ «ÁøÁ∂
√ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ’ÊÈ √∆ «’ ¡√ƒ √≈∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ Ïº⁄∂ ‘ª Â∂ «¬√
Ò¬∆ ¡≈Í√ «Ú⁄ √≈∂ Ì≈ ‘ª Â∂ «¬’ Á»‹∂ ˘ √øÏØËÈ ’È Ò¬∆ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï
‹∆ ’«‘‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ È≈Ò∂ ◊π»-ÿ «Ú⁄ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Á∆ ÍÁÚ∆ √Ì ÂØ∫
¿∞µ⁄∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Íπ≈‰∂ √ø◊Â∆ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï
‘∆ «’‘≈ ’Á∂ √È Â∂ ‘π‰ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÍÃÂ∆ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ÙÏÁ ‘∆ ÚÂÁ∂
‘ÈÕ ™fi Ï≈’∆ √ø◊Â ¡≈Í ‹∆ Á∆ Ú‚∂∆ ¿∞Ó ’’∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ ““Ï≈Ï≈
‹∆”” «’‘≈ ’Á∆ √∆Õ
91
«Ú⁄ π’≈Ú‡ ‘∆ È≈ Ï‰ ‹≈Ú∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∆ Ó≥˜Ò ÂØ∫ Í≈√∂ ‘∆ È≈
’ Á∂Ú∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ ‘øπÁ∂ √È «’ «¬√ ÍÃ’≈ ’≈¯∆ √Ø⁄-«Ú⁄≈
«Íº¤Ø∫ «¬‘ ¯À√Ò≈ ’∆Â≈ «’ ¡◊ª‘ ÂØ∫ «¬√ Â∑ª ¡È∞ÌÚ∆ Ï⁄È «Ò÷‰∂
·∆’ È‘ƒ ¡Â∂ ‹Ø Í«‘Òª «Ò÷∂ ‘Ø¬∂ ‘È ¿∞‘Èª ˘ ¡◊È Ì∂‡ ’
«ÁºÂ≈Õ ¡◊ª‘ ÂØ∫ «Ò÷‰∂ ÏøÁ ’ «ÁºÂ∂Õ
‹∂ «’Â∂ √≈∂ ¡È∞ÌÚ∆ Ú⁄È ‹Ø √Ó∂∫-√Ó∂∫ ¡≈Í ‹∆ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∂
‘∂, ’≈«¬Ó «‘ ‹ªÁ∂ Âª ¿∞‘ ¡≈Â«Ó’ ‹«◊¡≈√»¡ª Ú≈√Â∂ Ï‘πÂ
¡ÓØÒ’ ı˜≈È≈ √≈ÏÂ ‘øπÁ∂ Í ◊π»-˜≈ «¬ø‹ ‘∆ √∆Õ ™‹ Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ «¬‘Èª ¡È∞ÌÚ∆ Ï⁄Èª «Ú⁄Ø∫ GC √≈Ò Á∆ ¶Ï∂∆ ¡≈Ô± «Ú⁄ «‹ÂÈ∂
’∞ Ô≈Á ‘∂, ¿∞‘Èª «Ú⁄Ø∫ ’∞fi ’∞ Ï⁄È ¡≈Í ‹∆ È∂ BD √ÂøÏ AIG@
˘ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ «ÏÃÂªÂ Á∂ È≈Ò-È≈Ò ¡≈Í‰∆ ˜Ï≈È∆ «’≈‚
’Ú≈¬∂ó‹Ø ’À√‡ ‘π‰ Ú∆ ÓΩ‹»Á ‘ÀÕ
ppp
92
ÁÀ°Öç ÁÅÂ¶ ðÅÇÃ ÇòÇÚ ÁÅÇê Öñ¯ÇÂÁÅ¨
(Í≥È≈ 1363)
È≈Ó Á∆ ¡ΩÙË∆ È≈Ò ‹ÁØ∫ √. ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆ ≈˜∆ ‘Ø ’∂

¡≈Í‰∂ ÁØ√Âª ˘ «ÓÒ‰ Ò≈‘Ω ◊¬∂ Âª √≈∂ ‘∆ ÁØ√Â-«ÓºÂ ‘À≈È
√È ¡Â∂ Íπº¤ ’∆Â∆ «’ Â∞‘≈˘ ¡≈≈Ó «’Ú∂∫ ¡≈«¬¡≈ ‘À? ¡ÚÂ≈
«√øÿ ‹∆ È∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ◊πÏ≈‰∆ Á∆ Í≈√-’Ò≈ Á≈ ¿∞‘Èª ¡º◊∂
ÍÃ◊‡≈Ú≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ √≈∆ «Ú«Ê¡≈ Áº√∆Õ
Ì≈. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ Ì≈. ◊πÏıÙ «√øÿ ‹∆ ÍπºÂ √. Ì≈◊
«√øÿ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ «˜: ‘π«Ù¡≈Íπ ‹Ø ¡ÀÎ.√∆. ’≈Ò‹ Ò≈‘Ω ÍÛ∑Á∂ √È,
«¬√ ÿ‡È≈ ÂØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘Ø ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ‰ AAI ⁄º’ (√◊ØË∂)
«Ú⁄ ¡≈¬∂ ¡Â∂ ◊πÓ«Â ÍÃÊ≈«¬ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ≈
’∆Â≈Õ ÁØÚª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ Ùı√∆¡Â Á≈ ÍÃÌ≈Ú ’Ï»«Ò¡≈ ¡Â∂
◊π«√º÷∆ ÚºÒ ÍÃ∂Â ‘Ø ’∂ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È Òº◊ Í¬∂Õ
√. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ «Í≥‚ √πË≈ («˜. ´«Ë¡≈‰≈) Á∂ «‘‰ Ú≈Ò∂
√ÈÕ «¬È∑ª Á∂ «ÍÂ≈ √. «Èø‹È «√øÿ ‹∆ «‚Í‡∆ ¡«√√‡À∫‡ ’ø‡zØÒ
¡≈¯ «ÏÃ«‡Ù ¡≈Ó∆ ¡’≈¿±∫‡√ Ò≈‘Ω Ò◊∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ ¡≈Í ¡≈Í‰∂
«ÍÂ≈ ‹∆ Í≈√ «‘ ’∂ ‘∆ ’≈Ò‹ Á∆ «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ ‘∂ √ÈÕ
«¬È∑ª Á∂ Í«Ú≈ «Ú⁄Ø∫ Ì≈¬∆ Ù∂ «√øÿ ÍπºÂ √. √øπÁ «√øÿ ‹∆
¡’√ Ï∆Ó≈ «‘øÁ∂ √ÈÕ √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ì≈. Ù∂ «√øÿ ‹∆
˘ √. ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∂ ◊πÏ≈‰∆ È≈Ò ≈˜∆ ‘Ø‰ Á∆ «Ú«Ê¡≈ Áº√∆Õ
Ì≈¬∆ Ù∂ «√øÿ ‹∆ È∂ Ì≈¬∆ ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‘Øª ˘ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ
ÓÀ˘ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ‘∆ ÒÀ ⁄ºÒØ Âª ‹Ø ÓÀ∫ Ú∆, «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰
¿∞√ √≈ËÈ ˘ ¡Í‰≈ ’∂ ¡Ø◊ ‘Ø ‹≈Úª! Ì≈¬∆ ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ ¡≈Í‰∂
⁄≈⁄∂ (Ì≈. Ù∂ «√øÿ) ‘Øª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ AAI ⁄º’ √◊ØË∂ Íπº‹∂Õ ≈Â
Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ‘∂ Â∂ Ì≈. Ù∂ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∆ √≈∆ «Ú«Ê¡≈ Áº√∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂«’‘≈ «’ Â∞√ƒ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» √≈«‘Ï Á∆ ˙‡ ÒÚØÕ
◊π» √≈«‘Ï √∆’ Ø◊ Âª ’∆ ◊π«√º÷ Á∂ ¡≈ÂÓ’ Ø◊ ’‡ ’∂ ÒØ’
93
ÍÃÒØ’ ÁØÚ∂∫ √Ú≈ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ «ÁÈ È∆ÔÂ ’ ’∂ Ò≈‘Ω √Á Ï˜≈
Á∂ ◊πÁπ¡≈∂ «Ú⁄ Ì≈. Ù∂ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ ’¬∆ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ ¡≥«ÓÃÂ
Í≈È ’ «Ò¡≈Õ ¿∞√∂ «ÁÈ ‘∆ √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ Â∂ Ï≈’∆ Í«Ú≈ È∂
Ú∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ ÙÈ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈Õ
Ì≈¬∆ Ù∂ «√øÿ ‹∆ «ÏÒ’∞Ò ¡ÈÍÛ∑ √ÈÕ «¬‘Èª ˘ «ÈºÂÈ∂Ó Á∆
‹◊∑≈ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª Ó≈Òª ’È Á≈ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª ÚºÒØ∫ ‘π’Ó
«Ó«Ò¡≈ ¡Â∂ √∆’ ¡Ø◊Â≈ Ò¬∆ ◊π»-ÿ «Ú⁄ fi≈Û± Î∂È Á∆ √∂Ú≈
Ò≈¬∆ ◊¬∆Õ ¡≈Í ‹∆ (Ì≈. Ù∂ «√øÿ) ÊØÛ∑∂ «ÁÈ Ò≈‘Ω «‘‰ ¿∞ÍÃøÂ
Ú≈«Í√ ¡≈Í‰∂ È◊ √πË≈ «Ú÷∂ ¡≈ ’∂ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Í≈√Ø∫ «ÓÒ∆
«√º«÷¡≈ ˘ Í»È ÂΩ Â∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÿ‡≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∂Õ ’≈¯∆ ÂÛ’∂
¿∞µ· ’∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò∂∫ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹≈ ’∂ ◊π» ÁÏ≈ «Ú⁄ fi≈Û±
Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂ ¿∞ÍÃøÂ ¿∞µÊ∂ ‘∆ ÏÀ· ’∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª Ó≈Òª ‹Ø «ÈºÂÈ∂Ó
Á∂ »Í ”⁄ «ÓÒ∆¡ª √È Í»∆¡ª ’Á∂Õ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á≈ Óπ÷Ú≈’ √ÃÚ‰ ’È ¿∞ÍÃøÂ Ú≈«Í√ ÿ ¡≈ ’∂ ¡≈≈Ó ’Á∂Õ
¶Ó∂ «Í¡ª Ú∆ ◊πÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í ’∆ ‹ªÁ∂Õ ◊π»-Ó∂‘ È≈Ò ¡À√∆ Ò◊È
Òº◊∆ «’ Áπ«È¡≈Ú∆ Í≈√∂ √≈∂ ‘∆ ÌπºÒ ◊¬∂ ¡Â∂ ◊πÓ≥Âz Â∂ Ó»Ò-Ó≥Âz
È≈Ò ¡≈ÂÓ≈ ˘ √π ’ «Ò¡≈Õ ¤∂ ’∞ Ó‘∆È∂ Ï≈¡Á ÂÛ’√≈ √Ã∆ ◊π»
◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í ‹∆ (Ì≈. Ù∂ «√øÿ) ˘ ÁÙÈ «ÁºÂ∂ ¡Â∂ Ï⁄È
’∆Â≈ «’ Ù∂ «√øÿ! ´«Ë¡≈‰∂ Íπ≈‰∂ Ù«‘ «Ú⁄ ‘È≈Ó «√øÿ È≈™
Á≈ «¬’ ‘’∆Ó ‘À, ¿∞√ Í≈√ ⁄Ò≈ ‹≈‘, ¿∞‘ ÂÀ˘ ≈˜∆ ’ Á∂Ú∂◊≈Õ
«ÁÈ Â∂ ⁄Û∑≈ È≈Ò Í«Ú≈ ”⁄Ø∫ «’√∂ ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ¡≈Í ‹∆,
√«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ «ÁºÂ∂ √ø’∂Â ¡È∞√≈ Íπº¤Á∂ Íπ¤≈™Á∂ ¿∞√ ‘’∆Ó Í≈√
Íπº‹ ◊¬∂Õ ¿∞√ È∂ √≈∆ ‘≈ÒÂ Íπº¤ ’∂ ’∞fi «ÁÈª Á∆ ÁÚ≈¬∆ «ÁºÂ∆,
«‹√ È≈Ò ¡≈Í ‹∆ ≈˜∆ ‘Ø ◊¬∂Õ Í«‘Òª Ú∆ ¡≈Í ‹∆ ¡È∂’ª
ÁÚ≈¬∆¡ª ÚÂ ⁄π’∂ √ÈÕ «‹‘Èª È≈Ò ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆ ¯’ È‘ƒ √∆
«Í¡≈Õ «¬‘ Âª Ó∂∂ √«Â◊π» Á∆ «Ó‘ «ÁzÙ‡∆ √∆Õ ◊π» Ú≈’ ¡È∞√≈
:
¡¿∞÷Ë ’« Ê≈’∆ Ï‘πÂ∂∂® «’¿∞ Áπ÷π ⁄π’À «ÏÈ∞ ◊π Ó∂∂®
(Ï√øÂ Ó: 1, Í≥È≈ 1189)
«¬‘ Âª :
¡¿∞÷Á ¡≈¬∂ ≈«√ «Ú«⁄ ¡≈«Í ÷ÒØ«¬¡≈®
(ÎπÈ‘∂ Ó: 5, Í≥È≈ 1363)
94
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ÁÚ≈¬∆ Á≈ Âª Ï‘≈È≈ ‘∆ ÏÈ≈¿∞‰≈ √∆, ¡≈≈Ó
Âª ¿∞‘Èª Á∆ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò ‘∆ ¡≈ ⁄πº’≈ √∆Õ «¬√ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ ¿∞µÍ ¡Ê≈‘ «ÚÙÚ≈√ Ïºfi «◊¡≈Õ ◊π» «Ó‘ È≈Ò √∆
¡Ø◊ ‘Ø ⁄πº’≈ √∆Õ «‹Ê∂ ¡≈Í ‹∆ Í»∆ ÂÈ-Á∂‘∆ È≈Ò «˜ÓƒÁ≈∂ Á∂
√≈∂ ’≈‹ ’Á∂, ¿∞Ê∂ È≈ÒØ È≈Ò :
¿±·Â ÏÀ·Â √ØÚÂ «Ë¡≈¬∆¡À Ó≈«◊ ⁄ÒÂ ‘∂ ‘« ◊≈¬∆¡À®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 386)
Á∆ Ò≈‘∂ÚøÁ∆ ’≈ ’Á∂ Â∂ ‘Ó∂Ù≈ Ô≈⁄È≈ ’Á∂ «’ ‘∂ √«Â◊π» ‹∆
:
«Ú√π È≈‘∆ Á≈Â≈ ¡≈Í‰≈ È≈Óπ Á∂‘π®
◊π‰ ◊≈Ú≈ «ÁÈ∞ ≈«Â È≈È’ ⁄≈¿∞ ¬∂‘π®
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 762)
¡≈Í ‹∆ √ø√≈’ «˜øÓ∂Ú≈∆¡ª Í»∆¡ª ’Á∂, Í ÓÈ Âª ‘π‰ :
’≈‘∂ ¬∂’ «ÏÈ≈ «⁄Â∞ Ò≈¬∆¡À®
¿±·Â ÏÀ·Â √ØÚÂ ‹≈◊Â √Á≈ √Á≈ ‘« «Ë¡≈¬∆¡À®
(¡≈√≈ Ó: 3, Í≥È≈ 379)
Á≈ Ë≈È∆ Ï‰ ’∂ È≈Ó Á∆ ≈√ «¬’º·∆ ’È Ò¬∆ ‘ √Ó∂∫ ÂºÂÍ
«‘øÁ≈Õ È≈Ó-«√ÓÈ Á∆ ’≈ ˘ ’«Á¡ª ¡≈Í ‹∆ Á∆ ¡≈Â«Ó’
¡Úº√Ê≈ ’≈¯∆ ¿∞⁄∂∆ ‘Ø ⁄πº’∆ √∆ Í ◊π» ÁÏ≈ «Ú⁄ fi≈Û± Á∆ √∂Ú≈
˘ «ÈøÂ ‹≈∆ «÷¡≈Õ
ppp
95
ÁðçÅÃ Õðé éÅñ ð¹îÅÇñÁ» òÅñÆ ÁñîÅðÆ
çÅ ÇÜ¿çðÅ Ö¹¼ñ· ÜÅäÅ
Ø˜ Á∂ «ÈÔÓ ¡È∞√≈ ¡≈Í ‹∆ (Ì≈. Ù∂ «√øÿ) fi≈Û± Á∆ √∂Ú≈
’ ’∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ’ ‘∂ √ÈÕ ⁄≈-Í≥‹ ÍÃ∂Ó∆ √º‹‰ ‹Ø ‘
Ø˜ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’È ¡Â∂ ÁÙÈ Á∆Á≈«¡ª Ò¬∆
¡≈™Á∂, ¿∞‘ Ú∆ ¡≈ ’∂ ÏÀ·∂ √ÈÕ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ πÓ≈«Ò¡ª Ú≈Ò∆
¡ÒÓ≈∆ Á∂ «‹øÁ∂ Á∆ ⁄≈Ï∆ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ Í≈√Ø∫ «’Â∂ ◊øπÓ ‘Ø ◊¬∆Õ
Ï≈‘-¡≥Á ’Ó∂ «Ú⁄ ÏÊ∂≈ ‡ØÒ-Ì≈Ò ’∆Â∆ Í «ÓÒ∆ ÈÕ √≈∂
πÓ≈Ò∂ ¡ÒÓ≈∆ «Ú⁄ √ÈÕ ¡≈«ı ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ √Ò≈‘ «ÁºÂ∆ «’
¡ÒÓ≈∆ Á≈ Â≈Ò≈ ‘∆ ÂØÛ ÒÚØÕ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ù∂ «√øÿ ‘Øƒ È≈Ó
«Ú⁄ Ò∆È √È, √«Â◊π» ‹∆ ¿∞µÍ Í»È ÌØ√≈ √∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ √ø◊Â
˘ «’‘≈ «’ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’ØÕ ¡Á≈√
«Ú⁄ ÏÛ∆ Úº‚∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ ÓÀ˘ Ô’∆È ‘À «’ ¡Á≈√ ’È È≈Ò Â≈Ò≈
÷πºÒ∑ ‹≈Ú∂◊≈Õ √≈«¡ª È∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Á≈ Ï⁄È √π«‰¡≈Õ «¬’ ÍÃ∂Ó∆
È∂ ¡º◊Ø∫ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ‘∆ ¡Á≈√ ’ØÕ
¡≈Í ‹∆ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ «‹øÈ∆ ¡≈Í ‹∆ ˘ ¡Á≈√ ¡≈™Á∆ √∆,
Á√ª Í≈«ÂÙ≈‘∆¡ª Â∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ¡≈Ë ’∂ «‹øÁ≈
÷πºÒ∑‰ Ú≈√Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆Õ ÓºÊ≈ ‡∂’‰ ¿∞ÍÃøÂ ¡ÒÓ≈∆ ’ØÒ ‹≈ ’∂
Â≈Ò∂ ˘ ‘ºÊ Ò≈«¬¡≈ Âª Â≈Ò≈ ÷πºÒ∑ «◊¡≈Õ √Ì ‘À≈È ‘Ø ◊¬∂Õ
¡ÒÓ≈∆ Á≈ «‹øÁ≈ Âª ÷πºÒ∑ ‘∆ «◊¡≈ Í È≈Ò ‘∆ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆
Á∂ ¡≥Á Á∂ ’Í≈‡ Á≈ «‹øÁ≈ Ú∆ ÷πºÒ∑ «◊¡≈Õ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂
Ï∂¡≥Â √Øfi∆ ¡Â∂ Ïı«ÙÙª ’ «ÁºÂ∆¡ªÕ «’Ú∂∫-«’Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ È∂
¿∞È∑ª Í≈√Ø∫ √∂Ú≈ Ò¬∆, «’Ú∂∫ ¿∞‘Èª Á∂ Ï⁄È-√º«Â ‘øπÁ∂ ‘∂Õ «¬‘ ‘Ø
«Ú√Ê≈ Á≈ «ÚÙ≈ ‘ÀÕ
◊π» √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’È È≈Ò ’Ø‘Û Â’ Á∂
Ø◊ ¿∞‘Èª Á» ’∆Â∂Õ «‹Ú∂∫ ¿∞√ √Ó∂∫ Á∂ ¡≈¬∆.‹∆. Íπ«Ò√ Í≥‹≈Ï ’øÚ
ÙÓÙ∂ «√øÿ Á∆ ÿÚ≈Ò∆ Á≈ ’Ø‘Û Ø◊ Á» ’∆Â≈Õ «‹È∑ª ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂
Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ ‘È, ¿∞‘Èª ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ÌÒ∆-ÌªÂ
96
ÍÂ≈ ‘À «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ˘ ◊π» Ó‘≈≈‹ È∂ «’øÈ≈ ¡È∞ÌÚ «ÁºÂ≈ √∆Õ
‹Ø ÍÃ≈‰∆ Ï∂ÈÂ∆ ÒÀ ’∂ ¿∞‘Èª Í≈√ ¡≈™Á≈, ¿∞√ Á∂ «Í¤Ò∂ ’¬∆-’¬∆
‹ÈÓª Á≈ ¡≈Í ‹∆ ˘ ¡È∞ÌÚ ‘Ø ‹ªÁ≈ «’ «’√ ’Ó ’’∂ «¬√˘
’Ù‡ ‘Ø «‘≈ ‘ÀÕ Á≈√ È∂ Ú∆ ’¬∆ Ú≈ ¿∞‘Èª Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ Â∂
È∂Û∂ ‘Ø‰ Á≈ √πÌ≈◊ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈Õ «’™«’ ¡’√ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï, ‹ÁØ∫
ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï ¡≈ «‡’∂ √È Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
ÁÙÈ ’È Â∂ √ø◊Â ’È Ú≈√Â∂ ¡≈™Á∂ «‘øÁ∂ √ÈÕ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘
‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
ÈÚ «ÈË∆ ¡·≈‘ «√Ë∆ «Í¤À Ò◊∆¡≈ «Î«‘
‹Ø ‘« «‘ÁÀ √Á≈ Ú√≈«¬® (√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 649)
È≈Ó ‹Í‰ È≈Ò ‹ÁØ∫ «¬’≈◊ÃÂ≈ ‘øπÁ∆ ‘À Âª «ºË∆¡ª-«√ºË∆¡ª
¡Â∂ ¡È∞ÌÚÂ≈ √πÂ∂«√Ë ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘øÁ∂ ‘øπÁ∂
√È «’, «¬‘ ÍÓ-ÍÁ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ÂØ∫ ‘∂·ª Á∆¡ª Ú√Âª ‘ÈÕ ◊π«√º÷
˘ ‹∂’ «¬‘ ÍÃ≈ÍÂ Ú∆ ‘Ø ‹≈‰ Âª ◊π»-‘π’Ó ÂØ∫ «ÏÈª «¬È∑ª Á∆
ÚÂØ∫ È‘ƒ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆Õ «¬‘Èª ˘ ¡≥Á ‘∆ ‹È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
‹Ø «¬È∑ª Â≈’Âª ˘ ‹ ‹ªÁ≈ ‘À ¿∞‘ ¡«ÏÈ≈Ù∆ ÍÃÌ» ”⁄ ¡Ì∂Á ‘Ø ‹ªÁ≈
‘ÀÕ ‘π’Ó ‘À :
«È◊π‰ «Èø’≈ ¡«ÏÈ≈√∆ ¡Â∞ÒØ Â∞«Ò˙ È ‹≈ÚÂ®
’‘π È≈È’ ¡‹π «‹«È ‹«¡≈ «Â√ ‘∆ ’¿∞ Ï«È ¡≈ÚÂ®
(√≈◊ Ó: 5, Í≥È≈ 1205)
ppp
97
AAI Ú¼Õ (Ãð×¯èÅ)
éÅî-êÌ¶îÆÁ» çÅ Õ¶ºçð
«‹Ú∂∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À, «’
¡ÓÒ∆ ⁄È ¡ÓÒ∆¡ª √ØÎ∆ √ØÎ∆ Ó∂Ò ’øÁ∂®
‹»¡≈∆ ‹»¡≈∆¡ª Ú∂’Ó∆ Ú∂’Ó ⁄øÁ∂®
⁄Øª ⁄Øª «Í‘Û∆ ·º◊ ·◊ª «ÓÒ Á∂√ ·◊øÁ∂®
Ó√’«¡ª «ÓÒ Ó√’∂ ⁄π◊Òª ⁄π◊Ò ¿∞Ó≈«‘ «Ó¶Á∂®
ÓÈÂ≈» ÓÈÂ≈»¡ª Â≈» Â≈» Â≈ ÂøÁ∂®
Áπ«÷¡≈∂ Áπ«÷¡≈«¡ª «ÓÒ «ÓÒ ¡≈Í‰∂ Áπº÷ πÚøÁ∂®
√≈Ë √ø◊Â ◊π«√÷ Ú√øÁ∂®4®
(Ì≈: ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 5, Í¿∞Û∆ 4)
’∞ÁÂ Á≈ «ÈÔÓ ‘À, «‹ºÊ∂ ÎπºÒ ‘øπÁ≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ ıπÙÏØ ÍÃ≈ÍÂ
’È Ú≈√Â∂ ÌΩ∂ Á»-Á» ÂØ∫ ¿∞‚≈∆¡ª Ó≈ ’∂ Íπº‹ ‹ªÁ∂ ‘È, Â∂
√π◊øË∆ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ ¡≈Í‰∆ «ÂzÍÂ∆ ’Á∂ ‘ÈÕ
«¬√ Â∑ª √«Â◊π» ‹∆ Á∂ È≈Ó Á∆ √π◊øË∆ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
¡≈ÂÓ≈ ÒÏ≈ÒÏ Ì∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ È≈Ó √π◊øË∆ È≈Ò √ªfi ’È Ú≈√Â∂
È∂Û∂ Â∂Û∂ Á∂ ÙË≈¨ ¡Â∂ Á»-Á» ÂØ∫ ÍÃÌ»-ÍÃ∂Ó∆ ¡’√ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
√ø◊Â «Ú⁄ Íπº‹Á∂ «‘øÁ∂Õ ’Ø¬∆ ÁØ «ÁÈ, ’Ø¬∆ ⁄≈ «ÁÈ, ’Ø¬∆ ‘¯Â≈,
Ì≈Ú «’ «‹øÈ∆-«‹øÈ∆ Ú∆ √ø√≈«’ ’øÓª «Ú⁄Ø∫ «’√∂ ˘ «Ú‘Ò «ÓÒÁ∆,
Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ·«‘ ’∂ È≈Ó-Ï≈‰∆ Á∆ √ø◊Â ’Á∂Õ «‹È∑ª ”⁄Ø∫ Ì≈¬∆
Ù∂ «√øÿ ‹∆, √øÂ √≈Ë» «√øÿ ‹∆, Ì≈¬∆ ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆, Ì≈¬∆
◊πÏ÷Ù «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ √øÂ Ó≥◊Ò «√øÿ ‹∆ Á∂ È≈Ó Ú‰È ÔØ◊ ‘ÈÕ
ppp
98
ìÅìÅ ÜÆ é¶ ÁÅêä¶ ÇÂÕ êÌ¶îÆ ù ÁÅåîÅ ðÅÔÄ
êÔ¿¹Ú Õ¶, îÅó¶ êÅÃ¶ ÜÅä å¯º ìÚÅÀ°äÅ
«¬√ √Ó∂∫ Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¡≈Â«Ó’ ¡Ú√Ê≈ È≈Ó-‹Í Áπ¡≈≈
Ï‘πÂ ¿∞µ⁄∆ ‘Ø ⁄πº’∆ √∆Õ ¡≈Í ‹∆ √Ê»Ò-√∆ ”⁄Ø∫ ¡≈ÂÓ≈ Úº÷ ’’∂,
√»ıÓ √∆ Ë≈1 «‹ºÊ∂ Ú∆ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∞‰ ¡º÷ Á∂ ÎØ «Ú⁄ ¿∞Ê∂ Íπº‹
‹ªÁ∂ ¡Â∂ ÍÃ∂Ó∆-‹Èª È≈Ò Ï⁄È «ÏÒ≈√ Ú∆ ’ ¡≈™Á∂Õ ÍÃ∂Ó∆-‹Èª
1. ¡√ƒ ‹Ø ¡‹∂ Í≥‹ Ì»Â’ «Óº‡∆ È≈Ò «Í¡≈ Í≈¬∆ ÏÀ·∂ ‘ªÕ ¡≈ÂÓ≈ ˘ √∆
È≈ÒØ∫ Úº÷ ’’∂ √»÷Ó √∆ ≈‘ƒ «Ú⁄È Ú≈Ò∆ ◊ºÒ √≈˘ Ù≈«¬Á ¡È‘Ø‰∆
Ì≈√∂◊∆ «’™«’ ¡√ƒ ‘ ◊ºÒ ˘ ¡≈Í‰∆ √Ø⁄, ÓºÂ Â∂ «ÓºÂ È≈Ò ÂØÒÁ∂,
È≈ÍÁ∂ ‘ª Í «¬‘ ’Ó≈¬∆ Â∂ «Ó‘ÈÂ Á≈ «ÚÙ≈ ‘ÀÕ «‹‘Û∂ «¬√ ◊πÓ«Â
Ó≈◊ Á∂ ÍªË∆ Ï‰∂ ¡Â∂ È≈Ó Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆ ¿∞‘Èª Ò¬∆ «¬‘ ◊ºÒª Ï‘πÂ
Ó≈Ó»Ò∆ ‘ÈÕ ‚≈’‡ Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‘Øª È∂ ◊π» È≈È’ ⁄ÓÂ’≈ «Ú⁄
““¿∞µ⁄∂ ÷≥‚ª Á∂ ’ΩÂ’””, ““«Í¡≈∂ Á≈ «Í¡≈≈”” ¡Â∂ ““≈‹≈ «ÙÚÈ≈Ì”” ¡Â∂
‘Ø Ï∂¡≥Â Ê≈Úª Â∂ «¬√ «ÚÙ∂ ÍÃÊ≈«¬ Ï‘πÂ √ÍÙ‡ ’∆Â≈ ‘ÀÕ «Ò«÷¡≈ ‘À
«’ «’Ú∂∫ È≈Ó∆ ÍπÙ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ «√ÓÈ ’È È≈Ò √∆ «Úº⁄Ø∫ ¡Òº◊ ‘Ø
‹ªÁ∆ Â∂ √∆ ˘ ¤º‚ ’∂ ¡≈ÂÓ≈ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ‘ΩÒ≈ Â∂ √πÂøÂ Ó«‘√»√
’’∂ ÷πºÒ∑ ¡Â∂ √πÂøÂÂ≈ Á∂ «¬Ò≈‘∆ ø◊ª ˘ Ó≈‰Á∆ ‘ÀÕ ¡≈ÂÓ≈ √∆ ÂØ∫
Úº÷ ‘Ø ’∂ Ú∂÷Á∆ ‘À «’ Í≥‹ª ÂºÂª Á∆ ÓÛØÒ∆ ‹Ø ÍÃÌ» ‹∆ È∂ Ó∂∂ Úº√‰ Ò¬∆
Ï‰≈¬∆ ‘À, ¿∞‘ ‘Ø ‘À Â∂ ÓÀ∫ ¿∞√ «Ú⁄ «‘‰ Ú≈Ò∆ Úº÷∆ ‘√Â∆ ‘ªÕ
«‹È∑ª Ó‘ªÍπÙª È∂ ⁄ø◊∆ ÂÍº«√¡≈ ’’∂ ‹ª ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∆ «¬’≈◊Â≈ ˘
ÚË≈ ’∂ ¡≈Í‰≈ √»ıÓ √∆ ⁄ø◊≈ ÏÒÚ≈È ’ «Ò¡≈ ‘ØÚ∂, ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ √Ê»Ò
√∆ ˘ ⁄ØÒ∂ Úª◊ ‹Á Ú∆ ⁄≈‘π‰, Ò≈‘ ’∂ Úº÷≈ º÷ «ÁøÁ∂ ‘È ¡Â∂ ÁπÈ∆¡≈
Á∂ «’√∂ Ú∆ ’ØÈ∂ «Ú⁄ «‹ºÊ∂ ¿∞‘ ⁄≈‘π‰ «ÏÈª «’√∂ Ø’-‡Ø’ Á∂ «Ú⁄ √’Á∂
‘È ¡Â∂ Î∂ ‹Á ⁄≈‘π‰ ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ ˘ ¿∞√ √Ê»Ò √∆ «Ú⁄ ÍÃÚ∂Ù
’’∂ ÓπÛ Í«‘Ò∂ Úª◊ «Ú⁄Á∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∆ ‘∆ «¬’ ÿ‡È≈ «¬’ «ÂºÏÂ∆
Ò≈Ó∂ ‡∆. Ò≈Ï√ø◊øÍ≈ Á∆ ¡≥◊∂˜∆ «Ú⁄ ¤Í∆ Íπ√Â’ THIRD EYE (Â∆‹≈
È∂Âz), ‹Ø Òº÷ª Á∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ ¤Í∆, «Ú⁄ Á‹ ‘ÀÕ ¿∞√ «Ú⁄ ¿∞‘ Ú‰È
’Á≈ ‘À «’ ¿∞√ È∂ Ï‘πÂ ‘∆ ’«·È ÂÍº«√¡≈ («Ó‘ÈÂ) È≈Ò ¤Ø‡∆ ¿∞Ó
«Ú⁄ ‘∆ «¬‘ (√Ê»Ò √∆ ÂØ∫ √»÷Ó √∆ Úº÷ ’È Á∆) Â≈’Â ÍÃ≈ÍÂ ’
Ò¬∆ √∆Õ «ÂºÏÂ Á∂ «’√∂ Ù«‘ «Ú⁄ ÁÒ≈¬∆Ò≈Ó≈ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· «¬’
¡≈ÙÓ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «¬‘ Ò≈Ï√ø◊ ¡º·ª ’∞ Ú«∑¡ª Á≈ ‘∆ √∆ *
99
˘ «¬øfi ÍÃÂ∆Â ‘øπÁ≈ ‘À «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ù≈ı√≈Â √∆’ »Í «Ú⁄ Ó∂∂
È≈Ò ◊ºÒ-Ï≈Â ’ ‘∂ ‘ÈÕ
«¬’ √Ó∂∫ Ù≈Ó Á≈ Ú’Â √∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ «‘≈«¬Ù∆ ’Ó∂
«Ú⁄ √ØÁπ Á≈ Í≈· ’ ’∂ «√ÓÈ ’ ‘∂ √È «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈
«Ë¡≈È ¡⁄≈È’ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆1 ÚºÒ «◊¡≈ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’≈¯∆ È∂Û∂ Á≈
√ø◊Â∆ √∆Õ «Ë¡≈È «Ú⁄ Á∂«÷¡≈ «’ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈⁄‰ ÂØ∫ «‚º◊‰
Ú≈√Â∂ ÿØ∫ Â∞ «Í¡≈ ‘À Â∂ ÓÈ «Ú⁄ ’≈Ó-Í»Â∆ Á≈ ÎπÈ≈ ’≈¯∆
ÍÃÏÒ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √Ø«⁄¡≈ «’ ‹∂’ ’Ø¬∆ ÔÂÈ È≈ ’∆Â≈ «◊¡≈
Âª ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ◊π» Ú≈’ ¡È∞√≈
«ÈÓ÷ ’≈Ó √π¡≈Á ’≈«‰ ’Ø«‡ «ÁÈ√ Áπ÷π Í≈Ú«‘®
¡≈√≈ Ó: 5 (Í≥È≈ 403)
¡Â∂ «¬‘ ÌÀÛ≈ ÎπÈ≈, ‹Ø √≈’≈ ‘Ø‰ Ò¬∆ √∆ ˘ ÒÀ Â∞«¡≈ ‘À
ÍÂ≈ È‘ƒ «’√ ÷»‘-÷≈Â∂ «Ú⁄ √πº‡ Á∂Ú∂Õ √≈‚≈ Óπ‘ºÏÂ∆ ‘À, √Ø √≈‚≈
Ú∆ ¯˜ Ï‰Á≈ ‘À «’ «¬√Á≈ Ï⁄≈¿∞ ’∆¬∂Õ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ ¡Â∂ √»÷Ó √∆ È≈Ò (‹Ø ¡≈ÂÓ≈, √Ê»Ò √∆ ÂØ∫ Úº÷ ’’∂
Ï«‰¡≈ √∆) √◊ØË∂ ÂØ∫ Ò≈‘Ω Íπº‹ ’∂ ¿∞√ √Û’ Â∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ¡º◊∂
‘Ø «ÓÒ∂ «‹√ √Û’ Â∂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ú≈‘Ø-Á≈‘∆ Ïπ∆ ÍÃ∂È≈ ¡Ë∆È Â∞«¡≈
‹≈ «‘≈ √∆Õ ‹≈ Íπº«¤¡≈ «’ ““Ì≈¬∆ ‹∆! «’Ë ⁄ºÒ∂ ‘Ø? ¡√ƒ Âª
Â∞‘≈˘ «ÓÒ‰ ¡≈¬∂ √ªÕ”” Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ √≈‘Ó‰∂ Âº’, Â∂ Ï⁄È √π‰
* ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ¡≈ÙÓ Á∂ ⁄Ø‡∆ Á∂ ‹Ø◊∆ÙÚª È∂ «¬√ ˘ Í÷ ’∂ ¡≈ÙÓ Á∂ Óπ÷∆

Ú‹Ø∫ ⁄π‰ «Ò¡≈ Â∂ ’¬∆ Ó‘∆«È¡ª Á∂ √ıÂ ÔØ◊-¡«Ì¡≈√ È≈Ò «¬√ ˘
’≈¯∆ «ÈÍ≥πÈ Ï‰≈ «ÁºÂ≈Õ ¿∞‘ «Ò÷Á≈ ‘À «’ «¬’ «ÁÈ ÓÀ∫ ◊π¯≈ «Ú⁄ √Ó≈Ë∆
Ò◊≈¬∆ «Ë¡≈È-Ó◊È √∆ «’ ÓÀ∫ ¡≈Í‰∂ √Ê»Ò √∆ ˘ ˙Ê∂ ‘∆ ¤º‚ «ÁºÂ≈
¡Â∂ √»÷Ó √∆ È≈Ò ¿∞√ ◊π¯≈ ”⁄Ø∫ «È’Ò ’∂ √≈∂ «ÂºÏÂ Á∆ √À ’∆Â∆Õ
«¬’ ¡‰«Áº√ √»÷Ó Â≈ È≈Ò Ó∂∂ √»÷Ó ¡Â∂ √Ê»Ò √∆ Á≈ ¡≈Í√∆ √øÏøË
Ï«‰¡≈ «‘≈Õ ’∞fi «⁄ «¬√ ÍÃ’≈ ÁπÈ∆¡≈ Á≈ ø◊ Á∂÷ ’∂ Î∂ ÓÀ∫ ◊π¯≈
”⁄ Í¬∂ ¡≈Í‰∂ √Ê»Ò √∆ «Ú⁄ ‹≈ ÍÃÚ∂Ù ’∆Â≈Õ
«¬ºÊ∂ ‘∆ Ïº√ È‘ƒ, «¬’ ‘Ø ÔØ◊∆ ÍÓ ‘ø√ ÔØ◊≈ ÈßÁ È∂ ¡≈Í‰∆ √…À-‹∆ÚÈ∆
«Ò÷∆ ‘À ‹Ø «’ AUTOBIOGRAPHY OF A YOGI Á∂ Èª ‘∂· ¡Ó∆’≈ ”⁄
¤Í∆ √∆Õ ¡«‹‘∆¡ª √Ê»Ò √∆ ÂØ∫ √»÷Ó √∆ ‹πÁ≈ ’’∂ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄
«Ú⁄È Á∆¡ª ’¬∆ ÿ‡È≈Úª ¿∞√ ÔØ◊∆ È∂ ¿∞√ «Ú⁄ «Ò÷∆¡ª ‘ÈÕ
◊ºÒ Âª «√¯ ÓÈ ˘ Í»È «¬’≈◊ ’È Á∆ ‘ÀÕ È≈Ó∆ ÍπÙ Ò¬∆ ¡«‹‘∆¡ª
‘≈ÒÂª «Ú⁄ «Ú⁄ ‹≈‰≈ Ï‘πÂ ‘∆ Ó≈Ó»Ò∆ ◊ºÒ ‘À «’™«’ ÍÓ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ∆
ÂØ∫ Âª «¬‘ Ï‘πÂ ‘∂·Ò∆¡ª ¡Ú√Ê≈Úª ‘ÈÕ
1. È≈™ «Ò÷‰ ÔØ◊ È‘ƒ, «¬√ Ò¬∆ «¬ºÊ∂ Èª È‘ƒ «Ò«÷¡≈Õ
100
’∂ √∆ Í≈‰∆™-Í≈‰∆ ‘Ø «◊¡≈ ¡Â∂ ÌÀÛ∂ ÎπÈ∂ ¿∞µÍ Í≈‰∆ «Î
«◊¡≈Õ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò Ú≈Í√ ÿ ˘ ‡π «Í¡≈, ‹ÁØ∫ ÿ
Á∂ È˜Á∆’ Íπº‹∂ Âª ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡º◊∂-«Íº¤∂ Âº’∂ Í Ó‘ªÍπ÷ Âª ¡≈Í‰≈
¯˜ «ÈÌ≈ ’∂ Ú≈Í√ ¡≈Í‰∂ Í≥‹-Ì»Â’ √Ê»Ò √∆ «Ú⁄ √◊ØË∂ ¡≈
⁄π’∂ √ÈÕ ÓÈ «Úº⁄Ø∫ ÌÀÛ≈ ÎπÈ≈ Âª ÁÙÈª È≈Ò ‘∆ «È’Ò ⁄π’≈ √∆,
‘π‰ Âª Í¤Â≈Ú≈ ‘∆ ÓÈ ˘ Ò≈‘ÈÂª Í≈ «‘≈ √∆Õ ÿ ¡≈≈Ó ’∆Â≈
Â∂ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ò≈‘Ω ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ √◊ØË∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
Óπ¡≈¯∆ Ó≥◊‰ Ú≈√Â∂ Íπº‹≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ◊π» «√º«÷¡≈ ˘ «‘Á∂ «Ú⁄
«ÁzÛ∑ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ Â∂ «’‘≈ «’ ¡◊ª‘ ÂØ∫ ’Ø¬∆ ¡À√≈ ÌÀÛ≈
√ø’ÒÍ ‹∂’ Ï‰∂ Âª ¿∞√ Ú∂Ò∂ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ‘≈˜-È≈˜ ‹≈‰
’∂ «’ √≈‚≈ ◊π» (√Á √π‰Á≈ √Á Ú∂÷Á≈) ¡≥Â‹≈Ó∆ ‘ÀÕ ¿∞√ ¡º◊∂
¡Á≈√ ’È∆Õ ‹Ø Ú∆ ¡≈Íª Ó≈Û∂ ‹ª ⁄ø◊∂ ’Ó ’Á∂ ‘ª, √≈‚∂ √≈∂
‘∆ ’∆Â∂ ’Óª ˘ ¿∞‘ ÍÃÂº÷ Ú∂÷Á≈ ‘À :
¡≥Á« ’Ó≈‰≈ √Í ¿∞ÿÛÀ
Ì≈ÚÀ ’Ø¬∆ Ï«‘ ËÂ∆ «Ú«⁄ ’Ó≈¬∆® (Ó: 4, Í≥È≈ 316)
¿∞‘ Âª :
ÿ‡ ÿ‡ ’∂ ¡≥Â ’∆ ‹≈ÈÂ®
ÌÒ∂ Ïπ∂ ’∆ Í∆ Í¤≈ÈÂ® (Ï∂ÈÂ∆, ⁄ΩÍ¬∆ Í≈: 10)
ÓÈ∞º÷ Ó≈Û≈ ’Ó ¿∞√ Ú∂Ò∂ ’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ «¬‘ ‹≈‰∂ «’ ¿∞√˘
’Ø¬∆ Ú∂÷Á≈ È‘ƒ ‘ÀÕ Í ‹∂ ÓÈ ”⁄ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È Ô≈Á ¡≈
‹≈Ú∂ ÂÁ Ó≈Û∂ ’Ó ÂØ∫ «¬‘ ‹∆Ú Ï⁄ √’Á≈ ‘À :
¨«’ ’Ó≈ÚÀ «’√ Â∂ ‹≈ Ú∂÷À √Á≈ ‘Á»«®
Ê≈È ÊÈßÂ« «Ú «‘¡≈ ÍÃÌπ Ó∂≈ ÌÍ»«®
(«√∆ ≈◊π Ó: 5, Í≥È≈ 48)
¡Â∂
¡«È’ ÍÛÁ∂ Ó«‘ ’Ó≈ÚÀ «Ú’≈®
«÷È Ó«‘ ÍÃ◊‡ ‘Ø«‘ √ø√≈® (◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 194)
Ó≈Û∂ ’Ó ÓÈ∞º÷ ˘ ‹ÈÓª Á∂ ◊∂Û «Ú⁄ Í≈ «ÁøÁ∂ ‘È, ‹∆Ú ◊π»
Á ¡Á≈√ ‘∆ ’Á≈ ‘∂ ÂÁ √«Â◊π» ‹∆ «‘Ó ’ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ◊π»
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ‘π’Ó Ú∆ ‘À :
‹∆¡ ’∆ «ÏÊ≈ ‘Ø«¬ √π ◊π Í«‘ ¡Á≈«√ ’«®
¤Ø«‚ «√¡≈‰Í √◊Ò ÓÈ∞ ÂÈ∞ ¡«Í Ë«®
(Ó‘Ò≈ 5, Í≥È≈ 519)
101
¡≈Í≈ √ÓÍÂ ’’∂ √º⁄∂ «ÁÒØ∫ ’∆Â∆ ¡Á≈√ È≈Ò √Ï ’≈‹
≈√ ‘øπÁ∂ ‘È ¡Â∂ ÓÈ∞º÷ ◊π» Á∆ «¥Í≈ Á≈ Í≈Â Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√
ÍÃ’≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ «¬‘ ◊π-¿∞ÍÁ∂Ù √π‰ ’∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «Í¤Ò≈
Í¤Â≈Ú≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ¡◊ª‘ ÂØ∫ √≈ÚË≈È ‘Ø ’∂ ◊π»-¡≈Ù∂ ¡È∞√≈
⁄ºÒ‰ Ò¬∆ Ú⁄È-ÏºË ‘Ø«¬¡≈Õ
¡«‹‘∆ «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈

Á≈√, «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈ ‹Ø AIEC ¬∆: Á∂ ’∆ÏÈ Á∆ ‘À, «¬Ê∂
«Ò÷‰∆ ¡ÔØ◊ È‘ƒ √Ófi∂◊≈Õ
¿∞‘ ÿ‡È≈ «¬√ ÍÃ’≈ ‘À «’ «¬’ ◊πÓπ÷ Í«Ú≈ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆
Á≈ √ø◊Â∆ √∆, ‹¶Ë Ó≈‚Ò ‡≈¿±È «Ú⁄ «‘øÁ≈ √∆Õ ¿∞‘Èª Á∂ «ÂøÈ
Ïº⁄∂ √È : ÁØ ÒÛ’∂ ¡Â∂ «¬’ ÒÛ’∆Õ ¿∞È∑ª È∂ ¡≈Í‰∂ «¬’ Ìπfiø◊∆
Á≈ «Ú¡≈‘ «¬ø◊ÒÀ∫‚ «Ú⁄ ’ «ÁºÂ≈Õ √Á≈ª Á∂ ÿ Á≈ ‘Ø‰ ’≈È
¿∞√ Ïº⁄∂ È∂ ‘ºÊƒ Ï‘πÂ≈ ’øÓ-’≈ ’∆Â≈ È‘ƒ √∆, Í ÏÁ∂Ù ‹≈ ’∂
’≈¯∆ «Ó‘ÈÂ ’È∆ Í¬∆Õ Á»√∂ ÿ«Á¡ª Á∂ «Í¡≈ Á∆ ÿ≈‡ ’≈È
Ïº⁄∂ Á≈ ÓÈ «¬ø◊ÒÀ∫‚ ”⁄Ø∫ ¿∞Í≈Ó ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ¿∞√È∂ ¡≈Í‰∆ Ó≈Â≈
˘ ÍºÂ Í≈«¬¡≈ «’ «¬√ ÓπÒ’ «Ú⁄ Ó∂≈ ÓÈ È‘ƒ Òº◊Á≈ √Ø ÓÀ∫
‹ÒÁ∆ ‘∆ Ú≈«Í√ ¡≈ «‘≈ ‘ªÕ
«¬‘ ÍºÂ ÒÀ ’∂ Ï∆Ï∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∆ Â∂ ÍºÂ √π‰≈«¬¡≈Õ
È≈Ò ‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÏÛ∂ ÔÂÈ È≈Ò ¡√ƒ «¬√ ÒÛ’∂ ˘ Ï≈‘
Ì∂«‹¡≈ ‘À, ¿∞Ê∂ ¿∞√ Á≈ ÓÈ È‘ƒ Ò◊Á≈ Â∂ Ú≈«Í√ ¡≈ ‹≈‰ Ï≈∂
ÍºÂ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ‹∂ ¿∞‘ Ú≈«Í√ ¡≈ «◊¡≈ ÂÁ ¿∞√Á∆ ÿ Ú≈Ò∆
˘ Ú∆ ¡ÀË ‘∆ ¡≈¿∞‰≈ ÍÚ∂◊≈ ¡Â∂ ‹∂ ¿∞‘ ¡ÀË È≈ ¡≈¬∆ ÂÁ √≈≈
Í«Ú≈ ¿∞Òfi‰ «Ú⁄ ÍÀ ‹≈Ú∂◊≈Õ √Ø «¥Í≈ ’’∂ ¡≈Í ‹∆ ’Ø¬∆ ¿∞Í≈¡
’È Á∆ ÷∂⁄Ò ’Ø ‹∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ï∆Ï∆, Â∞√ƒ ¿∞Á≈√ È≈ ‘ØÚØÕ √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ Ï∂ÈÂ∆ Ì≈ÚÈ∆ √«‘Â
’Ø «’™«’ √«Â◊π» ‹∆, ‹≈◊Á∆ ‹ØÂ, Á√ª Í≈ÂÙ≈‘∆¡ª Á≈ ÍÃÂº÷
√»Í ‘ÈÕ Á»√∂ ‘ Ø˜ ¡≈Í‰∂ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Í≥‹ Í≈· ‹Íπ‹∆
√≈«‘Ï Á∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ’ ’∂ Ïº⁄∂ Á∂ È«ÓÂ ¡Á≈√ ’«¡≈ ’Ø, √«Â◊π»
‹∆ «¥Í≈ ’È◊∂Õ √Ø Ï∆Ï∆ È∂ Ï⁄È Ó≥È ’∂ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√
’∆Â∆ ¡Â∂ Ú≈«Í√ ‹¶Ë ⁄Ò∆ ◊¬∆Õ
102
’Ø¬∆ ÁØ ’∞ ‘¯Â∂ «Íº¤Ø∫ ¿∞‘ Ï∆Ï∆ ÏÛ∆ ÍÃ√øÈ«⁄Â ÓπÛ ¡≈Í ‹∆
Í≈√ ¡≈¬∆Õ ◊π¯Â«‘ ÏπÒ≈¿∞‰ ¿∞ÍÃøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈ «’ Ï∆Ï∆
‹∆, √π‰≈¿∞ ’Ø¬∆ ’≈’∂ Á≈ ıÂ ÍºÂ ¡≈«¬¡≈ ‘À? Ï∆Ï∆ ’«‘‰ Òº◊∆
«’ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÏÛ∆ «¥Í≈ ’∆Â∆ ‘À, ¿∞√Á≈ ÍºÂ ÒÀ ’∂ ¡≈¬∆ ‘ªÕ
«¬‘ ‹Ø ÍºÂ ¿∞√È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À √≈‚∆ √Ófi «Ú⁄ È‘ƒ ¡≈™Á≈Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ¿∞‘ ÍºÂ ‹Ø Ï∆Ï∆ È∂ «ÁºÂ≈, Á≈√ ˘ ÍÛ∑È Ò¬∆ ‘π’Ó ’∆Â≈Õ
¿∞√ ÍºÂ «Ú⁄ ¿∞√ ÒÛ’∂ È∂ ¯Â«‘ ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í‰∆ Ó≈Â≈ ˘ «Ò«÷¡≈
√∆ «’ «‹Ú∂∫ ÓÀ∫ Í«‘Ò∂, Ú≈«Í√ «¬ø‚∆¡≈ ¡≈ ‹≈‰ Ï≈∂ ¡≈Í‰≈ ÓÈ
Ï‰≈ «Ò¡≈ √∆Õ «Í¤Ò∂ √ØÓÚ≈ ÓÀ∫ ¿∞Á≈√ ÓÈ ’≈È ¤∞º‡∆ ÒÀ ’∂ «¬’
Í≈’ «Ú⁄ Í≈· ’ «‘≈ √ª «’ Ó∂∂ Í≈√ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Ú≈Ò∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ¡≈¬∂ ¡Â∂ ¡ºË∂ ÿ≥‡∂ Á∂ ’∆ÏÈ Ó∂∂ È≈Ò Ï⁄È ’∆Â∂Õ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª
˘ ¡≈Í‰∂ ¿∞Á≈√ ÓÈ ¡Â∂ Ú≈«Í√ «¬ø‚∆¡≈ ⁄Ò∂ ‹≈‰ Ï≈∂ Áº«√¡≈
√∆ó√Ø ¿∞‘Èª È∂ ÓÀ˘ ’≈¯∆ √Ófi≈«¬¡≈ ¡Â∂ «’‘≈«’ Ú≈«Í√ ‹≈‰ Á∆
ÒØÛ È‘ƒÕ ‹Á ÓÈ ¿∞Á≈√ ‘ØÚ∂ ÂÁ Í≈·-«√ÓÈ ’’∂ ◊π»-⁄Èª
«Ú⁄ ¡Á≈√ ’«¡≈ ’ØÕ √Ø ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ Ó∂≈ ÓÈ «ÏÒ’∞Ò ·∆’
‘À, ÓÀ∫ ’øÓ Â∂ Ú∆ Í»≈ √Óª ‹ªÁ≈ ‘ª ¡Â∂ ‹Ø Ú≈«Í√ «¬ø‚∆¡≈ ¡≈ ‹≈‰
Ï≈∂ Â∞‘≈˘ «Ò«÷¡≈ √∆ó√Ø ‘π‰ ÓÀ∫ ¯À√Ò≈ ÏÁÒ «Ò¡≈ ‘À, Â∞√ƒ «’√∂
«’√Ó Á≈ «¯’ È‘ƒ ’È≈Õ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’ ’∂ ¡ÀÈ≈
ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘Ø«¬¡≈ «’ ÓÀ∫ Íπº¤ Ú∆ È‘ƒ √«’¡≈ «’ ¿∞‘ «’ºÊ∂ ·«‘∂ ‘Ø¬∂
‘È? √Ø Â∞√ƒ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹≈ ’∂ √∂Ú≈Á≈ª Í≈√Ø∫ «¬‘ ÍÂ≈ ’
’∂ Ú≈Í√∆ ‚≈’ «Ò÷‰≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ «’ºÊ∂, «’√ Í≈√ «‘ ‘∂ ‘È?
¡Â∂ ¿∞‘Èª «’øÈ≈ «⁄ «¬ø◊ÒÀ∫‚ «‘‰≈ ‘À?
«¬√ Â∑ª ‹Ø ÍºÂ «Ò«÷¡≈ √∆, ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÍÛ∑ ’∂ √π‰≈
«ÁºÂ≈Õ ÍºÂ √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ ıÂ Ó∂∂ Í≈√Ø∫ ÒÀ ’∂ Í≈Û √πº«‡¡≈
Â∂ Ï∆Ï∆ ˘ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ «’ «¬‘ ◊ºÒ ¡◊ª‘ «’√∂ ˘ È‘ƒ Áº√‰∆Õ
’≈’∂ ˘ ’«‘‰≈ «’ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ’«¡≈ ’∂ ¡Â∂ ‹Ø Â∞‘≈˘
‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á∂ Í≈· Áº√∂ ‘Èó¿∞‘ Ú∆ ˜»∆ ’∆ ‹≈‰∂Õ Ï≈’∆ √≈‚∂
ÍÃÊ≈«¬ ’≈’∂ ˘ ’∞ºfi È‘ƒ «Ò÷‰≈Õ «¬øÈ∂ Ï⁄È ’Á∂ ‘Ø¬∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ó≥‹∂
ÂØ∫ ¿∞µ·∂ ¡Â∂ ¿∞‘ ÍºÂ ‹Ø Í≈Û ’∂ ‘ºÊ «Ú⁄ Î«Û¡≈ √∆, ⁄πºÒ∑∂ Á∆
ÏÒÁ∆ ¡º◊ «Ú⁄ √≈Û «ÁºÂ≈Õ
Ï∆Ï∆ ‹∆ Á∂ Ú≈«Í√ ‹≈‰ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ¡≈Í ‹∆ È∂ Á≈√ ˘ Áº«√¡≈
«’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¥Í≈ ’’∂ √≈‚∆ √πÂ (¡≈ÂÓ≈) ˘ ¡ÀÈ∆
103
√πÂøÂÂ≈ ÏıÙ∆ ‘Ø¬∆ ‘À «’ «¬Ê∂ ÏÀ·∂ ‘∆ ¡√ƒ √≈∆ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄
«‹ºÊ∂ Ú∆ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆¬∂ √»÷Ó √∆ È≈Ò ⁄Ò∂ ‹≈¬∆Á≈ ‘ÀÕ Á»√∂ ˘
«¬‘ ÍÂ≈ È‘ƒ Òº◊Á≈ «’ «¬‘ √∆ √Ê»Ò ‘À ‹ª √»÷Ó ‘ÀÕ «¬‘
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ √≈‚∂ ¿∞Í ı≈√ Ïı«ÙÙ ‘ÀÕ
√Ø, «¬√ ÍÃ’≈ «¬‘ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄ √∆ ≈‘ƒ
Ú∆ «Ú⁄Á∆ ¡Â∂ ‹ÁØ∫ Ì‹È-«√ÓÈ «Ú⁄ ÏÀ·‰≈ ÂÁ √∆ ÂØ∫
√πÂøÂ ‘Ø ’∂ ¡◊øÓ∆ Á∂Ùª Á∂ ø◊ Ó≈È‰∂ ¡Â∂ ¡È∂’ª ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ¿∞‘Èª
Á∂ ÌÒ∂ «‘Â, ¿∞‘Èª Á∆ ÙË≈-Ì≈ÚÈ∆ ¡Ë∆È ¡≈«Ê’-ÍÃÓ≈«Ê’
¡◊Ú≈¬∆ √»÷Ó √∆ ≈‘ƒ Á∂ ¡≈¿∞‰∆, ¡≈Í ‹∆ Ò¬∆ «¬’ Ó≈Ó»Ò∆
◊ºÒ √∆Õ
ppp
104
Ü¯ Üé ¬ÞÇÔ îéË ÇÃÀ° Ã¶ ÃÈð¶ êðèÅéÅ
¡≈Í ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª ’¬∆ ÿ‡È≈Úª Ú∂÷‰ Â∂ Ú≈⁄‰ ˘ Âª
Ì≈Ú∂∫ ¤Ø‡∆¡ª Ò◊Á∆¡ª ‘È Í «¬‘Èª ¤Ø‡∆¡ª-¤Ø‡∆¡ª ÿ‡È≈Úª
«Í¤∂ ‹«◊¡≈√» ‹Èª Ò¬∆ Ó‘≈È ÍÃ∂È≈ √ÃØÂ ¤∞Í∂ Í¬∂ ‘ÈÕ ‹Ø ÍÃ∂Ó∆
«¬‘Èª ÍÃ∂È≈ √ÃØÂª ÂØ∫ «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á≈ ÔÂÈ ’∂◊≈ ¿∞√ Á∂
‹∆ÚÈ Í≥Ë «Ú⁄Ø∫ ¡È∂’ª ·∂‚∂-ÍºÊ Á» ‘Ø ‹≈‰◊∂ Â∂ ‹∆ÚÈ Ô≈Â≈
√«‘Ò∆ Â∂ √Á≈«¬’ ‘Ø «ÈÏÛ∂◊∆Õ
¡≈Í ‹∆ Á√Á∂ √È «’ «¬’∂ª Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ ¡√ƒ ¡≈Í‰∂ «Í≥‚
AAI ⁄º’ ÂØ∫ Á»√∂ ⁄º’ «Ú⁄ «¬º’ Ï∆Ó≈ ÍÃ∂Ó∆ Á∆ ıÏ √πÂ ÒÀ‰
Ú≈√Â∂ ¡’√ Á»‹∂-Â∆‹∂ «ÁÈ ‹≈«¬¡≈ ’Á∂ √ªÕ √Â∂ «Ú⁄ Â∞∂
‹ªÁ∂ «¬’ ’Ó≈Á Á∂ ÷∂Â ’ØÒ Á∆ ¶ÿ‰≈ √∆Õ ÓÈ «Ú⁄ ◊øÈ∂ ⁄»Í‰
Á∆ Ò≈Ò√≈ (⁄≈‘È≈) ÍÀÁ≈ ‘Ø¬∆Õ «¬√ ⁄≈‘È≈ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ÓÈ «Ú⁄
¯πÈ≈ Ï«‰¡≈ «’ ¡º◊∂ ‹Ø ’Ó≈Á Á≈ ÷∂Â ¡≈ «‘≈ ‘À, ¿∞√ «Ú⁄Ø∫ «¬’-
ÁØ ◊øÈ∂ ÌøÈ ’∂ ⁄»Í Ò¬∆¬∂Õ «¬’-ÁØ ◊ø«È¡ª Á∂ ÌøÈ‰ È≈Ò «’‘Û≈
÷∂Â «Ú⁄ ÿ≈‡≈ ÍÀ ⁄«Ò¡≈ ‘À? ¬∂È≈ ¯πÈ≈ ¡≈™Á∂ ‘∆ ÓÈ Á∆ ÓÈ
È≈Ò «÷⁄ØÂ≈‰ ⁄Ò Í¬∆Õ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ ¡Ú≈˜ ¡≈Ú∂ «’ Ì≈Ú∂∫ ’Ó≈Á
Á∂ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫ «¬’-ÁØ ◊øÈ∂ ÌøÈ‰ È≈Ò ¯’ Âª ’∞fi È‘ƒ ÍÚ∂◊≈ Í
«¬‘ ‘À Âª ⁄Ø∆ ‘∆, ⁄Ø∆ ’º÷ Á∆ Ú∆ Â∂ ⁄Ø∆ Òº÷ Á∆ Ú∆, ⁄Ø∆ Âª
⁄Ø∆ ‘∆ ‘ÀÕ ⁄Ø∆ ’È Ú≈Ò∂ Ò¬∆ √«Â◊πª È∂ √ıÂ ÙÏÁª «Ú⁄
Â≈ÛÈ≈ ’∆Â∆ ‘À «’ ““⁄Ø ’∆ ‘≈Ó≈ Ì∂ È ’Ø«¬® ⁄Øπ ’∆¡≈ ⁄ø◊≈
«’¿∞ ‘Ø«¬®1® (Í≥È≈ 662)””
Á»√∂, ÓÈ Á∂ ¡≥ÁØ∫ ‘∆ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ Ú∆ Âª «˜øÓƒÁ≈≈
’Á∂ ‘ªÕ √≈‚∂ ÷∂Âª «Ú⁄Ø∫ Ú∆ ’¬∆ ÒØÛÚøÁ Ú∂Ò∂-’∞Ú∂Ò∂ ¡≈Í‰∆
ÒØÛ Í»∆ ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ «’‘Û≈ √≈˘ Íπº¤ ’∂ ’Á∂ ‘È? È≈Ò
‘∆ ¡≥ÁØ∫ ¡Ú≈˜ ¡≈¬∆ «’ Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘ ⁄Ø∆-¤∞Í∂ ¡≈Í‰∆ ÒØÛ Í»∆
’ ÒÀ∫Á∂ ‘È Í ¿∞‘Èª ÍÃÂ∆ √≈‚∂ ÓÈ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ⁄ø◊∆ Ì≈ÚÈ≈
Âª È‘ƒÕ ¿∞‘Èª ÍÃÂ∆ ¡√ƒ ÙÏÁ ⁄Ø ‘∆ ÚÂÁ∂ ‘ª, «’ Ú∂Ò∂-
105
’∞Ú∂Ò∂ ÍÂ≈ È‘ƒ «’‘Û≈ ÌÒ≈Ó≈‰√ ⁄Ø∆ ’ ’∂ ¯√Ò Á≈ ¿∞‹≈Û≈
’ «◊¡≈ ‘À Â∂ ¿∞√ ˘ ÎÛÈ Á≈ ÔÂÈ ’∆Á≈ ‘ÀÕ ¡≥ÁØ∫ ¡≈ÂÓ≈
È∂ ¡Ú≈˜ «ÁºÂ∆ «’ ‘∂ ÓÈ, ‹∂ ÓÀ∫ Â∂∂ ÍÃ∂È≈ Á∂‰ Â∂ ◊øÈ∂ ÌøÈ ÒÚª,
‹∂ «’√∂ ˘ ÍÂ≈ Ò◊ «◊¡≈ «’ ‘È≈Ó «√øÿ È∂ «¬√ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫
◊øÈ∂ ÌøÈ∂ ‘È, ¿∞‘ Â∂∂ ÍÃÂ∆ ’∆ ¡≥Á≈‹≈ Ò◊≈¿∞‰◊∂ Â∂ Êª-Êª Â∂
Â∂∂ ⁄Ø∆ ’È Á∆ ⁄⁄≈ ⁄Ò∂◊∆ «’ ‘È≈Ó «√øÿ Ú∂÷‰ ˘ Âª
◊πÓπ÷∆ «ÒÏ≈√ Â∂ ◊π«√º÷∆ Á≈ Ë≈È∆ ‘À Í È≈Ò ‘∆ ¡≈Ó
¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ Â∑ª ⁄Ø∆ Ú∆ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «‹Ê∂ Â∂∆ ÏÁÈ≈Ó∆
‘ØÚ∂◊∆, ¿∞Ê∂ ◊π«√º÷∆ Â∂ ◊π» ˘ Ú∆ ¿∞ÒªÌ≈ Òº◊∂◊≈ √Ø «¬‘ ’øÓ
«’√∂ ’∆ÓÂ Â∂ Ú∆ È‘ƒ ’È≈Õ
«¬‘Èª Ú∆⁄≈ª Á∆ ¿∞Ë∂Û-Ïπ‰ «Ú⁄ ’Ó≈Á Á≈ ÷∂Â Ú∆ È∂Û∂ ¡≈
«◊¡≈Õ Âz∂‘ Â∂ ◊øÈ≈ ⁄»Í‰ Á∂ √ø’ÒÍ È∂ «Î ˜Ø Í≈«¬¡≈ Â∂ ÓÈ
È∂ «¬’ «Ú™Â ÿÛ∑ ’∂ ◊øÈ≈ ÌøÈ‰ ÂØ∫ ‘ØÛÈ Ú≈Ò∂ ÓÈ Á∂ ¡º◊∂ «Ò¡≈
÷Û∆ ’∆Â∆ «’ ’Ó≈Á Á∂ ÷∂Â ’ØÒ ‹≈ ’∂, ¿∞√ ’Ó≈Á Á∂ ÷∂Â Á∂ Ó≈Ò’
¿∞ÂÓ «√øÿ Á≈ È≈¿∞ ÒÀ ’∂ ¿∞⁄∆ ¡Ú≈˜ Ó≈ Á∂Úª◊≈ «’ Ì≈¬∆¡≈
¿∞ÂÓ «√‘ª, Ó∂≈ «⁄ºÂ ◊øÈ≈ ⁄»Í‰ ˘ ’Á≈ ‘À √Ø ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫
ÁØ ◊øÈ∂ ÌøÈ‰ Òº◊≈ ‘ªÕ «¬√ Â∑ª ’È È≈Ò Âª ’Ø¬∆ ⁄Ø∆ È‘ƒ
‘ØÚ∂◊∆ «’™«’ ÓÀ∫ ’Ó≈Á Á∂ Ó≈Ò’ ˘ Íπº¤ ’∂ ◊øÈ≈ ÌøÈ‰≈ ‘ÀÕ ¡≥ÁØ∫
Á»√≈ ÓÈ ’«‘‰ Ò◊≈ ‘∂ ÓÈ :
’ÚÈ∞ ’ÚÈ∞ È‘∆ ÍÂ«¡≈ Â∞Ó©∆ ÍÂ∆«Â®
Ó‘≈ ÓØ‘È∆ ÓØ«‘¡≈ È’ ’∆ ∆«Â®1®
ÓÈ ÷π‡‘ Â∂≈ È‘∆ «Ï√≈√π Â± Ó‘≈ ¿∞ÁÓ≈Á≈®
÷ ’≈ ÍÀ÷π Â¿∞ ¤∞‡À ‹¿∞ ¿±Í« Ò≈Á≈®1® ‘≈¿∞®
‹Í ÂÍ √ø‹Ó Â∞Ó© ÷≥‚∂ ‹Ó ’∂ Áπ÷ ‚ª‚®
«√Ó«‘ È≈‘∆ ‹Ø«È Áπ÷ «ÈÒ‹∂ Ìª‚®2® (Í≥È≈ 815)
Âø» ¡≈Í‰∆ ‘Ú√ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ¡È∂’ Â∑ª Á∆¡ª ÁÒ∆Òª
ÿÛ ÿÛ ’∂ ¡º◊∂ º÷Á≈ ‘ÀÕ ‘∂ ÓÈ, ÌÒ≈ «¬‘ Áº√ «’ ‹∂ «¬√
’Ó≈Á «Ú⁄ Â∂∂ Ì≈◊ª Á∆ ÍÃ≈ÒÏË Á≈ ◊øÈ≈ ‘Ø«¬¡≈, ¿∞‘ ÂÀ∫ ‘∆
⁄»Í‰≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ‘Ø ’Ø¬∆ È‘ƒ ÒÀ √’Á≈, ¿∞‘ ÂÀ˘ ‘∆ «ÓÒ∂◊≈Õ
‘∂ ÓÈ, √Ï Â∂ √øÂØ÷ ÂØ∫ ’øÓ ÒÀÕ ◊π»-Ï⁄Èª ¡Â∂ ¡≈Í‰∆ ÍÃ≈ÒÏË
Â∂ Ô’∆È∆ º÷ Â∂ Â’Û≈ ‘ØÕ «¬’ ˜Ï≈È Á∂ √ ˘ Í»≈ ’È Á∆
ı≈Â Âø» ÓÀ˘ ⁄Ø È≈ Ï‰≈Õ ÓÀ∫ Â∂∂ ¡≈÷∂ È‘ƒ Òº◊‰≈Õ «¬√ ÓÈ
106
Á∂ fi◊Û∂ «Ú⁄ √Ã∂Ù‡ ÓÈ È∂ ÌÀÛ∂ ÓÈ Á∂ ¯πÈ∂ ˘ «ÒÂ≈Û «ÁºÂ≈ Â∂
¡≥ÁØ∫ ¡Ú≈˜ ¡≈¬∆
¬∂ ÓÈ Ó∂«¡≈ Âø» «Êπ ‘π ⁄Ø‡ È ÷≈Ú‘∆ ≈Ó®
(Í≥È≈ 1113)
ÓÈ≈ Â’Û≈ ‘Ø, ¡ÀÚ∂∫ ¤Ø‡∂ ¤Ø‡∂ √ª ’√ª Ó◊ Òº◊ ’∂ ¡√»Òª Á≈
«Â¡≈◊∆ È≈ Ï‰Õ ÓÈ Á≈ ÓÈ È≈Ò fi◊Û≈ ‘øπÁ∂ ’Ó≈Á Á≈ ÷∂Â ¡≈
«◊¡≈ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ ÓÀ∫ ¡‹∂ ÷∂Â Á∂ ¡ºË Â’ ‘∆ √Â≈
ÂÀ¡ ’∆Â≈ ‘Ø‰≈ ‘À «’ ’Ó≈Á Á∂ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫ Ì≈¬∆¡≈ ¿∞ÂÓ «√øÿ
‘πƒ ’≈¯∆ √≈∂ ◊ø«È¡ª Á∂ ‡πº‡∂ ‘Ø¬∂ ¡≈◊1 ÒÀ ’∂ Ï≈‘ ¡≈ ◊¬∂
Â∂ Ó∂∂ ÂØ∫ «ÂøÈ-⁄≈ ’Óª Á∆ «ÚºÊ Â∂ ÷ÒØ ’∂ Ì≈¬∆¡≈ ¿∞ÂÓ «√øÿ
È∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ÓÀ˘ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¬∆Õ Ì≈¬∆¡≈ ¿∞ÂÓ «√øÿ ˘ Ú∂÷
’∂ ÓÀ∫ ÓÈ ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ≈ ‘À≈È Â∂ ÙÓ√≈ ‘Ø«¬¡≈Õ √. ¿∞ÂÓ
«√øÿ ‹∆ È∂ ¯Â«‘ ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í ‘∆ ◊ºÒ ¡øÌ ’ «ÁÂ∆ «’ √≈‚∂
«¬√ ’Ó≈Á Á∂ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫ ‘ Ø˜ ’Ø¬∆ ¡≈™Á≈ ‹ªÁ≈ ◊øÈ∂ ÌøÈÁ≈
‘À Â∂ ¿∞‘ ÌºÁÍπÙ ¿∞‘Èª ◊ø«È¡ª Á∂ ¡≈◊ ÂØÛ ’∂ ’Ó≈Á «Ú⁄
Ú◊≈‘ √πº‡Á≈ ‘ÀÕ Ì≈¬∆¡≈ ¿∞ÂÓ «√øÿ È∂ ‘ºÊ «Ú⁄ ÎÛ∂ ¡≈◊ ÓÀ˘
«Ú÷ª«Á¡ª ¡≈«÷¡≈ «’ «¬‘ ¡≈◊ ’∂ÚÒ ’ºÒ∑ Á∂ ‘∆ ‘ÈÕ ÓÀ∫ ’¬∆
«ÁÈª ÂØ∫ ¿∞√ ◊øÈ∂ ÌøÈ‰ Ú≈Ò∂ ⁄Ø Á∆ ÂÒ≈Ù «Ú⁄ ‘ Ø˜ ÷∂Â
«Ú⁄ ¡≈ ’∂ ÏÀ· ‹ªÁ≈ ‘ª «’ «’Â∂ ¿∞‘ ÌÒ≈Ó≈‰√ Ó∂∂ ‘ºÊ ¡≈Ú∂
Âª ¿∞√ ˘ «¬√ ’∆Â∂ È∞’√≈È Á≈ √Ú≈Á ⁄÷≈Úª Â∂ Í«∑¡≈ «Ú⁄
ÈÙ ’ª Í ¡º‹ Â’ ¿∞‘ Ó∂∂ ‘ºÊ È‘ƒ ¡≈«¬¡≈Õ ÓÀ∫ ‘π‰ Ú∆
¿∞√ Á∆ Â≈’ «Ú⁄ ’Ó≈Á ¡≥Á √Â∂ ÂØ∫ Í≥‹-¤∂ ’Óª Á» ÏÀ·≈
√ª «‹ÊØ∫ ÓÀ˘ Á»-Á» Â’ «Á√Á≈ √∆Õ ÓÀ∫ Â∞‘≈˘ Á»Ø∫ ‘∆ ¡≈™Á∂
Ú∂«÷¡≈ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú∆⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ⁄ÒØ ⁄Ø Á∂ ÎÛÈ Á∂ Ï‘≈È∂
‘∆ ¡º‹ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‘πª Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ◊¬∂ ‘ÈÕ ÓÀ∫ Âª √Ú∂
Á≈ ’Ó≈Á Á∂ ‘øπÓ «Ú⁄ ÏÀ·≈ Êº’ «◊¡≈ ‘ªÕ √Ø «‹Ê∂ Â∞√ƒ ⁄ºÒ∂ ‘Ø,
˜≈ ·«‘ ’∂ ⁄Ò∂ ‹≈‰≈, ÊØÛ∑≈ «⁄ ÓÀ˘ Ú∆ ÁÙÈ «Á¿∞ Â∂ ÓÈ
«Ú⁄ ◊πÓ«Â ÍÃÂ∆ ’∞fi Ùø’∂ ‘È, È≈Ò∂ ¿∞‘Èª ˘ Á» ’ØÕ ¿∞ÂÓ
«√øÿ È∂ «¬’ √øÿ‰∆ ‡≈‘Ò∆ ‹Ø ’Ó≈Á Á∂ √≈‘Ó‰∂ √∆, ÚÒ «¬Ù≈≈
1. ◊øÈ∂ Á∂ ¿∞ÍÒ≈ «√≈ ‹Ø ’º⁄≈ Â∂ Íº«Â¡ª Ú≈Ò≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ
107
’«Á¡ª «’‘≈ «’ ¡≈Í ‹∆ ¿∞√ ‡≈‘Ò∆ Á∆ ¤≈Ú∂∫ ‘Ú≈-‘≈∂ ÏÀ·Ø, ÓÀ∫
√Ø‘‰∂-√Ø‘‰∂ Í≥‹-⁄≈ ◊øÈ∂ «Ò¡≈™Á≈ ‘ª, È≈Ò∂ ¡≈Í ‹∆ «¥Í≈ ’’∂
◊øÈ∂ ¤’Ø, È≈Ò∂ ◊πÓ«Â Ú∆⁄≈ª √πÈ≈¿∞‰ Á∆ ÷∂⁄Ò ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆
Áº√Á∂ √È «’ ÓÀ∫ ÏÊ∂≈ Ì≈¬∆¬∂ ¿∞ÂÓ «√øÿ ˘ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ ¡º◊∂ ¤∂Â∆
‹≈‰≈ ‘À Í ¿∞√ Á∂ ÍÃ∂Ó Á∂ ˜Ø ¡º◊∂ Ó∂∆ ’Ø¬∆ Í∂Ù È≈ ◊¬∆Õ Ì≈¬∆¡≈
‹∆ Âª ÷∂Â «Ú⁄ ◊øÈ∂ ÌøÈ‰ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Â∂ ÓÀ∫ «¬’ Í≈√∂ ÓÈ «Ú⁄
Ù«Ó≥Á◊∆ Â∂ Á»‹∂ Í≈√∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ËøÈÚ≈Á ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈
‡≈‘Ò∆ Á∆ ¤≈Ú∂∫ ‹≈ ÏÀ·≈ Â∂ √Ã∂Ù‡ ÓÈ Ù≈Â∆ ÓÈ ˘ Ò≈‘ÈÂª
Í≈¿∞‰ Òº◊≈ «’ Ì«Ò¡≈ ÒØ’≈ Áº√! ‹∂ ÓÀ∫ Â∂∆ ÍÃ ∂ È≈ ¡Ë∆È ◊øÈ∂ ÌøÈ
ÒÀ∫Á≈ Âª ¡º‹ Â’ Á∂ ¿∞ÂÓ «√øÿ Á∂ √≈∂ È∞’√≈È Á∆ «˜øÓ∂Ú≈∆ Âø»
Ó∂∂ «√ Â∂ ⁄π’≈ Á∂‰∆ √∆ Â∂ √Á≈ Ò¬∆ ⁄Ø∆ Á≈ ·ºÍ≈ Ó∂∂ Â∂ Òº◊
‹≈‰≈ √∆Õ ¿∞ÂÓ «√øÿ È∂ ÍÂ≈ È‘ƒ ‘Ø «’ø«È¡ª Í≈√ ◊ºÒ ’È∆
√∆ «’ ‘È≈Ó «√øÿ ˘ ÓÀ∫ ¡º‹ ◊øÈ∂ ÌøÈ«Á¡ª Î«Û¡≈ ‘À, Ú∂÷‰ ˘
Âª ÏÛ≈ ◊πÓπ÷ Òº◊Á≈ ‘À Í ⁄Ø∆ ’È Á≈ Ú∆ ÏÛ≈ Ó≈«‘ ‘À Â∂
⁄Ø∆ Ú∆ ¡Ú≈˜ Ó≈ ’∂ ’Á≈ ‘ÀÕ Ù≈Â∆ ÓÈ Í≈‰∆™ ÍÂÒ≈ ‘Ø
√Ã∂Ù‡ ÓÈ Á∆¡ª «fiÛ’ª √π‰ «‘≈ √∆Õ Á»√∂ Í≈√∂ ÍÃ≈ÒÏË Â∂ ‘Ø
Ô’∆È Ú«Ë¡≈ «’ Ú∂÷Ø ‹∂ ÓÀ∫ «¬√ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫ ÓÈ Á∆ ÍÃ∂È≈ ¡Ë∆È
◊øÈ∂ ÌøÈ ÒÀ∫Á≈, «ÓÒ‰∂ Âª Ó∂∂ Ì≈◊ª Á∂ ‘∆ √È Í ⁄Ø∆ Á≈ Ì≈
Â∂ «ÈÙ≈È √Á≈ Ò¬∆ Ï«‰¡≈ «‘ ‹≈‰≈ √∆Õ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂
Ó∂‘ ’∆Â∆ ‘À, «¬√ ÌÀÛ∂ ÓÈ Á∆ ÍÃ∂È≈ ÂØ∫ Ï⁄≈ «Ò¡≈ ‘ÀÕ ◊øÈ∂ Ú∆
‹Ø Ó∂∂ Ì≈◊ª Á∂ Ò∂ ‘Ø¬∂ √È, ¿∞ÂÓ «√øÿ È∂ ¡≈Í ÌøÈ ’∂ ÏÛ∂ ¡≈Á
√«Â’≈ È≈Ò ÓÀ˘ «ÁºÂ∂ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘øÁ∂ √È, ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ÓÈ
«Ú⁄ Íº’∆ ’ Ò¬∆ «’ ÓÈ Á≈ «Ú√≈‘ È‘ƒ ’È≈, «¬‘ ‘Ó∂Ù≈ Ó≈Û∂
Í≈√∂ Á∆ ‘∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ¡≥ÁØ∫ ‹Ø Ë∆Ó∆ «‹‘∆ √Ã∂Ù‡ ¡Ú≈˜ ‹Ø
Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫ Ø’Á∆ ‘À, ¿∞√ ¡Ú≈˜ ˘ «Ë¡≈È È≈Ò √π‰’∂, ¿∞√
¡È∞√≈∆ ⁄Ò‰≈ ‘ÀÕ «¬√∂ Ò¬∆ Âª Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ ÓÈ ÂØ∫ √≈ÚË≈È
‘Ø‰ Ò¬∆ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ’ÊÈ ’Á∂ ‘È «’ :
’Ï∆ ÓÈ∞ ‹≈ÈÀ √Ì Ï≈Â ‹≈ÈÂ ‘∆ ¡¿∞◊Èπ ’À®
’≈‘∂ ’∆ ’∞√Ò≈Â ‘≈«Ê Á∆Íπ ’±¬∂ ÍÀ®216® (Í≥È≈ 1376)
ÓÈ √Ì ’∞fi ‹≈‰Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ÌÀÛ∂ Í≈√∂ ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «’√ Á∂
ÓÈ ˘ È‘ƒ ÍÂ≈ «’ ⁄Ø∆, Ô≈∆, ·º◊∆ ’È∆, ÍÃ≈«¬¡≈ ‘º’ ÷≈‰≈,
fi»· ÏØÒ‰≈, ‘Ø Ó≈Û∂ ’Ó ’È∂ ⁄ø◊∂ È‘ƒ Í ÓÈ √Ì ’∞fi ‹≈‰Á≈
108
ÏπfiÁ≈ «Î ÌÀÛ∆ ÍÃ∂È≈ ¡Ë∆È Ó≈Û∂ ’Ó √∆ Í≈√Ø∫ ’Ú≈ «ÁøÁ≈ ‘À,
«‹√ Á∆ √˜≈ «¬Ê∂ √∆ ˘ Â∂ ÍÃÒØ’ «Ú⁄ ¡≈ÂÓ≈ ˘ Ìπ◊Â‰∆ ÍÀ∫Á∆
‘ÀÕ ÓÈ Á∆ ÍÃ∂È≈ ¡Ë∆È ‘Ø‰ Ú≈Ò∂ Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫ Ï⁄‰ Ò¬∆ ◊π»-
Ï≈‰∆ Á∆ ’√Úº‡∆ Â∂ ÓÈ Á∆ ÍÃ∂È≈ ˘ Í÷ ’∂ «Î ¿∞√ ’Ó ˘
’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ‹∂ ÓÈ «Î Ú∆ ¡Û∆ ’∂ Âª Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á∂
◊Ø∫‚ ≈◊ «Ú⁄ ’ÊÈ ¡È∞√≈ :
’∞«‡ ’∞«‡ ÓÈ∞ ’√Ú‡∆ Ò≈ÚÀ®
√Ø ’±‡È∞ Óπ’«Â Ï‘π Í≈ÚÀ®1® (Í≥È≈ 872)
ÓÈ Á∆ ÍÃ∂È≈ ˘ ‘Ó∂Ù≈ ◊π» ‘π’Óª Á∆ Â≈Ï∂ º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À
ÂÁ ‘∆ Ó≈Û∂ Í≈√∂ ÂØ∫ Ï⁄≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ÓÈ ˘ ¡≈◊» Ó≥È ’∂
«¬√ Á∆ ÍÃ∂È≈ ¡Ë∆È ⁄Ò Í¬∂ «Î Âª «¬√ È∂ √∆ Í≈√Ø∫ ÓÈÓπ÷Â≈¬∆
Á∂ ’Ó ’Ú≈ ‘∆ Á∂‰∂ ‘ÈÕ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ’ÊÈ ’Á∂ ‘È «’ ÓÈÓπ÷
˘ «ÈºÂ ÿ≈‡≈ ‘∆ ÿ≈‡≈ ‘ÀÕ
ÓÈÓπ÷ ÂØ‡≈ «ÈÂ ‘À ÌÓ«‘ ÌÓ≈¬∂®
ÓÈÓπ÷π ¡≥Ëπ È ⁄∂Â¬∆ «’¿∞ Á√È∞ Í≈¬∂®
(¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 421)
ÓÈ «Í¤∂ Ò◊‰ Ú≈Ò≈ Íπ÷ ÏØÒ ’πÏØÒ Ú∆ È‘ƒ ‹≈‰Á≈ «’™«’ ¿∞√
Á∂ ¡≥Á ’≈Ó ¥ØË Á≈ ˜Ø ‘øπÁ≈ ‘À, ¿∞‘ Êª-’∞Êª Ú∆ È‘ƒ Ú∂÷Á≈ Â∂
¡≈ı Á◊≈‘ «Ú⁄ Ó≈ √‘≈Á≈ ‘ÀÕ
ÓÈÓπ÷ ÏØ«Ò È ‹≈‰È∑∆ ˙È≈ ¡≥Á« ’≈Óπ ¥ØËπ ¡‘ø’≈π®
Ê≈¿∞ ’∞Ê≈¿∞ È ‹≈‰È∆ √Á≈ «⁄ÂÚ«‘ «Ï’≈®
Á◊‘ Ò∂÷≈ Ó≥◊∆¡À ˙ÊÀ ‘Ø«‘ ’±«Û¡≈®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 1248)
¡≈Íª ˘ √Á≈ ““◊π« ’«‘¡≈ √≈ ’≈ ’Ó≈Ú‘π®”” Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ’∂
◊π» ıπÙ∆ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ÓÈ Á∆ Ó«Â ˘ √Á≈ «Â¡≈◊‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ «¬√ ˘ «Â¡≈◊‰≈ Ï‘πÂ ’·È ‘À Í √«Â◊π» ‹∆
Á≈ ‘π’Ó ‘À :
ÓÈ ’∆ Ó«Â «Â¡≈◊‘π ‘« ‹È ¬∂‘≈ Ï≈Â ’·ÀÈ∆®
¡È«ÁÈ∞ ‘« ‘« È≈Óπ «Ë¡≈Ú‘π ◊π √«Â◊π ’∆ Ó«Â ÒÀÈ∆®3®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 4, Í≥È≈ 800)
ÓÈ Á∆ ÷Ø‡∆ ÍÃ∂È≈ √π‰È Á∆ Êª ◊π» Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ √Á≈ √ÃÚ‰ ’È≈
109
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ÓÈ ’∆ Ó«Â «Â¡≈◊∆¡À √π‰∆¡À ¿∞ÍÁ∂√π®1®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 814)
ppp
110
ìÅìÅ ÜÆ é¶ ñÅÔ½ð ÛÅÀ°äÆ ÇòÚ
ÇÃîðé-íÜé ÕðéÅ
Ì≈¬∆ ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ‹Ø «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ◊πÓπ÷-‹∆ÚÈ ÂØ∫
Ï‘πÂ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘Ø ⁄π’∂ √È, «¬’ «ÁÈ Ò≈‘Ω ÂØ∫ ¡≈ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
«’ ¡≈Í ‹∆ √≈‚∂ Í≈√ Ò≈‘Ω ⁄ºÒØ ¡Â∂ ’∞fi √Óª ¿∞µÊ∂ «√ÓÈ-Ì‹È
’Ø Âª ‹Ø ¡√ƒ Ú∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆ √ø◊Â ’ ’∂ ‘Ø Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’
√’∆¬∂Õ
«Í¡≈-Úº√, Ï∂ÈÂ∆ Ó≥È ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ √◊ØË∂ ÂØ∫ Ò≈‘Ω ¤≈¿∞‰∆
Íπº‹ ◊¬∂Õ ÿ «Ú⁄ Í«Ú≈ È∂ «¬’ªÂ ’Ó≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «√ÓÈ
’È Ú≈√Â∂ Á∂ «ÁºÂ≈Õ √≈≈ «ÁÈ ¡≈Í ‹∆ ÍÃÌ»-«√ÓÈ «Ú⁄ Ò∆È
«‘øÁ∂Õ Ù≈Ó ˘ «‘≈√ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· √≈∂ Í«Ú≈ «Ú⁄ ’Á∂
¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ÏıÙ∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ ◊πÓ«Â Á∆ «√º«÷¡≈
Í«Ú≈ ˘ «ÁøÁ∂Õ √Ú∂ Á≈ «ÈºÂÈ∂Ó Ú∆ √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ ‘∆ ’Á∂Õ
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆ Ï≈‘
◊πÁπ¡≈∂ ‹≈‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒ √∆, «’™«’ ÿ «Ú⁄ ‘∆ «¬’ √øπÁ
’Ó∂ ”⁄ √«Â◊π» ‹∆ ÍÃ’≈ÙÓ≈È √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «ÈÔÓ √∆ «’
«ÈºÂÈ∂Ó ’ ’∂ √«Â◊π» ◊πÁ∂Ú √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ
’È ¿∞ÍÃøÂ ‘∆ ¶◊ ¤’‰≈Õ
«¬’ «ÁÈ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ ¿∞ÍÃøÂ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ◊¬∂ Âª ÓÈ «Ú⁄ √ø’ÒÍ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ «’
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á√ª √«Â◊πª Á≈ √»Í «’Ú∂∫ ‘È?
«¬√∂ ÎπÈ∂ «Ú⁄ ‘∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ÓºÊ≈ ‡∂«’¡≈Õ
ÓºÊ≈ ‡∂’‰ ¿∞ÍÃøÂ ‹ÁØ∫ ÁπÏ≈≈ ¿∞µ· ’∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂
ÁÙÈ ’∆Â∂, ¯Â«‘ ÏπÒ≈¬∆ Âª √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ‹◊∑≈
Á√Ø∫ Í≈ÂÙ≈‘∆¡ª Á∂ È±≈È∆ ‹◊Ó◊ ’Á∂ √»Íª Á∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ
‘Ø¬∂Õ √≈≈ ’Ó≈ È±Ø- È± √∆Õ ¡º÷ª ÁÙÈª Á∆ Â≈Ï fiºÒ‰Ø∫
111
¡√ÓÊ √ÈÕ ÍÒª «Ú⁄ ‘∆ ÍÃÂ∆Â ‘Ø«¬¡≈ «’ Á√∂ ‘∆ √»Í √«‘‹∂-
√«‘‹∂ È± Á≈ »Í Ï‰ ◊¬∂ ¡Â∂ ¿∞‘ È± √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆
Á∂ »Í «Ú⁄ ÏÁÒ «◊¡≈ ¡Â∂ Î∂ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄Ø∫ ’Á∆
Á√ª √»Íª Á∂ ‹πÁ∂-‹πÁ∂ ÁÙÈ ‘Ø‰ ¡Â∂ ÍÒª «Ú⁄ ‘∆ È± »Í Ï‰
’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄ √Ó≈ ‹≈‰Õ «¬√∂ Â∑ª «ÂøÈ
Ú≈∆ ‘Ø«¬¡≈Õ ‘π‰ ’Ó∂ «Ú⁄ ÍÃ’≈Ù ‘∆ ÍÃ’≈Ù √∆ ‹ª √«Â◊π» √Ã∆
◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ √ÈÕ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ Ùπ’≈È≈ ’∆Â≈ Â∂ ÓÈ
È∂ ÍÃÂ∆Â ’∆Â≈ «’ «¬‘ ’ΩÂ’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‹Ø Ó∂∂ ÓÈ «Ú⁄ ÎπÈ≈
¿∞ÂÍ≥È ‘Ø«¬¡≈ √∆, Á∆ È«ÚÂ∆ Ú≈√Â∂ ‘∆ «⁄¡≈ √∆Õ
ÓÈ «Ú⁄ Í»È ÍÃÂ∆Â∆ ¡≈ ◊¬∆ «’ :
‹Ø«Â »«Í ‘« ¡≈«Í ◊π» È≈È’∞ ’‘≈Ô¿∞®
Â≈ Â∂ ¡≥◊Áπ ÌÔ¿∞ ÂÂ «√¿∞ ÂÂ∞ «ÓÒ≈Ô¿∞®
¡≥◊«Á «’Í≈ Ë≈« ¡Óπ √«Â◊ππ «Êπ ’∆¡¿∞®
¡ÓÁ≈«√ ¡ÓÂ∞ ¤ÂÃ ◊π ≈Ó«‘ Á∆¡¿∞®
◊π ≈ÓÁ≈√ Á√È∞ Í«√ ’«‘ ÓÊπ≈ ¡≥«ÓÃÂ ÏÔ‰®
Ó»«Â Í≥⁄ ÍÃÓ≈‰ Íπ÷π ◊ππ ¡‹πÈ∞ «Í÷‘π ÈÔ‰®1®
(√Ú¬∆¬∂ Ó: Í≥‹Ú∂ ’∂, Í≥È≈ 1408)
‹Ø ÍÓ∂Ù∆ ‹ØÂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ √∆ ≈‘ƒ
«¬√ √ø√≈ «Ú⁄ ÍÃ◊‡ ‘Ø ’∂ Á√ª √»Íª «Ú⁄ «Ú⁄Á∆ ‘∆, ¿∞‘ ‘∆
‹ØÂ ‘π‰ ÙÏÁ √»Í √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄ «Ï≈‹Ó≈È
‘ÀÕ ’∂ÚÒ √≈‚∆ «È◊∑≈ «Ú⁄ ‘∆ ¯’ ‘ÀÕ È≈Ó «¬√∂ ’’∂ ‹Í‰≈ ‘À
«’ √≈‚∆ «È◊∑≈ «Ú⁄ ‹Ø ÓÀÒ ‘À, ‹Ø ÌÓ Á≈ ÍÛÁ≈ «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈
‘À ¿∞‘ Á» ‘Ø ‹≈Ú∂ ¡Â∂ ¡√ƒ ‹Ø Á√∂ √»Íª ˘ ‹πÁ≈-‹πÁ≈ √Ófi∆ ÏÀ·∂
‘ª, √«Â◊π» ‹∆ √≈‚≈ ÌÓ Á» ’È Âª ‹Ø √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ ˘ Á√ª √«Â◊πª Á∆ ‹≈◊Á∆ ‹ØÂ ‹≈‰ ’∂ ¡◊Ú≈¬∆ ÍÃ≈ÍÂ
’ √’∆¬∂Õ Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ Ú∆ ‘π’Ó ‘À «’ :
«ÌøÈ «ÌøÈ »Í √Ì‘ø» ’ ‹≈È≈®
¬∂’ »Í «’È‘ø» Í«‘⁄≈È≈®
«‹È ‹≈È≈ «ÂÈ ‘∆ «√Ë Í≈¬∆®
«ÏÈ √Ófi∂ «√Ë ‘≈Ê È≈ ¡≈¬∆®
(⁄ΩÍ¬∆ Í: 10 Ï«⁄Âz È≈‡’)
112
’≈¯∆ √Óª «¬√∂ ¡ÈßÁ∆ √ «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÏÂ∆Â ’∆Â≈ ¿∞ÍÃøÂ
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ Óπ÷Ú≈’ «Ò¡≈Õ ÈÓ√’≈ ’ ’∂ ¡≈Í‰∂ «√ÓÈ Ú≈Ò∂
¡√Ê≈È Â∂ ¡≈ ’∂ ¿∞√ √-Ó¬∆ fiÒ’≈∂ Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈‰Á∂ ‘∂Õ
Ò≈‘Ω ¤≈¿∞‰∆ «Ú÷∂ ÍÓ∂Ù∆ ø◊ «Ú⁄ D@-DB «ÁÈ ÏÂ∆Â ’∆Â∂
¡Â∂ Ú≈Í√ ¡≈Í‰∂ ¡√Ê≈È √◊ØË≈ «Ú÷∂ ¡≈ ’∂ ÓπÛ :
√øÂ‘π ≈Ó È≈«Ó «È√Â∆¡À®
¿±·Â ÏÀ·Â ‘« ‘« «Ë¡≈¬∆¡À
¡È«ÁÈ∞ √π«¥Â∞ ’∆¡À®1® ‘≈¿∞®
(√Ø«· Ó; 5, Í≥È≈ 621-622)
ÂÊ≈
‹Í‘π Â ¬∂’Ø È≈Ó≈® ¡Ú« «È≈ÎÒ ’≈Ó≈®1® ‘≈¿∞®
(√»‘∆ Ó: 1, Í≥È≈ 728)
Á∆ ’≈ «Ú⁄ ‹π‡ ◊¬∂Õ
ppp
113
ç¶ô ç¶ ìàòÅð¶ çÅ Áé°íò
√◊ØË∂ Á∆ √πÌ≈◊∆ ËÂ∆ ¿∞µÍ Ó‘ªÍπ÷ª È∂ ’Ø¬∆ BI √≈Ò Á∂
’∆ÏÈ ““¡È«ÁÈ √π«¥Â”” ’«Á¡ª ÏÂ∆Â ’∆Â∂Õ «¬’ «ÁÈ «√ÓÈ
√Ó∂∫ Ò∆È «ÏÂ∆ «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ ˘ ¡È∞ÌÚ ‘Ø«¬¡≈ «’ «‹√ ¡√Ê≈È
˜Ó∆È «Ú⁄ ¡√ƒ ÏÀ·∂ ‘ª, ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Â’ √≈˘ «¬√ ËÂ∆ ˘ ¤º‚‰≈
ÍÚ∂◊≈Õ ¡ÁÒ≈-ÏÁÒ∆ ¡Â∂ Ó≈-Úº„ Á≈ «ÁzÙ Ú∆ ¡º÷ª ¡º◊Ø∫ Á∆ ‘Ø
◊π˜«¡≈Õ √«Â◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ Ï≈ÏÚ≈‰∆ Á∂ Ú≈’ «¬’
ÁÓ ¡º÷ª ¡º◊∂ ¡≈ ◊¬∂ «’ «’Ú∂∫ ‹Ø ◊Úª„∆ ¡≈Í√ «Ú⁄ √«Â’≈-
«Í¡≈ È≈Ò «‘øÁ∂ Â∂ ÒÀ‰-Á∂‰ Â∂ Áπ÷-√π÷ Á∂ Ì≈¬∆Ú≈Ò ‘È; ’∞ÁÂ
ÚºÒØ∫ «¬’-ÁÓ ÓÈª «Ú⁄ È¯Â ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆ ¡Â∂ ¿∞‘ ‘∆ «Ï◊≈È∂
‘Ø ‹≈‰◊∂Õ ÓÈ∞º÷, ÓÈ∞º÷ ˘ Á∂÷ È‘ƒ √π÷≈Ú∂◊≈Õ ºÂ È≈Ò ËÂ∆ Ò≈Ò
«Á÷≈¬∆ «ÁºÂ∆Õ «¬‘ √≈≈ «ÁzÙ Á∂÷ ’∂ ÓÈ «Ú⁄ «ÁÒ◊∆∆ ¡≈¬∆ «’
’≈Á Á∆ «√ÃÙ‡∆ ¿∞µÍ «¬‘ ’∆ ’«‘ ‡πº‡‰ Ú≈Ò≈ ‘À?
¡◊Ò∂ ‘∆ «ÁÈ ¡≈Í ‹∆ ˘ «ÁÒ◊∆ Ú∂÷ ’∂ ¡≈Í Á∂ Úº‚∂ Ì≈¬∆
√. Â≈≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈ «’ ’∆ ’≈È ‘À «’ ¡≈Í ‹∆ ¿∞Á≈√
ÍÃÂ∆Â ‘øπÁ∂ ‘Ø? √≈‚∆ ÚºÒØ∫ ’Ø¬∆ ÷∂⁄Ò ‘ØÚ∂ Âª Ï∂«fi‹’ Áº√ «Á¿∞Õ ¡√ƒ
¿∞√˘ Á» ’È Á≈ ÔÂÈ ’ª◊∂Õ «¬’-ÁØ Ú≈∆ Âª ¡≈Í ‹∆ È∂
‡≈Ò-Ó‡ØÒ ’∆Â∆ «’ ’Ø¬∆ ◊ºÒ È‘ƒ ‘ÀÕ Ú≈-Ú≈ Íπº¤‰ Â∂ ¡≈Í ‹∆
È∂ √≈∂ Ì≈Úª Á∂ «¬’º· «Ú⁄ Áº√ ‘∆ «ÁºÂ≈ «’ «¬ø‹ Ó¨Ó ‘øπÁ≈ ‘À
«’ ÊØÛ∑∂ ‘∆ √Ó∂∫ Â’ √≈˘ «¬‘ √◊ØË∂ Á∆ ËÂ∆ ¤º‚‰∆ ÍÚ∂◊∆ Â∂
¡≈Í‰∂ ÚÂÈ Ú≈Í√ ‹≈‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ «¬Ë Á∂ ÒØ’ ˙Ë ⁄Ò∂ ‹≈‰◊∂
¿∞Ë Á∂ «¬Ë ¡≈¿∞‰◊∂Õ Ï‘πÂ Ì≈∆ ÂÏ≈‘∆ Óº⁄‰ Á∂ ¡≈√≈ È˜
¡≈™Á∂ ‘ÈÕ
√≈∂ Ï⁄È ˘ √π‰ ’∂ ¤Ø‡∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ’«‘‰ Òº◊∂, ““‹º‡ Âª
Ó ’∂ Ú∆ ˜Ó∆È È‘ƒ ¤º‚Á≈, Â∞√ƒ √≈˘ ‹∆¿±∫Á∂ ‹∆¡ ¤º‚‰ Ò¬∆
¡≈÷ ‘∂ ‘ØÕ «¬‘ «’Ú∂∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À? √≈‚∂ Í≈√Ø∫ ’∆ «¬‘ ÒØ’ ˜Ø
È≈Ò ˜Ó∆Èª ¤∞‚≈ ÒÀ‰◊∂? ¡√ƒ «¬‘ Ï∂-¡≈Ï≈Á ˜Ó∆Èª ÓπºÒ ÒÀ ’∂
114
ı»È-Í√∆È≈ «¬’ ’’∂ ¡≈Ï≈Á ’∆Â∆¡ª ‘ÈÕ”” Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÏÛ∆
«ÈÓÃÂ≈ ≈Ò «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ÓÀ˘ ¿∞Á≈√∆ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈ √∆Õ ‹Ø ◊π»
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ÓÀ˘ √Øfi∆ «ÁºÂ∆, ¿∞‘ ÓÀ∫ ¡≈Í ‹∆ ˘ Áº√ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ
Ï≈’∆ ˜Ó∆È ¤º‚Ø ‹ª È≈, «¬‘ Â∞‘≈‚∆ Ó˜∆ ‘ÀÕ
«ÂøÈ ⁄≈ Ó‘∆È∂ Á≈ √Óª ÏÂ∆Â ‘Ø «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄
Î∂ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ¡√ƒ «¬√ ÿ ”⁄Ø∫ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’Á∂ ‘ª È≈Ò∂
Áπ«È¡≈Ú∆ √ÏøË Ú∆ ’≈¯∆ È∂Û∂ Á≈ ‘À, «¬’ Ú≈ «Î ÍÃ∂È≈ ’’∂ Ú∂÷
ÒÀ∫Á∂ ‘ª Âª ‹Ø ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ «Ì¡≈È’ √Ó∂∫ ÂØ∫ «¬‘ √øÌÒ √’‰Õ √Ø
¡≈Í ‹∆ È∂ √≈∂ Ì≈Úª ˘ «¬’º·∂ ’’∂ Í«‘Ò∂ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ÁπÏ≈≈ ’‘∆
¡Â∂ «’‘≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ ¡≈Í È‘ƒ ‹≈‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ Âª Ó≈Â≈ ‹∆ ¡Â∂ Ï≈’∆
Ï∆Ï∆¡ª ˘ ˜»∆ √≈Ó≈È √Ó∂Â «Í≥‚ Ì∂‹ Á∂ÚØÕ √Óª È∂Û∂ ¡≈ «‘≈
‘ÀÕ
Á»√∂, √≈˘ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Áº«√¡≈ ‘À «’ ≈‹√Ê≈È «Ú⁄ Ï≈Û∆
Ù«‘ È˜Á∆’ ˜Ó∆È ’≈¯∆ √√Â∆ «Ú’ ‘∆ ‘ÀÕ ¿∞Ê∂ Í≥‹≈Ï∆ ÒØ’ª
È∂ ˜Ó∆È ÒÀ ’∂ ¡≈Ï≈Á ’∆Â∆ ‘ÀÕ √Ø Â∞√ƒ Ú∆ ¡ÀÊ∂ Ú≈Ò∆ ÊØÛ∑∆ ˜Ó∆È
Ú∂⁄ ’∂ ≈‹√Ê≈È «Ú⁄ ‘∆ ˜Ó∆È ı∆Á Ò¿∞Õ
’∞ÁÂ È∂ Ì≈Úª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆Õ √≈∂ Ó≥È ◊¬∂Õ Ì≈¬∆
Â≈≈ «√øÿ ‹∆, Ï∆Ï∆¡ª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ˜»∆ √≈Ó≈È √Ó∂Â «Í≥‚ Ëπº◊ƒ
¡≈ ◊¬∂Õ ‘¯Â≈ ’∞ «Í≥‚ Ëπº◊∂ «‘’∂ ÓπÛ ¡≈Í √◊ØË∂ Ì≈Úª Í≈√ ⁄Ò∂
◊¬∂Õ ’∞ºfi «ÁÈ √◊ØË∂ ·«‘È «Í¤Ø∫ √. Â≈≈ «√øÿ ‹∆ Ï≈’∆ Ì≈Úª
Á∆ ≈¬∂ È≈Ò ËΩÒÍπ «¡≈√Â Á∆ Ï≈Û∆ Â«‘√∆Ò Á∂ «Í≥‚ ’∂»¬∂
˜Ó∆È Ú∂÷‰ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ «Î-Â∞ ’∂ ˜Ó∆È Ú∂÷∆Õ ˜Ó∆È Í√øÁ ¡≈
◊¬∆Õ Ú≈«Í√ ¡≈ ’∂ Ï≈ Ú≈Ò∆ ’∞fi ˜Ó∆È Ú∂⁄ ’∂ ¡Â∂ ÊØÛ∑∂ ÍÀ√∂ ÿØ∫
Í≈ ’∂ ’∆ÏÈ ÁØ ÓπºÏ∂ «Í≥‚ ’∂»¬∂ (≈‹√Ê≈È) «Ú÷∂ ˜Ó∆È ı∆Á
Ò¬∆Õ
ppp
115
ìÅìÅ ÜÆ çÅ Ãð×¯è¶ å¯º
Õð¶ðÈÂ¶ Çê³â ù ÜÅäÅ
ËΩÒÍπ «¡≈√Â «Ú⁄ ˜Ó∆È ı∆Á‰ ¿∞ÍÃøÂ ‘π‰ ¿∞√ ˜Ó∆È ˘
¡≈Ï≈Á ’È ¡Â∂ ¿∞√ Á∆ Á∂÷-Ì≈Ò ’È Á≈ Ó√Ò≈ ÷Û≈ ‘Ø«¬¡≈Õ
«ÂøÈª Ì≈Úª È∂ √Ò≈‘ ’ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ‹∂ Â∞√ƒ
√≈‚∆ ÊØÛ∑∆ √‘≈«¬Â≈ ’Ø Âª √≈‚≈ ’øÓ √Ω÷≈ ⁄Ò √’Á≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ Íπº«¤¡≈ «’ Â∞‘≈‚∂ ÚºÒØ∫ ’∆ ‘π’Ó ‘À? Ì≈Úª È∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò
«’‘≈ «’ ÔØ◊ Âª È‘ƒ «’ ¡√ƒ Â∞‘≈˘ ÁπÏ≈≈ ’øÓ-’≈ «Ú⁄ Î√‰
Ò¬∆ ’‘∆¬∂ Í ‹∂ ¡≈Í ‹∆ ÈÚƒ ı∆Á∆ ˜Ó∆È «Ú⁄ ¡≈Í‰≈ «‡’≈‰≈
Ï‰≈ ÒÚØ Âª ÁØÚ∂∫ ’≈‹ ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ «¬’ Âª Óπ˜≈«¡ª Á∆ ÷∂Â∆-
Ú≈‘∆ Á∆ «È◊≈È∆ Ú∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ Á»√≈ ¡≈Í ‹∆ ¡≈Í‰≈ «√ÓÈ-
Ì‹È Ú∆ ’∆ ⁄ºÒØÕ ¡√ƒ ¡≈Í ‹∆ Á∆ «‘≈«¬Ù Ò¬∆ ˜Ó∆È «Ú⁄
‘∆ ’Ø·≈ Ï‰Ú≈ «ÁøÁ∂ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ““’Ï∆ √◊Ò∆
ËÂ∆ √≈Ë ’∆”” ¡È∞√≈ «’√∂ ı≈√ Êª È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ Í’Û È‘ƒ
√∆, È≈Ò∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ ™fi Ú∆ ¡È∞ÌÚ ‘Ø ⁄πº’≈ √∆ «’ ¤∂Â∆ ‘∆ «¬‘
‹◊∑≈ Âª ¤º‚‰∆ ‘∆ ÍÀ‰∆ ‘ÀÕ √Ø ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘ª ’ «ÁºÂ∆Õ «‹√
¡√Ê≈È Â∂ BI-C@ √≈Ò Á≈ √Óª ÏÛ∂ «¬Ò≈‘∆ ø◊ «Ú⁄ ÏÂ∆Â ’∆Â≈
√∆, ˘ √Á∆Ú∆ ¡Ò«ÚÁ≈ ’«‘ ’∂ ÈÚƒ ‹◊∑≈ ˘ √Ù≈ ’È Ò¬∆
Ì≈¬∆ Â≈≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ «Í≥‚ ’∂»¬∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ ˜Ó∆È
«Ú⁄ Á∆ «¬’ Í≈‰∆ Á≈ È≈Ò≈ Ú◊Á≈ √∆Õ ¿∞√ Á∂ È˜Á∆’ ‘∆ ÁØ-
«ÂøÈ ı≈È∂ Á≈ ’Ø·≈ «Â¡≈ ’Ú≈ «Ò¡≈Õ √≈≈ ÍÃÏøË ’ ’∂ Ì≈¬∆
Â≈≈ «√øÿ ‹∆ Ú≈Í√ √◊ØË∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ ˜Ó∆È Á∆ ÷∂Â∆ Óπ˜≈∂ ’Á∂
√ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ Ø˜ Á∂ «ÈÔÓ ¡È∞√≈ ’≈¯∆ ÂÛ’∂ ¿∞µ· ’∂
«¬ÙÈ≈È ’Á∂ Â∂ «√ÓÈ «Ú⁄ ‹πÛ ‹ªÁ∂Õ «ÁÈ Á∂ ⁄Û≈¡ Á∂ È≈Ò
√«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª ≈‘ƒ «ÓÒ∂ ‘π’Ó («ÈºÂÈ∂Ó) ˘ Í»≈
’Á∂Õ «ÈºÂÈ∂Ó ¿∞ÍÃøÂ «Í≥‚ «Ú⁄ ‹Ø ◊πÁπ¡≈≈ √∆, ¿∞Ê∂ ‹≈ ’∂
116
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’Á∂ ¡Â∂ Óπ÷Ú≈’ ÒÀ∫Á∂Õ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ ‹Ò
Í≈‰∆ ¤’Á∂Õ
ÊØÛ∑≈ ¡≈≈Ó ’ ’∂ ◊π» ÍÃ∂È≈ √Á’≈ «’√∂ È≈ «’√∂ ÙÏÁ Á≈
‹Ø ‹≈Í ¡øÌ º÷Á∂ √∆, ¿∞√ ˘ Í»≈ ’Á∂Õ ÒΩ„∂ Í«‘ ˜Ó∆È ÚºÒ
Î∂≈ Ó≈È ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂Õ Ù≈Ó ˘ ¶◊-Í≈‰∆ ¤’ ’∂ √ØÁπ «‘≈√
√≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’Á∂Õ √Ø«‘Ò∂ Á≈ Í≈· ’ ’∂ ◊π»-⁄Èª È≈Ò «ÏÂ∆
‹ØÛ ÒÀ∫Á∂, ¡≈ÂÓ≈ Âª «√ÓÈ Á∂ ¡ÈßÁ ˘ Ó≈‰Á∆ ¡Â∂ √∆ ¡≈Í‰∂
√πº÷ «Ú⁄ «Í¡≈ «‘øÁ≈Õ
«¬‘ Êª Ï∂-¡≈Ï≈Á √∆Õ ‹ø◊Ò ’≈¯∆ √ÈÕ ‹ø◊Ò∆ ‹≈ÈÚ (Ù∂,
⁄∆Â∂ «¬«Â¡≈«Á) Ï‘πÂ √ÈÕ «¬ÊØ∫ Â’ «’ «‹Ê∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘«øÁ∂ √È,
¿∞ÊØ∫ ÊØÛ∑∆ «ÚºÊ ¿∞Í «¬’ ¤Ø‡∆ «‹‘∆ ÈÁ∆ Ú◊Á∆ √∆Õ ¿∞√ ÈÁ∆ Á∂
«’È≈∂ Â∂ «¬’ Ù∂ È∂ ÿπÈ≈ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ Ù∂ «ÁÈ∂ «Ù’≈
’ ’∂ Ù≈Ó ˘ ¿∞√∂ ÿπÈ∂ «Ú⁄ ¡≈≈Ó ’Á≈ √∆Õ ≈Â ˘ ’¬∆ Ú≈
«‘È ÈÁ∆ Â∂ Í≈‰∆ Í∆‰ ¡≈™Á∂ ÂÁ Ù∂ ¿∞È∑ª ¿∞µÍ Ú∆ fiÍ‡ ÍÀ∫Á≈
Â∂ ¡≈Í‰∂ Í∂‡ Á∆ Í»Â∆ ’Á≈Õ È∂Û∂ ‘Ø‰ √Á’≈ ’¬∆ Ú≈ Ï≈Ï≈ ‹∆
¿∞√ Á∆ «’«¡≈ ˘ Âº’Á∂Õ Í ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ¯πÓ≈È :
Î∆Á≈ ‹∂ Â» Ó∂≈ ‘Ø«¬ ‘«‘ √Ìπ ‹◊π Â∂≈ ‘Ø«¬®95®
(√ÒØ’ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1382)
¡È∞√≈ ¡≈Í ‹∆ ÚºÒ ¿∞√ Ù∂ È∂ ’Á∂ ¥ØÍ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò È‘ƒ Ú∂«÷¡≈
√∆Õ
‹ÁØ∫ √ø◊Âª ˘ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ √◊ØË≈ ¤º‚
’∂ √≈‚∂ È◊ «Ú÷∂ ¡≈ «Ï≈‹∂ ‘È ¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ √∂Ú≈ Ú∆ ‘
Ø˜ ¡≈Í ’Á∂ ‘ÈóÂÁ √Ú∂∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ‰ √Ó∂∫ Â’ ’≈¯∆ √ø◊Â
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «¬’ºÂz ‘Ø ‹ªÁ∆Õ «¬ÊØ∫ Â’ «’ È∂Û∂ Á∂ ‘≈Ò∆ Ú∆
‘Ò ÷Û∑∂ ’ ’∂ ◊π»-‘π’Ó ˘ √ÃÚ‰ ’È Ò¬∆ Íπº‹ ‹ªÁ∂Õ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
ÒÀ‰ ¿∞ÍÃøÂ ÊØÛ∑≈ √Óª ¡≈Í ‹∆ ‘π’Ó Á∆ ◊π»-¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ «Ú¡≈«÷¡≈
’Á∂ó«‹√ «Ú⁄ «ÚÙ∂Ù ’’∂ È≈Ó-«√ÓÈ ’È ¡Â∂ Ó≈√ Ù≈Ï Á∂
«Â¡≈◊ Á∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂Õ «¬‘ «¬Ò≈’≈ ‹ø◊Ò∆ ‘Ø‰ ’’∂ ÒØ’ «Ù’≈
÷∂‚Á∂ √È ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ÿª «Ú⁄ ‘∆ Ù≈Ï ’º„ ’º„ ’∂ ÍƒÁ∂ √ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ √≈‚∂ ÓÈ «Ú⁄ ‘ Ø˜ «ı¡≈Ò ¡≈¿∞‰≈
«’ «‹√ Ú«‘‰ «Ú⁄ «¬‘ √≈‚∂ Í≥‹≈Ï∆ ÒØ’ πÛ∑∂ ‹≈ ‘∂ ‘È ‹∂ «¬‘
117
«¬√ Í≈√∂ ÂØ∫ È≈ ‘‡∂ Âª ≈‹∂1 ¡Â∂ Á»√∂ ÒØ’ª Á∆ «È◊≈‘ «Ú⁄
«¬‘Èª Á∆ ’Á ÿº‡ ‹≈Ú∂◊∆ «’™«’ «‹ºÊ∂ Ó≈√ ¡Â∂ Ù≈Ï Á∆ ÚÂØ∫
‘Ø‰ Òº◊ Í¬∂, «ÏÂ∆ Â≈Ó√∆2 ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ÓÈ∞º÷ ¡≈⁄‰ ÂØ∫ Ú∆ «‚º◊
ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ Â≈Ó√∆ «ÏÂ∆ È≈Ò Ì‹È Á≈ Âª √øÏøË ‘∆ ’Ø¬∆ È‘ƒÕ
‘ Ø˜ Á∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ ’≈¯∆ ÍÃ∂Ó∆ Ó≈√-Ù≈Ï Á≈ «Â¡≈◊ ’
◊¬∂ ¡Â∂ Ù≈Ï Á∆ Êª ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Ò¬∆ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ Í≥‹ «‘ÂÚ≈È, «Â¡≈-Ï-«Â¡≈ «√øÿ Í≥‹≈Ï ÂØ∫ ÍºÂ «Ò÷ ’∂
√ºÁ∂ ¡Â∂ ‘Ø √≈∂ ÒØÛƒÁ∂ ’’≈ª Á≈ ÍÃÏøË ’∆Â≈Õ «ÁÈ È∆ÔÂ ’
’∂ B@ «√øÿª ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ «ÁºÂ≈Õ Ïº√ Î∂ ’∆ √∆, ’∂»¬∂ È◊ «Ú⁄
ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∆ «¬’ √ø◊Â Ï‰ ◊¬∆ ‹Ø √Ú∂∂ Ù≈Ó ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
‹πÛÁ∆ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Â∂ ’Ê≈ È≈Ò ¡≈Í‰∂ √Ó∂∫ ˘ √¯Ò ’Á∆Õ «¬√
√ø◊Â «Ú⁄ «ÁÈØ-«ÁÈ Ú≈Ë≈ ‘øπÁ≈ «◊¡≈Õ √Óª Í≈ ’∂ √≈≈ È◊ ‘∆
ÍÃ∂Ó∆¡ª Á≈ Ï‰ «◊¡≈Õ «¬Ê∂ ‘∆ √øÂ √≈Ë» «√øÿ, ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Íπ≈‰∂
ÍÃ∂Ó∆ ¡Â∂ ◊πÓ«Â Á∂ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ √È, ¡≈ «ÓÒ∂Õ √øÂ √≈Ë» «√øÿ ‹∆
È∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈ ‚∂≈ Ò≈«¬¡≈Õ √«‘‹∂-√«‘‹∂ √ø◊Â ÚËÁ∆
◊¬∆ Â∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ «¬Ó≈Â «Ú⁄ Ú∆ Ú≈Ë≈ ‘Ø‰ Ò◊≈Õ ‘π‰
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ «¬Ó≈Â ’≈¯∆ √øπÁ Ï‰ ⁄πº’∆ ‘ÀÕ √øÂ √≈Ë»
«√øÿ ‹∆ È∂ ÏÛ∆ ÂÈÁ∂‘∆ È≈Ò √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ ÍÃ∂ÓÙ ‹∆ ÚºÒØ∫ √ºÁ≈
¡≈¿∞‰ Â∂ ¡≈Í‰∆ √ø√≈’ Ô≈Â≈ Í»∆ ’’∂ ’∞fi √≈Ò Í«‘Òª
◊πÍπ∆ «Í¡≈È≈ ’ ◊¬∂ ‘ÈÕ
ppp
1. ËΩÒÍπ «¡≈√Â Á∂ ≈‹∂ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ «Ó‘ÈÂ∆ Í≥‹≈Ï∆ ÒØ’ª Á≈ ’≈¯∆

√«Â’≈ √∆Õ «‹√ ’≈È ˜Ó∆È ¡≈Ï≈Á ’È Ò¬∆ ¿∞√ È∂ Í≥‹≈Ï∆¡ª ˘
’≈¯∆ √‘»ÒÂª Á∂ ¤º‚∆¡ª √ÈÕ
2. ¥ØË∆ Â∂ ÌØ◊∆ «ÏÂ∆
118
âÅ: ÕðåÅð ÇÃ¿Ø Ô¯ð» éÅñ ÇîñÅê
’∂»¬∂ È◊ ÂØ∫ ÊØÛ∑∆ Á» Ï≈Û∆ Èª Á≈ Ù«‘ √∆Õ «¬√ Ù«‘
«Ú⁄Ø∫ ‘∆ Ò∆Û≈-’ºÍÛ≈ Â∂ ‘Ø Ï≈˜≈∆ √≈Ó≈È ı∆Á ’∂ ÒØ’ ¡≈Í‰∆¡ª
ÒØÛª Á∆ Í»Â∆ ’Á∂Õ «ÏÓ≈∆ Á∆ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ Ú∆ «¬√∂ Ù«‘ ÂØ∫ ‘∆
ÁÚ≈-Á≈» «Ò¡≈¿∞‰≈ ÍÀ∫Á≈Õ «¬√∂ ‘∆ Ù«‘ «Ú⁄ Í≥‹≈Ï∆ ‚≈’‡ «‹È∑ª
Á≈ Èª ‚≈: ’Â≈ «√øÿ √∆, ¡≈Í‰∆ ÍÃÀ’«‡√ ’Á∂ √ÈÕ ¡≈Ó Í≥‹≈Ï∆
ÒØ’ ¿∞È∑ª Í≈√Ø∫ ¡≈Í‰≈ «¬Ò≈‹ ’Ú≈¿∞‰ ‹ªÁ∂Õ ‚≈’‡ ’Â≈ «√øÿ
’«Ó¿±«È√‡ «ı¡≈Òª Á∂ Ë≈È∆ √È ¡Â∂ «‹√ Ú∂Ò∂ Ó∆˜ª ÂØ∫ «Ú‘Ò∂
‘Ø‰≈, ¡≈¬∂ ◊¬∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ¡≈Í‰∂ «ı¡≈Òª Á∂ Ì≈¬∆Ú≈Ò Ï‰È Ú≈√Â∂
ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂ «‘‰≈Õ «¬√ ÍÃ⁄≈ Á∂ «√º‡∂ Ú‹Ø∫ ’¬∆ «¬’ ÒØ’ È≈√«Â’Â≈
ÚºÒ ÍÃ∂∂ ◊¬∂Õ
«¬√ È≈√«Â’Â≈ Á∂ ÍÃ⁄≈ ’∂∫Á Á≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ì∆ ÍÂ≈ Òº◊≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ «√ÓÈ-Ì‹È «Ú⁄Ø∫ «Ú‘Ò ’º„ ’∂ ‚≈: ’Â≈ «√øÿ
‹∆ Á∆ Áπ’≈È Â∂ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¡≈Ó Ó∆˜ª Úª◊ ‘∆ ‚≈’‡ ‘Øª È∂
Íπº«¤¡≈ «’ Áº√Ø Â∞‘≈˘ ’∆ Â’Ò∆¯ ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ÓÀ∫
Âª Â∞‘≈‚∂ ÁÙÈ ’È Ú≈√Â∂ ¡Â∂ Ï⁄È √ÃÚ‰ ’È Ú≈√Â∂ ‘∆
¡≈«¬¡≈ ‘ª, ‘Ø «’√∂ «’√Ó Á∆ ÓÀ˘ Â’Ò∆¯ È‘ƒ ‘ÀÕ ‚≈: √≈«‘Ï
ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∂ ÍÃ√øÈ ‘Ø¬∂ Â∂ «Ú⁄≈È Òº◊∂ «’ ¡º◊∂ Âª ÒØ’ª ˘ ÍÃ∂È≈
Á∂ ’∂ ¡≈Í‰∆ ◊ºÒ ¿∞‘Èª Â’ Í‘øπ⁄≈¿∞‰∆ ÍÀ∫Á∆ √∆Õ «¬‘ ÍÃ∂Ó∆ Ó∂∆
«Ú⁄≈Ë≈≈ ˘ √π‰È Ú≈√Â∂ ’≈¯∆ Á» ÂØ∫ ¡≈Í ⁄ºÒ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
Ú∂‘Ò∂ ‘Ø ’∂ ‹Ò-Í≈‰∆ Íπº¤‰ ¿∞ÍÃøÂ ‚≈’‡ ‘Øª ¡≈Í‰≈ Ì≈ÙÈ ¡øÌ
’∆Â≈ :
«’ Á∂÷Ø, √≈‚∂ ÓπÒ’ Á∂ ÒØ’ «’øÈ∂ ÌØÒ∂ Â∂ «√ºË∂ ‘ÈÕ «‹√ ˘ «’√∂
Á∂«÷¡≈ ‘∆ È‘ƒ ¡Â∂ ‹Ø È≈ ¡º÷ª È≈Ò «Á√Á≈ ‘À, È≈ ¿∞√Á∆ ’Ø¬∆
‘Ø∫Á ‘À, È≈ ¿∞√ ˘ ¡º‹ Â’ ’Ø¬∆ «’√∂ ˘ «Ú÷≈ √«’¡≈ ‘ÀÕ «¬‘Ø «‹‘∆
¡‰‘Ø∫Á ˘ ÒØ’ ºÏ ’«‘ ’∂ ¿∞√Á∆ Í»‹≈ Ú∆ ’Á∂ ‘ÈÕ ÒØ’ª È∂ ¿∞√Á∂
È≈™ Ú∆ ¡È∂’ª ‘∆ º÷ Ò¬∂ ‘ÈÕ ¿∞√ ¡º◊∂ √Ú∂∂-Ù≈Ó ÍÃ≈ÊÈ≈Úª
119
Ú∆ ’∆Â∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÌÒ≈ «‹‘Û∆ Ú√Â± Á∆ ‘Ø∫Á ‘∆ ’Ø¬∆ È‘ƒ,
¿∞√ Í≈√Ø∫ Â∞√ƒ ’∆ ¡≈√ º÷ √’Á∂ ‘Ø? ¿∞‘ ¡‰‘Ø∫Á Â∞‘≈‚∆ Ï∂ÈÂ∆
Ú∆ «’Ú∂∫ √π‰∂◊∆? Â∞‘≈‚≈ ’∆ √Ú≈∂◊∆? ‘ª, «¬øÈ≈ ˜» ‘À «’ «¬√
ÌÓ Â∂ Ú«‘Ó Á…≈≈ ’¬∆ «¬’ ÒØ’ª Á≈ ‘ÒÚ≈-Ó≥‚≈ ı»Ï Â∞«¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ÍÃ’≈ ‚≈’‡ ‘Øª È∂ ¡≈Í‰≈ Ì≈ÙÈ ‹≈∆ º«÷¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ⁄πºÍ ’’∂ √π‰∆ ◊¬∂ Â∂ ‚≈’‡ ‘Øª È∂ Ï∂¡≥Â ÍÃ’≈ Á∆¡ª
ÁÒ∆Òª Á∂ ’∂ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ¡‰‘Ø∫Á ÍÃ◊‡ ’È Ò¬∆ ¡≈Í‰≈ ÚÒÚÒ≈
’º„ «Ò¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò ‚≈’‡ ‘Øª ˘ Íπº¤‰ Òº◊∂ «’
““‚≈’‡ √≈«‘Ï, Â∞‘≈‚∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ Â∞√ƒ ¿∞√ Ú√Â± Á∆ ‘Ø∫Á ˘
‘∆ Ó≥ÈÁ∂ ‘Ø, ‹Ø ¡º÷ª È≈Ò «Á√ √’Á∆ ‘ØÚ∂? ‹Ø ⁄∆˜ Â∞√ƒ ¡≈Í‰∆¡ª
¡º÷ª È≈Ò È‘ƒ Ú∂÷ √’Á∂, ¿∞√Á∆ ‘Ø∫Á ÂØ∫ Â∞√ƒ ÓπÈ’ ‘ØÕ””
Í ‚≈’‡ ‹∆ Ú∂÷Ø, ÍÓ∂Ù ˘ Á∂÷‰≈ Âª Ï‘πÂ Á» Á∆ ◊ºÒ
‘À, ¿∞√ Á∆ Ï‘πÂ √≈∆ «’Â ‘∆ ¡À√∆ ‘À, «‹√ ˘ Â∞√ƒ ¡º÷ª È≈Ò
È‘ƒ Ú∂÷ √’Á∂Õ «Ó√≈Ò Á∂ ÂΩ Â∂ «Ó⁄ Â∞‘≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ ‘À Í ¿∞√
«Ú⁄ ‹Ø ’ΩÛ≈ÍÈ ‘À, ¿∞‘ Â∞√ƒ È‘ƒ Ú∂÷ √’Á∂Õ Ùº’ ‹ª ÷≥‚ Â∞‘≈‚∂
Í≈√ Í¬∆ ‘À, ¿∞√ «Ú⁄ ‹Ø «Ó·≈√ ‘À, ¿∞‘ Ú∆ Â∞√ƒ ¡≈Í‰∆¡ª ¡º÷ª
È≈Ò È‘ƒ Ú∂÷ √’Á∂Õ «¬√∂ ÍÃ’≈ ’∞ÈÀ‰ Á∆ ◊ØÒ∆ Â∞√ƒ ‘ Ø˜ Ó∆˜ª
˘ «ÁøÁ∂ ‘Ø Í ¿∞√ Á∂ ’ΩÛ∂ÍÈ ˘ ¡º÷ª È≈Ò ’Á∂ «’√∂ È‘ƒ Ú∂«÷¡≈Õ
«¬√∂ ÍÃ’≈ ‘Ø Ï∂¡≥Â ⁄∆˜ª ‘È, «‹È∑ª Á∆ ‘Ø∫Á Ï≈‘Ø∫ ‘Ø «Á√Á∆
‘À Í ¿∞‘Èª ”⁄ ‹Ø Â≈√∆ ‹ª ◊π‰ ‘È ¿∞‘ «Á√Á∂ È‘ƒÕ
‚≈’‡ ‘Øƒ «¬’ ÁÓ ÏØÒ∂ «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï, ‹Ø «Ó⁄, ÷≥‚ ‹ª
’∞ÈÀ‰ Á∆ ’∞ÛºÂ‰ ¡Â∂ «Ó·≈√ ‘À ¿∞√ ˘ ‹∂ ¡√ƒ Ú∂÷ È‘ƒ √’Á∂ Í
¡√ƒ Á»√∂ «¬øÁ∂ ‹∆Ì È≈Ò ¿∞√ Á≈ √π¡≈Á ⁄º÷ ’∂ ¡È∞ÌÚ ’ ÒÀ∫Á∂
‘ª «’ «¬√ Á≈ √π¡≈Á «’‘Ø «‹‘≈ ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ’∂ÚÒ
¡È∞ÌÚ ‘∆ ’ √’Á∂ ‘Ø Ú∂÷ Âª È‘ƒ √’Á∂ È≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡◊ª‘
ÏØÒ∂ «’ ÁπºË Âπ‘≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ «Í¡≈ ‘À, ’∆ ¿∞√ «Ú⁄ ’Á∆ «ÿ¿∞ Ú∂«÷¡≈
‘À? ÁπºË Ú≈Ò∂ ÏÂÈ «Ú⁄ ‘ºÊ Ú∆ Î∂Ø Â∞√ƒ «ÿ¿∞ ˘ Ï≈‘ ’º„ ’∂
Ú∂÷ È‘ƒ √’Ø◊∂Õ ˜Ï≈È È≈Ò ⁄º÷ Ú∆ ÒÚØ Âª Ú∆ Â∞‘≈˘ «ÿ¿∞ Á≈
√Ú≈Á È‘ƒ ÒºÌ∂◊≈Õ ‹∂ ¿∞‘ ÓÈ∞º÷ «‹√ È∂ ÁπºË ˘ ◊Ó ’ ’∂ ‹øÓ‰
Ò≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂, Á‘ƒ Ï‰ ‹≈‰ Â∂ «ÚË∆ ¡È∞√≈ «Û«’¡≈ ‘ØÚ∂, Óº÷‰
’º„ ’∂ ¿∞√ ˘ ◊Ó ’ ’∂ «ÿ¿∞ Ï‰≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂ ¿∞‘ Â∞‘≈˘ ÓπÛ-
120
ÓπÛ ¡≈÷∂ «’ ‚≈: √≈«‘Ï Â∞√ƒ ˆÒÂ∆ «Ú⁄ ‘Ø, «ÿ¿∞ «¬√∂ ÁπºË «Ú⁄
‘∆ ‘À Í Â∞√ƒ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ Úº√ ’‘∆ ‹≈ÚØ «’ «¬√ «Ú⁄ ’Ø¬∆ «ÿ¿∞
È‘ƒ, È≈ «Á√Á≈ ‘À È≈ ‹∆Ì ˘ √π¡≈Á ¡≈™Á≈ ‘ÀÕ È≈ ‘∆ ‘ºÊ «Ú⁄
ÎÛ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ Â∞‘≈‚∆ ‘∆ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ ‘ØÚ∂◊∆ «’ È‘ƒ? ÍøÂ±
«¬‘ Â∞‘≈‚∂ Ú∆ Úº√ Á∆ ◊ºÒ È‘ƒ «’™«’ Â∞√ƒ ’Á∆ ÁπºË ˘ ◊Ó
’ ’∂, ‹øÓ‰ Ò≈, Á‘ƒ ˘ «Û’ ’∂ ÁπºË «Ú⁄Ø∫ «ÿ¿∞ ÍÃ≈ÍÂ ‘∆ È‘ƒ
’∆Â≈Õ ‹∂ Â∞√ƒ ¿∞µÍ Áº√∂ √≈ËÈ ¡È∞√≈ ÁπºË Á∆¡ª √≈∆¡ª
‘≈ÒÂª ˘ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ √≈Ë ÒÚØ◊∂ ÂÁ Â∞√ƒ ¡≈Í ‘∆ ’‘Ø◊∂ «’
ÓÀ∫ Âª ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ ‘∆ «‘≈, ·∆’ ÁπºË Á∂ ’‰-’‰ «Ú⁄ «ÿ¿∞
√Ó≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡◊ª‘ ÒÚØ, ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆
«Ú⁄ «Ó√≈Ò «ÁºÂ∆ ‘À «’ √≈∆¡ª Òº’Ûª «Ú⁄ ◊πÍÂ »Í «Ú⁄ ¡º◊
√Ó≈¬∆ ‘Ø¬∆ ‘À Í ’Á∂ «’√∂ È∂ Ú∂÷∆ ‘À? ’Á∂ È‘ƒÕ «¬√ Á≈ Ì≈Ú
«¬‘ È‘ƒ «’ ‹∂ ¡√ƒ Òº’Ûª «Ú⁄ ◊πÍÂ ¡◊È∆ ˘ Ú∂÷ È‘ƒ √’Á∂
Âª ¿∞√Á∆ ‘Ø∫Á ÂØ∫ ‘∆ ÓπÈ’ ‘Ø ‹≈¬∆¬∂Õ ‹∂ ÓÈ «Ú⁄ ⁄≈‘È≈ ‘ØÚ∂
«’ ¡√ƒ «¬√ ¡◊È∆ ˘ ÍÃ◊‡ »Í «Ú⁄ Ú∂÷‰≈ ‘À Âª ÁØ √πº’∂ Ïª√
Á∂ ‡π’Û∂ ÒÀ ’∂ ¡≈Í√ «Ú⁄ ◊ÛÈ∂ Ùπ» ’ Á∂ÚØ, Ï√ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄
‘∆ ¡º◊ ÍÃ◊‡ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ √«Â◊π» Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ¿∞ÍÒ∆¡ª
«Ó√≈Òª ˘ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ¡≥«’Â ’∆Â≈ ‘À «’
«‹Ú∂∫ Òº’Ûª «Ú⁄ ¡º◊ ‘À Í «Á√Á∆ È‘ƒ, ÁπºË «Ú⁄ «ÿ¿∞ Âª
‘À Í È˜∆ È‘ƒ ¡≈™Á≈, «¬√∂ ÍÃ’≈ È∆Ú∂∫ ¡Â∂ ¿∞µ⁄∂, ¡Ó∆-
ˆ∆Ï ”⁄ Â∂ √≈∂ ‘∆ Í∆Í»È ‘Ø ’ ’∂ ÍÓ∂Ù «Ó¡≈ ‘Ø«¬¡≈
‘À Í √≈˘ «Á√Á≈ È‘ƒÕ ’≈È ’∆, «‹Ú∂∫ Òº’Ûª ”⁄Ø∫ ¡º◊ Â∂ ÁπºË
”⁄Ø∫ «ÿ¿∞ ˘ Ú∂÷‰ Ò¬∆ √≈‚∆¡ª ¡º÷ª ¡√ÓÊ ‘È :
√◊Ò ÏÈ√Í«Â Ó«‘ ÏÀ√øÂπ √◊Ò Á»Ë Ó«‘ ÿ∆¡≈®
¿±⁄ È∆⁄ Ó«‘ ‹Ø«Â √Ó≈‰∆ ÿ«‡ ÿ«‡ Ó≈Ë¿∞1 ‹∆¡≈®1®
√øÂ‘π ÿ«‡ ÿ«‡ «‘¡≈ √Ó≈«‘˙®
Í»È Í»« «‘˙ √Ï Ó«‘ ‹«Ò Ê«Ò Ó¬∆¡≈ ¡≈«‘˙®‘≈¿∞®
◊π‰ «ÈË≈È È≈È’∞ ‹√π ◊≈ÚÀ √«Â◊π« ÌÓπ ⁄π’≈«¬˙®
√Ï «ÈÚ≈√∆ √Á≈ ¡Ò∂Í≈ √Ì Ó«‘ «‘¡≈ √Ó≈«¬˙®
(√Ø«· Ó: 5, Í≥È≈ 617)
1. !Ó≈Ô≈ Á≈ ÍÂ∆ (ÍÓ∂Ù)
121
‹∂ √Ï «ÈÚ≈√∆ Â∂ √Ì «Ú⁄ Ó∂ ‘Ø¬∂ ˘ Ú∂÷‰ Á∆ ⁄≈‘È≈ ‘À,
¿∞√˘ ÍÃ◊‡ »Í «Ú⁄ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø, Âª ¿∞Í «Ò÷∂ ◊π» ‘π’Ó
¡È∞√≈ ÔÂÈ ’È≈ ÍÚ∂◊≈Õ ’∆? ““◊π‰ «ÈË≈È È≈È’ ‹√π ◊≈ÚÀ””
‹√ ◊≈¿∞‰ »Í∆ √≈ËÈ ¡ÍÈ≈¿∞‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ
‚≈’‡ √≈«‘Ï! ºÏ ˘ Ú∂÷‰ Ú≈√Â∂ Ì◊Â∆ ’È∂ »Í∆ ⁄ÙÓ∂∫
Ò≈¿∞‰∂ ÍÀ‰◊∂ :
““’« Î’π1 Á≈«¬Ó Ò≈«¬ ⁄√Ó∂2 ‹‘ Â‘≈ Ó¿∞‹»Á3π ®””
(Ï≈‰∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 727)
ÊØÛ∑≈ √Óª Ú∆ ‹∂ ÓÈ ˘ «‡’≈¿∞ «Ú⁄ ÒÀ ¡≈¬∆¬∂ ¿∞‘ ‘≈˜ ‘˜»
ÍÓ≈ÂÓ≈ ÍÃÂº÷ «Á√ ÍÚ∂◊≈Õ
““‡π’∞4 ÁÓπ5 ’≈∆ ‹¿∞ ’‘π ‘≈«‹ ‘‹»« ÷πÁ≈«¬®
(Ï≈‰∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 727)
‚≈: √≈«‘Ï «‹‘Èª È∂ ºÏ ˘ ÍÃÂº÷ Ú∂«÷¡≈ ‘À, ¿∞‘ √≈˘ «¬√
È≈ÒØ∫ ÚºË ◊Ãø‡∆ ’∆ Á∂ √’Á∂ ‘È?
¡≈‹π «ÓÒ≈Ú≈ √∂÷ ¯∆Á
‡≈«’Ó6 ’ø»‹Û∆¡≈7 ÓÈ‘π Ó«⁄øÁÛ∆¡≈8®1®
(¡≈√≈ √∂÷ Î∆Á, Í≥È≈ 488)
ÂÊ≈ :
ÁøπÁ9 Ï≈Ë‘π √øπÁ10 Í≈Ú‘π® (Ï≈‰∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1160)
‚≈’‡ √≈«‘Ï! ÒØÛ ‘À, ¿∞√ Áº√∂ Ó≈◊ Â∂ ⁄ºÒ‰ Á∆ «‹√ Ó≈◊
Â∂ ⁄ºÒ‰ È≈Ò ÍÓ∂Ù ˘ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
√»‘∆ ≈◊ «Ú⁄ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ ÍÃÌ» «ÓÒ≈Í Á≈ √≈ËÈ
Áº√Á∂ ‘ÈÕ
Ìª‚≈ ËØ«¬ ÏÀ«√ Ë»Íπ Á∂Ú‘π Â¿∞ Á»ËÀ ’¿∞ ‹≈Ú‘π®
Á»Ëπ ’Ó Îπ«È √π«Â √Ó≈«¬‰∞ ‘Ø«¬ «È≈√ ‹Ó≈Ú‘π®1®
‹Í‘π Â ¬∂’Ø È≈Ó≈® ¡Ú« «È≈ÎÒ ’≈Ó≈®1® ‘≈¿∞®
«¬‘π ÓÈπ ¬∆‡∆ ‘≈«Ê ’‘π Îπ«È È∂Âz¿∞ È∆Á È ¡≈ÚÀ®
1. Ì◊Â∆, 2. ¡ÀÈ’ª, 3. ‘ Êª ‘≈˜ È≈˜, 4. ÊØÛ∑≈ «‹øÈ≈ √Óª, 5. «Ê

’È≈, 6. ’≈Ï» ’ ÒÀ, 7. «¬ø«Áz¡ª ˘, 8. ÓÈ ˘ Ó⁄≈¿∞‰ (Ì‡’≈‰)
Ú≈Ò∆¡ª, 9. ΩÒ≈ Í≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ ’≈Ó ’ØË ¡≈«Á, 10. √π‘‰∂ √»Í Ú≈Ò≈
ÍÓ∂Ù
122
√È≈ È≈Óπ ‹Í‘π ÂÏ ÓÊ∆¡À «¬È «Ï«Ë ¡≥«ÓÃÂ∞ Í≈Ú‘π®2®
ÓÈ∞ √øÍ‡π «‹Â∞ √Â√« È≈Ú‰∞ Ì≈ÚÈ Í≈Â∆ «ÂzÍ«Â ’∂®
Í»‹≈ ÍÃ≈‰ √∂Ú’∞ ‹∂ √∂Ú∂ «¬ÈÆ «Ï«Ë √≈«‘Ïπ ÚÂ∞ ‘À®
’‘Á∂ ’‘«‘ ’‘∂ ’«‘ ‹≈Ú«‘ Â∞Ó √« ¡Úπ È ’Ø¬∆®
Ì◊«Â ‘∆‰∞ È≈È’∞ ‹È∞ ‹øÍÀ ‘¿∞ √≈Ò≈‘∆ √⁄≈ √Ø¬∆®4®1®
(√»‘∆ Ó: 1. Í≥È≈ 728)
‚≈’‡ √≈«‘Ï ‘Ø √π‰Ø, ‹∂’ Á∂÷‰ Á∆ ‘∆ ◊ºÒ ‘À Âª √≈∆
ÁπÈ∆¡≈ ˘ ÈƒÁ Ú∆ ¡≈™Á∆ ‘À, Ìπº÷ Ú∆ Òº◊Á∆ ‘À, ıπÙ∆-ˆÓ∆ Ú∆
«Ú¡≈ÍÁ∆ ‘ÀÕ ’≈Ó, ¥ØË, ÒØÌ, ÓØ‘, ¡‘ø’≈ «¬«Â¡≈«Á’ Ú∆ ‘
ÓÈ∞º÷ ˘ «Ú¡≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ Í ‹∂’ ¡≈Íª ¿∞√ ÓÈ∞º÷ ˘, «‹√ ˘ ÈƒÁ
¡≈¬∆ ‘ØÚ∂, Íπº¤∆¬∂ «’ «Ú÷≈ ÷ª Ì≈¬∆ ÂÀ˘ «’øÈ∆ ’∞ ÈƒÁ ¡≈¬∆ ‘À ‹ª
Ìπº÷∂ ˘ Íπº¤∆¬∂ «’ «Á÷≈ Â∂∆ Ìπº÷ «’ºÊ∂ ‘À? ¿∞‘ √≈‚∂ ÍÃÊ≈«¬ ’∆ ¡≥Á≈˜≈
Ò◊≈¬∂◊≈ «’ «¬‘ Íπº¤‰ Ú≈Ò≈ «Ú¡’Â∆ «’øÈ∆ ’∞ ¡’Ò Á≈ Ó≈Ò’
‘À? ‘ ÓÈ∞º÷ √Ω∫Á≈ Ú∆ ‘À ¡Â∂ Ìπº÷ Á∂ Áπº÷ ˘ Ú∆ Ó«‘√»√ ’Á≈ ‘ÀÕ
ıπÙ∆-ˆÓ∆ «Ú⁄ Ú∆ «Ú⁄Á≈ ‘À Í √ø√≈ Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆ «√¡≈‰∂ ÂØ∫
«√¡≈‰≈ ÷Ø‹∆ ÓÈ∞º÷ Ú∆ «¬‘ È‘ƒ Áº√ √«’¡≈ «’ ÈƒÁ Á≈ ’∆ √»Í
‘À, ¿∞√ Á≈ ’ºÁ-’≈·, »Í-ø◊ «’‘Ø «‹‘≈ ‘À? «¬√∂ ÍÃ’≈ ıπÙ∆-ˆÓ∆
¡Â∂ Ìπº÷ «¬«Â¡≈«Á’ Ú∆ ’∂ÚÒ ¡È∞ÌÚ ‘∆ ’∆Â∂ ‹≈ √’Á∂ ‘È ‹ª
¿∞√ ¡È∞ÌÚ Á≈ ÊØÛ∑≈ Ï‘πÂ≈ ÍÃ◊‡≈Ú≈ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√
¡È∞ÌÚ Á≈ ÍÃ◊‡≈Ú Ú∆ ¿∞‘ ‘∆ ’ √’Á≈ ‘À «‹‘Û≈ «¬‘Èª «Ú⁄
«Ú⁄ «‘≈ ‘ØÚ∂Õ
‚≈: √≈«‘Ï Ú∂÷Ø, √≈«¬ø√ «’øÈ∆ Âº’∆ ’ ◊¬∆ ‘ÀÕ √≈«¬ø√Á≈Èª
È∂ ı»È Á∂ ÁΩ∂ ˘ Ó≈Í‰ Á∂ ¡Â∂ ◊Ó∆ √Á∆ ˘ È≈Í‰ Á∂ ‹øÂ Ï‰≈
Ò¬∂ ‘È Í ¡º‹ Â’ ’Ø¬∆ Ú∆ √≈«¬ø√Á≈È ÍÓ∂Ù Á∆¡ª √»ıÙÓ ‘Ø∫Áª
˘ È≈Í‰ Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆ ÔøÂ È‘ƒ Ï‰≈ √«’¡≈Õ È≈ Âª Ìπº÷ ˘
È≈«Í¡≈ ‹≈ √◊Á≈ ‘À, È≈ ÈƒÁ ˘ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ’≈Ó, ¥ØË, ÒØÌ, ÓØ‘,
‘ø’≈ «¬«Â¡≈«Á’ ˘Õ ’Á∆ «’√∂ È∂ «¬È∑ª Á≈ √»Í È‘ƒ Ú∂«÷¡≈ ¡Â∂
È≈ ‘∆ «¬È∑ª Á∆ «’√∂ ‹∆Ú «Ú⁄ «’øÈ∆ ’∞ ‘Ø∫Á ‘À, ˘ Ó≈«Í¡≈ ‹≈
√’Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ √≈∆¡ª ‘∆ ‹»Èª ˘ «Ú¡≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ ’∂ÚÒ Â∂
’∂ÚÒ ¿∞‘ ÓÈ∞º÷ ‹ª ‹∆Ú «‹√ ˘ «¬‘ «Ú¡≈ÍÁ∂ ‘È, ¡È∞ÌÚ ‘∆ ’
√’Á≈ ‘ÀÕ ‚≈: ‘πƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «Ú⁄≈ ˘ ÏÛ∂ «Ë¡≈È È≈Ò √π‰
‘∂ √ÈÕ
123
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘Ø ¯πÓ≈«¬¡≈ «’ ‚≈: √≈«‘Ï Ú∂÷Ø, √≈‚∂ Á∂÷«Á¡ª-
Á∂÷«Á¡ª «√¡≈‰∂ ÒØ’ª È∂ «Ï‹Ò∆ ˘ ÍÃ◊‡ ’ «Ò¡≈ ¡Â∂ «¬√
«Ï‹Ò∆ ÂØ∫ «’øÈ∂ √πº÷ ¡≈≈Ó Ò¬∂ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ «Ï‹Ò∆ Á∆ ‘Ø∫Á Âª
Í«‘Òª Ú∆ √∆ Í ’∂ÚÒ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ ’≈È ¡√ƒ «¬√ ¡Ê≈‘ Ù’Â∆
ÂØ∫ Ò≈Ì È‘ƒ ÒÀ √’∂Õ ’∞fi √≈«¬ø√Á≈Èª È∂ «¬‘ √»÷Ó «Ï‹Ò∆ ‹Ø ¡º÷ª
È≈Ò ¡√ƒ Ú∂÷ È‘ƒ √’Á∂, ˘ ÍÃ◊‡ ’È Á≈ √≈ËÈ √≈‚∂ √≈‘Ó‰∂
º«÷¡≈Õ √’≈ È∂ ¿∞È∑ª «Ú«◊¡≈È∆¡ª Á∆¡ª ‘Á≈«¬Âª ¡È∞√≈
Úº‚∂-Úº‚∂ ÍÒª‡ Ò≈ «ÁÂ∂Õ ¿∞È∑ª ˘ ⁄Ò≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ ‚ÀÓª ≈‘ƒ Í≈‰∆
Á∆ ÚÂØ∫ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ ‹Á Í≈‰∆ Á∆ Â≈’Â È≈Ò ¿∞‘ ÍÒª‡ ⁄ºÒ∂
Âª «Ï‹Ò∆ ÍÃ◊‡ ‘Ø ◊¬∆Õ ‹∂ ÌÒ≈ ¿∞È∑ª √≈«¬ø√Á≈Èª, «‹È∑ª È∂ ¡È∂’ª
Â‹Ï∂ ’’∂ «Ï‹Ò∆ ÍÀÁ≈ ’È Á∆¡ª ’≈„ª ’º„∆¡ª, Á∆¡ª ‘Á≈«¬Âª
˘ ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ‘∆ ’ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈, ¿∞È∑ª Á∂ Áº√∂ ¡È∞√≈ ¡ÓÒ È≈
’∆Â≈ ‹ªÁ≈ Âª «Ï‹Ò∆ Á∆ Ù’Â∆ ÍÃÂº÷ »Í «Ú⁄ ’Á∂ Ú∆ √≈‘Ó‰∂
È≈ ¡≈™Á∆Õ
«¬√∂ Â∑ª ‹∂ ¡√ƒ ÍÓ∂Ù, ‹Ø Ù’Â∆ »Í ‘Ø ’∂ √≈«¡ª «Ú⁄
ÚÂ «‘≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ ‘Ø∫Á ˘ ÍÃ◊‡ ’È≈ ÒØ⁄Á∂ ‘ª ¡Â∂ ¿∞√ ÍÓ
Ù’Â∆ Í≈√Ø∫ ‹∂’ √π÷ Ó≈È‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘ª Âª √≈˘ ¿∞È∑ª Á∆ ¡◊Ú≈¬∆
¡È∞√≈ ⁄Ò‰≈ ÍÚ∂◊≈, «‹È∑ª È∂ «Ó‘ÈÂª-ÓπÙº’Âª fi≈◊ ’∂ ¿∞√ ˘
ÍÃ◊‡ ’∆Â≈ ‘ÀÕ
√«Â◊π» ‹∆ Âª, «‹Ú∂∫ Â∞√ƒ ’«‘øÁ∂ ‘Ø «’ ºÏ «Á√Á≈ È‘ƒ, ıπÁ
¡≈Í ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ‘∂ ÓÈ∞º÷! Â∂∂ Í≈√ ºÏ ˘ Ú∂÷‰ Ú≈Ò∆ ¡º÷ ‘∆
È‘ƒ ‘ÀÕ ¿∞‘ Âª ‘Ø ‘∆ ¡º÷ª ‘È, «‹È∑ª È≈Ò «Í¡≈∂ ÍÃÌ» ‹∆ Á∂
Á∆Á≈ ‘Ø‰∂ ‘È :
È≈È’ √∂ ¡÷Û∆¡≈ «Ï¡≥«È «‹È∆ «‚√øÁØ Ó≈ «Í∆®3®
(Ó: 5, Í≥È≈ 1100)
√Ø «¬‘ ¡º÷ª √≈˘ «’Ú∂∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø‰, «‹È∑ª ˘ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ «ÁºÏ
È∂Âz ÂÊ≈ √πÂ∆ Á∆¡ª ¡º÷ª Ú∆ «’‘≈ ‘ÀÕ ¿∞√ √Â∂ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È
Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ’∆ ‘π’Ó ‘À :
ÌÀ ’∂ ⁄‰ ’ Ì≈Ú ’∂ ÒØ«¬‰ √π«Â ’∂«¬®
È≈È’∞ ’‘À «√¡≈‰∆¬∂ «¬Ú ’øÂ «ÓÒ≈Ú≈ ‘Ø«¬®
(√ÒØ’ Ó: 2, Í≥È≈ 139)
‘∂ ‹∆Ú! ‹∂’ Âø» ÍÃÌ» Á∂ ÌÀ Á∂ ÍÀ, «Í¡≈ Á∂ ‘ºÊ ¡Â∂ √πÂ
Á∆¡ª ¡º÷ª Ï‰≈Ú∂∫ Âª «¬È∑ª «ÂøÈª ’Óª Á∂ ’È È≈Ò Âø» ¡≈Í‰∂
124
Ó≈Ò’ ˘ ÍÃÂº÷ «ÓÒ √’Á≈ ‘À∫Õ Ì≈Ú «’ ‘ Ú∂Ò∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈
‚ «‘Á∂ «Ú⁄ Ë≈È ’È≈ ‘À «’ Ó∂≈ Ó≈Ò’ Ó∂∂ √≈∂ ’∆Â∂ ‹≈‰
Ú≈Ò∂ Ó≈Û∂-⁄ø◊∂ ’Óª ˘ Ú∂÷Á≈ ‘ÀÕ «‘Á∂ «Ú⁄ Ó≈Ò’ Á∂ ‚ ’≈È
√≈∂ Ó≈Û∂ ’Ó ‘ΩÒ∆-‘ΩÒ∆ ¤∞‡ ‹≈‰◊∂ ¡Â∂ «‘Á≈ ◊π‰ª Á∆ ÷≈‰ «‘
‹≈Ú∂◊≈Õ «‹√ «‘Á∂ «Ú⁄ ◊π‰ ÚË ◊¬∂ ¿∞Ê∂ ÍÃÌ» Á≈ «Í¡≈ ¡≈ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ «‹√ «‘Á∂ «Ú⁄ «Í¡≈ ¡≈ «◊¡≈
«‹È ÍÃ∂Ó ’∆˙ «ÂÈ ‘∆ ÍÃÌ Í≈«¬˙®
(Â…ÍÃ√≈«Á √ÚÔ∂ Í: 10)
¿∞Ê∂ ÍÃÌ» ‹∆ ˘, √πÂ∆ Á∂ È∂Âz ÍÃÂº÷ Ú∂÷ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ
‚≈: √≈«‘Ï! ÊØÛ∑≈ √Óª ‘∆ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ∂‚∆¿∞ Á∆ ’≈„ «È’Ò∆
˘Õ ¿∞‘ ¡≈Ú≈˜ ‹Ø ∂‚∆¿∞ √‡∂ÙÈ ÂØ∫ ÏØÒ∆ ‹ªÁ∆ ‘À, √≈∂ ‘∆ «Ú¡≈Í’
‘À Ò∂«’È √π‰≈¬∆ ¿∞√ ˘ ‘∆ «ÁøÁ∆ ‘À «‹√ Í≈√ ∂‚∆¿∞ √Àµ‡ ‘ØÚ∂Õ ‹∂’
Í≈√ ∂‚∆¿∞ Ú∆ ‘ØÚ∂, Í ‘ØÚ∂ ı≈Ï ‹ª ¡√ƒ ⁄≈¨ ‘∆ È≈ ’∆¬∂ Âª
¿∞√ ‡ª√Ó∆‡ Á≈ ‹ª Óƒ ‘Ø¬∆ ¡≈Ú≈˜ Á≈ Âª ’Ø¬∆ ’√» È‘ƒ, ÁØÙ
Âª √≈‚∂ «Ú⁄ ‘∆ ‘ÀÕ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ¡≥◊Á Á∂Ú ‹∆ Á∂ ‘π’Ó
¡È∞√≈ :
«Á√À √π‰∆¡À ‹≈‰∆¡À √≈¿∞ È Í≈«¬¡≈ ‹≈«¬®
π‘Ò≈ ‡øπ‚≈ ¡≥ËπÒ≈ «’¿∞ ◊«Ò Ò◊À Ë≈«¬®
(√ÒØ’ Ó: 2, Í≥È≈ 139)
Ì≈Ú «’ ÍÓ≈ÂÓ≈ Âª √≈∆ ’∞Á«Â «Ú⁄ Ú√Á≈ ‘À, «Á√ «‘≈
‘ÀÕ ¿∞√Á∆ ‹∆ÚÈ-Ω∫ √≈∆ ⁄È≈ «Ú⁄ √π‰∆ ‹≈ ‘∆ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∂ ’øÓª
ÂØ∫ ‹≈Í «‘≈ ‘À «’ ¿∞‘ ’∞ÁÂ «Ú⁄ ÓΩ‹»Á ‘À Ò∂«’È «¬√ ‹∆Ú ˘
¿∞√ Á∂ «ÓÒ≈Í Á≈ √π¡≈Á È‘ƒ ‘≈√Ò ‘øπÁ≈Õ «¬‘ «’™? «¬√ Ú≈√Â∂
«’ ‹∆Ú Í≈√ «Í¡≈∂ ÍÃÌ» ‹∆ ˘ «ÓÒ‰ Ò¬∆ È ÍÀ ‘È, È ‘ºÊ ¡Â∂
È ‘∆ ¡º÷ª ‘ÈÕ «Î «¬‘ «’Ú∂∫ ÍÃÌ» ‹∆ Á∂ ◊Ò Ò◊ √’Á≈ ‘À? ¿∞√
ÍÃ∆ÂÓ ‹∆ ˘ Ú∂÷‰ Ò¬∆, «ÓÒ‰ Ò¬∆ ¿∞Í «Ò÷∂ ‘π’Ó (ÌÀ ’∂ ⁄‰...)
Á∂ ¡È∞√≈∆ ‘Ø ’∂ ⁄Ò‰≈ ÍÚ∂◊≈ «Î «¬‘ ‹∆Ú ¿∞√ Ó≈Ò’ È≈Ò
√Á∆Ú∆ √ªfi ’≈«¬Ó ’ ÒÚ∂◊≈Õ
«¬‘Èª «Ú⁄≈ª È≈Ò ‚≈’‡ ’Â≈ «√øÿ ‘Øª Á≈ ÓÈ ÍÃÌ»-
ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ‘Ø∫Á ˘ Ó≥È‰ Á∂ ’∆Ï Íπº‹ ⁄πº’≈ √∆Õ «Ú⁄≈ª ’«Á¡ª
’«Á¡ª ‚≈: √≈«‘Ï È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò Áπ«È¡≈Ú∆ √ªfi Ú∆ ’º„ Ò¬∆
¡Â∂ Íπº«¤¡≈ «’ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ ‹Ø «’ ◊ø·∆¬∂ Á∆ Â’Ò∆¯ È≈Ò
125
Ï∆Ó≈ √∆, ˘ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘∆ Ï≈‰∆ Á≈ Í≈· √π‰≈ ’∂ ≈˜∆ ’∆Â≈
√∆? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ““≈˜∆ Âª √«Â◊π» ‹∆ È∂ ’∆Â≈
‘À, Ó∂∂ «˜øÓ∂ Âª ¿∞√ ˘ ◊πÏ≈‰∆ √πÈ≈¿∞‰ Á∆ √∂Ú≈ Òº◊∆ √∆Õ””
◊πÏ≈‰∆ Â∂ È≈Ó È≈Ò √∆’ Ø◊ Âª ’∆ ‹ÈÓª-‹ÈÓªÂª ÂØ∫ Ø◊
◊Ã√Â ‘Ø¬∆ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ Ú∆ ¡Ø◊ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ √∆’ Ø◊ ·∆’
‘Ø‰∂ Âª Ï‘πÂ Ó≈Ó»Ò∆ ◊ºÒ ‘À «’™«’ Ó≈Û∂ ’Óª ’≈È ¡≈ÂÓ≈ Ø◊∆
‘øπÁ∆ ‘À, ¡≈ÂÓ≈ Á∂ Ø◊∆ ‘Ø‰ È≈Ò √∆ Ø◊-◊Ã√Â ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫
‚≈: √≈«‘Ï ˘ «¬‘ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ ¡≈Í ‹∆ (Ï≈Ï≈ ‹∆) ¿∞‘ ’Ó≈¬∆
Ú≈Ò∂ Ó‘ªÍπÙ ‘È «‹È∑ª ÍÃÊ≈«¬ ÓÀ∫ ’¬∆ Ú≈ √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ Í≈√Ø∫1
√π‰ ⁄πº’≈ ‘ª Âª ¿∞È∑ª Á∆ Ì≈ÚÈ∆ Â∂ ÙË≈ «Ú⁄ ‘Ø Ú≈Ë≈ ‘Ø «◊¡≈Õ
‚≈: ‘Øª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’≈¯∆ Ó‹Ï» ’’∂ ¡≈Í‰∂ Í≈√ ‘∆
¡‡’≈ «Ò¡≈ ¡Â∂ «‘≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ Í≈· ¿∞ÍøÂ ÓÈ «Ú⁄ ‹Ø
‘Ø Ùø’∂ «‘øÁ∂ √È, ¿∞‘ Ú∆ √ªfi∂ ’∆Â∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∂
¡≈Ë≈ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ «Èº‹∆ ’Ó≈¬∆ ≈‘ƒ ¿∞È∑ª Ùø«’¡ª Á≈ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈Õ
¡ı∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‚≈: ‘Øª ˘ «’‘≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ √Á∆Ú∆ √πº÷ Ó≈È‰≈
⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø Âª ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ÷Ø‹ ’Ø «‹™-«‹™ Â∞√ƒ ◊πÏ≈‰∆ ˘ ÷Ø‹
’∂ ÍÛ∑Ø◊∂ Â∞‘≈‚∂ √≈∂ Ùø’∂ «‹Ú∂∫ ‘Û∑ Á∂ Í≈‰∆ ¡º◊∂ ÿ≈‘ Á∂ Â∆Ò∂ πÛ∑
‹ªÁ∂ ‘È, «¬√ ÍÃ’≈ Á» ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ Á»√∆ ˜»∆ ◊ºÒ «¬‘ «’ ‹Ø
ÍÛ∑Ø ¿∞√ ¡È∞√≈ ’Ó≈¬∆ ’È∆ ¡øÌ ’ «Á¿∞ «Î Â∞√ƒ ¡≈Í∂ ‘∆
Á∂÷ ÒÀ‰≈ «’ ¡√Ò∆¡Â ’∆ ‘À? Â∞√ƒ Ó«‘√»√ ’Ø◊∂ «’ «Í¤Ò≈ √Óª
¡ÀÚ∂∫ ¡«Úº«Á¡≈ Á∆ ÈƒÁ «Ú⁄ «Ú¡Ê ‘∆ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ‚≈: √≈«‘Ï!
«¬√ ÁØ∫ Âª ’Ó≈¬∆ ’È Ú≈Ò≈ √Ì ’∞fi ÒÀ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ ÎØ’∆
ÁÒ∆ÒÏ≈˜∆ Ú≈Ò∂ ı≈Ò∆ ‘∆ «‘ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √Ø «ÏÈª Á∂ ’∆«Â¡ª Òº◊
ÍÚØ, ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ Òº◊ Í¬∂, Â∞‘≈‚∆ √ø◊Â È≈Ò ‘Ø ¡È∂’ª ˘ ‹∆ÚÈ-
√∂Ë «ÓÒ∂◊∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡ÓÒ∆ ‹∆ÚÈ Ú≈Ò∆ √ø◊Â È∂ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ ”⁄ ‘∆ ‚≈:
‘πª Á∆ ¡≈ÂÓ≈ Â∂ ¡À√≈ ¡√ Í≈«¬¡≈ «’ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ √»Í ÿ «Ò¡≈ ’∂ √«‘‹ Í≈· ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈
‹∆ Âª Í≈· ¡øÌ ’Ú≈ ’∂ Ú≈Í√ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ ’Á∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ‚≈’‡ ‘Øª Í≈√ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂, ’Á∂ ‚≈: ‘Øƒ; Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â
1. √. ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ ‚≈: ’Â≈ «√øÿ Á∂ Ï«‘ÈØ¬∆ √ÈÕ
126
’È Ò¬∆ ¿∞È∑ª Í≈√ ¡≈ ‹ªÁ∂Õ ÊØÛ∑∂ ‘∆ √Ó∂∫ ¡≥Á ¡≈Í ˘ ◊πÏ≈‰∆
Á∆ ’≈¯∆ √Øfi∆ ‘Ø ◊¬∆ ¡Â∂ ¡≈Í È∂ ◊πÏ≈‰∆ ¡È∞√≈ ‹∆ÚÈ „≈Ò‰≈
¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ
◊πÏ≈‰∆ Á∆ ÷Ø‹ ’’∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ Íπ√Â’ª Á∂ »Í «Ú⁄ ‘∂· «Ò÷∂
‡zÀ’‡ «Ò÷‰≈ ’∆Â∂ ‹Ø ÍÃ⁄≈ «‘Â √ø◊Âª «Ú⁄ Úø‚Á∂ ‘∂ ¡Â∂ «ÂøÈ-
«ÂøÈ ⁄≈-⁄≈ «ÁÈ Úº÷ Úº÷ Ù«‘ª, «Í≥‚ª «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ◊π» ¿∞ÍÁ∂Ù
Á≈ √øÁ∂Ù≈ ‘ ÍÃ≈‰∆ Â’ Í‘øπ⁄≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ ’Á∂Õ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ‹Ø ’Á∂
ºÏ Á∆ ‘Ø∫Á ÂØ∫ ÓπÈ’ ‘Ø ’∂ È≈√«Â’Â≈ Á≈ ÍÃ⁄≈’ √∆, ‘π‰ √‘∆
√ø◊Â «ÓÒ‰ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ¤Ø‘ Áπ¡≈≈ ÍÓ≈Ê Á≈ Úº‚≈ ÍÃ⁄≈’
Ï‰, ’¬∆ ÌπºÒ∂ Ì‡’∂ ‹∆Úª ˘ ¡√Ò∆ ‹∆ÚÈ-√∂Ë Á∂ «◊¡≈Õ ‚≈:
’Â≈ «√øÿ ‘Øª È∂ ‡zÀ’‡ ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ÷Ø‹ ¿∞ÍÃøÂ «Ò÷∂ :
A. ‹∆ÚÈ ÓÈØÊ, B. È≈Ó ’∆ ‘À, ¿∞√ Á≈ √»Í ’∆ ‘À? C. ‘¿∞ÓÀ,
D. È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ Á∆ ◊πÓ«Â «ÚË∆, E. «√ÓÈ Ú∂Ò∂ «Ë¡≈È
«’√ ¿∞Â∂ º÷‰≈ ‘À? F. Ú≈ Ú≈ È≈Ó Ï≈‰∆ Á≈ ¡«Ì¡≈√ «’™
˜»∆ ‘À? G. È≈Ó-√, H. È≈Ó ÍÃ≈ÍÂ∆ Á∆ «ÈÙ≈È∆, I. ◊πÓ«Â Á∂
Ó»Ò ¡√»Ò ¡Â∂ √≈‚∆ ÚÂÓ≈È «‘‰∆, A@. ◊πÏ≈‰∆ ◊π» «’Ú∂∫ ‘À?
«¬«Â¡≈«Á’Õ
ppp
127
ç¶ÔèÅðÆ ×¹ðÈ çÅ Ö³âé
‚≈: ’Â≈ «√øÿ ‘Øª Á∂ ‹∆ÚÈ È≈Ò √øÏøËÂ «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈
Á≈ ‘Ú≈Ò≈ Á∂‰≈ Ú∆ ˜»∆ ‘À, ‹Ø ‚≈’‡ √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ ‘Ø
¿∞⁄∂≈ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ Ï‰≈ ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â
¡Â∂ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ ‚≈’‡ ‘Øƒ ¡≈Í Âª ““Ï≈‰∆ ◊π» ◊π» ‘À Ï≈‰∆””
Á∂ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ Ï‰ ⁄πº’∂ √ÈÕ Í «¬‘Èª Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ ¡Â∂ Ï≈’∆
Í«Ú≈ ≈ÒÚ«Í≥‚∆ Á∂ «Èø’≈∆ ÁÏ≈ Á∂ Á∂‘Ë≈∆1 ◊π» ¿∞Í ÙË≈
÷Á∂ √Èó‹Ø ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ◊Á∂Ò≈ Ò≈ ’∂
¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ◊π» ‹‰≈ ’∂ ÓºÊ≈ «‡’Ú≈™Á∂ √ÈÕ ¿∞ÍÁ∂Ù Âª
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄Ø∫ ‘∆ «Á¡≈ ’Á∂, Í È≈Ò ‘∆ ¿∞‘Èª Á≈ Á≈¡Ú≈ √∆
«’ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ √Øfi∆ Ú∆ Á∂‘Ë≈∆ ≈‘ƒ ‘∆ ‘Ø √’Á∆ ‘ÀÕ «ÏÈª Á∂‘Ë≈∆
◊π» Á∆ ÙÈ ÒÀ‰ ÂØ∫ ’∂ÚÒ ◊πÏ≈‰∆ ≈‘ƒ ¡≈Â«Ó’ ¡Ú√Ê≈Úª
ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘øπÁ∆¡ªÕ ‹Ø Â∞‘≈˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ √Øfi∆ ’Ú≈™Á≈ ‘À ¡Â∂
¡≈Â«Ó’ Ó≈◊ ÁÙÈ ’Á≈ ‘À, ¡√Ò∆ ◊π» ¿∞‘ ‘∆ ‘ÀÕ
Í ‚≈’‡ √≈«‘Ï «¬√ Á∂ ¿∞Ò‡ ◊πÏ≈‰∆ ˘ ‘∆ ◊π» Ó≥È‰ Á∂
«ÁzÛ∑ Ë≈È∆ √ÈÕ ‚≈: ‘Øª Á∆ Úº‚∆ ÌÀ‰ Ï∆Ï∆ ÍÃ∂Ó ’Ω ‹Ø Ò≈‘Ω Ù«‘
«Ú÷∂ «‘øÁ∂ √Èó¿∞‘Èª È∂ ¡≈Í‰∂ ÿ «Ú÷∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆
Á≈ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’Ú≈«¬¡≈Õ «‹√ «Ú⁄ «‹ºÊ∂ √≈∂
«ÙÂ∂Á≈ ¡Â∂ √º‹‰ «ÓºÂ √ºÁ∂ ◊¬∂ ¿∞Ê∂ Ï∆Ï∆ ÍÃ∂Ó ’Ω È∂ ¿∞⁄∂⁄≈
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÍÃ∂Ó √«‘Â √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ ÁÙÈ Á∂‰ Ò¬∆
Ï∂ÈÂ∆ Ì∂‹∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆, √: ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ ¡Â∂ «¬‘Èª Á∂ √ª„»
√π’≈‚È Ò∆‚ √: √»Â «√øÿ (¡º‹ ’ºÒ∑ CE √À’‡ ⁄ø‚∆◊Û∑) ¡Â∂
«¬‘Èª Á∂ ¤Ø‡∂ Ì≈ «Úø◊ ’Óª‚ √. Ó»Â «√øÿ ¡Â∂ ’∞fi ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª
È≈Ò Ò≈‘Ω Ï∆Ï∆ ÍÃ∂Ó ’Ω Á∂ ÿ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï Á∂ ÌØ◊ ÂØ∫
1. ‚≈: ’Â≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ Â∂ Ï≈’∆ ÍÚ≈ «Èø’≈∆ ÁÏ≈ Ï≈:

ºÂ≈ ‹∆ ≈ÒÚ«Í≥‚∆ Á∆ √≈÷ ÂØ∫ ⁄Ò∂ ¡≈ ‘∂ Á∂‘Ë≈∆ ◊π» ˘ Ó≥ÈÁ∂ √ÈÕ
«¬√ √Ó∂∫ ◊ºÁ∆ Â∂ Ï≈Ï≈ ‘≈ «√øÿ ‹∆ √ÈÕ
128
«¬’ «ÁÈ Í«‘Ò∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ Ù≈Ó Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ÍÃ∂Ó∆-‹È
◊πÏ≈‰∆-Ú∆⁄≈ª √ªfi∆¡ª ’Á∂ ‘∂Õ
◊πÏ≈‰∆ ‘∆ ◊π» ‘À :
Ù≈Ó ˘ ‚≈: ’Â≈ «√øÿ ‘Øª Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ ≈ÚÒ«Í≥‚∆ ÂØ∫
Ï≈Ï≈ ‘≈ «√øÿ ‹∆, «‹È∑ª ˘ ¿∞‘ Á∂‘Ë≈∆ ◊π» ’’∂ Ó≥ÈÁ∂ √È,
˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ÿ Íπº‹ ◊¬∂Õ √≈∂ Í«Ú≈ È∂ ÎπÒª Á∂ ‘≈ ¡≈«Á’
Í≈ ’∂ ¿∞‘Èª Á∆ ÏÛ∆ ¡≈¿∞-Ì◊Â ’∆Â∆ ¡Â∂ «¬’ √øπÁ ’Ó≈
‹Ø ¿∞⁄∂⁄∂ ÂΩ Â∂ «Â¡≈ ’Ú≈«¬¡≈ √∆, «Ú⁄ ¿∞Â≈≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
‹Ò-Í≈‰∆ ¤’≈¿∞‰ ¿∞ÍÃøÂ √≈∆ √ø◊Â ¿∞‘Èª Í≈√ √ø◊Â ’È
Ò¬∆ ¿∞⁄∂⁄∆ Íπº‹ ◊¬∆Õ ‚≈: √≈«‘Ï ¡Â∂ «¬‘Èª Á∂ √≈Ê∆¡ª È∂
““◊πÏ≈‰∆ ◊π» ‘À”” «¬√ «ÚÙ∂ Â∂ ◊ºÒ ¡≈øÌ ’∆Â∆, ÚºËÁ∆ ÚºËÁ∆
◊ºÒ Ï«‘√ Â’ Íπº‹ ◊¬∆Õ ‹ÁØ∫ ’¬∆ ÿ≥«‡¡ª Á∆ Ï«‘√ ’È ¿∞ÍÃøÂ
Ú∆ ◊ºÒ «’√∂ «√∂ È≈ Òº◊∆ Âª ‚≈’‡ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ È∂ «’‘≈
«’ ¡º‹ ¡√ƒ «¬√ ◊ºÒ Á≈ «È‰≈ ˜» ’È≈ ‘À «’ ◊πÏ≈‰∆
◊π» ‘À, ‹ª Á∂‘Ë≈∆ ◊π» ‘Ø‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
¡ÈØ÷∆ Â‹Ú∆˜, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «ÁzÛ∑Â≈ :

‚≈’‡ ‘Øª È∂ ÏÛ∂ ‹ØÙ «Ú⁄ «’‘≈ «’ «¬øfi ◊ºÒ È‘ƒ Óπº’‰∆
¡√ƒ ÍÃÂº÷ ÁØ-‡πº’ ÎÀ√Ò≈ ’È≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘ªÕ ÓÀ∫ Â‹Ú∆˜ º÷Á≈ ‘ª «’
‹Ø √≈∆ √ø◊Â «Ú⁄ Í≥‹ «’ÒØ ¡≥Ï∆ √∂Ï ’ÙÓ∆ «Ú⁄Ø∫ ¡≈Í‰∆
¡≈Â«Ó’ Ù’Â∆ È≈Ò «Ò¡≈ Á∂Ú∂ ¡√ƒ √≈∂ ¿∞√ Á∂ Íº÷ «Ú⁄ ‘Ø
‹≈Úª◊∂Õ «¬‘ ¡ÈØ÷∆ Â‹Ú∆˜ √π‰ ’∂ √≈∆ √ø◊Â ÁØ «Ó≥‡ Ò¬∆ ⁄πºÍ
‘Ø ◊¬∆Õ ¡ı∆ ‚≈: ‘Øª Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ ÏØÒ∂ Â∞√ƒ Í«‘Ò∂ ¡≈Í‰∂ Ì≈¬∆
√≈«‘Ï (Ì≈Ú Ï≈Ï≈ ‹∆) ˘ Íπº¤ ÒÚØ «’, ’∆ ¿∞‘ «¬‘ ÙÂ Ó≥È‰ ˘
«Â¡≈ ‘È? «¬Ë ¡√ƒ Ú∆ √Ò≈‘ ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ
‚≈: √≈«‘Ï ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ ¿∞ÊØ∫ ¿∞µ· ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
Í≈√ ¿∞‘Èª Á∂ «ÈÚ≈√ Ú≈Ò∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≈¬∂ ¡Â∂ √≈∆ Ú≈Â≈Ò≈Í
Ú∂Ú∂ √≈«‘Â Áº√∆ ¡Â∂ ‚≈’‡ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∆ ÚºÒØ∫
º÷∆ ÙÂ Ú∆ Áº√∆ «’ ‹Ø Í≥‹ «’ÒØ ¡≥Ï∆ √∂Ï √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ«·¡ª
Ù’Â∆ ≈‘ƒ Ó≥◊Ú≈ Á∂Ú∂◊≈ ¿∞√ Á∂ Íº÷ ˘ √‘∆ Ó≥È «Ò¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈∆ Ú≈Â≈ ¡Â∂ º÷∆ ‘Ø¬∆ ÙÂ ˘ √π‰ ’∂ ’∞fi ÍÒ ⁄πºÍ
129
‘∂ ¡Â∂ ÏØÒ∂ ““«’ ‹∂ ◊π» »Í ◊πÏ≈‰∆ Á∆ Ó≈‰ ÓÔ≈Á≈ Á∆ ◊ºÒ
‘À Âª Í≥‹ «’ÒØ Á∆ Êª Á√ «’ÒØ √∂Ï √≈∆ √ø◊Â Á∂ ÏÀ«·¡ª ¡≈
‹≈‰◊∂, «¬‘ «’‘Û∆ ’Ø¬∆ Úº‚∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ ¡√ƒ Âª ¡Á≈√ ‘∆ ’È∆
‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ ˜» Í»∆ ’È◊∂Õ «¬‘ «ÁzÛ∑Â≈-Ì∂ Ï⁄È √π‰ ’∂
√≈∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ ıπÙ∆ «Ú⁄ ‹À’≈≈ ¤º«‚¡≈ ¡Â∂ ‹≈ Á∂‘Ë≈∆ Ï≈«Ï¡ª
Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄ Á≈ıÒ ‘Ø¬∂ Â∂ «’‘≈, “«’ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ÍÀØ’≈ Âª
Í≥‹ Á∆ Êª Á√ «’ÒØ √∂Ï «Ò¡≈¿∞‰ ˘ «Â¡≈ ‘ÈÕ ‘π‰ ¡≈Í ‹∆
Áº√Ø «’ Â∞√ƒ «’Ê∂ ÷Û∂ ‘Ø?”
«¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ ¿∞‘ √≈¯ ‘∆ Óπº’ ◊¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ
«¬√ Â∑ª Á∆¡ª ’≈Ó≈Âª «Ú⁄ Ô’∆È È‘ƒ º÷Á∂Õ Â∞√ƒ √≈˘ ÿ √ºÁ
’∂ √≈‚∆ Ï∂«¬˜Â∆ ’∆Â∆ ‘À; «¬‘ Ï‘≈È≈ Í≈ ’∂ ≈ÂØ-≈Â ‘∆ ¡≈Í‰∂
ÚÂÈª ˘ ÍÂ≈-Ú≈⁄ ◊¬∂Õ √Ú∂∂ ÌØ◊ ÍÀ‰ ¿∞ÍÃøÂ ’∂ÚÒ ““◊πÏ≈‰∆
‘∆ ◊π» ‘À”” «¬√ «ÚÙ∂ ¿∞Í √ø◊Â «Ú⁄ Ú∆⁄≈ª ‘Ø¬∆¡ªÕ ’∆ÂÈ
¿∞Í≥ÃÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ú∆ Óπ÷Ú≈’ Á∆ ’Ê≈ √ø◊Âª ˘ ◊π» ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈
√ÃÚ‰ ’≈¬∆ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ÍÃ∂È≈ «ÁÂ∆ «’ «‹√È∂ ◊πÏ≈‰∆ ◊π» Í≈√Ø∫
Ïı«ÙÙª ÍÃ≈ÍÂ ’È∆¡ª ‘È, ¿∞√ ˘ ◊π» ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ◊π» Á∆«÷¡≈
ÍÃ≈ÍÂ ’È∆ ÍÚ∂◊∆ó◊π» Á∆«÷¡≈ Á∂‰ Á≈ ¡«Ë’≈ √«Â◊π» ‹∆ È∂
Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª ˘ √Ω∫«Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú ÷≥‚∂ Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ
¤’‰≈ ‘ ◊π«√º÷ Ò¬∆ ˜»∆ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ◊π«√º÷ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Í≈√Ø∫
¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ÓÔ≈«Á’ ÂΩ Â∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÒÛ Òº◊
‹ªÁ≈ ‘À «Î ¿∞√ «√º÷ ˘ «’√∂ Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á∆ ÒØÛ È‘ƒ «‘øÁ∆Õ
‚≈’‡ √≈«‘Ï ¡Â∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ ÍÃØ◊≈Ó ¿∞Ò∆’ ’∂ ¡≥«ÓÃÂ
√ø⁄≈ Á≈ «ÁÈ È∆ÔÂ ’ «Ò¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘Ø Í≥‹ ¡≥«ÓÃÂË≈∆
ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ù≈ÓÒ ’ ’∂ ¡≥«ÓÃÂ Á≈ Ï≈‡≈ «Â¡≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ’≈¯∆
√ø◊Â È∂ Ò≈‘Ω «Ú÷∂ ¡≥«ÓÃÂÍ≈È ’∆Â≈Õ
‘ ◊π«√º÷ ˘ «¬√ ÌπÒ∂÷∂ ÂØ∫ √≈ÚË≈È «‘‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ’∂ÚÒ
◊π«√º÷ Á≈ ◊π» ◊πÏ≈‰∆ ‘∆ ‘ÀÕ √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆¡ª
≈◊ È‡ «Ú⁄ Á‹ «¬‘ Í≥◊Â∆¡ª «’√∂ ‘Ø Á∂‘Ë≈∆ Á∆ ÓÈΩÂ Ò¬∆
◊øπ˜≈«¬Ù È‘ƒ «‘‰ «ÁøÁ∆¡ª :
Ï≈‰∆ ◊π» ◊π» ‘À Ï≈‰∆ «Ú«⁄ Ï≈‰∆ ¡≥«ÓÃÂ∞ √≈∂®
◊ππ Ï≈‰∆ ’‘À √∂Ú’π ‹Èπ Ó≈ÈÀ ÍÃÂ«÷ ◊π» «È√Â≈∂®
(È‡ Ó: 4, Í≥È≈ 982)
130
ÂÊ≈
√«Â◊π Ï⁄È Ï⁄È ‘À √«Â◊π Í≈Ëπ1 Óπ’«Â ‹È≈ÚÀ◊Ø®5®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1309)
ÂÊ≈
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆2 √«Â √»Íπ ‘À ◊πÏ≈‰∆ Ï‰∆¡À®
(Ú≈ ◊¿∞Û∆ Ó: 4, Í≥È≈ 304)
ÂÊ≈
√«Â◊π Ï≈‰∆ Íπ÷π3 Íπ÷ØÂÓ Ï≈‰∆ «√¿∞ «⁄Â∞ Ò≈ÚÀ◊Ø®
◊πÏ≈‰∆ √πÈÂ Ó∂≈ ÓÈ∞4 Áz«Ú¡≈ ÓÈ∞ Ì∆È≈ «È‹ ÿ« ¡≈ÚÀ◊Ø®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1308)
ÒØÛ ‘À ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ ˘ √«Â◊π» √»Í ‹≈‰ ’∂ ÌØ√≈ Â∂ ÙË≈ ’È
Á∆, ‹Ø ’∂◊≈ ¿∞‘ :
‹Ø √π‰∂ ’Ó≈ÚÀ √π ¿∞ÂÀ Í≈«® (¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 370)
ppp
1. Óπ’Â∆ Âª «√ºË≈-ÍºË≈ √Â≈

2. √º⁄∂ Ú≈«‘◊π» Á≈ √»Í
3. √Ì ÂØ∫ ¿∞µÂÓ Íπ÷ (ÍÓ∂Ù)
4. Í≥ÿ«¡≈
131
AIDG çÅ ìàòÅðÅ
«¬Ë Ï≈Ï≈ ‹∆ √ø◊Â Á∆ √∂Ú≈ Â∂ «√ÓÈ Á≈ ¯˜ «ÈÌ≈ ‘∂
√Èó˙Ë ‹Ø ‚∂„ √≈Ò Í«‘Ò∂, √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡È∞ÌÚ
«Ú⁄ «ÁzÙ «Á÷≈«¬¡≈ √∆ó¿∞‘ √≈’≈ »Í «Ú⁄ ÚÂ‰ Òº◊ «Í¡≈Õ
ÒØ’ª Á∂ «ÁÒª «Ú⁄ È¯Â ÍÀÁ≈ ‘Ø ◊¬∆, ‹Ø ÒØ’ «¬’ «ÁÈ Í«‘Ò∂
√º’∂ Ì≈Úª Úª◊ «Í¡≈ Óπ‘ºÏÂ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂ √È ¡º‹ «¬’ Á»‹∂ Á∂
ı»È Á∂ «Í¡≈√∂ Ï‰ ÏÀ·∂Õ √≈Û-Î»’, ´º‡-Ó≈ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ Ï≈’∆ Ì≈ ‹Ø Ï≈ (‘π‰ Í≈«’√Â≈È) «Ú⁄ √È, «Ú⁄≈ ’È Òº◊∂
«’ ¡º‹ Â’ ¡√ƒ ‘È≈Ó «√øÿ ˘ Áπ«È¡≈Ú∆ Ì≈ ‘∆ √Ófi∆ ◊¬∂,
¿∞È∑ª Á∆ ◊ºÒ È Ó≥È∆Õ ‹∂ ¿∞ÁØ∫ ¿∞È∑ª Á≈ ’«‘‰≈ Ó≥È ÒÀ∫Á∂ Âª ¡º‹
«¬‘ Óπ√∆ÏÂ È Ï‰Á∆Õ Í ‘π‰ ‘Ø Ú∆ ’∆ √’Á≈ √∆? ’∂ÚÒ Í¤Â≈Ú≈
ÍºÒ∂ «‘ «◊¡≈ ‹Ø «÷È-«÷È, ÍÒ-ÍÒ ‘Ø «‘≈ √∆Õ Ï≈’∆ ÒØ’ª Úª◊
¿∞È∑ª Ú∆ ◊º‚≈ ‹Ø«Û¡≈, «‹øÈ≈ ’∞ √≈Ó≈È ÒÀ √’Á∂ √Èó◊º‚∂ Â∂ º÷
’≈¯Ò∂ È≈Ò ÚÂÈ ˘ Â∞ Í¬∂ ¡Â∂ ¿∞‘ ˜Ó∆È «‹√ ˘ ’«‘øÁ∂ √È
«’ ““‹º‡ Ó ’∂ Ú∆ È‘ƒ ¤º‚Á≈””, «‹¿±∫Á∂ ‹∆¡ ¤º‚‰∆ ÍÀ ◊¬∆Õ ¡ı∆
’¬∆ Óπ√∆ÏÂª fi≈◊Á∂ ’ÂÒ∂¡≈Ó ‘øπÁ∆ Á∂÷Á∂, Ìπº÷‰-Ì≈‰∂, «√ Â∂ ÓΩÂ
Á≈ √«‘Ó ⁄πº’∆ ’¬∆¡ª «ÁÈª Ï≈¡Á «Í≥‚ (Ëπº◊∂) Íπº‹∂Õ
’∞fi «ÁÈ «Í≥‚ ÏÂ∆Â ’È ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ÈÚƒ «Ú™ÂÏøÁ∆ È∂ «‘Á∂
«Ú⁄ ÍÃÚ∂Ù ’∆Â≈Õ √Ò≈‘ Ï‰∆ «’ √Ì ÂØ∫ ¤Ø‡∂ Ì≈¬∆ Ò¤Ó‰ «√øÿ
‹∆ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ’∂»¬∂ Ì∂«‹¡≈ ‹≈Ú∂ ¡Â∂ Ì≈¬∆ Â≈≈ «√øÿ Â∂
Ì≈¬∆ ·≈’ «√øÿ «Í≥‚ Ëπº◊∂ ‘∆ ·«‘‰Õ
«¬√ ÈÚƒ «Ú™ÂÏøÁ∆ ÓπÂ≈«Ï’ Ì≈¬∆ Ò¤Ó‰ «√øÿ ‹∆ ’∂»¬∂
(ËΩÒÍπ) Íπº‹ ◊¬∂ Â∂ ÷∂Â∆-Ï≈Û∆ Á≈ ’øÓ √øÌ≈Ò «Ò¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂
«˜øÓ∂ Òº◊∆ «‚¿±‡∆ «Ú⁄Ø∫ ¿∞È∑ª ˘ ≈‘Â «ÓÒ ◊¬∆Õ
132
ìÅìÅ ÜÆ À°å¶ å»ÇåzÕ Ü¯×Æ é¶ ÁÅêä¶ å»ÇåzÕ
ÃÅèé éÅñ çìÅÀ° êÅÀ°äÅ, ÁÅê é¶ ×¹ðî³åz
çÆ ôÕåÆ ç¹ÁÅðÅ À°Ã çÅ îÅä å¯óéÅ
‹Ø ÓÈ∞º÷ ’«‘‰∆ ¡Â∂ ’‰∆ Á≈ √»≈ ‘øπÁ≈ ‘À, ¿∞√ Á∂ Óπı≈«ÏøÁ
«Ú⁄Ø∫ «È’Ò∂ Ï⁄È ÏÛ∂ ¡√Á≈«¬’ Â∂ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ ‹Ø «È≈
Á»√«¡ª ˘ ‘∆ ¿∞ÍÁ∂Ù «ÁøÁ≈ ‘À, ¡≈Í ¿∞√ Á∆ ’Ó≈¬∆ ÂØ∫ √º÷‰≈ ‘øπÁ≈
‘À, ¿∞√ Á≈ ¡√ Á»√«¡ª Â∂ È≈-Ó≈Â ‘∆ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ÂÁ ‘∆ ◊πÏ≈‰∆
«Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À «’ :
ÍÃÊÓ∂ ÓÈ∞ ÍÏØËÀ ¡ÍÈ≈ Í≈¤À ¡Ú ∆fi≈ÚÀ®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 381)
‹∆Ú Í«‘Ò∂ ¡≈Í Í»È ’Ó≈¬∆ ’’∂ «Î ‘∆ Á»√«¡ª ˘ ¿∞ÍÁ∂Ù
Á∂Ú∂Õ ËøÈ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ ¿∞√ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ ˘ «’øÈ∆
Ú«‚¡≈¬∆ «ÁøÁ∂ ‘È ‹Ø ¡≈Í ¿∞√ «Í¡≈∂-ÍÃ∆ÂÓ Á∆ ¡≈≈ËÈ≈ ’’∂
¿∞√ Á∆ Ô≈Á ˘ √Á∆Ú∆ ÂΩ Â∂ «‘Á∂ «Ú⁄ Ú√≈ ÒÀ∫Á≈ ‘À ¡Â∂ «Î
‘∆ Á»√∂ ‹«◊¡≈√»¡ª ˘ ¿∞√ ’Â∂ È≈Ò ‹πÛÈ Á∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ≈
‘À :
‹È∞ È≈È’∞ Ë»«Û Ó≥◊À «Â√π ◊π «√÷ ’∆
‹Ø ¡≈«Í ‹ÍÀ ¡Ú‘ È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ®2®
(√ÒØ’ Ó: 4, Í≥È≈ 306)
ÂÊ≈ :
‘¿∞ «Â√π ÿØ«Ò ÿπÓ≈«¬¡≈ √«Â◊π Á≈ ¿∞ÍÁ∂√ ’Ó≈ÚÀ®
(Í¿∞Û∆ 4, Ú≈ 12, Ì≈: ◊πÁ≈√ ‹∆)
‹Ø ¡≈Í Âª ’Ó≈¬∆ È‘ƒ ’Á∂ ’∂ÚÒ Á»√«¡ª ˘ ‘∆ ¿∞ÍÁ∂Ù «ÁøÁ∂
‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ ¿∞‘Èª ÍÃÂ∆ ¯ÂÚ≈ «ÁøÁ∂ ‘È :
’Ï∆ ¡Ú‘ ’¿∞ ¿∞ÍÁ∂√Â∂ Óπ«÷ ÓÀ Í«‘À ∂Â∞®
≈«√ «Ï≈È∆ ≈÷Â∂ ÷≈Ô≈ ÿ ’≈ ÷∂Â∞®98®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1369)
133
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ËøÈ ◊π» ¡‹È Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¿∞ÍÃØ’Â ‘π’Ó
Á∆ ÍÃØÛ∑Â≈ ’Á∂ ‘È «’ :
¡Ú ¿∞ÍÁ∂√À ¡≈«Í È ’À®
¡≈ÚÂ ‹≈ÚÂ ‹ÈÓÀ ÓÀ® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥‹Úƒ ¡√‡ÍÁ∆) Í≥È≈ 269
Í Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Âª √≈∆ ¡≈Ô± Á»√«¡ª ˘ ’È Ò¬∆ ‹Ø Ú∆ «’‘≈
Í«‘Ò∂ ¡≈Í ¿∞√ Á∆ Í»∆ ’Ó≈¬∆ ’’∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ „≈«Ò¡≈
‹ª √«Â◊π» ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ ‘∆ ’Ø¬∆ Ï⁄È ’∆Â≈Õ √Ø «¬‘Ø
«‹‘∂ ’‰∆ Ú≈Ò∂ ‹∆ÚÈ Á≈ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ Á∂ Ú≈Â≈Ú‰ Â∂ ÍÃÌ≈Ú
ÍÀ‰≈ ’∞ÁÂ∆ √∆Õ √ø◊Âª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄Èª ˘ «‘Á∂ «Ú⁄ Êª
«ÁºÂ∆ ¡Â∂ ÓÈÓ«Â Á≈ «Â¡≈◊ ’’∂ ◊πÓ«Â ˘ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ Ë≈È
’∆Â≈Õ Ù≈Ï Á∆ Êª ¡≥«ÓÃÂ È∂ ÒÀ Ò¬∆ ¡Â∂ Ó≈√ Á∆ Â≈Ó√∆ ıπ≈’1
¤º‚ ’∂ √≈’≈‘≈∆ ‹∆ÚÈ Ï‰ ◊¬∂Õ
Âª«Âz’ È≈Ê :
«¬√∂ ‘∆ È◊ (’∂»¡≈) Á∂ È˜Á∆’ ‹Ø◊ ÓºÂ È≈Ò √øÏøËÂ «¬’
È≈Ê «‘øÁ≈ √∆Õ ‹Ø ÊØÛ∑∆ «ºË∆-«√ºË∆ Á∆ Ù’Â∆ º÷‰ √Á’≈ ÒØ’ª ˘
Ú-√≈Í Á∂ ‚ Á∂ ’∂ ¡≈Í‰∆ Í»‹≈ ’Ú≈™Á≈ √∆Õ ÒØ’ ¿∞√ ˘
Ó≈√-Ù≈Ï Á∆¡ª Á≈¡ÚÂª «ÁøÁ∂ √ÈÕ «‹™ ‘∆ ÒØ’ ◊πÓ«Â ÚÒ ÍÃ∂∂
◊¬∂ ÂÁ ¿∞√ ‹Ø◊∆ Á∆ Ó≈ÈÂ≈ «Ú⁄ ¯’ ÍÀ‰≈ ’πÁÂ∆ √∆Õ «¬√ √≈∆
Ó≈ÈÂ≈ Á∂ ÿ‡‰ Á≈ ’≈È Ú∆ ¿∞√ ‹Ø◊∆ ˘ ÍÂ≈ Ò◊ «◊¡≈ √∆Õ
¿∞√ È∂ √Ø«⁄¡≈ «’ «‹È∑ª È∂ Ó∂∂ «¬√ ⁄ÒÁ∂ π˜◊≈ Â∂ ÒºÂ Ó≈∆ ‘À
ÓÀ∫ ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∆ Ù’Â∆ È≈Ò «¬√ È◊ «Ú⁄ È‘ƒ «‘‰ Á∂‰≈ ¡Â∂
¡≈Í‰∆ ÿ‡∆ ÍÃ«ÂÙ‡Â≈ ˘ Ï‘≈Ò ’È Ò¬∆ ¿∞√ ˘ È∆Úª Ú∆
«Á÷≈Ò‰≈ ‘À Í «‹Ú∂∫ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
Ó≥Âz∆ ‘Ø«¬ ¡·±«‘¡≈ È≈◊∆ Ò◊À ‹≈«¬®
¡≈Í‰≈ ‘Ê∆ ¡≈Í‰À Á∂ ’±⁄≈ ¡≈Í∂ Ò≈«¬®
(√ÒØ’ Ó: 2, Í≥È≈ 148)
È≈Ê Á≈ Í«‘Ò≈ ‘ÓÒ≈ :

√Á∆ Á≈ ÓΩ√Ó √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ «‘≈«¬Ù∆ ¡√Ê≈È Á∂ Ï≈‘
ËπºÍ «Ú⁄ ÏÀ·∂ È≈Ó-«√ÓÈ «Ú⁄ Ò∆È √ÈÕ ÁØ ’∞ √Ω ◊˜ Á∆ «ÚºÊ
1. ÂÓØ ◊π‰ (’ØË∆ Â∂ ÌØ◊∆ «ÏÂ∆ ÍÀÁ≈ ’È Ú≈Ò∆ ıπ≈’)

134
Â∂ «¬’ Í◊‚ø‚∆ √∆, ¿∞√ ‹Ø◊∆ È∂ ¿∞µÊ∂ ÷ÒØ ’∂ ¡≈Í‰∆ Âª«Âz’ Ù’Â∆
«‹√ «Ú⁄ ¿∞‘ ’≈¯∆ Ó≈«‘ √∆, È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’∞fi ’È≈ ⁄≈«‘¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «¬√ Ï≈∂ ÍÂ≈ È‘ƒ √∆ «’ ‹Ø◊∆ √≈‚∂ ¿∞µÍ ¡≈Í‰∆
Âª«Âz’ Ù’Â∆ ⁄Ò≈ «‘≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ «√ÓÈ «Ú⁄ Ó◊È ÏÀ·∂ √ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ ¡⁄≈È’ √≈‚∂ «ÁÒ ˘ ’≈‘Ò∆ «‹‘∆ ÍÀ‰ Òº◊
Í¬∆ ¡Â∂ ÊØÛ∑∆ ÿÏ≈‘‡ «‹‘∆ Ó«‘√»√ ‘Ø¬∆Õ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ «È◊∑≈ Ó≈∆
Âª √≈‘Ó‰∂ ¿∞‘ ‹Ø◊∆ ÷Û≈ «Á«√¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ «Î «√ÓÈ «Ú⁄ ‹πº‡
◊¬∂Õ
Á»√≈ Ú≈ :
¡◊Ò∂ «ÁÈ «Î ¿∞√∂ ‹◊∑≈ ÷ÒØ ’∂ ‹Ø◊∆ È∂ ¡≈Í‰∆ Ù’Â∆ È≈Ò
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞µÍ ¡≈Í‰≈ ÏÒ Í≈¿∞‰≈ ⁄≈«‘¡≈Õ ¿∞√ Á∆ Ù’Â∆ È≈Ò
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «ÏÂ∆ «Î ¿∞Ê≈È ‘Ø¬∆Õ Ú∂÷‰ Â∂ ÍÂ≈ ⁄º«Ò¡≈ «’ ¿∞‘
‘∆ ’ºÒ∑ Ú≈Ò≈ È≈Ê ’∞fi ’ «‘≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ «√ÓÈ «Ú⁄ Ó◊È
‘∂Õ
Â∆√≈ ‘ÓÒ≈ :
Â∆√∂ «ÁÈ «Î ¿∞√ È≈Ê È∂ Í«‘Ò∂ Úª◊ ‘∆ ’∆Â≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ Ú∂«÷¡≈ «’ «¬‘ ¡≈Í‰∂ ’øÓ ÂØ∫ ¡‹∂ ‘«‡¡≈ È‘ƒ, ¡≈Í‰≈ ˜Ø
Ò≈¬∆ ‘∆ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÂÁ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‹Ø◊∆ Á∂ Âª«Âz’ ÏÒ ˘ Ø’‰
Ò¬∆ ¿∞√ ÚÒ «È◊∑≈ ’’∂ «¬’≈◊Â≈ √«‘Â √Ú≈√ Á∂ È≈Ò ¿∞µ⁄∆
“Ú≈ «‘ ◊π »” «’‘≈Õ Í«‘Ò∆ Ú≈∆ ◊πÓ≥Âz Á≈ ¿∞⁄≈È ’È È≈Ò
¿∞‘ ‹Ø◊∆ ˜Ó∆È Â∂ «‚º◊ «Í¡≈Õ ‹ÁØ∫ Á»√∆ Ú≈ «¬√∂ Â∑ª ¿∞µ⁄∆ √π
«Ú⁄ ““Ú≈ «‘ ◊π »”” «’‘≈ Âª ¿∞‘ È≈Ê ⁄≈ Îπº‡ Á∂ ’∆ÏÈ ˜Ó∆È
Â∂ «ÿ√Á≈ ‘Ø«¬¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÚºÒ «÷º«⁄¡≈ «◊¡≈, «‹Ú∂∫ «’√∂ ˘ º√∂
È≈Ò ÏøÈ∑ ’∂ «÷º⁄∆Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ Â∆√∆ Ú≈ ◊πÓ≥Âz Á≈ ¿∞⁄≈È ’∆Â≈
Âª «Î ¿∞√∂ Â∑ª ¿∞‘ «÷º«⁄¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ¿∞√ È∂ Óπ¡≈¯∆¡ª
Ó≥◊‰∆¡ª Ùπ» ’ «ÁºÂ∆¡ª «’ ÓÀ˘ ÏıÙ «Á¿∞, ÓÀÊØ∫ ˆÒÂ∆ ‘Ø ◊¬∆
‘À, ÓπÛ ’∂ ÓÀ∫ «’√∂ Ú∆ «√º÷ √øÂ ˘ ’Á∂ Ú∆ ’∞fi È‘ƒ ’«‘øÁ≈, ‘π‰
ÏıÙ Á∂ÚØ, «¬«Â¡≈«Á’Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ «‹√ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò ¡√ƒ Í«‘Òª
«ÂøÈ Ú≈∆ Ú≈«‘◊π» ◊πÓ≥Âz Á≈ ¿∞⁄≈È ’∆Â≈ √∆ ¿∞√ Á≈ «Â¡≈◊
135
’ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ Í«‘Ò∂ Úª◊ «√ÓÈ ‹≈∆ º«÷¡≈Õ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á
¿∞‘ ‹Ø◊∆ ¿∞«·¡≈ ¡Â∂ Á»Ø∫ ‘∆ ÈÓ√’≈ª ’Á≈ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ «√ÓÈ
ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µ· ’∂ ¿∞‘ ‹◊∑≈ Ú∂÷∆ «‹ºÊ∂ È≈Ê «‚º«◊¡≈
√∆Õ ¿∞µÊ∂, «‹Ú∂∫ «’√∂ ˘ «Óº‡∆ «Ú⁄ ÿ√∆‡∆Á≈ ‘À, «¬√ ÍÃ’≈ «ÈÙ≈È
Í¬∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ «¬√ ÿ‡È≈ È≈Ò ÓÈ «Ú⁄ ‘Ø ÍÃÍº’Â≈ ‘Ø ◊¬∆ «’ ËøÈ
◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ È∂ √≈˘ ‹Ø ◊πÓ≥Âz Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘À, √Ì
ÂØ∫ ÙÃØÓ‰∆ Â∂ √Ì ÂØ∫ ÚºË Ù’Â∆Ú≈È ‘ÀÕ ËøÈ ‘È √«Â◊π» ‹∆, «‹È∑ª
È∂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ ⁄‘øπ ‹πº◊ª Á∂ Ó≥Âª «Ú⁄Ø∫ «¬’-
«¬’ ¡º÷ ÒÀ ’∂ ⁄≈∂ ‹π◊ª Á∂ Ó≥Âª Á≈ ÎÒ Á≈Â≈ ““Ú≈«‘◊π»””
◊πÓ≥Âz ¡≈Í‰∂ ◊π«√º÷ª ˘ Ïı«Ù¡≈ ‘À :
√«Â‹π«◊ √«Â◊π Ú≈√Á∂Ú ÚÚ≈ «ÚÙÈ≈ È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ®
Áπ¡≈Íπ √«Â◊π ‘∆ «¥ÙÈ ‘≈‘≈ ‘« ‘« È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ®
Âz∂Â∂ √«Â◊π ≈Ó ‹∆ ≈≈ ≈Ó ‹ÍÀ √π÷ Í≈ÚÀ®
’«Ò‹π«◊ È≈È’ ◊π ◊Ø«ÚøÁ ◊◊≈ ◊Ø«ÏøÁ È≈Óπ ¡Ò≈ÚÀ®
⁄≈∂ ‹≈◊∂ ⁄‘øπ ‹π◊∆ Í≥⁄≈«¬‰ «Ú«⁄ ‹≈«¬ √Ó≈ÚÀ®
⁄≈Ø ¡¤ «¬’∞ ’« Ú≈«‘◊π» ‹Íπ Ó≥Â √π‰≈ÚÀ®
‹‘ª Â∂ ¿∞Í«‹¡≈ «Î« Â‘ª √Ó≈ÚÀ®
(Ì≈: ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 1 Í¿∞Û∆ 49)
¡Â∂ √Ï ÒØ‘ ◊ÃøÊ ¡È∞√≈ «¬‘ √Ã∂Ù‡ √≈Ó≥Âz √«Â◊πª È∂ ¡≈Í‰∂
«Í¡≈∂ ı≈Ò√∂ ˘ Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘À :
√≈ Ó≥Âz ⁄≈Ø∫ ’≈ ⁄≈® Ú≈«‘◊π» Ó≥Âz «ÈË≈®
’ÒÍ ’ÒÍ ÍÃÂ ¡÷¤ ’‘∆® √Ã∆ ◊π» È≈È’ ‹≈ÍÔØ √‘∆®
«È‹ ¡≈ÂÓ ÍÃÓ≈ÂÓ Á√ÔØ® ⁄≈ ’ÒÍ Ó«‘ Ó≥Âz √√ÔØ®
√≈ Ó≥Âz ÍÃÌ ÷≈Ò√‘ Á∆È≈® Ú≈«‘◊π» ÍÁ Í≈ÚÈ ’∆È≈®
(√Ï ÒØ‘ ◊ÃøÊ ”⁄Ø∫)
ÊØÛ∑∂ «ÁÈª «Í¤Ø∫ ¿∞‘ Âª«Âz’ ‹Ø◊∆, ’∂»¬∂ «Í≥‚ Á∆ ‹»‘ «Ú⁄Ø∫
¡≈Í‰≈ ‚∂≈ ¤º‚ ’∂ «’√∂ ‘Ø ¡‰Áº√∆ Êª Â∂ ÍÂ≈ Ú≈⁄ «◊¡≈Õ
ppp
136
×¹ðÈ Ô¹Õî ÇòÚ ðÅîê¹ð Ö¶ó¶ ù
×¹ðîÇå êÌÚÅð Õ¶ºçð ìéÅÀ°äÅ
«¬’ «ÁÈ «√ÓÈ «Ú⁄ Ò∆È ¡ÈßÁ Ó◊È ¡Ú√Ê≈ Á≈ ø◊
Ó≈‰Á∆ √πÂ∆ «Ú⁄ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Ó‘≈≈‹ Á∂
ÁÙÈ ‘Ø¬∂Õ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈, ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ! Â∞√ƒ
‘π‰ «¬√ «¬’ªÂ ˘ ¤º‚ ’∂ ¡≈Í‰∂ ‘∆ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ⁄Ò∂ ‹≈ÚØ ‹Ø
«’ ◊π«√º÷∆ ÚÒØ∫ Ï‘πÂ «Íº¤∂ ‘À ¡Â∂ È≈√«Â’Â≈ Á∆ ‚ø»ÿ∆ ÁÒÁÒ
«Ú⁄ Î«√¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ¿∞‘Èª ÒØ’ª ˘ ◊πÓ«Â ◊≈‚∆ ≈‘ ¿∞Í
ÂØØ ¡Â∂ ◊π«√º÷∆ Á≈ ÍÃ⁄≈ ’ØÕ”” «¬‘ ‘π’Ó∆ Ú≈’ ’øÈª ≈‘ƒ Ëπ
¡≥Á ¿∞Â ◊¬∂ Â∂ È≈Ò ‘∆ √Ú≈Ò ¿∞ÂÍ≥È ‘Ø«¬¡≈ «’ √«Â◊π»
‹∆, ‹≈Úª «’Ê∂? «Í≥‚ ‹ª «’√∂ ‘Ø ‹◊∑≈? √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘π’Ó
’∆Â≈ «’ ‘π‰ «Í≥‚ È‘ƒ ·«‘È≈Õ Â∞‘≈‚∂ «Í≥‚ ÂØ∫ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ ⁄≈
Í≥‹ Ó∆Ò Â∂ «¬’ ¿∞‹≈Û Ê∂‘ ‘À, ¿∞√ ‹◊∑≈ ˘ ’∂∫Á ÏÈ≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ
√πÂ∆ «Ú⁄ ¿∞‘ ‹◊∑≈ Ú∆ «Áº√ Í¬∆Õ «¬’ ÏÛ≈ Ì≈∆ Á√ª Ï≈∑ª
ÏØ‘Ûª Á≈ fiøπ‚ ‘À, ‘∂·ª ¤Ø‡∂-¤Ø‡∂ ‘Ø ÁıÂª È≈Ò «¬’ Ï∂-¡≈Ï≈Á
«fiÛ≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ È≈ ‘∆ «¬Ê∂ ’Ø¬∆ ’Ó≈ ‘ÀÕ «√Ú≈¬∂ ¿∞‹≈Û
Á∂ «¬Ê∂ ‘Ø ’Ø¬∆ Ú√Â± È‘ƒÕ
«Î ÓÈ «Ú⁄ ÎπÈ≈ ¡≈«¬¡≈ «’ ÓÀ∫ Âª √≈∆ ¡≈Ô± Ï≈‘1, ‘∆
«‘≈ ‘ªÕ Ó∂≈ Âª «¬√ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ‹≈‰ø»-Í¤≈‰ø» Ú∆ È‘ƒ ‘À,
«’Ú∂∫ Â∂ ’∆ ’ª◊≈?
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ «Î ‘π’Ó ’∆Â≈, ““‘È≈Ó «√øÿ! Âø» ‹≈ ’∂
ÏÀ· ‹≈‘, Ï≈’∆ √≈∂ ÍÃÏøË ÍÓ∂Ù ‹∆ ¡≈Í ’È◊∂Õ””
√◊Ò √ø‹≈Ó ’∂ ÍÃÌπ ¡≈Í∂® Ì¬∂ ÓÈØÊ √Ø ÍÃÌπ ‹≈Í∂®2®
(«ÏÒ≈ÚÒ Ó‘Ò≈ 5, Í≥È≈ 805)
1. «’™«’, ¡≈Í ‹∆ Í«‘Ò∆ ¡≈Ô± «Ú⁄ ‘∆ √◊ØË∂ ⁄Ò∂ ◊¬∂ √ÈÕ ¿∞ÍÃøÂ ’∞fi
√Óª ËΩÒÍπ ÏÂ∆Â ’∆Â≈Õ
137
Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÈØ∫ «¬’ªÂ «Ú⁄ «‡’ ’ ’∂ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫
ÏıÙ∂ «¬Ò≈‘∆ È≈Ó-√ Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈È‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ √È Í √«Â◊π» ‹∆
Á≈ ‘π’Ó Âª √∆ «’ ‘π‰ «¬√ «¬’ªÂ ˘ ¤º‚ ’∂, «Ú⁄ ’∂ ◊πÓ«Â
Á≈ ÍÃ⁄≈ ’È≈ ‘ÀÕ
Ì≈Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ÓÈ ¡◊øÓ∆ √ È≈Ò √Ù≈ «¬√ «¬’ªÂ ˘
¤º‚‰ Ò¬∆ «ÏÒ’∞Ò È‘ƒ √∆ Ó≥ÈÁ≈ Í Á»√∂ Í≈√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á≈
‘π’Ó √∆Õ
Í ‘π’Ó Ó≥È‰≈, √Ì ÂØ∫ ¡Ω÷∆ ÷∂‚ ‘ÀÕ ‘π’Ó ¡º◊∂ ‹∆Ú Á∆
¡≈Í‰∆ ’Ø¬∆ ‘√Â∆ È‘ƒ «‘øÁ∆Õ ‘π’Ó ¡º◊∂ ¡≈Í‰∆ ’Ø¬∆ Ó˜∆ È‘ƒ,
È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ ‘∆Ò-‘πº‹Â, Ï√ ‹∆¿±∫Á∂ ‘∆ ÓÈ≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À :
ÓπÁ≈ ‘Ø«¬ Óπ∆Á È ◊Òƒ ‘ØÚ‰≈®
√≈Ïπ «√Á’ Ù‘∆Á ÌÓ Ì¿∞ ÷ØÚ‰≈®
◊ØÒ≈ ÓπÒ ÷∆Á ’≈∂ ‹ØÚ‰≈®
È≈ «Â√ Ìπ÷ È ÈƒÁ È ÷≈‰≈ √ØÚ‰≈®....
(Ú≈ 3, Í¿∞Û∆ 18)
‘π’Ó «Ú⁄ Âª :
«Â¡≈◊∂∫ ÓÈ ’∆ ÓÂÛ∆ «Ú√≈∂∫ Á»‹≈ Ì≈¿∞ ‹∆¿∞®
«¬¿∞ Í≈Ú«‘ ‘« Á√≈ÚÛ≈ È‘ Ò◊À ÂÂ∆ Ú≈¿∞ ‹∆¿∞®
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 763)
◊π» ÿ «Ú⁄ Âª ‘π’Ó ‘∆ ÍÃÚ≈È ‘À Â∂ ‘π’Ó ‘∆ ÍÃË≈È ‘ÀÕ ‹Ø
‘π’Ó Ó≥ÈÁ≈ ‘À, ‘π’Ó ¡º◊∂ «√ fiπ’≈™Á≈ ‘À, ¿∞‘ ÷√Ó (Ó≈Ò’) ˘
Ì≈ ‹ªÁ≈ ‘À :
÷√ÓÀ √Ø¬∆ Ì≈ÚÁ≈ ÷√ÓÀ Á≈ «‹√π Ì≈‰≈ Ì≈ÚÀ®
Ì≈‰≈ Ó≥È∂ Ó≥È∆¡À ¡≈ÍÈ≈ Ì≈‰≈ ¡≈«Í ÓÈ≈ÚÀ®
(Ú≈ 29, Í¿∞Û∆ 13)
ÂÊ≈
‘π’Óπ Ó≥È∂ √Ø ‹È∞ ÍÚ≈‰∞®
(Ï√øÂ Ó: 3, Í≥È≈ 1175)
ÂÊ≈
‘« ’≈ Ì≈‰≈ Ó≥È«‘ √∂ ‹È ÍÚ≈‰∞®
(ÌÀ¿∞ Ó: 5, Í≥È≈ 1129)
138
‹Ø ‘π’Ó Ó≥È‰ Á∆ «¬√ ¡«Â¡≥Â ¡Ω÷∆ ÷∂‚ ˘ ÷∂‚ ÒÀ∫Á≈ ‘À ¿∞√
˘ ‘π’Ó∆ «Ú⁄ √Ó≈¬∆ «ÓÒ ‹ªÁ∆ ‘À :
‘π’«Ó ‹≈¬∆ ‹Ø ⁄ÒÀ √Ø ÍÚÀ ÷‹≈ÈÀ®
(¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 421)
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ¡º◊∂ «√ fiπ’≈«¬¡≈ ¡Â∂ √«Â Ï⁄È ’«‘
’∂ ÓÈ «Ú⁄ «È‰≈ ’ «Ò¡≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È
Ò¬∆ ¿∞È∑ª Á≈ ‘π’Ó «√ ÓºÊ∂ Ú‹≈¿∞‰≈ ‘À, «¬√ Ò¬∆ «¬√ «¬’ªÂ
”⁄Ø∫ ‘π‰ ‹ÒÁ∆ ‘∆ ⁄≈Ò∂ Í≈ Á∂‰∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «ÁÈª «Ú⁄ ‘∆ ¤Ø‡∂
Ì≈¬∆ √: Ò¤Ó‰ «√øÿ ‹∆ ’øÓ-’≈ √ªÌ‰ Ú≈√Â∂ Í«Ú≈ √«‘Â
«Í≥‚ Ëπº◊∂ ÂØ∫ ’∂»¬∂ Íπº‹ ⁄π’∂ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞È∑ª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’
«ÁºÂ∆ «’ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘π’Ó ¡È∞√≈ ¡√ƒ ‘π‰ Í≥‹≈Ï ‹≈ ’∂
◊π«√º÷∆-ÍÃ⁄≈ Á∆ √∂Ú≈ ’È∆ ‘ÀÕ √Ø «¬√ Ò¬∆ Â∞√ƒ ‘π‰ √≈≈
’øÓ-’≈‹ √øÌ≈Ò ÒÚØÕ
≈‹√Ê≈È ÂØ∫ Í≥‹≈Ï ÚÒ

«¬√ ÍÃ’≈ «Í≥‚ ’∂»¬∂ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ «Í≥‚ Ëπº◊∂ Ó≈Â≈ ‹∆
Í≈√ Íπº‹∂Õ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ÚºÒØ∫ «ÁºÂ∂ √ø’∂Â Á∂
¡≈Ë≈ Â∂ √Á∆¡ª ÂØ∫ ÚÀ≈È Í¬∂ Ê∂‘ ¿∞Í «‹ºÊ∂ ‘π‰ ◊πÁπ¡≈≈
≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï ÙÙØÌÂ ‘À, Íπº‹∂Õ √≈∆ ‹◊∑≈ «Î Â∞ ’∂ Ú∂÷∆Õ
¿∞ÍÃøÂ Ù≈Ó ˘ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ «Ú÷∂ Ì≈¬∆ ◊πÏıÙ «√øÿ ‹∆ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂, AAI ⁄º’ √◊ØË≈ «Ú÷∂ «‘øÁ∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ Ú≈«’¯ √È Á∂ ÿ Íπº‹∂Õ
≈Â Á≈ «‡’≈‰≈ «¬Ê∂ ’∆Â≈ ¡Â∂ √≈≈ Ú∆⁄≈ Áº«√¡≈ «’ ¡√ƒ ‘π‰
Â∞‘≈‚∂ Ò≈◊Ò∂ Ê∂‘ Â∂ «‡’≈‰≈ ’’∂ Ì‹È-«√ÓÈ ¡Â∂ ◊π«√º÷∆-
ÍÃ⁄≈ ’È≈ ‘ÀÕ √: ◊πÏıÙ «√øÿ ‘Øª È∂ Ú∆ ÏÛ∆ ıπÙ∆ ÍÃ◊‡≈¬∆ «’
√≈˘ Ú∆ ‘ Ø˜ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ‹≈«¬¡≈ ’È◊∂ ¡Â∂ √ø◊Â
’È Á≈ √πÌ≈◊ Ï‰ ‹≈Ú∂◊≈Õ
’º⁄∆ ◊π¯≈ Á∆ «Â¡≈∆

«ÁÈ ⁄Û∑Á∂ √≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ì≈¬∆ ◊πÏıÙ «√øÿ ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂
«Î ÁπÏ≈≈ «¬√ Ï∂-¡≈Ï≈Á Ê∂‘ Á≈ «È∆÷‰ ’∆Â≈ «’ «√ ´’≈¿∞‰
‹Ø◊≈ «ÏÈª ı⁄ ÂØ∫ «’Ú∂∫ Â∂ «’ºÊ∂ «‡’≈‰≈ Ï‰ √’Á≈ ‘À? «‹Ê∂ ¡º‹
’ºÒ∑ «‡¿±ÏÚÀµÒ ¡Â∂ «¬ÙÈ≈È-ÿ ‘À, «¬Ë ¿∞√ √Ó∂∫ ÁıÂ ÿº‡ √È
Â∂ «¬‘ Í≈√≈ Ú∆ È∆Úª √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √πfi≈¡ «ÁºÂ≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ
139
ÁØ-«ÂøÈ √≈Ê∆ Ò ’∂ «¬√ ¿∞µ⁄∂ „‘∂ «Ú⁄ ’øπÁ≈ (’º⁄∆ ◊π¯≈) Ï‰≈
Á∂ÚØ, «‹√ «Ú⁄ «¬’ Ó≥‹≈ ‚«‘ √’∂Õ ÁÚ≈˜∂ Á∆ ‹◊∑≈ ¡√ƒ ’≈«È¡ª
Á≈ «÷Û’≈ Ï‰≈ ’∂ Ò≈ ÒÚª◊∂Õ Ì≈¬∆ ◊πÏıÙ «√øÿ È∂ √«ÂÏ⁄È ’«‘
¡◊Ò∂ ‘∆ «ÁÈ ¡≈Í‰∂ È≈Ò «¬’-ÁØ1 √≈Ê∆ ‘Ø ÒÀ ’∂ ’‘∆¡ª ¡Â∂
√ºÏÒª È≈Ò ¿∞√ „‘∂ (¿∞µ⁄∆ ‹◊∑≈) «Ú⁄ «¬’ √πø◊ Á∆ Ù’Ò Á∆ ◊π¯≈
ÏÈ≈¿∞‰∆ Ùπ» ’ «ÁºÂ∆Õ «‹øÈ≈ ’∞ ’øÓ ‘Ø«¬¡≈, ’∆Â≈Õ ≈Â «Î
Ï≈‘Ò∂ Ì≈¬∆ ◊πÏıÙ «√øÿ Á∂ ÿ ¡≈ «‡’∂Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ «Î «¬‘
◊π«√º÷∆ ÍÃ⁄≈ Á∂ ’∂∫Á Á∆ «Â¡≈∆ Ú≈√Â∂ ’º⁄∆ ◊π¯≈ ÷ØÁ‰ ⁄ºÒ
Í¬∂Õ
◊π¯≈ ÷ØÁ«Á¡ª Â∂ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ Á≈ «¬’ «√¡≈‰≈ Ï˜π◊ ’ØÒ Á∆
¶ÿÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ «◊¡≈ Â∂ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ ÓÀ∫ ’ºÒ∑
Ú∆ «¬ÊØ∫ Á∆ ¶«ÿ¡≈ √∆, «¬‘ Ó≥π‚∂ Í√∆ÈØ-Í√∆È≈ ‘Ø¬∂ ¡≈‘ ’øπÁ «‹‘∆
’º„∆ ‹ªÁ∂ √ÈÕ ÓÀ∫ «¬È∑ª ˘ Íπº«¤¡≈ «’ «¬‘ «’√ Ú≈√Â∂ ’Á∂ ‘Ø?
Âª «¬È∑ª Áº«√¡≈ √∆ «’ √≈‚∂ √øÂª È∂ «¬Ê∂ ·«‘ ’∂ Ì‹È ’È≈
‘ÀÕ ÓÀ∫ «¬È∑ª ˘ √Ò≈‘ «ÁºÂ∆ √∆ «’ Â∞‘≈‚∂ «‹√ √øÂ È∂ «¬Ê∂ «‘‰≈
‘À ¿∞√ ˘ Í«‘Ò∂ «¬’ ≈Â «¬ºÊ∂ «‡’≈ ’∂ Ú∂÷ ÒÚØ ‹∂ ·«‘ ◊¬∂ «Î
’º„ Ò«¬˙ ¡ÀÚ∂∫ ˜Ø Ò≈¬∆ ‹ªÁ∂ ˙, «’Â∂ ◊π¯≈ ’º„∆ ’„≈¬∆ ‘∆ È≈
«‘ ‹≈Ú∂Õ”” ¿∞√ √Ó∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ «√ºË∆ Á√Â≈ √‹≈™Á∂ √È ¡Â∂
’Ó∆˜-Í‹≈Ó≈ ‹Ø ¡≈Ó ÒØ’ª Á∆ ÍπÙ≈’ ‘À, Í≈™Á∂ √ÈÕ ’Ø¬∆ √≈Ë»-
√øÂª Ú≈Ò≈ Ì∂÷ È‘ƒ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «‹√ ’≈È ¿∞√ Ï˜π◊
˘ «¬‘ È‘ƒ ÍÂ≈ Òº◊ √«’¡≈ «’ «¬È∑ª ‘∆ «‘‰≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Á∂÷Ø, «‹‘Û≈ ¡≈Ú∂◊≈ ¿∞‘ ‘» Ì∆, Â∞√ƒ
¡ÀÚ∂∫ «⁄øÂ≈ È≈ ’ØÕ «¬‘ ◊π¯≈ ’º„∆ ’„≈¬∆ È‘ƒ «‘øÁ∆Õ ¡º◊Ø∫ ¿∞√
È∂ «Î ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈ «’ Ó∂∆ Ú∆ Á≈‘Û∆ «¬√ ¡√Ê≈È ˘ Âº’«Á¡ª
«⁄º‡∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ «¬√ ‹◊∑≈ ’¬∆ ¡≈¬∂, Í «‡’ ’Ø¬∆ È‘ƒ √«’¡≈
«’™«’ «¬‘ ‹◊∑≈ Ï‘πÂ √ıÂ ‘ÀÕ «¬Ê∂ Ì»Âª, ÍÃ∂Âª ¡Â∂ ¡Ú◊Â »‘ª
Á≈ Ú≈√≈ ¡Â∂ ˜Ø ‘À, ¿∞‘ «’√∂ ˘ «‡’‰ È‘ƒ «ÁøÁ∆¡ªÕ «¬øÈ∆ ◊ºÒ
’«‘ ’∂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ È≈«¬‰ «√øÿ Ú≈√∆ ◊Ø∫ÁÍπ ¡≈Í‰∂ È◊ ˘ ⁄Ò∂
«◊¡≈Õ
ÁØ «ÁÈª «Ú⁄ ◊π¯≈ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∆Õ È∂Û∂ ÂØ∫ ‘∆ ’≈È∂ Úº„ ’∂
Â∂ ◊øπÁ ’∂ ¿∞√ «Â¡≈ ‘Ø¬∆ ◊π¯≈ Á≈ ÁÚ≈˜≈ Ï‰≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
1. √: ‘∆ «√øÿ ‹∆ M.A. ÍπºÂ √: Ï»‡≈ «√øÿ ‹∆ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ Â∂ √: Á√Ω∫Ë≈
«√øÿ ‹∆ Ï≈‘Ò∂
140
«ÏÈª Ó≈«¬¡≈ Á∂ ı⁄∂, «ÏÈª √∆«Ó≥‡, «¬º‡ª, Òº’Û Á∂ «Ò¡ª«Á¡ª
«‘≈«¬Ù Ò¬∆ ‹◊∑≈ Ï‰ ◊¬∆Õ «¬’ Ó≥‹≈ ‹Ø ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «Ú⁄
¡‹∂ Ú∆ ÓΩ‹»Á ‘À ¿∞√ ÈÚ∂∫ Ï‰∂ Ó’≈È (◊π¯≈) «Ú⁄ √Ê≈«ÍÂ ’
«Ò¡≈Õ ¿∞Í «¬’ Á∆ «Ú¤≈ ’∂ Ì‹È Ò¬∆ ¡≈√‰ «Â¡≈ ’
«Ò¡≈Õ √≈∆ «Â¡≈∆ ’’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÍÃØ: ◊πÏıÙ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÿ
¡≈ «‡’∂Õ
¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ «¬√ ¿∞‹≈Û Ê∂‘ Á∆ ¿∞⁄≈¬∆ «Ú⁄ «√ÓÈ ’È
Ò¬∆ Ï‰≈¬∆ ’º⁄∆ ’øπÁ≈ «Ú⁄, ¡Á≈√ ’’∂ «√ÓÈ Á≈ «ÈÔÓ
¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª B Ú‹∂ √≈ÚË≈È ‘Ø ‹ªÁ∂Õ
√Ω⁄-«¬ÙÈ≈È ’È ¿∞ÍÃøÂ ◊π»-‘π’Ó («ÈÂÈ∂Ó) ˘ Í»≈ ’Á∂Õ √π÷ÓÈ∆
√≈«‘Ï Á≈ Í≈· Í»≈ ’ ’∂ ¡≈øÌ ’∆Â∂ «ÈÔÓ1 ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆
‹πº‡ ‹ªÁ∂Õ
ÁπÍ«‘ ˘ Ì≈: ◊πÏıÙ «√øÿ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ÿØ∫ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ ÂØ∫
Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ¡≈Í ‹∆ Á∂ ¡‘≈ Ò¬∆ ¶◊ ÒÀ ’∂ ¡≈™Á∂Õ ¡ÒÍ
¡‘≈ ’ ’∂ ¡≈Í ‹∆ ÊØÛ∑≈ √∆’ ¡≈≈Ó ’Á∂, ÓπÛ √≈ÚË≈È ‘Ø,
¡≈øÌ∂ «ÈÔÓ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ ÂºÂÍ ‘Ø ‹ªÁ∂Õ Ù≈Ó ˘ √ØÁ Á∆
‘≈˜∆ ÒÚ≈ ’∂ √Ø«‘Ò≈ ÍÛ∑ ’∂ Á∂ ≈Â Â’ ◊πÓ≥Âz ≈‘ƒ ÍÃÌ»-⁄Èª
È≈Ò √πÂ∆ ‹ØÛ ’∂ √ Ó≈‰Á∂Õ ÈƒÁ Á∂ «˜¡≈Á≈ ˜Ø Í≈¿∞‰ Â∂ ¡≈Í
‹∆ √∆ ˘ ¡≈≈Ó ’È «ÁøÁ∂ Í ¡≈ÂÓ≈ ◊π»-⁄Èª È≈Ò ‹πÛ∆
«‘øÁ∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¶◊ ¤’≈¿∞‰ ¿∞ÍÃøÂ Ì≈: ◊πÏıÙ «√øÿ ‹∆ Ú∆ ÍÃÌ»
Ô≈Á «Ú⁄ ’≈¯∆ √Óª ‘ Ø˜ ◊π» Ò∂÷∂ Ò≈™Á∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ó‘ªÍπ÷ª
Á∆ √∂Ú≈ ’’∂ Â∂ «√ÓÈ «Ú⁄ ‹πÛ ’∂ ’≈¯∆ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈Õ
ppp
1. ¡≈Í ‹∆ ÏºÂ∆ √≈Ò≈ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª ‘ Ø˜ ’Á∂ √ÈÕ

141
êÇÔñÆ ðÅå ÔÆ î¹ÃñîÅé øÕÆð Áå¶ ÇÂÕ Ô¯ð
ÜàÅèÅðÆ é¶ ÇÂÃ èðåÆ (æ¶Ô) À°êð ÁÅêäÅ
Õì÷Å ÜåÅÀ°äÅ
¡◊Ò∂ «ÁÈ √Ú∂∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
¡Á≈√ ’ ’∂ ⁄≈Ò∆ «ÁÈ Ò¬∆ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ¡øÌ ’
«ÁºÂ≈Õ Ù≈Ó Â’ CB Ó≈Òª ’È ¿∞ÍøÂ √ØÁ «‘≈√ Á∆
‘≈˜∆ ÒÚ≈¬∆Õ √Ø«‘Ò∂ Á≈ Í≈· ’ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ◊πÓ≥Âz Á∂
«√ÓÈ «Ú⁄ ‹πÛ ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á√Á∂ √È «’ Â’∆ÏÈ A@
’∞ Ú‹∂ ≈Â Á≈ √Óª ‘ØÚ∂◊≈, ◊Ó∆ ‘Ø‰ ’≈È ¡√ƒ ¡≈Í‰≈
Ó≥‹≈ Ï≈‘ ’º„ ’∂ ¿∞√ ¿∞Â∂ ÏÀ·, «√ÓÈ ’ ‘∂ √ª «’ «¬’
Óπ√ÒÓ≈È ¯’∆ ¡≈«¬¡≈Õ ¿∞√ È∂ ÏÛ∂ ◊πº√∂ «Ú⁄ «’‘≈ «’ «¬‘
ËÂ∆ √≈‚∆ ‘ÀÕ ¡√ƒ «¬Ê∂ «’√∂ ‘Ø ˘ È‘ƒ «‘‰ «ÁøÁ∂Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ¿∞√ ¯’∆ ˘ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ Âª ¡≈Í‰∆ ˜Ó∆È ¤º‚
’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ª! ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∆ «¬√ ËÂ∆ Â∂ ’Ï˜≈ È‘ƒ ’È≈Õ
Â∞√ƒ ¡≈Í‰∆ ÓΩ‹ ’Ø, ÓÀ∫ Â∞‘≈˘ ’∞fi È‘ƒ ’«‘øÁ≈Õ ¯’∆
ÏØ«Ò¡≈ «’ ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ Ï≈‰∆ ÍÛ∑Á∂ ‘Ø ‹ª ¡≈Í‰∂ ◊π» Á≈ Ó≥Âz
‹ÍÁ∂ ‘Ø ÂÁØ∫ √≈˘ Ï‘πÂ Âø◊∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ‹∂ Â∞√ƒ «¬Ê∂ ‘Ø◊∂ Âª
√≈‚≈ ·«‘È≈ ÓπÙ’Ò ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ Ì≈¬∆ ¡√ƒ Âª
⁄≈Ò∆ «ÁÈ ‹≈Í ’È Á∆ ¡Á≈√ ’ Ò¬∆ ‘À √Ø ÓÀ∫ Âª ¡≈Í‰≈
«ÈÔÓ ˜» Í»≈ ’ª◊≈Õ ¯’∆ È∂ «¬‘ Ú≈’ √π‰ ’∂ «’‘≈ «’
Â∞‘≈‚∂ ◊π» Á∂ ’Ò≈Ó «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚∆ Â≈’Â ‘À, «‹√ ’’∂
√≈‚∆ Ù’Â∆ Â∞‘≈‚∂ ¿∞Â∂ ¡√ È‘ƒ ’Á∆Õ √Ø ¡√ƒ ‘π‰ «¬√
‹◊∑≈ ˘ √Á≈ Ò¬∆ ¤º‚ ⁄ºÒ∂ ‘ªÕ Í«‘Òª ¡√ƒ «’√∂ ˘ «¬Ê∂
«‡’‰ È‘ƒ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’∂ÚÒ «¬øÈ≈ ‘∆ «’‘≈ «’ ““⁄ø◊≈
‹≈¿∞ ‹∆Õ”” «¬øÈ∆ ◊ºÒÏ≈Â ¿∞ÍøÂ ¿∞‘ ¯’∆ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
142
‹‡≈Ë≈∆ √≈Ë»
ÊØÛ∑≈ ‘∆ √Óª «Î «√ÓÈ ’«Á¡ª Ï∆«Â¡≈ √∆, «’ «¬’
‹‡≈Úª Ú≈Ò≈ √≈Ë» ¡≈ «◊¡≈, ¿∞√ È∂ Ú∆ Óπ√ÒÓ≈È ¯’∆ Ú≈Ò≈
√Ú≈Ò Áπ‘≈«¬¡≈ «’ «¬‘ ‹◊∑≈ √≈‚∆ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ «¬Ê∂ ¡≈ ’∂
«√ÓÈ Ùπ» ’∆Â≈ ¿∞ÁØ∫ ¡√ƒ «’Â∂ Ï≈‘ ◊¬∂ √∆, ‘π‰ Â±‘≈‚∂ Â∂ √≈‚≈
˜Ø È‘ƒ ÍÀ «‘≈, «¬√ ’’∂ ¡√ƒ ‘π‰ «¬√ Êª ÂØ∫ ⁄ºÒ∂ ‘ªÕ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ «¬√ ˘ Ú∆ Óπ√ÒÓ≈È ¯’∆ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘∆ ’‘∆ Â∂ «’‘≈ «’
⁄ø◊≈, ‹≈¿∞ ‹∆! √≈Ë» ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
¡Ú◊Â »‘ª Á≈ ‘ÓÒ≈

«¬√ √≈Ë» Á∂ ‹≈‰ ÂØ∫ ’Ø¬∆ ¡ºË≈ ’∞ ÿ≥‡≈ «Í¤Ø∫, Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂
√È «’ √≈˘ ’≈¯∆ √≈∂ Ïø«Á¡ª Á∆ ÍÀ¤Û (ÍÀª Á≈ ÷Û≈’) Ó«‘√»√
‘Ø¬∆Õ ‹ÁØ∫ ÍÀ¤Û Á∆ ¡≈Ú≈˜ ’øÈƒ Í¬∆ Âª ¡º÷ª ÷ØÒ∑ ’∂ Ú∂«÷¡≈ «’
√≈‚∂ Ó≥‹∂ Á∂ ⁄≈ ⁄πÎ∂∂ ÿ∂≈ «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À «‹√ «Ú⁄ ’»Í «‹‘∂
Ï˜π◊, ‹Ú≈È, ¡ºË÷Û «‹È∑ª «Ú⁄ ¡ΩÂª Ú∆ Ù≈ÓÒ √Èó«¤øfi Á∂
«ÍÛ Úª◊ √≈˘ ÿ∂≈ Í≈¬∆ ÷Û∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª ÚºÒ Ú∂÷ ’∂ ¡√ƒ ¡≈Í‰∂
‘ºÊ Â∂ ‘ºÊ Ó≈«¡≈ («‹Ú∂∫ Â≈Û∆ Ó≈∆Á∆ ‘À) ‘ºÊª Á≈ ÷Û≈’ √π‰Á∂
√≈ √≈∂ ‘∆, «‹ºÊ∂-«‹ºÊ∂ ÷Û∑∂ √È ¿∞Ê∂ ‘∆ «Íº¤∂ ˘ «‚º◊ Í¬∂ Â∂ «¬øfi
Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ «’ «‹Ú∂∫ ¿∞‘ «¬√ ÷Û≈’ È≈Ò È∆Ó Ï∂‘ØÙ ‘Ø ◊¬∂ ‘Ø‰Õ
‚∂„-ÁØ «Ó≥‡ Í¬∂ «‘‰ ¿∞ÍøÂ √≈‚∂ Ó≥‹∂ Á∆ ÍΩ∫Á (ÍÀª ÚºÒØ∫) ÚºÒØ∫
«¬’ «√¡≈‰≈ Ï˜π◊ ’Ó˜Ø «‹‘∆ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ¿∞µ«·¡≈ ¡Â∂ ’«‘‰
Òº◊≈ «’ ““¡√ƒ √≈∂ ¡Ú◊Â1 ‘ª, ¡√ƒ ÒØ’ª ˘ ‹øÂ-Ó≥Âz Áº√Á∂ √ª
¡Â∂ ‡»‰∂-ÂÚ∆Â ¡≈«Á Ú∆ Ï‰≈ ’∂ «ÁøÁ∂ √ªÕ «¬‘ √≈∂ ‘∆ Ó∂∂ ⁄∂Ò∂
‘È ¡Â∂ √≈∂ ‘∆ ¡Ú◊Â ‘ÈÕ ¡√ƒ ¡º‹ Â’ «¬Ê∂ «’√∂ ˘ Ú∆ «‡’‰
È‘ƒ «ÁºÂ≈ Í Â∞‘≈‚∂ ¿∞µÍ √≈‚≈ ˜Ø È‘ƒ ⁄º«Ò¡≈Õ ‘π‰ ¡√ƒ «¬‘
‹◊∑≈ ¤º‚ ’∂ ‹≈ ‘∂ ‘ªÕ”” «¬øÈ∆ ◊ºÒ ¡≈÷ ’∂ ¿∞‘ ‡π «Í¡≈ ¡Â∂
«‹Ú∂∫-«‹Ú∂∫ Ï≈’∆¡ª ˘ ‘ØÙ ¡≈¬∆ ¿∞√ Á∂ Ó◊ ‡πÁ∂ ◊¬∂Õ
¿∞√ Ï˜π◊ Á∂ Ú≈’, ‹Ø ’º⁄∆ ◊π¯≈ ’º„‰ Ú∂Ò∂ ¿∞√ È∂ ’‘∂ √È
«’ «¬ºÊ∂ ¡Ú◊Â »‘ª Á≈ Ú≈√≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ «’√∂ ˘ Ú∆ «¬ºÊ∂ ·«‘‰
1. «‹È∑ª Á∆ ◊Â∆ È≈ ‘Ø¬∆ ‘ØÚ∂, Á∂‘ «‘Â Ì‡’Á∆¡ª »‘ªÕ
143
È‘ƒ «ÁøÁ∆¡ª, ⁄∂Â∂ ¡≈¬∂Õ Í «‹√ Á∂ «√ ¿∞µÍ ·≈„≈ ◊π √»≈ ‘ØÚ∂,
¿∞√ ˘ «’√∂ Á∆ Óπ¤øÁ◊∆ È‘ƒ «‘øÁ∆ :
Â≈ ’¿∞ ’‘‘π ÍÚ≈‘ ’≈‘» ’∆ «‹‘ ◊ØÍ≈Ò √‘≈¬∂®1®
(≈◊ ÓÒ≈ Ó: 5, Í≥È≈ 1266)
¡Â∂
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò ËÈ«‘ «’¡≈ ◊≈Úπ «Á‹«¬®
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò Ò÷ Ï≈‘∂ «’¡≈ «’‹«¬®
(√Ú¬∆¬∂ Ó: 4 ’∂, Í≥È≈ 1399)
«‹È∑ª Á∂ «√ Â∂ ◊π» Á≈ ‘ºÊ ‘À ¡Â∂ «‹È∑ª Á∂ «‘Á∂ «Ú⁄ ÍÓ∂Ù
Á≈ È≈Ó Úº«√¡≈ ‘À, ¡Ú◊Â »‘ª Âª «¬’ Í≈√∂ ‘∆¡ª ¿∞‘Èª ˘ Âª
ËÓ≈‹≈ Ú∆ ¡À√∂ √«Â’≈ Á∂ Ú≈’ ÏØÒÁ≈ ‘À :
È≈Óπ «Ë¡≈«¬«È √≈‹È≈ ‹ÈÓ ÍÁ≈Êπ ‹∆«Â®
È≈È’ ËÓ ¡À√∂ ⁄Ú«‘ ’∆ÂØ ÌÚÈ∞ ÍπÈ∆Â®10®
(√ÒØ’ Ó: 5, Í≥È≈ 1425)
ËÓ≈‹∂ È∂ Âª ¡≈Í‰∂ Á»Âª ˘ ‘Á≈«¬Â Á∂ º÷∆ ‘À «’ :
‹‘ √≈Ë» ◊Ø«ÏÁ Ì‹È∞ ’∆ÂÈ∞ È≈È’ È∆Â®
‰≈ ‘¿∞ ‰≈ Âø» ‰‘ ¤∞‡«‘ «È’«‡ È ‹≈¬∆¡‘π Á»Â®1®
(◊¿∞Û∆ Ï≈ÚÈ ¡÷∆ Ó: 5, Í≥È≈ 256)
‘∂ Ó∂∂ Á»ÂØ! «‹Ê∂ √≈Ë» ‹È ÂÊ≈ ‘∆ ÍÓ∂Ù Á≈ Ì‹È ’∆ÂÈ
‘ØÚ∂ ¿∞Ê∂ È∂Û∂ È ‹≈‰≈, ‹∂ ◊¬∂ó«Î È ÓÀ∫ Â∂ È Â∞√ƒ ¤∞‡ √’Ø◊∂Õ
√◊Ø∫ ËÓ≈‹≈ Á∂ «⁄Âz◊πÍÂ Ú∆ √≈Ë» ‹Èª ÚºÒ «È◊≈‘ Ì ’∂ Ú∆
È‘ƒ Âº’Á∂ :
«⁄Âz ◊πÍÂπ √Ì «Ò÷Â∂ Ò∂÷≈®
Ì◊Â ‹È≈ ’¿∞ «Áz√«‡ È Í∂÷≈®4®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 393)
Ì◊Â ‹Èª Á∆ Âª ‹ÓÁ»Â Ú∆ √∂Ú≈ ’Á∂ ‘È :
«‹«È ‹Óπ ’∆Â≈ √Ø √∂Ú∆¡À ◊πÓπ«÷ Áπ÷π È ‘Ø«¬®
È≈È’ ◊πÓπ«÷ ‹Óπ √∂Ú≈ ’∂ «‹È Ó«È √⁄≈ ‘Ø«¬®1®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 588)
144
¡Â∂
¡«Ë¡≈ÂÓ∆1 ‘« ◊π‰ Â≈√π Ó«È ‹Í«‘ ¬∂’∞ Óπ≈«®
«ÂÈ ’∆ √∂Ú≈ ËÓ ≈«¬ ’À ËøÈ∞ √Ú≈‰‘≈π®2®
(«√∆ ≈◊π Ó: 3, Í≥È≈ 38)
¿∞‘ ¡Ú◊Â »‘ª ‹Ø «¬√ ‚≈¿∞‰∂ Ê∂‘ ¿∞Í √Á∆¡ª ÂØ∫ ‚∂≈
Ò≈¬∆ ÏÀ·∆¡ª √È ¡Â∂ ´’≈¬∆ ˘ Âø◊ ’Á∆¡ª √È, √Á≈ Ò¬∆ «¬√
¡√Ê≈È ÂØ∫ ⁄Ò∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ
1. ‹Ø ¡≈ÂÓ≈ È«ÓÂ (ÙπÌ) ’Ó ’∂Õ
145
çÈÃðÆ ðÅå çÅ ÇìÌå»å
¡◊Ò∂ «ÁÈ «ÈºÂ Á∆ «¥¡≈ ¡È∞√≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÂÛ’∂ ¿∞µ·∂Õ
È˜Á∆’ ‹Ø Íπ≈‰∆ ÷»‘∆ √∆, ¿∞√ «Ú⁄Ø∫ ‹Ò ’º„ ’∂ «¬ÙÈ≈È ’∆Â≈Õ
«ÈºÂÈ∂Ó ’È ¿∞ÍøÂ ‹Ø «ÈÔÓ ¡ø«Ì¡≈ √∆ Ù≈Ó Â’ ¿∞√ ˘ Í»≈
’∆Â≈Õ √ØÁπ Á≈ «ÈºÂÈ∂Ó ’È ¿∞ÍÃøÂ √Ø«‘Ò≈ ÍÛ∑ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ó-
«√ÓÈ «Ú⁄ ‹πº‡ ◊¬∂Õ «√ÓÈ ’«Á¡ª ¡≈Ú≈˜ ¡≈¬∆ó““‘È≈Ó
«√øÿ! Â∂∂ Í≈√ Ó≈«¬¡≈ ¡≈ ‘∆ ‘À, Ï⁄ ’∂ ‘ƒÕ”” Ï≈Ï≈ ‹∆ Á√Á∂
√È «’ ÓÈ «Ú⁄ ‘∆ ÎπÈ≈ ¡≈«¬¡≈ «’ ‹∂ Ó≈«¬¡≈ ¡≈ ‘∆ ‘À Âª
√≈˘ ’∆, ÓΩ‹ ÒÚ∂Õ √≈‚≈ Ó≈«¬¡≈ È≈Ò ’∆ Ú≈√Â≈? ÊØÛ∑∂ ‘∆ √Ó∂∫
Ï≈¡Á «¬’ Ï˜π◊ Ó≈¬∆ Í≈‡∂ ‘Ø¬∂ ’ÍÛ∂ Í«‘È∆ √≈‚∂ Ó≥‹∂ Á∆ ÍΩ∫Á∆
¡≈ ’∂ ÏÀ· ◊¬∆Õ ¡√ƒ ¡º÷ª ÏøÁ ’’∂ «√ÓÈ ’È Òº◊ Í¬∂Õ «Î
¡≈Ú≈˜ ¡≈¬∆ «’ «¬‘ ‘∆ Ó≈«¬¡≈ ‘ÀÕ ÊØÛ∑≈ √Óª ¿∞‘ ÏÀ·∆ ‘∆, «Î
¿∞µ· ’∂ ⁄Ò∆ ◊¬∆Õ
¿∞√ È∂ ‹≈‰ ÂØ∫ ’∞fi ‘∆ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ ÚºÒØ∫ «¬’ Ï‘πÂ
‘∆ √øπÁ √»Í Ú≈Ò∆ ‹Ú≈È «¬√Â∆ ÏÛ∂ ‘≈-«Ùø◊≈ √«‘Â √≈‚∆
ÚºÒ ¡≈ ‘∆ ÍÃÂ∆Â ‘Ø¬∆Õ ¿∞√ Á∂ «⁄‘∂ «Ú⁄Ø∫ ÍÃ’≈Ù «‹‘≈ «È’ÒÁ≈
ÍÃÂ∆Â ‘ØÚ∂Õ ÏÛ∂ ÓØ‘‰ Ú≈Ò∂ ‘≈Ú-Ì≈Ú ’Á∆ ¿∞‘ ¡◊ª‘ ÚËÁ∆ ¡≈
‘∆ √∆Õ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ‘π‰ Ó≈«¬¡≈ ¡≈Í‰∂ ¡√Ò∆ »Í
«Ú⁄ ¡≈¬∆ ‘ÀÕ ‹∂’ «¬‘ È∂Û∂ ¡≈ ◊¬∆ Âª ÍÂ≈ È‘ƒ ’∆ ’ Á∂Ú∂◊∆?
¡√ƒ ¡≈Í‰∂ ÏÒ È≈Ò ¿∞√ ˘ Ø’‰≈ ⁄≈«‘¡≈ Í ¿∞‘ π’∆ È‘ƒÕ
ÁπÏ≈≈ «Î ÔÂÈ ’∆Â≈ Í «¬‘ ÔÂÈ Ú∆ ¡√¯Ò «‘≈Õ Ï√ «Î
’∆ √∆ ¡≈Í‰∂ ÏÒ Á≈ Á≈¡Ú≈ ¤º‚ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
„«‘ ’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆, ““‘∂ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆! ÓÀ∫ «¬√ ˘ Ø’‰ ÂØ∫
¡√ÓÊ ‘ªÕ ¡≈Í ‘∆ «¥Í≈ ’Ø «’ ‹Ø «¬‘ Ó≈«¬¡≈ ¡≈Í‰∂ Í»∂ ‹ØÏÈ
«Ú⁄ ¡≈¬∆ ‘À, «¬√ Í≈√Ø∫ º«÷¡≈ ’ØÕ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «ÏÁ ‘À, ¡≈Í
‹∆ ¡≈Í‰∂ «ÏÁ-Ï≈‰∂ Á∆ Ò≈‹ º÷ØÕ””
146
¡≈Í‰∂ ‹È Á∆ ¡Á≈√ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √ÃÚ‰ ’∆Â∆Õ «ÈÓ≈«‰¡ª
Á∂ Ó≈‰, «ÈÂ≈«‰¡ª Á∂ Â≈‰, «È˙«‡¡ª Á∆ ˙‡, «È¡≈√«¡ª Á∂
¡≈√∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ¡ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ È∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ Ï÷Ù∂
Â∂ «√ ¿∞µÂ∂ ‘ºÊ º«÷¡≈Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ «Ó‘ ’È Á∆ Á∂ √∆ «’
¿∞‘ Ó≈«¬¡≈ Á≈ √»Í ‹Ø Í»∂ ‹ØÏÈ «Ú⁄ ‘Û∑ Á∆ ’ª◊ Úª◊ √≈‚∆
ÚºÒ ¡≈ «‘≈ √∆, ÍÂ≈ È‘ƒ «’Ë «◊¡≈Õ «¬ø‹ ‹≈«Í¡≈ «‹Ú∂∫ «¬‘
ËÂ∆ «Ú⁄ ‘∆ ¡ÒØÍ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ
ppp
147
×¹ðìÅäÆ Áé°ÃÅð îÅÇÂÁÅ ÕÆ ÔË?
Ó≈«¬¡≈ ¿∞‘ ¡«Úº«Á¡≈ ‘À, «‹√ ’’∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ÍÁ≈Ê Â∂
√∆’ ‹∆ÚÈ ““√«Â”” ÍÃÂ∆Â ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ √ø√≈ È≈Ò ÓØ‘ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹ªÁ≈
‘À, «‹√ ’’∂ ‹∆Ú ˘ ¡≈Í‰∆ Úº÷∆ ‘√Â∆ Ó«‘√»√ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «‹√
¡≈√∂ «¬‘ ¡≈Í‰∂ √≈∂ ’≈‹ ’È Á≈ ÔÂÈ ’Á≈ ‘ÀÕ √«‘‹∂-
√«‘‹∂ ¡≈Í‰∆ ‘Ø∫Á (‘¿∞ÓÀ) «¬øÈ∆ Íº’ ‹ªÁ∆ ‘À «’ ÍÃÌ»-ÍÓ∂Ù ‹Ø
√Ì ’∞fi ’È ’≈È ‘À, ÌπºÒ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’Â∂ Á∆ «’Â È≈Ò ÓØ‘
ÍÀ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ÁØ∫‘ Í≥’Â∆¡ª «Ú⁄ ‘∆ Ó≈«¬¡≈
Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ ’∂ √≈˘ ¡◊Ú≈¬∆ ÏıÙ∆ ‘À «’ «È≈ √ØÈ≈, ⁄ªÁ∆
‹ª √Ê»Ò Ó≈«¬¡≈ ‘∆ Ó≈«¬¡≈ È‘ƒÕ ¿∞‘ √Ì ’∞fi ‘∆ Ó≈«¬¡≈ ‘À,
«‹√ Á∂ ’≈È ÍÃÌ»-ÍÓ∂Ù «Úº√ ‹≈Ú∂ ¡Â∂ √ø√≈ «Ú⁄ ÓØ‘-Úº√ ‘Ø
’∂ ‹∆Ú Î√ ‹≈Ú∂ :
«ÒÚ ¤∞Û’∆ Ò◊∆ «Âz√È≈ Ó≈«¬¡≈ ¡Óπ ÚÂ≈«¬¡≈®
¬∂‘ Ó≈«¬¡≈ «‹Â∞ ‘« «Ú√À ÓØ‘π ¿∞Í‹À Ì≈¿∞ Á»‹≈ Ò≈«¬¡≈®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 3. Í≥È≈ 921)
¡Â∂ √πº÷ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ú≈√Â∂, Áπº÷ ˘ Á» ’È Ú≈√Â∂ ¡≈Í‰∂
¡≈√∂ ‘Ø ’∂ ’Ó ’∂Õ «‹Ú∂∫ Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
Ó≈«¬¡≈ «’√ ÈØ ¡≈÷∆¡À «’¡≈ Ó≈«¬¡≈ ’Ó ’Ó≈«¬®
Áπ«÷ √π«÷ ¬∂‘π ‹∆¿∞ ÏËπ ‘À ‘¿∞ÓÀ ’Ó ’Ó≈«¬®
(«√∆ ≈◊π Ó: 3, Í≥È≈ 67)
«¬‘ Ó≈«¬¡≈ Í≥‹ª ⁄Øª (’≈Ó, ¥ØË, ÒØÌ. ÓØ‘, ‘ø’≈ «¬«Â¡≈«Á’)
≈‘ƒ √»÷Ó »Í «Ú⁄ ‘ ‹∆Ú ˘ «Ú¡≈ÍÁ∆ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ Ì≈◊ª Ú≈Ò≈ ‘∆,
◊π» ‹∆ Á∂ ˙‡ ¡≈√∂ È≈Ò Ï⁄Á≈ ‘ÀÕ √Ê»Ò Ó≈«¬¡≈ «¬√∂ Á≈ ‘∆
Ï≈‘∆ Íº÷ ‘À :
Á≈Ú≈1 ¡◊«È Ï‘πÂ∞ «Âz‰ ‹≈Ò∂ ’Ø¬∆ ‘«¡≈ Ï»‡π «‘˙ ∆®
¡À√Ø √ÓÊπ Ú«È È √≈’¿∞ Â≈ ’∆ ¿∞ÍÓ≈ ‹≈Â È ’«‘˙ ∆®
1. ‹ø◊Ò Á∆ ¡º◊, ‚¿∞ ¡◊È∆ Ì≈Ú Ó≈«¬¡≈ Á∆ «ÂzÙÈ≈ »Í∆ ¡◊È∆ È∂ √≈∂
√ø√≈ Á∂ ‹∆Úª ˘ √≈Û «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ Ú‚Ì≈◊≈ ‘∆ «¬√ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ¡º◊
ÂØ∫ Ï⁄ √«’¡≈ ‘ÀÕ
148
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 384)
«¬‘ Ó≈«¬¡≈ ’∂ÚÒ ‹∆Úª ˘ ‘∆ È‘ƒ «Ï¡≈ÍÁ∆, «¬√ Á∆ Ó≈
ÂØ∫ Úº‚∂-Úº‚∂ «Ù∆-ÓπÈ∆ Ú∆ È‘ƒ Ï⁄ √’∂ :
√ÍÈ∆ Â∂ ¿±Í« È‘∆ ÏÒ∆¡≈1®
«‹«È ÏÃ‘Ó≈ «Ï√È∞ Ó‘≈Á∂¿∞ ¤Ò∆¡≈®
(¡≈√≈ √Ã∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 480)
¡Â∂
Óπ«È2 ‹Ø◊∆ √≈√Âz«◊ ’‘≈ÚÂ √Ì ’∆È©∂ Ï«√ ¡ÍÈ‘∆®
Â∆«È Á∂Ú ¡π ’Ø«Û Â∂Â∆√≈ «ÂÈ ’∆ ‘À«Â ’¤∞ È ‘∆®1®
ÏÒÚø«Â «Ï¡≈«Í ‘∆ √Ì Ó‘∆®
¡Úπ È ‹≈È«√ ’Ø¿± ÓÓ≈ ◊π «’Í≈ Â∂ Ò‘∆®1®‘≈¿∞®
(◊»‹∆ Ó: 5, Í≥È≈ 498)
¡Â∂
¡À√∆ «¬√Âz∆ «¬’ ≈«Ó ¿∞Í≈¬∆®
¿∞«È √Ìπ ‹◊π ÷≈«¬¡≈
‘Ó ◊π« ≈÷∂ Ó∂∂ Ì≈¬∆® ‘≈¿∞®
Í≈«¬ ·◊¿∞Ò∆ √Ìπ ‹◊π ‹Ø«‘¡≈®
ÏÃ‘Ó≈ «Ï√È∞ Ó‘≈Á∂¿∞ ÓØ«‘¡≈®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 394)
¡Â∂
«‹«È3 ’∆È∂ Ú«√ ¡ÍπÈÀ ÂzÀ ◊π‰ ÌÚ‰ ⁄Â∞ √ø√≈≈®
‹◊ «¬√È≈È Â≈Í Ê≈È ÷≥‚∂ «’¡≈ «¬‘π ‹øÂ∞ «Ú⁄≈≈®1®
(ËÈ≈√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 673)
Ó≈«¬¡≈ ¡Â∂ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ¡Í‰ºÂ ‘∆ √≈∂ √ø√≈ ˘ «ÏÈª ÁøÁª
ÂØ∫ ÷≈¬∆ ‹≈ ‘∆ ‘ÀÕ «‹È∑ª È∂ ◊π» ‹∆ Á∂ Áº√∂ ‘π’Ó ¡È∞√≈ ⁄Ò‰≈
1. Â≈’ÂÚ, ÏÒÚ≈ÈÕ
2. ‹Ø ‹Ø◊∆ ÓπÈ∆ Ù≈√Âzª Á∂ «◊¡≈Â≈ ¡÷Ú≈™Á∂ ‘È, √Ì Ó≈«¬¡≈ È∂ ¡≈Í‰∂
Ú√ «Ú⁄ ’ Ò¬∂ ‘ÈÕ «ÂøÈ∂ Á∂ÚÂ∂ (ÏÃ‘Ó≈, «ÚÙ˘, «ÙÚ‹∆) ¡Â∂ Â∂Â∆ ¥ØÛ
Ï≈’∆ Á∂ÚÂ∂ √Ì Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ ‘À≈È ‘ÈÕ
3. «‹√ Ó≈«¬¡≈ È∂ «ÂøÈª ◊π‰ª Ú≈Ò∆ √≈∆ «√ÃÙ‡∆ ⁄≈∂ «ÁÙ≈Úª (√≈≈ √ø√≈)
Ôº◊ «¬ÙÈ≈È ¡Â∂ ÂÍ ’È Ú≈Ò∂ ¡√Ê≈È ÎÂ«‘ ’ Ò¬∂ ‘È ¿∞√ ¡º◊∂
«¬‘ ‹∆Ú «Ú⁄≈≈ ’∆ ‘À?
149
’∆Â≈ ‘À ¿∞‘ Ï⁄ ◊¬∂ ‘ÈÕ ‹Ø ¡≈Í‰∂ «Íº¤∂ Òº◊∂ ‘È, ¿∞‘ Ó≈«¬¡≈
Á∆ ÒÍ∂‡ ÂØ∫ Ï⁄ È‘ƒ √’∂ :
Ó≈«¬¡≈ ÓÓÂ≈ ÓØ‘‰∆ «‹«È «Ú‰∞ ÁøÂ≈ ‹◊π ÷≈«¬¡≈®
ÓÈÓπ÷ ÷≈Ë∂ ◊πÓπ«÷ ¿∞Ï∂ «‹È∆ √«⁄ È≈«Ó «⁄Â∞ Ò≈«¬¡≈®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 643)
ÂÊ≈
Ó≈«¬¡≈ ‘Ø¬∆ È≈◊È∆ ‹◊«Â ‘∆ ÒÍ‡≈«¬®
«¬√ ’∆ √∂Ú≈ ‹Ø ’∂ «Â√ ‘∆ ’¿∞ «Î« ÷≈«¬®
(Ó: 3, Í≥È≈ 510)
«‹Ú∂∫ √Í‰∆ ˘ ¿∞√Á∂ Ïº⁄∂ «Í¡≈ ’Á∂ ‘ÈÕ √ºÍ‰∆ ¿∞‘Èª ˘
⁄º‡Á∆, «Í¡≈ ’Á∆-’Á∆ ¡≈Í‰∂ ¡≥Á ‘∆ «È◊Ò ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «¬√∂
Â∑ª ‹Ø Ó≈«¬¡≈ ”⁄ «ÒÍ≈«¬Ó≈È ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È, Î∂ Ó≈«¬¡≈ ¿∞‘Èª ˘
¡≈Í‰∂ «Ú⁄ ‘∆ Î√≈ ÒÀ∫Á∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ ÌÀ¿∞ ≈◊ «Ú⁄ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ ÓÈ∞º÷ Âª
«¬’ Í≈√∂ «‘≈, Ï≈’∆ ‹»Èª Ú∆ «¬√ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ÒÍ∂‡ ÂØ∫ Ï⁄ È‘ƒ
√’∆¡ª :
‹Ò Ó«‘ Ó∆È1 Ó≈«¬¡≈ ’∂ Ï∂Ë∂®
Á∆Í’ ÍÂø◊ Ó≈«¬¡≈ ’∂ ¤∂Á∂2®
’≈Ó Ó≈«¬¡≈ ’øπ⁄3 ’¿∞ «Ï¡≈ÍÀ®
Ìπ«¬¡≥◊Ó4 «Ìzø◊5 Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ ÷≈Í∂6®1®
Ó≈«¬¡≈ ¡À√∆ ÓØ‘È∆ Ì≈¬∆®
‹∂Â∂ ‹∆¡ Â∂Â∂ ‚‘’≈¬∆7®1®‘≈¿∞®
Í≥÷∆ «ÓÃ◊ Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ ≈Â∂®
√≈’8 Ó≈÷∆ ¡«Ë’ √øÂ≈Í∂®
Â∞∂9 ¿∞√‡10 Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ Ì∂Ò≈11®
«√Ë ⁄¿∞≈√∆‘ Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ ÷∂Ò≈®2®
«¤¡12 ‹Â∆ Ó≈«¬¡≈ ’∂ ÏøÁ≈13®
ÈÚÀ14 È≈Ê √»‹ ¡π ⁄øÁ≈®
1. Óº¤∆Õ 2. «ÚøÈ∑∂ ‘Ø¬∂Õ 3. ‘≈Ê∆Õ 4. √ºÍÕ 5. Ì¿∞≈Õ 6. ÷Í ◊¬∂Õ 7.

ÌÓªÁ∆ ‘ÀÕ 8. Ùº’ Óº÷∆ ˘ Ï‘πÂ Áπº÷ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ 9. ÿØÛ∂Õ 10. ¿±·Õ 11.
Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄ «ÓÒ∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ 12. ÌÀ¿∞, ‘È±Ó≈È, Ò¤Ó‰, ◊Ø÷, Ì∆ÙÓ,
ÁºÂÕ 13. ÏøËÈ ”⁄ ‘ÈÕ 14. ÈΩ∫ È≈ÊÕ
150
ÂÍ∂ ÷∆√ Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ √»Â≈®
Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ ’≈´ ¡π Í≥⁄ Á»Â≈®3®
√π¡≈È1 «√¡≈Ò2 Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ ≈Â≈®
ÏøÂ3 ⁄∆Â∂ ¡π «√øÿ≈Â≈®
Óª‹≈4 ◊≈‚5 ¡π ¨Ï≈6®
«Ï÷7 Ó»Ò Ó≈«¬¡≈ Ó«‘ Í≈®4®
Ó≈«¬¡≈ ¡≥Â« Ì∆È∂ Á∂Ú®
√≈◊ «¬øÁz≈ ¡π ËÂ∂Ú8®
’«‘ ’Ï∆ «‹√π ¿∞Áπ9 «Â√π Ó≈«¬¡≈®
ÂÏ ¤±‡∂ ‹Ï √≈Ë»10 Í≈«¬¡≈®5®5®13®
(ÌÀ¿∞ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1160)
«¬√ Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄ «’øÈ∆ Ù’Â∆ ‘À? «¬√ ÂØ∫ ‘∆ ¡≥Á≈˜≈ Òº◊
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √Ì ‹∆Ú ‹≈‰Á∂ ‘Ø¬∂ «’ Ó≈«¬¡≈ «¬’ ¤Ò ‘À, Í «Î Ú∆
«¬√ ÂØ∫ Ï⁄ È‘ƒ √’Á∂ :
Ó≈¬∆ Ó≈«¬¡≈ ¤´®
«Âz‰ ’∆ ¡◊«È Ó∂ÿ ’∆ ¤≈«¬¡≈
◊Ø«ÏÁ Ì‹È «ÏÈ∞ ‘Û ’≈ ‹´® ‘≈¿∞®
(‡Ø‚∆ Ó: 5, Í≥È≈ 717)
Ì≈: ◊πÁ≈√ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ’«ÏºÂª «Ú⁄ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ «‹√
Â∑ª ÍØ√Â Í∆‰ Ú≈Ò≈ «¬‘ ‹≈‰Á≈ ‘Ø«¬¡≈ «’ «¬‘ ⁄ø◊≈ È‘ƒ, ÌÀÛ∆
¡≈ÁÂ ‘À, Í ¿∞√ ˘ «Â¡≈◊Á≈ È‘ƒÕ
«‹√ Â∑ª ‹π¡≈∆, ‘≈ ’∂ «ÚÒ≈Í Ú∆ ’Á≈ ‘À Í ‹»¡≈
÷∂‚‰ Á∆ ¡≈ÁÂ ˘ ¤º‚Á≈ È‘ƒÕ «‹√ Â∑ª ⁄Ø ⁄Ø∆ ’Á≈ ‘
Ú∂Ò∂ ‚Á≈ Ú∆ ‘À Í ÓÈ Â’ ⁄Ø∆ È‘ƒ «Â¡≈◊Á≈Õ «¬√∂ ÍÃ’≈
√≈∂ Ó≈«¬¡≈ ˘ Áπº÷ »Í ’«‘øÁ∂ Âª ‘È Í «¬√ Ó≈«¬¡≈ ¿∞µÍ
«’√∂ È∂ Ú∆ Úº√∆’≈ È‘ƒ Í≈«¬¡≈ √◊Ø∫ √≈«¡ª ˘ Ó≈«¬¡≈ ‘∆ ´º‡∆
‹≈ ‘∆ ‘À :
‹À√∂ ÍØ√Â∆ √πÈÂ ’‘Â ÍØ√Â ÏπØ,
Âª ’∂ Ï«√ ÌÔØ, ¤≈‚ÔØ ⁄≈‘À ÍÀ È ¤±‡¬∆®
‹À√∂ ‹»¡≈ ÷∂«Ò «ÏÂ ‘≈« «ÏÒ÷À ‹π¡≈∆
1. ’∞ºÂ∂Õ 2. «◊ºÁÛÕ 3. ÏªÁ, ⁄∆Â∂, Ù∂Õ 4. «ÏºÒ∂Õ 5. Ì∂‚ªÕ 6. ¶»ÏÛÕ

7. Â‰≈, ‹Û∑ªÕ 8. ËÂ∆Õ 9. Í∂‡Õ 10. √≈Ë» √»Í √«Â◊π» ‹∆Õ
151
Â¿± Í ‹π¡≈È ’∆ √ø◊«Â È ‡»‡¬∆®
‹À√∂ ⁄Ø ⁄Ø∆ ‹≈Â «‘ÁÀ √ø’≈«Â ÍπÈ
Â‹Â È ⁄Ø∆ ‹Ω ÒΩ √∆√ ‘∆ È Î»‡¬∆®
ÂÀ√∂ √Ì ’‘Â √πÈÂ Ó≈«¬¡≈ Áπ÷Á≈¬∆®
’≈‘» ÍÀ È ‹∆Â∆ ÍÀ Ó≈Ô≈ ‹◊ ‡¬∆®
(’«ÏºÂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆)
Ó≈«¬¡≈ Á∂ Úº‚∂ ’«øÁ∂ ‹Ø Í≥‹ ‘È, ¿∞È∑ª ÍÃÂ∆ Ú∆ Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú
‹∆ È∂ √Ø«· ≈◊ «Ú⁄ √ø’∂Â «ÁºÂ≈ ‘À «’ «¬‘ Í≥‹ (’≈Ó, ¥ØË, ÒØÌ.
ÓØ‘, ‘ø’≈) ⁄Øª Úª◊ √≈‚∂ «‘Á∂ «Ú⁄Ø∫ √≈‚≈ ¡≈Â«Ó’ ÷˜≈È≈ó
¡≥«ÓÃÂ »Í∆ È≈Ó-√ ¡Â∂ ‹∆Ú ˘ ÏÃ‘Ó ÏÈ≈¿∞‰ Ú≈Ò∆ Ù’Â∆ ˘
Ï≈‘Óπ÷∆ √ª-’√ª ≈‘ƒ ⁄Ø∆ ’∆ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ «‹√ ’≈È ‹∆Ú
ÍÓ∂Ù ‹∆ «Ú⁄ Ò∆È ‘Ø‰ ÂØ∫ Úªfi≈ «‘ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ ÍÓ ¡ÈßÁ
Á∂ √πº÷ ÂØ∫ √º÷‰≈ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’Á≈ ‘À :
«¬√π Á∂‘∆ ¡≥Á« Í≥⁄ ⁄Ø Ú√«‘ ’≈Óπ ¥ØËπ ÒØÌπ ÓØ‘π ¡‘ø’≈≈®
¡≥«ÓÃÂπ ¨‡«‘ ÓÈÓπ÷ È‘∆ Ï»fi«‘ ’Ø«¬ È √π‰À Í»’≈≈®
¡≥Ë≈ ‹◊Â∞ ¡≥Ëπ ÚÂ≈≈ Ï≈fiπ ◊π» ◊πÏ≈≈®2®
(√Ø«· Ó: 3, Í≥È≈ 600)
ÂÊ≈
Í≥⁄ Á»Â Óπ‘«‘1 √ø√≈≈® ÓÈÓπ÷ ¡≥Ë∂ √π«Ë È √≈≈®
(Ó≈fi Ó: 3, Í≥È≈ 113)
ÂÊ≈
¡Ú«2 Í≥⁄ ‘Ó ¬∂’ ‹È≈® «’¿∞ ≈÷¿∞ ÿ Ï≈π ÓÈ≈®
Ó≈«‘ ¨‡«‘ È∆Â È∆Â «’√π ¡≈◊À ’∆ Íπ’≈ ‹È≈®
(◊¿∞Û∆ ⁄∂Â∆ Ó: 1, Í≥È≈ 155)
«¬√ «¬’ºÒ∂-«¬’ºÒ∂ ⁄Ø ÍÃÂ∆ Ú∆ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ √≈˘ √π⁄∂Â ’∆Â≈
‘À «’ Í≥‹∂ √∆ Á≈ Ú∆ È≈√ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¡≈ÂÓ≈ ˘ Ú∆ Á≈◊∆
’ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ «¬‘Èª Á∂ «Íº¤∂ È‘ƒ Ì‡’‰≈Õ ◊π» Á∆
«√º«÷¡≈ ˘ Óπº÷ º÷ ’∂ ‹∆ÚÈ-‹≈⁄ «√º÷‰∆ ‘ÀÕ ’≈Ó ÍÃÂ∆ √«Â◊π» ‹∆
Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
‘∂ ’≈Ó≥ È’ «Ï√Ã≈Ó≥ Ï‘π ‹ØÈ∆ ÌzÓ≈Ú‰‘®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1358)
1. ´‡ ‘∂ ‘ÈÕ 2. ‘Ø «ÚØË∆ ÁπÙÓ‰ Í≥‹ ‘È ÓÀ∫ «¬’ºÒ≈ ‘ªÕ

152
ÂÊ≈
’≈Óπ ¥ØËπ √ø◊«Â Áπ‹È1 ’∆ Â≈ Â∂ ¡«‘«È«√ Ì≈◊¿∞®
(◊¿∞Û∆ Ó: 9, Í≥È≈ 219)
¡Â∂
Í≈Í∆ ‘∆¡À ÓÀ ’≈Óπ Ï√≈«¬®
ÓÈ∞ ⁄ø⁄´ Ô≈ Â∂ ◊«‘˙ È ‹≈«¬®1®‘≈¿∞®
‹Ø◊∆ ‹ø◊Ó ¡π √ø«È¡≈√®
√Ì ‘∆ Í« ‚≈∆ «¬‘ Î≈√®1®
(Ï√øÂ «‘ø‚ØÒ Ó: 9, Í≥È≈ 1186)
¥ØË Ú∆ ’≈Ó Úª◊ ‘∆ √∆ ˘ ◊≈ÒÁ≈ ‘À :
’≈Óπ ¥ØËπ ’≈«¬¡≈ ’¿∞ ◊≈ÒÀ®
«‹¿∞ ’ø⁄È √Ø‘≈◊≈ „≈ÒÀ®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 1, Á÷‰∆ ˙¡≥’≈, Í≥È≈ 932)
¡Â∂
˙È≈ Í≈«√ Áπ¡≈«√ È «Ì‡∆¡À «‹È ¡≥Â« ¥ØËπ ⁄ø‚≈Ò®
(«√∆ ≈◊π Ó: 5, Í≥È≈ 40)
ÂÊ≈
‘∂ ’«Ò Ó»Ò ¥ØËø ’Áø⁄ ’π‰≈ È ¿∞Í‹Â∂®
«Ï÷ÔøÂ ‹∆Úø Ú√∑ø ’Ø«Â «ÈÂ∑ø ’Ø«Â ‹Ê≈ Ó’‡‘®
(Ó: 5, Í≥È≈ 1358)
‘∂ ’Ò∂Ù Á∂ Óπº„ ¥ØË! Â∂∂ Úº√ «Ú⁄ ‘Ø¬∂ ÓÈ∞º÷ ˘ ’Á∂ Â√ È‘ƒ
¿∞Í‹Á≈Õ ‹∆Ú Á∂ ¡≥Á ◊πº√∂ Á∆ ˜«‘ Ì ‹ªÁ∆ ‘À ¡Â∂ Âø» ¿∞√ ‹∆Ú
˘ ¡≈Í‰∂ Úº√ «Ú⁄ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ Â∂∂ È⁄≈¬∂ ÏªÁ Úª◊
‘∆ Èº⁄Á∂ ‘ÈÕ
ÒØÌ ÍÃÂ∆ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ¯À√Ò≈ ‘À :
ÒØÌ Ò‘« √Ìπ √π¡≈È∞ ‘Ò’∞ ‘À ‘Ò«’˙ √Ì«‘ «Ï◊≈∂®
(È‡ Ó: 4, Í≥È≈ 983)
¡Â∂
ÒÏπ «Ú‰≈‘∂ Ó≈‰√≈ «‹¿∞ Í≈‰∆ Ï»π®
(≈Ó’Ò∆ ’∆ Ú≈, Í≥È≈ 967))
1. ÌÀÛ∂ ÓÈ∞º÷ Á∆ √ø◊Â Â∑ª ‘ÀÕ
153
¡Â∂
‘∂ ÒØÌ≈ ¶Í‡ √ø◊ «√ÓØ‘ ¡«È’ Ò‘∆ ’ÒØÒÂ∂®
Ë≈ÚøÂ ‹∆¡≈ Ï‘π ÍÃ’≈ø ¡«È’ Ìª«Â Ï‘π ‚ØÒÂ∂®
È⁄ «ÓÂzø È⁄ «¬√‡ø È⁄ Ï≈ËÚ È⁄ Ó≈Â «ÍÂ≈ ÂÚ Ò‹Ô≈®
¡’‰ø ’Ø«Â ¡÷≈«Á∑ ÷≈Á∑ø ¡√≈‹∑ø √≈«‹ √Ó‹Ô≈®
Âz≈«‘ Âz≈«‘ √«‰ √π¡≈Ó∆ «Ï◊Ã≈«Í È≈È’ ‘« È‘‘®48®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1358))
Ì≈Ú «’ ‘∂ ÒØÌ! Úº‚∂-Úº‚∂ «√’º„ Ú∆ Â∂∂ «Ú⁄ ˆÒÂ≈È ‘ÈÕ
Â∂∆¡ª ¡È∂’ Â∑ª Á∆¡ª Ò«‘ª «Ú⁄ Î√∂ ‘Ø¬∂ ¡‹∆Ï ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
Â∂∂ Úº√ ‘Ø¬∂ ‹∆Ú Ï‘πÂ Èº√-Ìº‹ ’Á∂ ‘ÈÕ Á…≈-Á…≈ ¿∞µÂ∂ ‚ØÒÁ∂
‘ÈÕ ‹Ø Â∂∂ Úº√ «Ú⁄ ‘È, ¿∞È∑ª ‹∆Úª ˘ È≈ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∆, È≈
«ÓºÂª-«Í¡≈«¡ª, È≈ √≈’-√ÏøË∆¡ª Á∆ ÙÓ «‘øÁ∆ ‘ÀÕ ÒØÌ-Úº√
ÓÈ∞º÷ È≈ ’È∂ ÔØ◊ ’øÓ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ È≈ ÷≈‰ ÔØ◊ ÍÁ≈Ê ÷≈ ÒÀ∫Á≈
‘À Ì≈Ú «ÈÒº‹ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
√Ø, ‘∂ È‘ ‹∆ (Ú≈«‘◊π» ‹∆)! ÓÀ∫ Â∂∆ ÙÈ ‘ª, «¬√ Ïπ∆ ÏÒ≈
(ÒØÌ) ÂØ∫ ÓÀ˘ Ï⁄≈ ÒÚØ ‹∆Õ
ÓØ‘ ÍÃÂ∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
‹∂Â≈ ÓØ‘π Í∆«Â √π¡≈Á® √Ì≈ ’≈Ò÷ Á≈◊≈ Á≈◊®
Á≈◊ ÁØ√ Óπ«‘ ⁄«Ò¡≈ Ò≈«¬ Á◊‘ ÏÀ√‰ È≈‘∆ ‹≈«¬®
(ËÈ≈√∆ Ó: 1, Í≥È≈ 662)
ÂÊ≈
Í≥’‹π1 ÓØ‘ Í◊π2 È‘∆ ⁄≈ÒÀ® (Í≥È≈ 12)
¡Â∂
ÓØ‘ Ó◊È Í«ÂÂ √ø«◊ ÍÃ≈È∆ ¡À√∂ ÓÈ«‘ «Ï√≈È®1®‘≈¿∞®
(«ÏÒ≈ÚÒπ Ó: 5, Í≥È≈ 820)
ÂÊ≈ ‘Ø ‘π’Ó ‘À «’ :
ÓØ‘π ¡π ÌÓπ Â‹‘π Â∞Ó Ï∆®
√≈⁄π È≈Óπ «Á∂ ÚÀ √∆®1®‘≈¿∞®
¬∂Â∞ ÓØ«‘ ‚±Ï≈ √ø√≈π®
◊πÓπ«÷ ’Ø¬∆ ¿∞ÂÀ Í≈«®
(¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 356)
1. «⁄º’Û
2. ÍÀ
154
‘ø’≈ ÍÃÂ∆ Âª √«Â◊π» ‹∆ Ï‘πÂ ‘∆ √≈ÚË≈È ’Á∂ ‘È :
‘∂ ‹ÈÓ Ó‰ Ó»¶ ¡‘ø’≈ø Í≈Í≈ÂÓ≈®
«ÓÂzø Â‹ø«Â √Âzø «ÁzÛø«Â ¡«È’ Ó≈Ô≈ «Ï√∑Â∆È‘®
¡≈ÚøÂ ‹≈ÚøÂ Ê’øÂ ‹∆¡≈ Áπ÷ √π÷ Ï‘π ÌØ◊‰‘®
ÌzÓ ÌÔ≈È ¿∞«Á¡≈È Ó‰ø Ó‘≈ «Ï’‡ ¡√≈Ë Ø◊‰‘®
ÏÃÀÁ∑ø Í≈ÏÃ‘Ó ÍÓ∂√… ¡≈≈«Ë È≈È’ ‘« ‘« ‘∂®49®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1358))
¡Ê : ‘∂ ‹øÓ‰ ÓÈ Á∂ Ó»Ò, ¡≈ÂÓ≈ ˘ Í≈Íª È≈Ò Ì«Ù‡’È
Ú≈Ò∂ ‘ø’≈! Âø» ¡È∂’ ÍÃ’≈ È≈Ò Ó≈«¬¡≈ Á≈ «÷Ò≈≈ «÷Ò≈Á≈ ‘À∫ó
«‹√ ’≈È Â∂∂ ¡√ ¡Ë∆È ‹∆Ú, «ÓºÂª Á≈ «Â¡≈◊ ’ «ÁøÁ∂ ‘È
¡Â∂ ÚÀ∆¡ª È≈Ò «ÓºÂzÂ≈ Í≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ Â∂∂ Úº√ ‘Ø¬∂ ‹∆Ú ¡≈™Á∂
‹ªÁ∂ (Ì≈Ú ‹øÓÁ∂-ÓÁ∂∏ ¡≈«ı Êº’ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √πº÷ Á∂ ÌπÒ∂÷∂ Ï‘πÂ
Áπº÷ ÌØ◊Á∂ ‘ÈÕ ‹Ø Â∂∂ Úº√ «Ú⁄ ‘È, ¿∞‘ ÌÓ Á∂ «Ì¡≈È’ ‹ø◊Ò
«Ú⁄ Ì‡’Á∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ Âø» ‹∆Úª ˘ Ò≈-«¬Ò≈‹ «Ì¡≈È’ Ø◊ ‘Ø ’∂
⁄øÏ«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À∫Õ ‘∂ ‹∆Ú! «¬√ ¡√≈Ë Ø◊ Á∂ ’º‡‰ Ú≈Ò∂ ÍÃÌ»-
ÍÓ∂Ù ‹∆ ‘∆ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ¿∞√Á∂ ‹≈Í ˘ «ÈøÂ ‹Í‰≈ ⁄≈‘∆Á≈
‘ÀÕ ‘Ø ‘π’Ó ‘À «’ :
‹∂ ’Ø Ï‘πÂπ ’À ¡‘ø’≈π® ˙‘π «÷È Ó«‘ πÒÂ≈ ÷≈’± È≈«Ò®
(◊Ø∫‚ Ó: 5, Í≥È≈ 868)
ÂÊ≈
‘« ‹∆¿∞ ¡‘ø’≈π È Ì≈Ú¬∆ Ú∂Á ’±«’ √π‰≈Ú«‘®
¡‘ø’≈« Óπ¬∂ √∂ «Ú◊Â∆ ◊¬∂ Ó« ‹ÈÓ«‘ «Î« ¡≈Ú«‘®
(√ÒØ’∞ Ó: 3, Í≥È≈ 1089)
¡Â∂ «‹√ «‘Á∂ «Ú⁄ ‘ø’≈ ‘À, ˙Ê∂ È≈Ó Á≈ Ú≈√≈ È‘ƒ ‘Ø √’Á≈!
‘¿∞ÓÀ È≈ÚÀ È≈«Ò «ÚØËπ ‘À Áπ«¬ È Ú√«‘ «¬’ ·≈«¬®
‘¿∞ÓÀ «Ú«⁄ √∂Ú≈ È ‘ØÚ¬∆ Â≈ ÓÈ∞ «ÏÊ≈ ‹≈«¬®1®
(Ú‚‘ø√ Ó: 3, Í≥È≈ 560)
«¬√∂ ÙÏÁ Á∂ ¡ı∆ «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¬‘ Ú∆ ÎπÓ≈«¬¡≈ ‘À
«’ ‘ø’≈∆ ÓÈ∞º÷ Ì◊Â∆ È‘ƒ ’ √’Á≈ :
‘¿∞ÓÀ «Ú«⁄ Ì◊«Â È ‘ØÚ¬∆ ‘π’Óπ È Ïπ«fi¡≈ ‹≈«¬®
‘¿∞ÓÀ «Ú«⁄ ‹∆¿∞ ÏøËπ ‘À È≈Óπ È Ú√À Ó«È ¡≈«¬®3®
È≈È’ √«Â◊π« «Ó«Ò¡À ‘¿∞ÓÀ ◊¬∆ Â √⁄π Ú«√¡≈ Ó«È ¡≈«¬®
√⁄π ’Ó≈ÚÀ √«⁄ ‘À √⁄∂ √∂«Ú √Ó≈«¬®4®9®12®
(Ú‚‘ø√ Ó: 3, Í≥È≈ 560))
155
√Ø «¬È∑ª Í≥‹ª Á∂ ≈‘ƒ ÓÈ∞º÷ ˘ ¡À√∆ Ó≈«¬¡≈ «Ï¡≈ÍÂ∆ ‘À «’
¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ¡√Ò «ÈÙ≈È∂ ÂØ∫ «ÊÛ’ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ È≈Ó-√, ¡≈Â«Ó’ ø◊
¡Â∂ «¬Ò≈‘∆ «Ú√Ó≈Á ÂØ∫ ’¬∆ Ú≈ Úªfi≈ ‘∆ «‘ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Î ÍÃÙÈ
¿∞ÂÍ≥È ‘øπÁ≈ ‘À «’ ‹∂’ Ó≈«¬¡≈ ‘ ‹∆Ú ”Â∂ ¡√ ’Á∆ ‘À, Úº‚∂-
Úº‚∂ Ú∆ «¬√ Á∆ Ó≈ ÂØ∫ Ï⁄ È‘ƒ √’∂ Âª ’∆ «¬√ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ Ï⁄‰
Á≈ ’Ø¬∆ √≈ËÈ ‹ª Â∆’≈ È‘ƒ ‘À?
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ¡◊Ú≈¬∆ «ÁºÂ∆ ‘À «’ ¡À ‹∆Ú!
«¬‘ Ó≈«¬¡≈ È≈ Âª Ó≈«¡ª ÓÈ∆ ‘À ¡Â∂ È≈ ‘∆ «¬√ ˘ «’√∂
‘º‡∆ Â∂ Ú∂⁄ ’∂ ‘∆ ıÂÓ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ’∂ÚÒ Í»∂ √«Â◊π»
Á∆ ÙÈ «Ú⁄ ÍÀ ’∂ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ ÙÏÁ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’’∂ ‘∆ «¬√
ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ Í≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ’∂ÚÒ ¤∞‡’≈≈ ‘∆ È‘ƒ √◊Ø∫
«¬√ Ó≈«¬¡≈ ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª √≈«Û¡≈ Ì∆ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫
Ï≈¡Á ¡≈ÂÓ≈ ¿∞µ‹Ò (Í«ÚºÂz) ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À, «‹√ √Á’≈ ÍÃÌ» Á∂
È≈Ó-√ ˘ Ó≈«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ÍÃÌ» ‹∆, ‹∆ÚÈ-Óπ’Â∆ Á∆
Á≈Â ÏıÙ «ÁøÁ∂ ‘È :
‘¿∞ÓÀ Ó≈«¬¡≈ ÓØ‘‰∆ Á»‹À Ò◊À ‹≈«¬®
È≈ «¬‘ Ó≈∆ È ÓÀ È≈ «¬‘ ‘«‡ «Ú’≈«¬®
◊π ’À √Ï«Á Í‹≈Ò∆¡À Â≈ «¬‘ «Ú⁄‘π ‹≈«¬®
ÂÈ∞ ÓÈ∞ ‘ØÚÀ ¿∞‹Ò≈ È≈Óπ Ú√À Ó«È ¡≈«¬®
È≈È’ Ó≈«¬¡≈ ’≈ Ó≈‰∞ √ÏÁπ ‘À ◊πÓπ«÷ Í≈«¬¡≈ ‹≈«¬®2®
(Í≥È≈ 853)
ÂÊ≈
Ó≈∂«‘√π Ú∂ ‹È ‘¿∞ÓÀ «Ï«÷¡≈
«‹«È ‘« ÍÃÌπ «ÓÒ‰ È «ÁÂ∆¡≈®
Á∂‘ ’ø⁄È Ú∂ ÚøÈ∆¡≈ «¬«È ‘¿∞ÓÀ Ó≈« «Ú◊πÂ∆¡≈®
ÓØ‘π Ó≈«¬¡≈ Ú∂ √Ì ’≈Ò÷≈ «¬«È ÓÈÓπ«÷ Ó»«Û √‹πÂ∆¡≈®
‹È È≈È’ ◊πÓπ«÷ ¿∞Ï∂ ◊π √ÏÁ∆ ‘¿∞ÓÀ ¤∞‡∆¡≈®1®
(√»‘∆ ¤øÂ Ó: 4, Í≥È≈ 776)
‘∂ Ì≈¬∆! «¬√ ‘¿∞ÓÀ È∂ («¬√ Ó≈«¬¡≈ È∂) ‹∆Ú ˘ ’Á∂ ¡≈Í‰∂
¡√Ò∂ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ È≈Ò «ÓÒ‰ È‘ƒ «ÁºÂ≈Õ «¬‘ √∆ √ØÈ∂ Ú◊≈
’∆ÓÂ∆ √∆, Í «¬√ ‘¿∞ÓÀ È∂ Ó≈ ’∂ ıπ¡≈ ’ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ Ó≈«¬¡≈
Á≈ ÓØ‘ «È∆ ’≈Ò÷ ‘À, Í «¬√ Ó»÷ ÓÈÓπ÷ È∂ «¬√ Ó≈«¬¡≈ »Í∆
’≈Ò÷ È≈Ò ‘∆ ¡≈Í ˘ ‹ØÛ «÷¡≈ ‘ÀÕ «‹‘Èª È∂ ◊πÓπ÷ Ï‰ ’∂
156
◊π»-ÙÏÁ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆ ‘À, ¿∞‘ ‘¿∞ÓÀ Â∂ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ ¡≈˜≈Á ‘Ø
◊¬∂ ‘ÈÕ
Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú √«Â◊π», √Ã∆ ◊π» ¡ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫
¤∞‡’≈≈ Í≈¿∞‰ Ò¬∆ √Â≈ Áº√Á∂ ‘È «’ «Í¡≈ Á∂ È≈Ò ◊π» ‹∆
Á∂ ÙÏÁ Á∆ Ì◊Â∆ (’Ó≈¬∆) ’È È≈Ò Ó≈«¬¡≈ Á≈ ÌÓ √Û ‹ªÁ≈
‘À Â∂ ¡√Ò∆¡Â ÍÃ◊‡ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À :
«ÏÈ∞ ÍÃ∆Â∆ Ì◊«Â È ‘ØÚ¬∆ «ÏÈ∞ √ÏÁÀ Ê≈«¬ È Í≈«¬®
√ÏÁ∂ ‘¿∞ÓÀ Ó≈∆¡À Ó≈«¬¡≈ ’≈ ÌzÓπ ‹≈«¬®
È≈Óπ ÍÁ≈Êπ Í≈¬∆¡À ◊πÓπ«÷ √‘«‹ √πÌ≈«¬®
(«√∆ ≈◊π Ó: 3, Í≥È≈ 67)
Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ Ì∆ Áº√Á∂ ‘È «’ ¡√ƒ ¡≈Í‰∂ √«Â◊πª ÂØ∫
Ï«Ò‘≈ ‹ªÁ∂ ‘ª, «‹È∑ª È∂ «¬‘ Ó≈«¬¡≈ »Í∆ ÂÓ≈Ù∂ Á∆ √≈˘ √Øfi∆
Á∂ «ÁºÂ∆, «‹√ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ´’Úƒ ¡º◊ «Ú⁄ √≈≈ √ø√≈ √Û-ÏÒ
«‘≈ ‘ÀÕ Ì◊Â∆ ’È Ú≈«Ò¡ª ˘ ◊π» ‹∆ È∂ Ó≈«¬¡≈ Á∂ √∂’ ÂØ∫ Ï⁄≈
«Ò¡≈ ‘À :
‘¿∞ Ï«Ò‘≈∆ √«Â◊π ¡ÍπÈ∂ «‹«È «¬‘π ⁄ÒÂ∞ «Á÷≈«¬¡≈®
◊»fi∆ Ì≈«‘ ‹ÒÀ √ø√≈≈ Ì◊Â È «Ï¡≈ÍÀ Ó≈«¬¡≈®
(ËÈ≈√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 673)
¡Â∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À «’ :
¬∂‘π ‹◊π ‹ÒÂ≈ Á∂«÷ ’À Ì«‹ Í¬∂ ‘« √‰≈¬∆ ≈Ó®
¡Á≈«√ ’∆ ◊π Í»∂ ¡≈◊À «÷ Ò∂Ú‘π Á∂‘π Ú‚≈¬∆ ≈Ó®
(Ú‚‘ø√ Ó: 3, Í≥È≈ 571)
ÈΩÚ∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ «¬√∂ Á∆ ‘∆ ÍÃØÛ∑Â≈ ’Á∂ ‘È «’ ‹∂ ÓÈ∞º÷ ÍÃÌ»
‹∆ Á∆ Ì◊Â∆ Á∂ √Â∂ ˘ ÎÛ ÒÚ∂ ¡Â∂ Ì◊Â∆ ’È Òº◊ ‹≈Ú∂,
ÍÃ’≈Ù √»Í ÍÓ∂Ù Á∂ ◊π‰ ◊≈Ú∂ Âª «¬√ ‹∆Ú Á≈ Ì‡’Á≈ ÓÈ
«‡’ √’Á≈ ‘ÀÕ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ÓÓÂ≈ Ú∆ «‘Á∂ «Ú⁄Ø∫ Á» ‘Ø ‹ªÁ∆
‘ÀÕ «‘Á∂ «Ú⁄ «ÏÏ∂’-ÏπºË∆ ÍÃÚ∂Ù ’ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ÒØÌ ¡Â∂ ÓØ‘ ‹Ø
Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄ Î√≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ Á»Â ‘È, ¿∞‘ È˜Á∆’ È‘ƒ ¡≈ √’Á∂Õ
‹ÈÓ-‹ÈÓ Á≈ ‹Ø √«‘√≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «‹√ ’≈È ÓÈ
ÓÒ∆È √∆ (√‘√À ‹∆¿∞ ÓÒ∆‰∞ ‘À), ¿∞‘ Ì∆ Á» ‘Ø «◊¡≈Õ ÓÈ «Ú⁄Ø∫
√≈∆ «ÂzÙÈ≈ Óπº’ ◊¬∆Õ «ÂzÙÈ≈ ’’∂ ‘∆ ¡ÙªÂ∆ √∆Õ ÂÁ «ÂzÙÈ≈
ıÂÓ ‘Ø ◊¬∆, ¡≈Â«Ó’ √πº÷, √Á∆Ú∆ √πº÷ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø «◊¡≈, Í «¬‘
157
È≈Ó-»Í∆ ËÈ ◊π» ‹∆ Á∆ «Ó‘ √Á’≈ ‘∆ «¬√ ‹∆Ú ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ≈
‘À :
Ó≈¬∆ ÓÀ ËÈ∞ Í≈«¬˙ ‘« È≈Óπ®
ÓÈ∞ Ó∂Ø Ë≈ÚÈ Â∂ ¤±«‡˙ ’« ÏÀ·Ø «Ï√≈Óπ®1®‘≈¿∞®
Ó≈«¬¡≈ ÓÓÂ≈ ÂÈ Â∂ Ì≈◊∆ ¿∞Í«‹˙ «ÈÓÒ «◊¡≈È∞®
ÒØÌ ÓØ‘ ¬∂ Í«√ È √≈’À ◊‘∆ Ì◊«Â Ì◊Ú≈È®1®
‹ÈÓ ‹ÈÓ ’≈ √ø√≈ ⁄»’≈ ÂÈ∞ È≈Óπ ‹Ï Í≈«¬¡≈®
«Âz√È≈ √’Ò «ÏÈ≈√∆ ÓÈ Â∂ «È‹ √π÷ Ó≈«‘ √Ó≈«¬¡≈®2®
‹≈ ’¿∞ ‘ØÂ Á«¬¡≈´ «’Í≈«È«Ë √Ø ◊Ø«ÏøÁ ◊πÈ ◊≈ÚÀ®
’‘π È≈È’ «¬‘ «Ï«Ë ’∆ √øÍÀ ’Ø¿± ◊πÓπ«÷ Í≈ÚÀ®3®
(Ï√øÂ Ó: 9, Í≥È≈ 1186)
√«Â◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆, ÓÈ Á∂ ¿∞Í ‹Ø Ó≈«¬¡≈ Á≈ ÌÓ
ÌπÒ∂÷≈ «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ¿∞√ ˘ Á» ’È Ò¬∆ ÁØ √≈ËÈ «¬√ ‹∆Ú
˘ Áº√Á∂ ‘È «’ ‘∂ ‹∆Ú! ‹∂ ¡≈ÂÓ≈ √≈¯ ’È∆ ‘À, ¡√Ò∆¡Â
˘ Í¤≈‰ ’∂ ¡≈Â«Ó’ ¡ÈßÁ Ó≈È‰≈ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘À∫ Âª «¬øfi ’óÓÈ
˘ ¿∞√ ÍÓ∂Ù Á≈ ÚÍ≈∆ (◊πÓ≈ÙÂ≈) Ï‰≈ ’∂ ¿∞‘ Ú≈«‘◊π» ‹∆
˘ ¡≈Í‰≈ Ó≈«Ò’ ‹≈‰ ’∂ ¡Á≈√ ’ ¡Â∂ ‹√ («√¯Â) »Í∆ È≈Ó
Á∆ ≈√ ˘ «¬’º·∆ ’Õ ‹∂ «’√∂ «’√Ó Á∆ ¡Û⁄‰, È≈Ó-√
«Ú‘≈fi‰ Ò¬∆ ÍÀ∫Á∆ ‘À ÂÁ Ú≈«‘◊π» ‹∆ ˘ ¡≈Í≈ √Ó«ÍÂ ’’∂
¡Á≈√ ’«¡≈ ’ «’™«’ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚∆ Â≈’Â ‘ÀÕ
«‹ºÊ∂ ‹∆Ú Á≈ ¡≈Í‰≈ ÏÒ ’∞fi È≈ √≈∂, ¿∞µÊ∂ ÍÃÌ» Í≈«¬‰ ‘Ø ’∂
’∆Â∆ ¡Á≈√ ø◊ «Ò¡≈™Á∆ ‘ÀÕ
È≈È’∞ Â∂≈ Ï≈‰∆¡≈ Â± √≈«‘Ïπ ÓÀ ≈«√®
ÓÈ Â∂ ËØ÷≈ Â≈ Ò‘À ‹≈ «√Î«Â ’∆ ¡Á≈«√®
(Ú‚‘ø√ Ó: 1, Í≥È≈ 557)
’¬∆ Ú≈∆ «¬‘ ‹∆Ú √Ê»Ò Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ Ï⁄‰ Ú≈√Â∂ ÙπÌ ’Ó
’Á∂-’Á∂ √»÷Ó Ó≈«¬¡≈ Á∆ ÒÍ∂‡ ”⁄ ¡≈ ‹ªÁ∂ ‘È «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈
’Ï∆ ‹∆ È∂ ¯πÓ≈È ’∆Â≈ ‘À «’ :
’Ï∆ Ó≈«¬¡≈ Â‹∆ Â «’¡≈ Ì«¬¡≈
‹¿∞ Ó≈È∞ Â«‹¡≈ È‘∆ ‹≈«¬®
Ó≈È ÓπÈ∆ Óπ«ÈÚ ◊Ò∂ Ó≈È∞ √ÌÀ ’¿∞ ÷≈«¬®156®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1372)
158
‹Í-ÂÍ Á≈ Ó≈‰, «ÈºÂÈ∂Ó Á≈ Ó≈‰, ÙπÌ ’Óª Á≈ Ó≈‰, È≈Ó-
«√ÓÈ Á≈ Ó≈‰, Á≈È-Í≥πÈ Á≈ Ó≈‰, Â∆Ê-Ô≈Â≈ Á≈ Ó≈‰,
Í¿∞Í’≈∆ ‘Ø‰ Á≈ Ó≈‰ ¡Â∂ ‘Ø Ï∂¡≥Â ÙπÌ ’Óª Á∂ Ó≈‰ ’È
È≈Ò ¡≈ÂÓ≈ ¿∞µÍ √»÷Ó ÓÀÒ Òº◊ ‹ªÁ∆ ‘À, «‹√ ÂØ∫ Âª ’Ø¬∆ Ì≈◊ª
Ú≈Ò≈ «ÚÒ≈ ‘∆ Ï⁄Á≈ ‘À :
‘Ó Ï‚ ’«Ï ’∞Ò∆È ‘Ó Í≥«‚Â ‘Ó ‹Ø◊∆ √ø«È¡≈√∆®
«◊¡≈È∆ ◊πÈ∆ √» ‘Ó Á≈Â∂ «¬‘ Ïπ«Ë ’Ï«‘ È≈ È≈√∆®
(≈Ó’Ò∆ «ÚÁ≈√ ‹∆, Í≥È≈ 974)
«¬√ √»÷Ó Ó≈‰ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ Í»∂ ◊π» Á∆ ÙÈ «Ú⁄ Í»È ÂΩ
Â∂ ¡≈¿∞‰ ¡Â∂ ÙÏÁ Á∆ ’Ó≈¬∆ È≈Ò ‘øπÁ≈ ‘À :
‹È È≈È’ ◊πÓπ«÷ ¿∞Ï∂ ◊π√ÏÁ∆ ‘¿∞ÓÀ ¤∞‡∆¡≈®1®
(√»‘∆ ¤øÂ Ó: 4, Í≥È≈ 776)
¡Á≈√ «’Ú∂∫ ’È∆ ‘À, ¡≈Í≈ Ì≈Ú «Â¡≈◊ ’∂, ÍÓ∂Ù Í≈«¬‰
‘Ø ’∂Õ ¡Á≈√ Á≈ Ì∆ Ó≈‰ È‘ƒ ’È≈Õ «¬√ Á Âª «ÈÓ≈«‰¡ª ˘
Ó≈‰, «ÈÂ≈«‰¡ª ˘ Â≈‰, «È˙«‡¡ª ˘ ˙‡ «ÓÒÁ∆ ‘À :
«ÏÈ«Â ’¿∞ ¡Á≈«√ √πÈ‘π ‹∂ ·≈’∞ Ì≈ÚÀ®
(√ÚÔ∂ Ó: 5, Í≥È≈ 1386)
¡Â∂ Á≈Â≈!
«’√ ‘∆ ’Ø¬∆ ’Ø«¬ Óπ≥flπ «ÈÓ≈‰∆ «¬’∞ Â±®
(Ú≈ √»‘∆ ’∆, √ÒØ’ Ó: 2, Í≥È≈ 791)
√πÈ‘π Ï∂ÈßÂ∆¡≈ √π¡≈Ó∆ Ó∂∂ ≈Ó®
’Ø‡ ¡ÍÃ≈Ë Ì∂ Ì∆ Â∂∂ ⁄∂∂ ≈Ó®
(«Ï‘≈◊Û≈ Ó: 5, ¤øÂ, Í≥È≈ 547)
¡Â∂
Â∞Ó Á≈Â∂ ·≈’∞ ÍÃ«ÂÍ≈Ò’ È≈«¬’ ÷√Ó ‘Ó≈∂®
«ÈÓ÷ «ÈÓ÷ Â∞Ó ‘∆ ÍÃ«ÂÍ≈Ò‘π ‘Ó Ï≈«’ Â∞Ó∂ Ë≈∂®1®
«‹‘Ú≈ ¬∂’ ’ÚÈ ◊πÈ ’‘∆¡À®
Ï∂√πÓ≈ Ï∂¡≥Â √π¡≈Ó∆ Â∂Ø ¡≥Â∞ È «’È‘∆ Ò‘∆¡À®1® ‘≈¿∞®
’Ø«‡ Í≈Ë ‘Ó≈∂ ÷≥‚‘π ¡«È’ «ÏË∆ √Ófi≈Ú‘π®
‘Ó ¡«◊¡≈È ¡ÒÍ Ó«Â ÊØ∆ Â∞Ó ¡≈ÍÈ «ÏÁπ ÷≈Ú‘π®2®
Â∞Ó∆ √«‰ Â∞Ó≈∆ ¡≈√≈ Â∞Ó ‘∆ √‹È √π‘∂Ò∂®
≈÷‘π ≈÷È‘≈ Á«¬¡≈Ò≈ È≈È’ ÿ ’∂ ◊ØÒ∂®3®12®
(ËÈ≈√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 673-674)
159
¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ◊πÈ‘◊≈ Ó≥È ’∂ „«‘ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ ‘À :
«‹¿∞ ‹≈È‘π «Â¿∞ ≈÷π ‘« ÍÃÌ Â∂«¡≈®
’∂Â∂ ◊È¿∞ ¡√ø÷ ¡Ú◊‰ Ó∂«¡≈®
¡√ø÷ ¡Ú◊‰ ÷Â∂ Î∂∂ «ÈÂÍÃ«Â √Á ÌπÒ∆¡À®
ÓØ‘ Ó◊È «Ï’≈Ò Ó≈«¬¡≈ Â¿∞ ÍÃ√≈Á∆ ÿ»Ò∆¡À®
¨’ ’Â «Ï’≈ «Ï÷Û∂ ÍÃÌ È∂‘» Â∂ È∂«¡≈®
«ÏÈÚø«Â È≈È’ Á«¬¡≈ Ë≈‘π ’≈«„ ÌÚ‹Ò Î∂«¡≈®1®
(‹ÀÂ√∆ Ó: 5, ÿ 2 ¤øÂ, Í≥È≈ 704)
¡Â∂
«‹¿∞ Ì≈ÚÀ «Â¿∞ ÓØ«‘ ÍÃ«ÂÍ≈Ò®
Í≈ÏÃ‘Ó ÍÓ∂√ √«Â◊π
‘Ó Ï≈«’ Â∞Ó© «ÍÂ≈ «’Í≈Ò®1® ‘≈¿∞®
ÓØ«‘ «È◊π‰ ◊π‰∞ È≈‘∆ ’Ø¬∆ Í‘π«⁄ È √≈’¿∞ Â∞Ó©∆ ÿ≈Ò®
Â∞Ó∆ ◊«Â «Ó«Â Â∞Ó‘∆ ‹≈È‘π ‹∆¿∞ «Í≥‚∞ √Ìπ Â∞ÓØ Ó≈Ò®1®
¡≥Â‹≈Ó∆ Íπ÷π √π¡≈Ó∆ ¡ÈÏØÒÂ ‘∆ ‹≈È‘π ‘≈Ò®
ÂÈ∞ ÓÈ∞ √∆Â´ ‘Ø«¬ ‘Ó≈Ø È≈È’ ÍÃÌ ‹∆¿∞ ÈÁ« «È‘≈Ò®2®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 828)
¡Â∂
Ó∂«Ò ÒÀ‘π Á«¬¡≈Ò „«‘ Í¬∂ Áπ¡≈«¡≈®
«÷ Ò∂Ú‘π Á∆È Á«¬¡≈Ò ÌzÓÂ Ï‘π ‘≈«¡≈®
Ì◊«Â Ú¤´ Â∂≈ «ÏÁπ ‘« Í«ÂÂ ¿∞Ë≈«¡≈®
Â∞fi «ÏÈ∞ È≈‘∆ ’Ø«¬ «ÏÈ¿∞ ÓØ«‘ √≈«¡≈®
’π ◊«‘ Ò∂‘π Á«¬¡≈Ò √≈◊ √ø√≈«¡≈®16®
(Í¿∞Û≤∆ ‹ÀÂ√∆, Í≥È≈ 709)
Ï√, ÍÃÌ» Á Âª «¬‘ ‘∆ ¡Á≈√ ’È∆ Ï‰Á∆ ‘À «’ ‘∂ ÍÃÌ»
‹∆!
Ò∂÷À ’Â«‘ È ¤±‡∆¡À «÷È∞ «÷È∞ Ì»ÒÈ‘≈®
Ï÷√È‘≈ Ï÷«√ ÒÀ È≈È’ Í≈« ¿∞Â≈®1®
(◊¿∞Û∆ Ï≈ÚÈ ¡÷∆ Ó: 5, Í≥È≈ 261)
¡Â∂ «‹Ú∂∫ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ ¡Á≈√ ’È Á≈
„ø◊ ¤ºÂ∆Úƒ Ú≈ «Ú⁄ Áº«√¡≈ ‘À :
‘¿∞ ¡Í≈Ë∆ ◊πÈ‘◊≈ ‘¿∞ Ï∂Óπ÷ Ó≥Á≈®
⁄Øπ Ô≈π ‹»¡≈« ‘¿∞ Í ÿ« ‹Ø‘øÁ≈®
160
«ÈßÁ’∞ Áπ√‡π ‘≈Ó÷Øπ ·◊ Á∂√ ·◊øÁ≈®
’≈Ó ’ØË ÓËπ ÒØÌπ ÓØ‘π ¡‘ø’≈ ’øÁ≈®
«Ï√…≈√ÿ≈Â∆ ¡«’Âÿ‰ ÓÀ ’Ø È ÷≥Á≈®
«√Ó« Óπ∆Á≈ „≈„∆¡≈ √«Â◊ππ Ï÷√øÁ≈®2®
(Ú≈ 36, Í¿∞Û∆ 21)
¿∞‘ Á Âª «¬‘ ‘∆ ’«‘‰≈ ‘À :
«’Í≈ ’‘π Á∆È ’∂ Á≈Â∂ Ó∂≈ ◊π‰∞ ¡Ú◊π‰π È Ï∆⁄≈‘π ’Ø¬∆®
Ó≈‡∆ ’≈ «’¡≈ ËØÍÀ √π¡≈Ó∆ Ó≈‰√ ’∆ ◊«Â ¬∂‘∆®1®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 882)
¡Â∂
Â∞Ó© √ÓÊ≈ ’≈È ’È® „≈’È „≈«’ ◊Ø«ÏÁ ◊π Ó∂∂ ÓØ«‘
¡Í≈Ë∆ √È ⁄È®1® ‘≈¿∞®
‹Ø ‹Ø ’∆ÈØ √π Â∞Ó∑ ‹≈«È˙
Í∂«÷˙ ·¿∞ È≈‘∆ ’¤∞ „∆· Óπ’È®
Ï‚ ÍÂ≈Íπ √π«È˙ ÍÃÌ Â∞Ó©Ø ’Ø«‡ ¡ÿ≈ Â∂Ø È≈Ó ‘È®1®
‘ÓØ √‘≈¿∞ √Á≈ √Á Ì»ÒÈ Â∞Ó∑Ø «ÏÁπ Í«ÂÂ ¿∞ËÈ®
’π‰≈ ÓÀ «’Í≈Ò «¥Í≈ «È«Ë
‹∆ÚÈ ÍÁ È≈È’ ‘«Á√È®2®2®118®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 828)
¡Â∂
’∞«⁄Ò ’·Ø ’Í‡ ’≈Ó∆®
«‹¿∞ ‹≈È«‘ «Â¿∞ Â≈« √π¡≈Ó∆®1® ‘≈¿∞®
Â± √ÓÊπ √«È ‹Ø◊π Â± ≈÷«‘ ¡ÍÈ∆ ’Ò Ë≈«®1®
‹≈Í Â≈Í È∂Ó √π«⁄ √ø‹Ó È≈‘∆ «¬È «ÏË∂ ¤∞‡’≈®
◊Â ÿØ ¡≥Ë Â∂ ’≈„‘π ÍÃÌ È≈È’ ÈÁ« «È‘≈«®2®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 5, Í≥È≈ 1301)
¡Â∂
ÓØ’¿∞ Â≈«Ò∂ ≈Ó≈ Â≈«Ò∂
ÓÀ ¡‹≈È∞ ‹È∞ Â«Ï∂ È ‹≈È¿∞ Ï≈Í Ï∆·∞Ò≈ Ï≈‘ Á∂®1®
(◊Ø∫‚ È≈ÓÁ∂Ú ‹∆, Í≥È≈ 873)
«¬«Â¡≈«Á’ Ì≈Úª È≈Ò ’∆Â∆ ¡Á≈√ È≈Ò ÓÈ ¿∞Í ÓÀÒ È‘ƒ
Òº◊Á∆Õ ÓÈ «Ú⁄ «ÈÓÂ≈ ÂÊ≈ Á≈√≈-Ì≈Ú ÍÃÚ∂Ù ’Á≈ ‘ÀÕ
ÂÁ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈ÚË≈È ’∆Â≈ √∆ «’ Â∞√ƒ
161
‘ ÍÃ’≈ Á∆ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ Ï⁄‰≈ ‘ÀÕ Ï⁄≈¿∞ «’Ú∂∫ ‘Ø«¬¡≈? √«Â◊π
‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄, ¡≈Í≈ Ì≈Ú ◊Ú≈ ’∂, ¡≈Í≈ √ÓÍ‰ ’, ¡Á≈√
’È È≈ÒÕ ‹ÁØ∫ √≈∂ ¡≈√∂ ¤º‚ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÍÃÌ» ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ¿∞√∂ Ú∂Ò∂ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘ºÊ Á∂ ’∂ Ó≈«¬¡≈ Á∂
ÍÃÌ≈Ú ÂØ∫ º«÷¡≈ ’∆Â∆Õ
‹ÁØ∫ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ ÂÒÚø‚∆ ÂØ∫ √πÒÂ≈ÈÍπ ˘ «ÚÁ≈
‘Ø‰ Ò◊∂ Âª ≈«¬ ÏπÒ≈ È∂ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ «ÏÈÀ ’∆Â∆, ‹∆ ‘˜» Á≈
Ó∂∂ Ò¬∆ ’∆ ‘π’Ó ‘ÀÕ
√«Â◊πª Óπ√’≈ ’∂ ¯πÓ≈«¬¡≈, ‘∂ ≈¬∂! ‹∂ Âø» Ó≥È∂ Âª Ó∂≈ «¬‘
‘π’Ó ‘À, ““‹ÁØ∫ Â∂≈ ¡≈Í‰≈ ÏÒ ’øÓ È≈ √≈ √’∂, ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂
’Â≈ Á∆ ÙÈ∆ ÍÀ ‹≈Úƒ Â∂ ¡Á≈√ ’ƒ”” ’Â≈ Ï‘πÛ∆ ’∂◊≈Õ
¡Á≈√ ’È ˘ ’Ø¬∆ Ï‘πÂ≈ √Óª È‘ƒ Ò◊Á≈, È≈ ‘∆ ¿∞√ ÍÃÌ»
˘ ∆fi≈‰ Ò¬∆ ’Ø¬∆ ı≈√ ÙÏÁª Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ÒØÛ Âª ’∂ÚÒ ¡≥Â-
¡≈ÂÓ∂ «ÈÓ≈‰∂, «ÈÂ≈‰∂, «È˙‡∂, «È¡≈√∂ Ï‰È Á∆ ‘ÀÕ «Î √«Â◊π»
‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
Â≈ ’¿∞ ËØ÷≈ ’‘≈ «Ï¡≈ÍÀ ‹≈ ’¿∞ ˙‡ Â∞‘≈∆® ‘≈¿∞®
(‡Ø‚∆ Ó: 5, Í≥È≈ 711)
¡Â∂
ÓÀ Â∞fi «ÏÈ∞ Ï∂Ò∆ ’Ø È‘∆ Â» ¡≥«Â √÷≈¬∆®
‹Ø Â∂∆ √‰≈◊Â∆ «ÂÈ ÒÀ«‘ ¤‚≈¬∆®
(Ú≈ √»‘∆ Í¿∞Û∆, Í≥È≈ 792)
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰≈ √≈≈ ‹∆ÚÈ ◊π»-Ú≈’ª ˘ √ÎÒ ’Á∂ ‘Ø¬∂
ÏÂ∆Â ’∆Â≈Õ ◊π» ¡≈√∂ ‘Ø ’∂ «Ú⁄È √Á’≈ √Ê»Ò ¡Â∂ √»÷Ó
Ó≈«¬¡≈ ¡≈Í ‹∆ Â∂ ¡√ È‘ƒ Í≈ √’∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘∂· «Ò÷∂
◊πÚ≈’ª ¡È∞√≈ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ «ÈÒ∂Í √≈≈ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’∆Â≈ :
‹À√∂ ‹Ò Ó«‘ ’Ó´ «È≈ÒÓπ Óπ◊≈¬∆ ÈÀ√≈‰∂®
√π«Â √Ï«Á ÌÚ √≈◊π Â∆¡À È≈È’ È≈Óπ Ú÷≈‰∂®
‘«‘ «¬’ªÂ ¬∂’Ø Ó«È Ú«√¡≈ ¡≈√≈ Ó≈«‘ «È≈√Ø®
¡◊Óπ ¡◊Ø⁄π Á∂«÷ «Á÷≈¬∂ È≈È’∞ Â≈’≈ Á≈√Ø®5®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 1, «√Ë ◊Ø√«‡, Í≥È≈ 938
ppp
162
Çê³â ìÅÔñ¶ ÇòÖ¶ ¦×ð ÛÕäÅ Áð¿í ÕðéÅ
Â’∆ÏÈ «¬º’∆ √≈Ò ¡≈Í‰∂ ‹ÈÓ È◊ «Í≥‚ Ëπº◊∂ «‘‰ ¿∞ÍøÂ
¡·≈¬∆ ’∞ √≈Ò Á≈ √Óª √◊ØË∂ AAI ⁄º’ «Ú⁄ ““‘ºÊ ’≈ ÚºÒ «⁄ºÂ
’Â≈ ÚºÒ”” Ò≈ ’∂ ¡ÈßÁ Ó≈‰È ¡Â∂ ÁØ √≈Ò Á≈ √Óª ’∂»¬∂
(ËΩÒÍπ) «ÏÂ≈¿∞‰ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ √Ê≈È Â∂ Íπº‹ ⁄π’∂ √Èó«‹√
˘ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ◊π«√º÷∆-ÍÃ⁄≈ Á≈ ’∂∫Á Ï‰≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫
√∂Ú≈ ÒÀ‰∆ √∆Õ «¬ºÊ∂ Ú∆ Í«‘Òª Úª◊ ‘∆ ‹Í-ÂÍ, È≈Ó-«√ÓÈ Á≈
’≈‹ ¡øÌ ‘Ø ⁄πº’≈ √∆Õ «ÂøÈ «ÁÈ ¡Ú◊Â »‘ª È≈Ò ‡’≈ ‘Ø‰
ÂØ∫ Ï≈¡Á ‘π‰ Ú≈Â≈Ú‰ ÙªÂ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘ Ø˜ ÂÛ’∂ ¿∞µ· ’∂
«¬ÙÈ≈È √ØË, «ÈºÂÈ∂Ó ’Á∂ ¿∞ÍøÂ ◊πÓ≥Âz Á≈ ¡«Ì¡≈√ ’’∂ Ó»Ò-
Ó≥Âz Á∆¡ª ÏºÂ∆ Ó≈Òª Á≈ È∂Ó Í»≈ ’Á∂1Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «¬√ ¡√Ê≈È
Â∂ «‡«’¡ª ’Ø¬∆ ¤∂ ’∞ Ó‘∆È∂ ‘Ø ◊¬∂ ‘Ø‰◊∂ «’ ¡≈√-Í≈√ Á∂ «Í≥‚ª
Á∆ √ø◊Â ˘ Ú∆ «¬√ ◊ºÒ Á∆ √»‘ Òº◊ ◊¬∆ «’ √Á∆¡ª ÂØ∫ ÚÀ≈È
Í¬∂ Ê∂‘ «‹Ê∂ ¡Ú◊Â »‘ª ¡Â∂ Ì»Âª ÍÃ∂Âª ÂØ∫ «√Ú≈ ’Ø¬∆ «‘ È‘ƒ
√’Á≈ √∆, ¿∞√ ¡√Ê≈È ¿∞Â∂ ’Ø¬∆ Ó‘≈ÂÓ≈ ¡≈ «‡«’¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ◊ºÒ
˘ ¡º÷ƒ Ú∂÷‰ Ò¬∆ ÒØ’ Á»Ø∫ ‘∆ Âº’Á∂, ’Ø¬∆ Ú∆ «¬√ ¡√Ê≈È Á∂
¿∞µÍ ¡≈¿∞‰ Á≈ ‘∆¡≈ È≈ ’Á≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò¬∆ ¤ºÍ∆

«Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ ÂØ∫ Ì≈¬∆ Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ ÍπºÂ √. √øπÁ «√øÿ ‹∆,
«‹È∑ª Á∆ ˜Ó∆È «¬√ ¡√Ê≈È Á∂ È≈Ò Ò◊Á∆ ‘À, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ì‹È-
«√ÓÈ ÂØ∫ ÍÃÌ≈ÚÂ ‘Ø ’∂ ÍÃ∂Ó∆ Ï‰ ◊¬∂Õ «‹Ê∂ ¡º‹ ’Ò∑ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï Á≈ «ÈÙ≈È √≈«‘Ï ‘À, «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ¿∞È∑ª ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ Ï≈Ï≈
1. Ì≈¬∆ ◊πÏ÷Ù «√øÿ ‹∆ ¡ÀÓ. ¬∂., Ï∆. ‡∆., Í∆. √∆. ¡À√., ‹Ø ¡º‹ ’Ò∑ ’ÀÈ∂‚≈
«Ú⁄ ‘È, ÁπÍ«‘ È±ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò¬∆ ¶◊ ÒÀ ’∂ ¡≈™Á∂ ¡Â∂ ’∞fi √Óª Ï≈Ï≈
‹∆ Í≈√ ÏÀ· ’∂ Ó»Ò Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ’È ¿∞ÍøÂ ÒΩ„∂ Í«‘ ÿ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂Õ
163
‹∆ Á∆ «‘≈«¬Ù Ò¬∆ Òº’Û Á∆¡ª ÓØÛ∑∆¡ª ◊º‚ ’∂ ’≈«È¡ª Á∆ ¤ºÍ∆
Ï‰≈ «ÁºÂ∆ «’™«’ ◊Ó∆ Á∂ «ÁÈª «Ú⁄ ¿∞√ ¿∞µ⁄∆ ◊π¯≈ «Ú⁄ ’≈¯∆
‘øπÓ√ ‘Ø ‹ªÁ≈ √∆ :
ÌÒ∆ √π‘≈Ú∆ ¤≈Í∆ ‹≈ Ó«‘ ◊πÈ ◊≈¬∂®
«’Â‘∆ ’≈«Ó È Ë¿∞Ò‘1 «‹Â∞ ‘« «Ï√≈¬∂®1® ‘≈¿∞®
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 745)
Á√ Ï≈ª Úº‚∆¡ª ÏØ‘Ûª Á∂ fiøπ‚ «Ú⁄ «‹ºÊ∂ ÊØÛ∑∆ «Ú‘Ò∆ Êª √∆,
¿∞Ê∂ ◊π¯≈ Á∆ Êª ¤ºÍ∆ Ï‰ ◊¬∆Õ «¬√ ¤ºÍ ˘ √¯Ò ’È Ò¬∆
Ú∆ Í«‘Òª Ú≈Ò≈ «ÈÔÓ ‹≈∆ «‘≈Õ «¬√ √Ó∂∫ Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÍÃ∂Ó∆
Ì≈¬∆ ◊πÏıÙ «√øÿ ‹∆ ’≈«Ò‹ «Ú⁄ ÍÃØ¯À√ Òº◊ ◊¬∂ √ÈÕ
‘π‰ Ï≈Ï≈ ‹∆ √Ú≈ Ó‘∆È∂ Ï≈¡Á ‹≈Í Á≈ ÌØ◊ Í≈’∂ «Í≥‚ Ëπº◊∂
Ó≈Â≈ ‹∆ Í≈√ ‹ªÁ∂ ¡Â∂ «¬’ ≈Â «Í≥‚ ·«‘ ’∂ Ú≈«Í√ ¡≈ ‹ªÁ∂Õ
Ú≈«Í√ ¡≈¿∞‰ Òº◊∂ «ÂøÈ-⁄≈ «’ÒØ Ìπº‹∆ ‘Ø¬∆ ’‰’ Á≈ ¡≈‡≈ «Í√≈
’∂ ¡Â∂ ’∞fi Ùº’ È≈Ò ÒÀ ¡≈™Á∂Õ «Í≥‚Ø∫ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ «Î ⁄≈Ò∑∆ «ÁÈ
Ò¬∆ ‹≈Í (Ó»Ò-Ó≥Âz ‹ª «’√∂ ‘Ø ÙÏÁ Á≈) ¡≈øÌ ’ «ÁøÁ∂Õ ‹ÁØ∫
Ìπº÷ «˜¡≈Á≈ Âø◊ ’Á∆ Âª ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ Ìπº«‹¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡≈‡≈ Â∂ Ùº’
«ÓÒ≈ ’∂ Í≈‰∆ «Ú⁄ ÿØÒ ’∂ ¤’ ÒÀ∫Á∂Õ ⁄ΩÚ∑∆ ÿ≥‡∂ «Ú⁄ Ï√ «¬ÂÈ≈
’∞ ‘∆ ¡≈‘≈ ’Á∂ ¡Â∂ √≈≈ «ÁÈ «¬√ ¡≈‘≈ «Ú⁄ «‘øÁ∂ :
Á«Ó Á«Ó √Á≈ √Ó∑≈ÒÁ≈ ÁøÓπ È «ÏÊ≈ ‹≈«¬®
‹ÈÓ ÓÈ ’≈ Ì¿∞ ◊«¬¡≈ ‹∆ÚÈ ÍÁÚ∆ Í≈«¬®
(Ó: 3, Í≥È≈ 556)
Âª «’ ’Ø¬∆ Ú∆ √Óª ˆ¯ÒÂ «Ú⁄ È≈ ¶ÿ∂Õ
«¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ¿∞√ √Ó∂∫ ‹Ø ‹≈«¬Á≈Á √∆ó¿∞‘ √∆, «¬’ Ó≥‹≈,
«¬’ ’º⁄∆ ⁄≈‡∆, «¬’ «ÍºÂÒ Á≈ ◊Ò≈√, «¬’ ÌÂ Á≈ ¤øÈ≈, «¬’
ÒØ‘∂ Á∆ Ï≈Ò‡∆, «¬’ ÁØ ¤Ø‡∂ «Óº‡∆ Á∂ ’º⁄∂ Ìª‚∂ ¡Â∂ «¬’ «Ï√Â≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ ‘∆ «˜øÁ◊∆ Á∆¡ª √≈∆¡ª ÒØÛª Í»∆¡ª ’Á∂
√ÈÕ
Í≈‰∆ Á∆ ÊπÛ∑
«¬È∑ª «ÁÈª «Ú⁄ ‘∆ Ï≈Ù È≈ ‘Ø‰ ’’∂ ‘∂·ª ‹Ø ¤Ø‡∆ ÷»‘∆ √∆,
¿∞√ Á≈ Í≈‰∆ √πº’ «◊¡≈Õ ‘π‰ ÂÛ’∂ «¬ÙÈ≈È ’È Ú≈√Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
1. Úº‚∂ Óº‘Ò
164
˘ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ «ÂøÈ ’∞ «’ºÒ∂ Á∆ «ÚºÊ Â∂ ‹Ø ÷»‘ √∆, ¿∞µÊ∂ ‹≈‰≈ ÍÀ∫Á≈Õ
«¬ÙÈ≈È √ØË ’∂ Ú≈Í√ ¡≈¿∞‰ Òº◊∂ ¡≈Í ‹∆ Í≈‰∆ Á∆ Ï≈Ò‡∆ Ì
’∂ ÒÀ ¡≈™Á∂ ¡Â∂ √≈≈ «ÁÈ ¿∞√∂ Í≈‰∆ ˘ ÚÂÁ∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈
’Á∂ √È «’ ‹ÁØ∫ Ú∆ ¡√ƒ ÂÛ’∂ ÁØ-„≈¬∆ Ú‹∂ «¬ÙÈ≈È ’È Ò¬∆
‹≈‰≈ Âª Ì≈Ú∂∫ Ï≈Ù ‘øπÁ∆ ‘ØÚ∂ ‹ª ‘È∂∆ Ú◊Á∆ ‘ØÚ∂ Í ◊π» ‹∆
Á∆ «Ó‘ √Á’≈ ¿∞µÈ≈ √Óª ¿∞‘ Ï≈Ù ‹ª ‘È∂∆ ˜» ‘º‡ ‹≈«¬¡≈
’Á∆ √∆Õ «¬‘ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¡≈Í‰∆ «Ó‘ √∆Õ ¿∞√ ÷»‘ Â’ Íπº‹‰
Ò¬∆ Ú∆ ÷∂Âª Á∂ ÏøÈ∂ ¿∞Í Á∆ ‹≈‰≈ Âª ‹Ø «’√∂ Á∆ ¯√Ò Á≈ È∞’√≈È
È≈ ‘ØÚ∂Õ
√: ’≈ÏÒ «√øÿ Á≈ «ÓÒ≈Í

«¬ÙÈ≈È ’ ’∂ «Î ““È≈Ó∂ √ø◊”” ‹πº‡ ‹≈‰≈Õ «¬È∑ª «ÁÈª «Ú⁄
‘∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ √ÍπºÂ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∆ √ø◊Â Á≈ √πÌ≈◊ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈Õ «Ú‘Ò∂ √Ó∂∫ ¡≈ ’∂ Í≥‹ ◊øÊ∆
Á∆ √ø«Ê¡≈ ÒÀ‰ ¿∞ÍÃøÂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· Ú∆
¡≈Í ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ «√º÷ «Ò¡≈Õ ‘ Ø˜ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆
√≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ¡≈Í √π‰≈™Á∂ √È ¡Â∂ «√ÓÈ ’’∂ ’∞ºfi
¡≈Â«Ó’ ¡Ú√Ê≈ Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ ’ Ò¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Áº√‰ ¡È∞√≈
«¬‘ ’Ïº‚∆ ÷∂‚‰ Á∂ ’≈¯∆ ÙΩ’∆È √È ¡Â∂ Ï‘πÂ≈ «Ë¡≈È ¿∞√∂ Í≈√∂
Ò≈¿∞‰ Ò◊ Í¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ «ÁÏ-«ÁzÙ‡≈ √ÈÕ ¿∞È∑ª È∂ ¡≈Í ‹∆ ˘
ÍÃ≈«¬Ó∆ √’±Ò «Ú⁄ ÍÛ∑≈¿∞‰ Ò¬∆ Ï∂«√’ Á∆ ‡∂«Èß◊ ’Ú≈ ’∂
Ó≈√‡ ÒÚ≈ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ ‘∆ «¬‘Èª Á≈ «Ú¡≈‘ Ú∆ ’
«ÁºÂ≈Õ Ó≈√‡ ‘πª È∂ ◊πÓ«Â Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò √øÍ’
º«÷¡≈ ¡Â∂ ‘π‰ Â’ «¬√ ¡√Ê≈È È≈Ò ÚË ÂØ∫ ÚË √øÍ’ º÷ ‘∂
‘ÈÕ
Ì≈: Ò≈Ì «√øÿ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ Á≈ «ÓÒ≈Í

Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬√ ¤ºÍ∆ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ¤∂ ’∞ Ó‘∆È∂ Ì‹È-«√ÓÈ
’∆Â≈, ÍÃÙ≈Á≈ È‘ƒ ¤«’¡≈Õ ’∂ÚÒ Ìπº‹∆ ‘Ø¬∆ ’‰’ Á∂ ¡≈‡∂ Â∂ Ùº’
Á≈ ¡≈‘≈ ‘∆ ’∆Â≈Õ «¬’ «ÁÈ «Í≥‚ Ï≈‘«Ò¡≈ Á∂ Ú≈√∆ √. Ò≈Ì
«√øÿ, ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ «√ÓÈ-Ì‹È ÂØ∫ ‹≈‰± ‘Ø ⁄π’∂ √È, Ï≈Ï≈ ‹∆
Í≈√ «¬√ Ê∂‘ Â∂ ¡≈¬∂Õ ÈÓ√’≈ ’È ¿∞ÍÃøÂ Íπº«¤¡≈ «’ Â∞√ƒ ‹Ø ‹≈Í
165
¡≈øÌ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, «¬√ Á≈ ÌØ◊ «’√ «ÁÈ Í≈¿∞‰≈ ‘À? Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ «‘√≈Ï Ò≈ ’∂ ¿∞√ ˘ Áº√ «ÁºÂ≈Õ √. Ò≈Ì «√øÿ ‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈
«’ ¿∞√ «ÁÈ ’Ø¬∆ ¶◊ ’È Á≈ Ú∆⁄≈ Ú∆ ‘À ‹ª È‘ƒÕ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ Èª‘ ’ «ÁºÂ∆Õ
«‹√ «ÁÈ ‹≈Í Á≈ ÌØ◊ «Í¡≈ Ì≈¬∆ Ò≈Ì «√øÿ ‘πƒ Ú∆
¡Á≈√ Á∂ Ú’Â Íπº‹ ◊¬∂ ¡Â∂ ÏÛ∆ «ÈÓÂ≈ È≈Ò Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
«’ ÓÀ∫ ¡≈Í ‹∆ Ú≈√Â∂ ÿ ÍÃÙ≈Á≈ «Â¡≈ ’Ú≈ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ª,
«’Í≈ ’’∂ Ó∂∂ È≈Ò ⁄ÒØ Â∂ ¶◊ √Ú∆’≈ ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
√≈¯ Èª‘ ’ «ÁºÂ∆Õ Í √. Ò≈Ì «√øÿ ‘πª Á∂ Ú≈-Ú≈ ’«‘‰
¡Â∂ Ï‘πÂ ‘∆ Ó‹Ï» ’È Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞È∑ª È≈Ò «Í≥‚ ˘ ⁄Ò
Í¬∂Õ ⁄ºÒ‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È≈Ò «¬‘ Ï⁄È ’ «Ò¡≈ «’ ¡º‹
Âª ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ È≈Ò ⁄ºÒ ’∂ ¶◊ ¤º’ ÒÀ∫Á≈ ‘ª, ÓπÛ ’∂ ÓÀ˘ Ó‹Ï»
È‘ƒ ’È≈Õ √«Â Ï⁄È ’«‘ ’∂ √. Ò≈Ì «√øÿ, Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÿ
ÒÀ ◊¬∂Õ ¡≈Í ‹∆ ¶◊ ¤’‰ ¿∞ÍÃøÂ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ «Í≥‚ Ëπº◊∂ Ó≈Â≈
‹∆ ˘ «ÓÒ‰ ¡Â∂ ¡≈Í‰∆ √Ú≈ Ó‘∆È∂ Á∆ ıπ≈’ (⁄≈ «’ÒØ Ìπº‹≈
¡≈‡≈ Â∂ Ùº’) ÒÀ‰ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ «Î
¡≈Í‰≈ «ÈÔÓ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ
√. Ò≈Ì «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ì‹È ÍÃÂ≈Í ¡Â∂ «Â¡≈◊ ÂØ∫ Ï‘πÂ
ÍÃÌ≈ÚÂ ‘Ø ⁄π’∂ √ÈÕ ’Ø¬∆ «¬’ ‘¯Â∂ Ï≈¡Á ¿∞‘, ⁄≈ ’∞ «√º÷
¡≈Í‰∂ È≈Ò ‘Ø ÒÀ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¤ºÍ∆ «Ú⁄ ¡≈ ‘≈˜ ‘Ø¬∂
Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡º‹ ¡√ƒ √ø◊Â »Í «Ú⁄ Â∞‘≈‚∂ Í≈√ Ï∂ÈÂ∆
’È ¡≈¬∂ ‘ª «’ ¡≈Í ‹∆ «¬’ Ú’Â Á≈ ÍÃÙ≈Á≈ √≈‚∂ ÿ ˜»
¤«’¡≈ ’ØÕ ‹∂ Â∞√ƒ ÿ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ È‘ƒ ¡≈¿∞‰≈ Âª ÓÀ∫ ¡≈Í
‹∆ Í≈√ «¬Ê∂ ÍÃÙ≈Á≈ Í‘øπ⁄≈ «Á¡≈ ’ª◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬‘ Ï⁄È
√π‰ ’∂ √Ø⁄ƒ ÍÀ ◊¬∂ «’ ‹∂’ «¬‘ ◊πÓπ÷ «¬’ºÒ≈ ‘øπÁ≈ «Î Âª
‹Ú≈Ï Á∂ ‘∆ Á∂‰≈ √∆ Í ‘π‰ «¬‘ √ø◊Â »Í «Ú⁄ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ ‹∂
ÓÀ∫ È≈ ‹≈Úª Âª √ø◊Â Á∆ ÂΩ‘∆È ‘ÀÕ Á»√∂, «¬√ È∂ ’øÓ ¤º‚ ’∂
«¬Ê∂ ÍÃÙ≈Á≈ «Ò¡≈ Á∂‰ Ò¬∆ Ú∆ ’«‘ «ÁºÂ≈ ‘À, ‹∂ «¬‘ «¬√ Â∑ª
’È Ò◊ Í¬∂ Âª ¡≈¿∞‰ ‹≈‰ È≈Ò «¬È∑ª Á∂ ÿØ◊∆ ’øÓ Á≈ Ú∆
‘‹ ‘ØÚ∂◊≈Õ È≈Ò∂ Ø˜∆ Á«‘øÁ Á≈Â∂ È∂ ‘∆ «¬È∑ª ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆
‘ÀÕ √Ø, ÊØÛ∑∆ Á∂ ⁄πÍ «‘‰ «Íº¤Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ √≈‚≈
«Ú⁄≈ ÒØ’ª Á∂ ÿƒ ‹≈ ’∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ Á≈ È‘ƒ √∆ Í Â∞√ƒ
‘π‰ √ø◊Â »Í «Ú⁄ ¡≈¬∂ ‘Ø, «‹√ ’≈È Èª‘ Ú∆ È‘ƒ ’∆Â∆ ‹≈
166
√’Á∆Õ √Ø ¡√ƒ √Ú∂∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ ¡≈ ‹≈«¬¡≈ ’ª◊∂Õ
Ï∂ÈÂ∆ ÍÃÚ≈È ‘Ø ‹≈‰ Â∂ Ì≈¬∆ Ò≈Ì «√øÿ ‹∆ Ï‘πÂ ÍÃ√øÈÂ≈
√«‘Â Ú≈Í√ «Í≥‚ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ √Ú∂∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ «Í≥‚ (Ï≈‘Ò∂)
Á∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «Ú÷∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘
ÈÓ√’≈ ’, ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ ’∂ √. Ò≈Ì «√øÿ ‘πª Á∂ ÿ ÍÃÙ≈Á≈
¤’‰ Ò¬∆ Íπº‹ ◊¬∂Õ ‘ Ø˜ «¬√ È∂Ó È≈Ò, È≈Ò∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂
ÁÙÈ ‘Ø ‹ªÁ∂, È≈Ò∂ √∆ ˘ ¡≈‘≈ «ÓÒ ‹ªÁ≈Õ ‹∂’ ÍÃÙ≈Á≈
«Â¡≈ ‘Ø‰ «Ú⁄ ’∞fi Á∂∆ ‘øπÁ∆ ˙È≈ «⁄ «’√∂ È≈ «’√∂ Ï≈‰∆ Á≈
Í≈· ¡≈Í ‹∆ ¿∞µ⁄∆ √π «Ú⁄ ’∆ ‹ªÁ∂Õ √«‘‹∂-√«‘‹∂ ◊π¡ª„∆ ÿª
«Ú⁄ Ú∆ «¬‘ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈ «’ ‹Ø √øÂ-Ó‘ªÍπÙ Ì»Âª-ÍÃ∂Âª Ú≈Ò∆
Ê∂‘ Â∂ «‘øÁ∂ ‘È, ¿∞‘ «Í≥‚, √. Ò≈Ì «√øÿ Á∂ ÿ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰
¡≈™Á∂ ‘Èó√Ø Ì≈◊ª Ú≈Ò∂ ‹∆Ú Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ¡≈¿∞‰
Òº◊ Í¬∂Õ ‹ÁØ∫ ⁄≈ Í≥‹ √∆ «¬’º·∂ ‘Ø ‹≈‰∂ ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ◊πÓ«Â
Á∆ ’Ø¬∆ È≈ ’Ø¬∆ √≈÷∆ √π‰≈ Á∂‰∆, ¶◊ ¤º’‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ÁÙÈ
’È ¡≈¬∂ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ Ï∆Ï∆¡ª ˘ ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ √ø«Ê¡≈
Á∂‰∆ Ú∆ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ∆Õ «¬√ ¿∞µÁÓ È≈Ò ’≈¯∆ ÍÃ∂Ó∆ ◊πÏ≈‰∆ Á∆
√ø«Ê¡≈ ÒÀ ’∂, √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¡÷≥‚ Í≈· ’È Ò◊ Í¬∂Õ
◊π»-«√«÷¡≈ ˘ √≈÷∆¡ª Á∂ »Í «Ú⁄ √πÈ≈¿∞‰ ’≈È ’≈¯∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª
È∂ ÷≥‚∂-Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂÍ≈È ’ ’∂ ◊π» È≈Ò ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ Á≈ È≈Â≈
‹ØÛ «Ò¡≈ Â∂ ◊πÓ«Â Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ◊¬∂Õ ¶◊ «Â¡≈ ‘Ø‰ ¿∞ÍÃøÂ
¡≈Í ‹∆ √∆ ˘ ¡≈‘≈ Á∂ ’∂ Ú≈Í√, ““Ó≈«◊ ⁄ÒÂ ‘∂ ‘«
◊≈¬∆¡À”” Á∆ ’≈ ’Á∂, «‹Ê∂ ¡≈Í‰∂ ¡√Ê≈È Á∆ Ú≈Í√∆ Á≈ √¯
Óπ’≈™Á∂ ¿∞Ê∂ È≈ÒØ-È≈Ò ¡≈Â«Ó’ Í≥Ë Ú∆ ÂÀ¡ ’∆ ‹ªÁ∂Õ
ppp
167
çÅÃ çÅ ìÅìÅ ÜÆ éÅñ ÇîñÅê
Ó∂∂ Ó≈Â≈ ‹∆ (Ó≈Â≈ ⁄È ’Ω) Áº√Á∂ ‘øπÁ∂ ‘È «’ «¬’ «ÁÈ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ÒΩ„∂ Í«‘ ¡⁄È⁄∂Â √≈‚∆ ‘Ú∂Ò∆ «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∂ ¡Â∂ ÓÀ˘
(¿∞√ Ú∂Ò∂ Ó∂∆ ¿∞Ó ’Ø¬∆ √ºÂ ’∞ √≈Ò Á∆ ‘ØÚ∂◊∆) Ó≥‹∂ ¿∞Í ÏÀ· ’∂
¡≈Í‰∆ ◊ØÁ∆ «Ú⁄ ÒÀ «Ò¡≈Õ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ ÌÓ ÍÀ «◊¡≈ «’ √øÂ
’¬∆ Ú≈∆ Ïº«⁄¡ª ˘ ’∞fi ’ «ÁøÁ∂ ‘È, «¬√ Ò¬∆ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘
ÎπÈ≈ Ï‰∆ ‹≈Ú∂ «’ «’Ú∂∫ È≈ «’Ú∂∫ «¬‘ √øÂ Ó∂∂ Ïº⁄∂ ˘ ¤º‚ Á∂‰
Í Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞µ·∂ Â∂ Ó≈¬∆ ‘Øª ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ Ì≈. ◊πÏıÙ
«√øÿ ÍÃØ¯À√ Á∂ ÿ ⁄Ò∂ ‘ª Â∂ ’≈’≈ ‹∆ ˘ Ú∆ È≈Ò «Ò‹≈ ‘∂ ‘ªÕ
√Ø ¤∂Â∆ ‘∆ Ú≈Í√ ¤º‚ ‹≈Úª◊∂Õ ’∞fi «⁄ ¿∞‚∆’‰ Ï≈¡Á Ó≈Â≈ ‹∆
ÓÀ˘ ÒÀ‰ Ò¬∆ √. ◊πÏıÙ «√øÿ ‘Øª Á∂ ÿ ÚºÒ Â∞ Í¬∂Õ ¿∞Ë √Â∂
«Ú⁄ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ˘ ¤º‚‰ ¡≈™Á∂ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ Í¬∂Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ Ó∂∆ Ïª‘ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ ÎÛ≈ «ÁºÂ∆ Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ““Ï∆Ï∆!
¡√ƒ ’≈¯∆ ‹ÈÓª Á∂ «¬’º·∂ Â∞∂ ¡≈ ‘∂ ‘ªÕ ¡À√ ‹ÈÓ «Ú⁄ ¡√ƒ
«¬√ ˘ ÒºÌ ‘∂ √∆ Â∂ «¬‘ √≈˘, ‘π‰ ◊π» «’Í≈ È≈Ò «ÓÒ≈Í ‘Ø
«◊¡≈ ‘ÀÕ ¡º‹ ÂØ∫ Ï≈¡Á È≈ ¡√ƒ «¬√ ˘ ¤º‚‰≈ ‘À Â∂ È≈ «¬‘ ‘∆
√≈˘ ¤º‚ √’∂◊≈Õ”” «¬ÂÈ∂ Ï⁄È ’’∂ Ó‘ªÍπ÷ ¡≈Í‰∂ «‡’≈‰∂ ⁄Ò∂
◊¬∂Õ
¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ÓÀ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡ÀÈ∂ ⁄ø◊∂ ¡Â∂ «Í¡≈∂ Òº◊‰∂ «’
¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÂØ∫ Ú∆ È∂Û∂ Ì≈√‰ Òº◊ Í¬∂Õ √≈∂ «ÁÈ «Ú⁄ ’Ø¬∆
Ú∆ ⁄ø◊∆ ⁄∆˜ «ÓÒ‰∆ Âª ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ «Ú⁄≈ ’∂ «’ «¬‘ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ Á∂Úª◊∂, √ªÌ ’∂ º÷ ÒÀ‰∆Õ ◊Ó∆ Á∂ «ÁÈª ˘ ‹Á ¡≥Ïª Á∂ ÎÒ
Ï≈ˆ «Ú⁄Ø∫ ⁄π◊ ’∂ «Ò¡≈¿∞‰∂ Âª «‹È∑ª ¡≥Ïª Á≈ ø◊ »Í ⁄ø◊≈ √Ø‘‰≈
‘Ø‰≈ ¿∞‘ «ÂøÈ ⁄≈ ¡≥Ï Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò¬∆ º÷ ÒÀ‰∂Õ ÓÀ∫ ¿∞√ Ú∂Ò∂ ÂÒÚø‚∆
Á∂ ÍÃ≈«¬Ó∆ √’±Ò Á∆ Á»√∆ ‹Ó≈Â «Ú⁄ ÍÛ∑Á≈ √ªÕ ‹ÁØ∫ √Ú∂∂ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ √. Ò≈Ì «√øÿ ‘πª Á∂ ÿ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ ¡≈¿∞‰≈, ¿∞È∑ª ˘
ÈÓ√’≈ ’ ’∂ ¡≥Ï ‹ª ‹Ø Ú∆ Ú√Â± ÷≈‰ Ú≈Ò∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò¬∆ º÷∆
‘Ø¬∆ ‘ØÚ∂, Á∂ ’∂ «Î √’±Ò ˘ ‹≈‰≈Õ ’¬∆ Ú≈∆ √’±Ò ‹≈‰ ˘ Á∂
168
Ú∆ ‘Ø ‹≈‰∆ Â∂ Ó≈√‡ª Á∆¡ª «fiÛ’ª Ú∆ ÷≈‰∆¡ª ÍÀ‰∆¡ª ¿∞Ë Ï≈Ï≈
‹∆ Á≈ ÔÂÈ ‘øπÁ≈ √∆ «’ Á≈√ Á∂ √’±Ò ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ «Í≥‚ Íπº‹
‹≈‰Õ
√’±Ò «Ú⁄ ¤∞º‡∆ ‘Ø‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÿ ‹≈‰ Á∆ Êª «√ºË∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
Í≈√, «‹√ ˘ ¿∞√ Ú∂Ò∂ Ê∂‘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ √∆ («‹Ê∂ ‘π‰ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï ÙÙØÌÂ ‘À) Íπº‹ ‹≈‰≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’∞fi È≈ ’∞fi ¤’‰ ˘ Á∂‰≈
¡Â∂ «Î «ÈºÂÈ∂Ó Á∆ √ø«Ê¡≈ Á∂‰∆Õ Ù≈Ó ˘ ’¬∆ Ú≈∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
ÓÀ˘ «Í≥‚ ¤º‚ ‹≈‰≈ ‹ª Ó≈Â≈ ‹∆ È∂ ‹≈ ’∂ ÒÀ ¡≈¿∞‰≈Õ
’∞fi √Ó∂∫ Ï≈¡Á √≈‚∂ Ó≈Â≈ ‹∆ È∂, Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
«’ ¡≈Í ‹∆ √≈‚∂ ¿∞µÍ Ú∆ Ïı«ÙÙ ’Ø, ‘¯Â∂ «Ú⁄Ø∫ ¡ºË∂ «ÁÈ √≈‚∂
◊Ã«‘ πº÷≈-√πº’≈ ÍÃÙ≈Á≈ ÍÃÚ≈È ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï∂ÈÂ∆ Ó≥È Ò¬∆
¡Â∂ «ÂøÈ «ÁÈ √. Ò≈Ì «√øÿ ‹∆, «ÂøÈ «ÁÈ √≈‚∂ ¡Â∂ «¬’ «ÁÈ
√. ÏøÂ≈ «√øÿ (1‘À‚-Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ Á∂ «ÍÂ≈) Á∂ ◊Ã«‘ ¶◊
1. ‘À‚-Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ √ÍπºÂ √. ÏøÂ≈ «√øÿ ‹∆ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ Áπ«È¡≈Ú∆

«ÙÂ∂ «Ú⁄Ø∫ Á≈√ Á∂ ⁄≈⁄≈ ‹∆ Ò◊Á∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Ï⁄ÍÈ ÂØ∫ ‘∆ Ë≈Ó’
π⁄∆¡ª Á∂ Ë≈È∆ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â È∂ «¬‘Èª Á∂ Ë≈«Ó’ √ø√’≈ª
˘ Ï‘πÂ ‹ÒÁ∆ ¿∞‹≈◊ ’∆Â≈Õ ¡≈Í ‹∆ «‹Ê∂ √Ï ◊π‰ √øÍ≥È √È, ¿∞Ê∂
¡≈ÂÓ’ ¿∞µ⁄Â≈ Á∂ Ú∆ ËÈ∆ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï∆.¬∂., Ï∆.‡∆. ’È ¿∞ÍÃøÂ
◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ ‘≈¬∆ √’±Ò «Ú⁄ ‡∆⁄ Ú‹Ø∫ ÈΩ’∆ ¡≈øÌ ’ Ò¬∆Õ ¡≈Í ‹∆
È∂ ÈΩ’∆ ’«Á¡ª ’«Á¡ª ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆
√ø«Ê¡≈ ÁØ Ú≈∆ Í»∆ ’∆Â∆Õ «¬√ √ø«Ê¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈Ò∂ «Ú⁄ ¡√ƒ «ÂøÈ
«Ú«Á¡≈Ê∆ √ªÕ √. Í»È «√øÿ ‹∆ (Ó≈√‡) Ì≈. «ÈÓÒ «√øÿ ÍπºÂ √.
◊πÏ⁄È «√øÿ «Í≥‚ Ì≈È≈ (‹Ø Ó∂≈ ‘Ó-‹Ó≈Â∆ √∆) ¡Â∂ Â∆√≈ Á≈√Õ ¡√ª
«ÂøÈª È∂ ’≈¯∆ √Óª «‹Ê∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ √ø«Ê¡≈
ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆ ¿∞Ê∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ «Ï¡≥Â ¡≈ÂÓ’ Â∂ √ø≈’ ◊π‰
◊Ã«‘‰ ’∆Â∂Õ ’∞fi √≈Ò ¡≈Í ‹∆ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ ÈΩ’∆ ’È ¿∞ÍÃøÂ ÍÏ«Ò’
‘≈¬∆ √’±Ò Èß◊Ò ‡≈¿±È«ÙÍ (ØÍÛ) ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ Èß◊Ò ‡≈¿±È«ÙÍ ÂØ∫ ¡≈Í
‹∆ È∂ ◊π» È≈È’ ÷≈Ò√≈ ‘≈¬∆ √’±Ò Â÷Â±Íπ≈ «Ú÷∂ ‘À‚-Ó≈√‡ Á∆ ÍÁÚ∆
Â∂ ’≈¯∆ √Óª ÏÂ∆Â ’∆Â≈Õ √∆ «Ú⁄ ¡Ω‘ ÍÀ‰ √Á’≈ ’¬∆ Ú≈∆ ¡≈Í
‹∆ Á≈ ¡ÍÃ∂ÙÈ ’È≈ «Í¡≈ Í ◊π» Ì≈‰∂ «Ú⁄ ¡≈≈Ó È≈ ¡≈«¬¡≈Õ ¡≈ı
«‹øÁ≈ ‘√ÍÂ≈Ò Í«‡¡≈Ò≈ «Ú⁄ Ó‘Ó-Íº‡∆ ’Ú≈¿∞‰ ◊¬∂ ‘√ÍÂ≈Ò ”⁄Ø∫
‘∆ E-I-HC ˘ Ò≈ÍÂ≈ ‘Ø ◊¬∂Õ ’∆ ’≈È? «’™? Â∂ «’ºÊ∂ ◊¬∂? ÷Ø‹ ÍÛÂ≈Ò
Á≈ Óπ‘Â≈‹ ‘ÀÕ
169
¤’‰≈Õ ¿∞√∂ Â∑ª ¡‹∂ Â’ Ú∆ √Ú∂ Á≈ ¶◊ «¬È∑ª ÿª «Ú⁄Ø∫
‘∆ ¡≈™Á≈ ‘ÀÕ
ÍÃ≈«¬Ó∆ √’±Ò ÂÒÚø‚∆ «Ú⁄Ø∫ ⁄ΩÊ∆ ‹Ó≈Â Í≈√ ’È ¿∞ÍÃøÂ
÷≈Ò√≈ ‘≈¬∆ √’±Ò ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ «Ú⁄ Á≈ıÒ≈ ÒÀ «Ò¡≈Õ ¿∞ÊØ∫ Ú∆
ÍÛ∑≈¬∆ ’ ’∂ «√ºË∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ‹≈‰≈ ¡Â∂ √ø«Ê¡≈ ÒÀ‰∆Õ Í≥‹
◊ÃøÊ∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ √ø«Ê¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ¡øÌ ’Ú≈ «ÁºÂ∆Õ Á√Úƒ Í≈√ ’È Â’ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆
Á∆ «ÂøÈ Ú≈∆ √ø«Ê¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ Í»∆ ’∆Â∆Õ «ÈºÂÈ∂Ó Âª
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ ÍÃ∂È≈ È≈Ò Í«‘Ò∂ ‘∆ ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈ √∆Õ «Î AIEH
¬∆. Á∆ «Ú√≈÷∆ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈¿∞‰ Á∆ «’Í≈ Ú∆ ’
«ÁºÂ∆Õ
Ù≈Ó ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ √ø«Ê¡≈ ÒÀ ’∂, ÿØ∫ ¶◊ ¤’ ’∂ Ú≈Í√
≈Â ◊πÁπ¡≈∂ ‘∆ ¡≈ ·«‘È≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’Í≈ ’’∂ ¡≈Í‰∂ ’ØÒ
«Ï·≈ ’∂ ’¬∆ Ú≈∆, Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ¡Â∂ ⁄≈⁄∆ ¤øÁ (◊π«ÏøÁ∂® Óπ’øÁ∂®
¿∞Á≈∂® ¡Í≈∂® ‘∆¡≥® ’∆¡≥® «ÈÃÈ≈Ó∂® ¡’≈Ó∂®) ‹≈Í √≈«‘Ï ¡Â∂
‘Ø ÙÏÁª Á∂ √Ú≈-√Ú≈ Òº÷ Í≈· ’Ú≈¬∂Õ ‹∂ ’¬∆ Ú≈∆ Á≈√ ˘
√∆’ ¡≈Ò√ ¡≈¿∞‰ ’≈È Ó≈Òª Í»∆¡ª È≈ ’ √’‰∆¡ª Âª
«‘øÁ∆¡ª Ó≈Ò≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í Í»∆¡ª ’ ’∂ Ó∂∂ Èª Á∆ ¡Á≈√
’ Á∂‰∆Õ «¬‘ ¿∞È∑ª Á∆ Ïı«ÙÙ √∆Õ
ÍÛ∑≈¬∆ ¿∞ÍøÂ «ÂøÈ ’∞ √≈Ò ÈΩ’∆ Ò¬∆ ÔÂÈ ’∆Â≈, Í
√¯ÒÂ≈ È≈ «ÓÒ∆Õ «Î √‡ÀÈØ Á∆ √’≈∆ ÈΩ’∆ «ÓÒ ◊¬∆Õ Í«‘Ò∆
«ÈÔ∞’Â∆ Â«‘√∆Ò ¿±È≈ (¡º‹ ’ºÒ∑ «‘Ó≈⁄Ò «Ú⁄) Á∆ ‘Ø¬∆ Í Ï≈Ï≈
‹∆ ⁄≈‘øπÁ∂ √È «’ ÓÀ∫ ¿∞È∑ª Á∂ È∂Û∂-Â∂Û∂ ‘∆ ‘ªÕ ¿∞È∑ª ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄
‚≈. ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ ‹Ø √’≈∆ ÈΩ’∆ «Ú⁄ √È, ¿∞‘ Ú∆ ÈΩ’∆ ÂØ∫
«Â¡≈◊ ÍºÂz Á∂ ’∂ ¡≈Í‰≈ ’øÓ ’È≈ ⁄≈‘øπÁ∂ √ÈÕ (‚≈. ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ
‹∆ ‹Ø Í«‘Ò∂ √øÂ Ï≈Ï≈ Â∂‹≈ «√øÿ1 ‹∆ Á∂ √ø◊∆ √È, Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò
«ÓÒ≈Í ‘Ø‰ Â∂ ¿∞È∑ª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ Ú∆ ’≈¯∆ Ò≈‘≈
ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈ ¡Â∂ Ï‘πÂ È∂Û∂ Á∂ √ø◊Â∆¡ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ Ï‰ ◊¬∂Õ) Ï≈Ï≈
‹∆ Á∆ √ø◊Â «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ ’≈È ‚≈. √≈«‘Ï Á≈ Ó∂∂ È≈Ò Ú∆ ’≈¯∆
1. √øÂ Ï≈Ï≈ Â∂‹≈ «√øÿ ‹∆ ‚ÏÒ ¡ÀÓ.¬∂. √øÂ Ï≈Ï≈ ¡Â «√øÿ ‹∆ Ó√Â±¡≈‰∂
Ú≈«Ò¡ª Á∂ ¿∞Âz≈¡«Ë’≈∆ √ÈÕ
170
«Í¡≈ √∆Õ ¿∞‘ Ú∆ ⁄≈‘øπÁ∂ √È «’ ¡√ƒ ÁØÚ∂∫ «¬’º·∂ ‘∆ √ø√≈«’
«Ú‘≈ ’∆¬∂Õ ¡ı∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò √≈∆ √Ò≈‘ ’’∂ Á√»‘∂ ‚≈’‡∆
Á≈ ’«Ò«È’ ÷ØÒ∑ «Ò¡≈ó«‹ºÊ∂ ¡√ƒ ÁØÚª È∂ Áπ«È¡≈Ú∆ Ø˜∆ Ú∆
’Ó≈¬∆ ¡Â∂ √ø◊Â »Í «Ú⁄ «¬’º·∂ ’øÓ ’’∂ ÍÓ≈Ê∆ Ò≈‘≈ Ú∆
÷º«‡¡≈Õ ¡√ª ÁØÚª È∂ √ØÒ∑ª √≈Ò «¬’º·∂ ’øÓ ’∆Â≈ ¡Â∂ «¬‘ √ØÒ∑ª
√≈Ò Á≈ √Óª «¬øÈ∂ ÍÃ∂Ó-«Í¡≈ È≈Ò Ï∆«Â¡≈ «’ ¿∞√ √Ó∂∫ Á∆ Ô≈Á
‘π‰ Ú∆ ÓÈ «Ú⁄ «Í¡≈ Ì «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ ¶◊ Í≈‰∆ «¬’º·≈, Áπº÷-
√πº÷ √ªfi≈ «¬º˜Â Ó≈‰ Á∂ Ì≈¬∆Ú≈Ò ¡Â∂ ‘ ¡Ω÷-√Ω÷ «¬’º·∂ «‘ ’∂
«ÏÂ≈¬∆Õ
Ì≈Ú∂∫ Ó∂≈ ÓÈ ◊Ã«‘√Â «Ú⁄ ÍÀ‰ ˘ ¿∞µ’≈ ‘∆ ≈˜∆ È‘ƒ √∆ Í
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ◊π» ‘π’Ó «Ú⁄ Á≈√ Á≈ «Ú¡≈‘ «Í≥‚ ÂÒÚø‚∆ ‹º‡ª
Â«‘√∆Ò Ìø»◊≈, «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ «Ú÷∂ Ï∆Ï∆ ◊π«Á¡≈Ò ’Ω ÍπºÂ∆
√. ÂÈ «√øÿ È≈Ò AIFF ¬∆. ˘ ’Ú≈ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ ¡ÈßÁ ’≈‹
Á∂ √Ó∂∫ ¡≈Í ‘≈˜ ‘Ø ’∂ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∆¡ª ¡√∆√ª Ï÷«ÙÙ ’∆Â∆¡ªÕ
«Ú¡≈‘ ¿∞ÍÃøÂ «‘≈«¬Ù Á√»‘∂ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ ‘¯Â∂ «Ú⁄ ÿº‡Ø ÿº‡
«ÂøÈ «ÁÈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ˜» ¡≈¿∞‰≈Õ ‹∂ «’√∂ ’≈È ÓÀ∫ È≈ ¡≈
√’‰≈ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í Á√»‘∂ Íπº‹ ’∂ «ÈÚ≈‹‰ Á∆ «¥Í≈ ’È∆Õ
BH ¡◊√Â AIFI ¬∆. ˘ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
’∆Â∆ Ï∂ÈÂ∆ √Á’≈ Á≈√ Á∂ ÿ Ìπfiø◊∆ È∂ ‹ÈÓ «Ò¡≈ó«‹√ Á≈ Èª
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ì»«Í≥Á «√øÿ º«÷¡≈ó«‹√ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «Í¡≈-Ì∆
◊ØÁ Á≈ ¡≈ÈßÁ Ó≈È‰ ¡Â∂ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∆¡ª ÍÃ∂Ó-¡√∆√ª ÍÃ≈ÍÂ
’È Á≈ Ï∂¡≥Â √πÌ≈◊ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈Õ
’¬∆ «¬’ Ó‹Ï»∆¡ª ’’∂ Á≈√ ˘ ‚≈. ‘πª Í≈√Ø∫ ’øÓ-’≈‹ ÂØ∫
¤∞º‡∆ ’È∆ Í¬∆ ¡Â∂ «Í≥‚ ¡≈ ’∂ ‡À’‡ ÒÀ ’∂ ÷∂Â∆ Á≈ ’øÓ ¡øÌ
’ «ÁºÂ≈Õ ¿∞ÍÃøÂ ‘π‰ √«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ ‹Ø √∂Ú≈ «˜øÓ∂ Òº◊∆ ‘Àó◊π»
‡∂’ ¡≈√∂ ¿∞√ ˘ «ÈÌ≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ ‹≈∆ ‘ÀÕ
ppp
171
òÆðÅé æ¶Ô çÅ éÅª
Õ°àÆÁÅ ðÅîê¹ð Ö¶óÅ ð¼ÇÖÁÅ
«¬√ Ú∆≈È Ê∂‘ ˘ ‘π‰ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ““’∞‡∆¡≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈”” Á≈
È≈™ Á∂ «ÁºÂ≈Õ «‹√ ¡√Ê≈È Â∂ ¤ºÍ∆ √∆, ¿∞√ Á∂ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈«Ò™
Ìø◊ ¡Â∂ fi≈Û∆¡ª Ú„≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÚÂ‰ Ú≈√Â∂ Êª ÍºË≈ Â∂
√≈¯ ’Ú≈ «Ò¡≈ Í «Î Ú∆ ÏØ‘Û Á∂ ÁıÂª Á≈ ¤Ω≈ Ï‘πÂ
«˜¡≈Á≈ √∆Õ «ÍºÍÒ ¡Â∂ ÏØ‘Û Á∂ ÍºÂ∂ «‚º◊-«‚º◊ ’∂ ‘∂·ª √Ò∑≈Ï≈
«‘‰ ’≈È Ï∂¡≥Â ˜«‘∆Ò∂ ‹∆Ú «‘øÁ∂ √ÈÕ ¡≈¬∂ ◊¬∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∂
Ï«‘‰ Ú≈√Â∂ «ÁºÏ Á∂ Ó»Û∑∂ ¡Â∂ √¯ª √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «Óº‡∆ Á∆¡ª
ÁØ ’∞º‹∆¡ª ¡Â∂ ÁØ ¤Ø‡∂-¤Ø‡∂ «⁄Ó‡∂ º÷∂ ‘Ø¬∂ √È «’™«’ ‹ÁØ∫ Ú∆ ’Ø¬∆
√¯, Ó»Û∑≈ ‹ª ÏØ∆ ⁄π’‰∆ Âª ‘∂·Ø∫ ˜«‘∆Ò∂ ·ß»‘∂∫ ¡≈Ó «È’ÒÁ∂ √Èó
«‹È∑ª ˘ «⁄Ó‡∂ È≈Ò ÎÛ ’∂ ’∞º‹∆ «Ú⁄ Í≈ Á∂‰≈ ¡Â∂ ¿∞Í ⁄ºÍ‰∆
(„º’‰) Á∂ Á∂‰∆Õ Ù≈Ó ˘ «‹øÈ∂ Ú∆ ·ß»‘∂∫ ‹ª «Ïº¤± ¿∞√ ’∞º‹∆ «Ú⁄ ‘Ø‰∂,
¿∞È∑ª ˘ ⁄Ø¡1 È∂Û∂ ¤º‚ ¡≈¿∞‰≈Õ ¤Ø‡∂ ¤Ø‡∂ √ºÍ Ú∆ «ÁÈ «Ú⁄ ÁØ-«ÂøÈ
˜» «È’Ò ¡≈™Á∂ √È ¿∞È∑ª ˘ Ú∆ ÏØ∆ È≈Ò ÎÛ ’∂ Ï≈‘ ¤º‚
¡≈¿∞‰≈Õ ‹∂ ’Ø¬∆ Úº‚≈ √ºÍ «È’Ò∂ Âª Ïª√ Á∆ ¶Ï∆ Ò≈·∆ È≈Ò ¿∞√
˘ ¤Ù’∂ ’∂ (‚≈ ’∂) Ï≈‘ ’º„ Á∂‰≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘
ı≈√ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ √∆ «’ «¬È∑ª ˘ Ó≈È≈ È‘ƒÕ ’¬∆ Ú≈∆ «’√∂
È∂ ÍÃÙÈ ’È≈ «’ Â∞√ƒ «¬È∑ª ˜«‘∆Ò∂ ‹≈ÈÚª ˘ Ó≈Á∂ «’™ È‘ƒ?
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞µÂ «ÁøÁ∂ «’ ‹Á «¬‘ √≈˘ ’∞fi È‘ƒ ’«‘øÁ∂ Âª ¡√ƒ «ÏÈª
’≈È «¬È∑ª ˘ «’™ Ó≈∆¬∂? ¡Â∂ ‹∂ ¡√ƒ Ó≈È Ú∆ Òº◊ Í¬∆¬∂ Âª
’∆ «¬‘ ıÂÓ ‘Ø ‹≈‰◊∂?
¯È∆¡ √ºÍ ˘ Ó≈È Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ È≈˜◊∆

«¬‘ «√Ò«√Ò≈ «¬√∂ Â∑ª ⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ «¬√ ÂØ∫ ’≈¯∆ √Óª
Ï≈¡Á Á∆ «¬’ ÿ‡È≈ ‹Ø Á≈√ È∂ ¡≈Í‰∆ ¡º÷ƒ Ú∂÷∆, ¿∞‘ «¬√
1. ‹Ø ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ «ÂøÈ ’∞ «’ºÒ∂ Á∆ Á»∆ Â∂ Ú◊Á≈ ‘ÀÕ
172
ÍÃ’≈ ‘À «’ È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó ⁄Ò «‘≈ √∆ó’≈¯∆
Ï≈«Ù ‘Ø¬∆Õ ÈßÏÁ≈ ⁄øÈ‰ «√øÿ, ‚≈. ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ, √. ’Â≈
«√øÿ «Í≥‚ √»ÒÍπ ¡Â∂ «¬’ ÁØ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ ÒΩ„∂ Í«‘ Ï≈‘ √À
’È Ò¬∆ ◊¬∂Õ ◊πÁπ¡≈∂ ÂØ∫ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ ‚ø‚≈ ÊØ‘ª Á∆ Ú≈Û √∆
(Í«‘Ò∂ √≈∂ ◊πÁπ¡≈∂ Á∂ ⁄Ω«◊Á∂ ÊØ‘ª Á∆ Ú≈Û Á∆ ⁄≈ Á∆Ú≈∆
‘øπÁ∆ √∆) ¿∞√ Ú≈Û «Ú⁄Ø∫ «¬’ Ï‘πÂ Úº‚≈ ¯È∆¡ √ºÍ «È’«Ò¡≈Õ
«¬È∑ª ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ Á∂«÷¡≈ «’ ÏÛ≈ ıÂÈ≈’ √ºÍ ‘ÀÕ ÁØ «√øÿª È∂
‚ø‚∂ «Ò¡≈ ’∂ ¿∞√ √ºÍ ˘ Ó≈ «ÁºÂ≈Õ ÈßÏÁ≈ ⁄øÈ‰ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂
‘Ø ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Á√‰ ¡≈ ◊¬∂ «’ «¬’ Ï‘πÂ Úº‚≈ ¯È∆¡
√ºÍ Ú≈Û «Ú⁄Ø∫ «È’«Ò¡≈ √∆ó«¬øÈ∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ ‘∆ (Ï≈’∆ ◊ºÒ
Í»∆ ‘Ø‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂) Ï≈Ï≈ ‹∆ Íπº¤‰ Òº◊∂ «’ «’Â∂ Ó≈ Âª È‘ƒ
«ÁºÂ≈? ÈßÏÁ≈ ‘πª «’‘≈ «’ √ºÍ Ï‘πÂ ˜«‘∆Ò≈ √∆, «‹√ ’’∂
¿∞√ ˘ Ó≈ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï‘πÂ ◊πº√∂ ‘Ø¬∂ ¡Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂
«’ Â∞√ƒ ¿∞√ ˘ «’™ Ó≈«¡≈? ’∆ «¬√ Â∑ª Ó≈-Ó≈ Â∞√ƒ √ºÍ
Óπ’≈ «Á˙◊∂? ’∆ ¿∞‘ Â∞‘≈‚∂ Ó◊ Ì«‹¡≈ √∆? «¬«Â¡≈«Á Ï⁄È
’«‘ ’∂ È≈˜◊∆ ÍÃ◊‡ ’∆Â∆Õ
ÍÙ⁄≈Â≈Í Â∂ Óπ¡≈¯∆
Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ «÷Ó≈ Ó≥◊ ’∂ ÈßÏÁ≈ ‘πƒ Á»√∂ «√øÿª È≈Ò
Ï≈‘ √À ’È ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¡◊ª‘ ÊØÛ∑∆ Á» ‘∆ ◊¬∂ √È «’ «¬’
‘Ø ¿∞‘Ø «‹‘≈ √ºÍ È˜ƒ «Í¡≈Õ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Á»√∂
√ºÍ Á∂ «Á√‰ Á≈ ‘≈Ò Áº«√¡≈Õ ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ì≈¬∆
Ó≈-Ó≈ ’∂ Ú∂÷ ÒÚØ, Â∞√ƒ ¿∞√ ˘ Ó≈È ÂØ∫ Í«‘ÒØ∫ √≈˘ Íπº¤ Âª
ÒÀ∫Á∂Õ «¬øÈ∂ «⁄ ˘ ’∞fi ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ Áº«√¡≈ «’ ’≈¯∆ Úº‚≈ √ºÍ
¡√ƒ Ú∆ Ú∂÷ ’∂ ¡≈¬∂ ‘ªÕ ¡ı∆ ’∞fi ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ «¬’º·∂ ‘Ø ’∂ ¡≈Í
‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡È‹≈‰-Íπ‰∂ «Ú⁄ √≈ÊØ∫ ˆÒÂ∆ ‘Ø ◊¬∆
‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «÷Ó≈ ÏıÙØ, ¡◊ª‘ ÂØ∫ «ı¡≈Ò º÷ª◊∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂
«’‘≈ «’ Â∞√ƒ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ’‘Ø «’ ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á Á∆ Á∂◊ «Â¡≈
’∂ ¡Â∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ‘˜» ÒÀ ¡≈¿∞Õ Á∂◊
ÒÀ ¡ªÁ∆ ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂
¡º◊∂ ÷ÒØ ’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’ √«Â◊π» ‹∆! ¡√ƒ ÌπºÒ‰‘≈ ‹∆Ú
‘ª, «√øÿª Í≈√Ø∫ ˆÒÂ∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘À, ¿∞√Á∆ «ıÓ≈ ÏıÙØ ¡Â∂ ¡◊ª‘
173
Ò¬∆ √πÓºÂ ÏıÙØÕ ¡Á≈√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÍÃÙ≈Á ÚÂ≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ
Ò◊≈Â≈ ¤∂ «ÁÈ √Ó≈◊Ó ⁄ÒÁ≈ «‘≈, «’√∂ ÍÃ’≈ Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆
˜«‘∆Ò≈ ‹∆Ú «’√∂ ˘ Ú∆ «Á÷≈¬∆ È‘ƒ «ÁºÂ≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ÓÈ Ï‘πÂ ‘∆ ’ØÓÒ Â∂ Á«¬¡≈Ú≈È √∆Õ ¿∞‘ ¡’≈‰
‘∆ «’√∂ ‹∆Ú ˘ Â≈ Ú∆ Âø◊ ’È Á∂ ‘º’ «Ú⁄ È‘ƒ √ÈÕ ¡≈Í
‹∆ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ ‹∂ ¿∞√ Ó≈Ò’ ˘ Í¤≈È‰≈ ‘À Âª :
‹≈«Â Ó«‘ ‹Ø«Â ‹Ø«Â Ó«‘ ‹≈Â≈ ¡’Ò ’Ò≈ ÌÍ»« «‘¡≈®
(¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 469)
¡Â∂
√Ì Ó«‘ ‹Ø«Â ‹Ø«Â ‘À √Ø«¬® (ËÈ≈√∆ Ó: 1, Í≥È≈ 13)
Á∂ Ë≈È∆ Ï‰È≈ ÍÚ∂◊≈Õ «’™«’ ◊πÁ∂Ú ÈΩÚ∂∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
¯πÓ≈È ‘À «’ :
ÿ‡ ÿ‡ ÓÀ ‘« ‹» Ï√À √øÂÈ ’«‘˙ Íπ’≈«®
(√ÒØ’ Ó: 9, Í≥È≈ 1427)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
ÿ«‡ ÿ«‡ Ï√øÂ Ú≈√πÁ∂Ú‘ Í≈ÏÃ‘Ó ÍÓ∂√π‘®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1356)
¡Â∂
ÿ«‡ ÿ«‡ ¡≥Â« «Ú¡≈ √Ø«¬®
«Â√π «ÏÈ∞ Ï∆‹Ø1 È≈‘∆ ’Ø«¬®
(ÍÃÌ≈Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1348)
¡Â∂ «‹√ È∂ :
ÿ‡ ÿ‡ ¡≥Â« Í≈ÏÃ‘Óπ ÈÓ√’≈«¡≈®
«¬’√π «Ú‰∞ ‘Øπ Á»‹≈ È≈‘∆ Ï≈Ï≈ È≈È’ «¬‘ Ó«Â √≈∆ ‹∆¿∞®4®
(Ó≈fi Ó: 5, Í≥È≈ 108)
«¬√ ’’∂ :
√Ì∂ √≈fi∆Ú≈Ò √Á≈«¬«È Âø» «’√À È «Á√«‘ Ï≈‘≈ ‹∆¿∞®3®
(≈◊ Ó≈fi: 5, Í≥È≈ 97)
«¬√ ÍÃ’≈ ‘Ø Ï∂¡≥Â Ê≈Úª Â∂ √«Â◊πª È∂ √≈«¡ª «Ú⁄ ¿∞√
«¬’ ’Â∂ Á∆ ‹ØÂ ˘ Á∂÷‰ Á≈ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘ÀÕ «‹√ ˘ ÍÃÌ» ‹∆ Á∆
‹ØÂ √≈«¡ª «Ú⁄ «Áº√ ÍÀ∫Á∆ ‘À «Î ¿∞‘ «’√∂ ˘ Áπº÷ Í‘øπ⁄≈¿∞‰≈ Âª
«¬’ Í≈√∂ «‘≈, Ó≥Á≈ ÏØÒ‰ ÂØ∫ Ú∆ √ø’Ø⁄ ’Á≈ ‘ÀÕ
A. ‘Ø
174
Î∆Á≈ ÷≈Ò’∞ ÷Ò’ Ó«‘ ÷Ò’ Ú√À Ï Ó≈«‘®
Ó≥Á≈ «’√ ÈØ ¡≈÷∆¡À ‹ª «Â√π «ÏÈ∞ ’Ø¬∆ È≈«‘®75®
(Í≥È≈ 1381)
ÂÊ≈
«¬’π «Î’≈ È ◊≈Ò≈«¬ √ÌÈ≈ ÓÀ √⁄≈ Ë‰∆®
«‘¡≈¿∞ È ’À‘∆ ·≈«¬ Ó≈‰’ √Ì ¡ÓØÒÚ∂®129®
√ÌÈ≈ Ó«È Ó≈«‰’ ·≈‘‰∞ Ó»«Ò Ó⁄ª◊Ú≈®
‹∂ Â¿∞ «Í∆¡≈ Á∆ «√’ «‘¡≈¿∞ È≈ ·≈‘∂ ’‘∆Á≈®130®
(√ÒØ’ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1384)
«Î Âª :
Â∂∂ ‹∆¡ ‹∆¡≈ ’≈ ÂØ«‘® («√∆ ≈◊ Ó: 1, Í≥È≈ 25)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‰ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘ «È≈ ÍÛ∑ ÒÀ‰ ‹ª ÎØ’≈ «◊¡≈È ÿØ‡
ÒÀ‰ È≈Ò È‘ƒ √◊Ø∫ È≈Ó-«√ÓÈ Â∂ ÏøÁ◊∆ È≈Ò ‘∆ √øÌÚ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ÍÀÁÒ √¯ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª √Â∂ «Ú⁄ ’∆Û∆¡ª-
’≈«„¡ª ¿∞Í Ú∆ ÍÀ È‘ƒ º÷Á∂ √ÈÕ ¡≈Í ÍÀ º÷‰≈ Âª «¬’ Í≈√∂
«‘≈ √◊Ø∫ «Í¤Ø∫ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ ˘ √π⁄∂Â ’ Á∂‰≈ «’ ÍÀ √≈ÚË≈ÈÂ≈
È≈Ò º÷ƒÕ
ppp
175
1
íÅÂÆ îÇÔ¿çð ÇÃ¿Ø ÜÆ ù
Ôð ð¯÷ Ã¼ê ÇîñäÅ
«¬È∑ª «ÁÈª Á∆ ‘∆ ‘º‚-Ï∆Â∆ ÿ‡È≈ Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ ‹Ø «’
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ‹∆Í Á∂ ‚≈¬∆Ú √È, È∂ Áº√∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ «’√∂ ’øÓ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ Ï≈‘ ◊¬∂ ‘Ø¬∂ √È «’ ◊π¯≈ «Ú⁄ «¬’ Ï‘πÂ
Ì≈∆ ¯È∆¡ √ºÍ ¡≈ Ú«Û¡≈Õ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂ √∂Ú≈Á≈ ¡Â∂
ÁØ-⁄≈ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ ¿∞√ √ºÍ ˘ Ó≈È Á≈ ÔÂÈ ’ ‘∂ √ÈÕ ◊π¯≈ «Ú⁄
‘È∂≈ √∆Õ √ºÍ ’≈¯∆ Úº‚≈ Â∂ ıÂÈ≈’ ‘Ø‰ ’≈È ◊π¯≈ ¡≥Á ÚÛÈ
Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆ ‘∆¡≈ È‘ƒ √∆ ’Á≈Õ √≈«¡ª È∂ √Ò≈‘ Ï‰≈¬∆ «’ ◊À√
‹◊≈ ’∂ ÒØ¡ Á≈ ÍÃÏøË ’∆Â≈ ‹≈Ú∂Õ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ◊À√ ‹◊≈ ’∂ ÒÀ
¡≈«¬¡≈Õ ÁØ-«ÂøÈ √∂Ú≈Á≈ª È∂ «Ï‹Ò∆ Á∆¡ª Â≈ª ÓØ‘«™ Èß◊∆¡ª
1. ¡≈Í Á≈ È◊ ´‘≈Ò∆ «˜Ò∑≈ ¿±È≈ «ÍÂ≈ Á≈ È≈˙ Ø‚≈ ≈Ó √∆Õ Ó«‘øÁ
«√øÿ ¤Ø‡∆ ¡≈Ô± «Ú⁄ ‘∆ «Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª ·≈‰≈ ‘«¡≈‰≈ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ
«Ú÷∂ √. ◊πÈ≈Ó «√øÿ ‹∆ ÍπºÂ √. Á√Ω∫Á≈ «√øÿ ‹∆ Í≈√ ¡≈ «◊¡≈Õ «‹‘Èª
È∂ ¡≈Í‰∂ Ïº«⁄¡ª Á∆ Â∑ª Ó«‘øÁ «√øÿ Á∆ ÍÚ«Ù ’∆Â∆ Â∂ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈
‘≈¬∆ √’±Ò Â∂ ’≈Ò‹ «Ú⁄ Ï∆.¬∂. Â’ «Úº«Á¡≈ Áπ¡≈¬∆Õ Ó«‘øÁ «√øÿ È∂
Ú∆ √. ◊πÈ≈Ó «√øÿ ‹∆ Â∂ ¿∞‘Èª Á∆ ËÓ ÍÂÈ∆ Ï∆. ÍÓ‹∆Â ’Ω Ó≈¤∆¡ª
˘ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ‹≈‰ ’∂ Í»∆ √∂Ú≈ ’∆Â∆ Â∂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆
˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â ’È ’’∂ ◊π«√º÷∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆Õ
«Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á∆ √ø«Ê¡≈ Ò¬∆ ¡Â∂ È≈Ò-È≈Ò ‘∆ E √≈Ò ‹∆Í ⁄Ò≈‰ Á∆
√∂Ú≈ ’Á∂ ‘∂Õ «Ú¡≈‘ ‘Ø‰ ¿∞ÍÃøÂ ¡º‹ ’ºÒ∑ ¡≈Í ‹∆ √∆È∆¡ √À’ø‚∆ √’±Ò
◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ «Ú÷∂ ’Ò’ Á∆ ¡√≈Ó∆ Â∂ ’øÓ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ È≈ÒØ-È≈Ò
◊π» ÿ Á∆ Í»∆ Í»∆ √∂Ú≈ ’Á∂ ‘Ø¬∂, ““¡≈«Í ‹ÍÀ ¡Ú‘ È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ””
Á∆ ’≈ ’’∂ ¡≈Í‰≈ ‹∆ÚÈ √¯Ò≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¡≈Í Á∆ √ø◊Â È≈Ò
Ï‘πÂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ◊πÓ«Â Á∆ Ò≈◊ Òº◊∆, Â∂ Ï‘πÂ √≈∂ ÍÃ≈‰∆¡ª È∂ ¡≥«ÓÃÂ
Í≈È ’ ’∂ ““◊π«√÷ Ó∆Â ⁄Ò‘π ◊π ⁄≈Ò∆”” ˘ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ Á≈ ¡≈Ë≈
Ï‰≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
176
’’∂ ¶Ï∂ Ïª√ È≈Ò ÏøÈ∑ ’∂ ÒÀ ¡ªÁ∆¡ª Â≈ ‹Ø Á»Ø∫ ‘∆ √ºÍ ˘ «Ï‹Ò∆
Á≈ ’ø‡ Ò≈ ’∂ Ó≈ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂Õ ‹◊Á≈ ◊À√ ◊π¯≈ ¡≥Á Òº’Û «Ú⁄
¡Û≈ ’∂ º÷ «ÁÂ≈, ÍÒº◊ «Ú⁄ Â≈ª Ò≈ ’∂ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È∂ √ºÍ ˘ ’ø‡
Ò≈«¬¡≈Õ «‹™ ‘∆ √ºÍ ˘ ’ø‡ Òº◊≈ Âª ¿∞√ È∂ ¡ÀÈ∂ ˜Ø Á∆ ¯øπ’≈≈
Ó≈«¡≈ «’ ◊À√ Ïπfi «◊¡≈, √≈∂ ÍÃ∂Ó∆ ‚ ’∂ ÌÀ-Ì∆Â ‘Ø ◊¬∂Õ Ó«‘øÁ
«√øÿ È∂ Áº«√¡≈ «’ ÓÀ∫ √≈«¡ª ˘ «’‘≈, Â∞√ƒ ‘‡ ‹≈¿∞, ÓÀ∫ «¬√ ˘
Ó≈Á≈ ‘ªÕ «¬’ ÏØ∆ ÒÀ ’∂ «Óº‡∆ Á∂ Â∂Ò È≈Ò «Ì™ Ò¬∆, ¿∞√ ˘
Ïª√ ¿∞Í º÷ ’∂ ¡º◊ Ò≈ Ò¬∆ ¡Â∂ ¡º◊ È≈Ò √ÛÁ∆ ÏØ∆ √ºÍ ¿∞Í
√πº‡ «ÁÂ∆ «‹√ È≈Ò √ºÍ √Û ’∂ Ó «◊¡≈Õ
Ù≈Ó ˘ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈¬∂ Âª √ø◊Â È∂ √ºÍ Ó≈È Á∆ √≈∆
«Ú«Ê¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Áº√∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈∆ √ø◊Â ˘ Ï‘πÂ ◊πº√∂ ‘Ø¬∂Õ
ı≈√ ’’∂ Ó«‘øÁ «√øÿ ˘ ’ØÒ √ºÁ ’∂ ’«‘‰ Òº◊∂, Âø» Ï‘πÂ Ó≈Û≈
’øÓ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ‹∂ ÌÒ≈ √ºÍ ◊π¯≈ «Ú⁄ ÚÛ ‘∆ «◊¡≈ √∆, ¿∞√ ˘ ¿∞Ê∂
«‘‰ «ÁøÁ∂, ÓÀ∫ «’‘Û≈ ÏÁ∂Ù ⁄Ò≈ «◊¡≈ √∆, ¡≈ ‘∆ ‹≈‰≈ √∆Õ ’Ø¬∆
Ú∆ «¬‘Ø «‹‘≈ ’øÓ ’È≈ ‘ØÚ∂ Âª Íπº¤ ’∂ ’∆Á≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÊØÛ∑∆
Á∂ ⁄πÍ ‘∂ «Î ’«‘‰ Òº◊≈ ¡º¤≈, ‹Ø ‘Ø‰≈ √∆ √Ø ‘Ø «◊¡≈ ¡◊ª‘
«ı¡≈Ò º÷‰≈Õ
Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ ¿∞√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÓÀ∫ ‹ÁØ∫ Ú∆
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ «Í≥‚ ‹≈‰≈ Âª ‘ Ø˜ √Â∂ «Ú⁄ √ºÍ «ÓÒ‰≈Õ
Ò◊≈Â≈ «ÂøÈ ⁄≈ «ÁÈ ‹ÁØ∫ «¬√∂ Â∑ª ‘Ø«¬¡≈ Âª ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÓÀ˘ ‘ Ø˜ √Â∂ «Ú⁄ √ºÍ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ «¬º’∆ «ÁÈ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª ÁØ Ó≈Ò≈ «¬’ √Ú∂
Â∂ «¬’ Ù≈Óƒ ÍÃ∂Ó È≈Ò ’’∂ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ ¡Á≈√ »Í «Ú⁄ «÷Ó≈
Ó≥◊ØóÂÁ «¬‘ Â∂≈ ÷«‘Û≈ ¤º‚‰◊∂Õ «‹√ «ÁÈ Ó≈Òª Í»∆¡ª ‘Ø ‹≈‰
ÂÁ ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á Á∆ Á∂◊ Ï‰Ú≈, √Ú≈ π«Í¡≈ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ◊ØÒ’
«Ú⁄ Í≈ ’∂ ¡Á≈√ ’≈¬ƒÕ √Ø Ì≈¬∆ Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ È∂ «‹√ «ÁÈ
Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ¡øÌ ’∆Â≈, ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ‘∆ ÓπÛ √ºÍ È‘ƒ «Ó«Ò¡≈
Â∂ √≈≈ «ÈÔÓ Í»≈ ’’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¡º◊∂ Á∂◊
«Â¡≈ ’’∂ ¡Á≈√ ’Ú≈¬∆ ¡Â∂ ÍÙ⁄≈Â≈Í ’ ’∂ Óπ¡≈¯∆ Ó≥◊∆Õ
ppp
177
ÜÆò» ù éÜÅÇÂ÷ å¿× Õðé å¶ êðî¶ôð
ò¼ñ¯º Õð¯êÆ Ô¿¹çÆ ÔË
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¤ºÍ∆ Á∂ √≈Ó∑‰∂ ¿∞µÂ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ‹Ø ÷∂Â √Èó«¬’
«ÁÈ ¿∞√ ÷∂Â «Ú⁄ «¬’ ÍÃ∂Ó∆1 È∂ √Ú∂∂ ÂÛ’∂ ÂØ∫ ‘Ò Ú≈‘π‰≈ Ùπ»
’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ Ì≈ÁØ∫ Ó‘∆È∂ Á≈ ‘øπÓ√ Ì«¡≈ «ÁÈ √∆, ◊Ó∆
Ï‘πÂ ÍÀ ‘∆ √∆, «√ı ÁπÍ«‘ Á≈ √Óª ‘Ø «◊¡≈Õ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í
Ú∆ Í√∆ÈØ-Í√∆È∆ ‘Ø«¬¡≈, Ìπº÷∂ «Âz‘≈¬∂ ‚ø◊ª ˘ Ó≈-’∞º‡ ’Á≈ ¿∞È∑ª
Í≈√Ø∫ ‘Ò Á∆ Ú◊≈ ÒÀ «‘≈ √∆Õ ÁØÚ∂∫ ‚ø◊ ‹∆Ìª ’º„∆ ¡≈Í‰∆ Ï∂Úº√∆
Á≈ ÍÃ◊‡≈Ú≈ ’ ‘∂ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¤ºÍ∆ ÂØ∫ Ï≈‘ ¡≈ ’∂ Á∂«÷¡≈
Âª ÍÙ»¡ª Á∆ ‘≈ÒÂ Ï‘πÂ Â√ÔØ◊ √∆Õ ÓÈ «Ú⁄ Á«¬¡≈ ¡≈¬∆ Â∂
ÓÈ Ï‰≈ «Ò¡≈ «’ ‹ÁØ∫ ‘π‰ «¬‘ ‘Ò Á≈ Î∂≈ ÒÀ ’∂ √≈‚∂ ’ØÒ
¡≈«¬¡≈ Âª ¡√ƒ Ï∂ÈÂ∆ ˜» ’ Á∂‰∆ ‘À «’ «‘øÁ≈ ’øÓ ˜≈ ◊Ó∆
‘‡∆ Â∂ Ù≈Ó ˘ ’ ÒÚ∂, «¬È∑ª ÍÙ»¡ª ˘ ¤º‚ ’∂ Íº·∂-Í≈‰∆ Á∆ √∂Ú≈
’∂ ¡Â∂ ÊØÛ∑≈ ¡≈≈Ó ’È Á∂Ú∂Õ ÓÈ Ï‰≈ ’∂ ¡≈Í ‹∆ ¿∞√ Á∂ ’ØÒ
◊¬∂, ÓÈ «Ú⁄ ‹Ø ÍÙ»¡ª ÍÃÂ∆ Á«¬¡≈ Á≈ ÎπÈ≈ Ï«‰¡≈ √∆, ¿∞‘ ’«‘
«ÁÂ≈Õ ¡º◊Ø∫ ¿∞√ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ Ú∆ √Ú∂ Á≈ «¬‘Èª Á∂ È≈Ò
‘∆ Òº◊≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ª, Â∞√ƒ ¡≈Í‰≈ ’øÓ ’∆ ⁄ÒØ, ‹º‡ª Á∂ ’øÓ «Ú⁄
ÁıÒ È‘ƒ Á∂¬∆Á≈Õ
¡ºË∂ ’∞ ÿ≥‡∂ «Í¤Ø∫ ÓÈ «Ú⁄ «Î «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ÍÙ» Âª
«Ú⁄≈∂ Ï∂-˜Ï≈È ‘ÈÕ «¬‘ ¡Û∆¡Ò «ÏÂ∆ «Ú⁄ ÍÙ»¡ª Í≈√Ø∫,
¿∞È∑ª Á∆ «ÚºÂ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ’øÓ ÒÀ «‘≈ ‘ÀÕ ¡«Â Á∆ ◊Ó∆ ‘À,
‹∂ ¿∞‘ «Ú⁄≈∂ Ï∂Úº√ ‘È Âª √≈˘ ¡≈Í ‘∆ ¿∞‘Èª Á∂ Áπº÷-√πº÷ Á≈
«ı¡≈Ò º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ÓÈ Ï‰≈ ’∂ «Î ¿∞√ ˘ ‹≈ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ √≈‚∆ Ï∂ÈÂ∆ Ó≥È ’∂ «¬È∑ª ˘ ¤º‚ Á∂ÚØ, È≈Ò ‘∆ «’‘≈
«’ ¯√Ò Á∂‰∆ ‹ª Ï’Â Í≈¿∞‰∆ Âª ÍÓ∂Ù Á∂ Úº√ «Ú⁄ ‘ÀÕ ‹∂
1. Èª «Ò÷‰≈ ÓπÈ≈«√Ï È‘ƒ √Ó«fi¡≈ «’™«’ ’¬∆ Ú≈ ÍÃ∂Ó∆ «¬Â≈˜ ’ ÒÀ∫Á∂
‘ÈÕ
178
¿∞√ È∂ Á∂‰≈ ‘∆ ‘À Âª «¬‘ ˜»∆ È‘ƒ «’ «˜¡≈Á≈ Ú≈‘π‰ È≈Ò
‘∆ Á∂Ú∂, È≈Ò∂ ‹ÁØ∫ ¡√ƒ «¬È∑ª ÍÙ»¡ª ˘ «˜¡≈Á≈ Âø◊ ’ª◊∂ Âª
Ï∂-˜Ï≈Èª Á∆ ‘≈¡ ÍÀ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Í ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «¬‘ ◊ºÒ Ú∆ √π‰∆
¡‰√π‰∆ ’’∂ Á»√∂ ’øÈØ∫ ’º„ «ÁºÂ∆ √◊Ø∫ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ «˜ÓƒÁ≈
Á∆ Âª ‹∂ Óª Ú∆ Ó ‹≈Ú∂ Âª ¿∞‘ Ú∆ ¡≈Í‰≈ ÚºÂ √ªÌ ’∂ ‘∆
¿∞√ Á≈ √√’≈ ’Á≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ¡√ƒ ¡≈Í‰≈ ¯˜
Í»≈ ’ «ÁºÂ≈ ‘À, ¡º◊Ø∫ Â∂∆ Ó˜∆Õ
¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í‰∆ ËπÈ «Ú⁄ Òº◊≈ «‘≈ ¡Â∂ ’≈¯∆ √Ó∂∫ Ï≈¡Á
÷∂Â ˘ √π‘≈◊≈ Ó≈ ’∂ √≈≈ ’øÓ Óπ’≈ ’∂ «◊¡≈Õ ÍÙ» Ï‘πÂ «Âz‘≈¬∂
‘Ø¬∂ √È, «¬’ È∂ ‹ª«Á¡ª ‘∆ ˜ÏÁ√Â∆ Í≈‰∆ Í∆ «Ò¡≈ «‹√
’’∂ ¿∞‘ Ï∆Ó≈ ÍÀ «◊¡≈, «‹√ Á≈ ’≈¯∆ «¬Ò≈‹ ’≈¿∞‰≈ «Í¡≈Õ
Á≈√ Á∂ ¡º÷ƒ Á∂÷‰ Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ «‹√ ÷∂Â «Ú⁄ ’≈¯∆ ¯√Ò ‘øπÁ∆
√∆, ¿∞√ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫ ’∞fi «◊‰Â∆ Á∆¡ª Ì∆¡ª ‘Ø¬∆¡ªÕ ¿∞È∑ª Á∂
«ÍÂ≈ ‹∆ ‹Ø ’≈¯∆ ◊πÓπ÷ √È, È∂ ¡≈Í‰∂ ÍπºÂª ˘ Íπº«¤¡≈ «’ «¬√
÷∂Â «Ú⁄ Â∞√ƒ ¡ÀÈ∆ «˜¡≈Á≈ Ú≈‘∆ Ú∆ ’∆Â∆ ¡Â∂ √≈∆ √≈-
√øÌ≈Ò Ú∆ «Í¤Ò∂ √≈Òª È≈ÒØ∫ «˜¡≈Á≈ ’∆Â∆ √∆ Í ¯√Ò È≈-
Ó≈Â ‘∆ ‘Ø¬∆ ‘À, «¬√ Á≈ ’∆ ’≈È? Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ Áº«√¡≈ «’
«ÍÂ≈ ‹∆, ‘Ø Âª √≈˘ «’√∂ ’≈È Á≈ ÍÂ≈ È‘ƒ Í «¬’ Ú≈∆
‹ÁØ∫ ÓÀ∫ ÁπÍ«‘ ˘ Ìπº÷∂ «Âz‘≈¬∂ ÍÙ»¡ª È≈Ò ‘Ò Ú≈‘πøÁ≈ √∆ Âª √øÂª
È∂ ÁØ Ú≈∆ ÓÀ˘ «’‘≈ √∆ «’ ◊Ó∆ Ï‘πÂ ‘À, «‘øÁ≈ ’øÓ Ù≈Ó ˘
’ Ò¬ƒ, ’¬∆ Ú≈, Ï∂-˜Ï≈Èª Á∆ ‘≈¡ ÍÀ ‹ªÁ∆ ‘øπÁ∆ ‘À, Í ÓÀ∫
÷∂Â Ú≈‘ ’∂, √π‘≈◊≈ Á∂ ’∂, √≈≈ ’øÓ Óπ’≈ ’∂ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ Ï˜π◊
«√¡≈‰∂ √È, √Ófi ◊¬∂ «’ ÷∂Â «Ú⁄ ¯√Ò ÿº‡ ‘Ø‰ Á≈ ’≈È Ï∂-
˜Ï≈Èª È≈Ò ’∆Â≈ Ú≈Ë≈ ‘∆ ‘ÀÕ ÍπºÂª ˘ √Ófi≈«¬¡≈ «’ Á∂÷Ø, Â∞√ƒ
«Ó‘ÈÂ Ú∆ ’∆Â∆, ¡≈Í Ú∆ Âø◊ ‘Ø¬∂, ÍÙ»¡ª ˘ Ú∆ Âø◊ ’∆Â≈,
«¬√ Ú≈√Â∂ «’ ¯√Ò «˜¡≈Á≈ ‘ØÚ∂ Í ‘Ø«¬¡≈ «¬√ Á∂ ¿∞Ò‡Õ √Ø,
¡◊ª‘ Ò¬∆ «ı¡≈Ò º÷‰≈, ‹∂ ‚ø◊ ¡≈Í‰≈ Áπº÷ ÏØÒ ’∂ È‘ƒ Áº√
√’Á∂ Âª √≈˘ ¿∞È∑ª Á≈ «ı¡≈Ò ¡≈Í º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Á»√∂
Ì‹È∆’ √≈Ë»-Ó‘≈ÂÓ≈ Á≈ Ï⁄È ˜» Ó≥È‰≈ ÒØÛ∆¬∂, Ì≈Ú∂∫ ¿∞√
√Ó∂∫ ¿∞√ Ï⁄È ˘ ÓøÈ‰ «Ú⁄ ÿ≈‡≈ ‘∆ «’™ È≈ ÍÃÂ∆Â ‘øπÁ≈ ‘ØÚ∂,
Ï⁄È Ó≥È ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊ºÒ Ïº«⁄¡ª ˘ √Ófi≈ ’∂ ¿∞‘
179
Ï˜π◊ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∂ Â∂ √≈∆ ◊ºÒ Áº√∆ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’
√≈‚∂ ¡Ó’∂ ÒÛ’∂ È∂ Â∞‘≈‚≈ Ï⁄È È‘ƒ Ó≥«È¡≈, «‹√ √Á’≈ ÷∂Â
«Ú⁄ ¯√Ò Ú∆ È‘ƒ ‘Ø¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ Ï˜π◊ª ˘ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ ¯√Ò ÚºË ÿ‡ Á∂‰∆ Âª ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ Úº√ «Ú⁄ ‘ÀÕ ¿∞√
«ÁÈ ◊Ó∆ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ √∆, ‚ø◊ Ìπº÷∂ «Â‘≈¬∂ √Èó«‹√ ’’∂
√≈˘ ¿∞È∑ª Á∆ Â’Ò∆¯ Ó«‘√»√ ‘øπÁ∆ √∆ Â∂ √≈‚∂ Í≈√Ø∫ √‘≈∆ È‘ƒ
‹ªÁ∆ √∆ «’™«’ √≈‚∂ √≈Ó∑‰∂ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫ ‹∆Ìª ’º„∆ ‘ Î∂∂ ¶ÿÁ∂
√ÈÕ √Ø ¡◊ª‘ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ‘À «’ ÍÙ»¡ª Í≈√Ø∫ ’øÓ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈
‘À Í ¿∞È∑ª Á∂ «ÚÂ ¡È∞√≈ ¡Â∂ «ÏÈª ’≈È √Ø‡∂ È≈Ò ’∞º‡‰≈
Ú∆ È‘ƒ ⁄≈‘∆Á≈ «’™«’ ¿∞È∑ª «Ú⁄ Ú∆ √≈‚∂ Úª◊ ‘∆ ¡≈ÂÓ≈ ‘À
‹Ø Áπº÷-√πº÷ Ó«‘√»√ ’Á∆ ‘ÀÕ «Í¤Ò∂ «’√∂ Ó≈Û∂ ’Ó √Á’≈ ¿∞‘
«¬È∑ª ‹»Èª «Ú⁄ ÍÀ ’∂ Ò∂÷≈ Í»≈ ’ ‘∂ ‘Èó‘π‰ ¡≈Íª ¿∞È∑ª È≈Ò
Ú≈Ë≈ ’’∂ ¡≈Í‰≈ Ò∂÷≈ È≈ Ï‰≈¬∆¬∂Õ
‘ºÁ ¡≥Á «‘ ’∂ ¡≈Íª ˘ «Ó‘ÈÂ ˜» ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ¿∞√
’∆Â∆ «Ó‘ÈÂ Á≈ ÎÒ Á∂‰≈ Á≈Â∂ Á∂ ‘ºÊ «Ú⁄ ‘ÀÕ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú
‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
¡≈Í‰ Ò∆¡≈ ‹∂ «ÓÒÀ Â≈ √Ìπ ’Ø Ì≈◊·∞ ‘Ø«¬®
’Ó≈ ¿∞Í« «ÈÏÛÀ ‹∂ ÒØ⁄À √Ìπ ’Ø«¬®3®
(◊¿∞Û∆ Ó: 1, Í≥È≈ 156)
ÂÊ≈ :
«Ú‰∞ ’Ó≈ «’¤∞ Í≈¬∆¡À È≈‘∆ ‹∂ Ï‘πÂ∂≈ Ë≈ÚÀ®
(«Â¶◊ Ó: 1, Í≥È≈ 722)
√Ì ‹∆¡ª ¡≥Á ÍÓ∂Ù Á∆ ‹ØÂ ‹≈‰ ’∂ ÚÂ≈¿∞ ’È≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ‹∆Úª ¿∞Â∂ Á«¬¡≈ ’È∆ ‘∆ ¡·≈‘· Â∆Êª Á≈ «¬ÙÈ≈È
¡Â∂ √≈∂ Í≥πÈ ’Óª È≈ÒØ∫ √Ã∂Ù‡ Í≥πÈ ’Ó ‘ÀÕ
¡·√«· Â∆Ê √◊Ò Í≥πÈ ‹∆¡ Á«¬¡≈ ÍÚ≈È∞®
(Ó≈fi Ó: 5, Í≥È≈ 136)
ÂÊ≈
Á»÷π È Á∂¬∆ «’√À ‹∆¡ Í«Â «√¿∞ ÿ« ‹≈Ú¿∞®
(√ÒØ’ Ó: 5, Í≥È≈ 322)
√Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂ Âª, Á«¬¡≈ ˘ ‘∆ Á∂ÚÂ≈ Â∂ «÷Ó≈
˘ Ó≈Ò≈ Ó≥È‰≈ ’∆Â≈ ‘À :
180
Á«¬¡≈ Á∂ÚÂ≈ «÷Ó≈ ‹ÓÍ≈Ò∆ Â∂ Ó≈‰√ ÍË≈È®
(√ÒØ’ Ó: 1, Í≥È≈ 1245)
«¬√ Ò¬∆ √«Â◊πª Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ùª ˘ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ Á≈ ¡≈Ë≈
ÏÈ≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, ÂÁ ‘∆ ¡√ƒ ◊π» ıπÙ∆ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’ª◊∂Õ
ppp
181
ìç-ÁÃÆÃ çÅ ÁÃð
◊Ó∆¡ª Á∂ «ÁÈ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∆ fiØ∫ÍÛ∆ «Ú⁄Ø∫ Ï≈‘
¡≥Ï Á∆ ¤ª ‘∂· ÏÀ·∂ ¡≈Í‰∆ ÓΩ‹ «Ú⁄ «√ÓÈ ’ ‘∂ √È «’
ÁØ «ÂøÈ ÍÃ∂Ó∆ √Â∂ ‹ªÁ∂-‹ªÁ∂ ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ¡≈ ◊¬∂, ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆
Â∂ ÏÀ· ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‹Ò-Í≈‰∆ Á∆ √∂Ú≈ Íπº¤∆ Â∂ ¡≈¿∞‰ Á≈
’≈È Íπº«¤¡≈Õ ¿∞‘Èª È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ ˘ ‹≈
‘∂ √ª, ¡≈Í ‹∆ ˘ Ï≈‘ ¤≈Ú∂∫ ÏÀ·∂ Á∂÷ ’∂ ¡√ƒ √Ò≈‘ ’∆Â∆ «’
È≈Ò∂ ÊØÛ∑≈ «⁄ ¤≈Ú∂∫ ¡≈≈Ó ’ Ò¬∆¬∂ Â∂ È≈Ò ‘∆ ¡≈Í ‹∆ È≈Ò
◊ºÒª-Ï≈Âª ’ ’∂ ÊØÛ∑≈ √Óª «ÏÂ≈ Ò¬∆¬∂Õ ¿∞‘Èª È∂ ¬∂Èª ’«‘
’∂ ’∞fi Áπ«È¡≈Ú∆, ’∞fi «√¡≈√∆ ◊ºÒª ¡øÌ ’ «ÁºÂ∆¡ªÕ ¡≈Í ‹∆
ÊØÛ∑≈ √Óª Âª ¿∞‘Èª Á∆¡ª ◊ºÒª √π‰Á∂ ‘∂ Â∂ ‘ØÒ-‘øπ◊≈≈ ’Á∂
‘∂ Í ‹ÁØ∫ ¡≈Í È∂ Ú∂«÷¡≈ «’ «¬‘ Âª Í≈‰∆ «Û’ ‘∂ ‘È Â∂
¡‹∂ ÷«‘Û≈ ¤º‚‰ Á∂ Ω∫¡ «Ú⁄ È‘ƒ ‘È Âª ¡≈Í ‹∆ È∂ √Ã∆
√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈, ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ’«‘‰ Òº◊∂,
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡√ƒ Âª Â∞‘≈‚∂ Í≈√ ÏÀ·‰ Â∂ ◊ºÒª-Ï≈Âª ’È ¡≈¬∂
√ª Í Â∞√ƒ Âª Í≈· Ùπ» ’ «ÁºÂ≈ ‘À, ÍÂ≈ È‘ƒ Í≈· ’ÁØ∫ Óπº’‰≈
‘À, √≈˘ ‘π‰ ıπÙ∆¡ª ÏıÙØ, ¡√ƒ ⁄ÒÁ∂ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í≈· ’Á∂
‘∆ «√ È∆Úª ’ ’∂ ¿∞‘Èª ˘ ‹≈‰ Ò¬∆ «ÚÁ≈«¬◊∆ Á∂ «ÁºÂ∆ Â∂
¡≈Í ‹∆ Í≈· ’Á∂ ‘∂Õ ¡≈Í ‹∆ ˘ «ÈºÂ «¬‘Ø «‹‘∂ ÍπÙª È≈Ò
Ú≈‘ ÍÀ∫Á≈ «‘øÁ≈ √∆Õ ‹ÁØ∫ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ú∂÷‰≈ «’ «¬‘ ¡≈¬∂ ÍπÙ
ÒØÛ ÂØ∫ ÚºË ¡ÀÚ∂∫ Î≈ÒÂ± ◊ºÒª ’ ’∂ ¡≈Í‰≈ Ú∆ √Óª «Ú¡Ê
◊Ú≈ ‘∂ ‘È Â∂ √≈˘ Ú∆ È≈Ò ‘∆ Ì≈¬∆Ú≈Ò Ï‰≈ ‘∂ ‘ÈÕ ¡≈Í
‹∆ È∂ ¿∞‘Èª Á∆ ⁄ºÒ ‘∆ ◊ºÒ Á∆ ÊØÛ∑∆ Ú∂‘Ò Ú∂÷ ’∂ ’«‘‰≈ «’
¡≈¿∞ ¡≈Íª ÊØÛ∑≈ Ï≈‰∆ Á≈ Í≈· ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ª Â∂ Â∞√ƒ √π‰È Á∆
«¥Í≈ ’ØÕ «¬‘ ’«‘ ’∂ ¡≈Í ‹ª «’√∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ Í≈√Ø∫ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆
√≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ‹ª «’√∂ ‘Ø Ï≈‰∆ Á≈ Í≈· ¡øÌ ’ ‹ª ’Ú≈
Á∂‰≈Õ
182
Ï‘πÂ∆ Ú≈∆ Ú∂÷‰ «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ «’ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í≈·
¡øÌ ’È≈ Âª ◊ºÒª ’È Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ’«‘‰≈, ⁄ø◊≈ Ï≈Ï≈ ‹∆,
Â∞√ƒ Âª ‘π‰ Í≈· ’È≈ ‘À, √≈˘ ‘π‰ ıπÙ∆¡ª Ï÷ÙØÕ ¡≈Í ‹∆ È∂
Í≈· ’Á∂-’Á∂ ‘∆ ¿∞√ Á∂ ‹≈‰ Á∆ ÎÂ«‘ Á≈ ¿∞µÂ ÊØÛ∑≈ «√ È∆Úª
’’∂ Á∂ Á∂‰≈ Â∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ¿∞ÊØ∫ ÍºÂ≈ Ú≈⁄ ‹≈‰≈Õ ’Ø¬∆-’Ø¬∆
«ÚÒ≈ ‘∆ Ì≈◊ª Ú≈Ò≈ ÊØÛ∑∆ Á∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· √π‰È Ò¬∆
ÏÀ·Á≈Õ ‹Ø ÏÀ·Á≈ Ú∆, ¿∞‘ Ú∆ ÁØ ⁄≈ ¡√‡ÍÁ∆¡ª √π‰ ’∂ ’«‘ «ÁøÁ≈
«’ ⁄ø◊≈ ‹∆, √≈˘ ‘π‰ ıπÙ∆¡ª ÏıÙØ Â∂ Â∞ ‹ªÁ≈ «’™«’ ◊π»
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ Ú∆ ¡‡ºÒ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
˙È≈ Á≈ Ì÷π √π ˙ÊÀ È≈‘∆ ‹≈«¬ ’±Û∞ Ò‘«È Ì∂‚≈∂®
(√ÒØ’ Ó: 4, Í≥È≈ 312)
«‹√ ıπ≈’ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ¿∞‘ ÏÀ·∂ √È ¿∞‘Èª Á∆ ıπ≈’ ¿∞ÊØ∫ «ÓÒ‰∆
ÏøÁ ‘Ø ◊¬∆ «‹√ √Á’≈ ¿∞‘Èª ˘ ¡Ò«ÚÁ≈ ’«‘‰∆ ‘∆ ÍÀ‰∆ ‘ÀÕ ¡≈Í
‹∆ Á≈ «¬‘ Â‹Ï≈ ¡‹∂ Ú∆ «’√∂ È∂ ¡˜Ó≈¿∞‰≈ ‘ØÚ∂ Âª ¡˜Ó≈ ’∂
Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ Áπ«È¡≈Ú∆ ◊ºÒª ’«Á¡ª Ì≈Ú∂∫ ÿ≥‡∂ Ï∆Â ‹≈‰
Í ‹∂ ◊ºÒª ˘ Ø’ ’∂ Â∞√ƒ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ’È≈ ¡øÌ ’ Á∂ÚØ
Âª Ú∂÷‰≈ Í≥‹ Á√ «Ó≥‡ª «Ú⁄ ‘∆ «¬’-«¬’ ÁØ-ÁØ ’’∂ √≈∂ ¿∞µ·‰∂
Ùπ» ‘Ø ‹≈‰◊∂ Â∂ «ÚÒ∂ Ì≈◊ª Ú≈Ò∂ ÷∂ √ΩÁ∂ Á∂ ÚÍ≈∆ ‘∆ «‘ ‹≈‰◊∂
«’™«’ Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
«¬‘π Ú≈Í≈π «ÚÒ≈ Ú≈Í≈À® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Ó: 5, Í≥È≈ 283)
‹ª
«¬‘π Ú÷π Ú≈Í≈∆ √Ø «ÁzÛÀ Ì≈¬∆ ◊π √Ï«Á ’∂ Ú∆⁄≈π®
(√Ø«· Ó: 1, Í≥È≈ 636)
«’™«’ √º⁄ Â∂ ’±Û Á≈ Ó∂Ò È‘ƒÕ
«Ú⁄ √⁄∂ ’±Û È ◊‚¬∆ ÓÈ Ú∂÷‘π ’Ø «È‹≈√®
(Ó‘Ò≈ 3, Í≥È≈ 314)
◊πÏ≈‰∆ √º⁄ «ÁzÛ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂Á∆ ‘ÀÕ √ø√≈ Á≈ √≈≈ ¡≈Ë≈ ’±Û
Â∂ ‘ÀÕ √Ø :
’Ø‡È ÓÀ È≈È’ ’Ø¿± È≈≈«¬È∞ «‹‘ ⁄∆«Â®24®
(√ÒØ’ Ó: 9, Í≥È≈ 1427)
¡Â∂
‘À«È «ÚÒ∂ È≈‘∆ ÿ‰∂ ÎÀÒ Î’Û∞ √ø√≈π®12®
(Ó: 1, Í≥È≈ 1411)
183
¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡‹∂ ◊¬∂ ‘∆ √È «’ «Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª ÂØ∫ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ «‹√
Á≈ È≈¿∞ √. ‘ÏıÙ «√øÿ √∆, ¡≈ Íπº‹∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆
Â∂ Í≈· √π‰È Ò◊ Í¬∂Õ Í≈· Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ Â∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ √. ‘ÏıÙ
«√øÿ ‹∆ ˘ ¡≈¿∞‰ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈Õ √. ‘ÏıÙ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í ‹∆ ‹≈‰∆-‹≈‰ ‘Ø «‹Ú∂∫ «’ ¡≈Í ‹∆ ˘ ÍÂ≈
‘∆ ‘À «’ Ï≈Ù ’Á∂ √Ó∂∫ È≈Ò ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À, ’¬∆ Ú≈ ¡ΩÛÒº◊ ‹ªÁ∆
‘À, «‹√ √Á’≈ ¯√Ò È‘ƒ ‘øπÁ∆Õ √≈‚∂ È≈Ò Á∂ ÷∂Âª «Ú⁄ ÒØ’ª È∂
«‡¿±ÏÚÀµÒ Ò≈¬∂ ‘È, ¿∞‘ ¡≈Í‰∆ Ó˜∆ È≈Ò ‹ÁØ∫ ⁄≈‘øπ‰ ¯√Ò ˘
Í≈‰∆ Ò≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ √Ø ¿∞‘Èª ÚºÒ Ú∂÷ ’∂ ÓÀ∫ Ú∆ ¡≈Í‰∂ ÷∂Â «Ú⁄
ÏØ ’≈¿∞‰≈ ¡øÌ ’∆Â≈, Â’∆ÏÈ Á»-Á» Â’ Á√-Ï≈∑ª ÏØ ’≈¯∆
‚ø»ÿ≈¬∆ Â’ ’∆Â∂ ‘È, ÍºÂ‰ Ú∆ ·∆’ ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ÏØ ’È Ú≈Ò∂
Ú∆ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ÍºÂ‰ Ï‘πÂ √Ø‘‰≈ ‘À, Ï≈’∆ √≈∂ ÏØ «¬√∂ ÍºÂ‰
Â∂ ⁄ÒÁ∂ ‘È Í ‹ÁØ∫ ÏØ ⁄≈¨ ’∆Á≈ ‘À Âª Í≈‰∆ È‘ƒ ¡≈™Á≈Õ
ı⁄≈ Ú∆ «ÚºÂ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ‘Ø ⁄πº’≈ ‘À, ¡◊ª‘ Ú∆ ’Ø¬∆ ¡≈√ È‘ƒÕ
ÓÀ∫ ‘π‰ ¡≈Í ‹∆ Í≈√ Ï∂ÈÂ∆ ÒÀ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ª «’ ÓÀ˘ ’Ø¬∆ ¿∞Í≈¿∞
Áº√Ø, «‹√ ’’∂ ÓÀ˘ «‡¿±ÏÚÀµÒ Ò≈¿∞‰ «Ú⁄ √¯ÒÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂ Â∂
Í≈‰∆ «ÓÒ ‹≈Ú∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ √. ‘ÏıÙ «√øÿ ‘πª Á∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ ’∞fi Á∂ ⁄πºÍ ‘∂
Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Â∞√ƒ ËπºÍ∂ ¡≈¬∂ ‘Ø, ’∞¤ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ÒÚØÕ ¡≈Í
Á≈ Ï⁄È Ó≥È ’∂ √. ‘ÏıÙ «√øÿ ‹∆ È∂ ÊØÛ∑≈ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤º«’¡≈ Â∂
ÓπÛ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ÏÀ·∂Õ √: ‘ÏıÙ «√øÿ Á∂ ÏÀ·Á∂ ‘∆ ¡≈Í È∂
¿∞‘Èª ˘ «’‘≈ «’ √Á≈ ‹∆, Â∞√ƒ «’√∂ ◊∆Ï Á∂ ÍÀ√∂ Á∂‰∂ ‘È,
‹Ø È‘ƒ «ÁºÂ∂Õ Â∞√ƒ Á∂ Ú∆ √’Á∂ ‘Ø Í «ËŸØ˜Ø∆ ¿∞√ Á∂ ÍÀ√∂ ÁÏ≈¬∂
‘Ø¬∂ ‘ÈÕ ¿∞√ ◊∆Ï Á∆ ¡≈‘ Â∞‘≈‚∂ ÏØ «Ú⁄ π’≈Ú‡ Ï‰ ‘∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ «¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ √. ‘ÏıÙ «√øÿ È∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ⁄Â∞≈¬∆
¡Ë∆È ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ «’√∂ Á∂ ÍÀ√∂ È‘ƒ Ó≈∂ Â∂ È≈ ‘∆
«’√∂ Á∂ Á∂‰∂ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ √. ‘ÏıÙ «√øÿ ‹∆, ˜≈
«Ë¡≈È È≈Ò √Ø⁄ ÒÚØ, ’≈È «¬‘ ‘∆ ‘ÀÕ «‹øÈ≈ «⁄ Â∞√ƒ ¿∞√ ◊∆Ï
Á∂ ÍÀ√∂ Á∂ ’∂ «È’Ò ‘∆ ¡≈‘ ˘ ÏøÁ È‘ƒ ’Á∂, Á√-Ï≈∑ª Âª ’∆,
Ì≈Ú∂∫ √≈∂ ÷∂Âª «Ú⁄ ÏØ ’≈¬∆ ‹≈ÚØ Í≈‰∆ È‘ƒ ¡≈Ú∂◊≈Õ ◊∆Ï Á∆
¡≈‘ Ï‘πÂ Á» Â’ ¡√ ’Á∆ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ ¿∞√ «Ú⁄ «¬‘ √ÓºÊ≈ È‘ƒ
«’ ¿∞‘ Â∞‘≈‚∂ Í≈√Ø∫ ˜Ø È≈Ò ‹ª √’≈∂-ÁÏ≈∂ ¯«¡≈Á ’ ’∂
ÍÀ√∂ ÒÀ ÒÚ∂ Í ¿∞√ ◊∆Ï Á∂ ¡≥ÁØ∫ ‘ Ú∂Ò∂ «È’Ò ‘∆ ÏÁ-¡√∆√
184
Â∂ ¡≈‘ Â∞‘≈‚∂ ’øÓ «Ú⁄ π’≈Ú‡ Ï‰ ‘∆ ‘ÀÕ ˜≈ «Ë¡≈È È≈Ò
¡≈Í‰∂ ¡≥Á fi≈Â∆ Ó≈Ø, ’≈È «¬‘ ‘∆ ‘À. √. ‘ÏıÙ «√øÿ ˘ ÍÂ≈
Âª √∆ ‘∆ ‹ÁØ∫ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÁπÏ≈≈ «ÁzÛ∑Â≈ Ì∂ √º⁄∂ Ï⁄È √ÃÚ‰ ’∆Â∂
Âª ¡≥Á ‹Ø ¡√Ò∆¡Â √∆, ¿∞‘ Óπ¶Ó∂ Á≈ ÍÁ≈ ÂØÛ ’∂ Ï≈‘ ¡≈
◊¬∆ Â∂ √. ‘ÏıÙ «√øÿ È∂ «’‘≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í ‹∆ Á≈ Ï⁄È
√«Â ‘ÀÕ ÓÀ∫ «¬’ ◊∆Ï Á∂ BH@/- πÍ¬∂ Á∂‰∂ ‘ÈÕ ÁØ √≈Ò ‘Ø ◊¬∂
‘È, ¿∞√ È∂ ’¬∆ Ú≈∆ Ó≥◊∂ ‘È Í ÓÀ∫ ¿∞√ ˘ È‘ƒ «ÁºÂ∂Õ ¡≈Í ‹∆
È∂ √. ‘ÏıÙ «√øÿ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ √Á≈ ‹∆, ‹∂ ÏØ «Ú⁄Ø∫ Í≈‰∆
ÒÀ‰≈ ‘À Âª Í«‘Òª ¿∞√ ◊∆Ï Á∂ ÍÀ√∂ «‹øÈ∂ Á∂‰∂ ‘È, ¿∞√ ˘ Ó»Ò
È≈Ò «Ú¡≈‹ Ú∆ Á∂ ’∂ ¡≈¿∞ ÂÁ ¿∞√ Á∆ ıπÙ∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ ÍÀ√∂ Á∂‰ ¿∞ÍÃøÂ
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á Á∆ Á∂◊ ’Ú≈ ’∂, ’∆Â∆
ÌπºÒ Á∆ Ó≈¯∆ Ò¬∆ ¡Á≈√ ’≈ÚØ, Â∞‘≈˘ Í≈‰∆ ¿∞√∂ ÏØ «Ú⁄Ø∫ ‘∆
«ÓÒ ‹≈Ú∂◊≈Õ
√. ‘ÏıÙ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ Á∂ √º⁄∂ Ï⁄Èª È∂ ÿ
’∆Â≈ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Í¤Â≈Ú≈ ‘Ø‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ÍÀ√∂
Á∂‰ Á≈ Ï⁄È ’’∂ «ÚÁ≈«¬◊∆ Ò¬∆Õ ÿ ‹≈ ’∂ ÍÀ√∂ «¬’ºÂ ’∆Â∂
Â∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ÿ √ºÁ ’∂ Ó»Ò Á∂ È≈Ò Í≥‹≈‘ πÍ¬∂ ‘Ø Í≈ ’∂ «ÁÂ∂Õ
CC@/- πÍ¬∂ «ÓÒ‰ È≈Ò ¿∞√ ◊∆Ï Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ’¬∆ ¡≈√ª ¿∞Ó∆Áª
‹≈◊ Í¬∆¡ªÕ Ì≈Ú∂∫ ¿∞√ Á∂ ÍÀ√∂ ‘∆ ¿∞√ ˘ «ÓÒ∂ Í ¡⁄≈È’ Ó∆
‘Ø¬∆ ’Ó √Ó∂Â «Ú¡≈‹ «ÓÒ‰ È≈Ò ¿∞√ Á≈ ¡≥Á «÷Û «◊¡≈ Â∂
¿∞‘ ¡√∆√ª «ÁøÁ≈ ÿ ˘ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
¡◊Ò∂ «ÁÈ √. ‘ÏıÙ «√øÿ È∂ ÿØ∫ √Á ÷Û∆, ◊πÁÚ≈≈
√≈«‘Ï ¡≈ ’∂ ÍÃÙ≈Á Ï‰Ú≈«¬¡≈, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’
Ó‘≈≈‹ ‹∆ «¬‘ ÍÃ∂Ó∆ ‘Ø¬∆ ÌπÒ ˘ Á» ’’∂ ‘π‰ ¡≈Í ‹∆ Í≈√Ø∫ Ó≈¯∆
Ó≥◊‰ Ò¬∆ ‘≈˜ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡È‹≈‰ ‹≈‰ ’∂ «÷Ó≈ ’Ø Â∂ ¡≈Í‰∂
Ì≈‰∂ «Ú⁄ ÓÈØ-’≈ÓÈ≈ Á∆ Í»Â∆ ’ØÕ ¡Á≈√ ¿∞ÍÃøÂ ÍÃÙ≈Á ÒÀ ’∂
√. ‘ÏıÙ «√øÿ «√ºË≈ ÏØ Ú≈Ò∂ ÷∂Â «Ú⁄ Íπº‹≈Õ ’≈∆◊ª È∂ ÁØ-
⁄≈ ÏØ’∆¡ª ÏØ «Ú⁄ Ó≈ ’∂ ⁄Û∑∆ ‘Ø¬∆ ∂Â≈ ’º„∆ Â∂ ÏØ Á≈ √≈Ó≈È
«Ú⁄ Í≈ «ÁÂ≈Õ √≈∆ «Â¡≈∆ ‘Ø ‹≈‰ ¿∞ÍÃøÂ «‡¿∞ÏÚÀµÒ ⁄Ò≈«¬¡≈
«◊¡≈, Í≈‰∆ Ï∂¡≥Â ¡≈«¬¡≈Õ √≈∂ ‘À≈È √È Í «Ú⁄Ò∆ ◊ºÒ Á≈
«’√∂ ˘ ’∆ ÍÂ≈ √∆Õ Â’∆ÏÈ ¡º‹ C@ √≈Ò ÂØ∫ ¿∞µÂ∂ Á≈ √Óª ‘Ø
«◊¡≈ ‘À, «ÈøÂ ¿∞‘ ÏØ Ò◊≈Â≈ Í≈‰∆ Á∂ «‘≈ ‘ÀÕ √Ø «¬‘ ÿ‡È≈
«Ò÷‰ ÂØ∫ Ì≈Ú «’ ÍÓ∂Ù ‘ ÍÃ≈‰∆-Ó≈Â «Ú⁄ Ú√Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫
185
¡≈Íª «’√∂ Á∂ ÓÈ ˘ «’√∂ ’≈È Ú∆ ·∂√ Í‘øπ⁄≈™Á∂ ‘ª Âª ¿∞‘ «‹Ê∂
√≈‚∂ ¡≈Â«Ó’ Í≥Ë «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚≈ È∞’√≈È ’Á∆ ‘À, ¿∞Ê∂ Áπ«È¡≈Ú∆
’øÓª «Ú⁄ Ú∆ π’≈Ú‡ ‘Ø ÷ÛØ∫Á∆ ‘ÀÕ «¬√∂ Ò¬∆ ‘∆ Ï≈Ï≈ ¯∆Á ‹∆
È∂ ¯πÓ≈È ’∆Â≈ ‘À «’ :
√ÌÈ≈ ÓÈ Ó≈«‰’ ·≈‘‰∞ Ó»«Ò Ó⁄ª◊Ú≈®
‹∂ Â¿∞ «Í∆¡≈ Á∆ «√’ «‘¡≈¿∞ È ·≈‘∂ ’‘∆ Á≈®
(√ÒØ’ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1384)
Ì≈¬∆ ÈßÁ Ò≈Ò ‹∆ Á≈ Ú∆ ¯πÓ≈È ‘À :
÷Ò’ ÷≈Ò’ ’∆ ‹≈‰ ’∂ ÷Ò’ Áπ÷≈ÚÀ È≈«‘
÷Ò’ Áπ÷∂ ‹Ï ÈßÁ ‹∆ ÷≈Ò’ ’ØÍ∂ Â≈«‘Õ
Ï≈Ï≈ ¯∆Á ‹∆ È∂ Âª ÓπÛ ÓπÛ «’‘≈ ‘À :
Î∆Á≈ ÷≈Ò’∞ ÷Ò’ Ó«‘ ÷Ò’ Ú√À Ï Ó≈«‘®
Ó≥Á≈ «’√ ÈØ ¡≈÷∆¡À ‹ª «Â√π «ÏÈ∞ ’Ø¬∆ È≈«‘®75®
(√ÒØ’ Î∆Á ‹∆ ’∂, Í≥È≈ 1381)
√ÌÈ≈ «Ú«⁄ Â± ÚÂÁ≈ √≈‘≈
√«Ì Â∞fi«‘ «Ë¡≈Ú«‘ «ÁÈ∞ ≈«Â®
(ËÈ≈√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 670)
¡≈Íª ˘ ◊π» ‘π’Ó √Ófi ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ :
√ÌÈ≈ «Ú«⁄ ÚÂÀ «¬’∞ √Ø¬∆® (Ó≈» Ó: 5, Í≥È≈ 1049)
√Ì Â∂∆ Â± √Ì√ Á≈ √Ì Â∞Ëπ ¿∞Í≈«¬¡≈®
√ÌÈ≈ «Ú«⁄ Â± ÚÂÁ≈ Â± √ÌÈ∆ «Ë¡≈«¬¡≈®
(Í¿∞Û∆, Í≥È≈ 548)
‹∂ ¡≈Íª «’√∂ Á∆ ÒØÛ Í»∆ ’ ’∂ «’√∂ ˘ √π÷ Á∂‰ Á≈ ’≈È È≈
Ï‰ √’∆¬∂, ¿∞Ê∂ ¡≈Íª ˘ ¡’≈È ‘∆ «’√∂ Á∆ ÏÁ-Áπ¡≈ Á∂ Ì≈◊∆
Ú∆ È‘ƒ Ï‰È≈ ⁄≈‘∆Á≈Õ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ È∂ Í≈¬∂ ‘º’ ÂØ∫ Ï⁄‰ Ò¬∆
Ï‘πÂ √≈ÚË≈È ’∆Â≈ ‘À Â∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Í«‘Ò∂ √«Â◊πª È∂ ‘π’Ó
’∆Â≈ ‘À «’ :
‘’∞ Í≈«¬¡≈ È≈È’≈ ¿∞√π √»¡ ¿∞√π ◊≈«¬®
◊ππ Í∆π ‘≈Ó≈ Â≈ Ì∂ ‹≈ ÓπÁ≈π È ÷≈«¬®
(Ó: 1, Í≥È≈ 141)
ppp
186
ê¹ðÅä¶ Ã¿×ÆÁ» ù ìÅìÅ ÜÆ çÆ íÅñ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡¤ØÍÒ∂ ‘∆ «ÏÈª «’√∂ ˘ Ï‘πÂ≈ Áº√∂ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂
¡≈ ◊¬∂ √ÈÕ Íπ≈‰∂ √ø◊Â∆ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ÷Ø‹-Ì≈Ò ’ ‘∂ √ÈÕ
√«‘‹∂-√«‘‹∂ ¿∞È∑ª ˘ Ú∆ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡º‹ ’ºÒ∑
≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á∆ Ê∂‘ Â∂«¬’ªÂ «Ú⁄ Ì‹È Ò∆È ‘Ø ’∂ ÍÃÌ»-Ú√Ò Á≈
¡≈ÈßÁ Ó≈‰ ‘∂ ‘ÈÕ «Í¡≈ ¡Â∂ «÷º⁄ «¬’ ¡À√∆ Ú√Â± ‘À, ‹Ø Òº÷ª
Ó∆Òª ÂØ∫ ¡≈Í‰∆ √»÷Ó ÍÃ∂Ó-‚Ø∆ ≈‘ƒ «÷º⁄ Í≈ ’∂ «÷º⁄ ÒÀ∫Á∆ ‘ÀÕ √Ø
ÍÃ∂Ó-Ú√ ‘Ø¬∂ ¡≈Â«Ó’ ÍªË∆ «¬Ê∂ ¡≈¿∞‰∂ Ùπ» ‘Ø ◊¬∂Õ ≈Â ˘ «‘≈«¬Ù
Á≈ ¡Â∂ ¶◊ Á≈ ÍÃÏøË È≈ ‘Ø‰ ’≈È Ï≈‘Ø∫ ¡≈¬∂ ÍÃ∂Ó∆ «ÁÈ Ì
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈‰Á∂ Â∂ ≈Â ˘ ¡≈≈Ó ¡Â∂ Í∂‡ ¡‘≈
Ú≈√Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í ‹ª «’√∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ È≈Ò ¿∞‘Èª ¡≈¬∂ ◊πÓπ÷ª
˘ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ ‹ª √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ◊Ø∫ÁÍπ Ú≈«Ò¡ª Á∂ ‚∂∂ Ì∂‹ «ÁøÁ∂Õ
ÊØÛ∑∂ ‘∆ √Ó∂∫ Ï≈¡Á √ø◊Â Á∆ ÍÃ∂È≈ ’È Â∂ ¤ºÍ∆ Á∂ ¿∞µÂ Ú≈Ò∂
Í≈√∂ «¬’ Íº’∆ ◊π¯≈ ¡Â∂ ◊π¯≈ ¡º◊∂ ¤∂ ’∞ Îπº‡ Á≈ Ïª‚≈ ÏÈ≈¿∞‰
Á≈ ◊πÓÂ≈ Í≈√ ‘Ø«¬¡≈, «‹√ Á∆ Èƒ‘ 17 ÚÀ√≈÷, 2008 «Ï¥Ó∆
(BI ¡ÍÃÀÒ, AIEA) ˘ º÷∆ ¡Â∂ AE-B@ «ÁÈª «Ú⁄ ‘∆ Íº’∆ ◊π¯≈
Ï‰ ’∂ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∆Õ
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù

◊π¯≈ Á∆ «Â¡≈∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ Ï‰
«◊¡≈ «’ ◊π¯≈ ’≈¯∆ √øπÁ Ï‰∆ ‘À «’™ È≈ «¬Ê∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’ Á¬∆¬∂ ¡Â∂ ¡º◊∂ ‹Ø Ïª‚≈ ‘À, ¿∞√ «Ú⁄
¡≈Í‰∆ «‘≈«¬Ù º÷ Ò¬∆¬∂Õ «¬√ Â∑ª ‹Ø √ø◊Â Ï≈‘Ø∫ ¡≈™Á∆ ‘À
¿∞‘ Ú∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’«¡≈ ’∂◊∆ ¡Â∂ √≈˘ Ú∆ √«Â◊π»
‹∆ Á∆ √∂Ú≈ Á≈ ¡≈‘ Ï‰ ‹≈Ú∂◊≈Õ ◊π¯≈ Á∆ «Â¡≈∆ ¿∞ÍÃøÂ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ÍÃ’≈Ù ’È Ò¬∆ ÒØÛƒÁ≈ √≈Ó≈È «Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈Õ «Í≥‚
Ï≈‘«Ò¡ª ÂØ∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ √»Í «Ò¡≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ √Ã∂Ù‡
ÎπÈ∂ ˘ Í»≈ ’ «Ò¡≈Õ
187
‘π‰ ÂÛ’∂ ¿∞· «¬ÙÈ≈È √ØË‰ ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í ÏÛ∂ «Í¡≈, ÙË≈
Ì≈ÚÈ∆ √«‘Â ÙÏÁ ÍÛ∑Á∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’Á∂Õ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
ÒÀ‰ ¿∞ÍÃøÂ √«Â◊πª Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ‘∆ √≈≈ «ÈÂÈ∂Ó ’Á∂Õ «Í≥‚
Ï≈‘Ò∂ ¶◊ ¤’‰ ¿∞ÍÃøÂ √≈≈ «√ÓÈ Á≈ «ÈÔÓ Ú∆ ◊π» ‘˜»∆ «Ú⁄
‘∆ Í»≈ ’Á∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ ‹ÁØ∫ Í«‘Ò∂ «ÁÈ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
ÍÃ’≈Ù ’∆Â≈, Ù≈Ó Á≈ √Óª ‘Ø«¬¡≈ Âª ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’
Ù≈Ó ˘ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ ⁄≈È‰ «’√ ⁄∆˜ È≈Ò ’∆Â≈
‹≈Ú∂? «ÿ¿∞ √≈‚∂ Í≈√ ‘À È‘ƒ, «Óº‡∆ Á≈ Â∂Ò ¡√ƒ √«Â◊π» ‹∆ Á∂
‘˜» Ï≈Ò‰≈ È‘ƒ «’™«’ «’√∂ √Ó∂∫ «√º÷ª È∂ Á√Ú∂∫ √«Â◊πª Í≈√Ø∫
Íπ«¤¡≈ √∆ «’, ’∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄
¡√ƒ «Óº‡∆ Á≈ Â∂Ò Ï≈Ò √’Á∂ ‘ª? Âª ‘˜» È∂ ÏÛ∂ √ıÂ ÙÏÁª
«Ú⁄ «¬È’≈ ’∆Â≈ √∆ «’ :
Ó≈‡∆ ’≈ Â∂Ò ‹Ø «¬√ Í ‹≈Ò∂®
Ó≈‡∆ ’≈ Â∂Ò «Î ¿∞√∆ ’Ø ‹≈Ò∂®
«Óº‡∆ Á≈ Â∂Ò Ï≈Ò‰ È≈Ò «¬’ Âª ÓπÙ’ ÍÀÁ≈ ‘øπÁ≈ ‘À ¡Â∂ Á»√≈
Ëø»¡ª Ú∆ ’≈¯∆ ’∞ÛºÂ‰ Ú≈Ò≈ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ √Ø ¡√ƒ «¬‘Èª «Ú⁄≈ª «Ú⁄
‘∆ √ª «’ «¬’ Ó≈Â≈ ¡ºË √∂ Á∂ ’∆ÏÈ Á∂√∆ «ÿ¿∞ ÒÀ ’∂ ¡≈‰ Íπº‹∆
¡Â∂ ’«‘‰ Òº◊∆ «’ √≈‚∆ ÈÚƒ Óºfi √»¬∆ √∆, ’¬∆ «ÁÈª ÂØ∫ «¬√
Óºfi Á∂ Óº÷‰ ˘ ◊Ó ’’∂ «ÿ¿∞ ’∞‡∆¡≈ ÒÀ ’∂ ¡≈¿∞‰ Á≈ Ú∆⁄≈
√∆Õ Í«‘Ò∂ ÓÀ∫ Í√Ø∫ ¡≈¿∞‰≈ √∆ Í «ÿ¿∞ ÊØÛ∑≈ ‘Ø‰ ’≈È ÓÀ∫ È‘ƒ
¡≈¬∆Õ ¡º‹ ‘π‰ √Ú∂ Á≈ ‘∆ ÓÈ Ï«‰¡≈ √∆ «’ «‹øÈ≈ Ú∆ ‘À, «¬‘
«ÿ¿∞ ÓÀ∫ ‹≈ ’∂ Á∂ ¡≈ÚªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞‘ «ÿ¿∞ Ï∆Ï∆ Á∂ ÏÂÈ «Ú⁄Ø∫
’º„ «Ò¡≈ ¡Â∂ ÏÂÈ ¿∞√ ˘ Ú≈Í√ ’ «ÁºÂ≈Õ «ÿ¿∞ ÒÀ ’∂ √«Â◊πª
Á∂ ‘˜» ’ΩÒ∆ Á≈ Á∆Ú≈ Ï‰≈ ’∂ ‹ØÂ ‹◊≈¬∆ È≈Ò∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
¡«Â¡≥Â ËøÈÚ≈Á ’∆Â≈ «’ ‘˜» ‹∆, ¡≈Í ‹∆ Âª :
ÿ‡ ÿ‡ ’∂ ¡≥Â ’∆ ‹≈ÈÂ®
ÌÒ∂ Ïπ∂ ’∆ Í∆ Í¤≈ÈÂ® (Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ Í≈: 10)
‘Ø, ¡≈Í ‘∆ ÍÃ∂’ ‘Ø, ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘∆ ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂ Á≈√ Á∂ ÓÈ Á∆
ÙË≈ Í»∆ ’∆Â∆ ‘ÀÕ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ √≈≈ √Óª «ÿ¿∞ Á∆ ‹ØÂ ‹◊≈
’∂ ‘∆ √«Â◊πª Á∂ ⁄Èª ”⁄ ÒØ¡ ’Á∂ ‘∂Õ ‹ÁØ∫ «ÿ¿∞ Óπº’‰ Á∂ È∂Û∂
‘Ø‰≈ Âª √«Â◊π» ‹∆ È∂ «’√∂ È≈ «’√∂ ˘ ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂ ‘Ø «ÿ¿∞ «Ì‹Ú≈
188
Á∂‰≈Õ ’Á∆ Ú∆ «ÿ¿∞ Á∆ ÂØ‡ È‘ƒ ¡≈¬∆ √∆Õ «Î «Ï‹Ò∆ Á≈ ÍÃÏøË
‘Ø «◊¡≈Õ
‘ Ø˜ √ØÁπ Á∂ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ Ï≈¡Á ÊØÛ∑≈ ¡≈‘≈ ’ ’∂ Ï≈‘
÷∂Â «Ú⁄ ¿∞µÂ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ Ó≥‹∂ ‚≈‘ ÒÀ‰∂, «’™«’ «¬√ ¿∞µ⁄∂ ¡√Ê≈È
Â∂ «‹ºÊ∂ «’ ‘π‰ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‘À, √≈∂ ‘∆ ÏØ‘Ûª Á∂ ¶Ï∂-¶Ï∂
‚≈‘Ò∂ «¬’ Á»‹∂ «Ú⁄ Î√∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ ¿∞µÍ «¬ºÒª «¬«Â¡≈«Á’ ‹≈ÈÚª
Á∂ Ï∂¡≥Â ¡≈Ò∑‰∂ √È ‹Ø Ï≈‘Ø∫ Ó∂ ‘Ø¬∂ ÍÙ»¡ª Á∆¡ª ‘º‚∆¡ª Ó≈√
¡≈«Á ¡≈Ò∑«‰¡ª «Ú⁄ «Ò¡≈ º÷Á∆¡ª √È ¡Â∂ ’≈¯∆ ◊øÁ Í≈™Á∆¡ª
√ÈÕ «Î Ó≥‹∂ ¿∞µÍ ÏÀ· ’∂ È∂Ó È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ◊π» È≈È’
⁄ÓÂ’≈ ‹ª ’Ò◊∆Ë ⁄ÓÂ’≈ Á∆ √≈÷∆ ’∆ÏÈ ÿ≥‡≈ ‹ª ‚∂„
ÿ≥‡≈ √πÈ‰∆Õ ‹ÁØ∫ «¬’ ⁄ÓÂ’≈ Á≈ ÌØ◊ ÍÀ ‹ªÁ≈ «Î Á»√≈ ¡øÌ
’ Á∂‰≈Õ «¬‘ √≈÷∆¡ª √πÈ≈¿∞‰ Á∆ √∂Ú≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Á≈√ Á∂ «˜øÓ∂
Ò≈¬∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ Í«‘Ò∂ «ÁÈª «Ú⁄ ¡√ƒ ÁØÚ∂∫ (ÓÀ∫ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆) ‘∆
‘øπÁ∂ √ªÕ ’¬∆ Ú≈ ’Ø¬∆ Ï≈‘Ø∫ «ÓÒ‰ Ú≈√Â∂ √ø◊Â Á∂ «¬’-ÁØ √∆
¡≈ ‹≈‰∂ Âª ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ıπÙ∆ ‘Ø‰∆ «’ ¡º‹ ¡√ƒ «ÂøÈ-⁄≈ √∆
‘Ø ◊¬∂ ‘ªÕ
√«Â◊πª Á∂ ’ΩÂ’ ÍÛ∑È √π‰È ¿∞ÍÃøÂ √Ø«‘Ò∂ ¡Â∂ ‘Ø ÙÏÁª Á≈
Í≈· ’ ’∂ «Ï≈‹ ‹≈‰≈Õ «¬È∑ª ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ √ø◊Â Á∆ ÍÃ∂È≈
√Á’≈ «‹Ê∂ ‘π‰ ‹ØÛ≈ ÿ ‘À, ¿∞√ Á∂ È≈Ò ‘∆ Í≈‰∆ Á∆ ÒØÛ Í»∆
’È Ò¬∆ √ø◊Âª Á∆ ÍÃ∂È≈ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÈÒ’≈ ÒÚ≈ «ÁºÂ≈,
Âª ‹Ø Ï≈‘Ø∫ ¡≈¬∆ √ø◊Â ˘ Í≈‰∆ Á∆ ¡Ω÷ È≈ ‘ØÚ∂Õ
ppp
189
íÈÖ¶ ÕÀ° ç¶òå ÁèÅð
Ï≈Ï≈ ‹∆ «ÈºÂÈ∂Ó Á∂ È≈Ò ‘ Ø˜ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈
Í≈· √π‰Á∂ ‹ª ¡≈Í ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ «¬’ «Á‘≈Û∂ «ÒÚÒ∆È «ÏÂ∆
È≈Ò ¡≈Í ‹∆ Í≈· ’ ‘∂ √È, ‹ÁØ∫ «¬‘Èª Í≥◊Â∆¡ª Â∂ Í≈·
¡≈«¬¡≈ :
«ÓÂ’ ’¿∞ ‹∆Ú≈ÒÈ ‘≈®
Ì»÷∂ ’¿∞ Á∂ÚÂ ¡Ë≈® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 283)
¡≈Í ‹∆ π’ ◊¬∂, «¬‘ Í≥◊Â∆¡ª ‘∆ Ï≈-Ï≈ ’¬∆ Ú≈∆
Áπ‘≈¬∆¡ªÕ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ¡≥’Â ¡≈Ù∂ Á∆ Ú∆⁄≈ ÓÈ «Ú⁄ ÍÃÏÒ
‘Ø ‘∆ √∆, «’ ÍÓ∂Ù Á∂ È≈Ó «Ú⁄ «’øÈ∆ Úº‚∆ Ù’Â∆ ‘À! ‹Ø Ó∂
‘Ø¬∂ ˘ Ú∆ ‹∆ÚÂ ’ «ÁøÁ∆ ‘À ¡Â∂ ¡≥È-‹Ò Á∆ Êª √∆ ˘ ¡≈Ë≈
Ú∆ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ √Ø «¬‘Èª Â∞’ª ˘ ¡ÓÒ∆ ÂΩ Â∂ Í÷ Ò¬∆¬∂ Âª ‹Ø
¡◊ª‘ «’√∂ Ú∆ ‹«◊¡≈√» ˘ ‚ø’∂ Á∆ ⁄Ø‡ È≈Ò ’«‘ √’∆¬∂ «’ Ì≈¬∆,
È≈Ó∆ ¡Â∂ ¿∞√ Á∂ È≈Ó «Ú⁄ «’øÈ∆ Úº‚∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ‘À «’ √∆ Á∆¡ª
√≈∆¡ª ÒØÛª È≈Ó ¡≈√∂ Í»∆¡ª ‘øπÁ∆¡ª ‘ÈÕ Í»∆¡ª ‘∆ È‘ƒ
‘øπÁ∆¡ª ¿∞‘ √∆ ‹Ø √∆’ ÒØÛª Ó«‘√»√ ’Á≈ ‘À, ¿∞√˘ «‹¿±∫Á≈
(’≈«¬Ó) º÷‰ Ú≈√Â∂ ‹Ø √∆’ ¡‘≈ ‘À, ¿∞‘ Ú∆ È≈Ó Áπ¡≈≈ Í»≈
‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á∂ Í≈· Á≈ ÌØ◊ Í≈«¬¡≈, ◊Ó∆ Á∂ «ÁÈ √ÈÕ
¿∞√∂ Ú∂Ò∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞µÂ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ‹Ø Ì≈¬∆ Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ Á≈ ‚∂≈
√∆, ¿∞Ê∂ ˘ ⁄Ò Í¬∂ Â∂ √πÈ∂‘≈ Á∂ ¡≈¬∂, «’ ‹ÁØ∫ √π‹∆Â «√øÿ (√.
Ï≈Ú≈ «√øÿ Á≈ ÒÛ’≈) ¡≈Ú∂, ¿∞√ ˘ √≈‚∂ Í≈√ Ì∂‹ Á∂‰≈Õ ¿∞√ È≈Ò
’Ø¬∆ ˜»∆ ’øÓ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÓÈ «Ú⁄ ¯À√Ò≈ Âª Í«‘Òª ‘∆ ’
«Ò¡≈ √∆ «’ «¬√ Í≥◊Â∆ Á∆ Í÷ ’ºÒ∑ ÂØ∫ ¡≈øÌ ’ Á∂‰∆ ‘ÀÕ
Ù≈Ó Í¬∆, ’øÓ ÂØ∫ «Ú‘Ò≈ ‘Ø ’∂ √π‹∆Â «√øÿ, Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹
«◊¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ì≈¬∆ √π‹∆Â «√øÿ ˘ «’‘≈ «’ √π‹∆Â «√øÿ,
¡√ƒ ⁄≈Ò∑∆ «ÁÈ Ú≈√Â∂ «¬√ ◊π¯≈ «Ú⁄ «√ÓÈ-Ì‹È ’È≈ ‘À ¡Â∂
190
’Ø¬∆ ¡≥È-‹Ò ◊Ã«‘‰ È‘ƒ ’È≈Õ Â∞√ƒ ⁄≈-Í≥‹ «ÁÈ «Ë¡≈È
º÷‰≈ Ù≈Ó ˘ ‹ª √Ú∂∂ ¡≈ ’∂ «¬‘ ‹Ø ◊π¯≈ Á≈ ØÙÈÁ≈È ‘À, «¬√
«Ú⁄ Á∆ √≈‚∂ √∆ ˘ Á∂÷ ‹≈«¬¡≈ ’ØÕ ‹∂ √≈‚≈ √∆ ¤∞º‡ «◊¡≈
Âª Á≈‘-√√’≈ ’ Á∂Úƒ ¡ÀÚ∂∫ √∆ ı≈Ï È≈ ‘ØÚ∂Õ ‹∂ ⁄≈-Í≥‹
«ÁÈ ·∆’ «‘≈, Î∂ ’Ø¬∆ ÷∂⁄Ò ’È Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ «¬‘ Ï⁄È √π‰
’∂ ÍÃ∂Ó∆ Á≈ ÓÈ Ì «◊¡≈ «’ Ù≈«¬Á √º⁄Óπ⁄ ‘∆ ’Ø¬∆ Ì≈‰≈ È≈ ÚÂ
‹≈Ú∂Õ Í Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «ÁÒ≈√≈ «ÁºÂ≈ Â∂ «’‘≈ «’ ÍÓ∂Ù Á∂ Ì≈‰∂
«Ú⁄ ‘∆ «‘‰≈ ·∆’ ‘ÀÕ √≈˘ Íº’≈ «ÁzÛ∑ «È√⁄≈ ‘À, «’ √≈‚∂ √∆
˘ ’∞fi È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈ «¬‘ Âª ’∂ÚÒ ÂÀ˘ «◊¡≈Â Ú‹Ø∫ Á«√¡≈ ‘À «’
Ù≈«¬Á ‹∂ ’Ø¬∆ Ì≈‰≈ ÚÂ ‹≈Ú∂Âª √∆ ¡ÀÚ∂∫ «Í¡≈ ı≈Ï È≈ ‘ØÚ∂Õ
¡≥È ‹Ò ÂØ∫ ÏˆÀ ‹≈Í

√Ø ¡◊Ò∂ «ÁÈ √Ú∂ Á≈ «ÈºÂÈ∂Ó ’ ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂
⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆, «’ ““‘∂ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹! ¡≈Í ‹∆ Á∂ Ï⁄Èª
Á∆ ’Ó≈¬∆ ’ ’∂ Ú∂÷‰ Ú≈√Â∂ ⁄≈Ò∑∆ «ÁÈ Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ √≈‚≈ «¬‘ «ÈÓ≈‰≈ √∆ ‘≈˜ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ È≈Ó Á≈ ¡≈‘≈
Ïı«ÙÙ ’’∂ «Ó‘ª Ú√≈ÚØÕ”” «√ÓÈ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆
ÂÛ’∂ ÁØ Ú‹∂ ¿∞· ÷ÒØ∫Á∂, «¬ÙÈ≈È ’È ¿∞ÍÃøÂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ÚºÒØ∫
Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ «ÈºÂÈ∂Ó ’Á∂, ¿∞√ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆
Á≈ Í≈· ÏÛ∂ ø◊ «Ú⁄ √«‘‹-√«‘‹ È≈Ò ’Á∂, √≈≈ «ÁÈ Ú≈«‘◊π»
◊πÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í ’Á∂Õ √ØÁ Á∂ Í≈· Á∆ ‘≈˜∆ ÒÚ≈ ’∂ Á√ Ú‹∂
≈Â Â’ «Î «√ÓÈ «Ú⁄ ‹π‡ ‹ªÁ∂ ¿∞ÍÃøÂ ¡ºË≈ ’∞ ÿ≥‡≈ «¬√ ◊π¯≈
«Ú⁄Ø∫ ≈Â ˘ Ï≈‘ «È’Ò ’∂ ÊØÛ∑≈ «Î Â∞ ÒÀ∫Á∂Õ «◊¡≈ª Ú‹∂ Á∂
’∆Ï √Ø«‘Ò∂ Á≈ Í≈· ’ ’∂ ÊØÛ∑≈ ¡≈≈Ó ’Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ «ÈºÂ
«’«¡≈ Ï‰≈ Ò¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È (¿∞‘Èª È∂ ¡≈Í‰∆ ‹∆ÚÈ∆
‹Ø ’À√‡ «Ú⁄ ∆’≈‚ ‘À, ¿∞√ «Ú⁄ Ú∆ Á«√¡≈ ‘À) «’ ⁄≈Ò∑∆ «ÁÈ
Á≈ √Óª ¡À√∂ ¡≈ÈßÁ «Ú⁄ Ï∆«Â¡≈ «‹√ Á≈ Ú‰È È‘ƒ ’∆Â≈ ‹≈
√’Á≈Õ ¡≥È Á∆ Ìπº÷ ‹ª ‹Ò Á∆ «Í¡≈√ Òº◊‰∆ Âª «¬’ Í≈√∂ ‘∆,
¡≥ÁØ∫ «¬‘Èª ˘ ◊Ã«‘‰ ’È Ú≈√Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú≈ÙÈ≈ Â’ Ú∆ ÍÀÁ≈
È‘ƒ ‘Ø¬∆, È≈ ‘∆ √∆ «Ú⁄ «’√∂ «’√Ó Á∆ ’Ø¬∆ ’Ó˜Ø∆ Ó«‘√»√
‘Ø¬∆Õ ⁄ø◊∆ Â∑ª ¡≈Í‰∂ √∆ Áπ¡≈≈ Í÷ «Ò¡≈ «’ :
‘« È≈Óπ ‘Ó≈≈ ÌØ‹È∞ ¤Â∆‘ Í’≈
«‹Â∞ ÷≈«¬¡À ‘Ó ’¿∞ «ÂzÍ«Â Ì¬∆® (Ó: 3, Í≥È≈ 593)
191
⁄≈Ò∑∆ «ÁÈª Ï≈¡Á ¡Á≈√ ’’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ËøÈÚ≈Á
’∆Â≈Õ «¬‘Èª «ÁÈª «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘Ø «Ï¡≥Â ¡≈Â«Ó’ ¿∞µÈÂ∆
¡Â∂ È≈Ó Á≈ √ ÍÃÁ≈È ’∆Â≈ ‹Ø Áº«√¡≈ È‘ƒ ‹≈ √’Á≈, ’∂ÚÒ
¡È∞ÌÚ ‘∆ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ⁄ø◊∆ Â∑ª «È√⁄≈ ‘Ø «◊¡≈ «’
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ «Ú⁄ ‹Ø Ú∆ ¡º÷-¡º÷ «Ò÷‰≈ ’∆Â≈
‘À ¿∞‘ ÍºÊ ¿∞Í Ò’∆ Úª◊ ¡«Óº‡ ‘ÀÕ ¡‹∂ ÍºÊ Á∆ Ò’∆ Âª
Ù≈«¬Á «Ó‡ ‹≈Ú∂ Í ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ‹Ø Ï⁄È ‘È √Á∆Ú ’≈Ò ¡‡ºÒ
√⁄≈¬∆ ‘ÈÕ
«◊« Ï√πË≈ ‹Ò ÍÚÈ ‹≈«¬◊Ø «¬«’ √≈Ë Ï⁄È ¡‡Ò≈Ë≈®1®
(√≈ø◊ Ó: 5, Í≥È≈ 1204)
¿±‰Â≈ ’∂ÚÒ √≈‚∂ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄ ‘∆ ‘ÀÕ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ «ÁzÛ∑Â≈ Á∂ È≈Ò
◊πÏ≈‰∆ Á∂ Ú≈’ª ¿∞Í «È√⁄≈ ’ ÒÚ∂ ¿∞√ ¿∞Â∂ ˜» ◊πÏ≈‰∆ Á∆
Í≈√ ’Ò≈ ÚÂÁ∆ ‘ÀÕ ÒØÛ ’∂ÚÒ ◊π» ’∂ Ï⁄Èª ˘ √«Â ’ ’∂ Ó≥È‰
Á∆ ‘À Âª ‘∆ ◊πÁ∂Ú ⁄ΩÊ∂ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ◊π«√º÷ª ÍÃÂ∆ ‘π’Ó ’∆Â≈
‘À «’ :
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆ √«Â √«Â ’ ‹≈‰‘π ◊π«√÷‘π
‘« ’Â≈ ¡≈«Í Óπ‘‘π ’„≈¬∂®
(Ó: 4, Í≥È≈ 308)
‹∂ «’√∂ ˘ ’Ø¬∆ Ùº’ ‘À, Âª ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆
Á∂ «√ËªÂ ˘ Í÷ ’∂ Ú∂÷ ÒÚ∂Õ «ÏÈª Í÷ ’∆Â∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆
ÍÃÂ∆ Â’ ’È∆ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í È≈Ò Ï‘πÂ Úº‚≈ ËÃØ‘ ‘À, Í≈Í ‘À, Ó‘ª
Í≈Í ‘ÀÕ
‹Ø ◊π» Ï⁄Èª ˘ √º⁄ Ó≥È ’∂ Ô’∆È ÌØ√∂ √«‘Â ◊πÏ≈‰∆ ¿∞µÍ
«È√⁄≈ ’Á≈ ‘À ¿∞‘ Ú≈«‘◊π» ‹∆ «Ú⁄ Ò∆È ‘Ø ’∂ ¿∞√ Á≈ »Í Ï‰
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆ √«Â √«Â ’« Ó≈È‘π
«¬¿∞ ¡≈ÂÓ ≈ÓÀ Ò∆È≈ ‘∂Õ (Ó≈» Ó: 1, Í≥È≈ 1028)
¡Â∂
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆ √«Â √»Íπ ‘À, ◊πÏ≈‰∆ Ï‰∆¡À®
(Ó: 4, Í¿∞Û∆, Í≥È≈ 304)
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ √⁄π Á≈ √»Í ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ Áπ¡≈≈ ÌØ√≈
’È È≈Ò ‘∆ ““√«Â-√»Í”” Á≈ »Í Ï‰ √’∆Á≈ ‘ÀÕ
192
ÇÔÚÇÔ å êÌ¶î ÕË ÚÅì¹Õ îÅðÀ°
‘À‚-Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ ‹Ø «’ ◊πÓ«Â Á∆ ’Ó≈¬∆ Â∂ ÏøÁ◊∆
Ú≈Ò∂ ◊π«√º÷ √È, Á≈√ Á∂ Áπ«È¡≈Ú∆ «ÙÂ∂ ”⁄Ø∫ ⁄≈⁄≈ ‹∆ Ò◊Á∂ √ÈÕ
¡≈Í ‹∆ Ï∆.¬∂.Ï∆.‡∆. ’ ’∂ ÷≈Ò√≈ ‘≈¬∆ √’±Ò ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ «Ú⁄
«‘√≈Ï ÍÛ∑≈¿∞‰ Á∂ Ó≈√‡ Ò◊ ◊¬∂Õ ◊πÓ«Â Á∆ Ò◊È Âª ¤Ø‡∆
¡Ú√Ê≈ ÂØ∫ ‘∆ √∆Õ Í»ÏÒ∂ ¿∞ÂÓ √ø√’≈ª ˘ ¤∂Â∆ ¿∞‹≈◊ ’È Ò¬∆
¿∞‘Èª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â ’È∆ ¡øÌ ’ «ÁºÂ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ «’ Ó≈√‡ ‹∆, «‹ºÊ∂ Â∞√ƒ Áπ«È¡≈Ú∆ ¿∞⁄∂∆ «Ú«Á¡≈
ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆ ‘À ‹∂ Â∞√ƒ ÊØÛ∑≈ ‘Ø ÔÂÈ ’Ø Âª √«Â◊πª È∂ ‹Ø ÏÃ‘Ó
«Ú«Á¡≈ Á≈ ı˜≈È≈ √≈˘ Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘À, «‹√ Á≈ :
ÂÈ Ò≈Ò ‹≈ ’≈ ’¤± È ÓØ´®
Ì∂ Ìø‚≈ ¡÷»‡ ¡ÂØÒ®2® (◊¿∞Û∆ ◊π¡≈∂∆ Ó: 5, Í≥È≈ 186)
‘À ¿∞√ ı˜≈È∂ «Ú⁄Ø∫ Ú∆ Â∞√ƒ ’∞fi Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Ø «’™«’ «¬’ Âª
¡≈Í Á∂ ¡≈Â«Ó’ √ø√’≈ ÏÛ∂ ¿∞µÂÓ ‘È, Á»√∂ Â∞√ƒ Ïº«⁄¡ª ˘
ÍÛ∑≈™Á∂ ‘ØÕ ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ «¬√ ÏÃ‘Ó «Ú«Á¡≈ Á∂ ı˜≈È∂ «Ú⁄Ø∫ ’∆ÓÂ∆
ÂÈ Ò≈Ò ÍÃ≈ÍÂ ’ Ò¬∂ Âª Â∞√ƒ ‘Ø ’¬∆ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ˘ ‹Ø
Â∞‘≈‚∂ Í≈√ Áπ«È¡≈Ú∆ «Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È ¡≈™Á∂ ‘È, ¿∞‘Èª ˘
¡≈Â«Ó’ ËÈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á∆ ⁄∂‡’ Ò≈ √’Á∂ ‘ØÕ ‘À‚-Ó≈√‡ Í»È
«√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ¡≈Í ‹∆ Á≈ «¬Ù≈≈
’∆ ’È Á≈ ‘À, «¥Í≈ ’’∂ √ÍºÙ‡ ÙÏÁª «Ú⁄ Áº√‰≈ ’ØÕ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ó≈√‡ ‹∆, Â∞√ƒ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï Á∆
√ø«Ê¡≈ ÒÀ‰∆ ¡øÌ ’ Á∂ÚØ «‹™ «‹™ ÍÃ∂Ó È≈Ò Ï≈‰∆ Á∆ ‚ø»ÿ≈¬∆
«Ú⁄ ‹≈ÚØ◊∂, ◊πÏ≈‰∆ ˘ Ú∆⁄≈Ø◊∂ «Î Â∞‘≈˘ ÍÂ≈ Òº◊∂◊≈ «’
√º⁄Óπº⁄ ‘∆ √ø√≈’ ËÈ È≈ÒØ∫ «¬‘ «’øÈ≈ Úº‚≈ ’∆ÓÂ∆ ı˜≈È≈ ‘À ‹Ø
√≈‚∂ Í≈√ ¡Ú∂√Ò≈, ¡È◊¿∞«Ò¡≈ «Í¡≈ ‘ÀÕ √’±ÒØ∫ ¤∞º‡∆ ’ ’∂ Â∞√ƒ
«√ºË∂ «¬Ê∂ √≈‚∂ Í≈√ ¡≈ ‹≈«¬¡≈ ’Ø Â∂ «¬Ê∂ ‘∆ ¡≈ ’∂ ‹Ò-Í≈‰∆
¤º’ ’∂, √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï Á∆ √ø«Ê¡≈ ÒÀ ’∂ «Î ÿ ‹≈«¬¡≈ ’ØÕ
193
«’™«’ ’≈’≈ «ÈÓÒ «√øÿ ÍπºÂ √. ◊πÏ⁄È «√øÿ «Í≥‚ Ì≈È∂ ÂØ∫
Â∂ ’≈’≈ √∂Ú≈ «√øÿ ‹Ø Â∞‘≈‚≈ ‘∆ ÌÂ∆‹≈ Ò◊Á≈ ‘À, ¿∞‘Èª È∂ Í≥‹
◊ÃøÊ∆ Á∆ √ø«Ê¡≈ ÒÀ Ò¬∆ ‘À Â∂ «¬’ ÁØ «ÁÈª Â’ ¿∞‘Èª È∂ √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ √ø«Ê¡≈ Ùπ» ’È∆ ‘ÀÕ √≈‚∂ Í≈√ ÍØÊ∆¡ª ‘È, Â∞√ƒ
«ÂøÈ∂ ‘∆ «¬’º·∆ √ø«Ê¡≈ Ùπ» ’ Á∂ÚØÕ Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ È∂ «ÏÈª
«’√∂ Á∂∆ ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‘ª ’ «ÁºÂ∆ Â∂ √ø«Ê¡≈ Ùπ» ’È Á≈ «ÁÈ
È∆ÔÂ ’ «Ò¡≈Õ √ø«Ê¡≈ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ √ø«Ê¡≈ ’È √Ó∂∫ ¡√ƒ «ÂøÈ∂
‹‰∂ «¬’ «¬’ Í≥È≈ Ú≈Ø Ú≈∆ ÍÛ∑Á∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂Û∂ ÏÀ·∂ Í≈· √π‰Á∂
«‘øÁ∂, «‹Ê∂ ’Ø¬∆ ˆÒÂ∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ ¡≈Í ‹∆ ¿∞√ Á∆ √πË≈¬∆ ’≈ «ÁøÁ∂
¡Â∂ È≈Ò È≈Ò ‹Ø ¡Ω÷∂ ÙÏÁ Ï≈‰∆ «Ú⁄ ¡≈™Á∂ ¿∞‘Èª Á∂ ¡Ê Ú∆
’≈Í∆¡ª Â∂ «Ò÷≈¬∆ ‹ªÁ∂Õ «‹Ê∂ ’Ø¬∆ √ÏøËÂ √≈÷∆ ‘øπÁ∆ ¿∞√ ˘ Ú∆
ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò √π‰≈™Á∂Õ
‘π‰ ‘ Ø˜ Á≈ «ÈÔÓ Ï‰ «◊¡≈Õ Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ È∂
√’±ÒØ∫ ÍÛ∑≈ ’∂ Â∂ ¡√ƒ ÁØÚª È∂ √’±ÒØ∫ ÍÛ∑ ’∂ «√ºË∂, Ï√Â∂ ÒÀ ’∂
Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ‹≈‰≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÓΩ√Ó ¡È∞√≈ ‹Ò-Í≈‰∆
¤’≈ ’∂ ÿ≥‡≈-‚∂„ ÿ≥‡≈ √≈˘ √ø«Ê¡≈ Á∂‰∆Õ √Óª Ï∆ÂÁ≈ «◊¡≈Õ
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¡ºË∂ √»Í Á∆ √ø«Ê¡≈ «È«ÚÿÈ √øÍ»È
‘Ø ◊¬∆Õ
«¬’ «ÁÈ Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ ˘ Ïπ÷≈ È∂ ¡≈ ÿ∂«¡≈Õ
Ïπ÷≈ Ì≈Ú∂∫ A@B Á∂ ’∆Ï √∆, √’±Ò «‚¿±‡∆ ‹ªÁ∂ √Â∂ «Ú⁄ ÁØ-
«ÂøÈ Ú≈ ÏÀ· ’∂ ¡≈Í ‹∆ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò √’±Ò Íπº‹∂Õ √≈≈ «ÁÈ ¿∞Ê∂
Ïº«⁄¡ª ˘ ÍÛ∑≈«¬¡≈Õ Ù≈Ó ˘ ‹ÁØ∫ ¡≈Í ‹∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹∂ Âª
¡≈ ’∂ ¶Ó∂ ÍÀ ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¶Ó∂ ÍÀ‰ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈ Â∂
‹Ò-Í≈‰∆ ¤’≈«¬¡≈Õ Ó≈√‡ ‹∆ ‘πª È∂ ¡≈Í‰∂ Ïπ÷≈ Ï≈∂
Áº«√¡≈ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ ÓÀ∫ ¡º‹ Ï∆Ó≈ ‘ª, √ø«Ê¡≈ ’ºÒ∑ ˘
’ ÒÚª◊∂Õ ¡≈Í È∂ «’‘≈ «’ «‹Ú∂∫ √∆ «¬‹≈˜Â «ÁøÁ≈ ‘À, ’
ÒÚØÕ Í ‹∂’ √∆ Ó≥È∂ Âª Ï∂Ùº’ ¡ºË≈ ÿ≥‡≈ ‘∆ √ø«Ê¡≈ ’ ÒÚØ,
È≈◊≈ È≈ ÍÚ∂◊≈Õ ¡≈Í È∂ «Î Èª‘ «Ú⁄ ‘∆ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈, Ó≈√‡ ‹∆ Ïπ÷≈ ’ÁØ∫ Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À? ¡≈Í È∂
Áº«√¡≈ «’ ≈Â Á≈ Ïπ÷≈ ⁄«Û∑¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Á»√≈
√Ú≈Ò ’∆Â≈ «’ √’±Ò «’√ Â∑ª ◊¬∂ √∆? Ó≈√‡ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ
«ÁºÂ≈ ‹∆ «ÂøÈ-⁄≈ Ú≈∆ √Â∂ «Ú⁄ ÏÀ· ÏÀ· ’∂ Ó√ª Íπ‹∂Õ Â∆√≈
194
√Ú≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’∆Â≈ Ó≈√‡ ‹∆ ’∆ ¿∞Ê∂ Ïº«⁄¡ª ˘ Ú∆ ÍÛ∑≈«¬¡≈
√∆? ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ √≈∂ Í∆∆¡‚ Ò≈¬∂ ‘È Â∂ ‘π‰
¡≈¿∞‰ Ò◊∂ ÁÚ≈¬∆ Ò¬∆ ‘À Â∂ Ïπ÷≈ ˘ ‘π‰ ’∞fi ¯’ ÍÀ «◊¡≈ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ Ó≈√‡ ‹∆ Ú∂÷Ø Áπ«È¡≈Ú∆ «‚¿±‡∆ Âª Â∞√ƒ Ïπ÷≈
⁄«Û∑¡ª ⁄«Û∑¡ª √≈≈ «ÁÈ «ÈÌ≈¬∆ ‘À «’™«’ ¿∞‘ Ó˜Ï»∆ √∆
√≈‘Ó‰∂ «Á√Á≈ √∆ «’ ‹∂ √’±Ò∂ ◊À-‘≈˜ ‘Ø¬∂ Âª ¡‹∂ ÈÚ∂∫ ÈÚ∂∫
«ÈÔ∞’Â ‘Ø¬∂ ‘ª «’Â∂ ÈΩ’∆ «Ú⁄ ¯’ È≈ ÍÀ ‹≈Ú∂Õ √Ú∂ ÂØ∫ Ù≈Ó
Â’ Âª Ïπ÷≈ È∂ ’∞fi È‘ƒ «’‘≈ ‘π‰ ’∂ÚÒ ¡ºË≈ ÿ≥‡≈ ‹Ø √≈‚≈
¡√Ò∆ ’øÓ ‘À ¿∞√ ˘ ’È Ò¬∆ ÓÈ „∂∆ „≈‘∆ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ó≈√‡
‹∆, ˜≈ ¡≥Á «Ë¡≈È Ó≈ ’∂ √Ø⁄Ø «’ ’∆ ÓÈ ·∆’ ’ «‘≈ ‘À,
‘π‰ Âª Â∞‘≈‚∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ Ïπ÷≈ Ú∆ ·∆’ ‘ÀÕ
ÊØÛ∑≈ ⁄πÍ «‘ ’∂ Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ï≈Ï≈
‹∆, Ú≈«’¡≈ ‘∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ √º⁄ «’‘≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ √Ú∂∂ «‹√ ‘≈ÒÂ «Ú⁄
ÿØ∫ ÍÛ∑≈¿∞‰ Â∞«¡≈ √ª Â∂ √≈≈ «ÁÈ √’±Ò Á∆ «‚¿±‡∆ «ÈÌ≈¬∆ ‘À
¿∞√ È≈ÒØ∫ Âª ‘π‰ Ïπ÷≈ Á∆ Â’Ò∆¯ È≈-Ó≈Â ‘À Â∂ ’∂ÚÒ Ïπ÷≈
Á∆ ÌøÈ ÂØÛ ‘∆ ‘À Â∂ ‘π‰ ¡ºË≈ ÿ≥‡≈ Ú∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆
Á∆ √ø«Ê¡≈ ÒÀ‰ ˘ Ú∆ ÓÈ ¡≈Ò√ ’Á≈ ‘ÀÕ ¬∂Èª ’«‘ ’∂ ¡≈Í ¿∞·
÷ÒØÂ∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ «¬‘ ÓÈ ÏÛ≈ ‘≈Ó∆ ‘À :
⁄ø«◊¡≈∫¬∆ ¡≈Ò’∞ ’∂ Ïπ«¡≈∫¬∆ ‘Ø«¬ √∂π®
(√ÒØ’∞ Ó: 5, Í≥È≈ 518)
¡≈Í ‹∆ È∂ Í≥‹ «¬ÙÈ≈È≈ ’ ’∂ Í«‘Òª «‹øÈ≈ √Óª ‘∆ Í»∆
√ø«Ê¡≈ ’∆Â∆Õ Ì≈Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÁØ-«ÂøÈ Ú≈ «’‘≈ «’ ‹∂ √∆ ’Ø¬∆
¡Ω÷ Ó≥ÈÁ≈ ‘À Âª √ø«Ê¡≈ ÊØÛ∑∆ ’ ÒÚØ Í ¡≈Í È∂ «’‘≈ «’ «¬‘
ÓÈ Ú≈«’¡≈ ‘∆ Áπ«È¡≈Ú∆ ’øÓ Âª ¡Ω«÷¡ª ‘Ø ’∂ Ú∆ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘À
Í ‹Ø «¬√ Á≈ ¡√Ò∆ ’øÓ ‘À ¿∞√ ˘ ’È Ú∂Ò∂ ‹∂ «’Â∂ Ó≈Û≈ «‹‘≈
Ú∆ √∆ Áπ÷Á≈ ‘ØÚ∂ Âª Ï‘≈È≈ Ì≈Ò ’∂ ¿∞√ ¡√Ò∆ ’øÓ ˘ ¡º◊∂ Í≈
«ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø«Ê¡≈ Í»∆ ‘Ø‰ Ï≈¡Á ◊πÏ≈‰∆ Áπ¡≈≈ √Ófi≈«¬¡≈
«’ √∆ Í≈√Ø∫ «ÚºÂ ¡È∞√≈ ’øÓ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, ‘º· Ú∆ È‘ƒ ’È≈
⁄≈‘∆Á≈Õ Í ‹∂ «¬‘ ÓÈ √∆ Í≈√Ø∫ Áπ«È¡≈Ú∆ ’øÓ Â∂ ’Ú≈ ÒÚ∂
Â∂ ¿∞√ Áπ«È¡≈Ú∆ ’øÓ È≈ÒØ∫ √Ω÷≈ ’øÓ ‹Ø ÍÃÓ≈Ê Á≈ ’È≈ ‘À ¿∞√
Ò¬∆ ¡Û∂ Âª Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ :
195
⁄´ ∂ ÏÀ’øπ· Â∞fi«‘ Ò∂ Â≈¿∞®
«‘⁄«‘ Â ÍÃ∂Ó ’À ⁄≈Ïπ’ Ó≈¿∞®2®
(◊¿∞Û∆ ’Ï∆, Í≥È≈ 329)
Á∆ ‹π◊Â∆ ÚÂ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À «’™«’ ÓÈ ÏÛ≈ ‘≈Ó∆ ‘ÀÕ √«Â◊πª
È∂ «¬√ ˘ ¡È∂’ ÍÃ’≈ È≈Ò √Ófi≈¿∞‰≈ ’∆Â≈ ‘À :
ÓÈ ÷π‡‘ Â∂≈ È‘∆ «Ï√≈√π Â± Ó‘≈ ¿∞ÁÓ≈Á≈®
÷ ’≈ ÍÀ÷π Â¿∞ ¤∞‡À ‹¿∞ ¿±Í« Ò≈Á≈®1® ‘≈¿∞®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 815)
√Ø Ú∂÷Ø, Ó≈√‡ ‹∆, ‹∂ Â∞√ƒ ÓÈ ˘ ÊØÛ∑∆ «‹‘∆ «„ºÒ Á∂ «ÁøÁ∂
Âª ¡º‹ Á∆ «¬’ ÿ≥‡∂ Á∆ √ø«Ê¡≈ «Íº¤∂ ÍÀ ‹≈‰∆ √∆ Â∂ «¬’ ÿ≥‡≈ ‹Ø
◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ √ø◊Â ‘Ø¬∆ ‘À «¬√ ◊π» √ø◊Â ÂØ∫ Ú∆ Úªfi∂ «‘
‹≈‰≈ √∆Õ √Ø ÓÈ ’¬∆ Ú≈∆ ¡≈Í‰∂ ¡√Ò∆ ’øÓ ’È ÂØ∫ ’Â≈™Á≈
‘ÀÕ ‹∂ ˜≈ Â’Û∂ ‘Ø «’ «¬√ Â∂ Í«‘≈ Á∂¬∆¬∂ Âª «¬‘ «‡’≈‰∂ ¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂ ÓÈ ˘ «„ºÒ Á∂ Á∂¬∆¬∂ Âª Ï‘πÂ Ú≈∆ «¬‘ Ï‘≈È∂ Ï≈˜∆
’’∂ Ò≈‘∂ ÂØ∫ «ÚÚ≈ ’ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «¬√∂ Ò¬∆ ÓÈ ˘ Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘
‹∆ È∂ Â≈ÛÈ≈ ’∆Â∆ ‘À
∂ Ó»Û∂ Ò≈‘∂ ’¿∞ Âø» „∆Ò≈ „∆Ò≈ ÂØ‡∂ ’¿∞ Ï∂«◊ Ë≈«¬¡≈®
√√Â Ú÷π Âø» «ÿ≥È«‘ È≈‘∆ Í≈Í∆ Ï≈Ë≈ ∂È≈«¬¡≈®1®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 402)
ppp
196
ÃñÅéÅ ÁÃÈ îÔÆé¶ çÅ ÃîÅ×î
«‹™ «‹™ √ø◊Âª ˘ ÍÂ≈ Òº◊‰ Òº◊≈, √ø◊Âª Á» È∂Û∂ ÂØ∫ ⁄ºÒ
’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈª ˘ ¡≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∆¡ªÕ ’∞fi «¬’ È˜Á∆’∆
ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ¡÷≥‚ Í≈·
√≈«‘Ï BB √ÂøÏ AIEA ÓπÂ≈Ï’ 12 ¡√» 2008 «Ï: ˘ ¡øÌ
‘Ø«¬¡≈Õ «‹√ Á≈ ÌØ◊ 14 ¡√» 2008 «Ï: ¡ÀÂÚ≈ Ú≈Ò∂ «ÁÈ «Í¡≈Õ
ÌØ◊ ÂØ∫ ¿∞Í≥ÃÂ ◊π» ÿ Á∂ ÍÃ∆ÂÚ≈È ◊π» ’∆ÂÈ∆¬∂ Â∂ ’Ê≈
Ú≈⁄’ «‹‘Èª ˘ «¬√ √Ó∂∫ ¿∞⁄∂⁄≈ √º«Á¡≈ √∆Õ ¿∞‘Èª È∂ √ø◊Âª ˘
◊π» ‹√ √Ú‰ ’≈«¬¡≈ Â∂ ◊π«√º÷∆ Ó≈◊ ÂØ∫ ‹≈‰± ’Ú≈«¬¡≈Õ
¡≈Í ‹∆ È∂ Ú∆ ◊πÓ«Â ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ √ø◊Âª ˘ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Á≈ «¬√
√ø√≈ «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ Á≈ ÍÃÔØ‹È Áº«√¡≈ «’ :
Ì¬∆ Í≈Í«Â Ó≈È∞÷ Á∂‘π∆¡≈®
◊Ø«ÏøÁ «ÓÒ‰ ’∆ «¬‘ Â∂∆ Ï∆¡≈®
¡Ú« ’≈‹ Â∂À «’ÂÀ È ’≈Ó®
«ÓÒ √≈Ë√ø◊«Â Ì‹π ’∂ÚÒ È≈Ó®1® (¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 378)
«¬√ «ÈÙ≈È∂ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ’∂ÚÒ ◊π» ÙÈ ◊Ã«‘‰ ’ ’∂ ‘∆ ’∆Â∆
‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ «‹√ È∂ ◊π» Á∂ ÁÙÈ È‘ƒ ’∆Â∂ ¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆
ÙÈ È‘ƒ «Í¡≈ ¿∞√ Á≈ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈¿∞‰≈ ¡’≈Ê ‘À :
«‹«È ◊π» È Á∂«÷¡¿∞ È‘π ’∆¡¿∞ Â∂ ¡’ÔÊ √ø√≈ Ó«‘®4®
(√Ú¬∆¬∂ Ó: 4 ’∂, Í≥È≈ 1399)
◊πÓ«Â-ÍÃ⁄≈ Á≈ √Á’≈ ’≈¯∆ √ø◊Â ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’È Ò¬∆
«Â¡≈ ‘Ø ◊¬∆Õ √Ó≈◊Ó ÂØ∫ Í«‘Ò∂ «ÁÈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Ò¬∆ «Â¡≈
‘Ø¬∂ ÍÃ≈‰∆¡ª ˘ ÷≥‚∂-Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’≈«¬¡≈ «◊¡≈ Â∂ ““◊π
«√÷ Ó∆Â ⁄Ò‘π ◊π ⁄≈Ò∆”” Á∆ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ ◊¬∆Õ ¡√» Á≈ Ó‘∆È≈
«¬√ ’’∂ ⁄π«‰¡≈ √∆, «’™«’ «˜ÓƒÁ≈ª ˘ «¬√ Ó‘∆È∂ ’∞fi Ú∂‘Ò
‘øπÁ≈ ‘ÀÕ È≈ Ï‘πÂ∆ ◊Ó∆ ‘∆ ‘øπÁ∆ ‘À Â∂ È≈ √Á∆Õ ¡ÀÂÚ≈ Á≈ «ÁÈ
ÓπÒ≈˜Óª Á∆ √‘»ÒÂ Ò¬∆ È∆ÔÂ ’∆Â≈ √∆Õ ¿∞√ √Ó∂∫ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ‘π‰
197
Â’ «¬‘ √Ó≈◊Ó ¡√» Á∂ Í«‘Ò∂ ¡ÀÂÚ≈ ˘ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√
√Ó≈◊Ó ˘ ¡√» Á≈ √Ó≈◊Ó Ú∆ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª «¬√
¡√Ê≈È Â∂ √Ó≈◊Ó ‘Ø‰ ’≈È ‹Ø ‚-ÌÀ ¡‹∂ ÒØ’ª Á∂ ÓÈª «Ú⁄
Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ ¿∞‘ Ú∆ Á» ‘Ø «◊¡≈ Â∂ √ø◊Âª Á∆ ¡≈Ú≈‹≈¬∆
«Ú⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø «◊¡≈Õ
ppp
198
ç¹ñÇí ç¶Ô ÃòÅÇð¨
ÜÅÇÔ é çð×Ô ÔÅÇð¨
«¬√ √Ó≈◊Ó Â∂ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Âª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ ¡Â∂
◊πÏ≈‰∆ ¡È∞√≈ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ «’ √≈‚∂ «¬‘ √Ó≈◊Ó ’È Á≈ ÂÁ
‘∆ Ò≈Ì ‘À ‹∂ ¡≈Íª «¬‘Èª √«Ó¡ª ÂØ∫ Í»È Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ’∆¬∂Õ ‹∂
¡√ƒ ◊π» Á∂ ‘˜» √Ó≈◊Ó Â∂ «¬’ºÂz Ú∆ ‘Ø ◊¬∂, Ì∂‡≈ º÷ ’∂ ÓºÊ≈
‡∂«’¡≈, ÍÃÙ≈Á ÒÀ ’∂ ¶◊ ¤«’¡≈ Â∂ ÿª ˘ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Âª «¬√ ÂŒ∑ª
Ï‘πÂ≈ Ò≈Ì È‘ƒ ‘πøÁ≈Õ ¡≈Íª √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘˜» ÿª Á∂ ’øÓ-’≈
¤º‚ ’∂ ¡≈¬∂ ‘ª, ’Ø¬∆ ¡≈Í‰∂ ÌÒ∂ Á∆ ◊ºÒ ÍºÒ∂ ÏøÈ∑ ’∂ ÒÀ ‹≈¬∆¬∂
«Î ¿∞√ ”Â∂ ¡ÓÒ ’∆¬∂ ÂÁ ‘∆ Í»È Ò≈‘≈ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ √Ó≈◊Ó
’È∂ Ú∆ ÂÁ ‘∆ √¯Ò ‘ÈÕ
ÍÓ∂Ù ‹∆ È∂ Ïı«ÙÙ ’’∂ √Ì ‹»Èª Á∆ «√ÓΩ ‹»È∆ ““ÓÈ∞º÷≈
‹»È”” Ïı«ÙÙ ’∆Â∆ ‘À :
Ò÷ ⁄¿∞≈√∆‘ ‹Ø«È √Ï≈¬∆®
Ó≈‰√ ’¿∞ ÍÃ«Ì Á∆¬∆ Ú«‚¡≈¬∆® (Ó≈» Ó: 5, Í≥È≈ 1075)
¡Â∂
¡Ú ‹Ø«È Â∂∆ Í«È‘≈∆®
«¬√π ËÂ∆ Ó«‘ Â∂∆ «√’Á≈∆® (¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 374)
¡Â∂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
Ò÷ ⁄¿∞≈√∆ ‹ØÈ «Ú⁄ Ó≈È√ ‹ÈÓ Áπ¶Ì ¿∞Í≈Ô≈®
(Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∆ Ú≈)
¡Â∂
Ò÷ ⁄¿∞≈√∆‘ ‹Ø«È «Ú«⁄ ¿∞ÂÓ ‹»È √π Ó≈‰√ Á∂‘∆®
(Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 15, Í¿∞Û∆ 3)
◊π» Á∆ √∂Ú≈ ¡Â∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ Ì◊Â∆ ’È Ú≈√Â∂ ‘∆ «¬‘
ÓÈ∞º÷≈ ‹»È √≈˘ ÍÃÁ≈È ’∆Â∆ ◊¬∆ ‘À∏«‹√ È∂ «¬√ Á∂‘∆ È≈Ò
Ì◊Â∆-»Í∆ ’Ó ’È≈ ’∆Â≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ÓÈ∞º÷≈ Á∂‘∆ «ÓÒ∆ √¯Ò
199
√ÓfiØÕ «¬√ ÓÈ∞º÷-Á∂‘ ˘ Âª Á∂ÚÂ∂ Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È≈ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «¬√
Ò¬∆ «¬√ Á∂‘∆ È≈Ò ‘∆ Á∆ √∂Ú≈ (Ì‹È) ’È∆ ’Ø Âª Â∂ «¬√ ¿∞Á∂Ù
˘ ÌπºÒØ È≈ «’™«’ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Á≈ «¬‘ ‘∆ ¡√Ò∆ Ò≈‘≈ ‘À :
◊π √∂Ú≈ Â∂ Ì◊«Â ’Ó≈¬∆®
ÂÏ «¬‘ Ó≈È√ Á∂‘∆ Í≈¬∆®
«¬√ Á∂‘∆ ’¿∞ «√Ó«‘ Á∂Ú®
√Ø Á∂‘∆ Ì‹π ‘« ’∆ √∂Ú®1®
Ì‹‘π ◊Ø«ÏøÁ Ì»«Ò ÓÂ ‹≈‘π®
Ó≈È√ ‹ÈÓ ’≈ ¬∂‘∆ Ò≈‘π®1® ‘≈¿∞®
(ÌÀ¿∞ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1159)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆, Ù≈Ó Á∂ «ÈºÂÈ∂Ó «Ú⁄ √≈È±ø Ô≈Á◊
’Ú≈™Á∂ ‘È «’ √≈È±ø ‹Ø ÓÈ∞º÷≈ ‹»È «ÓÒ∆ ‘À, «’√ Ú≈√Â∂ «ÓÒ∆
‘À? Â∂ «¬√ È±ø √¯Ò ’È Ò¬∆ ’∆ √≈ËÈ ¡ÍÈ≈¿∞‰≈ ‘À:
Ì¬∆ Í≈Í«Â Ó≈È∞÷ Á∂‘π∆¡≈®
◊Ø«ÏøÁ «ÓÒ‰ ’∆ «¬‘ Â∂∆ Ï∆¡≈®
¡Ú« ’≈‹ Â∂À «’ÂÀ È ’≈Ó®
«Ó´ √≈Ë√ø◊«Â Ì‹π ’∂ÚÒ È≈Ó®1®
(¡≈√≈ Ó: 5, ÍøÈ≈ 378)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ «¬√ ‹∆Ú ˘ √≈ÚË≈È ’Á∂ ‘È «’ ‘∂
‹∆Ú! «¬‘ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Ï‘πÂ √≈∆¡ª ‹»Èª «Ú⁄ ÌzÓ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ÂÀ˘ Á∂‰≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Âª ‹Ø, Â±ø «¬√ √∆ È≈Ò È≈Ó-
«√ÓÈ √«Â√ø◊ ’ ’∂ ¡≈Í‰∂ ¡√Ò∂ Ì≈Ú Ó»Ò È≈Ò ‹πÛ ‹≈Ú∂ :
’¬∆ ‹ÈÓ Ì¬∂ ’∆‡ ÍÂø◊≈®
’¬∆ ‹ÈÓ ◊‹ Ó∆È ’∞ø◊≈®
’¬∆ ‹ÈÓ Í≥÷∆ √Í ‘Ø«¬˙®
’¬∆ ‹ÈÓ ‘ÀÚ «ÏÃ÷ ‹Ø«¬˙®1®
«Ó´ ‹◊Á∆√ «ÓÒÈ ’∆ Ï∆¡≈®
«⁄ø’≈Ò «¬‘ Á∂‘ √ø‹∆¡≈®1® ‘≈¿∞®
(◊¿∞Û∆ ◊π¡≈∂∆ Ó. 5, Í≥È≈ 176)
‹∂ «¬√ «ÓÒ∂ ¡Ú√ ˘ √¯Ò È≈ ’∆Â≈ Âª ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ «¬‘ ÓÈ∞º÷≈
‹ÈÓ Á≈ √Óª ‘ºÊ È‘ƒ ¡≈¿∞‰≈Õ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ ⁄∂Â≈ÚÈ∆ «ÁøÁ∂ ‘È «’
‘∂ ÓÈ∞º÷! «¬‘ Ó≈‰√ ‹ÈÓ ÏÛ≈ ‘∆ ÁπÒºÌ ‘À, Ï≈-Ï≈ È‘ƒ «ÓÒ‰≈,
«‹√ Â∑ª ‚≈Ò∆ È≈ÒØ∫ «¬’ Ú≈∆ ÎÒ Íº’ ’∂ ˜Ó∆È ”Â∂ «‚º◊ Í¬∂, «‹øÈ≈
Ó˜∆ ÔÂÈ ’Ø ÁπÏ≈≈ ¿∞√ ‚≈Ò∆ È≈Ò È‘ƒ Òº◊Á≈Õ
200
’Ï∆ Ó≈È√ ‹ÈÓπ Áπ¶Ìπ ‘À ‘Ø«¬ È Ï≈À Ï≈®
«‹¿∞ ÏÈ ÎÒ Í≈’∂ Ìπ«¬ «◊«‘ Ï‘π« È Ò≈◊«‘ ‚≈®30®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1366)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ √π⁄∂Â ’Á∂ ‘È «’ :
ÂÚ1 «Ú¤øπÈ∂ È‘ Í≈Â ‹πÛÂ∂ ‹Ó Ó«◊ ◊¿∞È∞ «¬’∂Ò∆®
«ÏÈÚøÂ È≈È’ «ÏÈ∞ È≈Ó ‘« ’∂ √Á≈ «ÎÂ Áπ‘∂Ò∆2®1®
(«Ï‘≈◊Û≈ Ó. 5, Í≥È≈ 546)
«¬√ ÁπÒºÌ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ ˘ ¡≈Íª «’Ú∂∫ √ÎÒ≈ ’È≈ ‘À?
◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À :
«ÈÂ «ÈÂ ÁÔ∞ √Ó≈Ò∆¡À® Ó»«Ò È ÓÈ‘π «Ú√≈∆¡À® ‘≈¿∞®
√øÂ≈ √ø◊«Â Í≈¬∆¡À®
«‹Â∞ ‹Ó ’À Í≥«Ê È ‹≈¬∆¡À®
ÂØ√≈ ‘« ’≈ È≈Óπ ÒÀ Â∂∂ ’∞Ò«‘ È Ò≈◊À ◊≈«Ò3 ‹∆¿∞®1®
‹Ø «√ÓøÁ∂ √ª¬∆¡À® È«’ È √∂¬∆ Í≈¬∆¡À®
ÂÂ∆ Ú≈¿∞ È Ò◊¬∆ «‹È Ó«È Úπ·≈ ¡≈«¬ ‹∆¿∞®2®
√∂¬∆ √πøÁ √Ø‘‰∂® √≈Ë√ø«◊ «‹È ÏÀ‘‰∂®
‘« ËÈ∞ «‹È∆ √ø«‹¡≈4 √∂¬∆ ◊øÌ∆ ¡Í≈ ‹∆¿∞®3®
‘« ¡«Ó¿∞ √≈«¬‰∞ Í∆Ú∆¡À® Óπ«‘ «‚·À ‹È ’À ‹∆Ú∆¡À®
’≈‹ √«Ì √Ú≈« ÒÀ «ÈÂ Í»‹‘π ◊π ’∂ Í≈Ú ‹∆¿∞®4®
‹Ø ‘« ’∆Â≈ ¡≈Í‰≈® «ÂÈ«‘ ◊π√≈¬∆ ‹≈Í‰≈®
√Ø √»≈ ÍË≈È∞ √Ø Ó√Â«’ «‹√ ÁÀ Ì≈◊π ‹∆¿∞®5®
ÓÈ Ó≥Ë∂ ÍÃÌπ ¡Ú◊≈‘∆¡≈5® ¬∂«‘ √ ÌØ◊«‰ Í≈Â√≈‘∆¡≈®
Ó≥Á≈ Ó»«Ò È ¿∞Í«‹¿∞ Â∂ √⁄∆ ’≈À Ò≈«◊ ‹∆¿∞®6®
’Â≈ Ó≥«È Ú√≈«¬¡≈® ‹ÈÓÀ ’≈ Î´ Í≈«¬¡≈®
Ó«È Ì≈ÚøÁ≈ ’øÂ∞ ‘« Â∂≈ «Êπ ‘Ø¡≈ √Ø‘≈◊π ‹∆¿∞®7®
¡‡Ò ÍÁ≈Êπ Í≈«¬¡≈® ÌÀ Ìø‹È ’∆ √‰≈«¬¡≈®
Ò≈«¬ ¡≥⁄«Ò6 È≈È’ Â≈«¡È∞ «‹Â≈ ‹ÈÓπ ¡Í≈ ‹∆¿∞®8®
(Ó≈fi Ó. 5 ÿ 2, ¡√‡ÍÁ∆, Í≥È≈ 132)
™fi Âª √∆ Á∂ √≈∂ ¡≥◊ª ˘ √ÎÒ ’È Ú≈√Â∂ √«Â◊π» ‹∆
È∂ ¿∞ÍÁ∂Ù «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ «È≈ ¿∞ÍÁ∂Ù ‘∆ È‘ƒ, ÏÒ«’ √¯Ò ’È Á≈
„ø◊ Ú∆ Áº«√¡≈ ‘À :
1. «Ï÷ È≈ÒØ∫ ‹∂ «¬º’ Ú≈ ÍºÂ∂ «‚º◊ ÍÀ‰ Âª ÓπÛ È≈Ò È‘ƒ ‹πÛÁ∂Õ 2. ¡¿∞÷∆,
Áπ÷∆Õ 3. ÁØÙ (’¶’)Õ 4. «¬’º·≈ ’∆Â≈Õ 5. ÓÈ «Ú⁄ ÍÃÌ» Á≈ «Ú⁄≈ ’È≈Õ
6. ÍºÒ∂ (ÒÛ)Õ
201
⁄‰ Â Í1 √’ÔÊ ⁄‰ ◊π2 ¡Ó ÍÚ«Ò Ô®
‘Ê Â Í √’ÔÊ ‘Ê Ò◊«‘ ◊π ¡Ó ÍÔ3®
‹∆‘4 Â Í √’ÔÊ ‹∆‘ ◊π ¡Óπ Ì«‰‹À5®
ÈÀ‰ Â Í√’ÔÊ ÈÔ«‰ ◊ππ ¡Óπ «Í«÷‹À6®
√ÃÚ‰7 Â Í √’ÔÊ √ÃÚ«‰ ◊ππ ¡Óπ √π«‰‹À®
√’ÔÊπ √π ‘∆¿∞8 «‹Â∞ ‘∆¡ Ï√À ◊π ¡ÓÁ≈√π «È‹ ‹◊Â «ÍÂ®
√’ÔÊπ √π «√π ‹≈ÒÍπ9 Ì‰À ‹π «√π «ÈÚÀ ◊π ¡Ó «ÈÂ®1®10®
(√Ú¬∆¬∂ Ó. Â∆‹∂ ’∂, Í≥È≈ 1394)
ÂÊ≈
√≈ √È≈ ËÈ∞ ËøÈ∞ ‘À Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
◊π‰ ◊≈ÚÀ ‘« ÍÃÌ ’∂∂ ≈Ó®
Â∂ √ÃÚ‰ ÌÒ∂ √ØÌÈ∆’ ‘«‘ Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
‘« ’∆ÂÈ∞ √π‰«‘ ‘« Â∂∂ ≈Ó®
√Ø √∆√π ÌÒ≈ Í«ÚÂz Í≈ÚÈ∞ ‘À Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
‹Ø ‹≈«¬ Ò◊À ◊π ÍÀ∂ ≈Ó®
◊π «Ú‡‘π È≈È’∞ Ú≈«¡≈ Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
«‹«È ‘« ‘« È≈Óπ «⁄Â∂∂ ≈Ó®2®
Â∂ È∂Âz ÌÒ∂ ÍÚ≈‰∞ ‘«‘ Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
‹Ø √≈Ë» √«Â◊ππ Á∂÷«‘ ≈Ó®
Â∂ ‘√Â ÍπÈ∆Â Í«ÚÂz ‘«‘ Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
‹Ø ‘« ‹√π ‘« ‘« Ò∂÷«‘ ≈Ó®
«Â√π ‹È ’∂ Í◊ «ÈÂ Í»‹∆¡«‘ Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
‹Ø Ó≈«◊ ËÓ ⁄Ò∂√«‘ ≈Ó®
È≈È’∞ «ÂÈ «Ú‡‘πÚ≈«¡≈ Ó∂∆ «‹øÁπÛ∆¬∂
‘« √π«‰ ‘« È≈Óπ ÓÈ∂√«‘ ≈Ó®3®.........
(«Ï‘≈◊Û≈ Ó. 4, Í≥È≈ 540)
¡Â∂ ¡ÈßÁ √≈«‘Ï «Ú⁄ Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ √≈˘ ¡≈Í‰∂ √∆ Á∂
«¬’ºÒ∂-«¬’ºÒ∂ ’Ó «¬øÁ∂ ˘ √¯Ò ’È Ò¬∆ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’
√È≈ ˘ ◊π ¿∞ÍÁ∂Ù √ÃÚ‰ ’≈¿∞‰≈ ‘À «’ : ‘∂ √È≈! Â∂∆ ‘Ø √ª
˘ Ìøπ⁄‰ Ú≈√Â∂ ‹Ø «Í¡≈√ ‘À, ¿∞‘ ¿∞ÂÈ≈ «⁄ Á» È‘ƒ ‘Ø‰∆ «‹øÈª
1. ⁄ø◊∆ Â∑ª √’≈Ê∂ (√ÎÒ), 2. ‹Ø ◊π» ¡ÓÁ≈√ ‹∆ Á∂ √Â∂ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ

3. ÍÀ, 4. ‹∆Ì, 5. ¿∞⁄≈‰ ’∂, 6. ÁÙÈ ’Á∂ ‘ÈÕ 7. ’øÈÕ 8. «‘Á≈,
9. Ìº‡ ’Ú∆ Á≈ È≈™ ‘ÀÕ
202
«⁄ Â∂∂ «Ú⁄ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ È≈Ó È‘ƒ Ú√Á≈ :
¬∂ √È≈ Â± ¡È «√ ≈«⁄ ‘∆ Â∂∆ «Í¡≈√ È≈ ‹≈«¬®
«Í¡≈√ È ‹≈«¬ ‘ØÂ∞ «’ÂÀ «‹⁄π ‘« √π ÍÒÀ È Í≈«¬®
‘« √π Í≈«¬ ÍÒÀ Í∆¡À ‘« √π Ï‘π«Û È≈ «Âz√È≈ Ò≈◊À ¡≈«¬®
(¡ÈßÁ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 921)
¡º÷ª ˘ ‘Á≈«¬Â ’È∆ ‘À «’ √≈«¡ª «Ú⁄ ¿∞√ ÍÓ∂Ù
(ÏÃ‘Ó) Á∆ ‹ØÂ ˘ ‘∆ Ú∂÷‰≈ ’Ø «’™«’ «¬‘ ‹Ø «√ÃÙ‡∆ ‘À √Ì
‘∆ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ ‘∆ »Í ‘À, «¬√ ⁄È≈ «Ú⁄Ø∫ ‘∆ ˘ Ú∂÷‰ Á≈
ÔÂÈ ’Ø :
¬∂ È∂Âz‘π Ó∂«‘Ø ‘« Â∞Ó Ó«‘ ‹Ø«Â Ë∆
‘« «ÏÈ∞ ¡Úπ È Á∂÷‘π ’Ø¬∆®
‘« «ÏÈ∞ ¡Úπ È Á∂÷‘π ’Ø¬∆ ÈÁ∆ ‘« «È‘≈«Ò¡≈®
¬∂‘π «Ú√π1 √ø√≈π Â∞Ó Á∂÷Á∂ ¬∂‘π ‘« ’≈ »Íπ ‘À
‘« »Íπ ÈÁ∆ ¡≈«¬¡≈® (¡ÈßÁ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 922)
’øÈª ˘ √≈ÚË≈È ’È≈ ‘À «’ ‘∂ √ÃÚ‰Ø! ÍÓ∂Ù ‹∆ È∂ Â∞‘≈˘
«¬√ √∆ È≈Ò «¬√ Ú≈√Â∂ Ò≈¿∞‰≈ ’∆Â≈ ‘À «’ Â∞√ƒ ¡≈Í‰∂ È≈Ò
√º⁄∂ ÍÓ∂Ù Á∆ «√¯ÂØ-√Ò≈‘ »Í∆ Ï≈‰∆ ˘ √π‰ ’∂ ¡≥ÂÙ’È «Ú⁄
Ï≈‰∆ ˘ ¡Â∂ ‘∆ È≈Ó ˘ «√ø⁄‰≈ ’Ø :
¬∂ √ÃÚ‰‘π Ó∂«‘Ø √≈⁄À √πÈ‰À ÈØ Í·≈¬∂2®
√≈⁄À √πÈ‰À ÈØ Í·≈¬∂ √∆« Ò≈¬∂ √π‰∞ √«Â Ï≈‰∆®
«‹Â∞ √π‰∆ ÓÈ∞ ÂÈ∞ ‘«¡≈ ‘Ø¡≈ √È≈ «√ √Ó≈‰∆®
(¡ÈßÁ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 922)
√≈∂ ‘∆ √∆ ÂØ∫ «‘√≈Ï ÒÀ‰≈ ‘À «’ ÍÓ∂Ù ‹∆ È∂ Â∂∂ «Ú⁄
¡≈Í‰∆ Í«ÚºÂ ‹ØÂ º÷∆ ‘À «‹√ Á∆ √º«Â¡≈ Áπ¡≈≈ Â±ø «’«¡≈ ’
«‘≈ ‘À∫Õ ÍÃÌ» ‹∆ È∂ ÂÀ˘ √ø√≈ «Ú⁄ √≈∂ ÒØÛƒÁ∂ ¡≥◊-ÍÃÂ∆-¡≥◊ Ò◊≈
’∂ «Ùø◊≈ ’∂ √≈∆¡ª ‹»Èª Á≈ √Á≈ Ï‰≈ ’∂ Ì∂«‹¡≈ ‘À Í «‹√
È∂ ÂÀ˘ «√«‹¡≈ ‘À, Â±ø ¿∞√ ˘ ’Á∂ ⁄∂Â∂ ‘∆ È‘ƒ ’∆Â≈Õ ‹∂ √«Â◊π»
‹∆ È≈Ò ÍÃ∆Â∆ Ò≈Ú∂∫◊≈ Âª Â±ø ÍÃÚ≈È ‘Ø ‹≈Ú∂∫◊≈ :
¬∂ √∆≈ Ó∂«¡≈ «¬√π ‹◊ Ó«‘ ¡≈«¬ ’À
«’¡≈ Â∞Ëπ ’Ó ’Ó≈«¬¡≈®
«’ ’Ó ’Ó≈«¬¡≈ Â∞Ëπ √∆≈ ‹≈ Â± ‹◊ Ó«‘ ¡≈«¬¡≈®
1. «ÚÙÚ, √≈≈ √ø√≈Õ 2. Ì∂‹‰≈ ’∆Â≈Õ
203
«‹«È ‘« Â∂≈ ⁄È∞ «⁄¡≈ √Ø ‘« Ó«È È Ú√≈«¬¡≈®
◊π Í√≈Á∆ ‘« Ó≥«È Ú«√¡≈ Í»«Ï «Ò«÷¡≈ Í≈«¬¡≈®
’‘À È≈È’∞ ¬∂‘π √∆π ÍÚ≈‰∞ ‘Ø¡≈ «‹«È √«Â◊π «√¿∞
«⁄Â∞ Ò≈«¬¡≈®35® (¡ÈßÁ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 922)
√∆ Á∂ ¡≥Á ‹Ø ÓÈ ‘À, ¿∞√ ˘ Ú∆ ÍÃ∂È≈ Á∂‰∆ ‘À «’ ‘∂ Ó∂∂
ÓÈ! ⁄Â∞≈¬∆¡ª ˘ ¤º‚ Á∂‘ ““⁄Â∞≈¬∆ È«‘ ⁄Â∞Ìπ‹ Í≈¬∆¡À””
⁄Â∞≈¬∆¡ª È≈Ò ¿∞√ ÍÃÌ» ‹∆ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ È‘ƒ ‘Ø‰∆ Âª Â∂ ‘∂ Ó∂∂ ÓÈ,
⁄Â∞≈¬∆ Á≈ «Â¡≈◊ ’ ’∂ ¿∞√ √º⁄∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ ◊Ã«‘‰
’’∂ ¿∞√ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’Õ «¬‘Ø «‹‘∂ ’øÓª ÚºÒ √∆ ˘ È≈ ÍÃ∂«¡≈
’, «‹È∑ª Á∂ ’È È≈Ò ¡≥Â ˘ Í¤Â≈‰≈ ‘∆ ÍºÒ∂ ÍÚ∂Õ
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆, BGÚƒ Ú≈ Á∆ Á√Úƒ ÍΩÛ∆ «Ú⁄ √∆ Á∂ √≈∂
¡≥◊ª ˘ Â≈ÛÈ≈ Ì∆ Ò≈‘ÈÂ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ «’ ‹Ø ¡≥◊ √Ã∂Ù‡ ’Óª
Á≈ «Â¡≈◊ ’ ’∂ ÌÀÛ∂ Í≈√∂ «Ò‹ªÁ∂ ‘È ¡À√∂ √∆’ ¡≥◊ª ˘ «ËÃ’≈
‘ÀÕ
«ËÃ◊π «√π ‹Ø ◊π È≈ «ÈÚÀ, ◊π Ò◊À È ⁄‰∆®
«ËÃ◊ ÒØ«¬‰1 ◊π Á√ «Ú‰∞, Ú∂÷À Í Â‰∆2®
«ËÃ◊ √Ú«‰ ¿∞ÍÁ∂√ «Ú‰∞, √π«‰ √π«Â È Ë‰∆®
«ËÃ◊ «‹‘Ú≈ ◊π √ÏÁ «Ú‰∞, ‘Ø Ó≥Âz «√Ó‰∆®
«Ú‰∞3 √∂Ú≈ «ËÃ◊ ‘Ê ÍÀ ‘Ø «È‘ÎÒ ’‰∆®
Í∆ Óπ∆Áª «Í‘Û∆ √π÷ √«Â◊π √‰∆®10®
(Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆ Ú≈ 27, Í¿∞Û∆ 10)
™fi Âª ¡≈Íª √∆ Á∂ √≈∂ «¬øÁ∆¡ª È≈Ò ÙπÌ ’Ó ’’∂ «¬È∑ª
˘ √¯Ò ’È≈ ‘À Í «¬√ √ø√≈ «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈∂ √Ã∂Ù‡ ’Óª
«Ú⁄Ø∫ ÙÃØÓ‰∆ «ÈÓÒ ’Ó ’È Ú≈√Â∂ √≈˘ «ÚÙ∂Ù ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘ÀÕ
«‹√ ’Ó ˘ ’È È≈Ò «¬√ √ø√≈ «Ú⁄ Ú∆ √ØÌ≈, Ú«‚¡≈¬∆ «ÓÒÁ∆
‘À ¡Â∂ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Á≈ ÍÃÔØ‹È Ú∆ «√ºË ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, ¡Â∂ ÍÓ∂Ù
Á∆ Á◊≈‘ «Ú⁄ Ì∆ Ó≈‰-√«Â’≈ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ‹Óª Á∆ Î≈‘∆ ’º‡∆
‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ÁπÙÓ‰ Ú∆ «ÓºÂ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ‘π’Ó
’Á∂ ‘È :
1. ¡º÷ª 2. Í≈¬∆¡ª «¬√Âz∆¡ª 3. ¿∞‘ ‘ºÊ Â∂ ÍÀ Ú∆ «ËÃ’≈ ÔØ◊ ‘È ‹Ø

◊π» √∂Ú≈ ÂØ∫ «ÏÈª ‘Ø Î˜»Ò ’È∆¡ª «Ú⁄ Òº◊∂ ‘ÈÕ
204
ÁπÒÌ1 Á∂‘ √Ú≈«® ‹≈«‘ È Á◊‘ ‘≈®
‘Ò«Â2 ÍÒ«Â Â∞Ëπ ‘Ø«¬ Ú«‚¡≈¬∆®
¡≥Â ’∆ Ï∂Ò≈3 Ò¬∂ ¤‚≈¬∆®1®
≈Ó ’∂ ◊πÈ ◊≈¿∞®
‘ÒÂ∞ ÍÒÂ∞ ‘Ø«‘ ÁØÚÀ √π‘∂Ò∂4 ¡⁄‹ Íπ÷π «Ë¡≈¿∞®1® ‘≈¿∞®
¿±·Â ÏÀ·Â ‘« ‹≈Íπ® «ÏÈ√À √◊Ò √øÂ≈Íπ5®
ÏÀ∆ √«Ì ‘ØÚ«‘ Ó∆Â® «ÈÓ´ Â∂≈ ‘ØÚÀ ⁄∆Â®2®
√Ì Â∂ ¿±ÂÓ «¬‘π ’Óπ® √◊Ò ËÓ Ó«‘ √Ã∂√‡ ËÓπ®
‘« «√Ó«È Â∂≈ ‘Ø«¬ ¿∞Ë≈π®
‹ÈÓ ‹ÈÓ ’≈ ¿∞ÂÀ Ì≈π®3®
Í»È Â∂∆ ‘ØÚÀ ¡≈√®
‹Ó ’∆ ’‡∆¡À Â∂∆ Î≈√®
◊π ’≈ ¿∞ÍÁ∂√π √πÈ∆‹À®
È≈È’ √π«÷ √‘«‹ √Ó∆‹À® 4® 30® 41®
(≈Ó’Ò∆ Ó. 5, Í≥È≈ 895-896)
¡Â∂ ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ :
‹Í‘π Â ¬∂’Ø È≈Ó≈® ¡Ú« «È≈ÎÒ ’≈Ó≈®1® ‘≈¿∞®
(≈◊π √»‘∆ Ó. 1, Í≥È≈ 728)
¡Â∂
√Ï ËÓ Ó«‘ √Ã∂√‡ ËÓπ®
‘« ’Ø È≈Óπ ‹«Í «ÈÓÒ ’Óπ®
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆ Ó. 5, Í≥È≈ 266)
◊πÁ∂Ú Í≥⁄Ó Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
√≈‹È √øÂ ’‘π «¬‘π ’≈Óπ®
¡≈È «Â¡≈«◊ ‹Í‘π ‘« È≈Óπ® (◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆, Í≥È≈ 290)
¡Â∂ ◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ ¯πÓ≈™Á∂ ‘È «’ ÓÈ∞º÷ √Ú∂
ÂØ∫ Ù≈Ó ¡Â∂ Ù≈Ó ÂØ∫ ¡◊Ò∆ √Ú∂ Â’ ¡È∂’ Â∑ª Á∂ ¡Ω÷∂-¡Ω÷∂ ’øÓ
’∆ ‹ªÁ≈ ‘À Í «¬√ Í≈√Ø∫ ÍÓ∂Ù Á≈ È≈Ó-‹Í‰ »Í∆ «¬’ ’≈‹
È‘ƒ ‘πøÁ≈, ’Ø¬∆ «ÚÒ≈ ÓÈ∞º÷ ‘∆ ’«Ò¡≈‰ ’È ˘ √ÓºÊ «¬‘ √Ã∂Ù‡
’≈‹ ’Á≈ ‘À :
1. ¡«Â ’∆ÓÂ∆ (√«‘‹∂ È≈ «ÓÒ‰ Ú≈Ò∆) 2. ÒØ’-ÍÃÒØ’, 3. √Óª, 4. √π÷∆,

5. Áπº÷Õ
205
¡≈‘ √«Ì ’Á≈ «ÎÀ ¡≈‘π «¬’∞ È ‘Ø«¬®
È≈È’ «‹Â∞ ¡≈‘« ‹◊π ¿∞ËÀ «ÚÒ≈ Ï»fiÀ ’Ø«¬®2®
(√ÒØ’ Ó. 5, Í≥È≈ 965)
√ø√≈ «Ú⁄ «‹È∂ Ú∆ Í≥πÈ-Á≈È, ‹Í-ÂÍ-√ø‹Ó ÂÊ≈ √Ã∂Ù‡ ’Ó
’È∂ ‘È, √Ì ÂØ∫ ÙÃØÓ‰∆ Â∂ √Ã∂Ù‡ Â∂ ’ÒÔ∞◊ «Ú⁄ ÎÒÁ≈«¬’ ÍÃÌ»
‹∆ Á≈ «Í¡≈≈ È≈Ó ‘∆ ‘À :
Í≥πÈ Á≈È ‹Í ÂÍ ‹∂Â∂ √Ì ¿±Í« È≈Óπ®
‘« ‘«√È≈ ‹Ø ‹ÍÀ «Â√π Í»È ’≈Óπ® 3®
(¡≈√≈ Ó. 5, Í≥È≈ 401)
¡Â∂
’Ó ËÓ ¡È∂’ «’«¡≈ √Ì ¿±Í« È≈Óπ ¡⁄≈π1®2®
(¡≈√≈ Ó. 5, Í≥È≈ 405)
¡Â∂
Í≥πÈ Á≈È È Â∞«Ò «’«¡≈ ‘« √Ï Í≈Í≈2 ‘øÂ ‹∆¿∞®
«ÏÈÚø«Â È≈È’ «√Ó« ‹∆Ú≈ ‹ÈÓ Ó‰ ‘øÂ3 ‹∆¿∞®1®
(≈Ó’Ò∆ Ó. 5, Í≥È≈ 927)
¡Â∂
√«Ì Â∆Ê ÚÂ ‹◊ Í≥πÈ ÂØπÒ≈‘≈®
‘« ‘« È≈Ó È Íπ‹«‘ Íπ‹≈‘≈®
‘« ‘« ¡Â∞´ ÂØ´ ¡«Â Ì≈∆ ◊πÓ«Â ‹«Í ¿∞Ó≈‘≈ ≈Ó®3®
(‹ÀÂ√∆ Ó. 4, Í≥È≈ 699)
ı≈√ ’’∂ ‘π‰ ‹Ø ’Ò‹π◊ Á≈ √Óª ⁄Ò «‘≈ ‘À «¬√ «Ú⁄ Âª
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ’∂ÚÒ Â∂ ’∂ÚÒ È≈Ó Á≈ Ï∆‹ Ï∆‹‰ Ú≈√Â∂ ‘∆ ‘π’Ó
’∆Â≈ ¡Â∂ ÒØ’≈¬∆ ˘ √π⁄∂Â ’∆Â≈ ‘À «’ ÓÂª ‘ØÈª ’Óª-ËÓª
«Ú⁄ ÍÀ ‹≈ÚØ «’™«’ «¬È∑ª Á∂ ’È Á≈ ‘π‰ √Óª È‘ƒ ‘ÀÕ √Ø ÌÓ
ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ È‘ƒ ÍÀ‰≈ :
¡Ï ’¨4 ¡≈«¬˙ ∂® «¬’∞ È≈Óπ ÏØÚ‘π ÏØÚ‘π®
¡È »«Â5 È≈‘∆ È≈‘∆® ÓÂ∞ Ì«Ó Ì»Ò‘π Ì»Ò‘π®
(Ï√øÂ∞ Ó. 5, Í≥È≈ 1185)
1. √Ã∂Ù‡ 2. √≈∂ Í≈Íª ˘ È≈Ù ’Á≈ ‘ÀÕ 3. ‹ÈÓ-ÓÈ Á≈ ◊∂Û Óπº’ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ 4. ’Ò‹π◊ 5. ‘Ø ’Óª Á∂ ’È Á≈ √Óª È‘ƒÕ
206
Ì◊Â Ú∆Á≈√ ‹∆, «ÂøÈª ‹π◊ª Á∂ ’Óª Á≈ ‘Ú≈Ò≈ Á∂ ’∂
’Ò‹π◊∆ ‹∆Úª ˘ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ Ó≈◊ Á√≈™Á∂ ‘È
«’ ‘∂ ‹∆Ú! √«Â‹π◊ «Ú⁄ √º⁄ ÍÃË≈È √∆, Âz∂Â∂ «Ú⁄ Ôº◊ ’È∂ ¡Â∂
Áπ¡≈Í «Ú⁄ Í»‹≈ ¡≈«Á ’Óª È≈Ò ÷Ò≈√∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ √∆Õ «¬‘ «ÂøÈª
‹πº◊ª Á∂ «ÂøÈ ÍÃË≈È ’Ó √È, Í ‘π‰ ’ÒÔ∞◊ Á≈ √Óª ‘ÀÕ «¬√
«Ú⁄ ’∂ÚÒ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ È≈Ó ‹Í‰ È≈Ò ‘∆ ‹∆Ú Á≈ ¿∞Ë≈ ‘Ø‰≈
‘À :
√«Â‹π«◊ √Â∞ Â∂Â≈ ‹◊∆ Áπ¡≈Í« Í»‹≈⁄≈®
Â∆ÈΩ ‹π◊ Â∆ÈΩ «ÁÛ∂ ’«Ò ’∂ÚÒ È≈Ó ¡Ë≈®1®
(◊¿∞Û∆ ÏÀ≈◊«‰ «ÚÁ≈√ ‹∆, Í≥È≈ 346)
ÈΩÚ∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ √Ã∆ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á √≈«‘Ï ‹∆ Ú∆ «¬‘∆ ‘π’Ó
’Á∂ ‘È «’ ‘∂ Ì≈¬∆! ‘π‰ ’ÒÔ∞◊ Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ «¥Í≈ Á∂ Ìø‚≈
(Ú≈«‘◊π» ‹∆) Á∂ È≈Ó ‹Í‰ Á≈ √Á’≈ ‘∆ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ Á∆ ’«Ò¡≈‰
‘Ø‰∆ ‘ÀÕ «¬‘ ◊ºÒ Âª Ú∂Á Ú∆ ’«‘øÁ≈ ‘À «’ ‘Ø ’Ó-ËÓ È≈Ó
Á∆ Ï≈ÏÂ≈ È‘ƒ ’ √’Á∂ :
’Ò ÓÀ ¬∂’∞ È≈Ó «’Í≈ «È«Ë ‹≈«‘ ‹ÍÀ ◊«Â Í≈ÚÀ®
¡¿∞ ËÓ Â≈ ’À √Ó È≈‘«È «¬‘ «Ï«Ë Ï∂Áπ ÏÂ≈ÚÀ®2®
(√Ø«· Ó. 9, Í≥È≈ 632)
Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ «¬√ ’ÒÔ∞◊ Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ È≈Ó ‹Í‰ ˘ ‘∆
ÍÃË≈ÈÂ≈ «ÁøÁ∂ ‘Ø¬∂ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ ‹Â º÷‰≈, «¬øÁz∆¡ª ˘ Ø’
’∂ Â∆Ê ’È∂ ¡≈«Á «¬‘ ËÓ Á∆ ÓÔ≈Á≈ ⁄Ò∆ ¡≈™Á∆ √∆, Í
‘π‰ ’ÒÔ∞◊ «Ú⁄ ’∂ÚÒ «¬’Ø ‘∆ Á∂ ◊π‰ ◊≈¿∞‰∂ (È≈Ó ‹Í‰≈) ‘∆
¡≈ÂÓ≈ Á∂ ¿∞Ë≈ Á≈ «¬’Ø «¬’ √≈ËÈ ‘ÀÕ
‹Â∞ √ø‹Ó Â∆Ê ˙È≈ ‹π◊≈ ’≈ ËÓπ ‘À ’«Ò Ó«‘ ’∆«Â ‘« È≈Ó≈®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó. 3, Í≥È≈ 797)
Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ¡‹È Á∂Ú ‹∆, √≈‚∂ ’ÒÔ∞◊∆ ‹∆Úª Á∂
¿∞Ë≈ Ò¬∆ ¿∞ÍÁ∂√ «ÁøÁ∂ ‘È «’ ’ÒÔ∞◊ Á∂ «¬√ √Ó∂∫ «Ú⁄ ’∂ÚÒ
È≈Ó ‹Í‰ È≈Ò ‘∆ ¿∞Ë≈ ‘Ø √’‰≈ √øÌÚ ‘ÀÕ ¡√ƒ «¬‘ ÏÃ‘Ó Á∆
ÍÃ≈ÍÂ∆ ’È Ú≈Ò∂ Ï⁄È ¿∞⁄≈È ’∆Â∂ ‘È :
’«Ò‹π◊ Ó«‘ «¬’ È≈«Ó ¿∞Ë≈π®
È≈È’∞ ÏØÒÀ ÏÃ‘Ó Ï∆⁄≈π®2®11® (ÌÀ¿∞ Ó. 5, Í≥È≈ 1138)
⁄ΩÊ∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆, ’Ò‹π◊ «Ú⁄ È≈Ó Á∆
207
√Ã∂Ù‡Â≈ ÍÃÂ∆ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ È≈Ó ÍÁ≈Ê ‘∆ √Ã∂Ù‡ ‘ÀÕ «‹È∑ª È∂
Ú∆ Ì◊Â-‹È Ï‰ ’∂ È≈Ó Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆, ¿∞‘ √≈∂ Â ◊¬∂ Ì≈Ú∂∫
’Ø¬∆ È∆Úƒ ‹≈Â∆ Ú≈Ò≈ √∆, Ì≈Ú∂∫ ’Ø¬∆ ¿∞µ⁄∆ ‹≈Â∆ È≈Ò √ÏøËÂ √∆ :
’Ò‹π«◊ È≈Óπ ÍÃË≈È∞ ÍÁ≈Êπ Ì◊Â ‹È≈ ¿∞Ë∂®
È≈Ó≈ ‹À Á∂¿∞ ’Ï∆π «ÂzÒØ⁄È∞ √«Ì ÁØ÷ ◊¬∂ ⁄Ó∂1®
(Ó≈Ò∆ ◊. Ó. 4, Í≥È≈ 995)
Ø˜≈È≈ «‘≈√ √≈«‘Ï Á∂ Í≈· √Ó∂∫ ◊πÁ∂Ú √«Â◊π» ‹∆ ¯πÓ≈È
’Á∂ ‘È «’ ’ÒÔ∞◊ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ Úº‚≈ Í≥πÈ ’∂ÚÒ ¿∞√ ÍÃ’≈Ù √»Í
Ú≈«‘◊π» Á∂ ◊π‰ ◊≈¿∞‰∂ ‘∆ ‘È :
’«Ò Ó«‘ ¬∂‘Ø Í≥πÈ∞ ◊π‰ ◊Ø«ÚøÁ ◊≈«‘®
(Ó. 5, Í¿∞Û∆, Í≥È≈ 962)
⁄ΩÊ∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Âª ¡≈Í‰≈ ¡‡ºÒ
¯À√Ò≈ √π‰≈™Á∂ ‘Ø¬∂ «⁄Â≈ÚÈ∆ «ÁøÁ∂ ‘È «’ ‹Ø ’ÒÔ∞◊ Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄
È≈Ó Á∂ Ï∆‹ ˘ Ï∆‹‰ Á∆ Êª ’Óª-ËÓª Á∂ Ï∆‹ Ï∆‹Á∂ ‘È (Ì≈Ú
È≈Ó ˘ ¤º‚ ’∂ ‘Ø ÎØ’‡ ’Ó-’ª‚ª Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘È) «¬øfi
‹≈‰ ÒÚØ«’ ¿∞‘Èª È∂ Ò≈Ì Âª ’∆ ÷º‡‰≈ √∆, √◊Ø∫ √Ú≈√ª »Í∆ Í≥»‹∆
‹Ø ÍÓ∂Ù ‹∆ È∂ Ó»Ò »Í «Ú⁄ «ÁºÂ∆ ‘À, ¿∞‘ Ú∆ «Ú¡Ê ◊Ú≈ ÒÀ∫Á∂
‘È :
’«Ò‹π«◊ Ï∆‹π Ï∆‹∂ «ÏÈ∞ È≈ÚÀ √Ìπ Ò≈‘≈ Ó»´ ◊Ú≈«¬¡≈®
(¡≈√≈ Ó. 4, Í≥È≈ 446)
¿∞ÍØ’Â ◊πÚ≈’ª ≈‘ƒ ¡Â∂ ‘Ø Ï∂¡≥Â ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ ≈‘ƒ √≈˘
«¬‘ ÍÃ∂È≈ «ÓÒÁ∆ ‘À «’ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Á∆ √ÎÒÂ≈ Ú≈√Â∂ ¡Â∂ ‹∆Ú-
¡≈ÂÓ≈ Á∆ ÍÃÌ»-Á √Ó≈¬∆ Ú≈√Â∂ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¬√ ’ÒÔ∞◊ Á∂
√Ó∂∫ «Ú⁄ È≈Ó ˘ ‘∆ ÍÃË≈ÈÂ≈ «ÁºÂ∆ ‘À ¡Â∂ È≈Ó ‹Í‰ Ú≈√Â∂ ‘∆
√≈∆ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ÍÃ∂È≈ ‘ÀÕ ‹∂ «¬øfi ’«‘ Ò¬∆¬∂ Âª ’Ø¬∆ ¡«Â
’ÊÈ∆ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊∆ «’ ÍÓ∂Ù ‹∆ È∂ «¬‘ ÓÈ∞º÷≈ ‹∆ÚÈ «ÁºÂ≈ ‘∆
È≈Ó ‹Í‰ Ú≈√Â∂ ‘À Âª ‹Ø ¡È∂’ª ‹»Èª «Ú⁄ ’Óª ¡È∞√≈ ÌÓ‰
«Íº¤Ø∫ «¬‘ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈, ÍÃÌ» ÍÓ∂Ù ‹∆ «Ú⁄ È≈Ó-«√ÓÈ Áπ¡≈≈
¡Ì∂Á ‘Ø √’∂Õ ‹Ø ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ ˘ √ø√≈«’ Ëø«Ë¡ª ¡Â∂ ÎØ’‡ ’Óª
ËÓª Â’ ‘∆ √∆ÓÂ º÷, ¡‹≈¬ƒ ‘∆ √Óª ◊Ú≈ ’∂ «¬√ √ø√≈ ÂØ∫
‹ªÁ≈ ‘À, ◊πÁ∂Ú Â∆√∂ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ «’øÈ∆ Â≈ÛÈ≈ ’ ’∂ Ò≈‘ÈÂ
Í≈™Á∂ ‘È «’ ““Ò≈‘ÈÂ ‘À ¡À√∂ ‹∆Ú ˘, √Ó∂Â ‡ºÏ ¡Â∂ «ÓºÂ Á∂,
1. Ì◊Â Ú∆Á≈√ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ‘ÀÕ
208
«‹√ Á∂ √∆ È≈Ò «¬√ ‹ÈÓ «Ú⁄ Ó≈Ò’ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘∆ È‘ƒ ’∆Â≈Õ
ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ ‹Ø ⁄¿∞≈√∆ Òº÷ ‹»È Á≈ «√ıÒ≈ ‚ø‚≈ ‘À, ‹∂ «¬‘ ‘ºÊ
«Ú⁄Ø∫ ¤∞º‡ «◊¡≈ ÂÁ ÓπÛ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘Ø‰≈ ¡Â∂ «¬‘ ‹ÈÓ «Ú¡Ê
‘∆ ⁄«Ò¡≈ ‹≈‰≈ ‘À”” :
«ËÃ◊π √∆π ’∞‡øÏ √«‘Â «√¿∞ «‹Â∞ ‘π«‰ ÷√Óπ È Í≈«¬¡≈®
Í¿∞Û∆ ¤∞Û’∆ «Î« ‘≈«Ê È ¡≈ÚÀ ¡«‘Ò≈ ‹ÈÓπ ◊Ú≈«¬¡≈®1®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó. 3, Í≥È≈ 796)
⁄ΩÊ∂ Í≈ÂÙ≈‘ √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆, ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’
«‹‘Û∂ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Í≈’∂ Ú∆ È≈Ó È‘ƒ ‹ÍÁ∂ ‹∂ ¿∞È∑ª Á∆ Ó≈Â≈ ˘ ‘∆
ÍÓ∂Ù, Ïªfi ’ «ÁøÁ≈ Âª ⁄ø◊≈ √∆Õ ¿∞‘ È≈Ó ÂØ∫ «Ú‘»‰∂ (ı≈Ò∆) «¬√
√ø√≈ «Ú⁄ «¬Ú∂∫ Î√∂ ‘Ø¬∂ ÷Í ‘∂ ‘È «‹Ú∂∫ ’Ø¬∆ Ó∆⁄’«‰¡ª (’ø«‚¡ª
Á∆ «¬’ «’√Ó ‹Ø Íπº·∂-π’ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ) «Ú⁄ Î«√¡ª ÍÃ∂Ù≈È ‘πøÁ≈ ‘À :
«‹È ‘« «‘ÁÀ È≈Óπ È Ï«√˙ «ÂÈ Ó≈Â ’∆‹À ‘« Ïªfi≈®
«ÂÈ √πøfl∆ Á∂‘ «Î«‘ «ÏÈ∞ È≈ÚÀ ˙«¬ ÷«Í ÷«Í Óπ¬∂ ’ªfi≈®1®
(‹ÀÂ√∆ Ó. 4, Í≥È≈ 697)
‘π‰ ÍÃÙÈ ÍÀÁ≈ ‘πøÁ≈ ‘À «’ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ Á∆ ÍÃÌ»-Á √Ó≈¬∆
’Ú≈ ’∂ ÙªÂ∆ ÍÃÁ≈È ’È Ú≈Ò≈ È≈Ó, «‹√ ÂØ∫ «ÏÈª ’«Ò¡≈‰ ‘Ø
√’‰∆ È≈-ÓπÓ«’È ‘À ¡Â∂ √≈∆ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ Ú≈-Ú≈ «‹√ ˘
‹Í‰ Ò¬∆ ¿∞ÍÁ∂Ù ’Á∆ ‘À ; ¡ÀÈ∆ Ó‘≈ÈÂ≈ Ú≈Ò≈ È≈Ó «’ÊØ∫ ¡Â∂
«’Ú∂∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø √’Á≈ ‘À?
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’
√«Â◊π» ‹∆ ‘∆, ‘∆ È≈Ó Á∂ Á≈Â∂ ‘È, «‹È∑ª ¿∞µÍ ÍÃÌ» Á∆ Ïı«ÙÙ
‘πøÁ∆ ‘À ¿∞‘Èª ˘ ““◊π»”” Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘À «’™«’ ‘∆ ˘ √«Â◊π»
‹∆ È∂ ¡≈Í Ïπ«fi¡≈ ‘À, «¬√ ’’∂ ◊π» Ú◊≈ √ø√≈ «Ú⁄ ‘Ø ’Ø¬∆
È‘ƒ :
√«Â◊ππ Á≈Â≈ ‘« È≈Ó ’≈ ÍÃÌπ ¡≈«Í «ÓÒ≈ÚÀ √Ø«¬®
√«Â◊π« ‘« ÍÃÌπ Ïπ«fi¡≈ ◊π ‹∂Ú‚∞ ¡Úπ È ’Ø«¬®
(«√∆ ≈◊π Ó. 4, Í≥È≈ 39)
Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ◊¿∞Û∆ ≈◊ «Ú⁄ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂ ‘È «’ √«Â◊π»
Í≈√Ø∫ ‘∆ È≈Ó Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø‰∆ ‘À ¡Â∂ √«Â◊π» Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ «’√ ˘
‘πøÁ∆ ‘À, «‹√ ¿∞µÍ ÍÃÌ» ‹∆ Á∆ «¥Í≈-«ÁzÙ‡∆ ‘ØÚ∂ :
√«Â◊π Â∂ È≈Óπ Í≈¬∆¡À ’«Ó «ÓÒÀ ÍÃÌπ √Ø«¬®4®
(◊¿∞Û∆ ÏÀ≈◊«‰ Ó. 3, Í≥È≈ 233)
209
√«Â◊π Á≈Â∂ È∂ «‘Á∂ «Ú⁄ È≈Ó «ÁzÛ∑ ’Ú≈ «ÁºÂ≈ «‹√ √Á’≈
√≈‚∂ ÓºÊ∂ Á∂ Ì≈◊ √Ã∂Ù‡ Ï‰ ◊¬∂Õ Í √«Â◊πª È∂ È≈Ó ’ÁØ∫ «ÁzÛ∑
’Ú≈«¬¡≈, ‹Á «¬√ ‹∆Ú È∂ √Ì ’∞fi «ÏÈª ÙÂ ◊π» ˘ √Ó«ÍÂ
’ «ÁºÂ≈ :
‘« ‘« ¡«Ê √∆π ‘Ó Ï∂«⁄¡≈ Í»∂ ◊π ’À ¡≈◊À®
√«Â◊π Á≈ÂÀ È≈Óπ «ÁÛ≈«¬¡≈ Óπ«÷ Ó√Â«’ Ì≈◊ √Ì≈◊À®1®
(◊¿∞Û∆ Í»Ï∆ Ó. 4, Í≥È≈ 171)
√«Â◊πª Á≈ ‘Ø ‘π’Ó ‘À «’ Í»∂ ◊π» ÂØ∫ «ÏÈª È≈Ó Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆
È‘ƒ ‘Ø‰∆ ¡Â∂ È≈Ó ÂØ∫ «ÏÈª «¬√ ‹∆Ú Á≈ ÌÓ Á» È‘ƒ ‘Ø‰≈ ¡Â∂
«‹√ ’≈È «È‹ ÿ «Ú⁄ Ú≈√ È‘ƒ «ÓÒ √’‰≈ :
«ÏÈ∞ √«Â◊π È≈Óπ È Í≈¬∆¡À Ì≈¬∆®
«ÏÈ∞ È≈ÓÀ ÌÓπ È ‹≈¬∆® (√Ø«· Ó. 1, Í≥È≈ 635)
¡Â∂
Í»∂ ◊π Â∂ È≈Óπ Í≈«¬¡≈ ‹≈«¬®
‹Ø◊ ‹π◊«Â √«⁄ ‘À √Ó≈«¬® (≈Ó’Ò∆ Ó. 1, Í≥È≈ 941)
¡Â∂
«Ú‰∞ Ì◊Â∆ ÿ« Ú≈√π È ‘ØÚ∆ √π«‰¡‘π ÒØ’ √Ï≈¬∂®
(ËÈ≈√∆ Ó. 1, Í≥È≈ 689)
Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
√≈‹È Ó∂∂ ÍÃ∆ÂÓ‘π Â∞Ó √‘ ’∆ Ì◊«Â ’∂‘Ø®
◊ππ √∂Ú‘π √Á≈ ¡≈Í‰≈ È≈Óπ ÍÁ≈Êπ Ò∂‘Ø®
(¡≈√≈ Ó. 3, Í≥È≈ 440)
‘∂ «Í¡≈∂ √º‹‰Ø! Â∞√ƒ Ó≈Ò’ ÍÃÌ» Á∆ Ì◊Â∆ ’Ø «’™«’ Ó≈Ò’
‹∆ ˘ Ì◊Â∆ ’È∆ ‘∆ ⁄ø◊∆ Òº◊Á∆ ‘ÀÕ
ÍÃ∂Ó≈-Ì◊Â∆ Á∆ Á≈Â Ì∆ ◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ
«◊¡≈È∆ ◊π «ÏÈ∞ Ì◊«Â È ‘Ø¬∆®
’ØÀ ø◊π ’Á∂ È ⁄ÛÀ ‹∂ ÒØ⁄À √Ìπ ’Ø¬∆®1® ‘≈¿∞®
(√»‘∆ Ó. 4, Í≥È≈ 732)
‘∂ «◊¡≈È∆! ◊π» ÂØ∫ «ÏÈª Ì◊Â∆ Á∆ Á≈Â ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘Ø √’Á∆
«‹Ú∂∫ «’ ’Ø∂ ’ºÍÛ∂ Â∂ ø◊ È‘ƒ ⁄Û∑Á≈, Í«‘ÒØ∫ ¿∞√ Á∆ Í≈‰ Ò≈‘π‰∆
ÍÀ∫Á∆ ‘ÀÕ «¬√∂ Â∑ª ÓÈ »Í∆ ’Ø∂ ’ºÍÛ∂ ”⁄Ø∫ Ó≈«¬¡≈ Á∆ Í≈‰ ’º„‰
Ú≈√Â∂ ◊π» Á≈ «ÈÓÒ ÌÀ ‘∆ ’øÓ «ÁøÁ≈ ‘À «’™«’ :
210
ÌÀ «ÏÈ∞ Ì◊«Â È ‘Ø¬∆ ’Ï ‘∆
ÌÀ Ì≈«¬ Ì◊«Â √Ú≈∆®6® (≈Ó’Ò∆ Ó. 3, Í≥È≈ 911)
Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ¯À√Ò≈ «ÁøÁ∂ ‘È «’ ‹Ø Íπ÷ ◊π» ‹∆ Á∆
ÙÈ ¡≈¬∂ ÂØ∫ «ÏÈª ÓÈ Á∆ Ó˜∆ ¡È∞√≈ Ì◊Â∆ ’È Á≈
ÔÂÈ ’Á∂ ‘È, ¿∞‘Èª Á∆ ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ Ì◊Â∆ ÍÃÌ»-Á ÍÃÚ≈È
È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ
ÓÈÓπ÷1 Ì◊«Â ’«‘ «ÏÈ∞ √«Â◊π
«Ú‰∞ √«Â◊π Ì◊«Â È ‘Ø¬∆ ≈Ó® (≈◊π √»‘∆ Ó. 3, Í≥È≈ 768)
√«Â◊π» ‹∆ ◊π» ¡ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆, ¿∞È∑ª ‹∆Úª ÍÃÂ∆ ‹Ø ÓÈ
Á∆ Ó«Â «Íº¤∂ Òº◊ ’∂ ‡πÁ∂ È∂, ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ ¡À√∂ ‹∆Ú ≈Ó-
≈Ó ¡≈÷ ’∂ Êº’ ‹ªÁ∂ ‘È Í «Î Ú∆ ‘¿∞ÓÀ Á∆ ÓÀÒ ¿∞È∑ª Í≈√Ø∫ ËØÂ∆
È‘ƒ ‹ªÁ∆, «¬√ Ò¬∆ ‘∂ Ó∂∂ ÓÈ! ‹ÁØ∫ ÓÈ∞º÷ ◊π» Á∆ ÙÈ «Ú⁄
¡≈™Á≈ ‘À ÂÁ ‘∆ Í«ÚºÂz ‘πøÁ≈ ‘À :
ÓÈ Ó∂∂ ◊π √«‰ ¡≈ÚÀ Â≈ «ÈÓ´ ‘Ø«¬®
ÓÈÓπ÷ ‘« ‘« ’« Ê’∂ ÓÀ´ È √’∆ ËØ«¬®1® ‘≈¿∞®
(«√∆ ≈◊π Ó. 3, Í≥È≈ 39)
¡Â∂ √È≈ È≈Ò Âª ≈Ó-≈Ó √Ì ’Ø¬∆ ’«‘ «‘≈ ‘ÀÕ «¬øfi
’«‘‰ È≈Ò ≈Ó Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ È‘ƒ ‘Ø‰∆Õ «¬‘ Âª ◊π» ‹∆ Á∆ «¥Í≈
È≈Ò ‹ÁØ∫ ≈Ó Á≈ È≈Ó «‘Á∂ «Ú⁄ Úº√ ‹ªÁ≈ ‘À Âª ‘∆ ’Ø¬∆
«◊¡≈È-»Í∆ ÎÒ ÍÃ≈ÍÂ ’Á≈ ‘À :
≈Ó ≈Ó √Ìπ ’Ø ’‘À ’«‘¡À ≈Óπ È ‘Ø«¬®
◊π Í√≈Á∆ ≈Óπ Ó«È Ú√À Â≈ Î´ Í≈ÚÀ ’Ø«¬®1®
(◊»‹∆ Ó. 3, Í≥È≈ 491)
Âª Â∂ «‹øÈ≈ «⁄ ÓÈ∞º÷ ˘ ““◊π ÍÃ√≈«Á”” (◊π» Á∆ «¥Í≈) ÍÃ≈ÍÂ
È‘ƒ ‘πøÁ∆, ¿∞µÈª «⁄ «‘Á∂ «Ú⁄ “È¿∞«È«Ë ¡≥«ÓÃÂ∞ ÍÃÌπ ’≈ È≈Óπ” È‘ƒ
Ú√‰≈Õ ◊π» Á∆ «¥Í≈ ¡≈Íª ˘ «’Ú∂∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂? √ø√≈«’ ¿∞Á≈‘‰
‘À «’ ‹∂ «’√∂ È∂ Óª-Ï≈ÍÁ∆ «¥Í≈ Á≈ Í≈Â Ï‰È≈ ‘ØÚ∂ ‹ª «’√∂
«ÓºÂ-ÁØ√Â Á∆ ÍÃ√øÈÂ≈ ÒÀ‰∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ ¿∞√˘ Óª-Ï≈Í ‹ª ¿∞√ ÁØ√Â
Á∆ Ó˜∆ ¡È∞√≈ ⁄ºÒ‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ ‘π’Ó ¡È∞’±Ò Â∞È≈ ÍÚ∂◊≈Õ «¬√∂
Â∑ª ‹∂’ ¡√ƒ ““◊π ÍÃ√≈«Á”” Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ÒØÛÁ∂ ‘ª Âª :
«¬Â∞ Ó≈«◊ ⁄Ò∂ Ì≈¬∆¡Û∂ ◊ππ ’‘À √π ’≈ ’Ó≈«¬ ‹∆¿∞®
1. ÓÈ Á∆ Ó˜∆ ¡È∞√≈ ⁄ºÒ‰ Ú≈Ò∂ ‹∆Ú (ÓÈ∞º÷)
211
«Â¡≈◊∂∫ ÓÈ ’∆ ÓÂÛ∆ «Ú√≈∂∫ Á»‹≈ Ì≈¿∞ ‹∆¿∞®
«¬¿∞ Í≈Ú«‘ ‘« Á√≈ÚÛ≈ È‘ Ò◊À ÂÂ∆ Ú≈¿∞ ‹∆¿∞®
‘¿∞ ¡≈Í‘π ÏØ«Ò È ‹≈‰Á≈ ÓÀ ’«‘¡≈ √Ìπ ‘π’Ó≈¿∞ ‹∆¿∞®
(√»‘∆ Ó. 3, Í≥È≈ 763)
«‹Ú∂∫ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¡≈√≈ Á∆ Ú≈ «Ú⁄
‘π’Ó ‘À «’ ‹Ø ◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó Ó≥ÈÁ≈ ‘À ¿∞√ ¿∞µÍ ◊π» ’∆ ıπÙ∆
‘πøÁ∆ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ ‹«◊¡≈√» ÷√Ó (Ó≈Ò’) Á∂ Á ÍÃÚ≈È ‘Ø ’∂ «È‹-
√»Í «Ú⁄ √Á∆Ú ’≈Ò Ò¬∆ ¡Ì∂Á ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À :
‘π’«Ó Ó≥«È¡À ‘ØÚÀ ÍÚ≈‰∞ Â≈ ÷√ÓÀ ’≈ Ó‘´ Í≈«¬√∆®
(Ú≈ ¡≈√≈, Í≥È≈ 471)
√≈‚∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ’∆ ‘À?

‹ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ √∆ «Ú⁄ √È ÂÁ ’Ø¬∆ Ú∆ ‹«◊¡≈√» ‹Á
√«Â◊πª Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ¡≈Í‰∆ ’«Ò¡≈‰ Ú≈√Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’Á≈
ÂÁ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ¡«Ë’≈∆ ‹≈‰ ’∂ ¿∞√˘ ¡≈Í‰∂ √º‹∂ ÍÀ Á≈ ¡≥◊»·≈
‹Ò «Ú⁄ Í≈ ’∂ ““⁄È≈«ÓÃÂ”” Á∆ Á≈Â ÏıÙ ’∂ ¿∞√ ˘ Ó»Ò-Ó≥Âz ¡Â∂
◊πÓ≥Âz Á∆ Á≈Â Ïı«ÙÙ ’ «ÁøÁ∂, «‹√ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’’∂ ‹«◊¡≈√»
¡≈Í‰∂ ÒØ’ √π÷∆, ÍÃÒØ’ √π‘∂Ò∂ ’Á∂Õ «‹Ú∂∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ Ú≈ª
«Ú⁄ «Ò÷‰≈ ’∆Â≈ ‘À :
⁄È ËØ«¬ «‘≈√ ’ ⁄È≈«ÓÃÂ «√÷≈ Í∆Ò≈«¬¡≈Õ
(Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 1, Í¿∞Û∆ 23)
«‹√ ¡≈Ù∂ ˘ ÒÀ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ (¡≈«Í
È≈«¬‰∞ ’Ò≈Ë≈« ‹◊ Ó«‘ ÍÚ«Ô¿∞) ¡≈¬∂ √È, ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄
‘∆ ÍÓ∂Ù ÚºÒØ∫ Áº√∂ ‘Ø¬∂ Ó≈◊ (Í≥Ê) ¿∞µÍ ÒØ’≈¬∆ ˘ ÂØÈ ¡Â∂
ÒØ’≈¬∆ Á≈ ¿∞Ë≈ ’È Ú≈√Â∂ ¡≈Í‰≈ Í≥Ê ‹πÁ≈ ’ «Ò¡≈ :
Ó≈«¡≈ «√º’≈ ‹◊Â «Ú⁄ È≈È’ «ÈÓÒ Í≥Ê ⁄Ò≈Ô≈®
(Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆ Ú≈ 1, Í¿∞Û∆ 45)
ÙÏÁ «‹Â∆ «√Ë Ó≥‚Ò∆ ’∆ÂØ√π ¡ÍÈ≈ Í≥Êπ «È≈Ò≈®
(Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆ Ú≈ 1, Í¿∞Û∆ 31)
¡Â∂ «¬√∂ Í≥Ê ˘ ¡◊ª‘ ÍÃ⁄≈È «‘Â ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂
Ï≈Ï≈ Ò«‘‰≈ ‹∆ (√Ã∆ ◊π» ¡≥◊Á Á∂Ú ‹∆) Á∆ «‚¿±‡∆ Ò◊≈¬∆ ¡Â∂
¿∞È∑ª ¡◊ª‘ «¬√ Í≥Ê Á∆ √∂Ú≈ √Ã∆ ◊π» ¡ÓÁ≈√ ‹∆ ˘ √Ω∫Í‰≈ ’∆Â∆:
212
Ò‘‰∂ Í≥Êπ ËÓ ’≈ ’∆¡≈ ¡ÓÁ≈√ ÌÒ∂ ’¿∞ Á∆¡≈®
«¬√∂ Í≥Ê ˘ ÍÃÎπºÒÂ ’È Ò¬∆ Ï≈’∆ √«Â◊πª È∂ ¡≈Í‰∆ «‚¿±‡∆
«ÈÌ≈¬∆∏«‹Ú∂∫ √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï«⁄ºÂz È≈‡’ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈
‘À «’ :
¡’≈Ò Íπ÷ Ú≈⁄® ⁄ΩÍ¬∆®
ÓÀ∫ ¡ÍπÈ≈ √πÂ1 ÂØ«‘ «ÈÚ≈‹≈2®
Í≥Ê ÍÃ⁄π3 ’Ï∂ ’¿∞ √≈‹≈®
‹‘≈ ’‘≈ ÂÀ ËÓπ ⁄Ò≈«¬®
’∞Ïπ«Ë4 ’È Â∂ ÒØ’ ‘‡≈«¬®29® (Ï«⁄ºÂz È≈‡’, Í≈. 10)
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ È∂ Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á∆ ÍøÍ≈ √Á≈
Ò¬∆ √Ó∂‡ ’∂ ‹«◊¡≈√»¡ª ˘ ÙÏÁ-◊π» Á∂ ÒÛ Ò≈ ’∂ √øÍ»ÈÂ≈
’È∆ √∆Õ √Ø «¬√∂ ¡≈Ù∂ ˘ ÒÀ ’∂ ¡≈Í ‹∆ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ ’ΩÂ’ ’Á∂
ÈªÁ∂Û (√Ã∆ ‘˜» √≈«‘Ï) Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ Íπº‹∂Õ √≈∆ √ø◊Â ˘ «¬’ºÂz
’’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’Ú≈ ’∂ Í≥‹ ÍÀ√∂
Â∂ È≈∆¡Ò ÒÀ ’∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¡º◊∂ Ë«¡≈ Â∂ ¡≈Í ÓºÊ≈
‡∂’ ’∂ ¡≈Í‰∆ ‹ØÂ ÙÏÁ-◊π» «Ú⁄ Ë «ÁºÂ∆ ¡Â∂ ÷≈Ò√∂ ÍÃÂ∆ Ï⁄È
’∆Â≈ «’ :
√Ã∆ Óπ÷Ú≈’∏ÁØ‘≈
¡≈«◊¡≈ Ì¬∆ ¡’≈Ò ’∆ ÂÏÀ ⁄Ò≈ÔØ Í≥Ê®
√Ì «√÷È ’Ø ‘π’Ó ‘À ◊π» Ó≈È∆˙ ◊ÃøÊ®
◊π» ◊ÃøÊ ’Ø Ó≈È∆˙ ÍÃ◊‡ ◊πª ’∆ Á∂‘®
‹Ø ÍÃÌ» ’Ø «ÓÒÏØ ⁄‘∂ ÷Ø‹ ÙÏÁ ÓÀ Ò∂‘®
√Ì ◊π» ÍÃ◊‡ Ì¬∂ Í»È ‘« ¡ÚÂ≈®
‹◊Ó◊ ‹ØÂ «Ï≈‹‘∆ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ Ófi≈®
‹Ø Á√ÔØ ⁄«‘ ◊π» ’Ø √Ø Á√À ◊ππ ◊ÃøÊ®
Í„À √πÈÀ √…≈Ê Ò‘À ÍÓ≈Ê ’Ø Í≥Ê®
Ú≈«‘◊π» ◊π» ◊ÃøÊ ‹∆ ¿∞ÌÀ ‹‘≈‹ ¿∞Á≈®
‹Ø √Ë≈ ’ √∂Ú‘À √Ø ¿∞ÂÀ ÌÚ Í≈® 11®
(Í≥Ê ÍÃ’≈Ù Ì≈Ù≈ «ÚÌ≈◊, Í≥È≈ 353)
◊π» ’∂ «√º÷ª È∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ Ï⁄Èª ¡º◊∂ √∆√ «ÈÚ≈«¬¡≈ ¡Â∂
È≈Ò ‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆! ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘
1. ÍπºÂ 2. √≈«‹¡≈ 3. ÍÃ⁄≈ ’È Ò¬∆ 4. ’∞’Ó ’È ÂØ∫Õ
213
¡√ƒ ◊π» Ó≥Èª◊∂ Í ‹Ø ÙÏÁ «Ú⁄Ø∫ ‹ØÂ ÍÃ◊‡ ’È Á∆ «ÚË∆ ¡≈Í
‹∆ √∆ «Ú⁄ ‘πøÁ∂ √≈˘ Áº√Á∂ √∆, ¿∞‘ ‹π◊Â ‘π‰ ¡√ƒ «’√ Í≈√Ø∫
ÍÃ≈ÍÂ ’ª◊∂? √«Â◊π» ‹∆, ◊π«√º÷ª Á∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰ ’∂ Óπ√¥≈¬∂ Â∂
¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ‹π◊Â∆ Áº√‰ ¡Â∂ Á∆«÷¡≈ Á∂‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ¡√ƒ
1756 «Ï. Á∆ «Ú√≈÷∆ ˘ ‘∆ ı≈Ò√∂ ˘ ÍÃÁ≈È ’ «ÁºÂ≈ √∆Õ
Í≥⁄‘π∫ Ó«‘∫ «ÈÂ ÚÂ«Â ÓÀ ‘Ω∫, Í≥⁄ «ÓÒ«‘∫ √∂ Í∆È Í∆® 2®
◊π ÿ ’∆ «Ó‹≈Á≈ Í≥⁄‘π∫, Í≥⁄‘π∫ Í≈‘πÒ Í»Ï Í∆È®
‘Ø«¬ ÂÈ÷≈‘∆¡≈ Ï÷Ù«‘∫ Í≥⁄‘π∫, Í≈‘πÒ Á∂∫ «Ó«Ò Í≥⁄ ÍÃÚ∆È®
Ò÷‘π Í≥⁄ ’∆ Ï‚ Ï«‚¡≈¬∆, Í≥⁄ ’«‘∫ √Ø «ÈÎÒ È⁄∆È®
(◊π ÍÃÂ≈Í √»‹ ; 6, ¡≥√» 41)
¡Â∂ √≈‚≈ √Á≈ Ú≈√Â∂ ¡‡ºÒ ‘π’Ó ‘À «’ «‹√È∂ Ú∆ ◊π» ‹∆ Á∆
«¥Í≈ Á≈ Í≈Â Ï‰È≈ ‘ØÚ∂, ÓÈ «Ú⁄ ◊π» Ïı«ÙÙ Á∆ ‹≈⁄È≈ ‘ØÚ∂,
¿∞‘ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Í≈√Ø∫ ÷≥‚∂ Ï≈‡∂ Á∆ Í≈‘πÒ ¤’∂ :
ÍÃÊÓ ‘Â Ô‘ ‹≈È ÷≥‚∂ ’∆ Í≈‘πÒ ¤’∂®
√Ø¬∆ «√øÿ ÍÃË≈È ¡Ú È Í≈‘πÒ ‹Ø Ò¬∂®
Íª⁄ «√øÿ ¡≥«ÓÃÂ ‹Ø Á∂ÚÀ∫, Âª ’Ø «√ Ë ¤’ ÍπÈ Ò∂ÚÀ®
ÍπÈ «ÓÒ Íª⁄Ø «‘Â ‹Ø Ì≈÷À∫, Âª ’Ø ÓÈ Ó∂∫ «ÁzÛ ’ ≈÷À®
(«‘ÂÈ≈Ó≈ Ì≈. Á∂√≈ «√øÿ ‹∆)
¡Â∂ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Á∂ √ÈÓπ÷ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘
¡≈Í‰≈ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ Í»È ÂΩ Â∂ √Ω∫Í Á∂Ú∂Õ ◊π» ‘π’Ó (◊π» Á∆¡ª
Áº√∆¡ª ¡≥Á»È∆ ¡Â∂ Ï«‘»È∆ «‘Âª, ’’≈ ¡Â∂ È≈Ó-◊πÏ≈‰∆-
«ÈÂÈ∂Ó ¡≈«Á ‹Ø Í≥‹ «Í¡≈∂ «ÁzÛ∑≈™Á∂ ‘È) ˘ ◊π«√º÷ «ÏÈª ‘∆Ò-
‘πº‹Â Á∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ Ë≈È ’’∂ Áº√∂ ‘Ø¬∂ ◊π»-¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ‹∆ÚÈ
ÏÂ∆Â ’∂, ÂÁ ◊π» ‹∆ Á∆ Ïı«ÙÙ ÍÃ≈ÍÂ ‘πøÁ∆ ‘À :
ÂÈ∞ ÓÈ∞ ËÈ∞ √Ìπ √¿∞«Í ◊π ’¿∞ ‘π’«Ó Ó≥È∆¡À Í≈¬∆¡À®
(¡ÈßÁ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 918)
‹Ø ◊π«√º÷ Í»È (Ï≈‘∆ ¡Â∂ ¡≥Á»È∆) «‘Â ˘ Ë≈ ’∂
““◊πÍÃ√≈«Á”” (◊π» Á∆ «¥Í≈) ÍÃ≈ÍÂ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘À, √«Â◊π» ‹∆ ¿∞√
Í≈√Ø∫ ’∞fi Ú∆ ¤∞Í≈ ’∂ È‘ƒ º÷Á∂ :
ÓØ ◊Ã«‘ ÓÀ ÂÈ Â∂ ÓÈ Â∂,
«√ Ò¿∞ ËÈ ‘À, √Ì ‘∆ «¬È‘∆ ’¿∞®
(«◊¡≈È ÍÃÏØË Í≈. 10, Í≥È≈ 645)
214
¡Â∂
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø »Í ‘À ÷≈√®
÷≈Ò√∂ Ó«‘ ‘Ω ’Ω «ÈÚ≈√®
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø Óπº÷ ‘À ¡≥◊≈®
÷≈Ò√∂ ’∂ ‘Ω √Á √Á √ø◊≈® (√Ï ÒØ‘ ◊ÃøÊ ”⁄Ø∫ Í≈. 10)
¡Â∂ ◊π»-‘π’Ó ‹Ø Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª ≈‘ƒ ÍÃ≈ÍÂ ‘πøÁ≈ ‘À, ¿∞√Á∆
Í»È »Í «Ú⁄ ’Ó≈¬∆ ’È È≈Ò «‘Á∂ «Ú⁄ ‹Ø ‘™ ‘ø◊Â≈ Á∆ ÓÀˇ
Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘À, ¿∞ÂÈ∆ Ùπ» ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À :
Ì∆¡À Ó«Â Í≈Í≈ ’À √ø«◊®
˙‘π ËØÍÀ È≈ÚÀ ’À ø«◊® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 4)
◊πÏ≈‰∆ ◊øÁ∂ ÍÒ∆Â ÓÈª Ò¬∆ √≈Ï‰ ¡Â∂ Ø◊∆ ÓÈª Ò¬∆
¡ΩÙË∆ »Í ‘ÀÕ ÓÈ Òº◊∂ («‡’∂) ‹ª È≈, ◊πÓ≥Âz Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ‡È
(«√ÓÈ) ˜» ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ÓÈ ˘ ¤∂Â∆ «ÈÓÒ ’È Ò¬∆
√ø◊Â ¡Â∂ √ø◊Â Á∆ √∂Ú≈ ˜» ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ÔÂÈ ’«Á¡ª-
’«Á¡ª «¬º’ «ÁÈ ¡À√≈ ¡≈Ú∂◊≈ «’ ÓÈ «ÈÓÒ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ «‹√
Ú∂Ò∂ Ï≈‰∆ ⁄ø◊∆ Òº◊‰ Òº◊ ‹≈Ú∂, Ú≈«‘◊π» ’«‘‰ «Ú⁄ √Ú≈Á
Ó«‘√»√ ‘ØÚ∂, ‹≈‰Ø «’ ÓÈ Í«ÚºÂz ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘∂ «ÈÓÒ ÓÈ
˘ ◊πÏ≈‰∆ «÷º⁄ Ú∆ Í≈Ú∂◊∆ ¡Â∂ È≈Ó-√ Ú∆ ÍÃÁ≈È ’∂◊∆Õ «‹√
Ú∂Ò∂ È≈Ó-◊πÏ≈‰∆, √ Á∂ ‘∂ ‘Ø‰ √ÓfiØ ÓÈ Ò∆È ‘Ø «‘≈ ‘À ¡Â∂
ÍÃÌ» ‹∆ «Ú⁄ √Ó≈¬∆ ‘Ø ‘∆ ‘ÀÕ
Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Áπ¡≈≈ Áº√∆ «‘Â («ÈºÂÈ∂Ó «¬«Â¡≈«Á), ’∞«‘Âª
ÂØ∫ Ï⁄‰≈, ◊πÓ≥Âz Â∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ¡«Ì¡≈√ ¡Â∂ ‘Ø ¿∞ÍÁ∂Ù ¡≈«Á
√Ì ’∞fi ““È≈Ó”” ˘ «‘Á∂ «Ú⁄ «‡’≈¿∞‰ (Ú√≈¿∞‰) Ò¬∆ ‘∆ ‘ÀÕ
‹«◊¡≈√» ◊πÏ≈‰∆ ¿∞µÍ Í»È ÌØ√≈ ’∂ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ «ÁºÂ∂
¿∞ÍÁ∂Ùª ¿∞µÍ Í»È ÍÃÂ∆Â∆ ’’∂ ˙√ ‘π’Ó ˘ √«Â ’’∂ Ó≥È∂ ¡Â∂
¡ÓÒ ’∂ Âª È≈Ó Ï‘πÂ Œ¤∂Â∆ ¡≥Á Ú√Á≈ ‘À :
«¬‘ Ï≈‰∆ ‹Ø ‹∆¡‘π1 ‹≈‰À «Â√π ¡≥Â« ÚÀ ‘« È≈Ó≈® 1® ‘≈¿∞®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó. 3, Í≥È≈ 797)
‹ÁØ∫ «‘Á∂ «Ú⁄Ø∫ Ú≈«‘◊π» ◊πÓ≥Âz ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ (◊π» Á∆«÷¡≈)
≈‘ƒ ‘¿∞ÓÀ Á» ‘Ø ◊¬∆ Âª :
‘¿∞ÓÀ ‹≈¬∆ Â≈ ’øÂ √Ó≈¬∆®
(≈◊π √»‘∆ ¡√‡ÍÁ∆¡ª Ó. 1, Í≥È≈ 750)
1. «ÁÒØ∫ ÍÃÂ∆Â∆ Â∂ ÙË≈ È≈ÒÕ
215
¡Â∂
◊π Í√≈Á∆ Ì¿∞ Í«¬¡≈ Ú‚Ì≈«◊ Ú«√¡≈ Ó«È ¡≈«¬®
ÌÀ Í«¬¡À ÓÈ∞ Ú«√ ‘Ø¡≈ ‘¿∞ÓÀ √Ï«Á ‹Ò≈«¬®
(Ó: 3, Ú≈ √Ø«· Ó‘Ò≈ 4, ÍßÈ≈ 645)
ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ √◊π‰ √»Í √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ ‘π’Ó
¡Èπ√≈ ‘¿∞ÓÀ ıÂÓ ‘Ø‰ È≈Ò ÍÓ-ÍÁ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À:
‘¿∞ÓÀ ‹≈«¬ ÍÓ ÍÁπ Í≈¬∆¡À®1® ‘≈¿∞®
(◊¿∞Û∆ Ó: 1, ÍßÈ≈ 226)
‘¿∞ÓÀ ‹≈«¬ √Ï«Á ÿπ Ò‘∆¡À® 1® ‘≈¿∞®
(≈Ó’Ò∆ Ó. 1, Í≥È≈ 226)
¡Â∂
‘¿∞ÓÀ ‹≈«¬ Â «ÈÓ´ ‘ØÚÀ ◊πÓπ«÷ Í⁄À ÍÓÍÁ Í¬∆¡≈® 7®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó. 4, ¡√‡ÍÁ∆¡≈, Í≥È≈ 834)
¡Â∂
‘¿∞ÓÀ ‹≈«¬ Â ¬∂’Ø Ï»fiÀ √Ø ◊πÓπ«÷ √‘«‹ √Ó≈«¬Á≈® 13®
(Ó≈» √Ø‘Ò∂ Ó. 5, Í≥È≈ 1076)
‹ÁØ∫ ÍÓÍÁ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø ◊¬∆, √«‘‹ ¡Ú√Ê≈ «ÓÒ ◊¬∆ Âª
«¬√ ‹∆Ú Á≈ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ √¯Ò ‘Ø «◊¡≈ ¡Â∂ «¬‘ ÏÃ‘Ó Á≈ »Í
Ï‰ «◊¡≈ :
È≈È’ Ò∆È Ì«¬˙ ◊Ø«ÏøÁ «√¿∞ «‹¿∞ Í≈È∆ √ø«◊ Í≈È∆® 3® 11®
(√Ø«· Ó. 9, Í≥È≈ 633)
¡Â∂
≈Ó ’Ï∆≈ ¬∂’ Ì¬∂ ‘À ’Ø«¬ È √’À Í¤≈È∆®
(≈Ó’Ò∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 969)
√Ø «¬√ Ò¬∆ «¬√ ¡Ú√Ê≈ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ ¡≈Í‰∂ ‘∆ ÌÒ∂
Á∆ ı≈Â ‘Ø √Óª ¡‹≈¬ƒ È‘ƒ ◊Ú≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈Õ ◊π» Á∆ ÙÈ
«Ú⁄ ¡≈ ’∂ ◊π»-Á∆«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ◊πÁ∂Ú Í≥⁄Ó
√«Â◊π» ‹∆ √‘√«¥Â∆ √ÒØ’ª «Ú⁄ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ ‹∂’ Í≈Í
’Ó ’È≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ Á∂∆ ˜» ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À∏ÍøÂ± ‹∂’ ’Ø¬∆
ËÓ Á≈ ÙπÌ ’Ó Â∂ «‹√ «Ú⁄ «È≈ ¡≈Í‰≈ ‘∆ ÌÒ≈ ‘ØÚ∂, ¿∞√ Ò¬∆
Á∂∆ ’È ÂØ∫ √ø’Ø⁄ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À :
216
È‘ «Ï¶Ï1 ËÓ≥ «Ï¶Ï Í≈Í≥®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó. 5, Í≥È≈ 1354)
√Ø ◊π» «Í¡≈«˙! ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Á∆ √¯ÒÂ≈ Ú≈√Â∂ ◊π» ’∂ ÷≥‚∂
Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ «√øÿ √‹Ø ¡Â∂ ““◊πÍÃ√≈«Á”” ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚØ
ÂÁ ‘∆ ÒØ’ √π÷∆-ÍÃÒØ’ √π‘∂Ò∂ ‘Ø‰◊∂∏È‘ƒ Âª :
‹«Ó ‹«Ó ÓÀ ÓÀ «Î« ‹øÓÀ®
Ï‘πÂ∞ √‹≈«¬ Í«¬¡≈2 Á∂«√ ¶ÓÀ® (Ó≈» Ó. 5, Í≥È≈ 1020)
Á≈ ◊∂Û Ïºfi ‹≈Ú∂◊≈Õ
«¬√ ÍÃ’≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÚºÒØ∫ ‘ √Ó≈◊Ó ¿∞µÍ ¡Â∂ «ÈºÂ ‘∆ ◊π»
«√º«÷¡≈ ˘ ÍÃ⁄≈È √Á’≈ Ï∂¡≥Â √ø◊Âª ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» ’∂ ÒÛ
Òº◊‰ Òº◊ Í¬∆¡ªÕ
ppp
1. Á∂∆
2. ‹ÈÓ-ÓÈ Á∂ ¶Ï∂ ◊∂Û «Ú⁄
217
¦×ð-ê³×å çÆ Ã»Þ
¡√» Á∂ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ ‹Ø √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’∆Â≈ √∆,
¿∞√ Á∂ ÌØ◊ ¿∞ÍÃøÂ ◊π» ÿ Á∆ ÓÔ≈Á≈ ¡È∞√≈ √Ì √ø◊Âª ˘ ¶◊
¤’≈¿∞‰ Ò¬∆ Í≥◊Âª ÒÚ≈¬∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ Á∂ Í≥‹-⁄≈
ÍÃ∂Ó∆ ¡Â∂ ‘Ø ÁØ-«ÂøÈ «√øÿ «¬’º·∂ ‘Ø ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∂ Â∂ «’‘≈
«’ ¡√ƒ ¡≈Í ‹∆ ˘ «¬’ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ «ÈÓÃÂ≈
Ú≈Ò∂ √πÌ≈¡ ¡È∞√≈ «’‘≈ «’ ‘π’Ó ’ØÕ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ «’‘≈ «’ √ø◊Â
«Ú⁄ √Í∆’ ≈‘ƒ Â∞√ƒ ¡È≈¿±∫√ ’Ú≈ «Á¿∞ «’ ‹Ø È∆Úƒ ‹≈Â È≈Ò
√ÏøË º÷Á∂ ‘È, ¿∞‘ ‹πÁ∆¡ª Í≥◊Âª «Ú⁄ ÏÀ·‰Õ ¿∞‘Èª Á≈ «¬‘
Ï⁄È √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÏÛ∂ Ø‘ «Ú⁄ ¡≈¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ «¬‘
’Á∂ Ú∆, «’√∂ Ú∆ ’∆ÓÂ Â∂ È‘ƒ ‘Ø √’Á≈Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÿ √Ì
Ï≈Ï ‘Èó’Ø¬∆ Ú∆ ¿∞µ⁄≈ ‹ª È∆Úª È‘ƒÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ó‘≈È
Ïı«ÙÙ ’’∂ √≈˘ ¶◊ «Ú⁄ Í≥◊Â Á∆ √ªfi ÏıÙ∆ ‘ÀÕ √Ì ˘
Ï≈ÏÂ≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â∆ ‘ÀÕ √≈‚∂ Í≈√Ø∫ √πÍÈ∂ «Ú⁄ Ú∆ «¬‘ ¡≈√ È≈
º«÷˙ «’ ¡√ƒ ¡«‹‘≈ ’ª◊∂Õ Í ‘ª, ‹∂’ Â∞√ƒ Í≥‹-√ºÂ ‹‰∂
¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ◊π» ’∆ √ø◊Â ÂØ∫ ‹πÁ≈ ’È≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø Âª ÍÃÙ≈Á≈
ÒÀ ’∂ ‹πÁ∂ ÏÀ· ’∂ ¤’ ÒÀ‰≈; ¶◊ Ò¬∆ Í≥◊Â √ªfi∆ ‘∆ Òº◊∂◊∆Õ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ Óπı≈«ÏøÁ ÂØ∫ «¬‘ √ø◊Â-Í≥◊Â Á∂ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ Ï⁄È √π‰ ’∂
¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ⁄πºÍ ’ ◊¬∂ ¡Â∂ «Î ÁπÏ≈≈ ’∞fi ’«‘‰ Á≈ ‘∆¡≈ È≈
«Í¡≈Õ √◊Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄Èª Á≈ «¬‘ ¡√ ‘Ø«¬¡≈ «’ ¿∞‘Èª È∂
¡≈Í Ú∆ Í≥◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ Ï≈’∆ √ø◊Â È≈Ò ‘∆ ÍÃÙ≈Á≈ ¤«’¡≈Õ
¿∞ÍÃØ’Â ÍÃ∂È≈ ’∂ÚÒ ’«‘‰ Ó≈Â ‘∆ È‘ƒ √∆, ÏÒ«’ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ √≈∆ ¡≈Ô± ÍÃÔøÂ «¬√ ¡√»Ò ˘ ÏÛ∆ «ÁzÛ∑Â≈ È≈Ò «ÈÌ≈«¬¡≈Õ
¡≈Í ‹∆ ‘Ó∂Ù≈ √ø◊Â Á∂ È≈Ò ‘∆ Í≥◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ ¶◊ ¤«’¡≈
’Á∂ √ÈÕ «’√∂ «’√Ó Á≈ ¿∞⁄∂⁄≈ ¶◊ Ï‰Ú≈ ’∂ ‹ª √ø◊Â ÂØ∫ Úº÷∂
‘Ø ’∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ ’Á∂ Ú∆ È‘ƒ ¤«’¡≈ √∆Õ Í≥◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ Ï≈’∆
√ø◊Â Á∂ È≈Ò Á≈ ‘∆ ¶◊ ¤’‰≈Õ ¡≈Í ‹∆ «ÈÓ’ (¨‰) ÿº‡
÷≈«¬¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ‹∂’ Á≈Ò «Ú⁄ ¨‰ «˜¡≈Á≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ ¿∞√ «Ú⁄
Í≈‰∆ Í≈ ’∂ ÿº‡ ’ ÒÀ‰≈Õ Ò≈Ò «Ó⁄ Âª ¡≈Í ‹∆ «ÏÒ’∞Ò ‘∆ È‘ƒ
Ú«Â¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ‹∂ «’√∂ Á∂ ÿ ¶◊ ¤’‰≈ Âª ¿∞√˘ Í«‘Òª
‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’ Á∂‰∆ «’ «Ó⁄ È≈ Í≈¿∞‰∆, Í ‹∂ «’√∂ ’≈È ¿∞‘
218
«Î Ú∆ «Ó⁄ Í≈ Á∂‰ Âª ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «ÏÈª ’∞ºfi ’‘∂ ÍÃÙ≈Á≈ Í≈‰∆
”⁄ ‚ØÏ ’∂ ¤’ ÒÀ‰≈Õ «¬√∂ ÍÃ’≈ ⁄≈‘ ‹ª √Ω∫Î∂ «Ú⁄ ‹∂’ «Óº·≈
«˜¡≈Á≈ ‘ØÚ∂ Âª «’√∂ ˘ Â≈ÛÈ≈ È‘ƒ, √◊Ø∫ ¿∞‘ ⁄ª‘-√Ω∫Î∂ «Ú⁄ «Îº’≈
Í≈‰∆ Í≈ ’∂ ¤’ ÒÀ‰≈Õ «¬ø‹ ‹≈ÍÁ≈ √∆, «‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ «Ò«÷¡≈
‘À «’ :
≈Ó √π Í∆¡≈ ∂®
«‹‘ √ «Ï√« ◊¬∂ √ ¡¿∞®1® ‘≈¿∞®
(◊¿∞Û∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 337)
Í∂‡ ˘ ¡Ë≈ Á∂‰ Ú≈√Â∂ ‘∆ ¡≈Í ¤’Á∂ √ÈóÌØ‹Èª Á∂ √
Ó≈È‰ Ò¬∆ È‘ƒÕ Ó√≈Ò∂ ¡≈«Á Í≈ ’∂ Ï‘πÂ∂ ÂÛ’∂ ¡≈«Á Ò◊≈¿∞‰
Á∂ ¡≈Í ‹∆ ‘º’ «Ú⁄ È‘ƒ √ÈÕ ¶◊ ‹Ø ◊πÁπ¡≈∂ Ï≈’∆ √ø◊Â Ò¬∆
Ï‰Á≈, Á≈Ò Á∂ «Ú⁄ ‘∆ ◊ø„≈ ¡≈«Á ⁄∆ ’∂ Í≈ «ÁøÁ∂ ¡Â∂ «Ú⁄ ‘∆
ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ «ÿ¿∞ Í≈ Á∂‰≈Õ Ó√ª Á∆ Á≈Ò Á≈ ¡≈Í ‹∆ ¡≈Ó ÍÃÔØ◊
’Á∂ √È ‹ª ’∂ÚÒ Á‘ƒ È≈Ò ‘∆ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’ ÒÀ∫Á∂Õ
Í«‘Ò∂ «ÁÈª «Ú⁄ ‹∂ ’Ø¬∆ ÍÃ∂Ó∆ ÁπºË ÒÀ ¡≈Ú∂ Âª Ï≈‘Ø∫ ¡≈¬∂
ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ⁄≈‘-√Ω∫Î ¿∞√ Á∆ Ï‰≈ Á∂‰∆Õ ‹∂’ ’ØÒ ÁπºË È≈ ‘ØÚ∂ Âª
Í≈‰∆ «Ú⁄ √Ω∫Î≈, ÍºÂ∆ ¡Â∂ «Óº·≈ Í≈ ’∂ ¿∞Ï≈Ò ’∂ Íπ‰ ÒÀ‰≈ Â∂ «Î
«¬’ ÍÂ∆Ò∆ «Ú⁄ ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ «ÿ¿∞ Í≈ ’∂, ¡º◊ ¿∞µÍ º÷ ’∂ «‹√
Â∑ª Á≈Ò ˘ ÂÛ’≈ Ò≈¬∆Á≈ ‘À, ¿∞√∂ Â∑ª ¿∞‘ ⁄≈‘ ‹ª √Ω∫Î Á≈ Í≈‰∆
¿∞√ «Ú⁄ Í≈ ’∂ ÂÛ’ ÒÀ‰≈ Â∂ √ø◊Â ˘ ÚÂ≈ Á∂‰≈Õ È≈Ò ‘∆ Ï∂ÈÂ∆
’ Á∂‰∆ «’ √≈‚∂ Í≈√ ÁπºË È‘ƒ √∆ «¬√ ’’∂ «¬√∂ ˘ ‘∆ ÍÃÚ≈È
’Ø «’™«’ ¡√ƒ «’√∂ Í≈√Ø∫ Ó≥◊‰ È‘ƒ ‹ªÁ∂Õ ‹Ø Ú∆ ◊π» Ó‘≈≈‹
ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂ «¬Ê∂ Ì∂‹ Á∂‰, ¿∞‘ ‘∆ ÚÂ≈ Á∂¬∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
219
×¹ðÈ â¿î êÌåÆ Ã¯Ú å¶ ôÕåÆ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ ¡≈«¬¡ª ˘ ¡‹∂ ÊØÛ∑≈
¡√≈ ‘∆ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «’ ¡≈Í ‹∆ Á∂ È◊ Á≈ Ú√È∆’ «¬’ ÍÃ∂Ó∆
ÏÒÚøÂ «√øÿ ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ¡≈«¬¡≈Õ √πº÷-√ªÁ √ªfi∆ ’È ¿∞ÍÃøÂ ¿∞√
È∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆! Â∞√ƒ Âª √ø◊Âª ˘ ◊π»-ÙÏÁ
˘ ◊π» Ó≥È‰ Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ ’È Â∂ √≈≈ ˜Ø Ò≈¬∆ ‹ªÁ∂ ‘Ø «’ :
√Ì «√÷È ’Ø ‘π’Ó ‘À ◊π» Ó≈È∆˙ ◊ÃøÊ®
¡Â∂
Ï≈‰∆ ◊π» ◊π» ‘À Ï≈‰∆ «Ú«⁄ Ï≈‰∆ ¡≥«ÓÃÂ∞ √≈∂®
(Í≥È≈ 982)
ÂÊ≈
√«Â◊π Ï⁄È Ï⁄È ‘À √«Â◊π Í≈Ëπ Óπ’«Â ‹È≈ÚÀ◊Ø®5®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, ¡√‡ÍÁ∆¡≈, Í≥È≈ 1309)
Í ¡≈Í ‹∆ Á∂ È◊ Á∂ ‘∆ Ï‘πÂ √≈∂ ÒØ’ Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á∂ ⁄∂Ò∂
Ï‰ ◊¬∂ ‘ÈÕ Í«‘Ò∂ Âª «¬’ ÁØ ÿ ‘∆‹Èª Á∂ ‘∆ ¿∞‘Èª Á∂ ⁄∂Ò∂
Ï‰∂, «Î ÁØ ’∞ ÿ fi∆Úª Á∂ ¿∞Ê∂ ‹≈‰ Òº◊ Í¬∂Õ ‘π‰ ¿∞‘Èª fi∆Úª
È∂ ‹Ø «˜ÓƒÁ≈ª Á∂ ÿ ‘ Ø˜ Í≈‰∆ Á∂ ÿÛ∂ ¤º‚‰ ¡≈™Á∂ ‘È,
Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Á∆¡ª ¡È∂’ª Ù’Â∆¡ª Áº√ ’∂ ¿∞‘Èª «˜ÓƒÁ≈ª ˘ Ú∆
ÍÃ∂ «Ò¡≈ ‘ÀÕ ÁØ ’∞ ÍÃ∂Ó∆ («‹È∑ª Á∂ ¿∞√ È∂ È≈Ó Ú∆ Ò¬∂ Í Á≈√
˘ Ô≈Á È‘ƒ ‘∂) Âª ’øÈ «Ú⁄ Ó≥Â Ú∆ ÒÀ ¡≈¬∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂
Íº’∂ ⁄∂Ò∂ Ï‰ ’∂ ¡≈Í‰∆ √ø◊Â Ú∆ Ò≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∂ ‘ÈÕ
√. ÏÒÚøÂ «√øÿ È∂ ¡◊ª‘ Áº«√¡≈ «’ ¡√ƒ ¿∞‘Èª ˘ Íπº«¤¡≈
«’ Â∞√ƒ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï Á≈ ÒÛ ¤º‚ ’∂ ˙Ë «’™ ⁄Ò∂ ◊¬∂
‘Ø? Âª ¡º◊Ø∫ ¿∞‘ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ¿∞µÊ∂ Ú∆ ¿∞‘ Ï≈‰∆ Á∆’Ê≈ ‘∆ ’Á∂
‘ÈÕ √◊Ø∫ √≈˘ Âª ¿∞µÊ∂ ‹≈ ’∂ ÍÂ≈ Òº◊≈ ‘À «’ Ï≈‰∆ «Ú⁄ ‘∆
Á∂‘Ë≈∆ ◊π» Ë≈È Ò¬∆ «¬‘ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ √Ø ¡√ƒ Âª √‘∆ √Â∂ Â∂
Í¬∂ ‘∆ ‘π‰ ‘ªÕ √Ø ‹∂’ ’Ø¬∆ ÔÂÈ È≈ ’∆Â≈ ÂÁ ¿∞‘Èª √≈≈ «Í≥‚
‘∆ «¬√ Í≈√∂ ÚºÒ Ò≈ Á∂‰≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’«¡≈ ’Ø «’ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ‘∆ «¬È∑ª ˘
√πÓºÂ ÏıÙ‰Õ ÊØÛ∑≈ √Óª ‘Ø ÏÀ· ’∂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Á≈√ ˘ Áº«√¡≈ «’ ÏÒÚøÂ «√øÿ Á∆¡ª ◊ºÒª √π‰
220
’∂ ¿∞‘Èª Ïø«Á¡ª ÍÃÂ∆ Â√ Ú∆ ¡≈«¬¡≈Õ È≈Ò ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈
Îπ∂ «’ ‹∂ «¬‘ ◊π»-‚øÓ∑ È π«’¡≈ ÂÁ «’√∂ √Ó∂∫ ◊π«√º÷∆ ˘ „≈‘
Ò≈¬∂◊≈Õ Á»√∂ ¡º‹ Á∂ √ø√≈∆ ‹∆Ú ¡≈Í ’∞fi ’Ó≈¬∆ ’Á∂ È‘ƒ Â∂
«¬‘ ¡≈√ º÷Á∂ ‘È «’ ’Ø¬∆ √≈‚∆ ◊ø‡∆ ÒÀ ÒÚ∂ «’ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚≈
«˜øÓ∂Ú≈ ‘ªÕ √Ø «¬‘ Á∂‘Ë≈∆ «¬È∑ª Á∆ fi»·∆ «˜øÓ∂Ú≈∆ ÒÀ ’∂ «¬‘Èª
Á∂ ÒØ’-ÍÃÒØ’ ◊Ú≈ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ¡≈Í‰∆ Áπ’≈ÈÁ≈∆ ⁄Ò≈¬∆ ‹≈ ‘∂
‘ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ «¬‘ ÎπÈ≈ Ú∆ Ï«‰¡≈ «’ «¬√ Á∂‘Ë≈∆
◊π»-‚øÓ∑ ˘ ıÂÓ ’È Ò¬∆ Ù’Â∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À, «‹√ ÂØ∫ «¬‘ ÌÀ-Ì∆Â
‘Ø‰◊∂Õ √Ø «¬‘ √Ø⁄ ÒÀ ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√
’È∆ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ∆ «’ √«Â◊π» ‹∆! ¡≈Í ‹∆ Ù’Â∆ ÏıÙØ Âª
‹Ø «¬√ ◊π»-‚øÓ∑ ˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’∂Õ «ÂøÈ «ÁÈ Ò◊≈Â≈ ¡Á≈√
’È È≈Ò √«Â◊π» ‹∆ È∂ ÁÙÈ ÏıÙ∂ Â∂ «’‘≈ «’ ““‘È≈Ó «√øÿ!
¡√ƒ ¡≈Í‰∆ √≈∆ Ù’Â∆ ÂÀ˘ Á∂ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ ‹≈‘, ‹Ø Âø» ’È≈ ⁄≈‘∂∫
’ √’Á≈ ‘À∫Õ”” ¡≈Í ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ «¬‘Èª Ï⁄Èª ¿∞ÍÃøÂ √≈˘ «¬ø‹
Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈∆¡ª ’≈Ó≈Âª, «ºË∆¡ª-
«√ºË∆¡ª √≈˘ ÏıÙ «ÁºÂ∆¡ª ‘ÈÕ ¡≈ÂÓ≈ ¡ÀÈ∆ Â≈’Â Ó«‘√»√ ’∂
«’ «‹√ Ú∆ ÏøÁ∂ ˘ Ó≈È≈ ⁄≈‘ª, Ï√ ÎπÈ≈ ¡≈™Á∂ √≈ ‘∆ ¿∞‘ ıÂÓ
‘Ø ‹≈Ú∂◊≈, Á«¡≈ Á≈ Â∂˜ Ú«‘‰ Ó∂∂ ÁØ ¡º÷ ’«‘‰ Â∂ π’ √’Á≈
‘ÀÕ Ì≈Ú ’∆ «’ ‹Ø Ú∆ Ï⁄È Ó≥»‘Ø∫ ’º„ª ¿∞√∂ «¤È √«Â (Í»≈) ‘Ø √’Á≈
‘À Â∂ ‹Ø Ú∆ ’È≈ ⁄≈‘ª ’È Á∂ √ÓºÊ ‘ªÕ
¡≈Í ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ √≈∆ Ù’Â∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È ¿∞ÍÃøÂ ÏÀ· ’∂
√Ø«⁄¡≈ «’ «¬√ Ù’Â∆ ˘ ÚÂ∆¬∂ «’Ú∂∫? «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ‹∂ «’√∂
ÍÃ≈‰∆ Á∆ ÒºÂ-Ïª‘ ÂØÛ «ÁºÂ∆ ‹ª ’Ø¬∆ ‘Ø È∞’√≈È Í‘øπ⁄≈«¬¡≈ Âª
¿∞√ «ÁºÂ∂ ‘Ø¬∂ Áπº÷ ‹ª ’∆Â∂ È∞’√≈È Á≈ «˜øÓ∂Ú≈ ’Ω‰ ‘ØÚ∂◊≈?
«’™«’ Ù’Â∆ Âª ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ ‘À, ¿∞√ Á∆ ‹Ø Ó≈Û∆-⁄ø◊∆ ÚÂØ∫
’È∆ ‘À, ¿∞√Á≈ ÎÒ Âª ÓÀ˘ ‘∆ ÌØ◊‰≈ ÍÀ‰≈ ‘ÀÕ ÁØ «ÁÈ «¬‘Èª
«Ú⁄≈ª «Ú⁄ ‘∆ Ï∆Â ◊¬∂Õ ¡≈ı ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆
«’ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆! ‹Ø Ù’Â∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ «ÁºÂ∆ ‘À, «¥Í≈ ’’∂
«¬‘ Ú≈Í√ ÒÀ ÒÚØ «’™«’ ÓÀ∫ «¬√ ˘ ÚÂ‰ Á∂ √ÓºÊ È‘ƒ ‘ªÕ
«‹Ú∂∫ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ì≈™Á≈ ‘À, ¿∞Ú∂∫ ’∆ ⁄ÒØ ‹∆Õ
«’™«’ «¬‘√≈≈ ÷∂‚ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ⁄Ò≈«¬¡≈ ‘∆ ⁄Ò «‘≈ ‘ÀÕ
221
«¬‘Èª ‹∆Úª Á∂ ‘ºÊ Ú√ ’∞fi È‘ƒ «¬‘ Âª :
’≈· ’∆ ÍπÂ∆ ’‘≈ ’À ÏÍπ∆ «÷Ò≈ÚÈ‘≈Ø ‹≈ÈÀ®
‹À√≈ Ì∂÷π ’≈ÚÀ Ï≈‹∆◊π ˙‘π ÂÀ√Ø ‘∆ √≈‹π ¡≈ÈÀ®3®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 206)
Í»ÏÒ∂ ¡≈Í‰∂ ’∆Â∂ ’Óª ¡È∞√≈ ‘∆ «¬‘ ‹∆Ú ¡≈Í ‹∆ Á∂
‘π’Ó «Ú⁄ ’≈ ’ ‘∂ ‘È
‹∂‘≈ Âø» ‘π’Óπ ’«‘ Â∂‘∂ ’Ø ’Ó ’Ó≈ÚÀ
‹∂‘≈ Â∞Ëπ Ëπ« «Ò«÷ Í≈«¬¡≈®2® (Í≥È≈ 736)
ÂÊ≈
«‹¿∞ ¡≈«Í ⁄Ò≈¬∂ «ÂÚÀ ’Ø¬∆ ⁄≈ÒÀ «‹¿∞ ‘« Ì≈ÚÀ Ì◊Ú≈È≈®3®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 3, Í≥È≈ 797)
‘∂ Ó≈Ò’ ÍÃÌ», «‹√ ˘ Â∞√ƒ √Ø‘‰≈ √Â≈ «Ú÷≈ «ÁøÁ∂ ‘Ø ¿∞√ ˘
’Ω‰ ÌπÒ≈ √’Á≈ ‘À? «‹√ ‹∆Ú ˘ Â∞√ƒ Óπº„ ÂØ∫ ‘∆ √‘∆ √Â∂ ÂØ∫
ÌπÒ≈ Á∂ÚØ, ¿∞√ ˘ «√ºË∂ √Â∂ ’Ω‰ Í≈ √’Á≈ ‘À? Ì≈Ú ’Ø¬∆ È‘ƒ Í≈
√’Á≈ :
«‹√«‘ «Á÷≈Ò≈ Ú≈‡Û∆ «Â√«‘ ÌπÒ≈ÚÀ ’¿∞‰∞®
«‹√«‘ ÌπÒ≈¬∆ Í≥Ë «√« «Â√«‘ «Á÷≈ÚÀ ’¿∞‰∞®
(√ÒØ’ Ó: 1, Í≥È≈ 952)
ÂÊ≈ :
¡≈Í∂ ¿∞fi«Û Í≈«¬Á≈ «Í¡≈≈ ¡≈«Í «Ú÷≈Ò∂ ≈‘π®
(√Ø«· Ó: 4, Í≥È≈ 604)
Á≈√ ˘ Âª ‘π’Ó ‹≈¬∆ ⁄ºÒ‰ Á∆ Á≈Â ÍÃÁ≈È ’ØÕ
ppp
ÔÇð Á³ÇîÌÇå ÇìÖ¹ ñÇÔ ÜÅÂ¶ ðÅî

222
√. ¡Ó «√øÿ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ ÂØ∫, «‹‘Èª Á∆ ¡≈Ô± «¬√ Ú∂Ò∂ FE
√≈Ò Á∂ ’∆Ï ‘À, Áº√Á∂ √È «’ ÌÀÛ∆ √ø◊Â √Á’≈ ⁄Û∑Á∆ ‹Ú≈È∆
«Ú⁄ ‘∆ È«Ù¡ª Á∂ √∂ÚÈ Á∆ ÌÀÛ∆ ¡≈ÁÂ ÍÀ ◊¬∆Õ «‹√ ÿ «Ú⁄,
«‹√ √∆ «Ú⁄ È«Ù¡ª Á≈ Ú≈√ ‘Ø ‹≈Ú∂, ÈÙ∂ ÍÃÂº÷ √∆ Á≈ Ú∆
È≈Ù ’Á∂ ‘È, ÿ Á∂ Ó≈«¬’∆ √π÷ ¡≈Ó Ú∆ ÈÙ∂ ¡≈Í‰∂ ¡≥Á √Ó∂‡
ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ √. ¡Ó «√øÿ Á∂ ¿∞Í ÈÙ∂ ¬∂È∂ ‘≈Ú∆ ‘Ø ◊¬∂ √È «’ ÿ
ÍÚ≈ Á∆ Â∂ ÒØ’ Òº‹≈ Á∆ ÍÃÚ≈‘ ¤º‚ ’∂ ¡Ó «√øÿ «ÁÈ ≈Â
È«Ù¡ª «Ú⁄ ⁄» «‘‰ Òº◊ «Í¡≈Õ ÈÙ≈ ‘∆ ‹∆ÚÈ ¡Ë≈ Ï‰
«◊¡≈Õ √. ¡Ó «√øÿ Á∂ Áº√‰ ÓπÂ≈Ï’ ‘ Ø˜ «¬’ ÂØÒ≈ ¡¯∆Ó
÷≈‰ Â’ Á≈ ÈÙ≈ ÚË «◊¡≈Õ ¿∞√ ÈÙ∂ «Ú⁄ ‘Ø Ú≈Ë≈ Â∂ √» Ú≈Ò≈
’È Ò¬∆ ÍØ√Â Á∂ ‚Ø‚∂ Ú∆ ÁØÈØ∫ Ú∂Ò∂ Í∆‰∂Õ ‹ÁØ∫ ˜≈ ÈÙ∂ «Ú⁄ ÂØ‡
ÍÀ‰∆ ¿∞√ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ √∆ ˘ Ù≈Ï Á≈ √‘≈≈ Á∂‰≈Õ «‹Ê∂
È«Ù¡ª Á≈ Ú≈√≈ ‘Ø ‹≈Ú∂ ¿∞Ê∂ Ó≈«¬¡≈ È∂ ’∆ «‡’‰≈ ‘ÀÕ ÿ «Ú⁄
Ó≈«¬¡≈ Á≈ ÂØ‡≈ ¡≈ «◊¡≈Õ ‘π‰ ¡¯∆Ó Â∂ ÍØ√Â ˘ ı∆Á‰ Ò¬∆
¡Ó «√øÿ È∂ ÿ «Ú⁄ ‘∆ ¡≈Í‰∆ «‚√«‡Ò∆ Ò≈ Ò¬∆Õ Ò≈‘‰ Á∂
ÿÛ∂ Í≈¿∞‰∂, ‹ÁØ∫ ¿∞‘ «Â¡≈ ‘Ø ‹≈‰ Âª «Ú⁄≈∆ ÿ-Ú≈Ò∆ È∂ ¿∞√
Ò≈‘‰ Á∂ ‘∂· ¡º◊ Ï≈Ò ’∂ ¿∞√ «Ú⁄Ø∫ «È’ÒÁ∆ Ì≈¯ ˘ ·ß„≈ ’
’∂ √≈≈ «ÁÈ ¿∞√ Á∆ Ù≈Ï ’º„‰∆Õ ¿∞√ ’º„∆ ‘Ø¬∆ Ù≈Ï ˘ Ú∂⁄
’∂ ¡Ó «√øÿ È∂ ¡≈Í‰≈ ı⁄≈ Í»≈ ’È≈ Â∂ «ÁÈ-≈Â ÓÁ Í∆ ’∂
ÓÁ‘ØÙ «‘‰≈Õ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ‘∆ Íπ«Ò√ ˘ Ú∆ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈Õ
Á»‹∂ Â∆‹∂ «ÁÈ Íπ«Ò√ Á∂ ¤≈Í∂ ÿ «Ú⁄ ÍÀ‰∂ Ùπ» ‘Ø ◊¬∂Õ √. ¡Ó
«√øÿ ¡º◊∂ ¡º◊∂ Íπ«Ò√ «Í¤∂ «Í¤∂Õ ’¬∆ Ú≈∆ ’¬∆ ’¬∆ ’∂√ Ï‰∂Õ ’∂√
Ìπ◊Â∆ ‹≈‰∂, Âø◊∆ ’º‡∆ ‹≈‰∆ Í ¡Ó «√øÿ «¬√ ÌÀÛ∆ ¡≈ÁÂ ˘
¤º‚‰ Ò¬∆ «Â¡≈ È‘ƒ √∆Õ ‘π‰ Ú∆ ¿∞‘ Áº√Á∂ ‘øπÁ∂ ‘È «’ ¡Ω«÷¡≈¬∆
Ú∆ «√∂ Á∆ Ï‰∆ «‘‰∆Õ ÿ «Ú⁄ Âø◊∆ Ú∆ Ï‘πÂ √∆Õ ≈Â √Ω‰≈
Ú∆ ÿØ∫ Ï≈‘ ‹≈ ’∂ «’ «’Â∂ ≈Â ˘ Íπ«Ò√ ÎÛ ’∂ È≈ ÒÀ ‹≈Ú∂Õ
ÓÈ ¡Ω÷ Ú∆ Ó«‘√»√ ’Á≈ √∆ Í «‹Ú∂∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á≈
¯π’Ó≈È ‘À «’ :
‹À√∂ ÍØ√Â∆ √πÈÂ ’‘Â ÍØ√Â ÏπØ
Â≈’∂ Ï«√ ÌÔØ ¤≈‚ÔØ ⁄≈‘À ÍÀ È ¤±‡¬∆Õ (√ÚÀÔ≈ Èß: 591)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ √∆Õ ‹∂ «’Â∂ ÓÈ ¤‚‰ ˘ «Â¡≈ Ú∆ ‘øπÁ≈ Âª ¡≥ÁØ∫
Á»√≈ ÓÈ ’«‘øÁ≈ «’ «¬‘∆ Âª «¬’ π˜◊≈ Á≈ √≈ËÈ ‘ÀÕ ‹∂ Ù≈Ï
223
’º„‰∆ ¤º‚ «ÁºÂ∆ Âª Ø‡∆ «’ÊØ∫ ÷≈Úª◊∂ Â∂ Á»√∂ È«Ù¡ª Á≈ ı⁄
«’ÊØ∫ Í»≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‹∂ ¡≈¬∂ ◊¬∂ È≈Ò ÏÀ· ’∂ È≈ Í∆Â∆ Âª ◊≈‘’ «’ÊØ∫
Ï‰È◊∂Õ √≈Òª-ÏºË∆ «¬‘ «¥¡≈ ⁄ÒÁ∆ ‘∆Õ ¡Ó «√øÿ Í«‘Òª
«ÓÒ‡∆ «Ú⁄ ÌÂ∆ √∆, √∆ Â’Û≈ Â∂ √π‘‰≈ √∆ Í ÈÙ∂ Âª ÷¬∆
Ø◊ Úª◊ √∆ ˘ ÷∆È ’ √πº‡Á∂ ‘ÈÕ √∆ Ú∆ ÁπÏÒ ‘Ø «◊¡≈Õ
«¬’ «ÁÈ √. ¡Ó «√øÿ ¡≈Í‰∂ ◊≈‘’ª Â∂ √≈Ê∆¡ª È≈Ò √Û’
Â∂ ÷ÒØÂ≈ ÒÀ‰ Á∂‰ Á∆¡ª ◊ºÒª ’ «‘≈ √∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ √Û’∂-
√Û’ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ ˘ ÍÀÁÒ Â∞∂ ‹ªÁ∂, ‹ÁØ∫ ¡◊ª‘ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Âª
¡⁄≈È’ ¡Ó «√øÿ Á∆ «È◊≈‘ ÍÀ ◊¬∂Õ ¡Ó «√øÿ ¿∞‘Èª √≈Ê∆¡ª
Í≈√Ø∫ ÊØÛ∑≈ √Óª ÒÀ ’∂ ÁΩÛ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ «◊¡≈ Â∂ ¡º◊∂ ‘Ø ’∂ «√
«ÈÚ≈ ’∂ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫ ’∞fi √«Â’≈ Á∂ ÙÏÁ ’‘∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÷ÒØ ◊¬∂Õ
¡Ó «√øÿ È∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ‘π‰ Ó∂∆ ÈÙ∂ ÷≈ ÷≈ ’∂ Ïº√
‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ ÁπÈ∆¡≈ Á≈ ÈÙ≈ È‘ƒ ‹Ø ÓÀ∫ √∂ÚÈ È≈ ’Á≈ ‘ØÚªÕ
ÿ «Ú⁄ ¡ºÂ Á∆ ˆ∆Ï∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ Íπ«Ò√ «ÁÈ ≈Â ÷«‘Û≈ È‘ƒ
¤º‚Á∆Õ ≈Â Ú∆ ’Ó≈Áª «Ú⁄ ‘∆ √Ω‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ «¬‘Èª È«Ù¡ª
˘ ¤‚‰ ˘ ¡√ÓÊ ‘ªÕ √π«‰¡≈ ‘À Â∞√ƒ Ï‘π«Â¡ª Á∂ ÈÙ∂ ¤∞‚≈ ’∂
¿∞‘Èª Á≈ ÌÒ≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ˆ∆Ï Â∂ Ú∆ Â√ ’Ø, ’Ø¬∆ ¿∞Í≈¿∞
Áº√Ø, «¥Í≈ ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √πÌ≈Ú’ Ï⁄È ’∆Â≈, ¡Ó «√øÿ Í«‘Òª
¡≈Í‰∂ Â∂ ¡≈Í «’Í≈ ’È∆ ÍÀ∫Á∆ ‘À «Î ÍÓ∂Ù Ú∆ Ó∂‘ ’ «ÁøÁ≈
‘ÀÕ Á»√∂ ‹∂ È«Ù¡ª ÂØ∫ √Á∆Ú∆ ¤∞‡’≈≈ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘À Âª ¡≥«ÓÃÂ ¤º’
ÒÀÕ ‹ÁØ∫ Â∂∂ «‘Á∂ «Ú⁄ ¡≥«ÓÃÂ ⁄Ò≈ «◊¡≈ «Î Â∂∂ ¡≥ÁØ∫ ÈÙ∂ ⁄Ò∂
‹≈‰◊∂, Í È≈Ò ‘∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ ’∂ Â’Û≈ ‘ƒÕ ◊π» Á∂ Ï⁄Èª Á∆
’Ó≈¬∆ ’’∂ ◊π» Á∆ ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ’ ÒÀÕ √. ¡Ó «√øÿ È∂ ‘Ø ’Ø¬∆
‹Ú≈Ï √Ú≈Ò ’È Á∆ Êª Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ √«ÂÏ⁄È ’«‘ «ÁºÂ≈ Â∂
Íπº«¤¡≈ «’ «’√ «ÁÈ ¡≥«ÓÃÂ ÍÃ⁄≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «ÁÈ Áº√
«ÁºÂ≈ «’ ¡◊Ò∂ ‘¯Â∂ ‹Ø ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á≈ ¡ÚÂ≈ ◊πÍπÏ
¡≈ «‘≈ ‘À ¿∞√ ÂØ∫ «¬’ «ÁÈ Í«‘Òª ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ‘ÀÕ
¿∞√ «ÁÈ ¡Ó «√øÿ, ◊π» ’∂ ‹‘≈˜∂ ⁄Û∑ ‹≈, ◊π» ÌÒ∆ ’∂◊≈Õ ¡Ó
«√øÿ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï⁄È Á∂ «ÁÂ≈ Â∂ ¡≈Í‰∂ √≈Ê∆¡ª ˘ ’∞fi È‘ƒ
Áº«√¡≈ Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘Èª È∂ ÏÊ∂≈ Íπº¤‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ Â∂ √Ú≈Ò Ú∆
’∆Â≈ «’ √øÂª ’ØÒ ’∆ ÒÀ‰ «◊¡≈ √∆, ¿∞‘Èª Â∂∂ ’øÈ «Ú⁄ ’∆ Î»’
Ó≈∆ ‘À, √≈˘ Ú∆ Áº√Õ ÿ ¡≈ ’∂ ¡≈Í‰∆ ÿ-Ú≈Ò∆ ˘ √. ¡Ó
224
«√øÿ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ ÓÀ∫ ‘π‰ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰≈ ‘À ÓÀ˘ ’¤«‘∂ √Ú≈ Á∂‘Õ
ÿ-Ú≈Ò∆ Ú∆⁄≈∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Á≈ Èª √π‰’∂ ‘À≈È ‘ØÚ∂ «’ «¬‘
’∆ ’«‘ «‘≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Í≈√Ø∫ «‘≈ È≈ «◊¡≈, ¿∞√ Ï∆Ï∆ È∂ Ï∂«fi‹’
¡≈Í‰∂ ÍÂ∆ ˘ ’«‘ «ÁºÂ≈ «’ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈Í‰∆¡ª
’Â±Âª Âª ·∆’ ’, ’∆ ◊Ò «Ú⁄ «¥Í≈È Í≈ ’∂ Ù≈Ï ’º«„¡≈ Â∂
Ú∂«⁄¡≈ ’∂∫◊≈?
√. ¡Ó «√øÿ ÿ-Ú≈Ò∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊≈, ÌÒ∆¬∂ ÒØ’∂! «Í¤∂ ‹Ø
‘Ø «◊¡≈ √Ø ‘Ø «◊¡≈, ÓÀ∫ ‘π‰ Ó‘ªÍπ÷ª ˘ Ï⁄È Á∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ª, ⁄≈‘∂
Ìπº÷∂ ‘∆¬∂, ⁄≈‘∂ Ó∆¬∂ ‹ª ‹∆Ú∆¬∂ ÓÀ∫ ¡º‹ ÂØ∫ ÈÙ≈ È‘ƒ ÷≈‰≈ Â∂ È≈
‘∆ Ù≈Ï ’º„‰∆ ‘ÀÕ Í ÿ-Ú≈Ò∆ ˘ ¡Ó «√øÿ Á∂ «Í¤Ò∂ √≈∂
‹∆ÚÈ Á≈ Â‹Ï≈ √∆, ¿∞√ Á∂ ÓÈ ˘ Ô’∆È È≈ ¡≈Ú∂ «’ Ó∂≈ ÍÂ∆
√º⁄ƒ ’«‘øÁ≈ ‘À, ‹ª «’ Ó∂∂ È≈Ò ¤Ò≈Ú≈ ’Á≈ ‘ÀÕ ÓπÛ ÓπÛ ¡≈Í‰∂
ÍÂ∆ Á∂ Ó≥»‘ ÚºÒ Ú∂÷∂ «’ «’Â∂ ¡¯∆Ó Á∂ ÒØ «Ú⁄ ¡ÀÚ∂∫ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫
¡‡Ò-Í‡Ò∆¡ª Âª È‘ƒ Ó≈∆ ‹ªÁ∂Õ ‹ÁØ∫ Ï∆Ï∆ È∂ ¡Ó «√øÿ Á∂ Ó≥»‘
Â∂ ¡º÷ Á∆ Í»∆ ‹ª⁄ ’ Ò¬∆ «’ ¡º‹ ÍÂ∆ Á∂Ú ‹∆ ‘ÀÈ Âª √Ω¯∆
‘∆ Ù≈«¬Á ÍÓ∂Ù ∂÷ «Ú⁄ Ó∂÷ Ò≈ ‘∆ Á∂‰ Â∂ «¬‘Èª Á≈ ÓÈ ÏÁÒ
‹≈Ú∂Õ ÓÀ∫ Ú∆ «ÈºÂ ÏÒÁ∆ Ìº·∆ Á∂ √∂’ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ Í≈ ‹≈ÚªÕ Ï∆Ï∆
È∂ «’‘≈ ‹∂ Âª Â∞√ƒ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ÓπÛ «¬‘ ‘∆ ’≈∂ ’È∂ ‘È «Î
«¬‘Ø «‹‘∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ ÂØ∫ «ÏÈª ‘∆ Â∞√ƒ ⁄ø◊∂ ‘ØÕ ‹∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’’∂
Í»∆ «‘Â Ï«‘Â «Ú⁄ ÍÃÍº’ «‘‰≈ ‘À «Î ÓÀ∫ ’¤«‘∂ ÁØ Á∆ Êª
⁄≈ √Úª ’∂ ’ºÒ∑ ˘ «Ò¡≈ «ÁøÁ∆ ‘ªÕ
¡Ó «√øÿ È∂ ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∆ √⁄≈¬∆ ÍÃ◊‡ ’’∂ ÿ-Ú≈Ò∆ ˘
Ô’∆È «ÁÚ≈¿∞‰ Á∆ ’Ø«ÙÙ ’∆Â∆ «’ ÌÒ∆¬∂ ÒØ’∂ ÓÀ∫ ‘π‰ ÍºÊ ⁄º‡
’∂ Óπ«Û¡≈ ‘ªÕ ¤º‚‰∆ Âª Í«‘Òª Ú∆ ⁄≈‘øπÁ≈ √ª Í Ó∂≈ ¡≈Í‰≈
ÓÈ ‚ØÒÁ≈ «‘øÁ≈ √∆Õ Ê∂‘ Ú≈Ò∂ √øÂ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ ˘ ‹≈ ‘∂ √È,
ÁπÍ«‘∂ ¿∞‘ ÓÀ˘ √Û’ «Ú⁄ «ÓÒ∂, ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÓÀ∫
Ï‘πÂ Úº‚≈ ÈÙ¬∆ ‘ªÕ Ó∂∂ Â∂ «’Í≈ ’Ø, ÓÀ∫ «’Ú∂∫ «¬‘Èª È«Ù¡ª
ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ Í≈ ÒÚª Âª ¿∞‘Èª ¿∞µÂ «Ú⁄ «’‘≈ «’ ‹∂ «¬‘Èª ÂØ∫
¤∞‡’≈≈ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘À∫ Âª ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ÒÀ √«Â◊π» ‹∆ ¡≈Í∂ Ï‘πÛ∆
’È◊∂Õ √Ø ¿∞‘Èª Á∂ ¬∂È∂ Ï⁄È ’È Â∂ ‘∆ Ó∂≈ ÓÈ ÏÁÒ «◊¡≈
‘À Â∂ ‘π‰ Â’ ¿∞‘Èª Á∂ ’‘∂ Ï⁄Èª ˘ Íπ∆ Â∑ª «ÈÌ≈¿∞‰ Ò¬∆
«Â¡≈ ‘ªÕ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ ¡ÚÂ≈ ÍπÏ Â∂ ¡≥«ÓÃÂ «Â¡≈
225
‘Ø‰≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ¿∞√ «ÁÈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ÒÀ‰≈ ‘ÀÕ ÌÒ∆¬∂ ÒØ’∂ Âø» Ú∆ «Â¡≈
‘Ø ‹≈‘Õ ¡√ƒ ÁØÚ∂∫ «¬’º·∂ «‹√ Â∑ª √∆ Â∂ ÓºÂ ˘ ÷∆‰ ’È Ú≈Ò≈
ÈÙ≈ ’º„Á∂ Â∂ ÍƒÁ∂ √ª ‘π‰ √øÂª Á∂ ’‘∂ ◊π» ‹∆ Á≈ Ïı«Ù¡≈ ¡≥«ÓÃÂ
Ú∆ Í∆ Ú∂÷∆¬∂Õ Ï∆Ï∆ ÏÛ∆ ‘À≈È √∆ «’ ¡º‹ Âª ÍÂ∆Á∂Ú ‹∆ «◊¡≈È
Á∆¡ª ◊ºÒª ’È Ò◊ Í¬∂ ‘ÈÕ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ Á≈ Òº÷ Òº÷ Ùπ’ ‘ÀÕ Ï∆Ï∆
È∂ ¡º◊Ø∫ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ÂØ∫ ’Ø¬∆ «¬È’≈ È‘ƒ Í
’ºÒ∑ ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ ’∂ ÒØ’ª Í≈√Ø∫ ‘≈√∆ È≈ ’≈¬∆¬∂Õ È≈Ò∂ ⁄ø◊∂ ÒØ’ª
Í≈√Ø∫ √π«‰¡≈ ‘À «’ ◊π» ÚºÒØ∫ √≈Í∂ ˘ Á∆È ¡Â∂ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄ ’Ø¬∆
Ú∆ È‘ƒ fiºÒÁ≈Õ ÓÀ˘ ¡‹∂ Ú∆ ‚ Ò◊Á≈ ‘À «’ ¡√ƒ ◊π» Á∆ ıπÙ∆
ÒÀ∫Á∂ ÒÀ∫Á∂ «’Â∂ Í≈Í Á∂ Ì≈◊∆ È≈ Ï‰ ‹≈¬∆¬∂Õ
√. ¡Ó «√øÿ ’«‘‰ Òº◊≈ ÌÒ∆¬∂ ÒØ’∂, ÓÈ ˘ ‘∂·ª ¿∞Â∂ È≈
’Õ «Â¡≈ ‘Ø ‹≈‘Õ «‹√ ◊π» Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰≈ ‘À ¿∞‘ ¡≈Í∂ √≈‚∆
÷Ú≈Ò∆ ’∂◊≈Õ ¡√ƒ ’Ω‰ ‘ª ‹Ø ◊π» Á∂ ¡≥«ÓÃÂ ˘ «ÈÌ≈ √’∆¬∂Õ √øÂª
Á∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ ¡≥«ÓÃÂ È∂ Âª √≈‚∆ ≈÷∆ ’È∆ ‘ÀÕ ‘Ø ‹≈‘ «Â¡≈
Â∂ ÓÈ «Ú⁄Ø∫ Áπ«ÏË≈ ˘ ’º„ Á∂‘Õ ‹∂ ÂÀ˘ Ó∂∂ Â∂ Ô’∆È È‘ƒ ¡≈™Á≈
Âª ÎÛ≈ ÓÀ˘ Ìº·∆ Á≈ √≈≈ √≈Ó≈È, Â∂∂ √≈Ó∑‰∂ ÓÀ∫ «¬√ ˘ ÌøÈ √πº‡Á≈
‘ªÕ «¬√ ⁄øÁ∆ Ìº·∆ È∂ ÍÂ≈ È‘ƒ «’øÈ≈ ’∞ ◊πÛ, Ï≈Ò‰ Â∂ ‘Ø √≈˜Ø-
√≈Ó≈È ¡≈Í‰∂ ¡≥Á ‘∆ √Ó∂‡ «Ò¡≈ ‘ÀÕ ◊πÛ Â∂ ‘Ø √≈Ó≈È Âª «¬’
Í≈√∂ «‘≈ √≈‚≈ √≈≈ ÿ Â∂ Ó∂≈ √∆ Ú∆ «¬√∂ Á∆ ÏÒ∆ ⁄Û∑ «◊¡≈
‘À, ‘π‰ «¬√ ˘ ÿ «Ú⁄ È‘ƒ «‘‰ Á∂‰≈Õ «¬√ ⁄ø◊∂-◊πº√∂ ¡Ë∆È
Ìº·∆ Á≈ √≈≈ √≈Ó≈È ¡≥ÁØ∫ ’º„ ’∂ ÂØÛ Ìø«È √πº«‡¡≈ Â∂ ÿØ∫ Ï≈‘
Ú◊Á∆ ⁄Ø¬∆ «Ú⁄ Ú◊≈‘ Ó≈«¡≈Õ ’øÈª ˘ ‘ºÊ Ò≈«¬¡≈ Â∂ «’‘≈ ¡º‹
√≈‚∂ ÿØ∫ Á«ÒÁz «È’«Ò¡≈ ‘ÀÕ ¡Ó «√øÿ ¡≈Í Óπ‘≈≈ ËÂ∆ Â∂ ‘ºÊ
Ò≈ ’∂ ÓºÊ∂ Â∂ Ò≈¬∆ ‹≈Ú∂ Â∂ Ó≥»‘Ø∫ ’‘∂ «’ ºÏ≈ ‹∂ Âø» √º⁄≈ ‘À∫ ÓÀ˘ «¬√
ÌÀÛ∂ ’Ó ÂØ∫ Ï⁄≈ ÒÀÕ ÓπÛ «¬‘ Ò≈‘ÈÂ Ó∂∂ ÿ «Ú⁄ ÍÃÚ∂Ù È≈ ’∂Õ
«Í¤Ò∆¡ª ˆÒÂ∆¡ª ‘π‰ Ó≈¯ ’ Á∂‘ Â∂ ¡◊ª‘ ‘π‰ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª
È≈Ò ‹ØÛ ÒÀÕ ÿ-Ú≈Ò∆ ˘ Ú∆ Ô’∆È ‘Ø «◊¡≈ «’ ÍÂ∆-Á∂Ú Â∂
ÍÓ∂Ù È∂ «¥Í≈ ’ «ÁºÂ∆ ‘À Â∂ √º⁄∂ «ÁÒ ÂØ∫ ‘∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Ò¬∆
’«‘ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞√ È∂ Ú∆ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ÏÛ∆ «¥Í≈ ’∆Â∆ ‘À, «¬√
Ò≈‘ÈÂ ˘ ÿØ∫ Ï≈‘ √πº‡ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ ‘ Ú∂Ò∂ ‹≈È Óπº· «Ú⁄ ¡≈¬∆
«‘øÁ∆ √∆ Â∂ «ÈºÂ ‘∆ Íπ«Ò√ Í≈√Ø∫ Ó≈Û∂ ÙÏÁ √πÈ‰∂ ÍÀ∫Á∂ √È «’™«’
‹ÁØ∫ Íπ«Ò√ È∂ ¡≈¿∞‰≈, Â∞√ƒ Âª ¤≈Ò Ó≈ ’∂ Ï≈‘ ’Ó≈Áª «Ú⁄ ‹≈
226
´’‰≈ Â∂ ¿∞‘Èª ÓÀ˘ ◊≈Ò∑ª ’º„‰∆¡ªÕ √≈∆ «Á‘≈Û∆ Ìº·∆ √∂’«Á¡ª
¶ÿ ‹≈‰∆ Â∂ ≈Â ™fi «⁄øÂ≈ «Ú⁄ Ï∆Â‰∆ «’ ‘π‰ Ú∆ ’Ø¬∆ ¡≈
«◊¡≈, ‘π‰ Ú∆ ’Ø¬∆ ¡≈ «◊¡≈Õ ‘π‰ √Ω÷∆ ÈƒÁ∂ Âª √ΩÚª◊∂Õ Í∂‡ Á≈
’∆‘ ‘À «‹√ È∂ ÍÀÁ≈ ’∆Â≈ ‘À Ó≈«Ò’ ¡≈Í∂ «˜’ Á∂Ú∂◊≈Õ
ÁØÚª È∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Á∆ «Â¡≈∆ ’ Ò¬∆Õ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú
‹∆ Á∂ ¡ÚÂ≈ ÍπÏ Â∂ ÁØÚª ‹∆¡ª È∂ ¡≥«ÓÃÂÍ≈È ’ «Ò¡≈ Â∂
◊πÓπ÷∆ «‘Â Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ◊¬∂Õ «È√«⁄øÂ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’È Òº◊∂Õ
Íπ≈‰∂ ‹∆ÚÈ ˘ «È◊∑≈ «Ú⁄ º÷Á∂ ‘Ø¬∂ ’¬∆ Ú≈∆ Íπ«Ò√ Ú≈Ò∂ ◊∂Û≈
Ó≈È Â∂ ’«‘‰¡Ó «√øÿ≈ «¬‘ ’∆ ’ «Ò¡≈Õ ¡√ƒ Âª ‘À≈È ‘ª
«’ Â∂≈ ‹∆ÚÈ «’Ú∂∫ ÍÒ‡≈ ÷≈ «◊¡≈ ‘À? «’Â∂ «¬√ Ì∂÷ Á∂ ÍÁ∂
‘∂· Ú∂Ò∂-’∞Ú∂Ò∂ Í«‘Òª Ú≈Ò≈ ’øÓ Âª È‘ƒ ’Á≈Õ ¡Ó «√øÿ Á≈
¿∞µÂ ‘øπÁ≈ «’ ‹∂ Í«‘Òª Ú≈Ò∆ ÷∂‘ ‘∆ ¤≈È‰∆ ‘À Âª ÓÀ˘ «’‘Û≈
«’√∂ È∂ «¬‘ Ì∂÷ Ë≈È Ò¬∆ Ó‹Ï» ’∆Â≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ Âª «‹√ «ÁÈ Á≈
«¬‘Èª È«Ù¡ª Á∆ ˆπÒ≈Ó∆ ÂØ∫ ¤∞º«‡¡≈ ‘ª, Ó«‘√»√ ’Á≈ Òª «’
¡√Ò ‹∆ÚÈ ‘∆ ‘π‰ «Ó«Ò¡≈ ‘ÀÕ Í«‘Ò≈ ‹∆ÚÈ Âª È’ Á∂ √Ó≈È
ÌØ«◊¡≈ ‘À Â∂ ¿∞‘ √Óª «Ú¡Ê Â∂ ¡˜≈¬ƒ «◊¡≈ ‘ÀÕ ‹∂ ÓÀ∫ ’Ø¬∆
Í«‘Òª Ú≈Ò≈ ’Ó ’∆Â≈ Âª Â∞‘≈˘ «’‘Û≈ È‘ƒ ÍÂ≈ Òº◊‰≈Õ ‘π‰
ÓÀ∫ √º⁄∂ «ÁÒØ∫ √Ì ’∞fi «Â¡≈◊ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
‹∆ÚÈ ˘ ‘Ø ÍÃÍº’ ’È Ò¬∆ √. ¡Ó «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
◊πÁπ¡≈∂ ¡≈ ◊¬∂Õ ’∞fi √Óª ◊π» ÿ Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ ÏÂ∆Â ’È,
Ï≈’∆ ÿ Á∂ ’øÓ-’≈‹ «Ú⁄ Ø‡∆ ’Ó≈¿∞‰ «‘ºÂ Ò≈¿∞‰Õ √≈Ò ’∞ Á≈
√Óª «¬√ Â∑ª ÏÂ∆Â ‘Ø«¬¡≈ «Î √. ¡Ó «√øÿ ‹∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
Íº’∂ ÂΩ Â∂ «‘‰ Òº◊ Í¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Ó «√øÿ ‘πª ˘ ’«‘‰ «’
◊π«√º÷ ˘ «’Â Ú∆ ˜» ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ¡≈Í Á≈ ¿∞µÂ ‘øπÁ≈
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄Ø∫ ÿ ‹≈‰ ˘ «⁄ºÂ È‘ƒ
’Á≈Õ «‹√ ÍÓ∂Ù È∂ ‹∆Ú ÍÀÁ≈ ’∆Â∂ ‘È ¿∞√ ˘ ¡≈Í∂ Ø˜∆ Á≈
«¯’ ‘ÀÕ ¿∞Ë ÷∂Âª «Ú⁄ ÿ ÷≈‰ ‹Ø◊∂ Á≈‰∂ Ú∆ ‘Ø ‹≈‰∂Õ ’≈¯∆
√≈Ò √∂Ú≈ ’È «Íº¤Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √. ¡Ó «√øÿ ˘ ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂
‹¶Ë √Ã∆ ◊π» Â∂ˆ Ï‘≈Á √À∫‡Ò ‡≈¿±È ◊πÁπ¡≈∂ ÈΩ’∆ Â∂ ÒÚ≈
«ÁºÂ≈Õ ÏÛ∆ ÌÀ-Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò √∂Ú≈ «ÈÌ≈¬∆Õ ÁØ «ÂøÈ √≈Ò √∂Ú≈
«ÈÌ≈¿∞‰ ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í ÓπÛ ÿ ÍÂ ¡≈¬∂ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Í≈√ «‘
’∂ ◊π» ÿ Á∆ √∂Ú≈ ’’∂ √Óª ÏÂ∆Â ’∆Â≈ Â∂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ÍÓ∂Ù
227
Á∆ È∂Â ◊π» ÿ Á∆ √∂Ú≈ Á≈ ¯Ò ÁØ ÒÛ’∆¡ª ‹Ø Ú ÍÃ≈ÍÂ ’È
ÔØ◊ √È, ⁄ø◊∂-⁄ø◊∂ ÿª «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞È∑ª Á∂ «ÙÂ∂ ’Ú≈
«ÁºÂ∂Õ «¬’ ÒÛ’≈ ‹Ø ÒÛ’∆¡ª ÂØ∫ ¤Ø‡≈ √∆ ¿∞√ È∂ Ú∆ ‚≈¬∆Ú∆
«√º÷ Ò¬∆ Â∂ Ï≈‘ ¡√≈Ó «Ú⁄ ‚≈¬∆Ú Á≈ «’ºÂ≈ ’ ’∂ ⁄ø◊∆
’Ó≈¬∆ ’È Òº◊ «Í¡≈Õ Ó∆¡ª Ï∆Ú∆ ÁØÚ∂∫ «È√«⁄øÂ ‘Ø ’∂ È≈Ó
«√ÓÈ ’Á∂ «ÁÈ ÏÂ∆Â ’Á∂ ‘Ø¬∂ ◊π» ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
√. ¡Ó «√øÿ Á∂ ÏÁÒ∂ ‘Ø¬∂ ‹∆ÚÈ ˘ Ú∂÷ ’∂ ‘Ø ’¬∆¡ª Á≈ ‹∆ÚÈ
ÏÁÒ «◊¡≈Õ
¡º‹ Ú∆ «’Â∂ «’√∂ ◊πÓπ÷ ˘ ¿∞‘Èª È≈Ò √øÍ’ ’È Á≈ √Óª
«ÓÒ∂ Âª √. ¡Ó «√øÿ ÏÛ∂ «È√«⁄øÂ ‘Ø ’∂, ÷πÒ∑ ’∂ ÁØÈª ‹∆ÚÈª Á∆
Â∞ÒÈ≈ ’’∂ Á√Á∂ ‘È «’ Í«‘Ò≈ ÈÙ¬∆ ‹∆ÚÈ «È≈ ˆπÒ≈Ó∆ Â∂
Í-¡Ë∆ÈÂ≈ Á≈ ‹∆ÚÈ √∆, «È≈ √ø√∂, «⁄øÂ≈ Ì«¡≈ È’ √Ó≈È
√∆, «‹√ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ È≈ ÿ-Ú≈Ò∆ Á∆, È≈ «’√∂ Ïº⁄∂ Á∆ ÒØÛ Á∆
Í»Â∆ Á∆ ÍÃÚ≈‘ √∆Õ ‘ Í≈√∂ ÂØ∫ Ò≈‘ÈÂª ‘∆ Ò≈‘ÈÂª «ÓÒÁ∆¡ª
√ÈÕ Ó∂∂ «¬√ ÈÙ¬∆ ‹∆ÚÈ ÂØ∫ Í«Ú≈ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ¡ª„-◊π¡ª„ Ú∆
Áπ÷∆ √∆Õ Í«Ú≈ ˘ Ó∂∂ ’≈È Íπ«Ò√ Á∆¡ª ÏÁ-’Ò≈Ó∆¡ª «ÈºÂ
√«‘‰ ’È∆¡ª ÍÀ∫Á∆¡ª √ÈÕ ‹∂ «’√∂ «ÙÂ∂Á≈ Á∂ Ú∆ ‹≈‰≈ ¿∞√
È∂ Ú∆ ÓÈ «Ú⁄ ’«‘‰≈ «’ «¬‘ ⁄Ò∂ ‹≈Ú∂ ÂÁ ‘∆ ⁄ø◊≈ ‘ÀÕ √Ó≈‹
«Ú⁄ Ú∆ ’Ø¬∆ Ó≈‰-√«Â’≈ È‘ƒ √∆Õ Ï∂«¬ÂÏ≈∆ Á≈ ‹∆ÚÈ √∆Õ ’Ø¬∆
Ó∂∂ ’‘∂ Â∂ Ô’∆È È‘ƒ ’Á≈ √∆ √◊Ø∫ √≈Ó∑‰∂ ÒØ’ ’«‘ «ÁøÁ∂ «’ ¤‚
Ô≈ ¡ÓÒ∆ ¡≈ÁÓ∆ Á∆ Ú∆ ’Ø¬∆ ˜Ï≈È ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «‹øÈª «⁄ ÒØ «Ú⁄
‘À ‹Ø Ó˜∆ ’‘≈ ÒÚØ, ÈÙ≈ ¿∞Â«¡≈, Âø» ’Ω‰ Â∂ ÓÀ∫ ’Ω‰Õ ‘π‰ Á∂
Óπ’≈ÏÒ∂ ‹∂ ÓÀ∫ ’«‘ Á∂Úª Âª ’Ø¬∆ ¡«Â’ÊÈ∆ È‘ƒ «’ ¿∞‘ ‹∆ÚÈ
È’ ÂØ∫ Ú∆ ÌÀÛ≈ √∆Õ
¿∞√ Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ‘π‰ «‹ºÊ∂ ‹≈¬∆Á≈ ‘À √«Â’≈ ‘∆ √«Â’≈
«ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ‘ ÏøÁ≈ Ô’∆È ’Á≈ ‘ÀÕ ÿ «Ú⁄ Ú∆ «’√∂ «’√Ó Á∆
’Ø¬∆ Âø◊∆ È‘ƒÕ Í-¡Ë∆ÈÂ≈ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ √Ì ÂØ∫ Úº‚∆
◊ºÒ ÓÈ Á∆ ÙªÂ∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ ÓÈ √øÂØ÷ «Ú⁄ ‘ÀÕ «¬‘ √Ì
Ï’Âª √ø◊Â ¡Â∂ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰È È≈Ò «ÓÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ «‹™ ‘∆
Ó∂∂ ¡≥Á ¡≥«ÓÃÂ Á∂ ÿπº‡ ¶ÿ∂ Ïº√ ’«‘ ÒÚØ :
≈Ó √π Í∆¡≈ ∂®
«‹‘ √ «Ï√« ◊¬∂ √ ¡¿∞®1® ‘≈¿∞®
228
(◊¿∞Û∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 337)
¿∞‘ √π Í∆¡≈ «¬‘ √π È‘∆ Ì≈Ú≈®35®
(◊¿∞Û∆ Í»: ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 342)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ú≈Í ◊¬∆Õ ◊π» Á∂ ¡≥«ÓÃÂ «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ
ÓÂ≈ ’Ø¬∆ ¡≥«ÓÃÂ ˘ ÍÂ≈«√¡ª Á≈ ÿØÒ ‘∆ √Ófi∂Õ «¬√ ¡≥«ÓÃÂ «Ú⁄
‹∆ÚÈ ˘ ÍÒ‡≈ Á∂‰ Á∆ Ù’Â∆ √ÓØ¬∆ ‘Ø¬∆ ‘À ‹Ø Ó∂∂ È≈Ò ÍÃÂº÷
Ú≈Í∆ ‘ÀÕ ‹∂ «’√∂ ˘ ’Ø¬∆ Ùø’≈ ‘ØÚ∂ ÓÀ∫ ¡‹∂ √∆ «Ú⁄ ‘ª Ó∂∂ È≈Ò
Ú≈Í∆ ÿ‡È≈ Á∆ Ó∂∂ È≈Ò √ªfi ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ ◊π» «Ú‘»‰∂ Á≈
‹∆ÚÈ Âª “«ËÃ◊øÂ ‹ÈÓ Ìz√‡‰‘” ‘ÀÕ ¡≥«ÓÃÂ Á≈ √Ú≈Á ⁄º÷‰ ÂØ∫
«ÏÈª «¬√ Á∆ ’Á ’∆ÓÂ Á∆ √Øfi∆ È‘ƒ ÍÀ∫Á∆Õ ◊π» Á≈ ¡≥«ÓÃÂ Âª
’≈«¬¡≈ ’ÒÍ ’ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
«Ú‰∞ ⁄≈÷∂ √≈Áπ «’√À È ¡≈«¬¡≈®
◊π ’À √Ï«Á ¡≥«ÓÃÂ∞ Í∆¡≈«¬¡≈®
¡≥«ÓÃÂ∞ Í∆ ¡Ó≈ ÍÁπ ‘Ø¬∂ ◊π ’À √Ï«Á √π Â≈‘≈ ‘∂®7®
(Ó≈» Ó: 3, Í≥È≈ 1056)
ppp
229
×¹ðç¹ÁÅðÅ ÃÅÇÔì çÆ À°ÃÅðÆ
¡º√» Ó‘∆È∂ «Ú⁄ ’Ú≈¬∂ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï Á∂ √Ó≈◊Ó ÂØ∫ ¡◊Ò∂
«ÁÈ 30 ’∞ ÍÃ∂Ó∆ ◊π» Á∂ ÒÛ Òº◊‰ Ú≈√Â∂ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ Í≥‹ª
«Í¡≈«¡ª ˘ √ºÁ ’∂ «Í≥‚ Ï≈‘«Ò¡ª Á∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «Ú÷∂ ¿∞È∑ª
˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ ’∂ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰≈«¬¡≈ ¡Â∂ ‹∆ÚÈ √¯Ò≈ ’È Á∆
‹≈⁄ Áº√∆ ◊¬∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ’∆Â∆ «’ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ «‹√
√∂Ú≈ Ò¬∆ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ÓÀ˘ Ì∂«‹¡≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆
√«Â◊π» ‹∆ ¡≈Í ‘∆ √ø◊Âª ˘ ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂ «¬‘ ’≈‹ ’Ú≈ ‘∂
‘ÈÕ «¬√∂ ¡º√» Á∂ Í«‘Ò∂ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊π¯≈ «Ú⁄ ‘∆
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’ ’∂ ‘ ¡ÀÂÚ≈ Á∆ ≈Â ˘, ≈Â Á∂ Ï≈∑ª
Ú‹∂ Â’ ’∆ÂÈ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó ¡øÌ ‘Ø «◊¡≈Õ ’∆ÂÈ∆¬∂ «√øÿ ’Ø¬∆
Ï≈‘Ø∫ È‘ƒ √ºÁ∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ «¬’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Úº‚∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ì≈.
Â≈≈ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ Ëπº«◊¡ª ÂØ∫ ‘∆ √. ◊πÏıÙ «√øÿ Â∂ √. ÏÒÚøÂ
«√øÿ ‹∆ ¡≈ ‹ªÁ∂Õ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ ÂØ∫ Á≈√ ¡Â∂ Á≈√ Á≈ Í«Ú≈, √.
Ò≈Ì «√øÿ ‹∆, ÁØ-«ÂøÈ ÍÃ∂Ó∆ ‘Ø ¡Â∂ Ó≈. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆Õ «¬‘ ¤Ø‡∆
«‹‘∆ √ø◊Â ◊π» ’∂ ‘˜» ÏÀ·, ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò «√ºË∆¡ª Ë≈Èª «Ú⁄
«ÏÈª Ú≈‹∂ ÂØ∫ „ØÒ’∆ ¡Â∂ «⁄Ó‡∂ È≈Ò ‘∆ ““’∆Â ÍÃÌ ’∆ ◊≈¿∞ Ó∂∆
√È≈”” Á∂ Ú≈’ª ¡È∞√≈ ÍÃÌ»-¿∞√ÂÂ∆ ◊≈ ’∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª
ÿÛ∆¡ª ˘ √¯Ò ’È Á≈ ÔÂÈ ’Á∆Õ
Í»ÈÓ≈Ù∆ Á≈ ≈Â∆ √Ó≈◊Ó :

‘Ø Ò≈‘≈ ÒÀ‰ Ú≈√Â∂ ‘ Í»ÈÓ≈Ù∆ Á∆ ≈Â ˘ ◊π» È≈È’
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ √Ã∆ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á∂ Í≈· Ú≈∆ Ú≈∆ √≈∆
√ø◊Â ’Á∆Õ «¬’ «√øÿ Í≈· ’Á≈, Ï≈’∆ √π‰Á∂, «Î Á»√≈ ¡≈Í‰∆
Ú≈∆ È≈Ò Í≈· Á≈ ¿∞⁄≈‰ ’Á≈Õ «¬‘ Í≈· Í»∂ ’ ÒÀ‰ ¿∞ÍøÂ
«¬’ Ó≈Ò≈ ‘∂· «Ò÷∂ √‘√«¥Â∆ √ÒØ’ Á∆ √≈∆ ‘∆ √ø◊Â ’Á∆ :
ÿØ1 Áπ÷Œ∑ ¡«È’ ‘ÂøŒ∑ ‹ÈÓ Á≈«Ázø Ó‘≈ Ï÷∑≈Áø®
«Ó‡øÂ √◊Ò «√ÓøÂ ‘« È≈Ó È≈È’
‹À√∂2 Í≈Ú’ ’≈√‡ Ì√Ó≥ ’Ø«Â®18®
230
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1355)
«¬‘ √≈∂ Í≈· Í»∂ ’È Â’ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò≈ ‘Ø ‹ªÁ≈Õ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂
Á∆ √øÌ≈Ò ’È Ú≈√Â∂ «ÈºÂÈ∂Ó (Í≥‹ª Ï≈‰∆¡ª Á≈), ¿∞ÍÃøÂ √π÷ÓÈ∆
√≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ’∆Â≈ ‹ªÁ≈Õ «Î ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á Á∆ Á∂ˆ √‹≈ ’∂
√«Â◊π ‹∆ Á∂ ‘˜» ¡Á≈√ ’’∂ ⁄≈‘ Á≈ ¶◊ ¤’‰ ¿∞ÍÃøÂ √≈∆
√ø◊Â ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∂ ÿª ˘ ⁄≈Ò∂ Í≈ «ÁøÁ∆Õ «¬’ √≈Ò Ì «¬‘ «ÈÔÓ
⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ √ø◊Â Á∆ «◊‰Â∆ Ú∆ ÚË‰∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ ’¬∆ Ú≈
Ï≈Ù Á≈ ÓΩ√Ó ‘Ø‰ ’≈È ‹ª ·ß„ ’≈È √ø◊Â ˘ ¡Ω÷ ‘øπÁ∆, «¬√
ÓÈØÊ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ¤ºÍ∆ ¡Â∂ ◊π¯≈ ÂØ∫ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ «¬’ Úº‚∆ ¤øÈ
√ø◊Â Á∂ ¿∞µÁÓ È≈Ò ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∆Õ
À‰3 √Ï≈¬∆ ’∆ÂÈ :

‘π‰ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù «¬√ ¤øÈ «Ú⁄ ‘Ø‰≈ ¡øÌ
‘Ø «◊¡≈Õ ¤Ø‡≈ Á∆Ú≈È ‹Ø ‘¯Â≈Ú≈∆ √∆, ¿∞‘ Ú∆ ‹≈∆ «‘≈ ¡Â∂
Í»ÈÓ≈Ù∆ Á∆ ≈Â ˘ À‰-√Ï≈¬∆ ’∆ÂÈ Ú∆ √ø◊Â Á∂ ¿∞µÁÓ È≈Ò
¡øÌ ‘Ø «◊¡≈ó«‹√ «Ú⁄ Ï≈‘Ø∫ «Í≥‚ª Á∆ ’≈¯∆ √ø◊Â ¡≈ ‘≈˜∆
ÌÁ∆Õ ’∆ÂÈ Á∆ √∂Ú≈ Ì≈: √øÂØ÷ «√øÿ ‹∆ ¿∞√Ó≈È Ù‘∆Á, ‚≈:
ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ ‹◊Â «√øÿ ‹∆, √. ÏÒ‹∆Â «√øÿ ‹∆ Á√»‘∂ Ú≈Ò∂
Â∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó È≈Ò ‹Ø ÍÃ∂Ó∆ ¡≈ ‹≈«¬¡≈ ’Á∂Õ ÏÛ≈ ‘∆ ¡ÈßÁ Ï‰Á≈Õ
√ø◊Â Á∆ «◊‰Â∆ «ÁÈØ-«ÁÈ ÚËÁ∆ ◊¬∆, «‹√ ’≈È ‹ÒÁ∆ ‘∆ «¬√
¤øÈ Á∂ ¡º◊∂ «¬’ ‘Ø ¤øÈ ÏÈ≈¿∞‰∆ Í¬∆Õ √ø◊Â Ú≈√Â∂ ¶◊
Í’≈¿∞‰ Ò¬∆ Ú∆ Ï≈Ò∂-¤Â∆ Í≈ ’∂ ¤∂-√ºÂ ÷≈È∂ ¶◊ Á∆ ¿∞√≈∆
‘Ø ◊¬∆Õ √ø◊Âª √πº’∆¡ª √Áª ÒÀ ¡≈™Á∆¡ª ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ √∂Ú≈
’’∂ ¶◊ «Â¡≈ ’ ÒÀ∫Á∆¡ªÕ √≈∆ ≈Â Ú∆ ¶◊ ⁄ÒÁ≈ ¡Â∂
À‰-√Ï≈¬∆ Á∂ ÌØ◊ Â∂ Ú∆ ÍÃÙ≈Á ÚÂ≈¿∞‰ ¿∞ÍÃøÂ √≈∆ √ø◊Â ˘
¶◊ ¤’≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈Õ
‘π‰ ˜»∆ ‘Ø «◊¡≈ «’ √ø◊Â Á∂ ÏÀ·‰, ¶◊ ¤’‰ ¡Â∂ ‘Ø
1. ‹∂ Ï‘πÂ Áπº÷ ¡≈ ÿ∂È, ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∆ ‘«ÂÔ≈ (ÿØ Í≈Í) ◊Ãº√ ÒÚ∂Õ ˆ∆Ï∆
Â∂ Á«Áz ÍÀ ‹≈Ú∂Õ
2. ‘∆-ÍÓ∂Ù Á≈ È≈Ó ‹Í‰ È≈Ò √Ì Áπº÷ Á» ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ ¡◊È∆
Òº’Ûª ˘ √≈Û ’∂ √π¡≈‘ ’ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ
3. √≈∆ ≈Â Á≈ ’∆ÂÈÕ
231
ÚÂØ∫ Ò¬∆ Êª √≈¯ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂Õ ‹◊∑≈ ¿∞µÈ∆ Á∂ √≈¯ È‘ƒ ‘Ø √’Á∆
√∆ «‹øÈ≈ «⁄ ¿∞ÍÒ∂ ÁıÂ È≈ Úº„∂ ‹ªÁ∂Õ Í «¬‘Èª ÏØ‘Ûª-
«ÍºÍÒª Á∂ ÁıÂª ÍÃÂ∆ ¡‹∂ Ú∆ ÒØ’ª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Ï‘πÂ ÌÀ¡ √∆,
«‹È∑ª ˘ ’Ø¬∆ Ú∆ Úº„‰ Ú≈√Â∂ «Â¡≈ È‘ƒ √∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ’Ø¬∆
ÚÍ≈∆ ı∆Á‰ ˘ «Â¡≈ ‘Ø«¬¡≈Õ
ÏØ‘Ûª Â∂ «ÍºÍÒª Á∆ ’‡≈¬∆

«¬’ «ÁÈ «ÂøÈ ’∞ Ú‹∂ Ù≈Ó ˘ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ ÂØ∫ «¬’ «√øÿ,
«‹√ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ ‘∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤«’¡≈ √∆ ¡Â∂ ÏÛ∂ ‘Ω∫√Ò∂ Ú≈Ò≈
√∆, ¡≈«¬¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ ˘ «’‘≈ «’ ¿∞‹≈◊ «√øÿ! ‹∂ Âø»
√≈‚∂ È≈Ò ÊØÛ∑∆ ÓÁÁ ’≈Ú∂∫ Âª √ø◊Â Á∆ √‘»ÒÂ Ú≈√Â∂ «¬È∑ª
ÏØ‘Ûª Á∂ ‚≈‘Ò∂ Úº‚ √πº‡∆¬∂Õ ¿∞‹≈◊ «√øÿ «¬’ Ú≈∆ Âª ‚«¡≈
¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ √≈‚∂ «Í≥‚ Á∂ ÁØ ÏøÁ∂ «‹È∑ª È∂
«¬√ ‹◊∑≈ ÂØ∫ «ÍºÍÒ Úº„‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ √∆, «¬’ Âª «ÍºÍÒ
ÂØ∫ «‚◊ ’∂ ⁄»Ò≈ ‡πº‡ ‹≈‰ ’≈È Ó «◊¡≈ ‘À ¡Â∂ Á»√≈ «ÁÓ≈ˆ∆
√øÂ∞ÒÈ ◊Ú≈ ÏÀ·≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ÓÀ∫ ÓØÛ Âª È‘ƒ √’Á≈
Í ÓÀ∫ √∆ ’’∂ ¡Ω÷≈ È ‘Ø ‹≈Úª È≈Ò∂ «’Â∂ ÒØ’ª ÚºÒØ∫ ‘≈√Ø-
‘∆‰∆ È≈ ‘ØÚ∂Õ Á≈√ ’ØÒ ‘∆ ÏÀ·≈ √∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ ˘ ⁄ø◊∆
Â∑ª √Ófi≈«¬¡≈ «’ ‘π‰ ¡º◊∂ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ È‘ƒ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ ‘π‰ Ï≈‰∆
ÍÛ∑ ‘øπÁ∆ ‘À, ÌÀÛ∆¡ª »‘ª ‹Ø √È, ¿∞‘ Âª √≈‚∂ «¬ºÊ∂ Ì‹È ’È
¿∞ÍÃøÂ ‘∆ «¬√ ‹◊∑≈ ˘ ı≈Ò∆ ’ ◊¬∆¡ª √Èó‘π‰ Â∂ ¡ÀÚ∂∫ Ú«‘Ó-
ÌÓ ‘∆ Ï≈’∆ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ ÏØ‘Û Á∂ ‚≈‘Ò∂ Úº„‰∂ ‘È Âª ÓÀ∫ Â∂∂
Í≈√ ‘∆ ‘Ø‰≈ ‘ÀÕ √≈∆ «˜øÓ∂Ú≈∆ Âø» Ó∂∂ ¿∞µÍ ¤º‚ Á∂‘Õ Í ÿ
È≈ Áº√ƒ, «’™«’ ‹∂ ÿ Ú≈«Ò¡ª ˘ Âø» Áº√ «ÁºÂ≈ ¿∞‘Èª ÂÀ˘
¡≈¿∞‰ È‘ƒ Á∂‰≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ⁄ø◊∆ Â∑ª Â√ºÒ∆ Á∂‰ È≈Ò
¿∞‹≈◊ «√øÿ (‹Ø ¡º‹ ’ºÒ∑ «¬ø◊ÒÀ∫‚ «Ú⁄ ‘È) ÍÃ∂Ó∆ Ó≥È «◊¡≈
Â∂ Á»√∂ «ÁÈ «Í≥‚Ø∫ «¬’ ¤Ø‡∆ ’∞‘≈Û∆, ¡≈∆ ¡Â∂ Á≈Â ÒÀ ’∂
ÁπÍ«‘ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹ «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬È∑ª ˘ ‹Ò-
Í≈‰∆ ¤’≈«¬¡≈, ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ¡º◊∂ ÷ÒØ ’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆
«’ ‘∂ √«Â◊π» ‹∆! √ø◊Â Á∆ √∂Ú≈ Ú≈√Â∂ ¡√ƒ «¬‘ ’≈‹ ’È
Òº◊∂ ‘ªÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ √∂Ú’ª Á∂ ¡≥◊-√ø◊ √‘≈¬∆ ‘Ø‰≈Õ
¡Á≈√ ’È ¿∞ÍÃøÂ ¿∞‹≈◊ «√øÿ ÏØ‘Û ¿∞µÍ ⁄Û∑ «◊¡≈ ¡Â∂
232
ÁØ Úº‚∂-Úº‚∂ ÏØ‘Û Á∂ ‚≈‘Ò∂ Úº„ «ÁºÂ∂Õ Ïº√ ‹Ø ÓÈ «Ú⁄ ÌÓ √∆,
¿∞‘ Á» ‘Ø «◊¡≈Õ ‘π‰ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ Ú∆ «¬√ √∂Ú≈ «Ú⁄ «‘º√≈ Í≈¿∞‰ Ò¬∆
¡≈ ‹ªÁ∂Õ √«‘‹∂-√«‘‹∂ ⁄≈-Í≥‹ ÏØ‘Ûª Úº„ ’∂ ¿∞È∑ª Á∂ Ï≈Ò∂, ¤Â∆
Â∂ Îº‡∂ Ï‰≈ ’∂ º÷ Ò¬∂ Âª ‹Ø «’√∂ √Ó∂∫ ÒØÛ Ú∂Ò∂ «¬‘ ’øÓ ¡≈ √’‰
¡Â∂ Ï≈’∆ ¶◊ «Ú⁄ Ï≈Ò‰ Á∆ ÚÂØ∫ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ «‹™-«‹™ √ø◊Â
ÚËÁ∆ ◊¬∆, √Ó≈◊Óª Á∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ Ú∆ Ú≈Ë≈ ‘øπÁ≈ «◊¡≈Õ ‘π‰
√≈∂ ‘∆ ◊πÍπÏª Â∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ïª Á∂ ÌØ◊ Í≈¬∂ ‹ªÁ∂Õ ÓºË
Ú≈Ò∂ «ÁÈ ¡≥«ÓÃÂ ÍÃ⁄≈ ‘øπÁ≈Õ ‘ √Ó≈◊Ó Â∂ ’≈¯∆ ÍÃ∂Ó∆ ¡≥«ÓÃÂ Á∆
Á≈Â ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ √ø◊Âª ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈¿∞‰ Ò¬∆ ‘ √Ó∂∫ «Â¡≈ «‘øÁ∂
Ì≈Ú∂∫ ÁØ ÍÃ∂Ó∆ Ú∆ «’™ È≈ ‘Ø‰Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ Í≥‹ª «√øÿª ˘ ¿∞⁄∂⁄≈
√ºÁ ’∂ ¿∞‘Èª ‹«◊¡≈√»¡ª ˘ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ÒÛ ‹ØÛ «ÁºÂ≈
‹ªÁ≈Õ
√ø◊Âª Á∂ «¬ÙÈ≈È Ò¬∆ «‡¿±ÏÚÀµÒ

√ø◊Âª Á∂ «¬ÙÈ≈È ’È Ú≈√Â∂ ˜»Â Ó«‘√»√ ‘Ø¬∆ «’ «¬ÙÈ≈È
Ò¬∆ ‘Ø ÍÃÏøË ’∆Â≈ ‹≈Ú∂ «’™«’ ÈÒ’≈ «¬’ ‘ÀÕ ’≈¯∆ √ø◊Â ‘Ø‰
’≈È ’¬∆ Ú≈∆ √ø◊Âª ˘ ¶Ó≈ √Óª ¿∞‚∆’ ’È∆ ÍÀ∫Á∆ ‘ÀÕ «¬√
ÿ≈‡ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ‹Ø ‘π‰ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á≈ Óπº÷ ‘≈Ò ‘À, «¬√
Á∂ ◊∂‡ Á∂ √≈Ó∑‰∂ Ú∂‘Û∂ «Ú⁄ ⁄≈ «¬ø⁄ Á≈ ÏØ ’ ’∂ «‡¿±ÏÚÀµÒ Ò◊≈
«ÁºÂ≈ ¡Â∂ Í≈‰∆ ‹Ó∑≈ ’È Ò¬∆ ‡À∫’∆ Ï‰≈ «ÁºÂ∆ ◊¬∆ ¡Â∂ «¬ÙÈ≈È
Ò¬∆ ‡»‡∆¡ª Òº◊ ◊¬∆¡ªÕ Ï∆Ï∆ Ú≈√Â∂ «¬’ ‹πÁ≈ «¬ÙÈ≈È-ÿ Ï‰≈
’∂ ‡»‡∆¡ª Ò◊≈ «ÁºÂ∆¡ªÕ «‡¿±ÏÚÀµÒ Òº◊‰ È≈Ò «¬ÙÈ≈È ’È ¡Â∂
‘Ø Í≈‰∆ ÚÂ‰ Ò¬∆ ’≈¯∆ √‘»ÒÂ ‘Ø ◊¬∆Õ
Íπ≈‰∂ √ø◊∆¡ª ˘ «‹Ú∂∫ «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ «◊¡≈
«ÂÚ∂∫-«ÂÚ∂∫ ¿∞‘ √ø◊Â Á≈ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ ¡≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∂Õ
Í«‡¡≈Ò∂ ÂØ∫ Ì≈¬∆ ÚË≈Ú≈ «√øÿ, Ì≈¬∆ Ù∂ «√øÿ, Ì≈¬∆ ’∞ÒÚøÂ «√øÿ
¡Â∂ ‚≈. ’Â≈ «√øÿ «¬«Â¡≈«Á ’≈¯∆ √ø◊Â È≈Ò ÒÀ ’∂ √Ó∂∫-√Ó∂∫
√Ó≈◊Óª ¿∞Í ¡Â∂ ™fl Ú∆ ÁÙÈª Ò¬∆ ¡≈™Á∂Õ ÁØ √≈Ò, ‘ Ó‘∆È∂
À‰-√Ï≈¬∆ ’∆ÂÈ ‹≈∆ «‘≈Õ «Î Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ≈Â Á≈ Á∆Ú≈È
ÏøÁ ’ «ÁºÂ≈ Í «ÁÈ Á∂ Á∆Ú≈È ‹≈∆ º÷∂Õ
◊πÁπ¡≈≈ ÏÈ≈¿∞‰ Ò¬∆ ÍÃ∂È≈

233
Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï‘πÂ «÷Ò≈∂ ÂØ∫ √ø’Ø⁄ ’Á∂ √È «’ «¬‘ «÷Ò≈≈ «’√∂
√Ó∂∫ «ÏÂ∆ Á≈ «÷≥‚≈¿∞ ’ √’Á≈ ‘À Â∂ Áπº÷ »Í Ï‰ √’Á≈ ‘ÀÕ
√Ó≈◊Óª «Ú⁄ ÚÂØ∫ «Í¤Ø∫ «‹øÈ∆ Ú∆ Ó≈«¬¡≈ Ï⁄‰∆, ¿∞√ Ó≈«¬¡≈ Á∂,
‘ÒÚ≈¬∆ Í≈√Ø∫ Òº‚± Ï‰Ú≈ ’∂, √’±Òª «Ú⁄ ¤Ø‡∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ÚÂ≈ Á∂‰∂
‹Ø ÚºË ‹≈‰ ¿∞‘ √Û’ «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ √ø◊Â ˘ ÚÂ≈ ’∂
¡≈Í Ú∂‘Ò∂ ‘Ø ’∂ ÓπÛ ‚∂∂ ÍÂ ¡≈¿∞‰≈Õ ¿∞Í «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ¡≈Í
‹∆ «÷Ò≈∂ «Ú⁄ Í«ÚÂ È‘ƒ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ √È Í AIEG ¬∆. Á∂
¡º√» Á∂ √Ó≈◊Ó ¿∞ÍÃøÂ ’∞fi ÍÃ∂Ó∆ «√øÿª È∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
«’ √ø◊Â Á∆ √‘»ÒÂ ¡Â∂ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ «¬’ Úº‚∂
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ ’≈«¬Ó∆ ˜» ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Â Á≈ «’‘≈
Ú∆ È≈ ÓØ«Û¡≈ Â∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Á∂÷Ø ‹∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ˘ Ì≈™Á≈
‘Ø«¬¡≈ Âª Â∞‘≈‚≈ ÎπÈ≈ Í»≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ √ø◊Âª È∂ ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∆
«ÚÂ ¡È∞√≈ Ó≈«¬¡≈ «¬’ºÂ ’’∂ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Á∂ «ÁºÂ∆ ‹Ø
Â’∆ÏÈ C@@@/- πÍ¬∂ Á∂ È∂Û∂ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ Ó≈«¬¡≈ √.
Ò≈Ì «√øÿ ‹∆ Í≈√ ¡Ó≈ÈÂ Ú‹Ø∫ º÷ «ÁºÂ∆Õ
«¬’ √≈Ò ‘Ø Ï∆Â «◊¡≈Õ √Ó≈◊Ó Â∂ «Î √ø◊Âª «¬’ºÂ
‘Ø¬∆¡ª ¡Â∂ «Í¤Ò∂ √≈Ò Ú≈Ò∆ Ï∂ÈÂ∆ «Î Áπ‘≈¬∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂
√ø◊Â ˘ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ì≈¬∆, «‹‘Û≈ ’øÓ √«‘‹ È≈Ò ‘ØÚ∂ ¿∞‘
⁄ø◊≈ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «¬‘ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ¿∞Í ¤º‚ Á∂ÚØÕ ‹ÁØ∫
√«Â◊π» ‹∆ ˘ Ì≈«¬¡≈ Âª «¬‘ ’≈‹ √πÂ∂ «√ºË ‘∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ
¡º√» Á∂ «¬√ √Ó≈◊Ó ÂØ∫ ¡◊Ò∆ Ù≈Ó Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ó∆∆ Í∆∆ Á∂
Ó≈Ò’ √«Â◊π» √≈«‘Ï √Ã∆ ◊π» ‘◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ
‘Ø¬∂ ¡Â∂ √«Â◊πª È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆! Â∞‘≈˘
«¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ¡√ƒ √ø◊Â ˘ ÍÓ∂Ù ‹∆ È≈Ò ‹ØÛÈ Ú≈√Â∂ Ì∂«‹¡≈
‘ÀÕ «¬‘¡√Ê≈È ◊π«√º÷∆-ÍÃ⁄≈ Á≈ ’∂∫Á ÏÈ≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ √ø◊Â, ‹Ø
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¿∞√≈∆ Ò¬∆ ’«‘øÁ∆ ‘À ¿∞È∑ª ˘ Ú∆ ¡√ƒ
‘∆ ÍÃ∂È≈ «ÁÂ∆ ‘ÀÕ «¬‘ ¡√Ê≈È «‹Ê∂ Â∞‘≈˘ «Ï·≈«¬¡≈ ‘À Íπ≈‰∂
«Ù∆¡ª Á∆ ÂÍØ-Ì»Ó∆ ‘ÀÕ «¬√∂ ‘∆ ¡√Ê≈È Â∂ Áπ¡≈Í «Ú⁄ «¥ÙÈ
‹∆ Íª‚Úª ˘ ¡≈ ’∂ «ÓÒ∂ √ÈÕ1
¿∞ÍÃøÂ ‘Ø ’¬∆ Ó‘ªÍπÙª È∂ Ú∆ «¬Ê∂ ÂºÍ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ Ú∆
ÔØ«Ë¡ª √Ó∂Â «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ¡≈¬∂ √∆ ¡Â∂ ’∞fi √Óª ¡≈Ó ’ ’∂
◊¬∂ √∆Õ «¬Ê∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Ï‰È≈ ‘À ¡Â∂ È≈Ó-«√ÓÈ-◊πÏ≈‰∆
234
ÍÃ⁄≈ Áπ¡≈≈ Ï∂¡≥Â ÍÃ≈‰∆¡ª Á≈ ¿∞Ë≈ ‘Ø‰≈ ‘ÀÕ Â∞√ƒ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘ÏÁ∆ ¿∞√≈∆ ¡≈øÌ ’ Á∂ÚØ, «’√∂ «’√Ó Á∆ ’Ø¬∆ ¡Û⁄‰ È‘ƒ
ÍÚ∂◊∆Õ «‹√ ˘ Â∞√ƒ ÷Ò≈≈ √Ófi ‘∂ ‘Ø, «¬√ Í√≈∂ Á≈ Â∞‘≈‚∆
«ÏÂ∆ Â∂ ’Ø¬∆ ¡√ È‘ƒ ÍÚ∂◊≈ √◊Ø∫ Â∞‘≈˘ «¬√ √∂Ú≈ «Ú⁄Ø∫
¡≈Â«Ó’ Ò≈‘≈ «ÓÒ∂◊≈Õ””
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó «ÓÒ‰ Â∂ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ ‹Ø √ø◊Â ¡º√»
Á∂ √Ó≈◊Ó Â∂ ¡≈¬∆ √∆ ¡Â∂ ¡‹∂ «¬Ê∂ ‘∆ √∆, √≈«¡ª ˘ È≈Ò ÒÀ
’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ ÍÃÙ≈«Á ’ ’∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
«Ò¡≈Õ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ Í≥È≈ 869 ÂØ∫ ¡≈«¬¡≈ ‹Ø «’ ‘∂· Á‹ ‘À :
˝ √«Â◊πÍÃ√≈«Á®
≈◊π ◊Ø∫‚ ¡√‡ÍÁ∆¡≈ Ó‘Ò≈ 5, ÿπ 2 ®
’« ÈÓ√’≈ Í»∂ ◊πÁ∂Ú®
√ÎÒ Ó»«Â √ÎÒ ‹≈’∆ √∂Ú®
¡≥Â‹≈Ó∆ Íπ÷π «ÏË≈Â≈®
¡≈· Í‘ È≈Ó ø«◊ ≈Â≈®1® (Í≥È≈ 869)
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Â ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ‹Ø ¡≈Í √ø◊Â È∂
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¿∞√≈È Á≈ √ø’ÒÍ Ï‰≈«¬¡≈ ‘À, √«Â◊π» ‹∆ È∂
¿∞√ Á∆ ÍÃÚ≈È◊∆ Á∂ «ÁºÂ∆ ‘Àó√Ø ‹ÒÁ∆ ‘∆ ¿∞√≈∆ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ∆
‹≈Ú∂◊∆Õ √ø◊Â ¡«Â¡≥Â ÍÃ√øÈ ‘Ø¬∆ «’™«’ «ÂøÈ ⁄≈ √≈Ò ÂØ∫ √ø◊Â
Á≈ «¬‘ ÎπÈ≈ √≈’≈ È‘ƒ ‘Ø «‘≈ √∆Õ ‹Á «¬√ ÎπÈ∂ È∂ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ‘π’Ó «Ú⁄ ÓØÛ≈ ÷≈Ë≈ Âª √ø◊Â Á∆ ÍÃ√øÈÂ≈ ‘Ø‰∆ Ò≈˜Ó∆ √∆Õ
√Ø «¬‘ ÓÂ≈ G √ÂøÏ, AIEH ¬∆: ˘ ◊π» ÍÃÚ≈È◊∆ È≈Ò Í≈√ ‘Ø«¬¡≈Õ
¿∞√≈∆ Ú≈√Â∂ ÒØÛƒÁ≈ √≈Ó≈È ¡≈¿∞‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ
1. ‹ÁØ∫ Íª‚Ú ÏÈÚ≈√ ’º‡Á∂ ‘Ø¬∂ Á√»‘∂ «Ú≈· ≈‹∂ Í≈√ ÈΩ’ Ï‰ ’∂ «ÁÈ
ÏÂ∆Â ’ ‘∂ √È ÂÁ «¥ÙÈ ‹∆ ¿∞È∑ª ˘ «ÓÒ‰ Ú≈√Â∂ ¡≈¬∂Õ «Ú≈·
≈‹∂ È∂ «¥ÙÈ ‹∆ ˘ Áº«√¡≈ «’ Íª‚Ú Ì≈ «Ù’≈ ÷∂‚‰ ◊¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ
«¥ÙÈ ‹∆ ¿∞È∑ª Á≈ «Íº¤≈ ’Á∂ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ¡≈ ’∂ ¿∞È∑ª ˘ «ÓÒ∂ Â∂
√≈≈ ‘≈Ò ⁄≈Ò Íπ«¤¡≈Õ Íª‚Úª È∂ ¡≈Í‰∆ √≈∆ «Ú«Ê¡≈ «¥ÙÈ ‹∆ ˘
√π‰≈¬∆ ¡Â∂ Áº«√¡≈ «’ ≈‹∂ «Ú≈· Á∂ ≈‹ «Ú⁄ √≈˘ ’≈¯∆ √Ω÷ ‘∆ ‘À
¡Â∂ Á√»‘∂ Á∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ı≈√ ’’∂ √≈‚≈ √Óª ¡ÈßÁ-Ó¬∆ Ï∆«Â¡≈ ‘ÀÕ
«¬‘ √≈∆ ◊ºÒÏ≈Â «¥ÙÈ ‹∆ È∂ √π‰∆ ¡Â∂ «¬√ ¡√Ê≈È (Ì≈Ú ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï Á∂ Êª) Â∂ Ú «ÁºÂ≈ «’ «‹√ ¡√Ê≈È È∂ Â∞‘≈˘ ≈‘Â «ÁºÂ∆, ¿∞√
ÂØ∫ Ï≈ª Ï≈ª ’Ø‘ Â’ ’≈Ò È‘ƒ ÍÚ∂◊≈, ‘ª, ’Á∂ «fiÛ’∆ (ÊØÛ∑≈ ¡≥È ÍÀÁ≈
‘Ø‰≈) Âª Òº◊ √’Á∆ ‘ÀÕ
235
C@ Ó≈⁄, AIEI ÓπÂ≈«Ï’ 17 ⁄∂Â, 2015 «Ï: «ÁÈ √ØÓÚ≈
˘ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï («‹√ ¡√Ê≈È «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ‘øπÁ≈
‘À) Á≈ Èƒ‘-ÍºÊ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í≥‹ª «√øÿª √Ó∂Â º÷ «ÁºÂ≈Õ Èƒ‘-
ÍºÊ º÷‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¡º◊∂ ’Û≈‘
ÍÃÙ≈«Á ’’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ¡Â∂ Óπ÷Ú≈’ «Ò¡≈, ‹Ø Â∆√∂ Í≈ÂÙ≈‘
‹∆ È∂ Í≥È≈ 653-54 ÂØ∫ Ïı«Ù¡≈ :
√ÒØ’ Ó: 3
¬∂ ÓÈ ‘« ‹∆ «Ë¡≈«¬ Â» «¬’ Ó«È «¬’ «⁄«Â Ì≈«¬®
‘« ’∆¡≈ √Á≈ √Á≈ Ú«‚¡≈¬∆¡≈ Á∂«¬ È Í¤ØÂ≈«¬®
‘¿∞ ‘« ’À √Á Ï«Ò‘≈‰À.... (Í≥È≈ 653)
◊πÁπ¡≈∂ Á∆ ¿∞√≈∆ Á≈ ¡øÌ

◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¿∞√≈∆ ¡≈øÌ ‘Ø ◊¬∆Õ «Í≥‚ª «Ú⁄Ø∫
√ø◊Âª ÏÛ∂ ¿∞ÂÙ≈‘ È≈Ò √∂Ú≈ ’È ¡≈™Á∆¡ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ √∂Ú≈ ’È
¡≈¬∆ √ø◊Â Á∆ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ √∂Ú≈ ’Á∂ ¡Â∂ ‹ÁØ∫ «Ú‘Ò «ÓÒÁ∆ ØÛ∆
’∞º‡‰ ¡Â∂ «¬º‡ª „Ø‰ Á∆ Ú∆ ¡≈Í √∂Ú≈ ’Á∂Õ ’¬∆ Ú≈∆ √ø◊Â È∂
«Í¡≈ «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í ÷∂⁄Ò È≈ ’Ø Âª ¡º◊Ø∫
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ Á∂‰≈ «’ Ì≈¬∆, «¬‘ «’‘Û≈ «’√∂ Á∂ ÿ Á≈ ’øÓ
‘ÀÕ «¬‘ Âª ◊π» Á≈ ’≈‹ ‘ÀÕ ‹Ø Ú∆ Ì≈ÚÈ∆ √«‘Â √∂Ú≈ ’∂◊≈ ¿∞√∂
˘ ‘∆ Ò≈Ì ‘ØÚ∂◊≈Õ Â∞√ƒ √∂Ú≈ ’Ø◊∂ Âª Â∞‘≈˘ ¯Ò «ÓÒ‰≈ ‘À, ÓÀ∫
’ª◊≈ Âª ÓÀ˘ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ È≈Ò∂ «¬‘ √Ó∂∫ Ú≈-Ú≈ ‘ºÊ
È‘ƒ ¡≈™Á∂Õ √ø◊Â Á∂ ⁄Ò∂ ‹≈‰ ¿∞ÍÃøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ Á≈√ √∆«Ó≥‡ È≈Ò
«ÒºÏÛ∂ ´‘ª‚∂ (Â√Ò∂) √≈¯ ’Á∂ ¡Â∂ «¬Ë-¿∞Ë «Í¡≈ √≈Ó≈È
√ªÌÁ∂Õ
«¬√ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ ¿∞√≈∆ Ú≈√Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √∆Áª
¤ÍÚ≈ ’∂ ¿∞◊≈‘∆ È‘ƒ ’∆Â∆, È ‘∆ √Ó≈◊Óª ¿∞Í «’√∂ «’√Ó
Á∆¡ª ¡Í∆Òª, Ó≈«¬¡≈ «¬’º·∆ ’È Ú≈√Â∂ ’∆Â∆¡ªÕ √πÂ∂-«√ºË
‘∆ «‹øÈ∆ ’∞ Ó≈«¬¡≈ Òº◊‰∆ ‘øπÁ∆, ◊π» ÍÃ∂È≈ √Á’≈ √ø◊Â ≈‘ƒ
¡≈ ‹ªÁ∆Õ ‹∂ ’Á∆ Ó≈«¬¡≈ Á≈ ÊØÛ∑≈ ‡Ø‡≈ ¡≈ ‹ªÁ≈ Âª ¡≈Í ‹∆
¿∞√ √Ó∂∫ ◊πÍÂ ı˜≈È∂ ˘ ÚÂ ÒÀ∫Á∂Õ «¬È∑ª ‘∆ «ÁÈª Á∆ Á≈√ ¡º÷ƒ
Ú∂÷∆ ¡Â∂ ‘ºÊƒ ÚÂ∆ ÿ‡È≈ «¬Ê∂ Á‹ ’È∆ ÓπÈ≈«√Ï √ÓfiÁ≈
‘ÀÕ
236
ÓÀ∫ «’√∂ ’øÓ Ï≈‘ «◊¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, ◊Ó∆ Á∂ «ÁÈ √ÈÕ Ù≈Ó
⁄≈ ’∞ Ú‹∂ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÓÀ˘ Ùº’ Á≈ ÙÏÂ
Ï‰≈ ’∂ «ÍÒ≈«¬¡≈ ¡Â∂ ’ØÒ «Ï·≈ ’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ √∂Ú≈ «√øÿ!
◊Û∑Á∆Ú≈Ò∂ ÂØ∫ √≈Ë» «√øÿ, «‹√ Í≈√ √∆«Ó≥‡ Á∆ ¬∂‹ø√∆ ‘À, ¿∞‘ √Ú∂∂
«¬Ê∂ ¡≈«¬¡≈ √∆ Â∂ ’«‘øÁ≈ √∆ «’ Ó∂∂ ÁØ ‡º’ √∆«Ó≥‡ Á∂ ¡≈ ‘∂
‘ÈÕ Â∞√ƒ Â∆‹∂-⁄ΩÊ∂ ÊØÛ∑≈-ÊØÛ∑≈ √∆«Ó≥‡ ÷ÛÁ∂ ‘Ø, ‹∂ ¡≈÷Ø Âª ÓÀ∫ «√ºË≈
«¬’ ‡º’ Â∞‘≈‚∂ «¬Ê∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Í‘øπ⁄≈ «ÁøÁ≈ ‘ª, È≈Ò∂
Ó«‘√»Ò Ï⁄ ‹≈Ú∂◊≈Õ ¡√ƒ ¿∞√ ˘ «’‘≈ √∆ «’ Ù≈Ó ˘ Â∞‘≈˘ Áº√ª◊∂Õ
ÊØÛ∑∆ Á∂ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ‹∂ «¬’º·≈ √∆«Ó≥‡ ¡≈
‹≈Ú∂ Âª ⁄ø◊≈ ‘∆ ‘À, Â∆‹∂-⁄ΩÊ∂ «’√∂ Á≈ ◊º‚≈ Ó≥◊‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À, «¬√
Â∑ª ¡◊Ò∂ Á∂ ’øÓ Á≈ Ú∆ ‘‹ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ
¡≈Í ‹∆ ÓÀ˘ ’«‘‰ Òº◊∂, ‹Ú≈È! ÌÒ≈ ÁØ √Ω ÏØ∆ Á∂ «’øÈ∂ ÍÀ√∂
Ï‰Á∂ ‘È (¿∞√ Ú∂Ò∂ √∆«Ó≥‡ Á∆ ÏØ∆ Á∆ ’∆ÓÂ √Ú≈ ¤∂ πÍÀ √∆) ÓÀ∫
«‘√≈Ï Ò≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Áº«√¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈„∂ Ï≈ª √Ω πÍ¬∂
Ï‰Á∂ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ Ó≥‹∂ Á∆ Á∆ ‘∂·Ø∫ «¬’ ’ÍÛ∂ Á≈ Ï‡»¡≈
’º«„¡≈ ¡Â∂ ÓÀ˘ ÎÛ≈ ’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Á∂÷ƒ «’øÈ∂ ’∞ ÍÀ√∂ «¬√ «Ú⁄
‘È? ÓÀ∫ Ï‡»¬∂ «Ú⁄Ø∫ ÍÀ√∂ ’º„ ’∂ «◊‰∂, Â’∆ÏÈ ÁØ √Ω ÂØ∫ ’∞fi ‘∆
¿∞Í √ÈÕ «‹øÈ∂ ÍÀ√∂ √È ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Áº√ «ÁÂ∂Õ «¬’ «Ó≥‡ Á∂
’∆ÏÈ ¿∞‘ ⁄πºÍ ‘∂Õ «Î ’«‘‰ Òº◊∂ «’ «Í¤Ò∆ ¤øÈ «Ú⁄ «‹Ê∂
√«Â◊π» ‹∆ ÍÃ’≈Ù ‘È, ¿∞Ê∂‹≈‘ ¡Â∂ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ Â≈«Ï¡≈ ÏÀ·‰
ÂØ∫ Í«‘Ò∂ «‹√ ÏØ∆ ¿∞Í ÍÀ √≈¯ ’∆Á∂ ‘È, ¿∞√ ÏØ∆ «Ú⁄ ‹∂
Ó≈«¬¡≈ ‘Ø¬∆ Âª ’º„ «Ò¡≈ÚƒÕ ‹ÁØ∫ ÓÀ∫ ¿∞· ’∂ ‹≈‰ Òº◊≈ Âª Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ «’ «‹øÈ∆ Ó≈«¬¡≈ ÿº‡Á∆ ‘À, ˙È∆ ‘∆ «Ò¡≈¿∞‰∆
‘ÀÕ ÓÀ∫ √«Â Ï⁄È ’«‘ ’∂ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’
’∂ «‹√ Êª ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ √∆, ¿∞√ ÏØ∆ «Ú⁄ ‘ºÊ Í≈ ’∂
Ú∂«÷¡≈ Âª ¿∞Ê∂ √Ω-√Ω πÍ¬∂ Á∂ ’≈¯∆ ÈØ‡ √ÈÕ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ıπÙ∆
‘Ø¬∆Õ ÓÀ∫ «◊¡≈ª √Ω πÍ¬∂ ’º„ Ò¬∂ (¡‹∂ ’≈¯∆ √≈∂ ÈØ‡ ÏØ∆ «Ú⁄
‘Ø √È) ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «Ò¡≈ ’∂ √Ω∫Í «ÁºÂ∂ ¡Â∂ «’‘≈ «’ ¡‹∂
’≈¯∆ Ó≈«¬¡≈ ‘Ø Ú∆ ÏØ∆ «Ú⁄ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ «¬‘ ◊πÍÂ
ı˜≈È≈ ‘À, «¬√ ˘ ¤∂ÛÈ≈ È‘ƒ, Ú∂Ò∂-’∞Ú∂Ò∂ Ú≈√Â∂ º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÁØ √Ω ÏØ∆ √∆«Ó≥‡ Á∂ ÍÀ√∂ Á∂ ’∂ ÓÀ˘ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ «¬‘
ÍÀ√∂ √. √≈Ë» «√øÿ ˘ Á∂ ¡≈ ¡Â∂ ’«‘ Á∂‰≈ «’ √∆«Ó≥‡ Á≈ ‡º’ «√ºË≈
237
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Í‘øπ⁄≈ Á∂Ú∂Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ‘π’Ó Ó≥È ’∂ ÓÀ∫ ◊Û∑Á∆
Ú≈Ò∂ √. √≈Ë» «√øÿ Á∂ ÿ √∆«Ó≥‡ Á∂ ÍÀ√∂ Á∂ ¡≈«¬¡≈Õ
Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ ¡√ª ÁØÚª È∂ «‘≈√ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’∆Â≈Õ
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ √π÷-¡≈√È ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ ¤øÈ ÂØ∫ Ï≈‘
Ó≥‹∂ ¿∞Í √‹ ◊¬∂ Â∂ ÓÀ˘ ¡≥ÁØ∫ ’Ò◊∆Ë ⁄ÓÂ’≈ (‹Ø «’ ¡≈Í
‹∆ ‘ Ø˜ È∂Ó È≈Ò √π«‰¡≈ ’Á∂ √È) «Ò¡≈¿∞‰ Ò¬∆ «’‘≈Õ
ÓÀ∫ Ò≈Ò‡ÀÈ ÒÀ ’∂ ¡≥Á «◊¡≈ ÂÁ ÓÈ «Ú⁄ ÎπÈ≈ ¡≈«¬¡≈ «’
Ú∂÷∆¬∂ ÏØ∆ «Ú⁄ «’øÈ∆ ’∞ Ó≈«¬¡≈ ‘À? Ò≈Ò‡ÀÈ ¿∞√ ÏØ∆ Á∂ ’ØÒ
º÷ ’∂ Ú∂«÷¡≈ Âª ÏØ∆ «ÏÒ’∞Ò ı≈Ò∆ √∆Õ ÏØ∆ ı≈Ò∆ Ú∂÷ ’∂ ÓÈ
«Ú⁄ ÏÛ≈ Í¤Â≈Ú≈ ¡≈«¬¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Âª ‘π’Ó ’∆Â≈ √∆
«’ «¬‘ ◊πÍÂ ı˜≈È≈ ‘À ¤∂ÛÈ≈ È‘ƒÕ Ú∂Ò∂-’∞Ú∂Ò∂ Á∆ ÚÂØ∫ Ú≈√Â∂
º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ÓÀ∫ ˆÒÂ∆ ’∆Â∆ ‘ÀÕ √Ø Í¤Â≈Ú∂ √«‘Â ÓÀ∫ ◊ÃøÊ
ÒÀ ’∂ Ï≈‘ ¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÓÀ∫ «¬√
Â∑ª ˆÒÂ∆ ’ ÏÀ·≈ ‘ª, «¬‘ Á∂÷‰ Ú≈√Â∂ «’ ‘Ø «’øÈ∆ ’∞
Ó≈«¬¡≈ ‘À? Í ‘π‰ ÏØ∆ «Ú⁄ Ó≈«¬¡≈ È‘ƒ ‘ÀÕ «¬‘ √≈∆ «Ú«Ê¡≈
Áº√ ’∂ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ⁄È ÎÛ Ò¬∂ ¡Â∂ Ø ’∂ Óπ¡≈¯∆ Ó≥◊∆Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò «ÁÒ≈√≈ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ «’‘≈ √∂Ú≈ «√øÿ,
¡◊ª‘ ÂØ∫ «¬√ Â∑ª ˆÒÂ∆ È‘ƒ ’È∆Õ «¬‘ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
◊πÍÂ ı˜≈È≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ √ø◊Â Á∆ Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄ ÂØ‡ ¡≈ ‹≈Ú∂ Âª
◊π» √∂Ú≈ Ò¬∆ «¬√ ˘ ÚÂ‰ Á≈ √≈˘ ‘π’Ó ‘À, √Ø ÚÂ Ò¬∆Á≈
‘ÀÕ ¡√ƒ, ¡≈Í‰∂ Â∂ Â∂∂ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ¯’ È‘ƒ √ÓfiÁ∂, «‹√ ’’∂
ÂÀ˘ Ó≈«¬¡≈ «Ò¡≈¿∞‰ Ò¬∆ «’‘≈ √∆Õ ‹Ø ‘Ø «◊¡≈ ¿∞√ Á≈
Í¤Â≈Ú≈ ’È Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄ÓÂ’≈ «Ú⁄Ø∫
’ΩÂ’ √πÈ≈¿∞ «’ «’Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ’«ÒÔ∞◊∆ ‹∆Úª ¿∞Í Ó‘≈È
Í¿∞Í’≈ ’ ’∂ ¿∞È∑ª Á∆ ’«Ò¡≈‰ ’∆Â∆ ‘ÀÕ
ÓÀ∫ ◊ÃøÊ ÍÛ∑È≈ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ ¡À√∂ «Í¡≈ «Ú⁄ ÁØ-«ÂøÈ
√≈÷∆¡ª ÍÛ∑ ‘Ø¬∆¡ª, «‹È∑ª Á≈ ¡ÈßÁ ‘∆ Í«‘Òª È≈ÒØ∫ Úº÷≈ √∆Õ
Á≈√ «Í¡≈ Â∂ ÚÀ≈◊ √«‘Â ÍÛ∑∆ «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ «Ë¡≈È Ó◊È
√ÃÚ‰ ’∆ ◊¬∂Õ ÍÂ≈ ¿∞ÁØ∫ Òº◊≈ ‹ÁØ∫ ≈Â Á∂ «◊¡≈ª Úº‹ ◊¬∂Õ
«¬√∂ ÍÃ’≈ ‹ÁØ∫ Ú∆ ’Á∆ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ÒØÛ Í¬∆ ‹ª √ø◊Â Á∆
Ó≈«¬¡≈ ÿ‡∆ Âª ¿∞√ «Ú⁄ ◊πÍÂ ı˜≈È∂ Á∆ Ó≈«¬¡≈ Ò≈ ’∂ Í»∆
’ ÒÀ∫Á∂Õ «‹™ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ ¿∞√≈∆ Ùπ» ‘Ø¬∆, «’√∂ «’√Ó
238
Á∆ ’Ø¬∆ Ú∆ ÂØ‡ È‘ƒ ¡≈¬∆, «ÈøÂ ’øÓ ⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
¡≈Í‰∆ ÓΩ‹ È≈Ò Ì≈Ú∂∫ «’Â∂ ’øÓ ÏøÁ ’Ú≈ Á∂‰Õ
‘π‰ √º· Îπº‡ ¶Ï≈, ⁄≈Ò∑∆ Îπº‡ ⁄ΩÛ≈ ‘≈Ò ’Ó≈ ¡Â∂ «¬√ Á∂ ¡≥Á
‘∆ Ï≈ª Îπº‡ ÓπºÏ∂ Á≈ ¡√Ê≈È («‹Ê∂ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Íπ≈ÂÈ ÂÍ
¡√Ê≈È ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ⁄È Í≈¿∞‰ Á≈ «¬Ù≈≈ ’∆Â≈ √∆) Ó‘≈≈‹ ‹∆
Á∂ ÍÃ’≈Ù Ò¬∆ ¡Â∂ ¿∞Í √π÷-¡≈√È Ò¬∆ ’Ó≈ «Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈Õ
Â∆√∆ Ó≥˜Ò ¿∞Í ◊øπÏÁ Á∆ «Â¡≈∆ Ú∆ ¤∂Â∆ ‘∆ ‘Ø ◊¬∆Õ «¬√ √≈∆
«Â¡≈∆ ˘ Â’∆ÏÈ ÁØ ’∞ √≈Ò Á≈ √Óª Òº◊≈Õ ‘π‰ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
¡≥Á Óƒ‘ ‘È∂∆ È≈Ò Ú≈¤Û ¡Â∂ ËπºÍ ÂØ∫ Ï⁄≈¿∞ Ò¬∆ ‹ª ‹∂’
«˜¡≈Á≈ √ø◊Â ‘Ø ‹≈Ú∂ Âª ¿∞√ Á∆ √‘»ÒÂ Ú≈√Â∂ ‘≈Ò ’Ó∂ Á∂ ⁄≈Ø∫
Í≈√∂ Á√ Îπº‡ ⁄ΩÛ≈ Ïª‚≈ Ú∆ ‹ÒÁ∆ ‘∆ «Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈Õ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï Á∆ √øÍ»ÈÂ≈ Á∂ È≈Ò ‘∆ √ø◊Â Á∆ «‘≈«¬Ù Ú≈√Â∂ ¡º· ’Ó∂
AE × B@ Îπº‡ Á∂ «Â¡≈ ’È Á∆ ÔØ‹È≈ Ï‰≈¬∆ ◊¬∆ ‹Ø ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫
«Ú⁄ ‘∆ ◊π» «¥Í≈ È≈Ò Óπ’øÓÒ ‘Ø ◊¬∆Õ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ «Â¡≈∆ ‘Ø ‹≈‰ ¿∞ÍÃøÂ ¡≈Í ‹∆ È∂ √Ï
√ø◊Â ˘ √ºÁ≈ ÍºÂ Ì∂‹ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ËøÈÚ≈Á ’È Ú≈√Â∂ √Ã∆
¡÷≥‚ Í≈· ÷Ú≈«¬¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆
«’, ‘∂ √«Â◊π» ‹∆! ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡Í≈ «Ó‘ Ïı«ÙÙ ’’∂
«‹√ ’≈ ’≈‹π «ÂÈ ‘∆ ’∆¡≈
Ó≈‰√π «’¡≈ Ú∂⁄≈≈ ≈Ó® (√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 784)
Á∂ Ó‘ªÚ≈’ ¡È∞√≈ ¡≈Í «Ú⁄ ‘Ø ’∂ √≈≈ ’≈‹ «È«ÚÿÈÂ≈ √«‘Â
√øÍ»È ’Ú≈«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√ √øÍ»ÈÂ≈ Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ Á≈ √Ï √ø◊Â
ÚºÒØ∫ ’Ø‡≈È-’Ø‡ ËøÈÚ≈Á ‘À ‹∆Õ
¡◊ª‘ «¬√ ¡√Ê≈È ÂØ∫ ‹Ø ◊π«√º÷∆ ÍÃ⁄≈ Á∆ √∂Ú≈ ¡≈Í ‹∆ È∂
ÒÀ‰∆ ‘À ¿∞√ ˘ Ú∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ÒÀ ÒÀ‰≈, «’™«’
◊π-¡√Ê≈È Ï‰∂, ÂÁ ‘∆ √ÎÒ ‘È ¡Â∂ ÙØÌ≈ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ ‹∂ «¬‘Èª
¡√Ê≈Èª «Ú⁄Ø∫ √ø◊Âª ¡≈Í ‹∆ Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ ◊Ã«‘‰ ’ ’∂ ¡≈Í‰∂
‹∆ÚÈ ˘ ¿∞µ⁄≈-√πº⁄≈ Ï‰≈ ’∂ ¡≈Í‰∂ ÒØ’ √π÷∆¬∂ ÍÃÒØ’ √π‘∂Ò∂ ’ÈÕ
¡≈Í ‹∆ È∂ «¬√ Ó≥ÂÚ ˘ Ú∆ ¡≈Í‰∆ ¡◊Ú≈¬∆ ÏıÙ ’∂ ¡≈Í ‘∆ Í»≈
’È≈ √∆Õ
239
ppp
240
ÜÅ ÕË îÃåÇÕ íÅ× ÇÃ ñ¶òÅ ñÅÇÂÁÅ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¿∞√≈∆ Á≈ ’≈‹ ⁄Ò «‘≈ √∆Õ Ìº·∂
ÂØ∫ «¬‡ª «Ò¡≈¿∞‰ Á≈ √≈ËÈ È≈ ‘Ø‰ ’≈È «¬º‡ª Óπ’ ◊¬∆¡ªÕ ¡◊Ò∂
«ÁÈ «¬º‡ª Á∂ Óπ’ ‹≈‰ ’≈È ¿∞√≈∆ Á≈ ’øÓ ÷Û≈ ‘Ø ‹≈‰≈ √∆Õ
«Ó√Â∆¡ª ¡Â∂ Ó˜Á»ª Á∂ ’È Ò¬∆ ‘Ø ’Ø¬∆ ’øÓ È‘ƒ √∆Õ
«Ó√Â∆¡ª È∂ Ú∆ ‹≈‰ Ò«◊¡ª Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’«‘ «ÁÂ≈, «’ ’ºÒ∑
Ú≈√Â∂ «¬º‡ª È‘ƒ ‘È, «Ò¡≈¿∞‰ Á≈ ÍÃÏøË ’ ÒÚØ, ‹∂ «¬º‡ª È
¡≈¬∆¡ª Âª ¿∞√≈∆ Á≈ ’øÓ π’ ‹≈Ú∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ≈‹ª ˘ ¿∞µÂ
«ÁÂ≈ «’ «Ó√Â∆ ‹∆ ¡√ƒ ¡≈Í‰≈ ÔÂÈ ’ Ú∂÷Á∂ ‘ª, Ï≈’∆ ’≈‹
◊π» ‹∆ Á≈ ⁄Ò «‘≈ ‘À ¡≈Í ‘∆ «’√∂ È «’√∂ ˘ ÍÃ∂È≈ Á∂ Á∂‰◊∂Õ
«Ó√Â∆¡ª Á∂ ¤∞º‡∆ ’ ‹≈‰ «Í¤Ø∫ Ù≈Ó ˘ ¡≈Í ‹∆ ‘ Ø˜ Á∆
Â∑ª √À ’È ⁄Ò Í¬∂, ‹ÁØ∫ √Â∂ «Ú⁄ Íπ‹∂ Âª, ÂÒÚø‚∆ «Í≥‚ ÚÒ
√À ’È Á∆ Êª («‹Ë ¡≈Í ‹∆ ‘ Ø˜ ‹ªÁ∂ √È) ¡≈Í ‹∆ ’«‘‰
Ò◊∂ ¡º‹ ¡≈Íª √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ‚∂∂ ÚÒ ⁄ÒÁ∂ ‘ªÕ ‹∂ ‚∂∂ ‹ª
÷∂Â «Ú⁄ √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ ‹ª ¿∞‘Èª Á≈ ’Ø¬∆ ÍπºÂ «ÓÒ «Í¡≈
Âª ¿∞‘Èª ˘ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Ò¬∆ «¬º‡ª «Ò¡≈¿∞‰ Á∆ √∂Ú≈ Ò¬∆
’«‘ Á∂Úª◊∂ «¬√ Â∑ª ¡≈Í‰∂ ÁØÚ∂∫ ’≈‹ ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ
Í≈· ’Á∂ ’Á∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ ÁØ «ÂøÈ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ «‹‘Èª «Ú⁄
Á≈√ Ú∆ Ù≈ÓÒ √∆, √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ‚∂∂ Íπ‹ ◊¬∂Õ √. Ï≈Ú≈
«√øÿ ‹∆ ¡≈Í Âª È «ÓÒ∂ Í ¿∞‘Èª Á≈ ÒÛ’≈ «‹√ Á≈ È≈™
Á«¬¡≈ «√øÿ ‘À, √Â∂ Á∂ È≈Ò Ò◊Á∂ ÷∂Â «Ú⁄ ◊ø„∂ Ò≈™Á≈ «ÓÒ
«Í¡≈Õ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· √øÍ»È ‘Ø‰ ¿∞ÍÃøÂ, Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ Í≈√
◊¬∂ Â∂ √. Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆Õ √. Á«¬¡≈ «√øÿ ‹Ø √.
Ï≈Ú≈ «√øÿ Á∂ ÍπºÂª «Ú⁄Ø∫ Á»‹∂ ÈßÏ Â∂ √∆ ‹Ø ¡‹∂ ◊πÓ«Â Á∂
«√ËªÂª ÂØ∫ ‹≈‰± È‘ƒ √∆Õ Áπ«È¡≈Ú∆ ’øÓª ˘ Í«‘Ò «ÁøÁ∂ √È,
‹∂’ fiø»◊∂ «Ú⁄ ◊π» ÿ Á∆ √∂Ú≈ «ÓÒ ‹≈Ú∂ Âª √πÂ∂ «√Ë ’ ÒÀ∫Á∂
√ÈÕ √. Á«¬¡≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ú∆ ¡≈Í‰∂ ‹‡’∂ √πÌ≈º ¡È∞√≈ ¡ºË≈
’∞ ÎÂ«‘ Á≈ ¿∞µÂ «ÁÂ≈ Â∂ ¡≈¿∞‰ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ ¡Â∂ «Í¡≈ È≈Ò Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’, Á«¬¡≈ «√øÿ!
Â∞‘≈˘ ÍÂ≈ ‘∆ ‘À «’ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¿∞√≈∆ Á≈ ’øÓ ⁄Ò
«‘≈ ‘À Â∂ ¡º‹ «¬º‡ª Óπ’ ◊¬∆¡ª ‘È, ‹∂’ √Ú∂ Â’ «¬º‡ª È≈
241
¡≈¬∆¡ª Âª ¿∞√≈∆ Á≈ ’øÓ π’ ‹≈Ú∂◊≈ Â∂ «Ó√Â∆ Ú∆ «Ú‘Ò∂
«‘‰◊∂Õ ‹∂ Â∞√ƒ «Ó‘Ï≈È∆ ’’∂ «¬º‡ª Á≈ Î∂≈ Ò≈ Á∂ÚØ Âª
«Ó√Â∆ Ú∆ «Ú‘Ò∂ È≈ «‘‰◊∂ Â∂ ¿∞√≈∆ Á≈ ’≈‹ Ú∆ ⁄ÒÁ≈
‘∂◊≈, «¬√∂ Ï‘≈È∂ Â∞‘≈‚∆ √∂Ú≈ Ú∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √≈∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ √. Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈
«’ Â∞√ƒ Ú∂÷ ‘∆ ‘∂ ‘Ø ¡√ƒ ◊ø„∂ Ò≈ ‘∂ ‘ªÕ «¬‘ ’øÓ «Ú⁄≈Ò∂ ¤º‚
’∂ ÓÀ∫ «’Ú∂∫ «¬º‡ª ÒÀ‰ ‹≈ √’Á≈ ‘ªÕ Â∞√ƒ ¡≈Í «˜ÓƒÁ≈ ‘Ø ’Á∂
«˜ÓƒÁ≈ ¡≈Í‰≈ ’øÓ «Ú⁄≈Ò∂ ¤‚ ’∂ È‘ƒ ‹ªÁ≈Õ ÓÀ∫ Âª «¬‘ ÁØ
’È≈Ò ◊ø„∂ Ò≈ ’∂ ‘∆, ‹∂ «Î «Ú‘Ò ‘Ø«¬¡≈ Âª ’ºÒ∑ Ù≈Ó ˘ «¬º‡ª
Á≈ Î∂≈ «Ò¡≈ √’Á≈ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ «’‘≈ «’, ÓÀ∫
¡≈Í «˜ÓƒÁ≈ ‘ª, ÂÁ ‘∆ Âª Â∞‘≈˘ ’«‘ «‘≈ ‘ª «’ «¬‘Èª
◊ø«„¡ª Á∆ ÍÈ∆∆ Á≈ ’ºÒ∑ ÁπÍ«‘ Â’ ’∞fi È‘ƒ «Ú◊ÛÈ≈, ‹∂ ’Ø¬∆
˜»∆ ÚÂz Á≈ ’øÓ ‘øπÁ≈ Âª ¡√ƒ ÂÀ˘ Ó‹Ï» Ú∆ È‘ƒ ’È≈ √∆ Í
Á«¬¡≈ «√øÿ ‘Øª Í«‘Òª Ú≈Ò≈ ¿∞µÂ ‘∆ Áπ‘≈«¬¡≈ «’ ÓÀ∫ Âª ’øÓ
Í»≈ ’∆Â∂ «ÏÈª ’Ø¬∆ √∂Ú≈ È‘ƒ ’ √’Á≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √. Á«¬¡≈
«√øÿ ˘ «’‘≈, “Á«¬¡≈ «√øÿ Â∂∆ Ó˜∆” Ï‘≈È∂ È≈Ò √∂Ú≈ ‘Ø ‹≈‰∆
√∆ ¡Â∂ ◊ø„∂ Ú∆ Ò◊ ‹≈‰∂ √ÈÕ «¬øÈ≈ ’«‘ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Á«¬¡≈
«√øÿ ˘ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆ Â∂ ¡√ƒ √≈∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò Ú≈Í√ ◊πÁπ¡≈∂
˘ Â∞ Í¬∂Õ
√Â∂ «Ú⁄ Â∞∂ ¡≈™Á∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √πÌ≈Ú’ Ï⁄È Ùπ» ’ «ÁÂ≈,
«’ Ú∂÷Ø Ì≈◊ª ÂØ∫ «ÏÈª ÓÈ∞º÷ √∂Ú≈ Ú∆ È‘ƒ ’ √’Á≈Õ ‹∂ Á«¬¡≈
«√øÿ √∂Ú≈ ’È ˘ Ó≥È ‹ªÁ≈ Âª √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ Ú∆ «Ï¡≥Â
‘Ø‰∆ √∆ Â∂ ◊ø„∂ Ò≈¿∞‰ Á≈ ’≈‹ Ú∆ ‘Ø ‹≈‰≈ √∆Õ ◊ø„∂ ÍÂ≈ È‘ƒ
‘Ø‰∂ Ú∆ ‘È «’ È‘ƒ √∂Ú≈ Á≈ √Óª Ú∆ ‘ºÊØ∫ ◊π¡≈ «Ò¡≈, ¡º¤≈! Ì≈◊ª
Á∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ «‹√ Í≈√Ø∫ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √∂Ú≈ ÒÀ‰∆ ‘ØÚ∂◊∆ ÒÀ ÒÀ‰◊∂Õ
√∂Ú≈ Ú∆ Ì≈◊ª È≈Ò ‘∆ ‘Ø √’Á∆ ‘ÀÕ
‹≈ ’À Ó√Â«’ Ì≈◊ «√ √∂Ú≈ Ò≈«¬¡≈® (¡≈√≈ : 5, Í≥È≈ 457)
√∂Ú≈ ÏÛ∆ ¿∞ÂÓ Ú√Â± ‘À Í «‹√ ˘ ÍÓ∂Ù ¡≈Í «Ó‘ ’’∂
√∂Ú≈ «Ú⁄ Ò≈¬∂ ¿∞‘ ‘∆ √∂Ú≈ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ
«‹√π ‘« √∂Ú≈ Ò≈¬∂ √Ø¬∆ ‹È∞ Ò≈◊À®
(Ó≈» Ó: 4, Í≥È≈ 1070)
√∂Ú≈ ÍÃÊ≈«¬ ‘Ø¬∂ «Ú⁄≈ª √π‰≈™«Á¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈,
242
«’ ◊π» ÿ Á∆ ‹ª «’√∂ Ú∆ ÌÒ∂ ¡Ê ⁄Ò ‘∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ ¡≈Í‰∂
«ÚÂ ¡È∞√≈ «‘º√≈ ˜» Í≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ¡≈Í‰≈ ’øÓ Í»≈ ’
’∂ «‹øÈ≈ √Óª «ÓÒ∂ √∂Ú≈ ’ ’∂ √∆ ˘ √ÎÒ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ ¡ÂØ ÒØÛÚøÁ Á∆ ¡√∆√ ¡ÚºÙ ÒÀ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
’¬∆ Ú≈∆ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ¡«‹‘∂ √Ó∂∫ Ú∆ ’Â≈ ÏıÙÙ ’Á≈ ‘À, «‹Ê∂
ÿØ◊∆ ’øÓ ˘ «Íº¤∂ ÷ ’∂ √∂Ú≈ Á∂ ’≈‹ ˘ Í«‘Ò Á∂‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À,
‹Ø ¡«‹‘∂ √Ó∂∫ ˘ √ªÌ ÒÀ∫Á≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ ’∆Â∆ √∂Ú≈ ◊π»-Á ÍÃÚ≈È
‘øπÁ∆ ‘À ¡Â∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ’≈‹ «Ú⁄ Ú∆ «’√∂ «’√Ó Á≈ ’Ø¬∆ «ÚÿÈ
È‘ƒ ÍÀ∫Á≈Õ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ √≈∂ ÿ≈‡∂ Í»∂ ’ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ◊π»-ıπÙ∆
ÍÃ≈ÍÂ ’È È≈Ò ’¬∆ «ÏÿÈª Á≈ È≈Ù ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘∆ ’∆Â∆
√∂Ú≈ Ò¬∆ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
√≈ √∂Ú≈ ’∆Â∆ √ÎÒ ‘À «‹Â∞ √«Â◊π ’≈ ÓÈ∞ Ó≥È∂®
‹≈ √«Â◊π ’≈ ÓÈ∞ Ó≥«È¡≈ Â≈ Í≈Í ’√øÓÒ ÌøÈ∂®
(Ú≈ ◊¿∞Û∆, Í≥È≈ 314)
«¬√ ÍÃ’≈ Á∆¡ª Ú∆⁄≈ª √π‰≈«Á¡ª, √π‰«Á¡ª ¡√ƒ √≈∂
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ √≈∆ √ø◊Â È∂ Í≥‹ «¬ÙÈ≈È≈ ’ ’∂ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ‘˜» √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ √ØÁ Á∆ ‘≈˜∆ Ì∆, ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ ˘ √π÷-¡≈√‰ ’È ¿∞Í≥ÃÂ ¶◊ ¤’ ’∂ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª
◊π «¬«Â‘≈√ ˘ Ú≈⁄‰≈ ’∆Â≈ Â∂ ≈Â ¡≈Ó ’È ¿∞Í≥ÃÂ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂
Á∆ √øÌ≈Ò ’ ’∂ ¤øÈ «Ú⁄ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’∆Â≈Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ¡≈¬∂ ◊π» Óπ÷-Ú≈’ Á∆ ’Ê≈ √ø◊Âª ˘ √ÃÚ‰ ’≈¬∆Õ ‘π’ÓÈ≈Ó∂
Á∆ ⁄Ò ‘∆ Ú∆⁄≈ √Ó∂∫ ‘∆ ◊Ø∫ÁÍπ «Í≥‚ ÂØ∫ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ÈÚª ‡º’
ÒÀ ’∂ ¡≈ Íπº‹≈Õ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’ ’∂ ◊π» ‘˜»∆ «Ú⁄
ÏÀ· ’∂ ⁄Ò ‘∆ Óπ÷-Ú≈’ Á∆ Ú∆⁄≈ √ÃÚ‰ ’∆Â∆Õ ÍÃÙ≈Á ÚÂ‰
¿∞Í≥ÃÂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂
«¥Í≈ ’’∂ √≈˘ «¬‘ ÈÚ∂∫ ‡º’ Á∆ ÏıÙÙ ’∆Â∆ ‘ÀÕ √≈‚∂ ÓÈ Á∆
«¬º¤≈ √∆ «’ «¬√ ÈÚ∂∫ ‡º’ È≈Ò ’≈Ø-Ï≈ Ùπ» ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ◊π»
ÿ Á∆ ’Ø¬∆ √∂Ú≈ ’∆¬∂ Âª ‹Ø √≈‚∂ ’≈ØÏ≈ «Ú⁄ ’Ø¬∆ «ÚÿÈ È≈
ÍÚ∂Õ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ ⁄Ò ‘∆ ‘À, ‹∂ Â∞√ƒ ‘π’Ó ’Ø Âª
∂Â≈ Á∂ ÁØ Î∂∂ «Ò¡≈ «ÁøÁ∂ ‘ª, ‹∂ ’Ø¬∆ ‘Ø √∂Ú≈ ÒÀ‰∆ ‘À Âª ¿∞√
˘ ’È Ò¬∆ Ú∆ Áº√ Á∂ÚØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á∆ √≈∆ ◊ºÒ √π‰
’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’∆Â∆ Â∂ Ï≈‘ ¡≈ ’∂ √≈∆ √ø◊Â
243
È∂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤«’¡≈Õ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’‰ ¿∞Í≥ÃÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‡º’
Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «’‘≈, «’ ∂Â≈ Âª ¡‹∂ ’≈¯∆ ‘À ‹∂ Â∞√ƒ «¬º‡ª Á∂ ÁØ
Î∂∂ Ìº·∂ ÂØ∫ «Ò¡≈ Á∂ÚØ Âª Ï‘πÂ ⁄ø◊≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ √Â-Ï⁄È
«’‘≈ Â∂ «Ó√Â∆¡ª Á∂ ’øÓ Â∂ Íπ‹‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¿∞√ È∂ «¬º‡ª Á≈ ‡º’
ÒÀ ¡ªÁ≈ Â∂ ÁπÍ«‘ Â’ ÁØ Î∂∂ «¬º‡ª Á∂ «Ò¡≈ «ÁºÂ∂Õ ‹≈‰ Ò◊∂ ¿∞√
ÍÃ∂Ó∆ È∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò «’‘≈ «’ ‹ÁØ∫ Ú∆ ‘Ø √∂Ú≈ Á∆ ÒØÛ ‘ØÚ∂
«’√∂ Í≈√ √πÈ∂‘≈ Ì∂‹ Á∂‰≈ ÓÀ∫ √∂Ú≈ ’È Ò¬∆ ‘≈˜ ‘Ø ‹≈Úª◊≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ Ùπ’≈È≈ ’∆Â≈, Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈,
““«’ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ Âª √≈˘ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ ’È
Ò¬∆ Ï‘≈È≈ ‘∆ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ √≈≈ «¯’ Âª ¿∞‘ ¡≈Í ‘∆
’ ‘∂ ‘È : ““√◊Ò √ø‹≈Ó ’∂ ÍÃÌπ ¡≈Í∂®”” Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ
¿∞Ë √. Á«¬¡≈ «√øÿ ‹∆ È∂ √≈∂ Í«Ú≈ È≈Ò Ò ’∂ ÁØ ’È≈Ò
◊ø„∂ Ú∆ Ù≈Ó Â’ Ò≈ Ò¬∂Õ ÍÓ∂Ù Á∆ È∂Â ¡À√∆ Ï‰∆ Á»√∂ «ÁÈ
Ï≈Ù ÏÛ∂ ˜Ø Á∆ ÍÀ‰∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ Á«¬¡≈ «√øÿ Á≈ ÷∂Â «‹√ «Ú⁄
¿∞√ È∂ ◊ø„∂ Ò≈¬∂ √È √Û’ Á∂ È≈Ò Ò◊Á≈ √∆Õ √Û’ ¿∞⁄∆ ‘Ø‰
’≈È √≈≈ ÷∂Â Í≈‰∆ È≈Ò È’Ø-È’ Ì «◊¡≈Õ ÁØ «ÁÈ Í≈‰∆ È≈
√πº«’¡≈Õ ¡Ë-Í⁄ºË∂ ◊ø„∂ Âª Í≈‰∆ È≈Ò πÛ∑ ◊¬∂ Ï≈’∆ Í≈‰∆ ÷Û≈
«‘‰ ’≈È ◊Ò ◊¬∂Õ
«¬√ ÿ‡È≈ Á∂ Ú≈ÍÈ ÂØ∫ «ÂøÈ ⁄≈ «ÁÈ Ï≈¡Á √. Á«¬¡≈
«√øÿ È∂ ÓÈ «Ú⁄ ’≈¯∆ Í¤Â≈Ú≈ ’∆Â≈ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ’∂ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚≈ Ï⁄È Ú∆ È‘ƒ Ó≥«È¡≈, ◊ø„∂ Âª ¿∞Ê∂
’∆ ‘Ø‰∂ √È, Ï≈Ù È≈Ò ÍÈ∆∆ Ú∆ ‹ªÁ∆ Òº◊∆, ‘π‰ ’Ø¬∆ √∂Ú≈ ‘À
Âª ÓÀ˘ Áº√Ø? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ ˘ «’‘≈ «’ ‹ÁØ∫ Ú∆ ’Ø¬∆ √∂Ú≈ ‘Ø¬∆
Â∞√ƒ √ø◊Âª È∂ ‘∆ ’È∆ ‘À, ¡√ƒ ˜» Â∞‘≈˘ Á√ª◊∂Õ √. Á«¬¡≈
«√øÿ ÊØÛ∑≈ √Óª ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ÏÀ· ’∂ ÓπÛ ¡≈Í‰∂ ‚∂∂ ˘ ÍÂ ◊¬∂Õ
¡≈Íª ˘ Ú∆ «¬√ ÿ‡È≈ ÂØ∫ «√«÷¡≈ ÒÀ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À «’ ¿∞‘
◊π» «Í¡≈∂ «‹È∑ª È∂ √Ì ’∞fi ◊π» Í≈«¬‰ ’ «ÁÂ≈ ‘ØÚ∂ ¿∞È∑ª Á≈
Ï⁄È ¡ÚºÙ Ó≥È‰≈ ‘∆ ÔØ◊ ‘À; Ì≈Ú∂∫ ¿∞√ √Ó∂∫ ¿∞√ Ï⁄È ˘ Ó≥È‰
«Ú⁄ Áπ«È¡≈Ú∆ ÿ≈‡≈ Ú∆ «’™ È≈ Ó«‘√»√ ‘ØÚ∂, ¿∞√ Ï⁄È ˘ Ó≥È‰
È≈Ò ‘∆ ◊π» «Í¡≈«¡ª Á∆ ¡√∆√ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ «‹√
¡√∆√ «Ú⁄ ◊π» È∂ ¡≈Í‰∆ «‘ÓÂ Ì∆ ‘øπÁ∆ ‘À, ¿∞√ «‘ÓÂ∂-¡√∆√
˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È≈ ‘∆ ¡√Ò ÏøÁ◊∆ ‘À, «‹√ Áπ¡≈≈ ÒØ’ ÍÃÒØ’ √øÚÁ∂
244
‘ÈÕ «¬‘ ÂÁ ‘∆ È√∆Ï ‘øπÁ∆ ‘À ‹∂’ Â∆√∂ Í≈ÂÙ≈‘ Á∂ Óπ÷ Ú≈’
˘ ‹∆ÚÈ ¡≈Ë≈ Ï‰≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂ :
‘√Â∆ «√« «‹¿∞ ¡≥’√π ‘À ¡‘«‰ «‹¿∞ «√π Á∂«¬®
ÓÈ∞ ÂÈ∞ ¡≈◊À ≈«÷ ’À ¿±Ì∆ √∂Ú ’∂«¬®
«¬¿∞ ◊πÓπ«÷ ¡≈Íπ «ÈÚ≈∆¡À √Ìπ ≈‹π «√Ã√«‡ ’≈ Ò∂«¬®1®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 647-648)
Á»√∂, ¡≈Í‰∆ Ó˜∆ È≈Ò Ï‘πÂ∆ ’∆Â∆ √∂Ú≈ È≈ÒØ∫ ÒØÛ Ú∂Ò∂
‘π’Ó ¡È∞√≈ ’∆Â∆ √∂Ú≈ «˜¡≈Á≈ ¯Ò ÍÃÁ≈Â∆ Â∂ ◊π»-Á ÍÃÚ≈È
‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «‹√ ˘ ’È È≈Ò √≈∂ ¯Òª Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘øπÁ∆ ‘À Í «¬‘
ÍÃ≈ÍÂ «’√∂ Ì≈◊ª Ú≈Ò∂ ˘ ‘∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
È≈È’ ◊πÓπ«÷ Ïπfi∆¡À ‹≈ ¡≈Í∂ ÈÁ« ’∂«¬® (Í≥È≈ 647)
‹ÁØ∫ ‘∆ ÍÓ∂Ù ¡≈Í Ó∂‘ Á∆ «È◊∑≈ ’Á≈ ‘À Âª «¬‘ √Øfi∆
◊πÓπ÷ª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ◊π»-Á ¡Á≈√ ‘À «’ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ Ó∂‘
’È ¡√ƒ ◊π» ‘π’Ó «Ú⁄ ◊π» Ì≈™Á∆ √∂Ú≈ ’ ’∂ ‹∆ÚÈ Á≈ Ò≈‘≈
ÒÀ √’∆¬∂Õ
«Ú«⁄ ÁπÈ∆¡≈ √∂Ú ’Ó≈¬∆¡À® Â≈ Á◊‘ ÏÀ√‰∞ Í≈¬∆¡À®
’‘π È≈È’ Ï≈‘ ´‚≈¬∆¡À® («√∆ ≈◊π Ó‘Ò≈ 1, Í≥È≈ 26)
ppp
245
ì¹ð¶ Õðî» çÅ ÇåÁÅ× ÔÆ ÁÃñ Ã¶òÅ ÔË
’∞fi «ÁÈª Ï≈¡Á √. Á«¬¡≈ «√øÿ ÓπÛ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ◊π» ÿ
Á∆ ⁄Ò ‘∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ «‘º√≈ Í≈¿∞‰ Ò¬∆ Íπº¤‰ ¡≈«¬¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Á«¬¡≈ «√øÿ ÍÃÂ∆ Á«¬¡≈ ¿∞Í‹∆ Â∂ ¿∞√ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂,
Á«¬¡≈ «√øÿ ‹∂ Ó≥È∂ Âª √≈‚∆ Â∂∂ ¡º◊∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò Ï∂ÈÂ∆ ‘À,
‹∂ Âø» √≈‚∆ «¬‘ Ï∂ÈÂ∆ ˘ Ó≥È ÒÚ∂∫ Âª √≈∆ √∂Ú≈ «¬√ Ï⁄È Ó≥È‰
«Ú⁄ ‘∆ ¡≈ ‹≈Ú∂◊∆Õ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ √Ø«⁄¡≈ «’ Í«‘Òª «¬‘Èª È∂
«¬º‡ª «Ò¡≈¿∞‰ Ò¬∆ «’‘≈ √∆, √Ø «¬º‡ª Âª ¡≈ ◊¬∆¡ª ‘È, ¡º‹
ÚË ÂØ∫ ÚË ∂Â≈ „Ø‰ ‹ª √∆«Ó≥‡ ¡≈«Á «Ò¡≈¿∞‰ Ò¬∆ ‘∆ ’«‘‰◊∂Õ
√Ø ¡º‹ «‹‘Û∆ Ú∆ √∂Ú≈ ’È Ò¬∆ ¡≈Í ’«‘‰◊∂, ‘π‰ Èª‘ È‘ƒ
’È∆Õ «¬‘ √Ø⁄ ’∂ ‘ª ’ «ÁºÂ∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ‹Ø Â∞√ƒ √∂Ú≈ ’È
Ò¬∆ ’‘Ø◊∂ ÓÀ∫ ˜» ’ª◊≈Õ ¡‹∂ ÷∂Â Ú∆ «◊ºÒ∂ ‘È ‘Ø ’Ø¬∆ ’øÓ’≈
Ú∆ È‘ƒ ‘À, ºÏ È∂ √≈∆ Â∑ª È≈Ò Ú∂‘Ò≈ ’ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆
Óπ√’≈¬∂ ¡Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «¬√ √∂Ú≈ Á≈ Ï≈‘Ò∂ «◊ºÒ∂ √πº’∂ ÷∂Âª
È≈Ò √øÏøË È‘ƒ, «¬√ √∂Ú≈ Á≈ √øÏøË Â∂∂ «‘Á∂ »Í∆ ÷∂Â È≈Ò ‘À «‹√
«Ú⁄ ÂÀ∫ È≈Ó Á≈ Ï∆‹ Í≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡‹∂ Ïø‹ ¡Â∂ √πº’≈ «Í¡≈
‘ÀÕ ¿∞√ ˘ √øÚ≈È Ò¬∆, ‹Ø Âø» Ù≈Ï ÍƒÁ≈ ‘À∫, «¬’ Âª ¿∞‘ ¤º‚
Á∂; Á»√∂ Ù≈Ï ¤º‚‰ ¿∞Í≥ÃÂ ’∞fi √Óª «Â¡≈∆ ’ ’∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’
ÒÀÕ «¬‘ √∂Ú≈ ‹∂ Ï⁄È Ó≥È ’∂ ’ ÒÚ∂∫ Âª Ï≈‘∆ √≈∆¡ª √∂Ú≈Úª
«Ú⁄∂ ‘∆ ¡≈ ‹≈‰◊∆¡ªÕ
Á«¬¡≈ «√øÿ «¬‘ ¡ÈØ÷∆ √∂Ú≈ Á≈ ‘π’Ó √π‰’∂ ’∞fi «⁄ Ò¬∆ ⁄πºÍ
‘Ø «◊¡≈Õ «¬√ Á∆ ⁄πºÍ Á∂÷ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ÂÀ∫ ¡≈Í ‘∆ Âª √∂Ú≈
Íπº¤∆ √∆, √Ø Â’Û≈ ‘Ø, «¬√ √∂Ú≈ ˘ ’ ÒÀÕ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ ⁄πºÍ ÂØÛ∆
Â∂ ¡≈Í‰∆ √Ø⁄ ÓπÂ≈Ï’ ’«‘‰ Òº◊≈, Ó‘≈≈‹ «¬‘ √∂Ú≈ Âª Â∞‘≈‚∂ ‘∆
’È Ú≈Ò∆ ‘À, ¡√ƒ ‹º‡ª Á∂ ÍπºÂ ‘ªÕ ‹º‡ ¡Â∂ Ù≈Ï Á≈ ÈΩ∫‘ Ó≈√ Á≈
«ÙÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ‹º‡ Á≈ ÍπºÂ ’≈‘Á≈ ‹Ø Ù≈Ï È≈ Í∆Ú∂Õ Á»√∂ ‹Ø Â∞√ƒ
¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Ò¬∆ ’«‘øÁ∂ ‘Ø «¬‘Èª ÏøËÈª «Ú⁄ ¡√ƒ ÒØ’ È‘ƒ Ïºfi √’Á∂Õ
¡√ƒ Âª ÷πÒ∑∂-÷Ò≈√∂ «‘‰ Á∂ ¡≈Á∆ ‘ª Â∂ «ÁÈ ≈Â «Óº‡∆ È≈Ò «Óº‡∆
‘Ø¬∂ ‘∆Á≈ ‘À, «¬È∑ª ’’≈ª ˘ ’Ω‰ √ªÌ∂◊≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ú∂÷ Á«¬¡≈ «√øÿ! Â∂∂ Á»√∂ ⁄≈
Ì≈Úª È∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤º«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ú∆ Â∂∂ Ì≈ ‘∆ ‘È, ¿∞È∑ª
Á∂ È≈™ È≈ÒØ∫ «’Â∂ ‹º‡Íπ‰≈ Ò«‘ Âª È‘ƒ «◊¡≈, ¿∞‘ Ú∆ √≈≈ «ÁÈ
246
Â∂∂ È≈Ò ‘∆ ÷∂Âª «Ú⁄ ’øÓ ’Á∂ ‘È Â∂ Í»∆ «‘Â Ú∆ º÷Á∂ ‘ÈÕ
¿∞È∑ª È∂ Âª ’Á∂ «¬‘ «◊Ò≈ È‘ƒ ’∆Â≈ «’ ’’≈ √≈‚∂ ’øÓ’≈ «Ú⁄
«’√∂ Â∑ª Á∆ π’≈Ú‡ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ Âø» ¡À∫Ú∂∫ È≈ Ï‘≈È∂-Ï≈˜ƒ ’Õ «¬√
«Ú⁄ Â∂≈ ‘∆ ÌÒ≈ ‘ÀÕ ‹∂ ÌÒ≈ Âø» Ù≈Ï È≈ ¤º‚∂∫ Â∂ ¡≥«ÓÃÂ È≈ ¤’∂∫
Âª √≈‚≈ ’∆ È∞’√≈È ‘À? ¡√ƒ Âª ’∂ÚÒ Â∂∂ ÌÒ∆ Ò¬∆ ÂÀ˘ «’‘≈
‘ÀÕ Á»‹∂ Âø» ¡≈Í √∂Ú≈ Íπº¤∆ ‘À Â∂ ‘π‰ Âø» √∂Ú≈ ’È ÂØ∫ ÓπÈ’ ‘Ø
«‘≈ ‘À∫Õ
Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ Âª «¬º‡ª ∂Â Á∆ √∂Ú≈ Íπº¤∆ √∆ È≈
«’ Ù≈Ï Á≈ «Â¡≈◊ ’È ¡Â∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ ¡≈«¬¡≈ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆
’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ì«Ò¡≈ ÒØ’≈, Â∂∆ Ó˜∆Õ ¡√ƒ Âª ÂÀ˘ Í«‘Òª ’‘∆
√∂Ú≈ È≈ÒØ∫ ’¬∆ ◊π‰ª «˜¡≈Á≈ Ò≈Ì Á∂‰ Ú≈Ò∆ √∂Ú≈ Áº√∆ ‘ÀÕ ¿∞√
˘ ’È≈ ‹ª È≈ ’È≈ ‘π‰ Â∂∆ Ó˜∆ ‘ÀÕ
¿∞Ë Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ ÓÈ «Ú⁄ √Ø«⁄¡≈ «’ ÓÀ∫ Âª √Ø«⁄¡≈ √∆
«’ ¡º‹ ’ºÒ∑ «Ú‘Ò ‘À «¬’ ÁØ ◊º‚∂ «¬º‡ª ‹ª ∂Â≈ Á∂ «Ò¡≈ Á∂Úª◊∂Õ
√øÂª Á∆ «¬√ Â∑ª ıπÙ∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ «¬‘ Âª ÷»‘ «Í¡≈ Ú«‘Û≈ ÈºÊ‰
Òº◊ Í¬∂ ‘È «’ «¬‘ ‘π‰ ⁄ºÒ ’∂ √≈‚∂ Í≈√ √∂Ú≈ Íπº¤‰ ¡≈«¬¡≈ ‘À
«¬√ Á∆ Ù≈Ï ‘∆ ¤‚≈ Á∂¬∆¬∂ Â∂ ◊Ò «Ú⁄ «¥Í≈È Ú∆ Íπ¡≈ Á∂¬∆¬∂Õ
ÓÈª! «¬‘ ◊ºÒ ¡Ω÷∆ ‘À «¬ÊØ∫ ¤∂Â∆ ⁄ºÒ ’Ø¬∆ ‘Ø È≈ ÙÂ º÷ Á∂‰
«’ È≈Ò «¬‘ Ú∆ ’ ÒÀÕ √Ø⁄ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ ⁄ø◊≈ Ó‘≈≈‹
ÓÀ∫ ⁄ÒÁ≈ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Â∞È Ò◊∂ Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ ’«‘¡≈ «’
√≈‚≈ Â∂∂ «ÍÂ≈ ‹∆ Â∂ Â∞‘≈‚∂ Í«Ú≈ È≈Ò Ï‘πÂ «Í¡≈ ‘À, «‹√
’’∂ ¡√ƒ ÂÀ˘ «’‘≈ ‘ÀÕ ‹∂ Âø» Ó≥È ÒÀ∫Á≈ Âª ⁄ø◊≈ √∆Õ √≈‚≈ Ú∆
’‘∂ Á≈ Ó≈‰ «‘ ‹≈‰≈ √∆, Â∂ Â∂≈ Ú∆ ÌÒ≈ ‘Ø ‹≈‰≈ √∆Õ Í Ô≈Á
º÷ƒ! ‹∂ ÏøÁ≈ «’√∂ Á∂ ’«‘‰ Â∂ ⁄ø◊∂ Í≈√∂ È≈ ¡≈Ú∂ Âª ’∞ÁÂ ¿∞√
˘ ’¬∆ Ú≈∆ ‘Ø Â∆’∂ È≈Ò «√ºË∂ √Â∂ ÒÀ ¡≈™Á∆ ‘ÀÕ «¬‘ Ï⁄È
√π‰ ’∂ «ÈÓØfi»‰≈ «‹‘≈ ‘Ø ’∂ Á«¬¡≈ «√øÿ Ú≈Í√ ¡≈Í‰∂ ‚∂∂ ÍÂ
«◊¡≈Õ
ppp
247
ÜÆòé ÇÂ¿Ü òÆ ìçñçÅ ÔË
√Óª Ï∆ÂÁ≈ «◊¡≈Õ Á«¬¡≈ «√øÿ Í»ÏÒ∂ ’Óª ¡Ë∆È ¡≈Í‰∂
ÓÈ Á∂ «ÈË≈Â ’∆Â∂ Ó≈◊ Â∂ ⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ Ú∆
«¬√Á∂ ÌÀÛ∂ √πÌ≈¡ ÂØ∫ Âø◊ √ÈÕ ¿∞ÈÚª Ú∆ ’¬∆ Ú≈ √Ófi≈«¬¡≈, Í
√ÎÒÂ≈ È≈ «ÓÒ∆Õ
F-G Ó‘∆È∂ Á≈ √Óª Ï∆Â «◊¡≈ Áπ√«‘∂ Á≈ Ó∂Ò≈ ¡≈ „πº’≈Õ ‘
√≈Ò Á∆ Â∑ª Á«¬¡≈ «√øÿ ‘πƒ Ú∆ Óª‚∆Ú≈Ò∆ Íº◊ ÏøÈ∑, ÂøÏ≈ Ò≈,
⁄ø◊∆ Â∑ª «Â¡≈ ‘Ø ’∂ Áπ√«‘≈ ÓÈ≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ √ØÓ-√ È≈Ò ◊Ûø»Á
‘Ø ’∂ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò∂ Ó∂Ò∂ «Ú⁄ √≈Ê∆¡ª È≈Ò Íπº‹ ◊¬∂Õ «‹Ú∂∫ «’ «¬√
ÌÀÛ∆ ⁄øÁ∆ Ù≈Ï Á≈ √πÏ≈ ‘∆ ‘À «’ «‹√ Á∂ ¡≥Á ⁄Ò∆ ‹≈Ú∂ ¿∞√
Á∆ ÓºÂ «Ú⁄Ø∫ ¡≈Í‰≈-Í≈«¬¡≈ Â∂ ⁄ø◊∆ √Ø⁄ «È’Ò ‹ªÁ∆ ‘À ¡Â∂
fiºÒÍπ‰≈ ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞√ fiÒÍπ‰∂ «Ú⁄ ÓÈ∞º÷ ¡≈Í‰∂ ˘ Ú∆ ÓØ„≈
Ó≈Á≈ Â∂ Á»√∂ ˘ Ú∆ «‡º⁄ √ÓfiÁ≈ ‘ÀÕ √Ø Ù≈Ï ˘ ÷∂ÛÈ Ú≈√Â∂
Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ Ú∆ ÷Ó√Â∆ ’È∆ Ùπ» ’ «ÁºÂ∆Õ √∆ Â’Û≈ √∆,
’¬∆¡ª ˘ ◊≈Ò∑∆ ◊ÒØ⁄ ’∆Â≈Õ «¬√∂ ÁΩ≈È ’∞fi «√Í≈‘∆, «‹‘Èª Á∆
Ó∂Ò∂ «Ú⁄ «‚¿±‡∆ √∆, ¿∞‘ Ú∆ «¬Ë ¡≈ «È’Ò∂Õ ¿∞‘Èª È∂ Á«¬¡≈
«√øÿ ˘ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ Í «¬√ Ú∂Ò∂ Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ Âª ‘≈Ê∆
Ú∆ ’∆Û∆ ‹≈ÍÁ≈ √∆Õ «¬√ È∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ Ú∆ ◊≈Ò∑ª ’º„ Ó≈∆¡ª
Â∂ ÈΩÏÂ ‘ºÊØ Í≈¬∆ Â’ Íπº‹ ◊¬∆Õ ¿∞‘Èª ⁄≈-Í≥‹ª È∂ ÎÛ ’∂ Òº’
È≈ÒØ∫ ÂøÏ≈ ÷ØÒ∑ ’∂ ÒºÂª ÏøÈ∑ Ò¬∆¡ª, «√Ø∫ Íº◊ Ò≈‘ ’∂ ‘ºÊ È±Û Ò¬∂Õ
Ó≈Á∂ ’∞‡Á∂ Ê≈‰∂ ÒÀ ◊¬∂, ¿∞Ê∂ «Ò‹≈ ’∂ Ú∆ ¡≈Í‰∆ Í»∆ Â√ºÒ∆ ’∆Â∆
Â∂ ‘Ú≈Ò≈Â ¡≥Á Á∂ «ÁºÂ≈Õ
‘ØÙ ¿∞ÍøÂ Á«¬¡≈ «√øÿ Ú∂÷∂ «’ ÓÀ∫ Âª Áπ√«‘≈ Á∂÷‰ ¡≈«¬¡≈
√ª, «¬‘ Âª ‘Ø ‘∆ ≈ÓÒ∆Ò∑≈ Ï‰∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ «√ ”Â∂ Í◊ ¡Â∂ Â∂Û
ÂøÏ≈ Ú∆ È‘ƒ ‘ÀÕ ‹∂Ï «Ú⁄Ò∂ ÍÀ√∂ Ú∆ ◊≈«¬Ï ‘È Â∂ √∆ Ú∆ √≈≈
Ó≈ È≈Ò √«ÊÒ ‘ÀÕ ÏÛ∆ ¡‹∆Ï ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ÓÈ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘
Ò≈‘ÈÂª Í≈ «‘≈ ‘ÀÕ Ù≈Ó ÍÀ ◊¬∆ «’√∂ È∂ Í≈‰∆ Â’ È≈ «ÁºÂ≈Õ ÒØ’ƒ
¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ ÿª ˘ Â∞ ◊¬∂Õ Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ Ú∆ ¿∞‚∆’ √∆ «’ ‹ÁØ∫
Ó∂∂ √≈Ê∆ «Í≥‚ ‹≈ ’∂ ÿ Áº√‰◊∂ Âª ¿∞‘ ÓÀ˘ ¤∞‚≈ ’∂ ÒÀ ‹≈‰◊∂Õ
Í ‹ÁØ∫ «¬‘ √≈∆ ’‘≈‰∆ √≈Ê∆¡ª È∂ √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ˘ Áº√∆ Âª
248
¿∞‘Èª È∂ √≈¯ Èª‘ ’ «ÁÂ∆ «’ ÓÀ∫ ¿∞√ Á∂ Ó◊ È‘ƒ ‹≈‰≈Õ ‹ÁØ∫
Ê≈‰∂ Ú≈Ò∂ Íπº¤‰◊∂ «’ √. Ï≈Ú≈ «√øÿ! «¬‘ Â∂≈ ÒÛ’≈ ‘À Âª ÓÀ∫
¿∞‘Èª ˘ ’∆ ¿∞µÂ Á∂Úª◊≈? «Í≥‚ Á∂ ’¬∆ ÍÂÚøÂ∂ √º‹‰ª È∂ √. Ï≈Ú≈
«√øÿ ˘ Ê≈‰∂ ‹≈‰ Ò¬∆ «’‘≈ Í √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ ¡√»Ò Á∂ Íº’∂
√È, ¿∞‘Èª «Î √≈¯ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Â∞√ƒ ‹≈‰≈ ‘À Âª ⁄Ò∂ ‹≈ÚØ
Í ÓÀ∫ «’√∂ Ù≈Ï∆ Á∆ «√¯≈Ù Â∂ È‘ƒ ‹≈‰≈, Ì≈Ú∂∫ Ó∂≈ √’≈ ÍπºÂ
‘∆ ‘ÀÕ «¬‘ ¡√»Ò∆ «ÁzÛ∑Â≈ Ú∂÷ ’∂ «Í≥‚ Á∂ Ï≈-√»ı ÏøÁ∂ Ê≈‰∂ ◊¬∂
Â∂ Ê≈‰∂Á≈ ˘ √≈∆ ◊ºÒ Áº√∆ «’ √. Ï≈Ú≈ «√øÿ ‘πƒ «¬√ ’≈È
È‘ƒ ¡≈¬∂Õ ¡√ƒ √≈∂ ¿∞‘Èª Á∆ Êª ¡≈¬∂ ‘ª Â∂ «¬√ ˘ √Ófi≈Úª◊∂Õ
¿∞Ó∆Á ‘À ‘π‰ ¡◊ª‘ ÂØ∫ ’Ø¬∆ «¬‘Ø «‹‘∆ Ù’≈«¬Â Á≈ Â∞‘≈˘ ÓΩ’≈
È‘ƒ «ÓÒ∂◊≈Õ Ê≈‰∂Á≈ «√¡≈‰≈ √∆, «ÍÂ≈ Á∆ «Á¡≈ÈÂÁ≈∆ Â∂ ¶Ó∂∆
√»fi ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª √Ófi «◊¡≈Õ ¡≈¬∂ √º‹‰ª ˘ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ «¬√
˘ Íπº¤ ÒÚØ ‹∂ ¡◊ª‘ Ò¬∆ «¬‘ Ù≈Ï Í∆‰∆ ¤º‚ Á∂Ú∂ Âª ¡√ƒ «¬√
˘ «¬√ Á∂ Ï≈Í Á∆ Ù≈¯Â ’≈È ¤º‚ «ÁøÁ∂ ‘ªÕ
«¬Ë ‹ÁØ∫ «√¡≈‰∂ Ïø«Á¡ª È∂ √. Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ Íπº«¤¡≈ «’
Ê≈‰∂Á≈ «¬√ Â∑ª ’«‘øÁ≈ ‘ÀÕ ¡º◊Ø∫ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’
«‹√ ÌÀÛ∆ È∂ Ó∂∆ ¬∂È∆ Ï∂-«¬˜Â∆ ’≈¬∆ ‘À «√ Â∂ Íº◊ È‘ƒ «‘‰
«ÁºÂ∆ Â∂ Ó≈ Ú≈Ë∂ «Ú⁄ Íπ¡≈¬∆ ‘À ‘π‰ Ó∂≈ «¬√ È≈Ò ’∆ √≈Ê ‘ÀÕ
¡º‹ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ÓÀ∫ √Á≈ Ò¬∆ «¬√ Á≈ «Â¡≈◊ ’ «ÁÂ≈ ‘ÀÕ ÓÈ «Ú⁄
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄È Ú∆ Ô≈Á ¡≈¿∞‰ «’ ““‹∂ ÏøÁ≈ «√¡≈‰∂ Á∂ ’«‘‰
Â∂ «√ºË∂ √Â∂ È≈ ¡≈Ú∂ Âª ’∞ÁÂ «’√∂ ‘Ø Â∆’∂ È≈Ò «√ºË∂ √Â∂
Í≈ «ÁøÁ∆ ‘ÀÕ”” ÓÀ∫ ¿∞√ √Ó∂∫ Âª ¿∞‘Èª Á∆ ◊ºÒ È‘ƒ √Ófi∆, ‘π‰’∞ÁÂ
È∂ ÓÀ˘ «¬√ Â∑ª «√ºË∂ √Â∂ ÍÀ‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ’ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ Óπº’Á∆
◊ºÒ Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ «Í≥‚ Á∂ Ïø«Á¡ª «√ Â∂ ÍÈ≈ ÏøÈ≈ ’∂ ’¤«‘∂
√Ó∂Â «‘≈¡ ’Ú≈ «Ò¡ªÁ≈ «’™«’ Íº◊ Â∂ ⁄≈Á «√Í≈‘∆¡ª È∂
Í«‘Òª ‘∆ ¡º◊∂ «Í¤∂ ’ Ò¬∆¡ª √ÈÕ ¿∞‘Èª ˘ Íπº¤‰ Â∂ Ú∆ ¿∞‘Èª
«’‘≈ «’ ¡√ƒ «¬√ ˘ «¬√∂ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ‘∆ Ê≈‰∂ «Ò¡≈¬∂ √ªÕ «Í≥‚
¡≈ ’∂ ÁØ-«ÂøÈ Ï≈¡Á Á«¬¡≈ «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹≈Õ ÈÓ√’≈
’’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ’«‘‰ Â∂ Âª ‘πº‹Âª
ÍÛ∑Á≈ «‘≈ Í ‘π‰ ¡ı∆ Ú∂÷ ’∂ «‹√ È∂ Ó∂∆ √≈∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄
Ï∂«¬˜Â∆ ’Ú≈¬∆ ‘À, «ÍÂ≈ ‹∆ Ú∆ ¿∞√ «ÁÈ Á∂ Ó∂∂ È≈Ò È‘ƒ ÏØÒ∂,
ÓÀ∫ «¬√ Ò≈‘ÈÂ Á≈ √Á≈ Ò¬∆ «Â¡≈◊ ’È Á≈ Â∞‘≈‚∂ √≈Ó∑‰∂ Ï⁄È
249
’Á≈ ‘ª Â∂ ‘π‰ «‹√ «ÁÈ Ó˜∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ Á∂ÚØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
Á«¬¡≈ «√øÿ ˘ ’«‘¡≈ «’ Â∞√ƒ Ï‘πÂ ⁄ø◊≈ «È‰≈ «Ò¡≈ ‘ÀÕ «¬√
˘ «Â¡≈◊‰ È≈Ò «¬Ê∂ Ú∆ Ó≈‰ √«Â’≈ «ÓÒÁ≈ ‘À Â∂ √«Â◊π» ‹∆
Á∆ Ú∆ ıπÙ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «¬È√≈È ¿∞‘ ‘À ‹Ø ˆÒÂ∆ ’∂ Â∂ ¿∞√ ˆÒÂ∆
Á≈ ¡«‘√≈√ ’’∂ ÓπÛ ¿∞√ ˘ È≈ Áπ‘≈¬∂Õ ‹Ø ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ ˆÒÂ∆
˘ Áπ‘≈¬∂, ¿∞‘ ‘ÀÚ≈È Â∞ºÒ ‘ÀÕ √Ø Â∞√ƒ ˆÒÂ∆ ˘ Ó«‘√»√ ’∆Â≈ ‘À
Â∂ «¬√ ˘ «Â¡≈◊‰ Ò¬∆ «Â¡≈ ‘ØÕ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ÓØ‘ ’È Â∂
√Á≈ ‘∆ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛ∆ º÷‰Õ Â∞√ƒ ‘π‰ ÂØ∫ ‘∆ «Â¡≈∆ ’
ÒÚØÕ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª Ó≈Ò≈ ’È∆¡ª ¡≈øÌ ’ Á∂ÚØ Â∂ ’’≈ Ë≈È
’È∂ Á∆ ¡≈ÁÂ Ï‰≈ ÒÚØ, ¤∂Â∆ ‘∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ
’ª◊∂Õ √Ø ÊØÛ∑∂ «ÁÈª Ï≈¡Á ‘∆ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ «Ò¡≈Õ
«‘‰∆ Â∂ «‘Â «Ú⁄ ÍÍº’ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’È Ò◊ Í¬∂Õ Â∂ Â∞Á∂
«ÎÁ∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í «ÈøÂ ‹≈∆ º÷Á∂Õ «˜ÓƒÁ≈∂ Á≈ ’≈ØÏ≈
¡≈øÌ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’’∂ «Î
√ø√≈’ ’øÓª «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘øπÁ∂Õ
Í¤Â≈Ú≈ Âª «È◊π∂ Á» ‹≈‰ Á≈ ‘À

«‹™-«‹™ Ó»ÒÓ≥Âz Â∂ ◊πÓ≥Âz Á∂ ‹≈Í «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ’∆Â≈ ¡≈ÂÓ’
¡Ú√Ê≈ ¿∞⁄∂∆ ‘øπÁ∆ ◊¬∆Õ «Í¤Ò∂ √≈Ò ‘∆ «¬‘Èª Á∂ √Ì ÂØ∫ ¤Ø‡∂ Ì≈
«‹‘Èª Á≈ Èª √: ⁄øÈ‰ «√øÿ ‹∆ ‹Ø Ï≈‚ √«’¿∞«‡∆ ÎØ√ «Ú⁄
ÈΩ’∆ ’Á∂ √È, √Ã∆È◊ «Ú÷∂ «‚¿±‡∆ Â∂ Â≈«¬È≈Â ¡’≈Ò ⁄Ò≈‰≈
’ ◊¬∂, ¿∞‘Èª Á≈ √∆ «Í≥‚ «Ò¡≈ ’∂ √√’≈ ’∆Â≈Õ √√’≈ ÂØ∫
«Í¤Ø∫ ÓÀ∫ Ú∆ «ÂøÈ-⁄≈ ◊π«√÷ª È≈Ò √. Á«¬¡≈ «√øÿ Í≈√ ¡¯√Ø√
’È «◊¡≈Õ ÊØÛ∑≈ √Óª ¡¯√Ø√ ’È ¿∞ÍÃøÂ Ì≈¬∆ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂
¡¯√Ø√ Á∆ ◊ºÒ ‡π’«Á¡ª «’‘≈ «’ ‹Ø Ú∆ «¬√ √ø√≈ Â∂ ¡≈«¬¡≈ ‘À
¿∞√ È∂ ¡ÚºÙ «¬ÊØ∫ ‹≈‰≈ ‘∆ ‘ÀÕ √≈‚∂ Á∂÷«Á¡ª-Á∂÷«Á¡ª ’∂Â∆ ⁄Ò
◊¬∆ ‘ÀÕ √≈˘ Ì≈ Á∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’ ‹≈‰ Á≈ ¬∂È≈ ¡¯√Ø√ È‘ƒ ‘À
«’™«’ «‹øÈª ¿∞√ Á≈ √Óª «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ ¿∞√ ÂØ∫ ÚºË Âª ¿∞√
È∂ ÌØ◊‰≈ È‘ƒ √∆, ¡¯√Ø√ Âª «¬√ ◊ºÒ Á≈ ‘À «’ √≈‚≈ Ì≈ «¬√
√ø√≈ ÂØ∫ «È◊π≈ Ó «◊¡≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ÏÊ∑∂≈ ¿∞√ ˘ «’‘≈ «’ Ì≈ Ì≈Ú∂∫
Âø» ÓÀÊØ∫ ¤Ø‡≈ ‘À∫ Í √Ó∂∫ Á≈ ’Ø¬∆ ÍÂ≈ È‘ƒ Âø» ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π»
Ú≈Ò≈ ˜» Ï‰ ‹≈‘ Í ¿∞√ È∂ Ò≈∂ ÒºÍ∂ «Ú⁄ √Óª ¶ÿ≈ «ÁºÂ≈ Ó∂∆
250
«¬’ È≈ Ó≥È∆Õ ‘π‰ ¡√ƒ ◊π» ¡º◊∂ «’‘Û∂ Ó≥»‘ È≈Ò ¡Á≈√ ’∆¬∂
«’ √≈‚∂ Ì≈ ˘ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª «Ú⁄ «ÈÚ≈√ Ïı«ÙÙ ’Ø «’™«’ ¿∞‘
◊»» Ú≈Ò≈ Âª ‘À È‘ƒ √∆, ‘π‰ ¿∞√ Á∆ ’Ω‰ Ï‘πÛ∆ ’∂◊≈? Áπº÷ Âª
«¬√ ◊ºÒ Á≈ ÷≈ «‘≈ ‘À «’ ¿∞‘ «È◊π≈ «¬√ √ø√≈ ÂØ∫ ⁄Ò≈ «◊¡≈
‘ÀÕ ¿∞√ Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’Ω‰ ’∂◊≈? ¡≈Í Óπ‘≈∂ Ú∂◊ «Ú⁄ Ì≈¬∆ Á«¬¡≈
«√øÿ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ Ï⁄È √π‰≈¬∆ ◊¬∆Õ √≈Ë √ø◊Â ‹∆, ‹∂ «’√∂ È∂
«¬√ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ’∞fi ÷º‡‰≈ ‘À Âª ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰ ‹≈ÚØÕ ¡√ƒ
‹Ú≈È∆ √Ó∂∫ Ï‘πÂ ’∞fi ’ ’∂ Ú∂÷ «Ò¡≈ ‘À ¡ı∆ «¬√ Á ÂØ∫ ÏˆÀ
◊π» Á∆ ÙÈ ÂØ∫ «Ú‘»«‰¡ª ˘ Ëº’∂ ‘∆ Ëº’∂ ‘ÈÕ È≈ «¬Ê∂ √π÷-⁄ÀÈ
Â∂ È≈ ¡◊ª‘ ÙªÂ∆Õ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ Ï⁄È √π‰«Á¡ª ÏÛ≈ ¡≈ÈßÁ
¡≈«¬¡≈Õ
«¬√ ¡ÈßÁ «Ú⁄ ‘∆ Ì≈¬∆ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ‘Ø¬∆
Ú≈Â≈ Á∆ «¬’ √≈÷∆ ‘Ø √π‰≈ «ÁºÂ∆ «’ Ó‘ªÍπ÷ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂
‘øπÁ∂ √È «’ ‘ ÓÈ∞º÷ ˘ «‹‘Ø «‹‘∂ ¿∞√ È∂ ’Ó ’∆Â∂ ‘Ø‰ ¿∞√ Á≈
ÎÒ ¡ÚºÙ Ìπ◊Â‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ Ú∆ «¬º’ ¡‡ºÒ √⁄≈¬∆ ‘À «’ ¡√ƒ
«¬Ê∂ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈Í‰∂ ’∆Â∂ Ó≈Û∂ ⁄ø◊∂ ’Óª Á≈ Ìπ◊Â≈È ’È ¡≈¬∂
‘ªÕ «‹‘∂ «‹‘∂ ‘π‰ «¬Ê∂ ’ª◊∂ ¿∞√ Á≈ Ìπ◊Â≈È ¡◊Ò∂ ‹ÈÓ «Ú⁄
’È≈ ÍÚ∂◊≈Õ
ppp
251
î³çÅ Ú¿×Å ÁÅêäÅ ÁÅê¶ ÔÆ ÕÆåÅ êÅòäÅ
Ì≈¬∆ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ Áº«√¡≈ «’ «¬’ «ÁÈ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
«◊¡≈Õ ¿∞‘Èª Í≈√ ÁØ «ÂøÈ ‘Ø ‹«◊¡≈√» Ú∆ ÏÀ·∂ Ï⁄È «ÏÒ≈√ ’
‘∂ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‹Ø ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ¿∞ÍÁ∂Ù «ÁzÛ ’≈¿∞‰
Á∆ «‚¿±‡∆ ¿∞‘Èª Á∆ √∆, ¿∞√ ˘ Í»≈ ’Á∂ ‘Ø¬∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ÍÃ∂È≈
«ÁºÂ∆ «’ ÓÈ∞º÷ ˘ ‘Ó∂Ù≈ Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫ Ï⁄‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆
˘ Ú∆⁄≈ È≈Ò ÍÛ∑’∂, ◊πÏ≈‰∆ «‹‘Èª Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫ √≈˘ Ú‹Á∆
‘À ¿∞‘Èª Á≈ «Â¡≈◊ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, «‹‘Û∂ ⁄ø◊∂ ’Ó ’È Ò¬∆
◊πÏ≈‰∆ √≈˘ ÍÃ∂Á∆ ‘À ¿∞‘ ’È∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘ÈÕ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄Ø∫ √≈˘
«ÈºÂ ÈÚƒ ¡◊Ú≈¬∆ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ «¬√∂ Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈˘ ‘π’Ó
’∆Â≈ ‘À «’ √≈‚≈ «√º÷ ‘-Ø˜ √ºÂ Ï≈‰∆¡ª Á≈ «ÈÂÈ∂Ó ’∂Õ
◊πÏ≈‰∆ Á∂ Í≈· «Ú⁄Ø∫ ‹∆ÚÈ √∂Ë «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ Á«¬¡≈ «√øÿ ‹∆
È∂ Áº«√¡≈ «’ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Ò¬∆ ˜Ø Á∂
‘∂ √È Âª ÓÀÊØ∫ «‘≈ È≈ «◊¡≈Õ ÓÀ∫ ¡≈Í‰∆ √Ófi ¡È∞√≈ Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ Ï≈‰∆ Á≈ Í≈· ’È Ò¬∆ ’‘∆ ‹ªÁ∂
‘Ø Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Ú≈Ò∂ Ú∆ «’‘Û≈ √≈∂ √π÷∆ ‘È, ¿∞‘Èª ˘ Ú∆ ’¬∆¡ª
˘ Òº’ ÿ√∆‡-ÿ√∆‡ ’∂ Â∞È≈ ÍÀ «‘≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Âª «ÏÈª √‘≈∂ ÂØ∫
Â∞ Ú∆ È‘ƒ √’Á∂Õ ’¬∆ ‘Ø Áπ÷ª «Ú⁄ «ÿ∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ
«¬‘ ◊ºÒ ’«‘ ’∂ Ó≈ÈØ ÓÀ∫ ⁄Ò∑∂ «Ú⁄ ‚ª◊ Î∂ «ÁºÂ∆Õ ¿∞‘ ÁØ-
«ÂøÈ √ØÂ∂ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄È ÏÛ∂ ◊‘π È≈Ò √π‰ ‘∂ √È, ⁄πºÍ
’ ◊¬∂ Â∂ Ó∂∆ ÚºÒ Ú∂÷‰ Òº◊ Í¬∂ «’ «¬√ «‹º‡ È∂ «‡ø‚ «Ú⁄ ’≈È≈
Î√≈ «ÁºÂ≈ ‘À, ‘π‰ «¬‘ √≈‚∆ Â¯Ø∫ Ú’≈ÒÂ ’∂◊≈Õ ¿∞‘Èª Á≈ Ú∆
‘ª Íº÷∆ ⁄∂‘≈ Ú∂÷ ’∂ ÓÀ∫ ‘Ø ‘π«Ù¡≈ ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ÓπÛ ¿∞‘ ‘∆
¡≈Í‰∆ º‡ Áπ‘≈¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÏÛ∂ ·∑øÓ∂ È≈Ò ¿∞µÂ «ÁÂ≈;
Á«¬¡≈ «√øÿ ‹∂ «’√∂ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Ú≈Ò∂ √∆ ˘ ’Ù‡ ‘À Âª ¿∞‘ ¿∞√
Á∂ ¡≈Í‰∂ ’∆Â∂ ’Óª Á≈ ÎÒ ‘À :
ÁÁÀ ÁØ√π È Á∂¿± «’√À ÁØ√π ’øÓ≈ ¡≈Í«‰¡≈®
‹Ø ÓÀ ’∆¡≈ √Ø ÓÀ Í≈«¬¡≈ ÁØ√π È Á∆‹À ¡Ú ‹È≈®21®
(¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 433)
ÂÊ≈
252
ÁØ√π È Á∆‹À ’≈‘» ÒØ◊® ‹Ø ’Ó≈ÚÈ∞ √Ø¬∆ ÌØ◊®
¡≈ÍÈ ’Ó ¡≈Í∂ ‘∆ ÏøË® ¡≈ÚÈπ ‹≈ÚÈ∞ Ó≈«¬¡≈ Ë≥Ë®1®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 888)
«¬√ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Âª ’Ø¬∆ ÁØÙ È‘ƒÕ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È
È≈Ò Âª ’Ó ÿ‡ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Ú≈Ò≈ ◊πÓπ÷ √∆’
Áπº÷ ˘ ¡≈Í‰∂ ’Ó Á≈ Ìπ◊Â≈È ‹≈‰ ’∂ «’√∂ ˘ ÁØÙ È‘ƒ «ÁøÁ≈
Â∂ ◊π» ‘π’Ó «Ú⁄ √Ï Ùπ’ È≈Ò √Óª ÏÂ∆Â ’ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ Í
ÓÀ∫ «Î ¡≈Í‰∆ «‹ºÁ Â∂ ’≈«¬Ó «‘ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ «‹√
È∂ ¡≥«ÓÃÂ Ú∆ ¤«’¡≈ ‘ØÚ∂, ¿∞‘ Â∞‘≈‚∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ «ÈÂÈ∂Ó Ú∆
’Á≈ ‘ØÚ∂, ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ’∆ÂÈ∆¡≈ Ú∆ ‘ØÚ∂, ÓÀ˘ Áº√Ø ¿∞√ ˘
«’‘Û∂ ’Ó Á∆ √˜≈ «ÓÒ ‘∆ ‘À ‹Ø Â∞È «ÎÈ ÂØ∫ Ú∆ ¡≈Â∞
‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂, Á«¬¡≈ «√øÿ ÍÂ≈ Âª Òº◊∂ Âø» «’√ Á∆
◊ºÒ ’Á≈ ‘À∫ Âª ÓÀ∫ ÏÛ∂ ÌØ√∂ È≈Ò «’‘≈ «’ ÓÀ∫ √øÂØ÷ «√øÿ
¿∞√Ó≈È Ù‘∆Á Ú≈Ò∂ Á∆ ◊ºÒ ’Á≈ ‘ª, «‹√ È∂ Â∞‘≈‚∂ Í≈√Ø∫ ‘∆
¡≥«ÓÃÂ ¤º«’¡≈ ‘À Â∂ Ï≈‰∆ Ú∆ ÍÛ∑Á≈ ‘À, «‘Â Ú∆ º÷Á≈ ‘À Â∂
’∆ÂÈ Ú∆ ’Á≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ó∂≈ ÁÒ∂∆ Ú≈Ò≈ ¿∞µÂ √π‰ ’∂
’∞fi «¤øÈ ⁄πºÍ ’ ◊¬∂ Â∂ ÊØÛ∑∆ ⁄πºÍ Ï≈¡Á ’«‘‰ Òº◊∂, Á«¬¡≈
«√øÿ, «’√∂ Á∂ ’Ó Á≈ ÍÛ∑Á≈ È‘ƒ ⁄πº’∆Á≈Õ √Ì ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∂
’Óª Á≈ ‘∆ ÎÒ Ìπ◊Â ‘∂ ‘ÈÕ «¬√ «Ú⁄ Â≈ Ú∆ «’øÂ± ’È
Á∆ ◊øπ‹≈«¬Ù È‘ƒ, Âø» ◊πÏ≈‰∆ Â∂ ˆÒÂ «’øÂ± ’ «‘≈ ‘À∫Õ ’∆
Âø» ¿∞√Á∂ «Í¤Ò∂ ’Ó Ï≈∂ Áº√ √’Á≈ ‘À∫ «’ ¿∞√ È∂ ’Ø¬∆ ¡À√≈ ’Ó
È‘ƒ ’∆Â≈ «‹√ Á∆ ¿∞‘ √˜≈ Ìπ◊Â «‘≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’
ÓÀ˘ Âª È‘ƒ ÍÂ≈ Â∞√ƒ ¡≈Í ‘∆ Áº√ Á∂ÚØ «’ ¿∞√ È∂ «Í¤Ò∂ ‹ÈÓ
«Ú⁄ «’‘Û≈ ¡À√≈ Ó≈Û≈ ’Ó ’∆Â≈ ‘À «‹√ Á≈ Ìπ◊Â≈È ¿∞√ ˘
’È≈ ÍÀ «‘≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Áº√‰ Á∆ ÒØÛ≤ Âª È‘ƒ
√∆ Í «¬‘ ‹Ø ÍÃ∂Ó∆ ÏÀ·∂ ‘È, «‹‘Èª Á≈ ◊πÏ≈‰∆ Â∂ ÊØÛ∑≈ Ï‘πÂ
ÌØ√≈ ‘À Â∂∂ «¬‘Èª Ï⁄Èª È≈Ò «¬‘Èª Á∂ Ú∆ È≈√Â’ ‘Ø‰ Á≈
‚ ‘ÀÕ ‹∂ Âø» «¬’ºÒ≈ ◊ºÒ ’Á≈ Ù≈«¬Á «Î ÓÀ˘ «¬‘ √ÍºÙ‡Â≈
Á∂‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒ √∆Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «⁄‘≈ ÏÛ∂ ‹Ò≈Ò «Ú⁄ √∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂, √π‰! Á«¬¡≈ «√øÿ, √øÂØ÷ «√øÿ ¡≈Í‰∂ ‘∆
«Í¤Ò∂ ‹ÈÓ «Ú⁄ ’∆Â∂ ‘Ø¬∂ ’Ó Á≈ ÎÒ Ìπ◊Â «‘≈ ‘ÀÕ
«Í¤Ò∂ ‹ÈÓ «Ú⁄ Ú∆ «¬√ ˘ ÓÈ∞º÷ Á∂‘ ÍÃ≈ÍÂ √∆Õ ◊π» ‹∆ Á≈
253
‚ ÌÀ¡ Âª √∆ Í «¬‘ ¥ØË∆ Ï‘πÂ √∆Õ «¬’ «ÁÈ «¬‘ Ï≈‘Ø∫ ’øÓ-
’≈ ’ ’∂ Êº’ ‡πº‡’∂ ¡≈«¬¡≈Õ «¬ÙÈ≈È ¡≈«Á ’ ’∂ ‹Ø ÍÃÙ≈Á≈ ÿ
Ú≈«Ò¡ª ¿∞√ ˘ ¤’‰ Ò¬∆ «ÁºÂ≈ ¿∞√ ˘ ¤’‰≈ Ùπ» ’∆Â≈Õ ¡‹∂
«¬’=ÁØ ◊≈‘∆¡ª ‘∆ «¬√ È∂ Ó≥»‘ Í≈¬∆¡ª √È «’ «¬‘ ’Ø¬∆ ÷≈‰
Ú≈Ò∆ ⁄∆˜ ÒÀ‰ ⁄™’∂ ÚºÒ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ È∂Û∂ ÏÀ·∂ ’±’ È∂ Ú∂«÷¡≈
«’ Ê≈Ò∆ √øπÈ∆ Í¬∆ ‘ÀÕ ¡≈Í‰∆ ¡≈ÁÂ ÓπÂ≈Ï’ ’∞ºÂ≈ ¿∞«·¡≈ Â∂ Ê≈Ò∆
«Ú⁄ Í¬∂ ÍÃÙ≈Á∂ ÊØÛ∑∆ Á» «Ò‹≈ ’∂ ÷≈‰ Òº◊ «Í¡≈Õ ‹ÁØ∫ «¬‘ Ú≈Í√
¿∞‘ ⁄∆˜ ÒÀ ’∂ Í«Â¡≈ Âª Ê≈Ò∆ ı≈Ò∆ Ú∂÷∆Õ ¡◊ª‘ «È◊∑≈ Ó≈∆
Âª Ê≈Ò∆ Ú≈Ò∂ ÍÃÙ≈Á∂ ’±’ ÏÛ∆ ÓΩ‹ È≈Ò ÷≈ «‘≈ √∆Õ «¬‘ Ú∂÷
’∂ «¬√ ˘ ¬∂È≈ ¥ØË ¡≈«¬¡≈ «’ «¬√ È∂ Ò≈◊∂ Í¬∆ «¬’ ‚ª◊ ⁄πº’
Ò¬∆ Â∂ ¡Ú∂√Ò∂ Ø‡∆ ÷≈ ‘∂ ’∞ºÂ∂ Á∂ Úº‹∆ «’ ¿∞√ Á≈ Òº’ ‡πº‡ «◊¡≈Õ
¿∞‘ ’±’ ’¬∆ «⁄ ¿∞Ê∂ ‘∆ «Í¡≈ ’∞Ò≈‘‡ Í≈™Á≈ «‘≈Õ «¬√ Á∂
ÓÈ ˘ Í¤Â≈Ú≈ Âª Òº◊≈ Í ¥ØË È∂ ¡≈Í‰≈ ’øÓ ’Ú≈ «Ò¡≈ √∆Õ
¿∞‘ ’∞ºÂ≈ √≈∆ ¿∞Ó «‹øÈ≈ «⁄ «‹¿±∫Á≈ «‘≈, Òº’ ‡πº‡‰ √Á’≈ Òº’
ÿ√∆‡-ÿ√∆‡ ’∂ ¿∞√ È∂ √Óª ◊π˜≈«¡≈Õ Óπ‘Ò∆¡ª ÒºÂª ¡≈√∂ ‘∆
√≈≈ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’∆Â≈Õ
‘π‰ ‹∂ ¿∞√ Ú∂Ò∂ «¬‘ √ø‹Ó Â∂ √Ï ÂØ∫ ’øÓ ÒÀ∫Á≈, Ú∆⁄≈ ÒÀ∫Á≈
«’ ¿∞‘ ÍÃÙ≈Á∂ ‹Ø ’∞ºÂ≈ ÒÀ «◊¡≈ ‘À Ó∂∂ ÷≈‰ Á∂ Âª ‘∂ È‘ƒ Â∂ È≈
‘∆ «¬√ ˘ Ó≈È È≈Ò ÓπÛ ¿∞‘ √πº⁄∂ ‘Ø ‹≈‰∂ ‘È, «¬‘ «¬√ Á∂ Ì≈◊ª
Á∂ ‘∆ «Ò÷∂ ‘Ø‰∂ ‘È, √Ø⁄ Ú∆⁄≈ ’ ÒÀ∫Á≈ Âª ¿∞√ ’Ó ÂØ∫ Ï⁄ ‹≈‰≈
√∆Õ ’Ó ’È Òº«◊¡ª Âª ˜≈ Ú∆ √Ø⁄ Ú∆⁄≈ ÂØ∫ ’øÓ È‘ƒ «Ò¡≈
‹∂ ‘π‰ ¿∞√ ’∆Â∂ ’Ó Á≈ Ìπ◊Â≈È ’È≈ ÍÀ «‘≈ ‘À Âª Â∂∂ Ú◊∂
«’øÂ± ÍÃøÂ± ’ ‘∂ ‘ÈÕ
Ì≈Ú∂∫ √øÂØ÷ «√øÿ1 ¡Ω÷ È≈Ò Â∞Á≈ ‘À Í ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È √π‰È
√Á’≈ ◊π» ˙‡ ¡≈√∂ «¬‘ Áπº÷ ¿∞√˘ Ï‘πÂ≈ Áπ÷Á≈¬∆ È‘ƒ Ì≈√Á≈Õ
√Ï √øÂØ÷ È≈Ò «ÁÈ ’º‡ «‘≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ‘∆ Ï’Â ‘ÀÕ
‹∂ ¿∞‘ ◊πÏ≈‰∆ ÂØ∫ Á» ‘øπÁ≈ Âª √Ï Ùπ’ Á∆ Êª ÍÓ∂Ù ˘ ¿∞Ò∑≈Ó∂
Ó≈«Á¡ª fiØ∑∂ «Ú⁄ √Óª ÏÂ∆Â ‘Ø‰≈ √∆Õ «¬√∂ Ò¬∆ ‘∆ ◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À :
1. ¤Ø‡∆ ¿∞Ó «Ú⁄ ‘∆ √øÂØ÷ «√øÿ Á∆¡ª ÍØÒ∆˙ Á∆ Ï∆Ó≈∆ È≈Ò ÒºÂª √πº’
◊¬∆¡ª √ÈÕ
254
È‘ «Ï¶Ï ËÓ≥ «Ï¶Ï Í≈Í≥® (√ÒØ’ √‘√«¥Â∆, Í≥È≈ 1354)
Í≈Í ’È ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À, ¿∞√ Í≈Í ’Ó Á∂
«ÓÒ‰ Ú≈Ò∂ ÎÒ ÍÃÂ∆ √Ø⁄‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À ’¬∆ Ú≈∆ Á∂ ’È È≈Ò
Í≈Í ’È Á≈ √Óª ‡Ò ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Á«¬¡≈ «√øÿ È∂ Áº«√¡≈ «’ ‹ÁØ∫
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ √≈∆ Ú≈Â≈ √øÂØ÷ «√øÿ Á∂ «Í¤Ò∂ ‹ÈÓ Á∆ Áº√∆
Âª √≈‚∂ Ú∆ Ω∫◊Û∂ ÷Û∂ ‘Ø ◊¬∂ Â∂ ‘Ø «’øÂ± ’È Á∆ ‹π¡Â È≈ ‘∆
Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ó≈Û∂ ’Ó ÂØ∫ √ø’Ø⁄ ’È Ò¬∆ «¬’ Ò◊≈Â≈ √Ø⁄ ⁄Ò
Í¬∆Õ ¿∞‘ Í«‘Ò∂ ÍÃ∂Ó∆ Â∂ ÓÀ∫ Ú∆ ÍºÊ Á∆ Ó»Â Úª◊ ‘π‰ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ Ï⁄È √π‰ ‘∂ √ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘Ø «Ú√Ê≈ È≈Ò √≈‚∂ ‘Ø Ùø’∂
‹Ø ÓÈ Á∂ «’√∂ ’ØÈ∂ «Ú⁄ Í¬∂ √È ◊πÏ≈‰∆ Á∆¡ª Í≥’Â∆¡ª ≈‘ƒ Á»
’ «ÁºÂ∂Õ ÓÀ˘ Ï‘πÂ∆ Ï≈‰∆ Âª Ô≈Á È‘ƒ Í ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á∆
Í¿∞Û∆ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÍÛ∑∆ «’ ¿∞√ «Ú⁄ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆
È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ «‹‘Ø «‹‘≈ ÓÈ∞º÷ «¬√ √∆ È≈Ò Ï∆‹Á≈ ‘À (Ì≈Ú
’Ó ’Á≈ ‘À) ¿∞√ ˘ ¿∞‘Ø «‹‘≈ ‘∆ ¿∞√ Á≈ ÎÒ ÷≈‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À Ì≈Ú
¿∞√ Á≈ ÎÒ Ìπ◊Â‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
¡≈Í∂ Ï∆«‹ ¡≈Í∂ ‘∆ ÷≈‘π® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
ÂÊ≈
‹∂‘≈ Ï∆‹À √Ø ´‰À ’Ó≈ √øÁÛ≈ ÷∂Â∞® (Ï≈‘Ó≈‘, Í≥È≈ 134)
«¬√ √∆ »Í∆ ÷∂Â «Ú⁄ Â∞√ƒ ‹∂‘Ø «‹‘≈ ’Ó ’Ø◊∂ ¿∞√ Á≈
ÎÒ Ú∆ ¿∞√∂ ¡È∞√≈ Ìπ◊Â‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ
«¬‘ ‹Ø √∆ Ú∆ √≈˘ ÍÓ∂Ù È∂ «ÁºÂ∂ ‘È «¬‘ Ú∆ ’Óª
’’∂ ‘∆ «ÓÒ∂ ‘ÈÕ «’√∂ Á≈ √Ø‘‰≈ ¡Ø◊-√‚ΩÒ √∆ ‘À, «’√∂ Á≈
’»Í ’Øfi≈, ’Ø¬∆ ¡≥◊‘∆‰ ‘À, ’Ø¬∆ ÓÂ‘∆‰ ‘ÀÕ «¬‘ √Ì Í»ÏÒ∂
’∆Â∂ ’Óª ¡È∞√≈ ‘∆ ⁄Ò «‘≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
È∂ Âª ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á∆ ⁄¿∞Ê∆ Í¿∞Û∆ Á∂ ¡ı∆ «Ú⁄ ÏÛ≈ √ÍÙ‡
«Ò«÷¡≈ ‘À «’ :
’Ó∆ ¡≈ÚÀ ’ÍÛ≈ ÈÁ∆ ÓØ÷π Áπ¡≈π® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
’Óª ’’∂ √∆ »Í∆ ÍπÙ≈’≈ «ÓÒÁ≈ ‘À ÍÓ∂Ù Á∆ «‘ÓÂ∂-
È˜ È≈Ò ÏøÁ ÷Ò≈√∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‹∂ ‘Ø ’Óª ÍÃÂ∆ Ùø’≈ È«ÚÂ
’È≈ ‘À Âª ËÈ≈√∆ ≈◊ «Ú⁄ Ì◊Â «ÂzÒØ⁄È ‹∆ Á≈ ÙÏÁ ÍÛ∑
ÒÀ‰≈Õ
È≈≈«¬‰ «ÈßÁ«√ ’≈«¬ Ì»Ò∆ ◊Ú≈∆®
255
Áπ«¥Â∞ √π«¥Â∞ Ê≈Ø ’Óπ ∆®1®
(ËÈ≈√∆ «ÂzÒØ⁄È ‹∆, Í≥È≈ 695)
ÍÓ∂Ù Á∂ Á «Ú⁄ Âª ◊π» ‘π’Ó ¡È∞√≈
Ó≥Á≈ ⁄ø◊≈ ¡≈Í‰≈ ¡≈Í∂ ‘∆ ’∆Â≈ Í≈Ú‰≈®
(Ú≈ ¡≈√≈, Í≥È≈ 470)
ÂÊ≈
Î´ Â∂Ú∂‘Ø Í≈¬∆¡À ‹∂Ú∂‘∆ ’≈ ’Ó≈¬∆¡À
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈ Ó: 1, Í≥È≈ 468)
«¬√ √∆ È≈Ò ‹Ø ’∞fi Ó≈Û∂ ⁄ø◊∂ ÓÈ∞º÷ ’Ó ’Á≈ ‘À ¿∞√ Á≈
ÎÒ ¡ÚºÙ ¿∞√ ˘ Ìπ◊Â‰≈ ‘∆ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
’Ó ËÂ∆ √∆π ‹π◊ ¡≥Â« ‹Ø ÏØÚÀ √Ø ÷≈«Â®
(«√∆ ≈◊π Ó: 5, Í≥È≈ 78)
ÍÓ∂Ù È∂ ÓÈ∞º÷ ˘ ’Ó ’È Á∆ √πÂøÂÂ≈ «ÁÂ∆ ‘Ø¬∆ ‘À Í
’∆Â∂ ‘Ø¬∂ ’Óª Á∂ ÎÒ ˘ ÌØ◊‰ Ò¬∆ ÓÈ∞º÷ ÍÃ≈ÂøÂ ‘ÀÕ √Ø «¬√ Ò∆
’Ø¬∆ Ú∆ ’Ó ’È≈ ‘ØÚ∂ Í«‘Òª ¿∞√ Á∂ «ÓÒ‰ Ú≈Ò∂ ÎÒ Á≈ Ò∂÷≈
‹Ø÷≈ ¡ÚºÙ ’ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ÂzÀ’≈Ò √⁄≈¬∆
Á√≈¬∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ ◊π» Ï≈‰∆ Â∂ È≈Ó-«√ÓÈ ’∆Â∂ Ó≈Û∂ ’Óª Á∂ ÎÒ
˘ ÿ‡≈ ˜» «ÁøÁ≈ ‘À «¬√ «Ú⁄ ø⁄’ Ó≈Âz Ú∆ ’Ø¬∆ Ùº’ ‹ª Áπ«ÏË≈
Á∆ ◊øπ‹≈«¬Ù È‘ƒÕ
ÿØ Áπ÷≥Œ∑ ¡«È’ ‘ÂøŒ∑ ‹ÈÓ Á≈«Ázø Ó‘≈ «Ï÷Œ∑≈Áø®
«Ó‡øÂ √◊Ò «√ÓøÂ ‘« È≈Ó È≈È’ ‹À√∂ Í≈Ú’ ’≈√‡ Ì√Ó≥ ’Ø«Â®18®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1355)
ppp
256
Ã¿Õñê» ù ÇåÁÅ×ä ÇòÚ ÔÆ ñÅí ÔË
√. ‘∆ «√øÿ ÍπºÂ √. ‚Ø◊ «√øÿ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ «ÈÚ≈√∆ ¬∂¡
ÎØ√ «Ú⁄ ÈΩ’∆ ’Á∂ √ÈÕ ‹πÒ≈¬∆, AIGE ¬∆. «Ú⁄ ÊØÛ∑∂ «ÁÈª Á∆
¤∞º‡∆ ÒÀ ’∂ Í«Ú≈ ˘ «ÓÒ‰ Ú≈√Â∂ ¡≈Í‰∂ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ ¡≈¬∂Õ «‹Ú∂∫
«’ ‘ «¬’ ◊π«√º÷ ˘ ¡≈Í‰∆ ’Ó≈¬∆ «Ú⁄Ø∫ ◊π» È«ÓÂ Á√ÚøË
’º„‰ Á≈ ‘π’Ó ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ Í≈√ Ú∆ Á√ÚøË Á∆ ’∞fi Ó≈«¬¡≈ «¬’ºÂ
‘Ø¬∆ Í¬∆ √∆Õ ¡≈Í Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ Ï«‰¡≈ «’ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ ◊π»
ÿ Á∆ √∂Ú≈ ⁄Ò ‘∆ ‘À, «¬‘ ◊π» ’∆ Ó≈«¬¡≈ ◊π» ÿ Á∆ ¿∞√≈∆
«Ú⁄ √¯Ò∆ ’∆¬∂Õ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÷∂Â Ú∆ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂
È‹Á∆’ ‘∆ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á√ÚøË Á∆ Ó≈«¬¡≈ ÒÀ ’∂ ¡≈Í‰∂ ÷∂Âª «Ú⁄
Á∆ Î∂≈ Ó≈Á∂ ‘Ø¬∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂ Â∂ √∂Ú≈Á≈ Ì≈¬∆ ¡Ó
«√øÿ ‹∆ ˘ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÍÃÊ≈«¬ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ «’Ê∂
‘È? ÓÀ∫ ¿∞È∑ª ˘ ˜»∆ «ÓÒ‰≈ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ ¡Ó «√øÿ È∂ ¿∞Â «ÁºÂ≈
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Âª ‹Ò Í≈‰∆ ¤º’ ’∂ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª «√ÓÈ Ì‹È
Á∂ «ÈÔÓ «Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∂ ‘È Â∂ ¿∞È∑ª È∂ ÁπÍ«‘ Á∂ «¬’ Ú‹∂ Á∂ ’∆Ï
Ï≈‘ «È’Ò‰≈ ‘ÀÕ √. ‘∆ «√øÿ È∂ Áº«√¡≈ «’ Ì≈¬∆ ¡Ó «√øÿ Í≈√Ø∫
«¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ ÓÀ∫ ’≈¯∆ Ó≈Ô±√ ‘Ø«¬¡≈ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ ’¬∆ ¿∞Â≈¡
⁄Û∑≈¡ ¡≈¿∞‰∂ Ùπ» ‘Ø ◊¬∂ «’ ÓÀ∫ ‹ÒÁ∆ Ú≈Í√ Ú∆ ‹≈‰≈ ‘À, ¬∂È≈
√Óª ÓÀ∫ ¿∞‚∆’ Ú∆ È‘ƒ √’Á≈ «’™«’ «¬’ ÁØ Êª ‘Ø ‹≈‰≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ ÁÙÈ Ú∆ ˜» ’È∂ ‘È Â∂ È≈Ò∂ Á√ÚøË Á∆ Ó≈«¬¡≈ Ú∆
Ì∂‡ ’È∆ ‘ÀÕ ‹∂ ÓÀ∫ «¬’ Ú‹∂ Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¿∞‚∆’ª Âª ÁØ Ê≈¬ƒ
‘Ø ‹≈ ’∂ Ù≈Ó Â’ ÿ Ú≈Í√ Íπº‹‰≈ ’«·È ‘À, «’™«’ Ú≈Í√ ‹≈‰
Á∆ √≈∆ «Â¡≈∆ ¡‹∂ ’È∆ ‘À Â∂ √Ú∂∂ Í«‘Ò∆ Ïº√ ÎÛÈ∆ ‘ÀÕ «¬È∑ª
«Ú⁄≈ª Á∆ ¿∞Ë∂Û-Ïπ‰ «Í¤Ø∫ ¡≈Í È∂ Ì≈¬∆ ¡Ó «√øÿ ˘ «Î «’‘≈
«’ Â∞√ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡Ú≈˜ Ó≈ ’∂ Ï»‘≈ ÷πÒ∑Ú≈ Á∂ÚØÕ Ì≈¬∆ ¡Ó
«√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ì≈Ú∂∫ «’øÈ≈ Ú∆ ˜»∆ ’øÓ ‘ØÚ∂ ¡√ƒ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ È∆ÔÂ ’∆Â∂ ÍÃØ◊≈Ó «Ú⁄ ÁıÒ È‘ƒ Á∂¬∆Á≈, È≈ ‘∆ ¿∞‘
¡≈Í‰≈ «ÈÔÓ Í»∂ ’∆Â∂ ÂØ∫ «ÏÈª Ï≈‘ ¡≈™Á∂ ‘ÈÕ √Ø ¡≈Í ‹∆
·«‘ ‹≈ÚØ, ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’Ø, ÁØ ’∞ ÿ≥‡∂ Á≈ √Óª Ï≈’∆ «‘ «◊¡≈
‘À, ¿∞‚∆’ ’ ÒÚØ ‹ª «Î ÓπÛ Ú≈Í√ ¡≈ ‹≈‰≈Õ √. ‘∆ «√øÿ È∂
257
¡≈Í‰∆ Ó‹Ï»∆ Áº√∆ Â∂ Ï≈‘Ø∫ ‘∆ ÈÓ√’≈ ’ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈ ’∂ ÊØÛ∑∆
Á» ¿∞√ ÷∂Â «Ú⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂ «‹Ê∂ Ì≈¬∆ √π‹∆Â «√øÿ ÷∂Â «Ú⁄ ’Ó≈Á
˘ ◊Ø‚∆ ’ ‘∂ √ÈÕ √π‹∆Â «√øÿ ‹∆ ˘ Ú∆ √. ‘∆ «√øÿ È∂ ¡≈Í‰∂
ÓÈ «Ú⁄Ò∆ ◊ºÒ Áπ‘≈¬∆ Â∂ ¡≈Í‰∆ Ó‹Ï»∆ Áº√∆ «’ ÓπÛ ’∂ ÍÂ≈
È‘ƒ «’øÈ∂ Ó‘∆«È¡ª «Í¤Ø∫ ¤∞º‡∆ «ÓÒ‰∆ ‘ÀÕ Ó∂∂ Í≈√ «ÁÈ Ú∆ ¡º‹
Á≈ ‘∆ ‘À Â∂ πfi∂Ú∂∫ Ú∆ ¡‹∂ ’≈¯∆ ‘È, ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ‰≈ Ú∆
˜»∆ ‘ÀÕ √. √π‹∆Â «√øÿ ‘πª Ú∆ «¬‘Ø ‘∆ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ⁄Ò Ò∂ «√ÓÈ Ì‹È «Ú⁄ «ÚÿÈ È‘ƒ Í≈ √’Á∂
«’™«’ ÍÂ≈ È‘ƒ «¬√ Ú∂Ò∂ «√ÓÈ «Ú⁄ Ò∆È ¿∞È∑ª Á∆ √πÂ «’‘Û∆
¿∞⁄∆ ¡Úº√Ê≈ «Ú⁄ «Ú⁄ ‘∆ ‘ØÚ∂Õ ¡√ƒ ¡≈Í‰∆ ˆ˜ Á∆ ı≈Â
¡Ú≈˜ Ó≈ ’∂ ¿∞‘Èª Á∆ √πÂ ˘ ¿∞÷∂Û ’∂ Í≈Í Á∂ Ì≈◊∆ È‘ƒ Ï‰È≈Õ
«¬È∑ª Í≈√Ø∫ Ú∆ Èª‘ Á≈ ¿∞µÂ √π‰’∂ «¬’ ÓÈ Ú≈Í√ ‹≈‰ Ò¬∆ ’‘∂,
Á»√≈ ÓÈ ·«‘ ’∂ ¿∞‚∆’ ’È Ò¬∆ √Ò≈‘ Á∂Ú∂Õ √. ‘∆ «√øÿ ÓπÛ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «Ú÷∂ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ ÓπÛ-ÓπÛ ÓÈ «Ú⁄ Í«‘Ò∆¡ª
«Ú⁄≈ª ‘∆ ⁄ºÒ∆ ‹≈‰Õ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ Ú∆ ÍÃÏÒ «¬º¤≈ √∆ «’ Ï≈Ï≈
‹∆ ‹≈‰∆-‹≈‰ ‘È, Ó∂∆ Ó‹Ï»∆ ˘ √ÓfiÁ∂ ‘Ø‰◊∂, «’Í≈ ’’∂ ¤øÈ
Á≈ Ï»‘≈ ÷Ø‘Ò Á∂‰ Âª ⁄ø◊≈ ‘À, ÓÀ∫ Á√ÚøË Á∆ Ó≈«¬¡≈ Ú∆ Á∂ Á∂Úª;
È≈Ò∂ ÓÀ˘ ÁÙÈ ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ «¬‘Èª «Ú⁄≈ª «Ú⁄ «ÿ∂ ‘Ø¬∂ ¡≈Í ‹∆
‘∂·ª ◊πÁπ¡≈∂ Á∂ Ïª‚∂ «Ú⁄ ÏÀ·∂ √È; ¡⁄≈È’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¤øÈ
Ú≈Ò∂ ’Ó∂ Á≈ ÁÚ≈˜≈ ÷πÒ∑‰ Á∆ ¡Ú≈˜ ¡≈¬∆ ‹Ø ‘∆ «√øÿ È∂ Ú∆
√π‰ Ò¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’Ó∂ ”⁄Ø∫ Ï≈‘ ¡≈ ’∂ ‘∂·ª ÚºÒ Ú∂÷‰ Òº◊∂Õ ¡º◊Ø∫
Ì≈¬∆ ‘∆ «√øÿ È∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ ‹≈ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆ Â∂ Á√ÚøË Á∆
Ó≈«¬¡≈ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Ò¬∆ Ì∂‡≈ ’∆Â∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞Ê∂ ÷Û∑∂ ‘∆
◊π» ⁄Èª Á≈ «Ë¡≈È Ë’∂ Á√ÚøË Á∆ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ¡Á≈√ ’
«ÁºÂ∆ Â∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò √. ‘∆ «√øÿ ˘ ¡≥Á ¡≈Í‰∆ ¤øÈ «Ú⁄ ÒÀ
◊¬∂Õ ‘∆ «√øÿ ˘ √øÏØËÈ ’’∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ Á∂÷Ø ‘∆ «√øÿ
‹∆! ¡√ƒ ◊π» «Ó‘ È≈Ò ÏÛ∂ ¡ÈßÁ∆ √ «Ú⁄ «√ÓÈ Ò∆È √ª Í
‹ÁØ∫ Á∂ Â∞√ƒ ¡≈¬∂ ‘Ø Â∞‘≈‚∆ Á√ÚøË Á∆ Ó≈«¬¡≈ Á∂‰ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ Â∂
Ú≈Í√ ‹≈‰ Á∆ ’≈‘Ò∆ ’≈È Â∞‘≈‚∂ ÓÈ Á∆¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª √≈‚∂
«√ÓÈ «Ú⁄ «ÏÿÈ’≈∆ Ï‰ ‘∆¡ª √ÈÕ ÔÂÈ ’È Â∂ Ú∆ √≈‚∆
√πÂ ¿∞Â∂ Â∞‘≈‚∂ ’≈‘Ò∂ÍÈ Â∂ Ì≈ÚÈ∆ Á≈ ¡√ ÍÀ∫Á≈ «‘≈ ‘À; «‹√
258
’≈È √≈˘ «√ÓÈ Á≈ «ÈÔÓ «Ú⁄∂ ¤º‚ ’∂ Ï»‘≈ ÷ØÒ∑‰≈ «Í¡≈Õ ™fi
‹∂ ¡≈Í≈ «Ú⁄≈ ’∆¬∂, Ó≈«¬¡≈ ◊π» ’∂ Á√ÚøË Á∆ √∆ ‹∂ Â∞√ƒ ◊π»
⁄Èª «Ú⁄ ◊π»-◊ØÒ’ ˘ ¡ÍÈ ’ «ÁøÁ∂ √«Â◊π» ‹∆ Âª ‹≈‰ƒ-
‹≈‰ ‘È ¿∞‘ Âª “ÿ‡ ÿ‡ ’∂ ¡≥Â ’∆ ‹≈ÈÂ” ¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆
Âª «ÏÈ ÏØ«Ò¡≈ √Ì «’¤∞ ‹≈‰Á∂ ‘ÈÕ
Â∞‘≈‚∆ «ÁºÂ∆ Ó≈«¬¡≈ Âª √«Â◊π» ‹∆ Á∂ Á ÍÃÚ≈È ‘Ø ‘∆ ‹≈‰∆
√∆Õ ◊ØÒ’ Á∆ Ó≈«¬¡≈ Ú∆ Âª ◊π» ’≈‹ «Ú⁄ ‘∆ Òº◊‰∆ √∆ √Ø Ó∂∂
‘ºÊƒ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ˘ ¡ÍÈ ’È Á∆ Êª ‹∂ Â∞√ƒ «√ºË∆ ◊π» ⁄Èª
«Ú⁄ ¡Í «ÁøÁ∂ Âª Â∞√ƒ Ú∆ √Ω÷∂ «‘øÁ∂, ÓÈ «Ú⁄ ÂΩ÷Ò≈, ’≈‘Ò≈ÍÈ
‹Ø ÙªÂ∆ ˘ Ìø◊ ’Á≈ «‘≈ ‘À ¿∞‘ Ú∆ È‘ƒ ¡≈¿∞‰≈ √∆ Â∂ Ó∂∂
«√ÓÈ «Ú⁄ Ú∆ Â∞‘≈‚∆¡ª ÓÈ Âø◊ª Á≈ ¡√ «ÚÿÈ’≈∆ È≈
Ï‰Á≈Õ Á»√∂ ‹Ø Â∞‘≈‚∂ ÓÈ «Ú⁄ √≈‚∂ ÁÙÈª Á∆ «÷º⁄ Ï‰∆ √∆,
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È È≈Ò ‘Ø «Ú¡’Â∆◊Â ÁÙÈ Á∆ fi≈’
Óπº’ ‹≈‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ √πÂ∂ ‘∆ ◊π«√º÷ª Á∂, √«Â◊π» ‹∆ ÁÙÈ ’Ú≈
Á∂‰, ËøÈ Ì≈◊ ‘È «’™«’ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ Á≈ Ï⁄È ‘À «’
÷≈Ò√≈ Ó∂Ø »Í ‘À ÷≈√
÷≈Ò√∂ Ó∂∫ ‘¿∞ ’Ø∫ «ÈÚ≈√
√Ø ‹∂ ÷≈Ò√∂ «Ú⁄ «ÈÚ≈√ ’È Ú≈Ò∂ ◊π» Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ◊¬∂,
÷≈Ò√∂ Á∂ ÁÙÈª Á≈ ÎÒ «¬√∂ «Ú⁄ ‘∆ ¡ª‹≈ ‘ÀÕ
Â∆√∂, ‹ÁØ∫ Ú∆ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ‹≈‰≈ ‘ØÚ∂ ’≈‘Ò≈ÍÈ ÿ ‘∆
¤º‚ ’∂ ¡≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’™«’ √ Á≈ Â∂ ’≈‘Ò∂ÍÈ Á≈ ¡≈Í√∆
‹ØÛ ’Ø¬∆ È‘ƒ ‘ÀÕ «‹Ê∂ ’≈‘Ò≈ÍÈ, ÂΩ÷Ò≈, «⁄øÂ≈ ‘À ¿∞Ê∂ √ «’ºÊ∂Õ
«‹øÈ≈ √Óª Ú∆ ◊π» Á «Ú⁄ ‹≈‰ Ò¬∆ √«Â◊π» Á∆ Ïı«ÙÙ ’È
√ø√≈’ ’øÓª Á∆¡ª √Ø⁄ª, «¯’, «⁄øÂ≈, ’≈‘Ò≈ÍÈ «¬‘Èª ˘ ¤º‚
Á∂‰≈ ‘∆ ÔØ◊ ‘À; «¬√ Â∑ª ÚË∂∂ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ
⁄ΩÊ∂, ÓÈ «Ú⁄ «’√∂ Á∆ ÍÃ∆«÷¡≈ ÒÀ‰ Á∆ Ë≈È≈ Ú∆ Ï‰≈ ’∂ È‘ƒ
¡≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ «’ ¡≥Â‹≈Ó∆ ‘Ø‰◊∂ Âª ¡≈Í∂ ÏπÒ≈ ÒÀ‰◊∂Õ «¬‘
Ò≈‘∂ÚøÁ≈ «Ú⁄≈ È‘ƒ ‘ÀÕ «’√∂ ˘ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ¡≥Â‹≈ÓÂ≈ Á∂ Á∂‰
‹ª È≈ Á∂‰ «¬‘ «’√∂ Á∆ ¡≈Â«Ó’ ¿∞µ⁄Â≈ ˘ Ó≈Í‰ Á≈ ’Ø¬∆ ÍÀÓ≈È≈
È‘ƒ ‘ÀÕ «¬‘ √Ì Á≈Âª Âª◊π» ‹∆ Á∆¡ª ‘ÈÕ ◊π«√º÷ Á≈ ’øÓ ‘À
È≈Ó «Ú⁄ Òº◊∂ «‘‰≈ ¿∞√ «Ú⁄ «„ºÒ È≈ ÚÂ∂ Ï≈’∆ √Ì ¡Úº√Ê≈Úª
◊π» ‹∆ Á∂ ‘ºÊ ‘ÈÕ ‘∆ «√øÿ ‹∆, ‹Ø ‘Ø «◊¡≈ √Ø Ú≈‘! Ú≈‘! √≈˘
259
Â∞‘≈‚∂ ◊π«√º÷ª Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ◊¬∂Õ ¡◊ª‘ Ò¬∆ «¬‘Èª ¤Ø‡∆¡ª-
¤Ø‡∆¡ª ◊ºÒª Á≈ «ı¡≈Ò º÷‰≈ ⁄≈‘∆¬∂Õ Á∂÷‰ ˘ Âª Ì≈Ú∂∫ «¬‘
Ó≈Ó»Ò∆ ‘È Í ¡√ «¬È∑ª Á≈ ÚË∂∂ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ ‘∆ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í
‹∆ Á∂ Ï⁄Èª ˘ ÓÈ «Ú⁄ Êª «ÁºÂ∆ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Í¤Â≈Ú≈ ’’∂ «÷Ó≈
Ó≥◊∆Õ
ppp
260
Ü¶ÔÅ ìÆÜË Ã¯ «äË ÕðîÅ Ã¿çóÅ Ö¶å°
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ‹¶Ë ¤≈¿∞‰∆ Á∂ «ÏÒ’∞Ò È˜Á∆’ «Í≥‚
«Ú⁄ «‘øÁ≈ √∆ ‹Ø ◊π» ÿ Á≈ ÍÃ∂Ó∆ Ú∆ √∆ Í Áπ«È¡≈Ú∆ ÍÃÌ≈Úª
¡Ë∆È ’¬∆ Ú≈∆ √πÂ ÁπÏ∂Ò Ú∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ √∆Õ ¿∞√ ◊πÓπ÷ È∂ ¡≈Í‰∆
Ïº⁄∆ Á≈ «ÙÂ≈ Áπ«È¡≈Ú∆ ÂΩ Â∂ «¬’ Ó≈«¬¡≈Ë≈∆ ÿ «Ú⁄ ’∆Â≈Õ
«Ú¡≈‘ Á≈ «ÁÈ Óπ’º ‘Ø «◊¡≈Õ ÒÀ‰ Á∂‰ Á∆¡ª ÙÂª Ú∆ Â«‘
‘Ø ◊¬∆¡ªÕ ¡ı∆ Ï≈Â Á∂ ÍÃÙ≈Á∂ Á∆ ◊ºÒ Â«‘ ’È Â∂ Ï≈Â∆ ÿ
Ú≈«Ò¡ª È∂ Ó≈√ Ù≈Ï Á∆ Ó≥◊ ’∆Â∆Õ «¬√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ÊØÛ∑∆ Èª‘-È∞º’
Âª ’∆Â∆ Í È≈Ò ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ Ú∆ «ı¡≈Ò ÍÃÏÒ Ï‰∂ «’ ‹∂
ÓÀ∫ «¬‘Èª Á∆ «¬‘ «¬º¤≈ Í»∆ È≈ ’∆Â∆ Âª Ù≈«¬Á «’Â∂ «¬‘ «ÙÂ∂
˘ ‹Ú≈Ï È≈ Á∂ Á∂‰Õ Ï‰È Ú≈Ò∂ «ÙÂ∂Á≈ª Á∂ ÍÃÌ≈Ú ¡Ë∆È Ó≈√
Ù≈Ï Á∆ Á≈¡ÚÂ Á∂‰∆ Ó≥È Ò¬∆Õ ¡ÈßÁ ’≈‹ Á∂ «ÁÈ È∂Û∂ ¡≈™Á∂
◊¬∂Õ ÒÛ’∆ Á∂ ¡ÈßÁ ’≈‹ Á≈ √ºÁ≈ ÍºÂ Á∂‰ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ï≈ ‹∆
Í≈√ Ú∆ Íπº‹≈ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ú∆ ¡ÈßÁ ’≈‹ Á∂
√Ó∂∫ ÁÙÈ Á∂‰ Á∆ «’Í≈ ’È∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞‘˘ Íπº«¤¡≈ «’ «’ºÊ∂ «ÙÂ≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Áº√‰ ¿∞ÍÃøÂ
⁄ÒÁ∆¡ª ◊ºÒª «Ú⁄ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «¬‘ Ú∆ Áº√ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ ‹≈flƒ
«ÙÂ∂Á≈ª Á∂ ÍÃÌ≈Ú ¡Ë∆È Ó≈√ Ù≈Ï Á∆ Ø‡∆ ’È Ò¬∆ Ú∆ ‘ª
’ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á∆ √≈∆ ◊ºÒÏ≈Â √π‰’∂, «¬’ ·ß„≈ «‹‘≈ √≈‘
ÒÀ ’∂, ¿∞√ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ Ì«Ò¡≈ ÒØ’≈, ¡≈Í‰∆ √πÂ ˘ ÁπÏ∂Ò ’
’∂ ’∞ÛÓª Á∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ÍÃÌ≈Ú ¡Ë∆È ◊π» ˘ «Íº· Á∂‰∆ Â∂ È≈ ’È
ÔØ◊ ’Ó ˘ ’È≈ «¬‘ Ï‘πÂ Ó≈Û≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ◊π» Á∆ È≈˜◊∆
ÒÀ ’∂ ¡√ƒ ’∆ ÷º‡ª◊∂Õ Ïº⁄∆¡ª Á∂ «Ú¡≈‘ ’È∂ ˘ «√¡≈‰∂ ÒØ’ Ï‘πÂ
Úº‚≈ Á≈È Í≥πÈ ’È≈ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ «¬’ Í≈√∂ Â∞√ƒ Í≥πÈ ’È≈ ‘À Â∂
Á»‹∂ Í≈√∂ ÍÂ≈ È‘ƒ «’øÈ∂ ’∞ ‹∆Úª Á∆ ‘º«Â¡≈ ‘Ø‰∆ ‘À Â∂ ¿∞‘ Ú∆
ÊØÛ∑∂ «⁄ ‹∆Ì Á∂ √π¡≈Á Á∆ ı≈ÂÕ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á≈ Ï⁄È Âø» È‘ƒ
Í«Û∑¡≈ :
’Ï∆ ‹Øπ ’∆¡≈ √Ø ‹πÒÓπ ‘À Ò∂«¬ ‹Ï≈Ïπ ÷πÁ≈«¬®
ÁÎÂ« Ò∂÷≈ È∆’√À Ó≈ Óπ‘À Óπ«‘ ÷≈«¬®200®
261
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1375)
«Ú¡≈‘ ¿∞Í≥ÃÂ ÒÛ’∆ Âª ¡≈Í‰∂ ÿ ⁄Ò∆ ‹≈Ú∂◊∆ Í ¬∂È∂ ‹∆Úª Á∆
‘º«Â¡≈ Á≈ ’Ω‰ Ì≈◊∆ Ï‰∂◊≈? Ô≈Á º÷‰≈ «¬‘Èª ‹∆Úª Á∆ ‘º«Â¡≈
Á≈ Ò∂÷ «¬Ê∂ ¡Â∂ ¡º◊∂ ÂÀ˘ ‘∆ Á∂‰≈ ÍÀ‰≈ ‘ÀÕ ‹∂ Â∞‘≈‚∆ Ï∆Ï≈ Á≈
Á≈‰≈ Í≈‰∆ ¿∞√ ÿ «Ú⁄ ‘À Âª ¡ÚºÙ ¿∞√ È∂ ‘∆ ¿∞√ ÿ «Ú⁄
÷≈‰≈ ‘ÀÕ Ó≈√ Ù≈Ï Á∆¡ª Á≈¡ÚÂª Á∂‰ È≈Ò Á≈‰≈-Í≈‰∆ ÚË Âª
È‘ƒ ‹≈‰≈ Â∂ È≈ Á∂‰ È≈Ò ¿∞√ Á≈ √ÏøË ıÂÓ È‘ƒ ‘Ø ‹≈‰≈Õ ‹∂
Â∞√ƒ ◊π«√º÷ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ «¬‘Ø «‹‘∂ ÓÈÓπ÷Â≈¬∆ Á∂ ’Ó ’È Òº◊
Í¬∂ Âª Ï≈’∆ «’‘Û∂ ÷»‘ ÷≈Â∂ «Ú⁄ «‚º◊‰◊∂Õ ◊π«√º÷ ˘ ¡≈Í‰∂
¡√»Ò Á≈ «Â¡≈◊ È‘ƒ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈Õ ‹Ø ¡√»Ò Á≈ «Â¡≈◊ ’
«ÁøÁ≈ ‘À, ¿∞√ Á∂ ÍºÒ∂ ÒØ’ ÍÃÒØ’ Á∂ Ëº’∂ ‘∆ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ
‹∂ Â∞√ƒ ◊π«√º÷ √º‹ ’∂ «¬‘Ø «‹‘∂ ’Ó ’Ø◊∂ Âª Ï≈’∆¡ª ˘
«’√ Ó≥»‘ È≈Ò Â∞√ƒ ¡√ƒ «¬‘Èª Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫ Ï⁄‰ Ò¬∆ ’«‘ √’Á∂
‘ªÕ ’«‘ ¿∞‘ ‘∆ √’Á≈ ‘À ‹Ø ¡≈Í ¡ÓÒ∆ ‹∆ÚÈ Á≈ Ë≈È∆ ‘ÀÕ ‹Ø
«Á÷≈Ú∂ «Ú⁄ ‘Ø ‘À Â∂ ’È∆ «Ú⁄ ’∞fi ‘Ø ‘À ¿∞‘ ◊π»-Á ÍÃÚ≈È
È‘ƒÕ √Ø ¡‹∂ Ú∆ √Óª ‘À, «Ú⁄≈ ’ ÒÚØ, ◊π» ‘π’Ó ˘ «Ú⁄≈Ø :
«‹È∑ Ó«È ‘Øπ Óπ«÷ ‘Øπ «√ ’ª„∂ ’«⁄¡≈®1® (Í≥È≈ 488)
¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ «ÈÓØfi»‰≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡≈Í ‹∆ Á∂ Ï⁄È √π‰∆ «◊¡≈ Â∂ ¡≥Â
«Ú⁄ ¡ÈßÁ ’≈‹ Á∂ √Ó∂∫ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ ¡≈Í ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆Õ ¡≈Í
‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ «¬‘Ø «‹‘∂ ¡ÈßÁ ’≈‹ Á∂ √Ó∂∫ «‹Ê∂ ‹∆Ì Á∂
√π¡≈Á Á∆ ı≈Â ‹∆Úª Á≈ ÿ≈‰ ’∆Â≈ ‹≈‰≈ ‘À, «‹Ê∂ ◊π» Á∂ Áº√∂
Ó≈◊ Á≈ «Â¡≈◊ ’’∂ ÒØ’≈⁄≈∆ Ò¬∆ ¡√»Ò Á≈ «Â¡≈◊ ’∆Â≈
‹≈‰≈ ‘À, √≈‚≈ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰≈ ÓπÙ«’Ò ‘ÀÕ
ÊØÛ∑≈ «⁄ ÏÀ· ’∂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í‰∂ È◊ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ È∆ÔÂ
’∆Â∂ «ÁÈ Ï≈Â ¡≈¬∆Õ «¬’ Í≈√∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’
’∂ ¡ÈßÁ ’≈‹ ‘Ø «‘≈ √∆ Â∂ Á»√∂ Í≈√∂ ÊØÛ∑∆ Á» ‘∆ √Ø◊ «Ú⁄ ◊Ã√∂
‘Ø¬∂ ÓÀ∫ ÓÀ∫ ’Á∂ ¤∂Ò∂ «’√∂ Á∆ ‹∆Ì Á≈ √π¡≈Á Í»≈ ’È Ò¬∆ ¡≈Í‰∂
¡≥Â Á∆ ¿∞‚∆’ ’ ‘∂ √ÈÕ
ÁπÍ«‘ Â’ «¬‘ ¡ÈßÁ Â∂ ÙΩ’ Á≈ ÒÚª √Ó≈◊Ó √Ó≈ÍÂ
‘Ø«¬¡≈Õ Ï≈Â∆ ÷≈ Í∆ ’∂ «‚◊Á∂ „«‘øÁ∂ ¡≈Í‰∂ ÿƒ Íπº‹∂Õ ¿∞‘Èª Í≈√Ø∫
Ïº«⁄¡≈ ÷π«⁄¡≈ Ó≈Ò Óªfl∆¡ª È∂ ⁄ø»‚ √πº«‡¡≈ Â∂ «‘øÁ∆ Ù≈Ï Í∆
’∂ ’Ø¬∆ «’Â∂ ÍÀ «‚«◊¡≈ ’Ø¬∆ «’Â∂Õ «¬’ ◊ºÒØ∫ Âª ÓΩ‹ √∆ «’
262
ÿÚ≈«Ò¡ª ˘ «Ï√Â«¡ª Á∆ ‹ª ¿∞‘Èª Á∂ ¡≈Á Ó≈‰ ’È Á∆
«⁄øÂ≈ È‘ƒ √∆Õ ¿∞‘Èª Á∂ ¡≈Á Ó≈‰ ’È Ú≈Ò∂ ’Ø¬∆ ‘Ø ‘∆ √È
«‹‘Èª Á≈ Èª «Ò÷‰≈ ÔØ◊ È‘ƒÕ
Óπº’Á∆ ◊ºÒ ÒÛ’∆ ¡≈Í‰∂ ÿ ◊¬∆ Â∂ √Á≈ ‹∆ Â∆‹∂ «ÁÈ
«’√∂ ’øÓ ‹¶Ë ¤≈¿∞‰∆ ◊¬∂ Â∂ √’±‡ Á≈ ¡À’√∆‚À∫‡ ‘Ø «◊¡≈ «‹√
È≈Ò ⁄»Ò≈ ‡πº‡ «◊¡≈Õ ¿∞ÊØ∫ √Á≈ ‹∆ ˘ Áπº÷ È≈Ò «⁄ÒÒ≈™«Á¡ª
˘ ’∞fi ‹≈‰± √º‹‰ª È∂ ’≈ «Ú⁄ Í≈ ’∂ ‘√ÍÂ≈Ò Í‘øπ⁄≈«¬¡≈Õ ¿∞‘Èª
È∂ ‹Ú≈Ï Á∂ «ÁºÂ≈ «’ «¬‘ «¬Ê∂ ·∆’ È‘ƒ ‘Ø √’Á∂Õ «¬‘Èª Á∂ ⁄»Ò∑∂
Á≈ ¡Í∂ÙÈ ’ ’∂ √‡∆Ò Á∆ ≈‚ ÍÚ∂◊∆, «‹√ Á≈ «¬Ê∂ «¬øÂ‹≈Ó
È‘ƒ ‘À Í ÿ Ú≈«Ò¡ª Á∂ Ï‘πÂ≈ ˜Ø Í≈¿∞‰ Â∂ «’ ÊØÛ∑∆ ÁÁ
ÿ‡∂◊∆ Âª ¡√ƒ «¬‘Èª ˘ Úº‚∂ ‘√ÍÂ≈Ò «Ú⁄ ÒÀ ‹≈Úª◊∂Õ ‚≈’‡
‘πª È∂ ÍÀ ˘ Ì≈ ÏøÈ∑ ’∂ Ó≥‹∂ Â∂ ¡≈Ó Ò¬∆ Í≈ «ÁºÂ≈Õ Í≥‹-¤∂ «ÁÈ
¡À√∆ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ¡ºÂ Áπº÷ «Ú⁄ «ÁÈ-≈Â ⁄∆÷-Íπ’≈ ’«Á¡ª
Ï∆Â∂Õ «¬√ Áπº÷ ˘ Âª ¿∞‘ ‘∆ ‹≈‰Á∂ ‘È Í ‹Ø ıÏ √πÂ ÒÀ‰ ‹ªÁ≈
√∆, «¬‘Èª Á∆¡ª ’∞Ò≈‡ª √π‰’∂ ¿∞√ Á≈ Ú∆ «ÁÒ ’øÏ‰ Òº◊ ‹ªÁ≈
√∆Õ ‚≈’‡ª Á∂ Ú≈-Ú≈ ’«‘‰ Â∂ Í«Ú≈ Á∂ ÓÀ∫Ï √Á≈ ‹∆ ˘
Úº‚∂ ‘√ÍÂ≈Ò ÷ÛÈ Á∆ Êª ÿ ÒÀ ¡≈¬∂ Â∂ Á∂√∆ «√¡≈‰∂ Í≈√Ø∫ ⁄»Ò∑≈
⁄Û∑≈¿∞‰ Â∂ ÓÒ∑-ÓÒ≈¬∆ Á≈ ’øÓ Ùπ» ’ «ÁÂ≈Õ Â’∆ÏÈ «ÂøÈ Ó‘∆È∂
¡«Â Áπº÷ √«‘Â Ó≥‹∂ ¿∞Í ‘∆ √≈∆ «’«¡≈ ’Á∂Õ Í≈¬∂ ¡Ë∆È ‘Ø
’∂ «ÁÈ ’º‡‰∂ Í¬∂Õ ⁄ΩÊ∂ Ó‘∆È∂ ÊØÛ∑≈ ¡≈Ó ¡≈«¬¡≈ Â∂ Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ·‰
Òº◊ Í¬∂Õ «¬√ ¡Ω÷∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ¿∞‘Èª Í≈√ ‹Ø Ú∆ Ï∆Ó≈-Í∂Ù∆ Ú≈√Â∂
‹ªÁ≈, ¿∞√ ˘ ¿∞‘ «¬‘ ‘∆ ¡≈Í-Óπ‘≈∂ ’«‘‰ «’ ÓÀ˘ Ï∂-˜Ï≈Èª Á∆
‘º«Â¡≈ ÒÀ ÏÀ·∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ÈÚ∂∫ Ï‰È Ú≈Ò∂ ’∞ÛÓª Á∆ ıπÙ∆ ÒÀ‰ Ò¬∆ «¬‘
‹∆Ú ‘º«Â¡≈ ’Ú≈¬∆ «‹√ Á≈ ÎÒ ÓÀ˘ «¬√ Áπº÷ ≈‘ƒ ÌØ◊‰≈ ÍÀ «‘≈
‘ÀÕ Í«‘Ò∂ «¬‘Èª «ÁÈª «Ú⁄ ‹ÁØ∫ «˜¡≈Á≈ Â’Ò∆¯ √∆, √Á≈ ‹∆
È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ Ì∂‹∆ «’ «’Í≈ ’’∂ ÓÀ˘ ÁÙÈ ˜» Á∂ÚØÕ
ÓÀ∫ ¡≈Í Á≈ Ï⁄È È‘ƒ Ó≥«È¡≈Õ «‹Ú∂∫ «’ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ √πÌ≈¡ «Á¡≈¨
‘øπÁ≈ ‘À ¡≈Í ‹∆ ¿∞‘Èª Á∆ ıÏ ÒÀ‰ ⁄Ò Í¬∂Õ Á≈√ ˘ Ú∆ È≈Ò
‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’≈ «Ú⁄ «Ï·≈ «Ò¡≈Õ ¡≈Í Á∂ ‹≈‰ Â∂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆
‹≈Ø‹≈ Ø ’∂ Ó≈¯∆ Ó≥◊‰ Òº◊≈ «’ ÓÀÊØ∫ Ï‘πÂ Úº‚∆ ÌπºÒ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫
Ï‰È Ú≈Ò∂ ’∞ÛÓª Á∂ ÍÃÌ≈Ú ‘∂· ¡≈ ’∂ ◊πÓ«Â Á∂ ¡√»Ò Á≈ «Â¡≈◊
’∆Â≈ ‘ÀÕ Â∞√ƒ «¥Í≈ ’’∂ ÓÀ˘ ÏıÙ «Á¿∞Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ Á∆ Ï∂ÈÂ∆
263
√π‰’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ √Á≈ ‹∆, «¬‘ Â∞‘≈˘ ÌπÒ∂÷≈ ‘À, Ï÷Ù‰Ú≈Ò≈ Âª
¿∞‘ ◊π» Ó≈Ò’ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ ÏøÁ≈ «’√∂ Á∂ Í≈Í ’Óª ˘ ÏıÙ È‘ƒ √’Á≈Õ
√Ø ¿∞√ Ó≈Ò’ ¡º◊∂ ¡≈Í‰∆ ˆÒÂ∆ Ó≥È ’∂ «÷Ó≈ Ó≥◊ØÕ ¡√ƒ Âª Â∞‘≈˘
Ï∂ÈÂ∆ ’ «ÁºÂ∆ √∆ Í Â∞√ƒ Ó≥È∆ È‘ƒÕ «‹‘Èª Á∆ ı≈Â Â∞√ƒ ¬∂È≈
Í≈Í ’∆Â≈, ’∆ ¿∞‘ Â∞‘≈‚∂ Áπº÷ «Ú⁄ Ì≈¬∆Ú≈Ò Ï‰’∂ Úø‚≈ ‘∂ ‘È?
¿∞‘ Âª ÷≈ Í∆ ’∂ ¡≈Í‰∂ ÿƒ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ’∆Â∂ Í≈Í ’Ó Á≈ ÎÒ
Â∞‘≈˘ Ìπ◊Â‰≈ ÍÀ «‘≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «¬’ ÁØ Ú≈∆ Â∞‘≈‚∆ ıÏ-√πÂ ÒÀ
◊¬∂ ‘Ø‰◊∂Õ «¬Ê∂ ‘∆ Ïº√ È‘ƒ ¡‹∂ «¬‘ ’∆Â∂ ‘Ø¬∂ Í≈Í ’Ó Á≈ ÊØÛ∑≈
Ìπ◊Â≈È ‘Ø«¬¡≈ ‘À, Ï’≈«¬¡≈ Âª ¡‹∂ «√ Â∂ ÷Û∑≈ ‘ÀÕ «’™«’
’∞ÁÂ Á≈ «ÈÔÓ ‘À :
¡«‘ ’π ’∂ √π ¡«‘ ’π Í≈¬∂
’Ø¬∆ È Í’Û∆¡À «’√À Ê≈«¬®3® (¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 406)
‹Ø ’Ó Â∞√ƒ ’∆Â∂ ‹ª ’Ú≈¬∂ ‘È ¿∞‘Èª Á≈ ÎÒ Âª Â∞‘≈˘
‘∆ Ìπ◊Â‰≈ ÍÀ‰≈ ‘ÀÕ Â∞‘≈‚∂ ’Óª Á≈ ÎÒ «’√∂ ‘Ø È∂ È‘ƒ Ìπ◊Â‰≈Õ
‘π‰ ‘≈¬∂-‘≈¬∂ ’È Á∆ Êª Í¤Â≈Ú≈ ’’∂ ¿∞√ Ó≈Ò’ Í≈√ ¯«¡≈Á∆
‘ØÚØÕ ¿∞‘ ÏÛ≈ «Á¡≈¨ ‘À, «¥Í≈¨ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∆ Ïı«ÙÙ Á∆ «È◊≈‘
¡◊∂ «¬‘ ’Ó ‘Û∑ Á∂ ¡º◊∂ «ÂÈ’∂ Úª◊ πÛ∑ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Ì≈¬∆ Ú∆
«√øÿ ‹∆ È∂ Ò«‘ª Á∂ ‘≈ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ :
Ï÷Ù‰Ú≈Ò≈ «ÓÂØ∫ Ï≈‘≈ ¡√ƒ «ÓÂ «Ú⁄ Ì≈¬∆®
Ú≈Ò∂ Á∂ ’Ó ¡«ÓÂ∂ ’Á∂ È‘ƒ ‘Ø √’Á∂®
Ï÷Ù ¡«ÓÂ∂ Á∆ «‹Â Í≈¿± «ÓÂ Á∂ ’Ó ¿∞„≈¬∆®47®
Ï∆Â ⁄πº’≈ √Óª ‘π‰ ‘ºÊ È‘ƒ ¡≈¿∞‰ Òº◊≈, ‘π‰ √Óª ‹Ø √≈‚∂ Í≈√
‘À, «¬√ √Ó∂∫ «Ú⁄ «Í¤Ò∂ ’∆Â∂ Í≈Í ’Óª Á≈ Í¤Â≈Ú≈ ’’∂, ¡«ÓÂ∂
√«Â◊π» Á∆ Ï÷«ÙÙ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á≈ ÔÂÈ ’ØÕ ¡◊Ò∂∂ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂
√Ó∂∫ «Ú⁄ ◊π» «√º«÷¡≈ ¡Ë∆È Ó≈Û∂ ’Ó ’È ÂØ∫ √Á≈ √π⁄∂Â ‘ØÕ
Â’∆ÏÈ «¬’ √≈Ò Ó≥‹∂ Â∂ ÍÀ ’∂ Áπº÷ ÌØ◊‰ ¿∞Í≥ÃÂ Ú∆ ¡‹∂ ¿∞‘ «¬’
ÒºÂ Á∂ Ì≈ ¶◊≈ ’∂ Â∞Á∂ ‘È Â∂ ‘π‰ ‘Ø ’¬∆¡ª ˘ Ó≈Û∂ ’Óª
ÂØ∫ Ï⁄‰ Ò¬∆ ¡≈Í‰∆ ‘º‚-Ï∆Â∆ Áº√ ’∂ «√º«÷¡≈ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ
√Ø ¡≈Íª ˘ Ú∆ √Á≈ √π⁄∂Â «‘‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ √ø√≈ «Ú⁄
‹∆ÚÈ Ô≈Â≈ ”⁄ «Ú⁄Á∂ ’¬∆ ¡À√∂ √Ó∂∫ ¡≈ ‹ªÁ∂ ‘È ‹ÁØ∫ ¡√ƒ
¡≈Í‰∆ √πÂ ˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ÂØ∫ ¡Ú∂√Ò∂ ’’∂ ’¬∆ «¬’
¡À√∂ Í≈Í ’Ó ’ ÏÀ·Á∂ ‘ª «‹‘Èª Á∂ ’È È≈Ò ÒØ’ «Ú⁄ Áπº÷
264
Â∂ ÍÃÒØ’ «Ú⁄ Ú∆ Í≈Í Á∂ Ì≈◊∆ Ï‰’∂, Ó≈Ò’ ÂØ∫ ¡√ƒ √Á≈ Ò¬∆
Á» ‘Ø ’∂ fi»Á∂ ‘ªÕ √Ø ¡À√≈ ’Ó ’È ÂØ∫ √«Â◊πª È∂ √≈˘ √≈ÚË≈È
’∆Â≈ ‘À «’ ‘∂ ÓÈ, ““¡À√≈ ’øÓπ Ó»Ò∂ È ’∆⁄À «‹Â∞ ¡≥«Â Í¤ØÂ≈¬∆¡À®””
(¡ÈßÁ √≈:, Í≥È≈ 918) «¬‘Ø «‹‘≈ ’Ó ’Á∂ È‘ƒ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈
«‹√ Á∂ ’È È≈Ò ¡≥Â ˘ Í¤Â≈Ú≈ ‘∆ ÍÒ∂ ÍÚ∂ «’™«’ «‹‘Ø «‹‘∂
’Ø¬∆ ’Ó ’Á≈ ‘À, ¿∞√ Á≈ ÎÒ ¿∞√ ˘ «¬Ê∂ Â∂ ¡º◊∂ ¡ÚºÙ Ìπ◊Â‰≈
ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á≈ ¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈ «Ú⁄ ¯πÓ≈È
‘À :
Ó≥Á≈ ⁄ø◊≈ ¡≈Í‰≈ ¡≈Í∂ ‘∆ ’∆Â≈ Í≈Ú‰≈®
‘π’Ó ’∆¬∂ Ó«È Ì≈ÚÁ∂ ≈«‘ Ì∆ÛÀ ¡◊À ‹≈Ú‰≈®
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í≥È≈ 470)
ÂÊ≈
ÎÒ ÂØÚ∂‘Ø Í≈¬∆¡À ‹∂Ú∂‘∆ ’≈ ’Ó≈¬∆¡À®
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í≥È≈ 468)
’∆Â≈ ¡≈ÍØ ¡≈Í‰≈ ¡≈Í∂ ‘∆ Ò∂÷≈ √ø„∆¡À®1
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í≥È≈ 473)
«¬√ √∆ È≈Ò ÓÈ∞º÷ «‹‘Ø «‹‘≈ ’Ø¬∆ ⁄ø◊≈ ‹ª Ó≈Û≈ ’Ó
’Á≈ ‘À ¿∞√ Á≈ ÎÒ ¡ÚºÙ ¿∞√ ˘ Ìπ◊Â‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ËÂ∆
«Ú⁄ «’√≈È «‹‘Ø «‹‘≈ Ï∆‹ Ï∆‹Á≈ ‘À, ¿∞√ ˘ ¿∞√∂ ÎÒ Á∆ ‘∆
ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘ Ï‘πÂ Úº‚≈ ÌπÒ∂÷≈ ‘À «’ ÓÈ∞º÷ ’Ó ’Ø¬∆ ‘Ø
’∂ ¡Â∂ ¡≈√ «’√∂ ‘Ø ÎÒ Á∆ º÷∂Õ «¬√∂ Ò¬∆ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Ï≈Ï≈
Î∆Á ‹∆ È∂ ÏÛ∆ √øπÁ «Ó√≈Ò Á∂ ’∂ √≈˘ Ó≈Û∂ ’Ó ’È ÚºÒØ∫ √π⁄∂Â
’∆Â≈ ‘À «’ :
Î∆Á≈ ÒØÛÀ Á≈÷ «Ï‹¿∞∆¡ª «’’« Ï∆‹À ‹‡π®
‘ø„À ¿∞∫È ’Â≈«¬Á≈ ÍÀË≈ ÒØÛÀ Í‡π®23®
(√ÒØ’ √∂÷ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1379)
Ï≈Ï≈ Î∆Á ‹∆ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ ’Ø¬∆ ÓÈ∞º÷ ÷∂Â «Ú⁄
«’º’ª Á∂ Ï∆‹ Ï∆‹∂ Â∂ ¿∞‘Èª Á∂ Ï∆‹ª ÂØ∫ Ï‰∂ «’º’ Á∂ ÁıÂª ÂØ∫
¡≈√ «¬‘ ’∂ «’ ÓÀ˘ «Ï‹Ω Á∂Ù Á∂ √Ø‘‰∂ «Ó·∂ ¡≥◊» ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø‰Õ
«¬‘ ’Á∆ ‘Ø È‘ƒ √’Á≈Õ «’º’ª ÂØ∫ Âª ’ΩÛ∆¡ª ÎÒ∆¡ª Â∂ √»Òª ‘∆
1. ÌÈ≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
265
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø‰◊∆¡ªÕ ’Ø¬∆ ÓÈ∞º÷ Ë≈◊≈ Âª ¿∞µÈ Á≈ ’ºÂ∂ Â∂ ¡≈√ ÷∂ «’
«¬√ ¿∞µÈ Á∂ Ë≈◊∂ ÂØ∫ ÓÀ˘ ÈÓ ∂ÙÓ Á≈ ’ÍÛ≈ Í≈ÍÂ ‘ØÚ∂, «¬‘ ’Á∂
È‘ƒ ‘Ø √’Á≈Õ ¿∞√ Á∂ Ë≈◊∂ ÂØ∫ Âª ÷πÁ≈ ’øÏÒ ‘∆ Ï‰∂◊≈Õ
«¬Ê∂ Âª Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ :
‹∂‘≈ Ï∆‹À √Ø ´‰À ‹∂‘≈ Ï∆¿∞ Â∂‘≈ Î´ Í≈¬∆Õ
(Ú≈ 16 Í¿∞Û∆ 1)
¡Â∂
‹∂‘≈ Ï∆‹À √Ø ´‰À ’Ó≈ √øÁÛ≈ ÷∂Â∞® (Ï≈‘Ó≈‘≈, Í≥È≈ 134)
√«Â◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ «¬√ ÂØ∫ √ÍÙ‡ ‘Ø ’∆ ¡◊Ú≈¬∆ ’
√’Á∂ ‘È, ◊π» ¯πÓ≈È ‘À, ¡À ÓÈ∞º÷!
¡≈Í∂ Ï∆«‹ ¡≈Í∂ ‘∆ ÷≈‘π® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
«‹‘Ø «‹‘≈ Âø» Ï∆‹∂∫◊≈ Ì≈Ú ’Ó ’∂∫◊≈ ¿∞√ Á≈ ÎÒ ÂÀ˘ ‘∆
Ìπ◊Â‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ ’Ø¬∆ Ú∆ ÓÈ, Ï⁄È ‹ª √∆ È≈Ò ’Ó ’È≈ ‘ØÚ∂
¿∞√ ˘ ◊π» Á√≈¬∆ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ’√Úº‡∆ Â∂ Í÷ ’∂ «Î ¿∞√ ’Ó
˘ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ◊π» ¡◊Ú≈¬∆ ¡Ë∆È ‘∆ ⁄Ò‰ È≈Ò √π÷ ‘ÈÕ
«√º÷ ‘À ‘∆ ¿∞‘ ‹Ø ◊π» Ì≈‰∂ ¡È∞√≈ ⁄ÒÁ≈ ‘ÀÕ
√Ø «√÷π √÷≈ ÏøËÍπ ‘À Ì≈¬∆ «‹ ◊π ’∂ Ì≈‰∂ «Ú«⁄ ¡≈ÚÀ®
√Ø ◊π» ‹∆ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ˘ È˜Ø∫ ÍØ÷∂ ’ ’∂ ÓÈ Á∂ ¡Ë∆È
⁄ÒÁ≈ ‘À ¿∞‘ ÍÃ≈‰∆ ◊π» ÂØ∫ Á» ‘Ø ’∂ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ Áπ÷ª ˘ ÌØ◊Á≈
‘ÀÕ
¡≈Í‰À Ì≈‰À ‹Ø ⁄Ò∂ Ì≈¬∆ «Ú¤∞«Û ⁄Ø‡≈ ÷≈ÚÀ®
(√Ø«· Ó: 3, Í≥È≈ 601)
ppp
Ü¯ ÜËÃÆ Ã¿×Çå ÇîñË Ã¯ åËÃ¯ ë« ÖÅÇÂ

266
Â’∆ÏÈ AIG@ ¬∆. Á∂ È∂Û∂ Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ «¬’ Ï∆Ï∆ ‹Ø«◊øÁ
’Ω Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∆ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ó∂≈ Í∂’≈ «Í≥‚ Í‘≈Û
«Ú⁄ ≈Ó ‡‡Ú≈Ò∆ (È˜Á∆’ „ØÒÚ≈‘≈) ‘À Â∂ Ó∂∂ √‘π∂ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ
«Ú⁄ ‘ÈÕ Ó∂≈ «¬’ ¤Ø‡≈ Ì≈ «‹√ ˘ È≈ Âª ’øÈª ÂØ∫ √π‰Á≈ ‘À Â∂
È≈ ‘∆ ¿∞‘ ⁄ø◊∆ Â∑ª ÏØÒ ’∂ ¡≈Í‰∆ ◊ºÒ «’√∂ ˘ √Ófi≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
¿∞√ Á∆¡ª ÒºÂª Ú∆ «Úø◊∆¡ª ‘ÈÕ ÁÁª ¡≈«Á Á∆ Â’Ò∆¯ ’≈È
¿∞‘ ⁄ø◊∆ Â∑ª ⁄Ò Ú∆ È‘ƒ √’Á≈Õ ™fi «ÁÓ≈ˆ∆ ÂΩ Â∂ Ú∆ «√ºË∂
√≈Á∂ √πÌ≈¡ Á≈ Ó≈Ò’ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ÓÀ∫ ÿ «Ú⁄ √∆ Âª ¿∞√ Á∆ ÊØÛ∑∆ Ï‘πÂ
√∂Ú≈ ÓÀ∫ ¡≈Í ’Á∆ √ªÕ Ó∂∂ Ó≈Â≈ ‹∆ Ú∆ Ï‘πÂ∂ ‘∆ «√ºË∂ ‘È, Ó√ª
¡≈Í‰∆ «’«¡≈ ‘∆ √ªÌ √’Á∂ ‘ÈÕ «¬’ ÓÀÊØ∫ ¤Ø‡≈ Ì≈¬∆ Ùø’ «√øÿ
´«Ë¡≈‰∂ ’≈ØÏ≈ ’Á≈ ‘À, «‹√ ’≈È ¿∞‘ Ú∆ ‹ÒÁ∆ È‘ƒ ¡≈
√’Á≈ Â∂ Ù«‘ «Ú⁄ «¬‘Ø «‹‘∂ «√ºË∂ √Ë≈È ÏøÁ∂ Á≈ «‘‰≈ Ú∆ ’·È
‘ÀÕ Á»√∂ Ï≈Ï≈ ‹∆! √Ì √ø√≈ Ì≈Ú∂∫ ’Ø¬∆ Ì≈ ‘À ‹ª ÌÀ‰ ‹ª ’Ø¬∆
‘Ø «ÙÂ∂Á≈ √Ì ⁄ÒÁ∆¡ª Á∂ ‘∆ fi≈¨ ‘ÈÕ ÓÀ∫ ’¬∆¡ª «ÁÈª Á∆
√Ø⁄ ¿∞Í≥ÃÂ ¡º‹ ¡≈Í ‹∆ ⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹∆ ‘ª «’ ‹∂ ¡≈Í ‹∆¡≈«◊¡≈
Á∂ÚØ Âª ÓÀ∫ ¿∞√ ˘ ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ◊πÁπ¡≈∂ ÒÀ ¡≈ÚªÕ «¬Ê∂ ¡≈¿∞‰
È≈Ò ¿∞‘ «„º‚ Ì’∂ Ø‡∆ Âª ÷≈¬∂◊≈Õ Á»√∂ ÓÀ∫ Ú∆ Á»‹∂-⁄ΩÊ∂ ¿∞√ Á∆
ıÏ √πÂ ÒÀ∫Á∆ ‘ª◊∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆, ‹Ø«◊øÁ ’Ω Á∆ ◊ºÒ √π‰’∂ Íπº¤‰ Òº◊∂, Ï∆Ï∆ ¿∞√ Á∆
«’øÈ∆ ’∞ ¿∞Ó ‘À Â∂ ¿∞√Á≈ ’∆ Èª ‘À? Ï∆Ï∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈, Ï≈Ï≈
‹∆ ¿∞√ Á∆ ¿∞Ó ’Ø¬∆ ⁄≈Ò∑∆ ’∞ √≈Ò Á∆ ‘À Â∂ ¿∞√ ˘ √≈Ë»-√≈Ë» ’
’∂ ¡Ú≈˜ Ó≈∆Á∆ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ Ï∆Ï∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ Èª Âª ÏÛ≈ √Ø‘‰≈
º«÷¡≈ ‘À, Á»√∂ Ï∆Ï∆, ◊π» ÿ Âª «ÈÓ≈«‰¡ª Á≈ Ó≈‰, «ÈÂ≈«‰¡ª
Á≈ Â≈‰ Â∂ «È¡≈√«¡ª Á≈ ¡≈√≈ ‘À; ‹∂ «¬√ ÿ Ú∆ Ï∂√‘≈∂ ˘
√‘≈≈ È≈ «Ó«Ò¡≈ Âª «Î ‘Ø «’‘Û≈ Á ‘À «‹ºÊ∂ «’√∂ Ï∂¡≈√∂ È∂
¡≈√≈ Ì≈Ò‰≈ ‘ÀÕ Â∞√ƒ «È√«⁄øÂ ‘Ø ’∂ ¿∞√ ˘ ÒÀ ¡≈ÚØ; √≈‚∂ Í≈√Ø∫
«‹øÈ∆ √∂Ú≈ ‘Ø √’∂◊∆ ¡√ƒ ¿∞√ Á∆ ’ª◊∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «¬‘ Ï⁄È √π‰’∂ Ï∆Ï∆ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ ¡≈Í‰∂ Í∂’∂
«Í≥‚ ≈Ó ‡‡Ú≈Ò∆ ◊¬∆ Â∂ «¬’ ÷º⁄ Ú≈Ò∂ ∂Û∂ Â∂ «Ï·≈ ’∂ √≈Ë» «√øÿ
˘ ÒÀ ¡≈¬∆ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ¡≈ ’∆Â≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈Ë» «√øÿ
˘ √‘≈∂ È≈Ò Â∞∂ ¡≈™Á∂ ˘ Ú∂÷ ’∂ «’‘≈ «’ «’™ Ì«Ò¡≈ ÒØ’≈
267
¡≈ «◊¡ª? ‹Ò Í≈‰∆ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’≈«¬¡≈Õ ‹Á ¡º· ’∞ ÍÃÙ≈Á∂ √≈Ë»
«√øÿ È∂ ¤’ Ò¬∂ Âª Ì≈¬∆ ¡Ó «√øÿ ‹∆, ‹Ø ¶◊ Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂
√È, È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬‘ Ó√Â≈È≈ Âª ÍÃÙ≈Á∂
¤’∆ ‘∆ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ «‹øÈ∂ ÓÀ∫ «ÁøÁ≈ ‘ª ¿∞È∂ ‘∆ ¡≥Á √πº‡∆ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ ¡º· ÍÃÙ≈Á∂ ¤’ Ò¬∂ ‘È, «’Â∂ Ï∆Ó≈ ‘∆ È≈ ‘Ø ‹≈Ú∂? Ï≈Ï≈ ‹∆
’«‘‰ Òº◊∂, ’Ø¬∆ ◊ºÒ È‘ƒ, «‹øÈ∂ Ó≥◊Á≈ ‘À Á∂¬∆ ⁄ÒÕ ‹∂ ◊π» ÿ
¡≈ ’∂ Ú∆ «ÂzÍÂ∆ È≈ ‘Ø¬∆, «Î «’ºÊ∂ ‘ØÚ∂◊∆Õ «¬’ Ú≈∆ ¿∞√ Á∆ «ÈÙ≈
’Ú≈ Á∂, Ó◊Ø∫ ‹Ø ‘Ø«¬¡≈ Á∂÷ ÒÚª◊∂Õ ıÀ Ì≈¬∆ √≈Ë» È∂ ⁄≈ ’∞
‘Ø ÍÃÙ≈Á∂ ¤º’ ’∂ ‘ºÊ ÷Û∂ ’ «ÁÂ∂ Â∂ Ï‘πÂ ÍÃ√øÈ ‘Ø«¬¡≈Õ
Ì≈¬∆ √≈Ë» Á∆ ÌÀ‰ ÊØÛ∑≈ «⁄ ÏÀ· ’∂ ¡≈Í‰∂ «Í≥‚ ⁄Ò∆ ◊¬∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘ Ø˜ «ÈÂÈ∂Ó Ú∂Ò∂ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á∂ Í≈· ’È
√Ó∂∫ ¿∞⁄∂⁄≈ «√øÿ ˘ Ì∂‹ ’∂ Ì≈¬∆ √≈Ë» ˘ ’ØÒ «Ï·≈ÒÀ‰≈, ¿∞√ ˘ Í≈·
√π‰∂ ‹ª È≈ ¿∞È∑ª «⁄ «¬√ È∂ ’ØÒ ÏÀ·∂ «‘‰≈Õ ’∞fi «ÁÈª Ï≈¡Á
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∂ Í≈√Ø∫ «¬’ Ó≈Ò≈ Á∂ «ÁºÂ∆ Â∂ ’øÈ «Ú⁄
˜Ø È≈Ò «’‘≈ «’ √≈Ë», «‹øÈ≈ «⁄ Í≈· √Ó∂∫ √≈‚∂ ’ØÒ ÏÀ·Á≈ ‘À∫
Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’∆ ‹≈«¬¡≈ ’ Â∂ Ó≈Ò≈ Á≈ Ó‰’≈ Î∂È Á≈ „ø◊
Ú∆ Áº√ «ÁºÂ≈ «’ Ú≈«‘◊π» ’«‘ ’∂ ¡◊Ò≈ Ó‰’≈ ÎÛ≤ «Ò¡≈ ’ Â∂
ÓπÛ Íπº«¤¡≈ «’ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈ ‘À? √≈Ë» È∂ «√ «‘Ò≈ ’∂ ‘ª «Ú⁄
¿∞µÂ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ’ ’∂ Áº√ «’ºÁª Ú≈«‘◊π» ’∂∫◊≈Õ
Ì≈¬∆ √≈Ë» È∂ Ú≈-Á» Ú≈-Á» ’«‘øÁ∂ ‘Ø¬∂ √≈∆ Ó≈Ò≈ Î∂ Ò¬∆Õ Ï≈Ï≈
‹∆ √≈Ë» Á∂ Ú≈-Á», Ú≈-Á» ¿∞⁄≈È √π‰ ’∂ ÏÛ∂ ÍÃ√øÈ ‘Ø¬∂ Â∂ ’«‘‰
Òº◊∂, Ïº√ ◊ºÒ Ï‰ ◊¬∆ ‘À Â∂ ÓπÛ ’øÈ «Ú⁄ «’‘≈ «’ √≈≈ «ÁÈ
«¬‘ Ó≈Ò≈ Î∂∆ ‹≈«¬¡≈ ’ Â∂ Ú≈«‘◊π»-Ú≈«‘◊π» ’∆ ‹≈«¬¡≈ ’Õ
«ÂøÈ-⁄≈ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ ‘∆ Ì≈¬∆ √≈Ë» «√øÿ Á∆ Ìπº÷ Ú∆ ·∆’
‘Ø ◊¬∆ Â∂ Â∞È «ÎÈ Ú∆ ¡≈Í∂ ‘∆ Ò◊ «Í¡≈Õ ‹Ø Ï‘πÂ≈ ¿∞µ⁄∆
√π‰Á≈ √∆, ÏØÒ≈ÍÈ Ú∆ ÿ‡‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ Í«‘Òª È≈ÒØ∫ ◊ºÒª
Ú∆ √≈¯ ’È Òº◊ «Í¡≈Õ Ì≈¬∆ √≈Ë» «‹ºÊ∂ Í«‘Òª Ú≈-Á», Ú≈-Á»
’«‘øÁ≈ √∆, ‘π‰ ÊØÛ∑∂ «‹‘∂ ¯’ È≈Ò Ú≈«‘◊π» ’«‘‰ Òº◊ «Í¡≈
Â∂ ‹ÁØ∫ «⁄ºÂ Ó≥È∂, øÏ∂ È≈Ò ÿ≈‘ ÷ØÂ‰ Òº◊ ‹≈Ú∂, fi≈Û± Á∂‰ Òº◊
‹≈Ú∂Õ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ È∂ ¡À√∆ Ó∂‘ ’∆Â∆ ¤∂ ’∞ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ ‘∆ ¡≈Ó
Â’Û∂ ¡≈ÁÓ∆ Úª◊ ’‘∆ È≈Ò ◊Ø‚∆ ’È Ò◊ «Í¡≈ Â∂ ‹∂ ’Ø¬∆
268
Ó≥‹≈ ‡πº‡ Ìº‹ ‹≈Ú∂ Âª ¿∞√ Á∆ ⁄»Ò∑ ·Ø’ Á∂‰∆Õ «’™«’ «Ó√Â∆¡ª
Á∂ ÿ Á≈ ‹ÈÓ √∆, Á∂÷≈ Á∂÷∆ ÊØÛ∑≈ ’øÓ ’È≈ «√º÷ ⁄πº’≈ √∆Õ
’øÓ ’Á∂ Ú∆ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’«‘øÁ≈ ‘∂Õ Ï≈‘Ø∫ ’øÈª ≈‘ƒ ’Ø¬∆
Ó≈Û∆ ⁄ø◊∆ ◊ºÒ È≈ √πÈ‰∆, √∆ È≈Ò «ÈÙ’≈Ó ‘Ø ’∂ √∂Ú≈ ’∆
‹≈‰∆, √È≈ È≈Ò È≈Ó ‹Í∆ ‹≈‰≈Õ ¡À√∆ Ò◊È Òº◊∆ «’ √Ú∂∂
‘∆ ÍÃÙ≈Á≈ ¤º’ ’∂ ’‘∆, øÏ≈, Á≈Â∆ ÒÀ ◊πÁπ¡≈∂ Á∂ ¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂
Á∂ È≈Ò Á∂ ÷∂Â «Ú⁄ √Ï˜∆ ◊Ø‚‰, ÿ≈‘ ÷ØÂ‰ Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂
«‘‰≈Õ ‹ÁØ∫ Ìπº÷ Ò◊‰∆ ¡≈ ’∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤º’ ‹≈‰≈ Â∂ √≈≈ «ÁÈ
√∂Ú≈ ’«Á¡ª ÏÂ∆Â ’È≈ Â∂ ’øÓ ’Á∂ Ú∆ Ú≈«‘◊π» ◊π-Ó≥Âz
Á≈ ‹≈Í ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ √∆, ’Á∂ «‘‰≈ Â∂ √Ú∂∂ Ù≈Ó
«ÈÂÈ∂Ó Ì≈Ú∂∫ √π‰∂ ‹ª È≈, È∂Ó È≈Ò Í»∆ ‘≈˜∆ ÌÈ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ Ì≈¬∆ √≈Ë» Á∆ √∂Ú≈ Ò◊È Ú∂÷ ’∂ Á»√∂ √≈Ò ¿∞√ ˘ Í≥‹ª
«Í¡≈«¡ª Í≈√Ø∫ ¡≥«ÓÃÂ Á∆ Á≈Â Ïı«ÙÙ ’Ú≈ «ÁºÂ∆ Â∂ Ì≈¬∆ √≈Ë»
‘π‰ √≈Ë» «√øÿ Ï‰ «◊¡≈Õ Ì≈¬∆ √≈Ë» «√øÿ ‹Ø Ï∂√‘≈≈ √∆, ◊π»
Á≈ ¡≈√≈ ÒÀ ’∂ ◊πÏ≈‰∆ Â∂ √∂Ú≈ «√ÓÈ Á∆ Ï’Â È≈Ò ¡≈Í‰∂
¡≈ÙÂ ‘Ø «◊¡≈Õ ’∂ÚÒ ¡≈Í‰∂ ¡≈ÙÂ ‘∆ È‘ƒ, √∂Ú≈ ’’∂ ‘Ø
’¬∆¡ª ˘ √πº÷ Í‘øπ⁄≈™Á≈Õ ÷∂Âª «Ú⁄ √Ï˜∆ Ò◊≈ ’∂ ¿∞√ Á∆ Í»∆
√ªÌ √øÌ≈Ò ’Á≈ Â∂ ¶◊ «Ú⁄ √Ó∂∫ Á∆ √Ï˜∆ Á∆ ÂØ‡ È≈ ¡≈¿∞‰
«ÁøÁ≈Õ ÓÀ∫ ‘Ø «Ú√Ê≈ «Ú⁄ È≈ ‹≈Úª ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ ¿∞Í≥ÃÂ √«Â◊π»
‹∆ È∂ ‘Ø Ïı«Ù√ ’ «ÁºÂ∆ «‹Ê∂ «ÁÈ∂ ’øÓ ’≈ ’«Á¡ª ◊π-
Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ’Á≈ «‘øÁ≈ √∆ ‘π‰ ≈Â ˘ ÿ»’ √πÂ≈ «Í¡≈ Ú∆
˜Ï≈È È≈Ò ¿∞µ⁄∆ ¿∞µ⁄∆ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’È Òº◊ «Í¡≈Õ ’¬∆
Ú≈∆ ¡√ƒ «¬’º·∂ ‘Ø ’∂ ¿∞√ Á∂ Ó≥‹∂ Á∂ Ò≈◊∂ AE-B@ «Ó≥‡ Ò◊≈Â≈
÷ÒØ «√ÓÈ ¡≈Í ’øÈƒ √π«‰¡≈Õ Â’∆ÏÈ √Ω‰ Ò◊∂ ¿∞√ È∂ Ó≈Ò≈
È≈Ò Ú≈«‘◊π» Á≈ «√ÓÈ ’È≈ Â∂ ’Á∂-’Á∂ ‹ÁØ∫ ÈƒÁ ¡≈
‹≈‰∆ Âª √πºÂ∂ ‘∆ ¿∞µ⁄∆-¿∞µ⁄∆ ‹≈◊«Á¡ª Á∆ Â∑ª «√ÓÈ ’∆
‹≈‰≈Õ ¡√ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Áº«√¡≈ «’ √≈Ë» «√øÿ «¬√ Â∑ª «’øÈ≈-
«’øÈ≈ «⁄ √πºÂ≈ «Í¡≈ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» Á≈ «√ÓÈ ’Á≈ «‘øÁ≈
‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ú∆ ¡≈Í ¿∞√ Á∂ ’ØÒ ‹≈ ’∂ «√ÓÈ ’Á∂ ˘ Ú∂«÷¡≈
Â∂ √≈˘ Ú∆ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ «’ «¬‘ √º⁄∂ «ÁÒØ∫ «ÈÙ’≈ÓÂ≈ È≈Ò
ÍÓ∂Ù ÚºÒ Òº◊‰ Á≈ ÎÒ ‘À «’™«’ «¬‘ «ÁÈ∂ «ÏÈª «’√∂ ÒØÌ
Ò≈Ò⁄ ÂØ∫ √∂Ú≈ ’Á≈ ‘À Â∂ È≈Ò √Èª È≈Ò «√ÓÈ ’Á≈ ‘ÀÕ
269
√Ú∂∂ Ù≈Ó «ÈÂÈ∂Ó Á∆ ‘≈˜∆ Ú∆ Í»∆ ÌÁ≈ ‘ÀÕ Ï≈‘Ø∫ ’øÈª ≈‘ƒ
«’√∂ Á∆ «Èß«Á¡≈ ⁄π◊Ò∆ È‘ƒ √π‰Á≈ Â∂ È≈ ‘∆ «’√∂ Á∆ Ó≈Û∆ ⁄ø◊∆
◊ºÒ «Ú⁄ √È≈ È≈Ò ‹ª ‘Ø «’√∂ Â∆’∂ ÁıÒ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «¬’Ø
Ò◊È ‹Ø «√ºË∂ «‹‘∂ ÓÈ «Ú⁄ ÿ ’ ◊¬∆ ‘À ¿∞√ Á≈ ‘∆ «¬‘
ÎÒ ‘ÀÕ «¬√ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ Ùø’≈ È‘ƒ «’ «√ÓÈ «’™ ’È≈
‘À? ’≈‘Á∂ Ò¬∆ ’È≈ ‘À? «¬√ Á≈ ’∆ ÎÒ «ÓÒ∂◊≈? Ïº√ ’«‘
«ÁºÂ≈ «’ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’«‘‰≈ ‘À, Â∂≈ «¬√∂ «Ú⁄ ‘∆ ÌÒ≈
‘ÀÕ ¿∞√ ’‘∂ ‘Ø¬∂ Ï⁄È ˘ «ÏÈª ‘∆Ò-‘πº˜Â ÿπº‡ ’∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú√≈
«Ò¡≈ Â∂ «‹√Á≈ ÎÒ Â∞√ƒ √≈Ó∑‰∂ Á∂÷ ’∂ √π‰ ‘∂ ‘ØÕ ‘π‰ ’Ø¬∆
’√ Âª È‘ƒ? ‹Ø ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À «’
¿±·Â ÏÀ·Â √ØÚÂ «Ë¡≈¬∆¡À®
Ó≈«◊ ⁄ÒÂ ‘∂ ‘« ◊≈¬∆¡À®1® (¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 386)
ÂÊ≈
¿±·Â ÏÀ·Â √ØÚÂ È≈Ó® ’‘π È≈È’ ‹È ’À √Á ’≈Ó®6®
(√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 286)
’¬∆ ÍÃ∂Ó∆ «’øÂ± ’Á∂ ‘È «’ √πºÂ∂ Í¬∂ ÈƒÁ «Ú⁄ ◊Ûø»Á «’Ú∂∫
«√ÓÈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ √Ø Â∞√ƒ Ú∂÷ ÒÚØ, √≈Ë» «√øÿ ÈƒÁ «Ú⁄ Ú∆ √∆
’’∂ √πºÂ≈ «Í¡≈ ‘À Â∂ √È≈ È≈Ò «√ÓÈ Ú∆ ’ «‘≈ ‘ÀÕ ‘π‰ ÍÃÂº÷
˘ ‘Ø ÍÃÓ≈‰ Á∂‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒ ‘ÀÕ ‹∂ «¬‘ «¬√∂ Â∑ª Òº◊≈ «‘≈, ‘Ø
«’√∂ Í≈√∂ «ÏÂ∆ È≈ ◊¬∆ Âª √ÓfiØ «’ ‹∆ÚÈ Á∆ Ï≈˜∆ «‹ºÂ «◊¡≈Õ
È≈Ó «√ÓÈ Á∆ Ï’Â È≈Ò √≈≈ √∆ ¡Ø◊ ‘Ø «◊¡≈Õ ˜Ï≈È Ú∆
⁄Ò Í¬∆, ’øÈª È≈Ò ‹Ø Ï‘πÂ ¿∞⁄∆ √π‰Á≈ √∆, ¿∞‘ Ú∆ ‘π‰ ÊØÛ∑≈ ¿∞⁄∆
ÏØÒ‰ È≈Ò Í»≈ √Ófi‰ Òº◊ «Í¡≈Õ √Óª Ï∆ÂÁ≈ «◊¡≈, √≈Ë» «√øÿ
Ú∆ √∂Ú≈-«√ÓÈ Á∆ ’≈ «Ú⁄ Òº◊≈ «‘≈Õ È≈Ó È∂ ‘Ø ¡≈Í‰≈ ø◊
⁄≈«Û∑¡≈, ¡≥Á ¡È‘Á ÙÏÁ Ú∆ √π‰È Òº◊ Í¬∂Õ ’¬∆ Ú≈∆ √πºÂ≈
«Í¡≈ «√ÓÈ ’Á≈ ¿∞µ· ÍÚ∂, Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ‹≈ ’∂ ¿∞‘Èª ˘ Íπº¤∂
«’ «¬‘ Ú≈‹∂ «’Ê∂ Úº‹Á∂ ‘È? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘º√ ’∂ ¿∞√ ˘ ’«‘‰≈
«’ Âø» Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’∆ ‹≈ Â∂ Úº‹Á∂ Ú≈«‹¡ª ˘ √π‰∆ ‹≈‘Õ
’¬∆ Ú≈∆ ¿∞√ È∂ ≈Â √Ó∂∫ ◊πÁπ¡≈∂ Á∆ ¤ºÂ Â∂ ⁄Û∑’∂ Ú∂÷‰Á≈ ÔÂÈ
’È≈ «’ «¬‘ Ú≈‹∂ Úº‹‰ Á∆ ¡Ú≈˜ «’ÊØ∫ ¡≈™Á∆ ‘ÀÕ ÿ≥πÓ «Î ’∂
ÓπÛ Ó≥‹∂ Â∂ ¡≈ ‹≈‰≈Õ ‹ÁØ∫ ≈Â ¿∞µ· ’∂ Â∞Á∂ «ÎÁ∂ ˘ ¡√ƒ Íπº¤‰≈
«’ ÂÀ˘ ’∆ ‘øπÁ≈ ‘À Âª ¿∞√ È∂ Áº√‰≈ «’ ¡≈‘ Ú∂÷Ø «’øÈ∂ ˜Ø Á∆ Ú≈‹∂
270
Úº‹Á∂ ‘È Â∂ È≈Ò ‘∆ ’Ø¬∆ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’‘∆ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √≈˘
Íπº¤‰≈ «’ Ú≈‹∂ Â∞‘≈˘ È‘ƒ √π‰Á∂? ‹ÁØ∫ ¡√ƒ ’«‘‰≈ «’ √≈˘ Âª
√π‰Á∂ È‘ƒ ¿∞√ È∂ ’«‘‰≈ «’ ¡≈‘ Âª «’øÈ∆ ¿∞µ⁄∆ Ú≈‹∂ Úº‹Á∂ ‘È
Â∂ È≈Ò ‘∆ «¬‘ Ú∆ «Óº·≈ Ø√≈ ’È≈ «’ «¬‘ ÓÀ˘ ≈Â ˘ Ú∆ √Ω‰
È‘ƒ «ÁøÁ∂Õ ÓÀ∫ ‹ø◊Ò-Í≈‰∆ Ú∆ ‹ªÁ≈ ‘ª Âª Ú∆ Ó∂∂ È≈Ò ‘∆ ’Ø¬∆
¿∞µ⁄∆-¿∞µ⁄∆ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» ’‘∆ ‹ªÁ≈ ‘À Â∂ ‘‡Á≈ ‘∆ È‘ƒÕ ¿∞√
Ú∂Ò∂ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á≈ ¿∞⁄≈È ’∆Â≈ √ÒØ’ Ô≈Á ¡≈¿∞‰≈ :
‘Ó‘π ‹π Ï»fi≈ Ï»fiÈ≈ Í»∆ Í∆ ÏÒ≈«¬® (Í≥È≈ 1374)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ô≈Á ¡≈¿∞‰∆ Â∂ È≈Ò ‘∆ Á»√≈ √ÒØ’ Ú∆ Ô≈Á ¡≈ ‹≈‰≈
«’ Á∂÷Ø √≈Ë» «√øÿ Â∂ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ Á∆ «’øÈ∆ Úº‚∆ Ïı«Ù√ ‘À Í
ÏÈ‹È‘≈∂ Ï≈‘≈ ’¿∞‚∆ ÏÁÒÀ ‹≈«¬® (Í≥È≈ 1372)
«¬√ ¡Ú√Ê≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ Âª ÏÛ∆¡ª ÿ≈Ò‰≈ ÿ≈Ò‰∆¡ª ÍÀ∫Á∆¡ª
‘È Í Í»∆ ’Á È≈ ‘Ø‰ ’≈È √≈Ë» «√øÿ ˘ «¬‘ ◊πÓ≥Âz Á∆ ËπÈ∆
Â∂ ¡È‘Á ÙÏÁ ¿∞‘ √πº÷ È‘ƒ Á∂ ‘∂Õ √Óª Í≈ ’∂ Ú≈’-«√ºË∆ Ú∆ ‘Ø‰
Òº◊ Í¬∆Õ √πÂ∂«√ºË «’√∂ È∂ √≈Ë» «√øÿ ˘ ’Ø¬∆ Ò∆Û≈ ’ºÍÛ≈ ‹ª ’Ø¬∆
ÓÈ Ì≈™Á∆ Ú√Â± ÷π¡≈ Á∂‰∆, ıπÙ∆ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ‹∂ √≈Ë» «√øÿ È∂ Ó≥»‘
ÂØ∫ ’Ø¬∆ ◊ºÒ ’«‘ Á∂‰∆ Âª ¿∞‘ Í»∆ ‘Ø ‹≈‰∆, «¬√ Â∑ª Á∆ ¡Ú√Ê≈
Ï‰ ◊¬∆Õ ÓÀ∫ ‹Ø ◊ºÒ Á√‰∆ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘ª ‘π‰ ¿∞√ ÚºÒ ¡≈ÚªÕ
√Óª ⁄ÒÁ≈ «◊¡≈Õ √≈Ë» «√øÿ Á≈ Ì≈ Ú∆ «¬√ Á∆ «√‘Â ·∆’
Ú∂’ ’∂ «ÓÒ‰ ¡≈¿∞‰ Òº◊ «Í¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Íπº¤ ’∂ ’¬∆ Ú≈∆
⁄≈-Í≥‹ «ÁÈ Ò¬∆ √≈Ë» «√øÿ ˘ ´«Ë¡≈‰∂ ¡≈Í‰∂ Í≈√ ÒÀ ‹≈‰≈,
¿∞Ê∂ «¬√ È∂ ÿ ÏÀ·∂ «‘‰≈Õ «¬√ Á∂ ÓÈ Í⁄≈Ú∂ Ò¬∆ ÿ«Á¡ª È∂
‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ò≈ Á∂‰≈Õ «¬√ È∂ √≈≈ «ÁÈ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á∂÷∆ ‹≈‰≈Õ ‘¯Â∂
Ï≈¡Á ‹ÁØ∫ «¬√ ˘ «Ò¡≈¿∞‰≈ ‹ª ¿∞‘Èª È∂ ¤º‚ ‹≈‰≈ Âª «¬√ È∂
Ó‘∆È≈ Ì ¿∞‘ Ú∂÷∂ ‘Ø¬∂ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á∆¡ª ‘∆ ◊ºÒª ’∆ ‹≈‰∆¡ªÕ
Ì≈Ú∂∫ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á∆ ¡Ú≈˜ Âª Í»∆ È‘ƒ √π‰Á∆ √∆Õ ‹Ø ‘¯Â≈ Ì
«¬√ È∂ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Â∂ Ú∂÷‰≈ ¿∞‘ √≈≈ Áº√‰≈ «’ ¿∞Ê∂ Ó∂∂ Ì≈ Á∂
ÿ «Ú⁄ 1‡≈Ò∆ ‘À, ¿∞‘Á∂ «Ú⁄ ‘∆ Í≈‰∆ Úº◊Á≈ ‘À, ÒØ’ ÷∂Â Ú≈‘øπÁ∂
‘È, Ïπº„∆¡ª Èº⁄Á∆¡ª ‘È, «Úº⁄∂ Óƒ‘ ÍÀ‰ Òº◊ ÍÀ∫Á≈ ‘À ¡Â∂ «Ú⁄
‘∆ ÒÛ≈¬∆¡ª ‘Ø‰ Òº◊ ÍÀ∫Á∆¡ª ‘ÈÕ ¿∞‘Á∂ «Ú⁄ ‘∆ ’¬∆ Ú≈∆
◊πÁπ¡≈≈ ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «¬«Â¡≈«Á ◊ºÒª √π‰≈¿∞‰∆¡ªÕ Ì≈Ú Í≥‹-√ºÂ
«ÁÈ Á≈ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ú∂«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ó‘∆È≈-‚∂„ Ó‘∆È≈ ¿∞‘ ÓÈ «Ú⁄
271
Úº«√¡≈ «‘‰≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ú∆ ÏÊ∑∂≈ ÓÈ∑≈ ’È≈ «’ «¬‘ È‘ƒ
Ú∂÷∆Á≈, «¬‘ Ó≈Û≈ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ¡◊Ø∫ √≈Ë» «√øÿ È∂ ¿∞µÂ Á∂‰≈ «’ «¬‘
«’™ Ó≈Û≈ ‘øπÁ≈ ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’«‘‰≈ «’ «√º÷ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È È‘ƒ
Ú∂÷Á∂ ‘øπÁ∂, ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆◊πº√∂ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ ¡º¤≈ ’«‘ Á∂‰≈, Í «ÁÈ∂
◊ºÒª ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á∆¡ª ‘∆ ’È∆¡ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈˘ √Ófi≈¿∞‰ Ò¬∆
Áº√‰≈ «’ Ú∂÷Ø ¡‹∂ «¬√ È∂ ¡º÷ª È≈Ò Ú∂«÷¡≈ ‘∆ ‘À, «¬‘Á∆ «ÏÂ∆
«Ú⁄ «’øÈ≈ «÷≥‚≈¿∞ ¡≈ «◊¡≈ ‘À, ‹∂ «’Â∂ «¬√ ˘ ’øÈª ≈‘ƒ √π‰Á≈
‘ØÚ∂ «Î «¬√ Á≈ ’∆ ‘≈Ò ‘ØÚ∂Õ
√Óª Í≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆, “È≈È’ Ò∆È Ì«¬˙ ◊Ø«ÏøÁ «√¿∞” ÂÊ≈
ÍÚÈÀ Ó«‘ ÍÚÈ∞ √Ó≈«¬¡≈® ‹ØÂ∆ Ó«‘ ‹Ø«Â «Ò ‹≈«¬¡≈®
(Í≥È≈ 885)
¡È∞√≈ Í≥‹ Ì»Â’ √∆ «Â¡≈◊ ’∂ ÍÃÌ» ⁄Èª «Ú⁄ ‹≈ «Ï≈‹∂Õ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ √∆ √Ó∂∫ «‹Ú∂∫ √≈Ë» «√øÿ √∂Ú≈ ’Á≈ √∆, ¿∞√∂ Â∑ª √∂Ú≈
«√ÓÈ «ÈøÂ ’Á≈ «‘≈Õ ≈Â ˘ √π«Â¡ª Ú∆ «√ÓÈ ’Á≈
«‘øÁ≈Õ ÓÀ∫ «¬’ºÒ∂ È∂ È‘ƒ Â’∆ÏÈ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «‘‰ Ú≈Ò∂
«√øÿ ‘ Ø˜ ‘∆ Ù≈Ó ˘ ‹ÁØ∫ √≈Ë» «√øÿ √Ω∫ ‹ªÁ≈, «¬‘Á∂ Ó≥‹∂ ’ØÒ
÷ÒØ ’∂ √πºÂ∂ Í¬∂ Á≈ «√ÓÈ ‘øπÁ≈ √π‰Á∂Õ
ÍÓ∂Ù Á∆ È∂Â ¡À√∆ ‘Ø¬∆ «¬√ Á∆ Úº‚∆ ÌÀ‰ «ÁºÒ∆ «Ú⁄ ⁄Û∑≈¬∆
’ ◊¬∆Õ √≈Ë» «√øÿ Á≈ Ì≈ Ùø’ «√øÿ «¬√ ˘ «ÁºÒ∆ È≈Ò ÒÀ «◊¡≈
Â∂ ÓπÛ ´«Ë¡≈‰∂ ¡≈Í‰∂ Í≈√ ÒÀ ¡≈«¬¡≈ Â∂ È≈Ò ‘∆ ’«‘ «◊¡≈ «’
Â∞√ƒ «¬√ ˘ ÒÀ‰ È≈ ¡≈«¬¿∞, ÓÀ∫ «Í≥‚ fi≈Úƒ «Ú¡≈‘ Â∂ ¡≈¿∞‰≈ ‘À,
«¬√ ˘ È≈Ò ÒÀ ¡≈Úª◊≈Õ
Í «Î Ú∆ Í≥Áª ’∞ «ÁÈª Ï≈¡Á Ì◊Â ‹∆, «¬’ ÁØ ‘Ø «√øÿ
Â∂ ÓÀ∫ ´«Ë¡≈‰∂ ◊¬∂ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ⁄ÒØ √≈Ë» «√øÿ
˘ ’≈ «Ú⁄ È≈Ò ‘∆ ÒÀ ⁄Ò∆¬∂Õ ¡√ƒ ÍÃÂ≈Í È◊ ◊Ò∆ Èß. I «Ú⁄
Ùø’ «√øÿ Á∂ ÿ ◊¬∂, √≈Ë» «√øÿ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á∂÷Á≈
«Í¡≈ √∆Õ ÿ Ú≈«Ò¡ª √≈‚∆ ÚºÒ Ú∂÷ ’∂ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È ÏøÁ ’ «ÁºÂ≈
Â∂ ‹Ò-Í≈‰∆ Íπº¤‰ Òº◊∂Õ ıÀ ÊØÛ∑≈ √Óª ¡√ƒ ÏÀ·∂ Â∂ Íπº«¤¡≈ «’ ‹∂
√≈Ë» «√øÿ È∂ ‹≈‰≈ ‘À Âª ¡√ƒ ’≈ «Ú⁄ ¡≈¬∂ ‘ª, «¬√ ˘ È≈Ò ÒÀ
‹ªÁ∂ ‘ªÕ «¬√ ˘ Â∞√ƒ Íπº¤ ÒÚØ ‹∂ «¬√ È∂ ·«‘ ’∂ ¡≈¿∞‰≈ ‘À ÂÁ
1. ‡ÀÒ∆Ú∆˜È ’«‘‰≈ È‘ƒ ¡≈™Á≈ √∆ Â∂ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È ˘ ‘∆ ‡≈Ò∆ ’«‘øÁ≈ √∆Õ
272
Ú∆ ·∆’ ‘ÀÕ «¬’ Ï∆Ï∆ ‹Ø Ùø’ «√øÿ Á∆ ˘‘ √∆, ¿∞√ È∂ √≈‚∆ √≈∆
◊ºÒ «¬√ Á∂ ’øÈ «Ú⁄ Í‘øπ⁄≈¬∆ Â∂ «’‘≈ «’ ◊πÁπ¡≈∂ ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆
Â∂ ‘Ø √ø◊Â ÂÀ˘ ÒÀ‰ ¡≈¬∆ ‘ÀÕ √≈Ë» «√øÿ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ ¿∞Ê∂ È‘ƒ
‹≈‰≈ «’™«’ ◊πÁπ¡≈∂ ‡≈Ò∆ È‘ƒ ‘À Â∂ ¡≈Í ¿∞µ· ’∂ ÏøÁ ’∆Â≈
‡ÀÒ∆Ú∆˜È ÓπÛ Ò≈ «Ò¡≈Õ ¡√ƒ ÊØÛ∑≈ «⁄ ¡‡’∂ Â∂ Ú≈Í√ ÓπÛÈ Á∆
«Â¡≈∆ ’∆Â∆ Â∂ È≈Ò ‘∆ ÓÀ∫ ¿∞√ Ï∆Ï∆ Â∂ ‘Ø ÿ Ú≈«Ò¡ª ˘
Íπº«¤¡≈ «’ «¬‘ √≈≈ «ÁÈ «¬√∂ Â∑ª ‡ÀÒ∆Ú∆˜È ‘∆ Á∂÷Á≈ «‘øÁ≈
‘À? ¿∞‘ ’«‘‰ Òº◊∆ «’ «‹øÈª «⁄ ≈Â Á≈ √≈≈ ÍÃØ◊≈Ó ıÂÓ È≈
‘Ø ‹≈Ú∂, «¬‘ «¬ÊØ∫ ¿∞µ·Á∂ È‘ƒÕ ‹∂ ¡√ƒ ÏøÁ ’ Á∂¬∆¬∂ Âª ¡≈Í Ò≈
ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ÓÀ∫ «’‘≈ «’ Ï∆Ï≈ ·∆’ ‘À «‹Ú∂∫ Â∞‘≈‚∆ Ó˜∆ ’∆ ⁄ÒØ
Í Â∞√ƒ «¬ºÊ∂ «Ò¡≈ ’∂ «¬√ Á∆ √πÂ∆ «ÏÂ∆ Á≈ Ìº·≈ «Ï·≈ «ÁºÂ≈
‘À, ’∆ ‘π‰ «¬‘ Ó≈Ò≈ Î∂Á≈ ‘øπÁ≈ ‘À? ¿∞√ È∂ «’‘≈ «’ «’√∂ Ú∂Ò∂
Ó≈Ò≈ ’º„ ’∂ ‘ºÊ «Ú⁄ ÎÛ ÒÀ∫Á∂ ‘È Í Ú∂÷Á∂ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È ‘∆ ‘ÈÕ
¡√ƒ «ÚÁ≈ ÒÀ ’∂ Ú≈Í√ ◊πÁπ¡≈∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ
Á√ ’∞ «ÁÈ Ï≈¡Á «¬√ Á≈ Ì≈ Ùø’ «√øÿ fi≈Úƒ «Ú¡≈‘ Â∂
¡≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √≈Ë» «√øÿ ˘ ◊πÁπ¡≈∂ ¤º‚ «◊¡≈Õ ‘π‰ È≈Ó Á∂
¡‘≈ Á∆ Êª ¡≥Á ¡‘≈ Âª ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á≈ Ï‰ ⁄πº’≈ √∆Õ ¡≈™Á∂
‘∆ ’«‘‰ Òº◊ «Í¡≈ «’ «¬Ê∂ ‡≈Ò∆ «Ò¡≈ÚØÕ ¶◊ Á∂ Úª‚∂ «Ú⁄
º÷Ø, ‡≈Ò∆ Ï‘πÂ ⁄ø◊∆ ‘øπÁ∆ ‘À, «¬√ «Ú⁄ √Ì ’∞fi ¡≈™Á≈ ‘À Â∂
√≈≈ «ÁÈ ¡≈¬∂ ◊¬∂ È≈Ò ‡≈Ò∆ «Ú⁄ ‹Ø ’∞fi Ú∂«÷¡≈ √∆, ¿∞√ Á∆¡ª
◊ºÒª ‘∆ ’Á≈ ‘∂Õ Ù≈Ó Í¬∆ Âª «¬√ Í≈√Ø∫ «‘¡≈ È≈ «◊¡≈Õ
◊πÁπ¡≈∂ ÂØ∫ ¡ºË≈ ’∞ «’ÒØÓ∆‡ Ó≈√‡ Ó«‘øÁ «√øÿ ‘πª Á≈ ‚∂≈
‘ÀÕ ⁄πºÍ ⁄πÍ∆Â∂ √≈Ë» «√øÿ ¿∞‘Èª Á∂ ÿ ⁄Ò≈ «◊¡≈ Â∂ √Â Ú‹∂ ÂØ∫
≈Â Á∂ √≈∂ ÍÃØ◊≈Óª Á∂ ıÂÓ ‘Ø‰ Â’ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ú∂÷Á≈ «‘≈Õ
¡◊Ò∂ «ÁÈ Ú∆ ¿∞Ê∂ ‘∆ «‘≈Õ ¡√ƒ ‡ØÒ Ì≈Ò ’∆Â∆Õ ¡√ƒ Ì≈Ò ’Á∂
‘∆ √ª «’ ¿∞‘Èª Á∆ Ïº⁄∆ Áº√ ◊¬∆ «’ Ï≈Ï≈ √≈Ë» «√øÿ √≈‚∂ ÿ
«Ú⁄ ÏÀ·≈ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ú∂÷Á≈ ‘ÀÕ ÓÀ˘ Ó∂∂ Ó≈Â≈ ‹∆ È∂ Â∞‘≈˘ Áº√‰
Ò¬∆ Ì∂«‹¡≈ ‘À «’ Â∞√ƒ «¯’ È≈ ’«¿∞, ¿∞‘ √≈‚∂ Í≈√ ‘∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫
√πÂ∂ ‘∆ Ï∆Ï≈ ˘ «’‘≈ «’ Ï∆Ï≈ «¯’ ’∆ ’È≈ ‘À, ‘π‰ «¯’ ’È
ÂØ∫ ◊ºÒ ¡◊ª‘ ¶ÿ ◊¬∆ ‘ÀÕ √≈Ë» «√øÿ ÁπÍ«‘ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡≈«¬¡≈Õ
ÒΩ„≈ Ú∂Ò≈ ¡≈Ó ’∆Â≈Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ «Î È∂Û∂ Á∂ «Í≥‚ ÂÒÚø‚∆ ‹≈
‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ú∂÷‰≈ Ùπ» ’ «ÁºÂ≈Õ ◊ºÒ ’∆ ’Á∆ «’Â∂ ’Á∆ «’Â∂ ‹ÁØ∫
273
‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ú∂÷ ’∂ ÍÂ‰≈ Âª «‹√ È∂ Íπ¤‰≈ ¿∞√ ˘ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È
Á∆¡ª ◊ºÒª ‹Ø Ú∂÷∆¡ª √È, ¿∞‘ Áº√‰∆¡ª Â∂ ’«‘‰≈ «’ ◊πÁπ¡≈∂
‡≈Ò∆ «Ò¡≈ÚØÕ
«¬’ «ÁÈ ÓÀ∫ √≈Ë» «√øÿ ˘ «’‘≈ «’ ÒØ’ª Á∂ ÿƒ È≈ ‹≈«¬¡≈
’Õ ¡º◊Ø∫ ¿∞√ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Â∞√ƒ ◊πÁπ¡≈∂ ‡≈Ò∆ ÒÀ ¡≈ÚØ,
ÓÀ∫ «¬Ê∂ Ú∂÷ ÒÚª◊≈Õ ÓÀ∫ «¬√ ˘ «’‘≈ «’ ◊πÁπ¡≈∂ ‡≈Ò∆ È‘ƒ
Ò≈¬∆Á∆Õ ¿∞√ È∂ ÓÀ˘ ¡º◊Ø∫ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ «¬Ê∂ ◊πÁπ¡≈∂ «Ú⁄ È≈
º÷Ø, ¿∞‘ ‹Ø ◊πÁπ¡≈∂ ÂØ∫ Í∑∂ √Ω‰ Ú≈Ò∂ ’Ó∂ ‘È, ¿∞√ Úº‚∂ ’Ó∂
«Ú⁄ ‡≈Ò∆ º÷ ÒÚØ, ¿∞Ê∂ ¡√ƒ √≈∂ Ú∂÷ª◊∂ ‹ª «Î ¶◊ «Ú⁄ º÷
ÒÚØÕ «Î ÓÀ∫ Íπº«¤¡≈ «’ ‘π‰ ÂÀ˘ Ú≈«‘◊π» Ú≈«‘◊π» √π‰Á≈ ‘À, ¿∞µÂ
Èª‘ «Ú⁄√∆Õ ÓÀ∫ Íπº«¤¡≈ «’ ‘π‰ ’Á∆ Ú≈‹∂ Úº‹Á∂ Ú∆ √π‰∂ ‘È, ’«‘‰
Òº◊≈ Í«‘Òª √π‰Á∂ √È, ‘π‰ È‘ƒ √π‰Á∂Õ ÓÀ∫ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ≈ ‘À≈È
√ª «’ Ú∂÷Ø «¬’ Í≈√∂ Ú∆‘ √≈Ò Á∆ √ø◊Â, √∂Ú≈ «√ÓÈ Á≈ ÎÒ, «ÁÈ
≈Â «√ÓÈ ‘øπÁ≈ √π‰≈¬∆ Á∂‰≈ Â∂ ¡È‘Á ÙÏÁ Á∆ ¡Ú√Ê≈ Â’ Íπ‹
‹≈‰≈ Â∂ «’Ê∂ ‡≈Ò∆ (‡ÀÒ∆Ú∆˜È) Á∆ ÌÀÛ∆ √ø◊Â ‹Ø «¬√ È∂ ’∂ÚÒ
Ó‘∆È∂ ÂØ∫ ÿº‡ ‘∆ ’∆Â∆ √∆ √≈∂ Íπ≈‰∂ ⁄ø◊∂ √ø√’≈ª Á∂ ¿∞Í ‘≈Ú∆
‘Ø ÏÀ·∆ ‘ÀÕ ÓÈ «Ú⁄ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ «¬’ Ï⁄È Ô≈Á ¡≈Ú∂ «’ ¿∞‘Èª
Á∂ Ï⁄È «Ú⁄ «’øÈ∆ Úº‚∆ √⁄≈¬∆ ´’∆ ‘Ø¬∆ ‘øπÁ∆ √∆Õ ¡≈Í ‹∆ «’‘≈
’Á∂ √È «’ ’Ø¬∆ ÍÃ∂Ó∆ ⁄ø◊∆ √ø◊Â ’’∂ √∂Ú≈ «√ÓÈ Áπ¡≈≈ √º⁄-
÷≥‚ Á∂ ÁÚ≈˜∂ ¡≥Á «¬’ ÍÀ ÷ ÒÚ∂, Í ‹∂ «’Â∂ ÏÁ«’√ÓÂ∆
È≈Ò ¿∞√ ˘ ’∞√ø◊Â «ÓÒ ‹≈Ú∂ Âª «Í¤Ò≈ ÍÀ ¡º◊∂ Âª ’∆ º÷‰≈
‘À, Í«‘Ò≈ √º⁄÷≥‚ «Ú⁄ º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ÍÀ ’∞√ø◊Â «Íº¤∂ «÷º⁄
«Ò¡≈™Á∆ ‘À, ’∞√ø◊Â Á≈ ¬∂È≈ ‹ÒÁ∆ Â∂ ÍÃÏÒ ¡√ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ Á»‹∂
Í≈√∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ Ú∆ «Ú⁄≈ ¡≈™Á≈ √∆ «’ √≈Ë» «√øÿ È∂ Âª «¬’
Ó‘∆È∂ ÂØ∫ ÿ‡ √Óª ‘∆ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Ú∂«÷¡≈ ‘À Â∂ ‹Ø √≈Òª ÏºË∆ «¬√
Á∂ √ÈÓπº÷ ÏÀ· ’∂ «¬√ Á∆ ‘≈˜∆ ÌÁ∂ ‘È, ¿∞‘Èª Á≈ ’∆ ‘≈Ò
‘ØÚ∂◊≈Õ Í«‘Ò≈ ÓÈ Á≈ «÷≥‚≈¿∞ Âª ’∆ √ø’Ø⁄ ‘Ø‰≈ ‘À, «¬√ «‘√≈Ï
Âª ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Áπ¡≈≈ ÓÈ Á∂ ‘Ø¬∂ «÷≥‚≈¿∞ ˘ √ø’Ø⁄‰ Ò¬∆ ÍÂ≈ È‘ƒ
«’øÈ∂ ‹ÈÓ ‘Ø Ò◊‰◊∂Õ ‹∂ «¬’ √Ë≈È √≈Ë» «√øÿ Ú◊∂ «Ú¡’Â∆
Á∆ «ÏÂ∆ «¬øÈ∂ «÷≥‚≈¿∞ «Ú⁄ ‹≈ √’Á∆ ‘À, «‹√ ˘ ’∂ÚÒ Ó»Âª ‘∆
«Á√Á∆¡ª ‘È, √π‰Á≈ È‘ƒÕ «‹√ «Ú¡’Â∆ ˘ «Á√Á≈ Ú∆ ‘À, ’øÈª
È≈Ò Í»≈ √π‰Á≈ Ú∆ ‘À Â∂ ¿∞‘ √≈∆¡ª ÌÀÛ∆¡ª ‘’Âª ˘ √ÓfiÁ≈
274
Ú∆ ‘ØÚ∂, ¿∞√ Á≈ ’∆ ‘≈Ò ‘ØÚ∂◊≈Õ Ï≈Ï∂ Î∆Á ‹∆ Á≈ √ÒØ’ «¬Ê∂ ’∞fi
„π’∂◊≈ «’ :
¬∂‘π «ÈÁØ√ª Ó≈∆¡À ‘Ó ÁØ√ª Á≈ «’¡≈ ‘≈´®39®
(Í≥È≈ 1379)
Ú≈‘ ’Ò‹π◊, Ï≈Ï∂ ◊π» È≈È’ È∂ Âª “ÿ ÿ ¡≥Á« ËÓ√≈Ò”
Ï‰≈ ’∂ “‘ØÚÀ ’∆ÂÈ √Á≈ «Ú√Ø¡≈Õ” Á∆ ÍÃÍ≈‡∆ ⁄Ò≈¬∆ √∆ Í Âø»
Ú∆ Ï≈Ï∂ Á≈ Í»≈ Óπ’≈ÏÒ≈ ’ «‘≈ ‘À∫, Âø» ÿ ÿ ¡≥Á ‡ÀÒ∆Ú∆˜È
≈‘ƒ ËÓ√≈Ò≈ Â∂ ◊π» ’∆Â∆ Á» ’’∂ √≈∂ ÿ «√È∂Ó≈ ÿ Ï‰≈
«ÁºÂ∂ ‘ÈÕ Ï«Ò‘≈ ‹≈¬∆¬∂ Â∂∂ ˜Ø ÂØ∫, «‘≈√ Á≈ √Óª Ú∆ Âø» ¡≈Í‰∂
«Ú⁄ √Ó∂‡ «Ò¡≈Õ Ù≈Ó ˘ ‹Ø ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Â∂ Ó»Âª Ú∂÷∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª
‘È ¿∞‘ ‘∆ √≈∆ ≈Â ¡≥Á ◊∂Û∂ Ò≈™Á∆¡ª ‘Ø‰◊∆¡ªÕ ≈Â Ò∂‡
¡≈Ó ’È È≈Ò Â∂∂ ¿∞Í’≈ √Á’≈ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò≈ Ú∆ Âø» ◊π«√º÷ª
Í≈√Ø∫ ÷Ø‘ «Ò¡≈Õ Â∂≈ ≈‹ ‹π ‘Ø«¬≈ ’Ø¬∆ «ÚÒ≈ ‘∆ Â∂∂ ¡√ ÂØ∫
Ï«⁄¡≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ √Ã∆ ◊π» Í≥Ê ÍÃ’≈Ù «Ú⁄ «Ò÷∂ Ìø◊» ÂÈ «√øÿ ‹∆ Á∂
Ï⁄È √«Â ‘∆ ‘È :
’Ò∑ ⁄‘∂ Í≈Í∆ ‚∞Ï ‹≈«¬ Ï≈Ï≈ ⁄‘À ¿∞È Í≈ ¶ÿ≈«¬,
Ï≈Ï≈ ¡≈Í‰∆ ¤º‚À È≈ Ï≈‰, Â≈«ÔØ ⁄≈‘À √◊Ò ‹‘≈È®
(√Ã∆ ◊π» Í≥Ê ÍÃ’≈Ù, Í≥È≈ 57)
Ú≈‘π ’Ò‹π◊ «ÈÂÈ∂Ó Âª Âø» ÷Ø‘ ‘∆ «Ò¡≈, ◊π«√÷ª Í≈√Ø∫ Âø»
√«Â√ø◊Â Ú∆ ÷Ø‘ Ò¬∆Õ ◊π» ’∆ ‘≈˜∆ ÌÈ Á∆ Êª Âø» ‘π‰ ¡≈Í‰∆
‘≈˜∆ Ì≈™Á≈ ‘À∫ Í Ô≈Á º÷ƒ Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ Á≈ ÁÓ Ï‘πÂ ¶Ó≈
‘ÀÕ Âø» ¿∞‘Èª Á∂ Â∂˜ ÍÃÂ≈Í Óπ‘∂ √Á≈ Ò¬∆ «‡’ È‘ƒ √’∂∫◊≈Õ ◊π»
’∂ «√º÷! ‘π‰ Â∂∂ Í≈√ ’Ò‹π◊ Á∂ ÍÃÌ≈Ú ÂØ∫ Ï⁄‰ Ò¬∆ ’∂ÚÒ ¡≈ı∆
‘«Ê¡≈ ¡Á≈√ ‘∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ È∂ ≈¬∂ ÏπÒ≈ ˘ «’‘≈ √∆
«’ ‘∂ ≈¬∂! ‹ÁØ∫ Â∂≈ ¡≈Í‰≈ ÏÒ ’∞fi È≈ √≈∂Âª „«‘ ’∂ ÍÓ∂Ù
ÍÃ≈«¬‰ ‘Ø ’∂ ¡Á≈√ ’«¡≈ ’ƒ, ÍÓ∂Ù Ï‘πÛ∆ ’∂◊≈Õ √Ø ‹∂
¡≈Í‰∂ ÏÒ È≈Ò Âø» «¬√ ’Ò‹π◊∆ ÍÃÌ≈Ú ÂØ∫ Ï⁄ È‘ƒ √’Á≈ Âª ◊π»
‹∆ ¡º◊∂ ¡‹Ø¬∆ ’, ¿∞‘ √Á √π‰Á≈ √Á Ú∂÷Á≈, Â∂∆ Ï‘πÛ∆ ’∂◊≈Õ
¡‹∂ √≈Ë» «√øÿ ·∆’ ·≈’ Â∞Á≈ «ÎÁ≈ ‘À ‹∂ «’√∂ È∂ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á≈
‘Ø«¬¡≈ ÍÃÌ≈Ú ÍÃÂº÷ Ú∂÷‰≈ ‘ØÚ∂ Âª «¬Ê∂ ◊πÁπ¡≈∂ ¡≈ ’∂ ¿∞√ ˘
Í«‘Ò∆ ¡Ú√Ê≈ Â∂ ‘π‰ Á∆ ¡Ú√Ê≈ Íπº¤ ÒÚ∂Õ ¿∞‘ «ÏÈª «fiº‹’ √≈≈
¡≈Í‰≈ ‘≈Ò Áº√ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ‘π‰ Ú∆ «‹√ ÿ ¿∞‘ ‹ªÁ≈ ‘À Í«‘Òª
Íπ¤∂◊≈ «’ ‡≈Ò∆ ‘À «’ È‘ƒÕ ‹∂ ÿ Ú≈Ò≈ √Ófi ÒÚ∂ Â∂ ‘ª ’
275
Á∂Ú∂ Âª Ï‘πÂ ıπÙ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ’≈¯∆ ÔÂÈ ’È Â∂ Ø’‰ √Á’≈ ‘π‰
«ÏÂ∆ «Ú⁄ «Î ÓØÛ ÍÀ «◊¡≈ ‘À Í «¬’ Ó‘∆È∂ Á∆ ‡ÀÒ∆Ú∆˜È Á∆
’∆Â∆ ’∞√ø◊Â Á∆ ÓÈ Á∂ Í¬∆ ‚ø»ÿ∆ fiª√ «’Â∂ È≈ «’Â∂ «Î ¡√
’ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ
¡À ◊π» ’∂ «√øÿ, √øÌÒ! ‡ÀÒ∆Ú∆˜È, ’Ò‹π◊ Á≈ «Óº·≈ ˜«‘ ‘ÀÕ
˜«‘, ˜«‘ ‘∆ ‘À Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘ «Óº·≈ ‘∆ «’™ È≈ Òº◊∂Õ ÒØ’ª Úª◊
Âø» Ú∆ ¡≈Í‰∆ «ÏÂ∆ ˘ «÷≥‚≈¿∞ «Ú⁄ È≈ «Ò‹≈Õ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
È∂ Âª «ÏÂ∆ ˘ √ø’Ø⁄‰ Ò¬∆ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ ‘À, «÷≥‚≈¿∞ Ú≈Ò∆ «ÏÂ∆
Áπ¡≈≈ ’∞fi ÍºÒ∂ È‘ƒ ÍÀ‰≈Õ ‹∂ ’∞fi ÍÃ≈ÍÂ ’È≈ ‘À Âª Ï≈Ï≈ ’Ï∆
‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÿ‡≈¿∞‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹≈ÓÈ∆ «ÁøÁ∂
‘È «’ :
‘À ‘‹»« ’Â Á»« ÏÂ≈Ú‘π®
ÁøπÁ Ï≈Ë‘π √øπÁ Í≈Ú‘π®1® (ÌÀ¿∞ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1160)
ÓÈ «Ú⁄ Í¬∂ ‘Ø¬∂ ΩÒ∂ ºÍ∂ ˘ ÏøÈ∑ ÒÚØ (Ø’ ÒÚØ) √øπÁ ÍÓ∂Ù
Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ ¡≈Íª ÓÈ Á∂ «÷≥‚≈¿∞ ˘ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ ’È≈
‘À, È≈ «’ ¿∞√ «Ú⁄ Ú≈Ë≈Õ Ú∂÷‰ È≈Ò ‹ª √π‰È È≈Ò È≈ ¡º÷ª Á∆
«ÂzÍÂ∆ ‘Ø‰∆ ‘À, È≈ ’øÈª È∂ √π‰ ’∂ º‹‰≈ ‘À, È≈ Ó≥»‘ È∂ ÏØÒ ÏØÒ
’∂ Êº’‰≈ ‘ÀÕ ◊πÁ∂Ú Á»√∂ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À
¡≈÷‰∞ ¡≈«÷ È «‹¡≈ √πÈ«‰ È ‹∂ ’øÈ®
¡÷∆ Á∂«÷ È ‹∆¡≈ ◊π‰ ◊≈‘’ «¬’ ÚøÈ®
Ìπ«÷¡≈ Ìπ÷ È ¿∞ÂÀ ◊Ò∆ Ìπ÷ È ‹≈«¬®
È≈È’ Ìπ÷≈ Â≈ ‹À ‹≈ ◊π‰ ’«‘ ◊π‰∆ √Ó≈«¬®2®
(Ó: 2, Í≥È≈ 147)
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Ú∆ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ ¯πÓ≈È Á∆ ÍÃØÛ∑Â≈ ’Á∂
‘È :
¡÷∆ Ú∂«÷ È ‹∆¡≈ Ï‘π ø◊ ÂÓ≈√∂Õ
¿∞√Â«Â «ÈßÁ≈ ’ø«È √π«‰ ØÚ«‰ ÂÀ ‘≈√∂Õ
√≈Á∆ ‹∆Ì È ‹∆¡≈ ’« ÌØ◊ «ÏÒ≈√∂Õ
È’ È ‹≈ Ú≈√π ÒÀ Áπ◊øË √πÚ≈√∂Õ
«‹ È ’Ø¬∆ ‹∆«Ú¡≈ ’±Û∂ ÌÚ≈√∂Õ
Í∆ Óπ∆Áª «Í‘Û∆ √⁄∆ ‘≈√∂Õ9Õ (Ú≈ 27, Í¿∞Û∆ 9)
«¬‘Èª «¬øÁ«¡ª Á∆ ¡º‹ Â’ «’√∂ Í≈√Ø∫ «ÂzÍÂ∆ È‘ƒ ‘Ø¬∆Õ
«¬‘Èª Á∆ «ÂzÍÂ∆ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ ¿∞Í ¡≥«’Â ’∆Â∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ Ë≈È
276
È≈Ò ‘∆ ‘Ø‰∆ ‘ÀÕ
È≈È’ Ìπ÷≈ Â≈ ‹À ‹≈ ◊π‰ ’«‘ ◊π‰∆ √Ó≈«¬®
«√Ë∂ √≈Ë∂ √≈Ë» √πÌ≈¡ Ú≈Ò∂ √≈Ë» «√øÿ Á∆ ‘º‚ƒ Ï∆Â∆ ÿ‡È≈ ÂØ∫
«√«÷¡≈ Ò¬∆¬∂ «’ :
’Ï∆ ‚±Ï«‘◊Ø ∂ Ï≈Íπ∂ Ï‘π ÒØ◊È ’∆ ’≈«È®
Í≈Ø√∆ ’∂ ‹Ø ‘»¡≈ Â± ¡ÍÈ∂ Ì∆ ‹≈È∞®167®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1373)
ppp
277
×¹ðÈ òÅñ¶ ìäéÅ ÔÆ, ×¹ðÈ éÅñ
ÇðôåÅ Ü¯óéÅ ÔË
ÂÒÚ≈Û∂ Á∆ √ø◊Â È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ’≈¯∆ √È∂‘ √∆Õ ’∆ÂÈ
¡Â∂ ¶◊ Á∆ √∂Ú≈ ’È Ú≈√Â∂ Ï∆Ï∆¡ª ¡Â∂ «√øÿ ÏÛ∂ ¿∞ÂÙ≈‘ Â∂
⁄≈¿∞ È≈Ò √≈∂ √Ó≈◊Óª Á∂ √Ó∂∫ ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Íπ‹Á∂Õ Ï≈Ï≈
‹∆ Ú∆ ¡’√ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∂ √ºÁ∂ Â∂ ÂÒÚ≈Û∂ «Ú÷∂ ‘Ø‰ Ú≈Ò∂ ◊πÓ«Â
√Ó≈◊Óª Â∂ ‘≈˜∆ ÌÁ∂, ≈Â «Ï√≈Ó Ì≈. √≈. ‹Ø«◊øÁ «√øÿ ‹∆
‹ª Ì≈. ‘ÙÈ «√øÿ ‹∆ (Ì◊Â ‹∆) Á∂ ◊Ã«‘ «Ú÷∂ ‘∆ ’Á∂Õ «‹√
Á¯Â «Ú⁄ Ì≈. ‹Ø«◊øÁ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ Ì◊Â ‹∆ ÈΩ’∆ ’Á∂ √È
¿∞√ Á¯Â Á∂ È˜Á∆’ ‘∆, È«‘ Á∂ Ó«‘’Ó∂ Á∂ Á¯Â «Ú⁄ √.
¡È≈ «√øÿ X-En Á∆ ¡√≈Ó∆ Â∂ ’øÓ ’Á∂ √È, ‹Ø Íº’∂ È≈√Â’
«ı¡≈Òª Á∂ Ë≈È∆ √ÈÕ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ Á¯Â «Ú⁄
‹ª È∂Û∂ Á∂ Á¯Âª «Ú⁄ ’Ø¬∆ ¡≥«ÓÃÂË≈∆ ◊π«√÷ ÍÃ’≈Ù Á≈‘Û∂ Ú≈Ò≈
Ú∂÷‰≈, ¿∞√ ˘ ‹ª Âª ¡≈Í‰∂ Í≈√ √ºÁ ÒÀ‰≈ ‹ª ¿∞√ Í≈√ ¡≈Í ⁄Ò∂
‹≈‰≈ Â∂ ¿∞√ ˘ «Úø◊∂ ‡∂„∂ √Ú≈Ò Íπ¤Á∂ «‘‰≈Õ
«¬ÊØ∫ Â’ «’ Ì≈. ‹Ø«◊øÁ «√øÿ ‹∆, Â∂ Ì◊Â ‹∆ ‘Øª Á∂ Á¯Â
«Ú⁄ ‹≈ ’∂ Ú∆ ¡ÈØ÷∂ ¡ÈØ÷∂ √Ú≈Ò ’È∂, ¡≈Ó ◊π«√º÷ª È∂ ÓΩ’∂ Á≈
¡≈¯∆√ ‹≈‰ ’∂ √. ¡È≈ «√øÿ È≈Ò ÷πÒ∑ ’∂ Ï‘πÂ∆ Ï«‘√ Ú∆ È≈
’È∆ Â∂ √Óª ¶ÿ≈¿∞‰ Á∆ ’Ø«ÙÙ ’È∆Õ √. ¡È≈ «√øÿ «√øÿª Ò¬∆
«ÈºÂ Á∆ «√ÁÁ∆ Ï‰∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ
«¬’ «ÁÈ √. ¡È≈ «√øÿ Ì◊Â ‹∆ Í≈√ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ ’¬∆ «¬’
Â’Ù∆Ò ÍÃÙÈ ’∆Â∂, Ì◊Â ‹∆ È∂ ÷«‘Û≈ ¤‚≈¿∞‰ Ò¬∆ «’‘≈ «’
ÓÀ˘ Âª Ï‘πÂ √Øfi∆ È‘ƒ, ‹∂ Â∞√ƒ «¬‘Èª √Ú≈Òª Á≈ ¿∞µÂ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø
Âª Â∞√ƒ Ó∂∂ È≈Ò ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ ⁄Ò∂ ⁄Ò‰≈Õ «¬‘ ÍÃÙÈ Â∞√ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆
Í≈√Ø∫ Íπ¤ ÒÀ‰∂, «’™«’ «¬‘ ¡È∞ÌÚ È≈Ò √ÏøË ÷‰ Ú≈Ò∂ ÍÃÙÈ ‘ÈÕ
√. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡◊Ø∫ ¿∞µÂ «ÁÂ≈, ÓÀ∫ Ú∆ Â∂∂ Ï≈«Ï¡ª Í≈√
⁄«Ò¡≈ ‹≈Úª◊≈Õ Â∞√ƒ «¬øÈ∂ «⁄ Á∂ ¿∞‘Èª Í≈√ ‹ªÁ∂ ‘Ø Â∞√ƒ Ó∂∂
«¬‘Èª √Ú≈Òª Á≈ ‹Ú≈Ï È‘ƒ Á∂ √’Á∂? «¬‘ ◊≈Â∂ Â∞√ƒ ÒØ’ª ˘
«Ú÷≈‰ Ò¬∆ ‘∆ Í≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ √≈‚∂ «’√∂ √≈Ê∆ ˘ ’Ø¬∆ √Ú≈Ò ’Ø,
Â∞‘≈‚∆ Í»∆ «ÈÙ≈ ’≈¬∂◊≈Õ
278
⁄ø◊≈ ‘ÙÈ «√øÿ≈, ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ Â∞‘≈‚∂ Ï≈«Ï¡ª
˘ ˜» «ÓÒª◊≈, Í ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ «Ú⁄Ø∫ È≈Ò «’√∂ ˘ È‘ƒ «Ò‹≈‰≈Õ
«¬‘ ◊ºÒª ’«‘ ’∂ √. ¡È≈ «√øÿ ‘Øƒ ¡≈Í‰∂ Á¯Â ˘ Â∞ ◊¬∂,
«¬Ë Ì◊Â ‹∆ È∂ √π÷ Á≈ √≈‘ «Ò¡≈ Â∂ ºÏ Á≈ Ùπ’ ’∆Â≈Õ Ì◊Â
‹∆ Á√Á∂ √È «’ √≈˘ ‘ Ú∂Ò∂ Â≈‘ Ï«‰¡≈ «‘øÁ≈ √∆, «’ «’Â∂
√. ¡È≈ «√øÿ √≈‚∂ Í≈√ È ¡≈ ‹≈Ú∂Õ «¬’ Âª Á¯Â Á≈ ’øÓ
Í¤Û∂◊≈ Á»√∂ ¡√ƒ ¿∞‘Èª Á∂ «Úø◊∂-‡∂‘‚∂ ÍÃÙÈª Á≈ ¿∞µÂ È‘ƒ Á∂
√’‰≈ Â∂ Ù«Ó≥Á∂ ‘Ø‰≈ ÍÀ‰≈ ‘ÀÕ
√Óª Ï∆ÂÁ≈ «◊¡≈, ‘ √≈Ò Á∆ Â∑ª ‹πÒ≈¬∆ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ È≈Ó
¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó ⁄Ò «‘≈ √∆Õ «¬’ «ÁÈ √. ¡È≈ «√øÿ
ÂÛ’∂ ‘∆ ÂÒÚ≈Û∂ ÂØ∫ ⁄Ò ’∂, ⁄Ò ‘∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ √Ú∂ Á∂ Á∆Ú≈È
«Ú⁄ ¡≈ ÏÀ·∂Õ ¿∞‘Èª «ÁÈª «Ú⁄ Ì≈. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ Í«‡¡≈Ò∂ Ú≈Ò∂
(‘π‰ ¡Ó∆’≈) ◊π» Óπ÷Ú≈’ Á∆ ’Ê≈ ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ √. ¡È≈
«√øÿ ‹∆ È∂ ’Ê≈ √ÃÚ‰ ’∆Â∆, ¶◊ ¤«’¡≈, Â∂ Ú≈Í√ Â∞ Í¬∂Õ
Â∞È Ò«◊¡ª Ì◊Â ‹∆ (‹Ø ◊·Û∆ ÿ Á∂ ÍÃÏøË’ ‘øπÁ∂ ‘È) È∂ ¿∞‘Èª
˘ Ú∂÷ «Ò¡≈ Â∂ ÏÛ∂ ‘À≈È ‘Ø¬∂, ¡≈Í‰≈ ÓΩ’∂ Á≈ ¡≈¯∆√ ‹≈‰ ’∂
¿∞‘Èª Í≈√ ◊¬∂ Â∂ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ÏÛ∆ ¤∂Â∆ ⁄Ò∂ ⁄ºÒ∂ ‘ØÕ √. ¡È≈
«√øÿ ’«‘‰ Ò◊∂, Ï√ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ √øÂª Á∂ ÁÙÈ ’È∂ √È ¿∞‘ ’
Ò¬∂ ‘È, Â∂ Ï⁄È-«ÚÒ≈√ Ú∆ √ÃÚ‰ ’ Ò¬∂ ‘ÈÕ ÓÀ∫ ‘π‰ Ú≈Í√
«‚¿±‡∆ Â∂ Íπº‹‰≈ ‘ÀÕ Ì◊Â ‹∆ È∂ «’‘≈ «’, Â∞√ƒ √øÂª Á∂ «’Ú∂∫
ÁÙÈ ’ Ò¬∂ ‘È? ¿∞‘ Âª √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ·∂ ’Ê≈ √π‰ ‘∂ √È Â∂
‘π‰ ¶◊ Á∆ Í≥◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’ ’∂ ‘π‰∂ ‘∆ ¿∞Í ¤øÈ
«Ú⁄ ◊¬∂ ‘ÈÕ
√. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ «¬‘ ‹Ø ’Ê≈ ’ ‘∂ √È,
«¬‘ ’Ø¬∆ ‘Ø ‘∆ √ÈÕ ÓÀ∫ Âª «¬‘Èª ˘ ‘∆ √øÂ √Ófi ’∂ ’Ê≈ √π‰
’∂ ⁄Ò≈-⁄«Ò¡≈ √ªÕ Ì◊Â ‹∆ È∂ Á«√¡≈, «’ «¬‘ ‹Ø ’Ê≈ ’Á∂
√ÈÕ «¬‘Èª Á≈ È≈¿∞ √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ ‘ÀÕ «¬‘ Ì≈Ù≈ «ÚÌ≈◊ «Ú⁄
Í«‡¡≈Ò∂ ÈΩ’∆ ’Á∂ ‘È Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï‘πÂ È˜Á∆’∆ Â∂ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ «Í¡≈∂ «√÷ ‘ÈÕ «¬‘ ’Ê≈ ’È Á∆ «ÈÙ’≈Ó √∂Ú≈
’Á∂ ‘ÈÕ Ì◊Â ‹∆ È∂ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ «ÓÒ‰≈ ‘À, Âª ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ È≈Ò ⁄Ò ’∂ ¿∞‘Èª ˘ «ÓÒ≈ «ÁøÁ≈
‘ªÕ
279
√. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ ’«‘‰ Ò◊∂, Ì◊Â ‹∆! ¡≈«¬¡≈ Âª ÓÀ∫ √øÂª
Á∂ ÁÙÈ ’È ‘∆ √ªÕ Ì◊Â ‹∆, √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ ˘ ¿∞Í ¤øÈ
«Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ÒÀ ◊¬∂Õ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ì◊Â ‹∆ È≈Ò
‹≈ ’∂, Ï≈Ï≈ ‹∆, ‹Ø Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ·∂ √È, ‹≈ ÈÓ√’≈ ’∆Â∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ «√ È∆Úª ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ‘∆ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ‘ºÊ ÎÛ Ò¬∂
Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈, «’ ¡≈¿∞ √Á≈ ‹∆, ÏÛ∆ «¥Í≈ ’∆Â∆ ¡≈Í È∂
ÁÙÈ «ÁÂ∂, ‘ºÊ ÎÛ«Á¡ª ÎÛ«Á¡ª ‘∆ Ì◊Â ‹∆ È∂ √. ¡È≈ «√øÿ
‹∆ Á∆ √≈∆ ‹≈‰-Í«‘⁄≈‰ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’Ú≈¬∆ Â∂ Á«√¡≈ «’ «¬‘
√≈‚∂ ¡¯√ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‹Ò-Í≈‰∆ Íπ«¤¡≈ Â∂ «Î Ú∆ ÁÙÈ
Á∂‰ Ò¬∆ «’‘≈Õ «¬√ «ÓÒ‰∆ ¿∞ÍÃøÂ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Ú≈Í√
ÂÒÚ≈Û∂ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
√. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ Áº√‰ ¡È∞√≈ «’ ‹ÁØ∫ Ó∂∂ ‘ºÊ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊª «Ú⁄ ÒÀ ’∂ ÎÛ∂ ‘Ø¬∂ √È, Ó∂∂ ‹∆ÚÈ Á≈ Í«‘Ò≈ Â‹Ï≈
√∆ «’ ÓÀ∫ Óº·∆ Óº·∆ √∆ «Ú⁄ fiÈ≈‘‡ «‹‘∆ Ó«‘√»√ ’∆Â∆ Â∂ «¬’
ÙªÂ∆ «‹‘∆ Á≈ √» ¡È∞ÌÚ ‘Ø«¬¡≈ ‹Ø ÁØ «ÁÈ Ò◊≈Â≈ ‹≈∆ «‘≈Õ
Â∆√∂ «ÁÈ ¡ÀÂÚ≈ Á≈ «ÁÈ √∆, «¬√ «ÁÈ ⁄Ò ‘∂ √Ó≈◊Ó Á∆
√Ó≈ÍÂ∆ ‘Ø‰∆ √∆Õ √. ¡È≈ «√øÿ «¬√ «ÁÈ √Ú∂∂ ‘∆ ÓπÛ ¡≈ ◊¬∂Õ
◊πÁπ¡≈≈ ‘≈Ò Á∆ «¬’ È∞’∂ ÏÀ· ’∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò √≈∂ Á∆Ú≈È Á∆
‘≈˜∆ Ì∆Õ √Ó≈ÍÂ∆ Â∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆ Â∂
Ú≈Í√ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
’∞fi √ø◊Âª Á∆ ¤Ø‘, ’∞fi Í»ÏÒ∂ ⁄ø◊∂ ’Óª Á∂ ¡≥’± ÍÃ◊‡ ‘Ø
◊¬∂Õ √. ¡È≈ «√øÿ Á∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÂÏÁ∆Ò∆ ¡≈ ◊¬∆Õ «ÈÂÈ∂Ó Á≈
◊π‡’≈ ÒÀ «Ò¡≈ Â∂ √Ú∂∂ ¿∞· ’∂ √«‘‹∂ √«‘‹∂ «ÈÂÈ∂Ó Á≈ Í≈· ’È≈
¡øÌ ’ «ÁÂ≈Õ ¡≈Í È∂ «ÈÂÈ∂Ó ’Ó∂ ˘ ¡≥ÁØ∫ ’øπ‚∆ Ò≈ ’∂ ’È≈,
Âª ‹Ø «’√∂ ˘ ÍÂ≈ È Ò◊ ‹≈Ú∂Õ «ÈÂÈ∂Ó Á∂ «ÈÔÓ ˘ «¬ÊØ∫ Â’
◊πÍÂ «÷¡≈ «’ ¤∂ Ó‘∆È∂ Â’ ¡≈Í Á∆ ÿÚ≈Ò∆ ˘ Ú∆ ÍÂ≈ È
Ò◊≈, «’ Ó∂≈ ÍÂ∆ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ «ÈÂÈ∂Ó∆ Ï‰ «◊¡≈ ‘ÀÕ Á¯Â
Ú≈Ò∆ ‘∆Ò-‘πº‹Â Â∂ Ùø’∂ Ú∆ Óπ’ ◊¬∂Õ ‘π‰ ‹∂ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ ◊π«√÷ È≈Ò
Ú∆⁄≈ √ªfi∆ ’È∆ Âª ¡≈Í‰∂ Ò≈‘∂ Á∆ ı≈Â, Ì◊Â ‹∆ Á√Á∂ √È,
«’ ¡√ƒ Ú∆ ºÏ Á≈ Ùπ’ ’∆Â≈, «’ ‹ÁØ∫ Á∂ X-En √≈«‘Ï ◊πÁπ¡≈∂
◊¬∂ ‘È √≈‚∆ ‹≈È ¤∞º‡∆ ‘ÀÕ ¡◊∂ Âª ‘ Â∆‹∂ «ÁÈ ÈÚƒ ÂØ∫ ÈÚƒ
Â’ Â∂ ÈÓª √Ú≈Ò √π‰È≈ ÍÀ∫Á≈ √∆Õ ÿÚ≈Ò∆ Ï∆Ï∆ Ú∆ Ì◊Â ‹∆
280
˘ «¬’-ÁØ Ú≈∆ «ÓÒ∆, ¿∞√ È∂ Ú∆ «’‘≈, Ì◊Â ‹∆, Ó∂∂ ÿÚ≈Ò∂ ˘
Â∞√ƒ ’∆ «◊ºÁÛ «√øŸ∆ √øπÿ≈ «ÁÂ∆ ‘ÀÕ ‘π‰ Âª ÿ Á≈ Ó‘ΩÒ ‘∆ ÏÁÒ
«◊¡≈ ‘À, Í«‘Òª Âª √Á≈ ‹∆ Á∂ ÿ ¡≈¿∞‰ È≈Ò √≈∂ ÿ Á≈
Ó‘ΩÒ ‘∆ √«‘Ó «Ú⁄ ÏÁÒ ‹ªÁ≈ √∆Õ ‘π‰ Âª ‹ÁØ∫ √Á≈ ‹∆ Á¯ÂØ∫
ÿ ¡≈™Á∂ ‘È, ⁄≈‘ Í∆ ’∂ ¡≥ÁØ∫ ’øπ‚∆ Ò≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¡≥Á ÚÛ
’∂ ÍÂ≈ È‘ƒ ’∆ ’Á∂ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ √πÌ≈¡ «Ú⁄ Ú∆ Í«‘Òª È≈ÒØ∫ Ï‘πÂ
¯’ ‘ÀÕ Ì◊Â ‹∆ ¡º◊Ø∫ «¬‘ ◊ºÒ ’«‘ ’∂ ‡≈Ò «ÁøÁ∂ «’ Â∞‘≈˘ √≈‚∂
È≈ÒØ∫ «˜¡≈Á≈ ÍÂ≈ ‘Ø‰≈ ‘ÀÕ √Á≈ ‹∆ ¡≥Á ÚÛ ’∂ ’Ø¬∆ ⁄ø◊≈ ’øÓ
‘∆ ’Á∂ ‘Ø‰◊∂Õ
¤∂ ’∞ Ó‘∆È∂ Á≈ √Óª ÏÂ∆Â ‘Ø «◊¡≈Õ √. ¡È≈ «√øÿ ‘Øª È∂
«ÈÂÈ∂Ó Á∆ ÍÃÍº’Â≈ ’ Ò¬∆Õ ¬∂È∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ¡≈Í È∂ Ì≈. Ú∆ «√øÿ
‘Øª Á∆¡ª ’∞fi Íπ√Â’ª Â∂ ‘Ø Ë≈Ó’ √≈«‘Â Ú∆ ÍÛ∑ «Ò¡≈Õ ‹ÁØ∫
’Ø¬∆ Ùø’≈ Ï‰Á≈ «ÏÈª «’√∂ ‘Ø ˘ Á√∂ ¡≈Í Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ≈ÓÍπ
÷∂Û∂ ¡≈ ‹≈«¬¡≈ ’È Â∂ «¬’ºÒ∂ ‹πÁ≈ √Óª ÒÀ ’∂ ÿ≥‡≈ ’∞ ·«‘ ’∂
Ùø’∂ Á∆ È«ÚÂ∆ ’’∂ Ú≈Í√ ⁄Ò∂ ‹≈«¬¡≈ ’ÈÕ ¡≈Í È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ““Â∞√ƒ Ó∂∂ Ò¬∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
¡Á≈√ ’Ø «’ ÓÀ˘ Ú∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ‹≈‰Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ √.
¡È≈ «√øÿ Á∆ «¬‘ Ï∂ÈÂ∆ √π‰ ’∂ ÏÛ∆ ◊øÌ∆Â≈ È≈Ò ’«‘‰ Ò◊∂Õ
√. ¡È≈ «√øÿ, ¡√ƒ Â∞‘≈‚∆ Ï∂ÈÂ∆ ˜» ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ ’ª◊∂Õ ¡≈Í Í«‘Òª √≈˘ «¬‘ Á√Ø «’ Â∞‘≈‚≈ ◊π» È≈Ò ’∆
È≈Â≈ ‘À? ‹ÁØ∫ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ Ò¬∆ √«Â◊π» ◊øÃÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √ÈÓπ÷ ÷ÒØ
’∂ ¡Á≈√ ’ª◊≈ Âª Â∞‘≈‚∂ ÚºÒØ∫ ’∆ ÙÏÁ ÚÂª◊≈? «’ √«Â◊π»
‹∆, Â∞‘≈‚∂ √∂Ú’ Á∆ ¡Á≈√ ‘À ‹ª «√÷ Á∆ ¡Á≈√ ‘ÀÕ «’™«’ √∂Ú’
¡‹∂ Â∞√ƒ Ï‰∂ È‘ƒÕ √∂Ú’ Á∆ «ÈÙ≈È∆ ⁄ΩÊ∂ Í≈ÂÙ≈‘ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄
Á√Á∂ ‘È «’ √∂Ú’ ¿∞‘ ‘À, «‹√ È∂ ÂÈ-ÓÈ ◊π» ˘ ¡Í‰ ’ «ÁÂ≈
‘À Â∂ √Ì ’∞fi ◊π» Á≈ ‹≈‰ ’∂ ◊π» Á∆ Á√∆ ’≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
√∂Ú’Ø ◊π √∂Ú≈ Ò≈◊≈ «‹«È ÓÈ∞ ÂÈ∞ ¡«Í ⁄Û≈«¬¡≈ ≈Ó®
(¡≈√≈ Ó: 4, Í≥È≈ 444)
ÂÊ≈
√π √∂Ú’∞ ‘« ¡≈÷∆¡À, ‹Ø ‘« ≈÷À ¿∞« Ë≈«®
ÓÈ∞ ÂÈ∞ √¿∞Í∂ ¡≈◊À Ë∂ ‘¿∞ÓÀ «Ú⁄‘π Ó≈«®
(«√∆ ≈◊π Ó: 3, Í≥È≈ 28)
281
√∂Ú’ Ï‰È Ò¬∆ Âª :
ÂÈ∞ ÓÈ∞ ËÈ∞ √Ìπ √¿∞«Í ◊π ’¿∞ ‘π’«Ó Ó≥«È¡À Í≈¬∆¡À®
(¡ÈßÁ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 918)
Á≈ Ë≈È∆ Ï‰È≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ‹Ø ¡À√∆ ’≈ ’È ˘ «Â¡≈ ‘Ø ‹ªÁ≈
‘À, ¿∞‘ √≈«‘Ï Á∂ Á «Ú⁄ ÍÃÚ≈‰ ⁄Û∑ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
¡À√∆ √∂Ú’∞ √∂Ú≈ ’À® «‹√ ’≈ ‹∆¿∞ «Â√π ¡≈◊À ËÀ®
√≈«‘Ï Ì≈ÚÀ √Ø ÍÚ≈‰∞® √Ø √∂Ú’∞ Á◊‘ Í≈ÚÀ Ó≈‰±®3®
(ËÈ≈√∆ Ó: 1, Í≥È≈ 661)
¡Â∂ «√º÷ ¿∞‘ ‘À, ‹Ø ◊π» Á∂ ‘π’Ó «Ú⁄ ⁄Ò‰ ˘ «Â¡≈ ‘ØÚ∂
Â∂ ◊π» Á∂ ‘π’Ó «Ú⁄ ⁄Ò ÍÚ∂Õ ¿∞‘ «√÷ ◊π» Á≈ «ÓÂz, ¡Â∂ ◊π» Á≈
«ÙÂ∂Á≈ ‘ÀÕ ◊π» ¿∞√ Á∆ ¡Á≈√ Ú∆ √π‰Á≈ ‘À Â∂ √≈ Ú∆ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
√Ø «√÷π √÷≈ ÏøËÍπ ‘À Ì≈¬∆ «‹ ◊π ’∂ Ì≈‰∂ «Ú«⁄ ¡≈ÚÀ®
(√Ø«· Ó: 3, Í≥È≈ 601)
⁄ΩÊ∂ Í≈ÂÙ≈‘ «√÷ Á∂ «ÈÂ ‹∆ÚÈ Á∆ «¥¡≈ Á≈ Ú‰È «¬√
ÍÃ’≈ ’Á∂ ‘È :
◊π √«Â◊π ’≈ ‹Ø «√÷π ¡÷≈¬∂
√π ÌÒ’∂ ¿∞«· ‘« È≈Óπ «Ë¡≈ÚÀ®
¿∞ÁÓπ ’∂ ÌÒ’∂ ÍÃÌ≈Â∆
«¬√È≈È∞ ’∂ ¡≥«ÓÃÂ √« È≈ÚÀ®
¿∞ÍÁ∂«√ ◊π» ‘« ‘« ‹Íπ ‹≈ÍÀ
√«Ì «’Ò«Ú÷ Í≈Í ÁØ÷ Ò«‘ ‹≈ÚÀ®
«Î« ⁄ÛÀ «ÁÚ√π ◊πÏ≈‰∆ ◊≈ÚÀ®
Ï‘«Á¡≈ ¿∞·«Á¡≈ ‘« È≈Óπ «Ë¡≈ÚÀ®
‹Ø √≈«√ «◊≈«√ «Ë¡≈¬∂ Ó∂≈ ‘« ‘«
√Ø ◊π«√÷π ◊π» Ó«È Ì≈ÚÀ®
«‹√ ÈØ Á«¬¡≈´ ‘ØÚÀ Ó∂≈ √π¡≈Ó∆
«Â√π ◊π«√÷ ◊π» ¿∞ÍÁ∂√π √π‰≈ÚÀ®
‹È∞ È≈È’ Ë»«Û Ó≥◊À «Â√π ◊π«√÷ ’∆
‹Ø ¡≈«Í ‹ÍÀ ¡Ú‘ È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ®2® (Ó: 4, Í≥È≈ 305)
√Á≈ ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Â∞√ƒ ¡≈Í ‘∆ Á√Ø «’ ÓÀ∫ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘
‹∆ ¡◊∂ ÷ÒØ ’∂ ¡≈Í ‹∆ Ò¬∆ «’‘Û∂ «ÙÂ∂ Á∆ ÚÂØ∫ ’ ’∂ Â∞‘≈‚∂
Ò¬∆ ◊π» ÁØ∫ ¡Á≈√ ≈‘ƒ ÁÙÈª Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’ªÕ «’™«’ Â∞√ƒ
¡‹∂ √∂Ú’ Â∂ «√÷ Á≈ «ÙÂ≈ ◊π» È≈Ò ‹Ø«Û¡≈ È‘ƒ ‘ÀÕ
282
√Á≈ ‹∆ «√¡≈‰∂ √È, Ó˜ ˘ √Ófi ◊¬∂ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆, «¬√ ’Óƒ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ ‘Ø √Óª ÓÀ˘ «Á¿∞
Âª ‹Ø ÓÀ∫ ◊π» È≈Ò ¡≈Í‰≈ Íº’≈ È≈Â≈ Ï‰≈ ÒÚªÕ ‘π‰ ‘ Ú∂Ò∂ ◊π»
È≈Ò «ÙÂ≈ ◊ø„‰ Ò¬∆ ÓÈ «Ú⁄ Ëπ÷Ëπ÷∆ Ò◊∆ ‘∂, «’ ¿∞‘ √πÌ≈◊ª
√Óª ’ÁØ∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂ ‹ÁØ∫ ÓÀ∫ «¬‘ ’«‘ √’ª «’ ÓÀ∫ ‘π‰ ◊π» Á≈ ‘ª
◊π» ‘π‰ Ó∂≈ ‘ÀÕ
¿∞Ë ÚÀ√≈÷∆ Á∂ ÍπÏ Â∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈¿∞‰ Á≈ «ÁÈ È∆ÔÂ ‘Ø
«◊¡≈Õ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Ì◊Â ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∂ Â∂ ’«‘‰ Ò◊∂ Ì◊Â
‹∆! Ó∂∂ Ò¬∆ ’’≈ª Á≈ ÍÃÏøË ’Ø, ÓÀ∫ Ú∆ ‘π‰ ¡≈Í‰≈ «ÙÂ≈ ◊π»
È≈Ò ‹ØÛÈ≈ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘ªÕ Ì◊Â ‹∆ ÏÛ∂ ‘À≈È √È, Ì◊Â ‹∆ È∂ ÿ
«Ú⁄ ‹Ø ⁄ø◊∆ √π‘‰∆ √Ã∆ √≈«‘Ï Í¬∆ √∆, ◊≈Â∂ √Ó∂Â ÏÛ∂ ⁄≈¬ƒ ⁄≈¬ƒ
√. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ’ «ÁºÂ∆ Â∂ ÏÛ∆ ıπÙ∆ ÍÃ◊‡≈¬∆Õ ¡◊Ò∂
«ÁÈ «‘øÁ∂ ’’≈ (Í»∂) «Ò¡≈ «ÁÂ∂Õ ÚÀ√≈÷∆ Ú≈Ò∂ «ÁÈ √. ¡È≈
«√øÿ ‹∆ ÷≥‚∂-Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰ ◊¬∂ Â∂ ◊π» È≈È’
¡≈Í‰≈ «ÙÂ≈ ◊ø„ «Ò¡≈Õ
ÁØ ’∞ Ó‘∆È∂ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓπÛ ÂÒÚ≈Û∂ √Ó≈◊Ó Â∂ ◊¬∂Õ ÍÂ≈
Ò◊‰ Â∂ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆ √ø◊Â ’È Ú≈√Â∂ Ì◊Â
‹∆ Á∂ ÿ Íπ‹∂Õ «¬’ªÂ Á≈ √Óª Ú∂÷ ’∂ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆, «’ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ ÓÀ∫ ‘π‰ ¡≥«ÓÃÂ
¤’ ’∂ ◊π» È≈Ò ¡≈Í‰≈ È≈Â≈ ◊ø„ «Ò¡≈ ‘ÀÕ Â∞√ƒ ‘π‰ ◊π» ⁄Èª
«Ú⁄ Ó∂∆ ÚºÒØ∫ ¡Á≈√ ’ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ ˘ Íπ¤Ø «’ Ó∂∆ ¿∞Ó ‘Ø
«’øÈ∆ Ï’≈«¬¡≈ «‘øÁ∆ ‘À?
Ï≈Ï≈ ‹∆ √. ¡È≈ «√øÿ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰ ’∂ ’«‘‰ Ò◊∂, √Á≈
‹∆! Â∞√ƒ Ù≈Ó ˘ ¡≈¿∞‰≈, ¡√ƒ ¡≈Í ‹∆ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄
’ª◊∂, ‹Ø √«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ¡≈Í ‹∆ ˘ Áº√ Á∂Úª◊∂Õ ÊØÛ∑≈
√Óª ‘Ø ·«‘ ’∂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ÏÛ∆ ıπÙ∆ ıπÙ∆ √. ¡È≈ «√øÿ
¡≈Í‰∂ ÿ ˘ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
¡≈Í Ù≈Ó ˘ √ØÁ Á∂ Í≈· √Ó∂∫ ÓπÛ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ‘≈˜
‘Ø¬∂Õ √ØÁ Á∂ Í≈· Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √. ¡È≈ «√øÿ
‹∆ ˘ «¬’ºÒ∂ ’ ’∂ «’‘≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Â∞‘≈‚∆ Ï∂ÈÂ∆ Á∂ ¿∞µÂ
283
«Ú⁄ «’‘≈ ‘À, «’ ¡È≈ «√øÿ ˘ ’«‘ Á∂ÚØ «’ :
Ì≈¬∆ ∂ «¬¿∞ «√« ‹≈‰‘π ’≈´®
«‹¿∞ Ó¤∆ «Â¿∞ Ó≈‰√≈ ÍÚÀ ¡«⁄øÂ≈ ‹≈´®1® ‘≈¿∞®
(«√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 55)
Íπ¤’∂ ’∆ ÒÀ‰≈ ‘À? ÓΩÂ Âª
«ÁÈ Â∂ Í‘ Í‘ Â∂ ÿ∆¡ª ¡≈Ú ÿ‡À ÂÈ∞ ¤∆‹À®
’≈´ ¡‘∂∆ «ÎÀ Ï«Ë’ «‹¿∞ ’‘‘π ’ÚÈ «Ï«Ë ’∆‹À®1®
(ËÈ≈√∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 692)
¡È≈ «√øÿ, ÓΩÂ Âª «√ Â∂ ÷ÒØÂ∆ ‘º√ ‘∆ ‘À ÓÈ∞º÷ «¬√ ÚºÒØ∫
◊≈¯Ò ‘Ø «‘≈ ‘ÀÕ
«ÓÂ∞ ‘√À «√ ¿±Í∂ Í√»¡≈ È‘∆ Ï»fiÀ®
Ï≈Á √≈Á ¡‘ø’≈ Ó«‘ Ó‰≈ È‘∆ √»fiÀ®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 809)
‹∂ «Î Ú∆ Íπ¤‰ Á∆ Ò≈Ò√≈ ‘À, Âª Â∞‘≈‚∂ ≈‘ƒ Íπ¤‰ Á∆ Êª
√≈˘ «√ºË≈ Íπ¤ ÒÚ∂, ¡√ƒ ¿∞√ ˘ Áº√ Á∂Úª◊∂Õ
«¬‘ ¿∞µÂ √π‰ ’∂ √. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’
ÓÀ˘ Âª ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ È‘ƒ ‘øπÁ∂, ÓÀ∫ «’Ú∂∫ Íπ¤ª? Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁÂ≈ «’ ¿∞‘ ¡º÷ª ÍÃ◊‡ ’Ø «‹‘Èª È≈Ò √«Â◊π» ‹∆
Á∂ ÁÙÈ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡º÷ª ‘Ø ‘È «‹‘Èª ÍÃÂ∆ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄
¡≥«’Â ‘ÀÕ
È≈È’ √∂ ¡÷Û∆¡ª «Ï¡≥«È «‹È∆ «‚√øÁØ Ó≈ «Í∆®1®
(Í≥È≈ 577)
«Í∆ Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √Â≈ Á«√¡≈ ‘ÀÕ
ÌÀ ’∂ ⁄‰ ’ Ì≈Ú ’∂ ÒØ«¬‰ √π«Â ’∂«¬®
È≈È’∞ ’‘À «√¡≈‰∆¬∂ «¬Ú ’øÂ «ÓÒ≈Ú≈ ‘Ø«¬®2®
(Ó: 2, Í≥È≈ 139)
«‹√ Ó≈◊ Á∂ Â∞√ƒ ÍªË∆ Ï‰∂ ‘Ø «¬√ Ó≈◊ Â∂ ⁄Ò ’∂ «È∂
ÁÙÈ ‘∆ È‘ƒ ‘Ø‰◊∂ √«Â◊π» ‹∆ Â∞‘≈‚∂ √≈∂ Ùø«’¡ª Á∂ ¿∞µÂ Ú∆
Á∂‰◊∂Õ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ◊Ãø‡∆ «ÁøÁ∂ ‘È «’ :
Ì◊Â √ø«◊ ÍÃÌπ ◊Ø√«‡ ’Â®
Â‘ ‘÷ È √Ø◊ È ‹ÈÓ È ÓÂ®3®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 894)
284
«⁄øÂ≈ ’È ‹ª ’≈‘Ò∂ ÍÀ‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ ◊π» ¡◊∂ ¡≈Í≈
√Ó«ÍÂ ’’∂ ¡≈Ù≈ÚøÂ ‘Ø ’∂ √Á≈ «Ó‘ Á∆ ¿∞‚∆’ «Ú⁄ ‘ØÕ ¿∞√
Ó≈Ò’ ÏÛ≈ «Á¡≈¨ ‘À, «Ó‘Ú≈È ‘ÀÕ Ó≈Ò’ ˜» Âzπ· ’∂ Â∞‘≈‚∆¡ª
√≈∆¡ª «¬¤≈Úª Í»∆¡ª ’∂◊≈Õ ‚≈. Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ˘
‘Ó∂Ùª «‘Á∂ «Ú⁄ Ô≈Á ÷ØÕ
«Ú¤ ‹≈ Úª‘ ÁπÒ∆⁄∂ Á Â∂ «Ú«¤¡≈ ‘π ÓÈ! «Ú«¤¡≈ ‘πÕ
˜Ø È ’Ø¬∆ ‘º· È ºÂ∆ ¡≈Í≈ Ì∂‡≈ Ë ’∂ Ï‘πÕ
ËÂ∆ «‹Ú∂∫ «Ú¤∆ Ë ¡≈Ù≈, «Ó‘ª-Óƒ‘ ¿∞‚∆’ª «Ú⁄Õ
«Ó‘ª-Óƒ‘ Ú√≈Ú‰ Ú≈Ò≈ ¡≈Í∂ Âzπ·√∆ Â∂≈ Ù‘πÕ
(Ó∂∂ √≈¬∆¡ª ‹∆¿∞)
√. ¡È≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÓÈ Â∂ √»÷ÙÓ ÓΩÂ Á≈ ÌÀ Ï‰ «◊¡≈Õ ÓÈ
‘ √Ó∂∫ ’≈Ò Á∂ ÌÀ «Ú⁄ ‘Ø «◊¡≈ «’ ÍÂ≈ È‘ƒ √Óª «’√ Ú∂Ò∂ ¡≈
‹≈‰≈ ‘À, «¬√ ÌÀ È∂ ¡≥ÁÒ∂ ˘ Ì◊Â∆ ÚºÒ ÓØÛ≈ Á∂ «ÁÂ≈Õ √. ¡È≈
«√øÿ «ÈÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈, ‘ √Ó∂∫ ¡≈Ù≈ÚøÁ ‘Ø ’∂ ◊π» ◊π» ‹Í‰
Ò◊ Í¬∂Õ «‘‰∆-«‘Â Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ’∂ È≈Ó Á∂ ËÈ ˘ Ù»Ó Úª◊
√ªÌ √ªÌ ’∂ «¬’º·≈ ’∆ ‹ªÁ∂Õ «’√∂ ˘ ˜≈‘ È≈ ‘Ø‰ «ÁøÁ∂Õ ◊π»
⁄Èª «Ú⁄ ÈÓ√’≈ Ú∆ ’È ‹≈‰≈ Âª ‘≈˜∆ Ì ’∂ ¡¤ØÍÒ∂ ‘∆
√ø◊Â «Ú⁄Ø∫ «È’Ò ‹≈‰≈Õ Â∞Á∂ «ÎÁ∂ ‘ √Ó∂∫ ◊π» ⁄Èª È≈Ò «ÒÚ
‹ØÛÈ Á∂ ¡≈‘ «Ú⁄ Ò◊∂ «‘øÁ∂Õ ∆‡≈«¬ ‘Ø‰ ¿∞Í≥ÃÂ «Í≥‚ ‹≈ ’∂
√∆ ˘ ¡‘≈ Á∂‰ Â∂ ¡≈Ó ’È ÂØ∫ «ÏÈª √≈≈ √Óª ◊π» ⁄Èª
È≈Ò ‹πÛ≤ ’∂ √ÎÒ≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞‘Èª Á∂ Áº√‰ ¡È∞√≈ ‘π‰ ÓÈ
«Ú⁄ «’√∂ «’√Ó Á∆ Ì‡’‰≈ È‘ƒ È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ ÓÈ «Ú⁄ Ùø’≈ ¿∞·Á≈
‘À √ø√≈ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂, ÁπÈ∆¡≈ ÚºÒØ∫ «ÏÂ∆ ¡Ò∂Í «‘øÁ∆ ‘À ¡≥ÁÒ≈
‘ √Ó∂∫ ◊π» ‘π’Ó Â∂ Ùπ’≈È∂ «Ú⁄ «‡«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ √≈∆
«ÏÂ∆ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰È È≈Ò ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ
¡≈Íª Ú∆ ‹∂ ◊π» È≈Ò ¡≈Í‰≈ «ÙÂ≈-È≈Â≈ Ï‰≈ «Ò¡≈ ‘À, Âª
Ú‚Ì≈◊∆ ‘ª Â∂ ËøÈÂ≈ Á∂ ÔØ◊ ‘ªÕ ‹∂ ¡‹∂ ◊π» È≈Ò «ÙÂ≈ ‘∆ È‘ƒ
‹Ø«Û¡≈ «Î «’√ ¡◊∂ Î«¡≈Á ’ª◊∂? ’Ω‰ √≈‚∆ Ï‘πÛ∆ ’∂◊≈?
’Ω‰ √≈‚∆ Íπ’≈ √π‰∂◊≈? «’™«’
Ó≈«‘ ¨‡«‘ È∆Â È∆Â «’√π ¡≈◊À ’∆ Íπ’≈ ‹È≈®1® ‘≈¿∞®
(◊¿∞Û∆ ⁄∂Â∆ Ó: 1, Í≥È≈ 155)
285
‹∂ ¡√ƒ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰∂ ‘Ø¬∂ ‘ØÚª◊∂, ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ √≈‚∆ Íπ’≈
√π‰È◊∂ Â∂ √≈‚∆ ‘ Í≈√∂ ÂØ∫ «÷¡≈ ’È◊∂Õ «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆
Á≈ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
¿±Í« Ìπ‹≈ ’« ÓÀ ◊π Í«‘ Íπ’≈«¡≈
«Â«È ‘¿∞ Ò∆¡≈ ¿∞Ï≈∆®1® ‘≈¿∞®
(√»‘∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 793)
ÂÊ≈
Ï≈‘ Í’« ’«„ Ò∆È∂ ¡ÍπÈ∂ «◊Ã‘ ¡≥Ë ’±Í Â∂ Ó≈«¬¡≈®
’‘π È≈È’ ◊π« ÏøËÈ ’≈‡∂ «Ï¤∞Â ¡≈«È «ÓÒ≈«¬¡≈®2®
(√≈ø◊ Ó: 5, Í≥È≈ 1218)
Ò≈Ú≈√ ‹∆Ú Á≈ «¬Ê∂-¿∞Ê∂ ’Ø¬∆ fi≈¨ È‘ƒÕ √Ø ¡≈Íª Ú∆ ÷√Ó-
Ó≈Ò’ È≈Ò ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ Á≈ È≈Â≈ ‹ØÛ∆¬∂ Â∂ ◊π» Ù‰1 ˘ ÍÃ≈ÍÂ
’’∂ ◊π» Á√≈¬∂ Ó≈◊ Á∂ Ë≈È∆ Ï‰∆¬∂ «Î √≈‚∂ Ú∆ ÒØ’ √π÷∆ Â∂
ÍÃÒØ’ √π‘∂Ò∂ ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ È‘ƒ Â∂ :
‹«Ó ‹«Ó ÓÀ ÓÀ «Î« ‹øÓÀ®
Ï‘πÂ∞ √‹≈«¬ Í«¬¡≈ Á∂«√ ¶ÓÀ® (Ó≈» Ó: 5, Í≥È≈ 1020)
Á≈ ¶Ó≈ ⁄º’ ⁄ºÒ ÍÚ∂◊≈Õ
ppp
286
éÅî-ÁÇíÁÅÃ-ÕîÅÂÆ ÃîÅ×î» çÅ ÁÅð¿í
¡≈Í ‹∆ «¬√ √Ó∂∫ Â’ È≈Ó Á∆¡ª Ï∂¡≥Â ¡Ú√Ê≈Úª ˘ Ó≈‰ ⁄π’∂
√ÈÕ ‘π‰ ÓÈ «Ú⁄ ⁄≈¿∞ √∆ «’ ‹Ø ¡ÈßÁ, √π÷ ¡Â∂ √, È≈Ó Á∆
ÍÃ≈ÍÂ∆ È≈Ò √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈˘ Ïı«Ù¡≈ ‘À, √≈∆ ÒØ’≈¬∆ «¬√ È≈Ó
˘ ÍÃ≈ÍÂ ’∂Õ «¬√ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’ ’∂ ‹∆Ú Á≈ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄
¡≈¿∞‰ Á≈ ‹Ø ÍÃÔØ‹È ‘À ¿∞√ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’∂Õ È≈Ó ‹Íπ Áπ¡≈≈ ‹Ø √π÷-
¡ÈßÁ «¬Ò≈‘∆ √ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ≈ ‘À ¿∞√ ˘ Ó≈‰ ’∂ √Á∆Ú∆ ÙªÂ∆ ÍÃ≈ÍÂ
’ ÒÚ∂, «’™«’ √≈∂ ‘∆ ’Óª ËÓª «Ú⁄Ø∫ ÍÃÌ» ‹∆ Á≈ «√ÓÈ Ï‘πÂ
¿∞µ⁄≈ ‘À :
ÍÃÌ ’≈ «√ÓÈ∞ √Ì Â∂ ¿±⁄≈®
ÍÃÌ ’À «√Ó«È ¿∞Ë∂1 Ó»⁄≈® (√π÷ÓÈ∆ √≈:, Í≥È≈ 263)
ÂÊ≈
√Ï ËÓ Ó«‘ √Ã∂√‡ ËÓπ®
‘« ’Ø È≈Óπ ‹«Í «ÈÓÒ ’Óπ® (√π÷ÓÈ∆ √≈:, Í≥È≈ 266)
‹Ø «¬øÈ∂ ¿∞µ⁄∂-√πº⁄∂ È≈Ó ÂØ∫ Úªfi∂ «‘ ‹ªÁ∂ ‘È, ◊πÁ∂Ú ‹∆
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ¿∞‘Èª ˘ Ï‘πÂ È∆Úª «◊‰Á∂ ‘È :
«ËÃ◊π ‹∆Ú‰∞ √ø√≈ √⁄∂ È≈Ó «ÏÈ∞®
(Ú≈ ≈Ó’Ò∆ Ó: 3, Í≥È≈ 956)
√À∫’Û∂ Ú≈ ¿∞‘Èª Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ Ò≈¡ÈÂ ‘À ‹Ø È≈Ó ÂØ∫ ‘∆‰∂ ‘ÈÕ
◊πÁ∂Ú ⁄ΩÊ∂ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Âª ¡À√∂ ÓÈ∞º÷ª ˘, ‹Ø È≈Ó È‘ƒ ‹ÍÁ∂ ¿∞È∑ª
ÍÃÂ∆ ‹ÀÂ√∆ ≈◊ «Ú⁄ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ «‹È∑ª Á∂ «‘Á∂ «Ú⁄
‘∆-ÍÓ∂Ù Á≈ È≈Ó È‘ƒ Ú«√¡≈ ¿∞È∑ª Á∆ Óª ˘ ‘∆ Ïªfi2 ’
«ÁøÁ≈ Âª ⁄ø◊≈ √∆ «’™«’ È≈Ó ÂØ∫ «ÏÈª «‹È∑ª Á∆ Á∂‘ √øπfl∆ ‘Àó
¿∞‘ √ø√≈ »Í∆ ’øfi»¬∂ (Ó∆⁄’‰∂)3 Á∂ Ï‰ «Ú⁄ ÷Í-÷Í ’∂ Ó∆ ‹≈
‘∂ ‘ÈÕ
«‹È ‘« «‘ÁÀ È≈Óπ È Ï«√˙
«ÂÈ Ó≈Â ’∆‹À ‘« Ïªfi≈®
«ÂÈ √øπfl∆ Á∂‘ «Î«‘ «ÏÈ∞ È≈ÚÀ
1. Ï‘πÂ √≈∂ Â ◊¬∂ ‘ÈÕ 2. «‹√ «¬√Â∆ ˘ Ïº⁄≈ È≈ ÍÀÁ≈ ‘ØÚ∂Õ 3. √ø√≈
˘ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ Ó∆⁄’«‰¡ª Á≈ Ú‰ «’‘≈ ‘À «‹Ú∂∫ Ó∆⁄’‰∂ Á∂ ’ø‚∂ Íπº·∂
‘øπÁ∂ ‘È, ¿∞È∑ª «Ú⁄Ø∫ ÓÈ∞º÷ «‹™-«‹™ «È’Ò‰ Á≈ ÔÂÈ ’Á≈ ‘À, ‘Ø
Î√Á≈ ‘ÀÕ «¬√∂ ÍÃ’≈ √ø√≈ Á≈ ‘≈Ò ‘ÀÕ
287
˙«¬ ÷«Í ÷«Í Óπ¬∂ ’ªfi≈1®1®
(‹ÀÂ√∆ Ó: 4, Í≥È≈ 697)
Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ÍÓ∂Ù ¡º◊∂ Ï∂ÈÂ∆ ’ ’∂ È≈Ó Á∆ Á≈Â ‘∆
Ó≥◊Á∂ ‘È «’™«’ È≈Ó ˘ ÌπÒ≈ ’∂ √ø√≈ Á∂ √πº÷ª ˘ Ó≈È‰≈, ⁄ø◊∂
ÌØ‹Èª ”⁄Ø∫ √ ÒÀ‰∂, ⁄ø◊∂ Í«‘≈Ú∂ Í«‘È‰∂, √∆ ˘ «Ùø◊≈È≈ ¡Â∂
‘Ø ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ ¡‚øÏ ’È∂ √Ì fi»·∂ Áπ÷Á≈¬∆ ¡Â∂ «Îº’∂ ‘ÈÕ
«¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ √πº÷ Âª ’∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø‰≈ ‘À √◊Ø∫ ËÓ ≈‹∂ Á∂ Á»Â ¿∞‘Èª
˘ ⁄Øª Úª◊ ÏøÈ∑ ’∂ ÒÀ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ È≈Ó Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ÍÃÌ» Á∆ ¡Í≈
«¥Í≈ È≈Ò ‘∆ ‘øπÁ∆ ‘À :
«Ó´ Ó∂∂ ◊Ø«ÏøÁ ¡ÍÈ≈ È≈Óπ Á∂‘π®
È≈Ó «ÏÈ≈ «ËÃ◊π «ËÃ◊π ¡√È∂‘π2®1® ‘≈¿∞®
È≈Ó «ÏÈ≈ ‹Ø Í«‘À ÷≈«¬®
«‹¿∞ ’±’π3 ‹»·È Ó«‘ Í≈«¬®1®
È≈Ó «ÏÈ≈ ‹∂Â≈ «Ï¿∞‘≈π®
«‹¿∞ «ÓÂ’4 «Ó«Ê¡≈5 √∆◊≈π®2®
È≈Óπ «Ï√≈« ’∂ √ ÌØ◊®
√π÷π √πÍÈÀ È‘∆ ÂÈ Ó«‘ Ø◊®3®
È≈Óπ «Â¡≈«◊ ’∂ ¡È6 ’≈‹®
«ÏÈ«√ ‹≈«¬ fi»·∂ √«Ì Í≈«‹7®4®
È≈Ó √ø«◊ Ó«È ÍÃ∆«Â È Ò≈ÚÀ®
’Ø«‡ ’Ó ’ÂØ È«’ ‹≈ÚÀ®5®
‘« ’≈ È≈Óπ «‹«È Ó«È È ¡≈≈Ë≈®
⁄Ø ’∆ «È¡≈¬∆8 ‹Ó Íπ« Ï≈Ë≈®6®
Ò≈÷ ¡‚øÏ1 Ï‘πÂ∞ «Ï√Ê≈≈®
È≈Ó «ÏÈ≈ fi»·∂ Í≈√≈≈2®7®
1. Á∂÷Ø Îπº‡ ÈØ‡ Èß: 3, Í≥È≈ 298

2. «Í¡≈, ÓØ‘Õ
3. «‹Ú∂∫ ’∞ºÂ≈ fi»·∂ ÍÁ≈Êª ˘ ÷≈‰ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
4. ÓπÁ≈Õ
5. fi»·≈Õ 6. ‘Ø ’øÓÕ 7. «Ú÷≈Ú≈Õ 8. ⁄Ø Á∆ Â∑ªÕ
288
‘« ’≈ È≈Óπ √Ø¬∆ ‹È∞ Ò∂«¬®
’« «’Í≈ È≈È’ «‹√π Á∂«¬®8®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 240)
◊πÁ∂Ú ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ ‹Ø È≈Ó ˘ ÌπÒ≈ «ÁøÁ∂ ‘È, ¡À√∂
ÓÈ∞º÷ª ˘ Ó ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’™«’ È≈Ó ÂØ∫ ‘∆‰≈ ‹∆ÚÈ «’√∂
Ú∆ ’øÓ È‘ƒ ‘ÀÕ ¿∞‘Èª Á≈ ÷≈‰≈, Í∆‰≈, ıπÙ∆¡ª ’È∆¡ª ¡Â∂
√ø√≈ «Ú⁄ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ ¡‚øÏ ’È∂, «¬√ Â∑ª ‘È «‹Ú∂∫ Ó∂
‘Ø¬∂ «Ú¡’Â∆ Á∆ Ò≈Ù ˘ ¡È∂’ª «Ùø◊≈ ’ Á∂¬∆¬∂ Âª ¿∞√ Á∂ «’√
’øÓ ‘È?
Ó« È ‹≈‘∆ «‹È≈ «Ï√Â ≈Ó®
È≈Ó «Ï‘»È ‹∆ÚÈ ’¿∞È ’≈Ó®1® ‘≈¿∞®
÷≈Â Í∆Â ÷∂ÒÂ ‘√Â «Ï√Ê≈®
’ÚÈ ¡Ê «ÓÂ’ √∆◊≈®2® (◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 188)
◊πÁ∂Ú √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆, «‘≈√ √≈«‘Ï «Ú⁄
¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ ¿∞‘ ÓÈ∞º÷, «‹È∑ª È∂ ¡≈Í‰∂ Ó≈Ò’, ÍÃÌ» ˘
«Ú√≈ «ÁºÂ≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞√˘ Ô≈Á È‘ƒ ’Á∂, ¿∞‘ È∆⁄ ¡Â∂ È∆⁄ª
ÂØ∫ Ú∆ È∆⁄ ‹≈Â Ú≈Ò∂ ‘È :
÷√Óπ «Ú√≈«‘ Â∂ ’Ó‹≈«Â®
È≈È’ È≈ÚÀ Ï≈fiπ √È≈«Â®4®3® (¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 10)
¡Â∂
‹Ø «ÏÈ∞ √«Â◊π √∂Ú∂ ÷≈Á∂ ÍÀÈÁ∂ √∂ Óπ¬∂ Ó« ‹øÓ∂ ’ØÛ∑∂®
(◊¿∞Û∆ Ú≈ Ó: 4, Í≥È≈ 306)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ ¡√ƒ Ì≈Ú∂∫ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ‹∆ÚÂ Ó≥ÈÁ∂ ‘∆¬∂ Í
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ «ÁºÏ-«ÁzÙ‡∆ «Ú⁄ ’∂ÚÒ ¿∞‘ ‘∆ «‹¿±∫Á∂ ‘È «‹È∑ª
Á∂ «‘Á∂ «Ú⁄ È≈Ó∆ Á≈ Ú≈√≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ø È≈Ó Á≈ ¡≈ËÈ ’Á∂
‘È :
√Ø ‹∆«Ú¡≈ «‹√π Ó«È Ú«√¡≈ √Ø«¬®
È≈È’ ¡Úπ È ‹∆ÚÀ ’Ø«¬® (Ó: 1 √ÒØ’, Í≥È≈ 142)
‹∆ÚÂ Í∂÷∂ «‹È∆ ‘« ‘« «Ë¡≈«¬¡≈®
√≈Ë√ø«◊ «ÂÈ∆ Á√È∞ Í≈«¬¡≈®1® ‘≈¿±®
1. «Ú÷≈Ú∂ Á∂ √Ó≈ÈÕ
2. Ï‘πÂ «÷Ò≈≈Õ
289
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 740)
¡Â∂ È≈Ó ÂØ∫ «ÏÈª Âª ‹∆ÚÈ «¬√ ÍÃ’≈ Á≈ ‘À :
«ÏÈ∞ «√ÓÈ ‹Ø ‹∆ÚÈ∞ ÏÒÈ≈ √Í ‹À√∂ ¡‹≈∆®
(‡Ø‚∆ Ó: 5, Í≥È≈ 712)
◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ √≈˘ «‹¿±∫Á∂ «‘‰ Á∆ ‹π◊Â∆ Áº√Á∂
‘È :
‹∆ÚÂ ‹∆ÚÂ ‹∆ÚÂ ‘‘π®
≈Ó √≈«¬‰∞ «ÈÂ ¿∞«· Í∆Ú‘π®
‘« ‘« ‘« ‘« √È≈ ’‘‘π®1® ‘≈¿∞®
(ÌÀ¿± Ó: 5, Í≥È≈ 1138)
Ó‰ø «Ï√‰ø ◊Ø«ÏøÁ‘®
‹∆Ú‰ø ‘« È≈Ó Ë≈Ú‰‘® (◊≈Ê≈ Ó: 5, Í≥È≈ 1361)
ÓΩÂ ’∆ ‘À? ÍÓ∂Ù ‹∆ ˘ ÌπºÒ ‹≈‰≈Õ ‹∆ÚÈ ’∆ ‘À? ‘∆ Á∂
È≈Ó ˘ «Ë¡≈¿∞‰≈Õ ‹Ø Íπ÷ È≈Ó Á∆ ’‰∆ «‘Á∂ «Ú⁄ Ú√≈ ’∂ ‹∆ÚÈ
«ÏÂ≈™Á≈ ‘À, ◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ¿∞√ Á∆ Ï∂¡≥Â Ó«‘Ó≈ «Ò÷Á∂
‘È :
«’È’≈ ¬∂’ «‹√π ‹∆¡ Ï√≈ÚÀ®
Â≈ ’∆ Ó«‘Ó≈ ◊È∆ È ¡≈ÚÀ®
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆ Ó: 5, Í≥È≈ 262)
«‹√ ¡≈ÂÓ≈ Á∂ ¡≥Á È≈Ó Á≈ «’‰’≈ Úº√ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞√ Á∆
¡≈ÂÓ≈ Í«ÚºÂz ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ √≈‚∂ ¡≥ÂÙ’‰ ¿∞µÍ ‹Ø ‹ÈÓª-‹ÈÓª
Á∆ ÓÀÒ Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘À :
‹ÈÓ ‹ÈÓ ’∆ «¬√π ÓÈ ’¿∞ Ó´ Ò≈◊∆
’≈Ò≈ ‘Ø¡≈ «√¡≈‘π® (√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 651)
«¬‘ «’Ú∂∫ Á» ‘øπÁ∆ ‘À? ◊πÁ∂Ú √«Â◊π», ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆
‹Íπ ‹∆ √≈«‘Ï «Ú⁄ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ ’∂ ¯πÓ≈™Á∂ ‘È «’ «‹Ú∂∫ «Óº‡∆
(Ë»Û) È≈Ò ‘ºÊ, ÍÀ, √∆ Ì ‹≈Ú∂ Âª ¿∞√ ˘ Í≈‰∆ È≈Ò ËØ ’∂
√≈¯ ’ Ò¬∆Á≈ ‘ÀÕ ‹∂ ’ÍÛ∂ ÓÒ-Ó»Â È≈Ò ◊øÁ∂ ‘Ø ‹≈‰ Âª ¿∞‘Èª
˘ √≈Ï‰ Ò≈ ’∂ Í≈‰∆ È≈Ò √≈¯ ’ Ò¬∆Á≈ ‘ÀÕ «¬√∂ Â∑ª ‹∂ ÏπºË∆
Í≈Íª È≈Ò Ì ‹≈Ú∂, ÓÒ∆È ‘Ø ‹≈Ú∂ Âª ¿∞√ ˘ ÍÃ∂Ó È≈Ò ““È≈Ó ‹Íπ””
290
Áπ¡≈≈ ‘∆ ÙπºË ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
Ì∆¡À ‘Êπ ÍÀπ ÂÈ∞ Á∂‘®
Í≈‰∆ ËØÂÀ ¿∞Â√π ÷∂‘®
Ó»Â ÍÒ∆Â∆ ’ÍÛ∞ ‘Ø«¬®
Á∂ √≈Ï»‰∞ Ò¬∆¡À ˙‘π ËØ«¬®
Ì∆¡À Ó«Â Í≈Í≈ ’À √ø«◊®
˙‘π ËØÍÀ È≈ÚÀ ’À ø«◊®20® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
¡Â∂
Ú≈‘π Ú≈‘π ’«Â¡≈ ÓÈ∞ «ÈÓ´ ‘ØÚÀ ‘¿∞ÓÀ «Ú⁄‘π ‹≈«¬®
(Ó: 3, Í≥È≈ 515)
ÍÃ∂Ó Á…≈≈ «‘Á∂ «Ú⁄ ‹∂’ È≈Ó Á∆ ÊØÛ∑∆ «‹‘∆ ’‰∆ Ú∆ Úº√
‹≈Ú∂ Âª ’ØÛª Í≈Íª Á∆ ÓÀÒ Á» ’ «ÁøÁ∆ ‘À :
’‡∂ Í≈Í ¡√ø÷ È≈ÚÀ «¬’ ’‰∆®
(Ú≈ ÓÒ≈ Ó: 1, Í≥È≈ 1283)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Ú∆ ‹ÀÂ√∆ ≈◊ «Ú⁄ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È
«’ :
’Ø«‡ ¡ÿ≈1 √«Ì È≈√ ‘Ø«‘ «√Ó«Â ‘« È≈¿∞®
ÓÈ «⁄øÁ∂ ÎÒ Í≈¬∆¡«‘ ‘« ’∂ ◊π‰ ◊≈¿∞®
‹ÈÓ Ó‰ ÌÀ ’‡∆¡«‘ «È‘⁄Ò √⁄π Ê≈¿∞®
(Ú≈ ‹ÀÂ√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 707)
¡≈ÂÓ≈ ˘ ’∂ÚÒ Â∂ ’∂ÚÒ ““È≈Ó-√≈«¬‰”” Áπ¡≈≈ ‘∆ √≈¯
’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ Í«ÚºÂz ‘øπÁ∂ ‘∆ ÍÓ-¡≈ÂÓ≈ Ï‰
‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‘ ‹∆Ú Á∂ «‘Á∂ «Ú⁄ ◊πÍÂ »Í «Ú⁄ È≈Ó Úº«√¡≈ ‘Ø«¬¡≈
‘À :
È¿∞ «È«Ë ¡≥«ÓÃÂ∞ ÍÃÌ ’≈ È≈Óπ®
Á∂‘∆ Ó«‘ «¬√ ’≈ «Ï√Ã≈Óπ®
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆ Ó: 5, Í≥È≈ 293)
¡Â∂
1. Í≈ÍÕ
291
«¬‘π ÓÈ∞ Á∂‘∆ √Ø«Ë Âø» ◊π √Ï«Á Ú∆⁄≈«®
È≈È’ «¬√π Á∂‘∆ «Ú«⁄ È≈Óπ «ÈË≈È∞ ‘À
Í≈¬∆¡À ◊π ’À ‘∂«Â ¡Í≈«®8® (¡≈√≈ Ó: 3, Í≥È≈ 427)
«¬√ È≈Ó Á≈ ’Ø¬∆ »Í, ∂÷, ø◊ È‘ƒ, «¬‘ Âª «ÂøÈª ◊π‰ª ÂØ∫
Í∑∂ ‘À ¡Â∂ √≈«¡ª «Ú⁄ ‘∆ √Ó≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ◊πÍÂ È≈Ó
˘ ÍÃ◊‡ ’È Ú≈√Â∂ ‘∆ ◊π» ÚºÒØ∫ Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ ““¡º÷∆-
È≈Ó”” ‹Í‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ¡º÷∆ È≈Ó ‹Í‰ È≈Ò ÓÈ Í«ÚºÂz ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ
Í«ÚºÂz ÓÈ «Ú⁄Ø∫ ÍÃÌ»-«Í¡≈ Á∆ «¬’ «÷º⁄ (Ë»‘) ÍÀÁ≈ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «¬√
Ë»‘ È≈Ò ‹Ø ËπÈ∆ ÍÀÁ≈ ‘øπÁ∆ ‘À, «Í¡≈-«÷º⁄ ÍÀÁ≈ ‘øπÁ∆ ‘À, ¿∞√ ≈‘ƒ
¿∞‘ «Í¡≈≈ ‹Ø ◊πÍÂ »Í «Ú⁄ ¡≥Á ÏÀ·≈ ‘À, «‹√ ÍÃÊ≈«¬ ◊πÁ∂Ú
Í≥⁄Ó √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¬Ù≈≈ «ÁºÂ≈ ‘À :
ÓÈ∞ Ó≥Áπ ÂÈ∞ √≈‹∆ Ï≈«®
«¬√ ‘∆ ÓË∂ Ï√Â∞ ¡Í≈®
«¬√ ‘∆ Ì∆Â« √πÈ∆¡Â √≈‘π®
’ÚÈ∞ Ï≈Í≈∆ ‹≈ ’≈ ¿±‘≈ «Ú√≈‘π®1®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 180-181)
ÍÃ◊‡ ’È Ò¬∆, Á√Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À :
√≈⁄π ’‘Ø∫ √πÈ Ò∂‘π √ÌÀ
«‹È ÍÃ∂Ó ’∆˙ «ÂÈ ‘∆ ÍÃÌ Í≈«¬˙®9®
(Â…-ÍÃ√≈«Á √ÚÔ∂ Í≈: 10)
«‘Á∂ «Ú⁄ ÍÃ∂Ó ÍÀÁ≈ ’È Ò¬∆ «Î ¿∞‘ ‘∆ √≈ËÈ, ÓπÛ-ÓπÛ
◊πÓ≥Âz Áπ¡≈≈ ¿∞√ Á∆ Ô≈ÁÕ «¬√ Ô≈Á ˘ Í’≈¿∞‰ Ò¬∆ «’ √≈‚∂
¡≥«ÂÙ’‰ «Ú⁄ ¿∞√ ÍÃÌ» ‹∆ Á∆ Ô≈Á «‡’ ‹≈Ú∂, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÁÓ
¡øÌ ’∆Â≈ «’ ÿº‡Ø-ÿº‡ √≈Ò «Ú⁄ «¬’ Ú≈∆ ¿∞‘ ‹«◊¡≈√» ‹Ø
¡≈Í‰∂ ¡≈Í∂ ˘ ⁄∆È‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘È Â∂ «¬√ ’≈‹ «Ú⁄ √¯Ò ‘Ø‰
Ò¬∆ ÔÂÈÙ∆Ò Ú∆ ‘È, ˘ ¿∞⁄∂⁄∂ √ºÁ≈-ÍºÂ Ì∂‹ ’∂ «¬’ºÂz ’∆Â≈
‹≈Ú∂ ¡Â∂ √ø◊Â »Í «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ ◊π» Á∂ ÏıÙ∂ ‘Ø¬∂ ◊πÓ≥Âz Áπ¡≈≈
““≈Ó ≈Ó ÏØ«Ò ÏØ«Ò ÷Ø‹Â∂ Ú‚Ì≈◊∆”” ¡È∞√≈ ÚºË ÂØ∫ ÚºË Ò≈‘≈
ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈ ‹≈ √’∂Õ √Ú∂∂ ÂÛ’∂ B Ú‹∂ ÂØ∫ ≈Â I.C@ Ú‹∂ Â’
È≈Ó-«√ÓÈ ÍÃØ◊≈Ó ¿∞Ò∆’∂ ◊¬∂ Â∂ ¿∞√ ÍÃØ◊≈Ó Á∆ »Í-∂÷≈ ’∆
√∆? ‘∂· Á‹ ‘ÀÕ «¬‘ «ÈÂ≈-ÍÃÂ∆ ÍÃØ◊≈Ó ¡º· «ÁÈª Ò¬∆ ¿∞Ò∆«’¡≈
292
«◊¡≈ :
«ÈÂ≈-ÍÃÂ∆ ÍÃØ◊≈Ó Á≈ Ú∂Ú≈ √Óª
«¬ÙÈ≈È Â∂ «ÈºÂÈ∂Ó («Èº‹∆) B ÂØ∫ C.DE ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂
ÏÈÎÙ≈-⁄≈‘ C-DE ÂØ∫ D-@@ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂
ÍÃ’≈Ù √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ D-@@ ÂØ∫ D-AE ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂
È≈Ó-¡«Ì¡≈√ (√ø◊Â∆) D-AE ÂØ∫ E-AE ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂
’∆ÂÈ ¡≈√≈ Á∆ Ú≈ E-AE ÂØ∫ G-AE Ú‹∂ √Ú∂∂
‘π’ÓÈ≈Ó∂ Á∆ «Ú⁄≈ ¿∞ÍÃøÂ ¡Á≈√ G-AE ÂØ∫ H-AE Ú‹∂ √Ú∂∂
¡ÒÍ ¡≈‘≈ Â∂ «Ï√≈Ó H-AE ÂØ∫ A@-@@ Ú‹∂ √Ú∂∂
Í≈· √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï (‹Ø‡∆¡ª ”⁄)A@-@@ ÂØ∫ AA-AE Ú‹∂ √Ú∂∂
’Ê≈ (Ú≈ª Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆) AA-AE ÂØ∫ AB-AE Ú‹∂ ÁπÍ«‘
¡ÒÍ ¡≈‘≈ Â∂ «Ï√≈Ó AB-C@ ÂØ∫ C-C@ Ú‹∂ Ù≈Ó
ÏÈÎÙ≈ ⁄≈‘ C-C@ ÂØ∫ D-@@ Ú‹∂ Ù≈Ó
È≈Ó-¡«Ì¡≈√ (√ø◊Â∆) D-@@ ÂØ∫ E-@@ Ú‹∂ Ù≈Ó
’∆ÂÈ E-@@ ÂØ∫ G-@@ Ú‹∂ Ù≈Ó
√ØÁπ/¡≈Â∆/¡Á≈√ G-@@ ÂØ∫ G-DE Ú‹∂ Ù≈Ó
√π÷-¡≈√È √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ G-DE ÂØ∫ H-@@ Ú‹∂ ≈Â
¡ÒÍ ¡≈‘≈ H-@@ ÂØ∫ I-@@
«Èº‹∆ È≈Ó-¡«Ì¡≈√
(«Ï√≈Ó ¡√Ê≈È Â∂) I-@@ ÂØ∫ I-C@ Ú‹∂ ≈Â
√≈∂ √Ó≈◊Ó Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ «¬’ «ÁÈ Í«‘Ò∂ ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈
‘øπÁ≈, «‹√ «Ú⁄ Ï∂¡≥Â √ø◊Âª ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’ ’∂ ◊π» Ú≈Ò∆¡ª
Ï‰Á∆¡ª ¡Â∂ «¬√ ¡ÈßÁ∆-Ó≈◊ Â∂ ⁄ºÒ‰ «‘ºÂ ◊πÓ≥Âz ¡Â∂
Ó»ÒÓ≥Âz Á∆¡ª Á≈Âª ÍÃ≈ÍÂ ’Á∆¡ªÕ «¬√ ÍÃØ◊≈Ó «Ú⁄ ÏÛ∂ ‘∆
¿∞ÂÙ≈‘ È≈Ò Á»-Á» ÂØ∫ Úº‚∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ ¡«ÌÒ≈÷∆ ÍÃ∂Ó∆ È≈Ó
Á∆ Í≥»‹∆ «Ú‘≈fi‰ Ú≈√Â∂ Íπº‹Á∂ ¡Â∂ ÚºË ÂØ∫ ÚºË √Óª √Ó≈◊Ó «Ú⁄
‘≈˜∆ Ì ’∂ «‘Á∂ «Ú⁄ ◊π» ‹ØÂ∆ ˘ ÍÃ‹π¡ºÒÂ ’È Á≈ ÔÂÈ
’Á∂Õ «¬√ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ ‘≈˜ √≈∆ √ø◊Â ˘ ı≈√ ‘Á≈«¬Â ‘øπÁ∆
«’ √≈∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ «√Ú≈¬∂ «’√∂ Ï‘πÂ ˜»∆ ◊ºÒ Á∂ ‘ Â∑ª
«ÏÂ∆ ˘ «÷≥‚≈¿∞ ÂØ∫ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ ’È≈ ‘ÀÕ √Ó≈◊Ó ÂØ∫ «Ú‘Ò∂
293
√Ó∂∫ Ú∆ ◊π-Ó≥Â Á≈ ‹≈Í ‘∆ ’È≈ ‘ÀÕ ⁄ÒÁ∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ ‘
ÍÃ≈‰∆ ˘ ‘≈˜∆ ÌÈ Ò¬∆ ÍÃ∂Ó-Ó¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆, Âª ‹Ø
ÚºË ÂØ∫ ÚºË Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø √’∂Õ
«¬√ «ÚÙ∂Ù √Ó≈◊Ó «Ú⁄ «ÈÙ’≈Ó ’∆ÂÈ∆¬∂ «√øÿ-«√øÿ‰∆¡ª
Ù≈ÓÒ ‘øπÁ∂Õ «ÈÙ’≈Ó ‘∆ ’Ê≈-Ú≈⁄’ √ø◊Âª ˘ ’Ê≈ √Ú‰ ’≈™Á∂
Â∂ ¡√∆√ª ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂Õ ‘ ‹Ê∂ÏøÁ∆ È≈Ò √øÏøË º÷‰ Ú≈Ò∂ ÍÓ∂Ù
‹∆ Á∂ «Í¡≈∂ ÚºË ÂØ∫ ÚºË √Óª ‘≈˜∆ Ì ’∂ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂Õ
«¬√ √Ó≈◊Ó Á∂ Ùπ»-Ùπ» «Ú⁄ ‚≈. ’Â≈ «√øÿ ‹∆ Ï≈Û∆ Ú≈Ò∂ Â∂
¿∞‘Èª Á∂ √«‘ÔØ◊∆, ’∆ÂÈ ¡Â∂ ’Ê≈ Á∆ √∂Ú≈ «ÈÌ≈‘øπÁ∂Õ «¬‘Èª ÂØ∫
¡◊Ò∂∂ √≈Òª «Ú⁄ Ì≈¬∆ ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆, ◊π-ÙÏÁ Á∆ ’Ê≈ Á…≈≈
◊π-¿∞ÍÁ∂Ù √ø◊Âª ˘ «ÁzÛ∑ ’Ú≈™Á∂ ‘∂Õ AIGD ¬∆. «Ú⁄ ÁÓÁÓ∆
‡’√≈Ò Á∂ Óπ÷∆ √øÂ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ““÷≈Ò√≈”” È∂ «¬√ √∂Ú≈ ˘
¡≈Í‰∂ «˜øÓ∂ ÒÀ «Ò¡≈Õ Ï≈¡Á ”⁄ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ “÷≈Ò√≈”
«Ìø‚ª-Ó«‘Â≈ È∂ √øÂ ’Â≈ ‹∆ ÚºÒØ∫, ‹Ø ◊πÓ«Â ÍÃ⁄≈ Á∆ √∂Ú≈
¿∞È∑ª «˜øÓ∂∫ √Ω∫Í∆ √∆, ¿∞√ «‚¿±‡∆ «Ú⁄ ¯’ È‘ƒ ÍÀ‰ «ÁºÂ≈ ¡Â∂
‘¯Â≈ Ì ‘≈˜∆ Ì ’∂ ◊π» ’∂ «√º÷ª ˘ ◊πÓ«Â ◊≈‚∆-≈‘ ÂØ∫ ‹≈‰ø»
’Ú≈™Á∂ ‘∂Õ
’∆ÂÈ Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ «ÚÙ∂Ù ÂΩ Â∂ ¡øÌ «Ú⁄ Ì≈¬∆ ‹Ø«◊øÁ
«√øÿ ‹∆ ÂÒÚ≈Û≈ È∂ ÏÛ≈ «‘º√≈ Í≈«¬¡≈Õ «¬‘Èª Á∆ «√‘Â ’∞fi «„ºÒ∆
«‘‰ ’≈È √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ì≈. Ó«‘øÁ ‹∆, Á√»‘≈ «ÈÚ≈√∆ ‹∆ Í≈√Ø∫
’∆ÂÈ Á∆ √∂Ú≈ Ò¬∆Õ ÂÒÚ≈Û∂ Ú≈Ò∆¡ª Ï∆Ï∆¡ª Âª √Ó≈◊Ó ¡øÌ
‘Ø‰ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ‘π‰ Â’ «ÈøÂ «ÈÙ’≈Ó √∂Ú≈ ’ ‘∆¡ª ‘ÈÕ √øÂ
Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ È≈Ò ‹Ø
’∆ÂÈ∆ ‹Ê≈ ‘øπÁ≈ √∆, ◊π»-Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ ¿∞‘Èª ¿∞µÍ Ú∆ Ïı«ÙÙ
√∆Õ ¿∞‘ Ú∆ ÏÛ∆ ÓËπ ËπÈ∆ È≈Ò ∆Âª «Ú⁄, ’∆ÂÈ Á∆ ‘≈˜∆
ÌÁ∂Õ
√øÂ ’Â≈ «√øÿ ““÷≈Ò√≈”” ‹∆ Á∂ √Ó≈◊Ó ÍÃÂ∆ «Ú⁄≈

√øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ““÷≈Ò√≈”” Âª ¡≈Í‰∆ √È≈ ≈‘ƒ
◊π-ÙÏÁ Á∆ ’Ê≈ ’Á∂ ¡≈Ó «’‘≈ ’Á∂ √È «’ ◊π-¡√Ê≈È Âª
√≈∂ ‘∆ Í»‹È-ÔØ◊ ‘È Í «¬√ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ ’Ê≈ ’
’∂ ‹ª «√ÓÈ Á∆ ‘≈˜∆ Ì ’∂ ‹Ø ¡ÈßÁ ¡≈™Á≈ ‘À ‘Ø «’Â∂ ÿº‡
294
‘∆ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ Âª «¬‘Èª ¡º·ª «ÁÈª «Ú⁄ √≈∂ √≈Ò Ò¬∆
¡≈Í‰∂ «‘Á∂ Á∆ ÏÀ‡∆ ˘ ⁄≈‹ ’’∂ ÒÀ ‹ªÁ∂ ‘ª Â∂ Î∂ ¿∞‚∆’
’∆Á∆ ‘À «’ «¬‘ «ÁÈ ’ÁØ∫ ¡≈¿∞‰? «¬’ √Ó≈◊Ó Á∂ ¡ı∆Ò∂ «ÁÈ
¿∞È∑ª È∂ √ø◊Â «Ú⁄ «’‘≈ «’ ‡’√≈Ò Á∂ «√øÿª «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆ «√º÷‰,
◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È ¡Â∂ ’∆ÂÈ ’È Â∂ √πÈ‰ Á∆ ÏÛ∆ π⁄∆ ‘À Í «¬Ê∂
¡≈ ’∂ ¡√ƒ ‹Ø È≈Ó-«√ÓÈ ¡«Ì¡≈√ Á∆ ÿ≈‡ √∆, ¿∞√ ˘ Ú∆ Í»≈
’∆Â≈ ‘ÀÕ √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ È∂ √≈∂ ‹Ê∂ «Ú⁄ «√ÓÈ ’È
Á∆ ÍÃÍ≈‡∆ ⁄≈¨ ’ «ÁºÂ∆ √∆Õ
È≈Ó «√ÓÈ Á≈ ÍÃÌ≈Ú

«¬√ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ «¬’ ‘Ø Ú≈Ë≈ ‘øπÁ≈ ‘À, «’ √Ó≈◊Ó Á∂ ¡øÌ
«Ú⁄ Ì≈Ú∂∫ √À∫’«Û¡ª Á∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ √ø◊Â ‘ØÚ∂ Â∂ ¡ı∆Ò∂ «ÁÈª
«Ú⁄ Ì≈Ú∂∫ «¬‘ «◊‰Â∆ ‘˜≈ª Â’ Íπº‹ ‹≈Ú∂, «¬’ ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆
ΩÒ≈-ºÍ≈ È‘ƒ ÍÀ∫Á≈Õ ı≈√ ’’∂ «√ÓÈ Á∂ √Ó∂∫ Âª «¬ø‹ Ó«‘√»√ ‘øπÁ≈
‘À Ù≈«¬Á «¬√ ¡√Ê≈È ¿∞Â∂ ’Ø¬∆ «¬’ Ú∆ ÏøÁ≈ È‘ƒ ‘À (Ì≈Ú «¬øÈ≈
«¬’ªÂ, √ªÂ Â∂ «¬’≈◊ Ú≈Â≈Ú‰ ‘øπÁ≈ ‘À) È≈Ó-«√ÓÈ Á≈
’∞ÁÂ∆ ¡ÀÈ≈ ÍÃÌ≈Ú ‘øπÁ≈ «’ ’Ø¬∆ Ïº⁄≈ Ú∆ ¡≈Ú≈˜ È‘ƒ ’º„Á≈Õ ‹Ø
«¬√ È≈Ó-«√ÓÈ Á∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ «¬’ Ú≈ Ú∆ ‘≈˜∆ Ì «◊¡≈,
¿∞‘ √≈Ò-Ì ¿∞‚∆’ ’Á≈ «’ «¬‘ √πÌ≈◊≈ √Óª ’ÁØ∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂Õ
¿∞‘ ‹«◊¡≈√» ’¬∆ ‘Ø ÍÃ∂Ó-ÓºÂ∆¡ª »‘ª ˘ È≈Ó-ËÈ Á∆ ≈√
«Ú‘≈fi‰ Ú≈√Â∂ ““‘ È≈Ó∂ ’∂ ‘ØÚ‘π ‹ØÛ∆”” (‹Ø‡∆Á≈) Ï‰≈ ’∂
«Ò¡≈™Á≈Õ
«¬√ √Ó≈◊Ó ˘ √¯Ò ÏÈ≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ Í«‘∂ Á∆ √∂Ú≈ ¡øÌ √.
’Â≈ «√øÿ ‹∆ «Î √. Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ Â∂ ¡º‹ ’ºÒ∑ Ó∂‹ √Á≈≈
«√øÿ ‹∆ ’Á∂ ¡Â∂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¶◊ Á∆ √∂Ú≈, ¡øÌ ÂØ∫ ‘∆
ÈßÏÁ≈ ⁄øÈ‰ «√øÿ ‹∆ Á∂ «˜øÓ∂ ‘∆ ‘∆, ‹Ø ‘π‰ Ú∆ ËøÈ Ì≈◊ ‹≈‰
’∂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ’Ó«¡ª Á∆ Úø‚, «‘≈«¬Ù Â∂ ◊·Û∆ ÿ Á∆ √∂Ú≈
√. ‘ÙÈ «√øÿ (Ì◊Â ‹∆∏ ‹Ø ‘ÀÈ ‘∆ Ì◊Â «ÏÂ∆ «Ú⁄, ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó
È≈Ò ¡º‹ Â’ «ÈÌ≈ ‘∂ ‘ÈÕ «¬√ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ «Ï‹Ò∆ Â∂ ΩÙÈ∆
Á≈ ÍÃÏøË Ó≈. ‘Ì‹È «√øÿ ‹∆ ⁄≈¬ƒ-⁄≈¬ƒ ’Á∂ Â∂ √∂Ú≈-«√ÓÈ
«Ú⁄ «‘º√≈ Í≈ ’∂ Ò≈‘≈ ÷º‡ ‘∂ ‘ÈÕ
Í«‘Ò∂ √Ó∂∫ ‹ÁØ∫ √Ó≈◊Ó AIFF ¬∆. «Ú⁄ ¡øÌ ‘Ø«¬¡≈ ÂÁ
295
«‘≈«¬Ù Á≈ ÍÃÏøË ÿº‡ √∆, «‹√ Á∆ ÿ≈‡ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ ÂøÏ» Â∂
Ù≈«Ó¡≈È∂ Ò◊≈¬∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ «¬’ Ú≈ ¡ÀÈ∂ ˜Ø Á∆ ‘È∂∆ Â∂ Óƒ‘
¡≈«¬¡≈ «’ Òº◊∂ ‘Ø¬∂ Ù≈«Ó¡≈È∂ Â∂ ÂøÏ» ‘Ú≈ «Ú⁄ ¿∞µ‚ ◊¬∂Õ Ù≈«Ó¡≈È∂
Í≈‡‰ ’≈È ’≈¯∆ È∞’√≈È ‘Ø«¬¡≈Õ ¡◊Ò∂ √≈Ò ‘∆ √ø◊Â Á∆ ¡Ω÷
˘ Á» ’È Ú≈√Â∂, ¶◊ ¤’‰ Ú≈√Â∂ ÷πÒ∑≈ Ïª‚∂ Á∆ Ù’Ò Á≈ ‘≈Ò
«Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈Õ «‘≈«¬Ù Ò¬∆ Ú∆ ¤∂ ’Ó∂ ‘Ø «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ
«¬√ √Ó≈◊Ó ˘ ‘Ø ⁄ø◊∂≈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬∆ √πfi≈Úª ˘ Á‹ ’È
Ú≈√Â∂ «¬’ «‹√‡ Ò≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ‹Ø Ú∆ ’Ø¬∆ ◊π»-«Í¡≈≈
◊πÓ«Â ¡È∞√≈ ⁄ø◊∆ ≈«¬ «Ò÷ ‹ªÁ≈, ¿∞√ ˘ ¡◊Ò∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄
Ò≈◊» ’ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
¡ı∆Ò∂ «ÁÈ √≈∆ √ø◊Â «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ‘À «’ ‘ Ø˜
Á∂ «ÈºÂÈ∂Ó Á∂ È≈Ò «‹Ú∂∫ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ «¬’ ÿ≥‡≈
√Ú∂∂, «¬’ ÿ≥‡≈ ÒΩ„∂ Í«‘ Â∂ ¡ºË≈ ÿ≥‡≈ √Ω‰ Ú∂Ò∂ «√ÓÈ ’’∂
ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ Ô≈Á «‘Á∂ «Ú⁄ Ú√≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Á≈ ‘ÀÕ «¬√
√Ó≈◊Ó Á≈ Í»≈ Ò≈‘≈ ÂÁ ‘∆ ‘À ‹∂’ ¡≈Íª, ¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ ÿª «Ú⁄
‹≈ ’∂ Ú∆ ÊØÛ∑∂ ÂØ∫ ÊØÛ∑≈ Â∂ ÚºË ÂØ∫ ÚºË «√ÓÈ ’È Ò¬∆ √Óª ˜»
’º„∆¬∂Õ ‹Ø ◊πÓπ÷ «¬√ √Ó≈◊Ó Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ ¡◊Ò∂ √Ó≈◊Ó Á∆
¡øÌÂ≈ Â’ «‹øÈª √Óª Ú∆ «√ÓÈ ‘ Ø˜ ’È◊∂, ¡≈Í‰∂ Èª
«‹√‡ Â∂ «Ò÷ ’∂ ‹≈‰Õ ’≈¯∆ √ø◊Â ‹Ø ¡º◊∂ «√ÓÈ ÂØ∫ Úªfi∆ ‘øπÁ∆,
«¬√ Ï∂ÈÂ∆ ˘ ¡Í‰≈ ’∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ Á∂ √Ó∂∫ ˘ «√ÓÈ Á…≈≈ √¯Ò
’È Ò¬∆ ÍÃ‰ ’ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
Ë≈«Ó’ Íº÷ ÂØ∫ Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞ÂÙ≈‘Â ’È Ò¬∆ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂
«Ú√∂ ÂØ∫ ‹≈‰± ’Ú≈¿∞‰ Ò¬∆ AIHD ¬∆. Á∂ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ ‘∂·
«Ò«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó ¿∞Ò∆«’¡≈ «◊¡≈Õ
«¬√ «Ú⁄ Ïº«⁄¡ª Á∂ ◊πÏ≈‰∆ ’ø· Óπ’≈ÏÒ∂ ’Ú≈‰∂ Â∂ ¡≈Í‰∂
«¬«Â‘≈√ Á∆ Ú≈’¯∆¡Â Ú∆ Ù≈ÓÒ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ Ïº«⁄¡ª Á∆ ÔØ◊Â≈
˘ Í÷‰ Ò¬∆ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ Ùπ’Ú≈ Á≈ «ÁÈ È∆ÔÂ ’∆Â≈Õ ◊πÓπ÷
«Ú«Á¡≈Ê∆¡ª Á≈ ◊πÏ≈‰∆ ’ø· √Ò∂Ï√ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ È∆ÔÂ
’∆Â≈ «◊¡≈Õ
Í«‘Ò≈ Á‹≈ : ¿∞Ó AA √≈Ò Â’Õ ’ø· Ï≈‰∆-‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï
«‘≈√ Â∂ ’∆ÂÈ √Ø«‘Ò≈Õ
Á»‹≈ Á‹≈ : ¿∞Ó AB ÂØ∫ AF √≈Ò Â’Õ ’ø· Ï≈‰∆-Í»≈ √ºÂª
296
Ï≈‰∆¡ª Á≈ «ÈÂÈ∂ÓÕ
Â∆‹≈ Á‹≈ : ¿∞Ó AG √≈Ò ÂØ∫ BA √≈Ò Â’Õ ’ø· Ï≈‰∆¡ª-
‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï, ‹≈Í √≈«‘Ï, √πË≈ √ÚÔ∂, Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆, ¡ÈßÁ √≈«‘Ï
Í»≈, «‘≈√ √≈«‘Ï, ’∆ÂÈ √Ø«‘Ò≈ ¡Â∂ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹ª ¡≈√≈
Á∆ Ú≈Õ Â∆‹∂ Á‹∂ Á∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬∆ ¡≥«ÓÃÂË≈∆ ‘Ø‰≈ ˜»∆ ‘ÀÕ
√Ó≈◊Ó Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ Á∆ ¡Á≈√ ÂØ∫ Í«‘Òª ¿∞‘Èª √≈∂ Ïº«⁄¡ª
˘ ÔØ◊Â≈ ¡È∞√≈, Ù∆Ò‚ª, Ë≈«Ó’ Íπ√Â’ª, «√ØÍ∂ Â∂ ÍÃÙ≈Á ¡≈«Á
Á∂ ’∂ √≈∆ √ø◊Â «Ú⁄ √ÈÓ≈«ÈÂ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈, «‹√ ’’∂ Ïº«⁄¡ª
˘ ◊πÏ≈‰∆ ’ø· ’È Ò¬∆ ‘Ø ¿∞ÂÙ≈‘ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘Èª ˘ √ÈÓ≈È
«ÓÒÁ≈ Ú∂÷ ’∂ ‘Ø ÈÚ∂∫ Ïº«⁄¡ª ˘ ◊πÏ≈‰∆ ’ø· ’È Ò¬∆ ¿∞ÂÙ≈‘
ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «Í¤Ò∂ ’∞fi √≈Òª ÂØ∫ ◊Ó∆ «˜¡≈Á≈ ‘Ø‰ ’≈È ‘π‰
«¬‘ “È≈Ó ¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó” ¡’Â±Ï Á∂ Í«‘Ò∂ ¡ÀÂÚ≈ ÂØ∫
¡≈øÌ ‘Ø ’∂ Á»√∂ ¡ÀÂÚ≈ Â’ ¡º· «ÁÈ «ÈøÂ ⁄ÒÁ≈ ‘ÀÕ
ppp
297
ÇÃîðé å°ÃÄ òÆ éÔÄ ÕÆåÅ
È≈Ó ¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó Á≈ ¡º· «ÁÈª ÍÃØ◊≈Ó ⁄Ò «‘≈
√∆Õ Ù≈Ó Á∂ Á∆Ú≈È Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ ÂØ∫ Ú∂‘Ò∂ ‘Ø ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Ó
’È Ò¬∆ «Â¡≈ √ÈÕ ¡º·-Á√ ÍÃ∂Ó∆ √∆ ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ÏÀ·∂
◊πÓ«Â Á∂ Ï⁄È «ÏÒ≈√ ’ ‘∂ √È «’ √. ’Â≈ «√øÿ Ú≈√∆
√»ÒÍπ, «‹‘Èª ˘ ‹Ê∂Á≈ ’’∂ Ú∆ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À; Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ·∂ Ú∂÷ ’∂ ÏÛ∆ ’≈‘Ò∆ È≈Ò ¡≈Í ‹∆ Í≈√ Íπº‹∂ Â∂
◊πÓ«Â Á∆ Ú∆⁄≈ ‹Ø ⁄Ò ‘∆ √∆, ¿∞√ ˘ Ë∆‹ È≈Ò √π‰È Á∆
Êª, ¡≈™Á∂ ‘∆ ⁄ºÒ ‘∆ «Ú⁄≈ ˘ Ø’‰ Ò¬∆ ˜Ø Á∆ Ú≈«‘◊π» ‹∆
’≈ ÷≈Ò√≈, Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’∆ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ √≈∆ √ø◊Â
Á≈ «Ë¡≈È ¿∞Ë ‘Ø «◊¡≈ Â∂ √≈«¡ª È∂ ÎÂ«‘ Á≈ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈Õ
‹Ê∂Á≈ ’Â≈ «√øÿ È∂ ⁄Ò ‘∆ ◊πÓ«Â Á∆ «Ú⁄≈ ˘ √πÈ‰
Ò¬∆ ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆ ‹∂≈ È≈ ’∆Â≈ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊≈ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ Í≈√ «¬’ «Ù’≈«¬Â ÒÀ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ªÕ ¡≈Í ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∂ √«‘ÈÙ∆Ò √πÌ≈ ¡È∞√≈ «’‘≈, Áº√Ø! ‹Ê∂Á≈ ‹∆, ’∆
«Ù’≈«¬Â «Ò¡≈¬∂ ‘Ø? ’Â≈ «√øÿ È∂ «’‘≈ «’ ¡º‹ Ù≈Ó D ÂØ∫ E
Ú‹∂ Á∂ «√ÓÈ «Ú⁄ ÏÒÚøÂ «√øÿ È≈™ Á∂ ÍÃ∂Ó∆ È∂ «√ÓÈ È‘ƒ
’∆Â≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √πÌ≈Ú’ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Â∞√ƒ ¿∞√ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’
Á∂‰∆ √∆ «’ Ï≈‘ ÿ≥πÓ‰ «ÎÈ Á∆ Êª √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ «√ÓÈ
’Ø «’™«’ ¡≈Íª √≈«¡ª Á≈ ‘∆ ¯˜ Ï‰Á≈ ‘À, ¡≈Íª √≈∂ √ø◊Â∆
»Í «Ú⁄ È≈Ó Ï≈‰∆, ’Ê≈ ’∆ÂÈ Á≈ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È ¡≈¬∂ ‘ªÕ
ÿª Á∂ ’øÓ ’≈ Ú∆ ¤º‚∂ ‘È ‹∂ «Î Ú∆ ¡≈Íª √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂
Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ È≈ ’∆Â≈, «„Ò ÚÂ∆ «Î Âª ÒØ’ ◊«¬¿∞ ÍÃÒØ’
◊Ú≈«¬¿∞ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ
’Â≈ «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ÏÒÚøÂ «√øÿ Ï≈‘
È‘ƒ ÿ≥πÓÁ≈ √∆, ¿∞‘ Âª √ø◊Â «Ú⁄ ‘∆ ÏÀ·≈ √∆ Â∂ ¡º÷ª ÷ØÒ∑ ’∂ «¬Ë
¿∞Ë Ú∂÷Á≈ «‘≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ ‹Ê∂Á≈ ‹∆, Â∞√ƒ «’ºÊ∂ √≈¿∞Õ
298
’Â≈ «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ Ú∆ √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ·≈ «√ÓÈ ’
«‘≈ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÊØÛ∑≈ Óπ√’≈¬∂ Â∂ ‹Ê∂Á≈ ’Â≈ «√øÿ ˘ Óπ÷≈«ÂÏ
’’∂ ’«‘‰ Òº◊∂, ‹Ê∂Á≈ ‹∆! ‹∂ ÏÒÚøÂ «√øÿ È∂ «√ÓÈ È‘ƒ ’∆Â≈
Âª «√ÓÈ Â∞√ƒ Ú∆ È‘ƒ ’∆Â≈Õ ’Â≈ «√øÿ È∂ «¬’ ÁÓ ¿∞µÂ
«ÁÂ≈ «’ È‘ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÀ∫ Âª √≈≈ √Óª «√ÓÈ «Ú⁄ ÏÀ·≈ «‘≈
‘ª Â∂ «√ÓÈ ’Á≈ «‘≈ ‘ªÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÓπÛ Íπº«¤¡≈ ‹∂ Â∞√ƒ
«√ÓÈ ’Á∂ √∆ Âª Â∞‘≈˘ «’Ú∂∫ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ ÏÒÚøÂ «√øÿ «√ÓÈ
È‘ƒ ’Á≈ Â∂ ¿∞‘ «¬Ë ¿∞Ë Ú∂÷Á≈ ‘ÀÕ ’Â≈ «√øÿ È∂ ¿∞µÂ
«ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ ⁄ø◊∆ Â∑ª ¿∞√ ˘ Ú∂÷Á≈ «‘≈ ‘ª ¿∞‘ Ï‘πÂ √Óª «¬Ë
¿∞Ë ‘∆ Ú∂÷Á≈ «‘≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Óπ√’≈¬∂ Â∂ ’«‘‰ Ò◊∂, ’Â≈
«√øÿ! Â∞√ƒ ÏÀ·∂ Ì≈Ú∂∫ √ø◊Â «Ú⁄ ‘∆ √∆ Í «√ÓÈ Â∞√ƒ ÁØÚª È∂
È‘ƒ ’∆Â≈Õ ‹∂ ÏÒÚøÂ «√øÿ Á»√«¡ª ÚºÒ fi≈’Á≈ «‘≈ ‘À Âª Â∞√ƒ
ÏÒÚøÂ «√øÿ ÚºÒ Ú∂÷Á∂ ‘∂ ‘ØÕ ÏÒÚøÂ «√øÿ ¡Â∂ Â∂∂ «Ú⁄ ’∆ ¯’
‘À? ¿∞‘ Ú∆ Ï≈‘Óπ÷∆ «ÏÂ∆ ¡Ë∆È «¬Ë ¿∞Ë Âº’Á≈ «‘≈ ‘À, Â∞√ƒ
¿∞‘Á∆ ÚºÒ Ú∂÷Á∂ ‘∂ ‘ØÕ Â∞‘≈‚∆ ÁØ‘ª Á∆ «ÏÂ∆ Ï≈‘Óπº÷∆ ‘∆ ‘ÀÕ
◊π» Á Âª ÓÈ Á∆ ‘≈˜∆ ÍÃÚ≈È ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «¬‘ Ï⁄È
√π‰’∂ ‹Ê∂Á≈ ⁄πºÍ ’ «◊¡≈ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ù«Ó≥Á◊∆ Ó«‘√»√ ’∆Â∆
«’ ¡≈«¬¡≈ Âª ÓÀ∫ ÏÒÚøÂ «√øÿ Á∆ «Ù’≈«¬Â ÒÀ ’∂ √∆ Í Î√ ÓÀ∫
¡≈Í «◊¡≈ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’Â≈ «√øÿ Â∂ ÏÀ·∆ √≈∆ √ø◊Â ˘
√øÏØËÈ ’’∂ «’‘≈, ‹ÁØ∫ Ú∆ √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ·‰≈ ‘ØÚ∂ «¬’ Á»‹∂ ÚºÒ
Ú∂÷‰ Á∆ «ÁzÙ‡∆ Á≈ «Â¡≈◊ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À Â∂ ‘Ó∂Ù≈ «√ÓÈ,
’∆ÂÈ, ’Ê≈ «Ú⁄ ¡º÷ª Ó∆‡ ’∂ ◊πÓπ÷∆ ⁄Ω∫’Û∂ Ó≈ ’∂ ÏÀ·‰≈ ÔØ◊
‘ÀÕ «ÏÂ∆ ˘ Ï≈‘Óπº÷∆ ‘Ø‰ ÂØ∫ √ø’Ø⁄ ’∂ ÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ √≈∂
«¬øÁz∂ ÓÈ ˘ «÷≥‚≈¿∞‰ «Ú⁄ ¡≈ÍØ-¡≈Í‰≈ «‘º√≈ ÍªÁ∂ ‘È Í √Ì ÂØ∫
ÚË∆’ Ï≈‘Óπ÷∆ «ÏÂ∆ ¡º÷ª ≈‘ƒ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ‹Ø ¡√ƒ ¡º÷ª È≈Ò Ú∂÷Á∂
‘ª ¿∞√ Á≈ ¡’√ √≈‚∂ ¡≥ÂÙ’‰ Á∂ ÍÂ Â∂ ¿∞µ’«¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À Â∂
¿∞‘ ¿∞µ’«¡≈ ¡’√ ÓπÛ ÓπÛ ÓÈ ˘ ¿∞√ Í≈√∂ ÚºÒ ÍÃ∂Á≈ ‘À ‹Ø «’
ÓÈ∞º÷ È∂ ¡º÷ª ≈‘ƒ Ú∂«÷¡≈ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ Ú∂÷ Ú∂÷ ’∂ ¡º÷ª ’Á∆ Ú∆
‹Á∆¡ª È‘ƒ √◊Ø∫ ‘Ø Ú∂÷‰ Á∆ Ò≈Ò√≈ ÚËÁ∆ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ì≈¬∆
◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ ¡‡ºÒ ¯À√Ò≈ «ÁÂ≈ ‘À :
¡º÷ƒ Ú∂÷ È ‹∆¡ª Ï‘π ø◊ ÂÓ≈√∂
¿∞√ÂÂ «ÈßÁ≈ ’ø«È √π«‰, ØÚ«‰ ÂÀ ‘≈√∂®
299
√≈Á∆ ‹∆Ì È ‹∆¡≈ ’ ÌØ◊ «ÏÒ≈√∂
È’ È ‹≈ Ú≈√π ÒÀ Áπ◊øË √πÚ≈√∂®
‹ È ’Ø¬∆ ‹∆«Ú¡≈ ’±Û∂ ÌÚ≈√∂,
Í∆ Óπ∆Áª «Í‘Û∆ √⁄∆ «‘≈√∂®9®
(Ú≈ 27 Í¿∞Û∆ 9)
Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á≈ Ú∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï «Ú⁄ ¯πÓ≈È ‘ÀÕ
1
«Ó«Ê¡≈ È∂Âz Í∂÷Â Í «Âz¡ »Í≈Á® (Í≥È≈ 269)
ÂÊ≈
Í «Âz¡ »Íπ È Í∂÷À È∂Âz® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 274)
√Ø ‹Ê∂Á≈ ‹∆, «‹Ê∂ ÏÒÚøÂ «√øÿ È∂ Ï≈‘Óπº÷∆ «ÏÂ∆ È≈Ò
√ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ Ú∆ È≈Ó-«√ÓÈ Á≈ Ò≈‘≈ È‘ƒ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈
¿∞Ê∂ Â∞√ƒ Ú∆ ¿∞√ È≈ÒØ∫ Ú≈Ë» Ò≈‘≈ È‘ƒ ÷º«‡¡≈, √Óª Â∞‘≈‚≈ Ú∆
¿∞√ ÚºÒ Ú∂÷«Á¡ª ÏÂ∆Â ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ √ø◊Â «Ú⁄ «¬‘ Ú∂÷‰ Á∆
√Ø⁄ ¤º‚ ’∂ «’ ÎÒ≈È≈ «’Ë Ú∂÷Á≈ ‘À, «’√ Â∑ª ÏÀ·≈ ‘À Â∂ ‘Ø
«’øÂ± ¤º‚ ’∂, «ÏÂ∆ ¡≥ÂÓπ÷∆ ’’∂, È≈Ó È≈Ò ‹πÛÈ≈ ⁄≈‘∆Á≈
‘À, ÂÁ ‘∆ Í»≈ Ò≈‘≈ ‘ÀÕ ‹∂ «¬’ ÍÃ≈‰∆ ¡≈Í‰≈ Ò≈‘≈ ◊Ú≈ «‘≈
‘À, Â∞√ƒ Âª È≈ ¡≈Í‰∂ √Ó∂∫ ˘ ¡‹≈¬ƒ ◊Ú≈ÚØÕ ‹∂ «¬’ ˆÒÂ∆
’Á≈ ‘À Âª Â∞√ƒ Âª È≈ ’ØÕ ‹∂ ¡√ƒ Ú∆ ¿∞‘Ø ’∞fi ‘∆ ’∆¬∂ ‹Ø
Á»√≈ ’Á≈ ‘À «Î √≈‚∂ Â∂ ¿∞√ Á∂ «Ú⁄ ’∆ ¯’ ‘Ø«¬¡≈? ‹∂‘≈
¿∞‘ ÂÀ√∂ ¡√ƒÕ
‹ÁØ∫ ¡≈Íª √ø◊Â «Ú⁄ «√ÓÈ ’È Ò¬∆ ÏÀ·∆¬∂ ‹Ø ¡≈Íª
Ú≈«‘◊π» ◊πÓ≥Âz Á∆ ËπÈ∆ ¡≥Á ¿∞⁄≈È ’Á∂ ‘ª ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∆
Ù»÷ÙÓ «ÏÂ∆ È≈Ò √πÈ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
Ëπ«È Ó«‘ «Ë¡≈È∞ «Ë¡≈È Ó«‘ ‹≈«È¡≈ ◊πÓπ«÷ ¡’Ê ’‘≈È∆®3®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 1, Í≥È≈ 879)
Á∆ Í≥◊Â∆ Â∂ Í«‘≈ Á∂‰≈ ⁄≈‘∆¬∂Õ
‹ÁØ∫ ¡≈Íª ’∆ÂÈ ‹ª ’Ê≈ √ÃÚ‰ ’∆¬∂, ’∆ÂÈ∆¡≈ ‹Ø ◊πÏ≈‰∆
Á≈ ’∆ÂÈ ’Á≈ ‘À ‹ª ’Ê≈-Ú≈⁄’ ‹Ø ◊πÓ«Â «Ú⁄≈ Á∂ «‘≈ ‘øπÁ≈
‘À, √≈‚≈ «Ë¡≈È ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ’∆ÂÈ ‹ª ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄≈ «Ú⁄ ‘Ø‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ¡≈Íª √π‰È Ú≈Ò∆ «ÏÂ∆ Ï‰≈ ÒÚª◊∂ «Î Âª
1. «Ú¡ÊÕ
300
√π«‰¡À Ò≈◊À √‘«‹ «Ë¡≈È∞®
È≈È’ Ì◊Â≈ √Á≈ «Ú◊≈√π®
√π«‰¡À Á»÷ Í≈Í ’≈ È≈√π®10® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‰ ‹≈Ú∂◊∆Õ √π‰È È≈Ò ‘∆ «÷≥‚≈¿∞ Ú≈Ò∆ «ÏÂ∆ «Ú⁄
«¬’≈◊ÃÂ≈ ¡≈™Á∆ ‘ÀÕ √Ø ‘Ó∂Ù≈ «Ë¡≈È º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ ¡≈Íª
ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄Ø∫ Ï‘πÂ≈ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’∆¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡ı∆ «Ú⁄
¯πÓ≈«¬¡≈ «’ ¡≈Íª ˘ Ï≈Ï≈ Î∆Á ‹∆ Á≈ ¿∞ÍÁ∂Ù ¡≈Í‰∂ «‘Á∂ «Ú⁄
Ë≈È ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À :
Î∆Á≈ ‹∂ Â± ¡’«Ò ÒÂ∆Îπ ’≈Ò∂ «Ò÷π È Ò∂÷®
¡≈ÍÈÛ∂ «◊∆Ú≈È Ó«‘ «√π È∆Úª ’« Á∂÷π®6®
(√ÒØ’ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1378)
‹Ø ’Ó∆ Á»√∂ «Ú⁄ ¡√ƒ Ú∂÷ ‘∂ ‘ª «’Â∂ √≈‚∂ «Ú⁄ Ú∆ «¬‘Ø
«‹‘∆ ’Ø¬∆ ¿±‰Â≈ Âª È‘ƒ ‘ÀÕ ‹∂ «¬√ Â∑ª ¡√ƒ ¡≈Í‰∂ «‘Á∂ «Ú⁄
¡¿∞◊π‰ª Á∆ ÍÛ⁄ØÒ ’ª◊∂ Âª √Óª Í≈ ’∂ √≈‚≈ ¡¿∞◊π‰ª ÂØ∫
¤∞‡’≈≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ Â∂ «‘Á∂ «Ú⁄ ◊π‰ ¡≈ Ú√‰◊∂Õ Á»√∂ Á∂ ¡Ú◊π‰
Ú∂÷‰ Á∆ Êª :
√≈fi ’∆‹À ◊π‰‘ ’∂∆ ¤Ø«‚ ¡Ú◊‰ ⁄Ò∆¡À®
Í«‘∂ Í‡øÏ ’« ¡‚øÏ ¡≈Í‰≈ «ÍÛ∞ ÓÒ∆¡À®
«‹ÊÀ ‹≈«¬ Ï‘∆¡À ÌÒ≈ ’‘∆¡À fiØ«Ò ¡≥«ÓÃÂ∞ Í∆‹À®
◊π‰≈ ’≈ ‘ØÚÀ Ú≈√πÒ≈ ’«„ Ú≈√π Ò¬∆‹À®3®
(√»‘∆ ¤øÂ Ó: 1, Í≥È≈ 766)
Á∆ «ÏÂ∆ Á∂ Ë≈È∆ Ï‰È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
301
çÅÁòÅ Ûâ ðÔË ÇéðçÅòË
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Âª ˘ ÍÃÌ» ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛÈ Ú≈√Â∂ ¡º· «ÁÈ
Á≈ È≈Ó ¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó Á∂ È≈™ ‘∂· È≈Ó-«√ÓÈ,
’Ê≈, ’∆ÂÈ Á≈ √Ó≈◊Ó AIFF ¬∆. «Ú⁄ ¡øÌ ’∆Â≈Õ «‹√ «Ú⁄
Á»-Áπ∂‚∂ ÂØ∫ ÍÃÌ» «ÓÒ≈Í Á∆ ÂÛÍ Ú≈Ò∂ ‹«◊¡≈√» ¿∞⁄∂⁄≈ √Óª
’º„ ’∂ √≈∂ «ÁÈ ◊π» ⁄Èª È≈Ò √πÂ∆ ‹ØÛÈ Á≈ ÔÂÈ ’Á∂
Â∂ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ È≈Ó Á≈ ËÈ «¬’ºÂz ’Á∂Õ «’™«’ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
¯πÓ≈È ‘À «’ ‹∂ «’√∂ ÍÃ≈‰∆ È∂ È≈Ó Á≈ ËÈ «¬’ºÂz ’È≈ ‘ØÚ∂
Âª È≈Ó Á≈ ËÈ ’∂ÚÒ Â∂ ’∂ÚÒ √«Â√ø◊Â «Ú⁄Ø∫ ‘∆ «¬’ºÂz ’∆Â≈
‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‘Ø Êª «’√∂ ÔÂÈ È≈Ò È≈Ó Á≈ ËÈ «¬’ºÂz ’∆Â≈
‘∆ È‘ƒ ‹≈ √’Á≈Õ
√Â√ø◊Â∆ √ø«◊ ‘« ËÈ∞ ÷‡∆¡À
‘Ø ÊÀ ‘ØÂ∞ ¿∞Í≈«¬ ‘« ËÈ∞ «’ÂÀ È Í≈¬∆®
(√»‘∆ Ó: 4, Í≥È≈ 734)
√ø◊Âª Á∂ «¬ÙÈ≈È Ú≈√Â∂ ¿∞⁄∂⁄≈ Úº‚∆ ‡À∫’∆ Ï‰≈¬∆ Â∂ ‘Ø
ÈÚ∆¡ª ‡»‡∆¡ª Ò◊Ú≈¬∆¡ª ◊¬∆¡ª Âª ‹Ø ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ √≈∆ √ø◊Â
«¬ÙÈ≈È, «ÈÂÈ∂Ó Í»≈ ’’∂ È∆ÔÂ √Ó∂∫ «√ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹
‹≈Ú∂Õ ’¬∆ Ú≈∆ √Ó∂∫ «Ú⁄ «Ï‹Ò∆ È≈ ‘Ø‰ ’≈È Í≈‰∆ Á∆ ÂØ‡ ¡≈
‹≈‰∆Õ √Ó≈◊Ó ⁄‰ ÂØ∫ Í«‘Òª Í≥‹-Á√ ÍÃ∂Ó∆ √Ó≈◊Ó √ÏøË∆ Ï≈Ï≈
‹∆ È≈Ò «Ú⁄≈ ’ ‘∂ √È, ‹ÁØ∫ Í≈‰∆ Á∆ ÂØ‡ ¡≈ ‹≈‰ Á≈ Ó√Ò≈
«Ú⁄≈ ¡Ë∆È ¡≈«¬¡≈ Âª «Í≥‚ ÎøÏ∆¡ª (È˜Á∆’ ÈßÁ≈⁄Ω) Á≈ «¬’
ÍÃ∂Ó∆ «‹√ Á≈ È≈™ √. 1Ï«⁄ºÂ «√øÿ √∆, «¬’ ÁÓ ÏØÒ ¿∞«·¡≈ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆, Í≈‰∆ Á∆ ÂØ‡ ¡≈¿∞‰ Á≈ √Ú≈Ò ‘∆ ÍÀÁ≈ È‘ƒ ‘øπÁ≈, «¬‘
«˜øÓ∂Ú≈∆ Ó∂∂ Â∂ «‘‰ Á∂ÚØÕ Ì≈Ú∂∫ ¡º· «ÁÈ «Ï‹Ò∆ ÏøÁ ‘∂ ÓÀ∫ Í≈‰∆
È‘ƒ Óπº’‰ Á∂Úª◊≈Õ Ó∂∂ ‘øπ«Á¡ª Í≈‰∆ «’Ú∂∫ Óπº’ √’Á≈ ‘À, ÓÀ∫ √≈≈
«¬øÂ˜≈Ó ¡≈Í∂ ’ ÒÚª◊≈, Â∞√ƒ «¯’ È≈ ’Ø, Ó∂∂ Í≈√ √≈≈ ÍÃÏøË
1. Ï«⁄ºÂ «√øÿ ‚∆˜Ò «¬ø‹‰ Ó’À«È’ √∆ ‹Ø ’≈¯∆ «√¡≈‰≈ √∆Õ
302
‘À, Â∞√ƒ «È√«⁄øÂ ‘ØÕ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆ ¿∞√ Á∂ Ó≥»‘ ÚºÒ Ú∂÷‰ Ò◊∂ «’™«’
¿∞√ Á∂ Ï⁄Èª «Ú⁄ ¡‘ø’≈ Á∆ Ï» √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √«ÂÏ⁄È «’‘≈
Â∂ Ï«⁄ºÂ «√øÿ ˘ ’«‘ «ÁºÂ≈ «’ ⁄ø◊≈ Ì≈¬∆, Í≈‰∆ Á∆ «˜øÓ∂Ú≈∆
‘π‰ Â∂∆ ‘ÀÕ ¿∞√ È∂ ÓπÛ Áπ‘≈«¬¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, «⁄øÂ≈ È≈ ’Ø ÓÀ∫
¡≈Í∂ √≈≈ «¬øÂ˜≈Ó ’ ÒÚª◊≈Õ
√. Ï«⁄ºÂ «√øÿ È∂ «¬’ ÈÚª ‚∆˜Ò «¬ø‹‰ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈
√∆Õ √Ó≈◊Ó ¡øÌ ‘Ø‰ ÂØ∫ «ÂøÈ «ÁÈ Í«‘Òª ¿∞√ È∂ «¬ø‹‰, ÍπÒ∆,
Í‡≈ ÒÀ ¡ªÁ≈ Â∂ ÈÚª ’Ò√∆ Á≈ Íº÷≈ ÷ ’∂ «¬øfi‰ ⁄Ò≈ ’∂ ‡À∫’∆
Ì’∂ Í»∆ Â√ºÒ∆ ’ Ò¬∆ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Áº√ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ ¡≈Í‰∆
Â√ºÒ∆ ’ Ò¬∆ ‘À, Â∞√ƒ ’Ø¬∆ «⁄øÂ≈ È≈ ’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï⁄È
’∆Â≈, √≈‚∆ ‹ª √ø◊Â Á∆ «⁄øÂ≈ Âª ◊π»-Í≈ÂÙ≈‘ ˘ ‘À, ¡√ƒ Âª
¿∞√ Ó≈Ò’ Á∂ ¡≈√∂ ‘ªÕ Â∞√ƒ Ï‘πÂ ⁄ø◊≈ ’∆Â≈ ‹Ø «¬ø‹‰ ⁄Ò≈
’∂ ¡≈Í‰∆ Â√ºÒ∆ ’ Ò¬∆ ‘ÀÕ ¡≈Í‰∆ Â√ºÒ∆ ’’∂ Ï«⁄ºÂ «√øÿ
«Í≥‚ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
√Ó≈◊Ó ¡øÌ ‘Ø‰ ÂØ∫ «¬’ «ÁÈ Í«‘Òª √. Ï«⁄ºÂ «√øÿ Ú∆
¡≈ «◊¡≈ Â∂ ¿∞√ È∂ «‡¿±ÏÚÀµÒ Ú≈Ò∂ ’Ó∂ ¡≥Á ‘∆ ¡≈Í‰≈ «Ï√Â≈
Ò≈ «Ò¡≈Õ ÁØ-«ÂøÈ «ÁÈ Ï∆Â ◊¬∂, «Ï‹Ò∆ ·∆’ ·≈’ ⁄ÒÁ∆ ‘∆
Â∂ Í≈‰∆ Á≈ ÂØ‡≈ È≈ ¡≈«¬¡≈Õ
Ï«⁄ºÂ «√øÿ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ÓπÛ ÓπÛ «ı¡≈Ò ¡≈Ú∂ «’ ¡ºË≈
√Ó≈◊Ó Ï∆Â ⁄Ò≈ ‘À ¡‹∂ Â’ «Ï‹Ò∆ È≈Ò ‘∆ ’øÓ √∆ ‹ªÁ≈ ‘À,
«’Â∂ «ÏÈª ⁄Ò≈«¬¡ª ‘∆ «¬ø‹‰ Ú≈Í√ È≈ ÷Û‰≈ ÍÚ∂Õ
ÍÓ∂Ù Á∆ È∂Â ÁπÍ«‘ ˘ ¿∞√ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ¿∞‘ ÎπÈ≈
Ï«‰¡≈, Ù≈Ó ˘ ÊØÛ∑∆ ‘È∑∂∆ ¡≈¬∆, «Ï‹Ò∆ ÏøÁ ‘Ø ◊¬∆Õ ÁØ ’∞ ÿ≥‡∂
«Ï‹Ò∆ Á∆ ¿∞‚∆’ ’∆Â∆ Í «Ï‹Ò∆ Á≈ ÷≥Ì≈ «‚◊ «Í¡≈ √∆, «‹√
’≈È «Ï‹Ò∆ Á∂ ¤∂Â∆ ¡≈¿∞‰ Á∆ ¡≈√ Ú∆ Óπº’ ◊¬∆ √∆Õ Ï«⁄ºÂ
«√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ «◊¡≈ Â∂ ’«‘‰ Òº◊≈, Ï≈Ï≈ ‹∆, «Ï‹Ò∆ È‘ƒ
¡≈¿∞‰∆, ÓÀ∫ ‘π‰ ¡≈Í‰≈ «¬ø‹‰ ⁄Ò≈¿∞‰ Òº◊≈ ‘ªÕ ¡≈Í È∂ «’‘≈
«’ Â∞‘≈‚∆ Ï‘πÂ Ó∂‘Ï≈È∆Õ √ø◊Â ˘ Í≈‰∆ Á∂ ÚÂ‰ Á∆ √Ω÷ ‘Ø
‹≈Ú∂◊∆Õ Ï«⁄ºÂ «√øÿ ¡≈Í‰∂ È≈Ò «ÂøÈ-⁄≈ ‘Ø √∆ «‹Ú∂∫ «’
Ó≈√‡ ‘Ì‹È «√øÿ ‹∆ Á√»‘∂ Ú≈Ò∂, Ó≈√‡ ¡Ó‹∆Â «√øÿ ‹∆
Ï«‘≈Ó Â∂ ÁØ ÍÃ∂Ó∆ ‘Ø È≈Ò Ò¬∂ Â∂ «¬ø‹‰ ⁄≈¨ ’ «ÁºÂ≈ Í
Íº÷∂ È∂ Í≈‰∆ È≈ ⁄πº«’¡≈Õ «¬ø‹‰ Á∆ ¯Â≈ Ú∆ ÚË≈ ’∂ Ú∂÷∆Õ «¬’
303
‘Ø Úº‚∆ ÍπÒ∆ √∆, ¿∞√ È≈Ò Íº÷∂ Á∂ ◊∂Û∂ Ú∆ ÚË≈¬∂ Í √¯ÒÂ≈
È≈ «ÓÒ∆Õ «Î √≈«¡ª √Ø«⁄¡≈ «’ Ù≈«¬Á Íº÷∂ «Ú⁄ ’Ø¬∆ È∞’√
‘ØÚ∂, ◊Ø∫ÁÍπ ÂØ∫ ÷»‘ Ú≈Ò∂ √. ÓÈ∆ «√øÿ Í≈√Ø∫ ’Ò√∆ ÈÚª Íº÷≈ ‹Ø
¿∞√ È∂ ¡≈Í‰∂ ÏØ Ò¬∆ «Ò¡ªÁ≈ √∆, ≈Â Á√ ’∞ Ú‹∂ ‹≈ ’∂
«Ò¡ªÁ≈Õ Íº÷≈ ÏÁÒ ’∂ Ú∆ √≈≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ Í «¬√ Íº÷∂ È∂ Ú∆
Í≈‰∆ È≈ ⁄πº«’¡≈Õ «ÁÓ≈ˆ∆ √Ø⁄ ¡≥Á ‹Ø ’∞fi Ú∆ ¡≈ √’Á≈ √∆,
’ ’ ’∂ Ú∂«÷¡≈ Í ¡√ÎÒÂ≈ ‘∆ ÍºÒ∂ Í¬∆Õ ≈Â Ï≈ª Ú‹∂
ÂØ∫ ¿∞µÍ √Óª ‘Ø «◊¡≈, ÍÃ∂Ó∆ √ø◊Âª ¿∞· ’∂ «¬ÙÈ≈È ’È Ò◊
Í¬∆¡ª, Í≈‰∆ Óπº’‰ Á∂ È∂Û∂ ¡≈ «◊¡≈Õ √≈«¡ª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Ï‘πÂ
«¯’ ‘Ø«¬¡≈ «’ ¡‹∂ Ï‘πÂ √ø◊Â «¬ÙÈ≈È ’È Ú≈Ò∆ «‘øÁ∆
‘À, Í≈‰∆ Á≈ ‘Ø ’Ø¬∆ «¬øÂ˜≈Ó È‘ƒÕ √≈∂ √Ø⁄ƒ ÍÀ ◊¬∂ «’ «’Ú∂∫
‘ØÚ∂, √≈‚∆ √Ófi ÂØ∫ Í∑∂ Á∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ
Ó≈√‡ ‘Ì‹È «√øÿ ‘πª ˘ ◊π»-Í≈ÂÙ≈‘ È∂ √Øfi∆ «ÁºÂ∆, ¿∞‘
’«‘‰ Ò◊∂ «’ ¡≈Íª √≈∂ ÔÂÈ ’ ’∂ Ú∂÷ Ò¬∂ ‘È, ÍπÒ∆ Ú∆ ÏÁÒ∆
‘À, Íº÷≈ Ú∆ ÈÚª Ò≈ ’∂ Ú∂«÷¡≈ ‘À, ‘Ø Ú∆ ‹Ø ’∞fi Â’È∆’∆ È∞’√
‘Ø √’Á≈ ‘À, ¿∞‘ Ú∆ ⁄Àµ’ ’∆Â≈ ‘À Í √ÎÒÂ≈ È‘ƒ «ÓÒ∆, «¬‘ ’Ø¬∆
‘Ø ≈˜ ‘À, ¡≈Íª √≈∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ⁄ºÒ∆¬∂ ¿∞‘Èª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆¬∂Õ
«¬‘ √Ò≈‘ ’’∂ √≈∂ «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹ ◊¬∂Õ
¡≈Í ‹∆ «¬ÙÈ≈È ’’∂ √ø◊Â È≈Ò «ÈÂÈ∂Ó ’ ‘∂ √È «’
«√øÿª È∂ Ó≈√‡ ‘Ì‹È «√øÿ ‹∆ ≈‘ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆,
Ó≈√‡ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ‹Ø ‹Ø ÔÂÈ ’∆Â∂ √È, √≈∂ Áº√∂ ¡Â∂
È≈Ò ‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Í≈‰∆ Óπº’ «◊¡≈ ‘À, ’∂ÚÒ È≈-Ó≈Âz ‘∆ «‘
«◊¡≈ ‘À, ¡ºË∆ ÂØ∫ Ú∆ «˜¡≈Á≈ √ø◊Â È∂ «¬ÙÈ≈È ¡‹∂ ’È≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ
«ÂøÈ-⁄≈ ÿ≥‡∂ ¡≈Í‰≈ ÔÂÈ ’ ’∂ Ú∂÷ «Ò¡≈ ‘À Í Íº÷≈ Í≈‰∆
È‘ƒ ⁄πº’Á≈Õ √≈‚∆ ÏπºË∆ Á∆ √Ø⁄ ÂØ∫ Í∑∂ Á∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ «¥Í≈
’Ø, ¡◊Ú≈¬∆ Ï÷ÙØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ó≈√‡ ‹∆ ‘πª Á∆ √≈∆ ◊ºÒ √π‰
’∂ ’«‘‰ Ò◊∂, Ï«⁄ºÂ «√øÿ «’Ê∂ ‘À? Ó≈√‡ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ¡≈‘
√≈‚∂ «Íº¤∂ ‘∆ ÷Û∂ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï«⁄ºÂ «√øÿ ˘ √øÏØËÈ ’’∂ ’«‘‰
Ò◊∂, «’™ Ì≈¬∆ ‹∆! Â∞√ƒ Âª Á≈¡Ú∂ ÏøÈ∑Á∂ √∆ «’ Ì≈Ú∂∫ ¡º· «ÁÈ
‘∆ «Ï‹Ò∆ ÏøÁ ‘∂, ÓÀ∫ Í≈‰∆ Á∆ ÂØ‡ È‘ƒ ¡≈¿∞‰ «Á¡ª◊≈, Â∂∂
«¬ø‹‰ È∂ Âª Í≈‰∆ ‘∆ È‘ƒ ⁄πº«’¡≈, ¡‹∂ Âª ’∞fi ÿ≥‡∂ ‘∆ «Ï‹Ò∆
◊¬∆ ‘À, Â∞√ƒ Âª ¡º·ª «ÁÈª Á≈ Á≈¡Ú≈ ÏøÈ∑Á∂ √∆Õ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆
304
È∂ Âª Â∂≈ Ó≈‰ ‘∆ ÂØ«Û¡≈ ‘À «’™«’
‘« ‹∆¿∞ ¡‘ø’≈π È Ì≈Ú¬∆ Ú∂Á ’±«’ √π‰≈Ú«‘®
(Ó: 3, Í≥È≈ 1089)
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Ú∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ ‘π’Ó Á∆ ÍÃØÛ∑Â≈ ’Á∂
‘È «’ ◊π«√º÷∆ Ï‘πÂ Ù»÷ÙÓ ‘À Â∂ ÷≥‚∂ Á∆ Ë≈ È≈ÒØ∫ Ú∆ Ï∆’ ‘À,
Óº¤ ¡Â∂ ’∆Û∆ «‹øÈ∆ ‘¿∞ÓÀ Ú∆ ◊π«√º÷ Á∂ «‘Á∂ «Ú⁄ «‡’∆ ◊π»
˘ È‘ƒ Ì≈™Á∆Õ ◊π«√º÷ È∂ ‹ÁØ∫ Á≈¡Ú≈ Ïø«È∑¡≈, √ÓfiØ, ¡‘ø’≈ Á∂
’≈Ï» ¡≈ «◊¡≈Õ
◊π«√÷∆ Ï≈∆’ ‘À ÷≥‚∂Ë≈ ◊Ò∆ ¡«Â Ì∆Û∆Õ
˙ÊÀ «‡’À È Ìπ‰‘‰≈ ⁄«Ò È √’À ¿∞Í« ’∆Û∆Õ
(Ú≈ 11, Í¿∞Û∆ 5)
Ï«⁄ºÂ «√øÿ ‹∆! Á≈¡Ú≈ ÏøÈ∑‰ Á∆ Êª «ÈÁ≈Ú∂ ‘Ø ’∂ ⁄ÒØ
«’™«’ :
’Ï∆ Á≈ÚÀ Á≈fiÈ∞ ‘ØÂ∞ ‘À «ÈÁ≈ÚÀ ‘À «È√ø’®
‹Ø ‹È∞ «ÈÁ≈ÚÀ ‘À √Ø ◊ÈÀ «¬øÁz √Ø ø’®169®
(√ÒØ’ Ì◊Â ’Ï∆ ‹∆¿∞ ’∂, Í≥È≈ 1373)
¡≈Í È∂ Ï∂ÈÂ∆ ’È Ú≈Ò∂ «√øÿª ˘ Ú∆ ’ØÒ «Ï·≈ «Ò¡≈ Â∂ √≈∆
√ø◊Â Í≈√Ø∫ «¬’ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ Á≈ Í≈· ’Ú≈ ’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’
√«Â◊π» ‹∆ ¡√ƒ √ø√≈∆ ‹∆Ú ‘ª, «÷È «÷È ÌπÒ‰‘≈ ‘ª, ¡≈Í ‹∆
Á≈ «ÏÁ Ï÷«ÙøÁ ‘À, ‘∂ Á≈Â≈ :
‘Ó∆ ◊‰Â È ◊‰∆¡≈ ’≈¬∆ ¡Í‰≈ «ÏÁπ Í¤≈«‰®
(√Ø«· Ó: 5, Í≥È≈ 619)
√ø◊Â Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ÍÃÚ≈È ’Ø Â∂ √ø◊Âª Á∆ ‹Ò Á∆ ÒØÛ Í»∆ ’ØÕ
¡Á≈√ ’È ¿∞Í≥ÃÂ Ó≈√‡ ‘Ì‹È «√øÿ ‘πª Á∂ «˜øÓ∂ Ò≈«¬¡≈ «’
‘π‰ Â∞√ƒ √≈«¡ª È∂ ‹≈ ’∂ Í≥‹ Ú≈∆ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ Í≈· ’È≈Õ Ó»Ò-
Ó≥Âz ÂØ∫ Ï≈¡Á Í≥‹ Ú≈∆ Í¿∞Û∆ :
’∆Â≈ ÒØÛ∆¡À ’øÓπ √π ‘« Í«‘ ¡≈÷∆¡À®
’≈‹π Á∂«¬ √Ú≈« √«Â◊π √⁄π √≈÷∆¡À®
√øÂ≈ √ø«◊ «ÈË≈È∞ ¡≥«ÓÃÂ∞ ⁄≈÷∆¡À®
ÌÀ Ìø‹È «Ó‘Ú≈È Á≈√ ’∆ ≈÷∆¡À®
È≈È’ ‘« ◊π‰ ◊≈«¬ ¡Ò÷π ÍÃÌπ Ò≈÷∆¡À®20®
(Í¿∞Û∆, Í≥È≈ 91)
305
Á≈ Í≈· ’’∂ ◊π»-¡≈√∂ ‘Ø ’∂ «¬ø‹‰ ⁄Ò≈¿∞, √«Â◊π» ‹∆ «Ó‘
’È◊∂Õ ¡≈Í «Î «ÈÂÈ∂Ó «Ú⁄ ‹πÛ ◊¬∂Õ Ï∂ÈÂ∆ ’È ¡≈¬∂ «√øÿ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄È √π‰ ’∂ «‡¿±ÏÚÀµÒ Í≈√ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Â∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ¡≈Í
‹∆ Á∂ Áº√∂ ÓπÂ≈Ï’ Í≈· ’’∂ «¬ø‹‰ ⁄≈¨ ’∆Â≈Õ «¬ø‹‰ ⁄≈¨ ‘øπÁ∂
‘∆ Íº÷∂ È∂ Í≈‰∆ ⁄πº’ «Ò¡≈Õ Ï«⁄ºÂ «√øÿ ’Á∂ ‡À∫’∆ ¿∞Í ⁄Û∑ ’∂
Ú∂÷∂, ’Á∆ «¬ø‹‰ ÚºÒ ¡≈ ’∂ Ú∂÷∂ «’ «’Â∂ Íº÷≈ Í≈‰∆ «Î È≈ ¤‚
‹≈Ú∂Õ Íº÷∂ ‹ª «¬ø‹‰ «Ú⁄ Âª ’Ø¬∆ È∞’√ È‘ƒ √∆, È∞’√ Âª Á≈¡Ú∂
Â∂ ¡‘ø’≈ Á≈ √∆ ‹Ø ◊π» È∂ ◊π«√º÷ª ¡≥ÁØ∫ ’º„‰≈ √∆Õ ¿∞√ ˘ ’º„‰
Ú≈√Â∂ √«Â◊πª «¬‘ ÷∂‚ ÚÂ≈¬∆ √∆ «’™«’ √ø◊Â «Ú⁄ ¡≈ ’∂ Âª
◊π«√º÷ È∂ ‘¿∞ÓÀ Á≈ «Â¡≈◊ ’È≈ ‘À ‹∂ «¬‘ √∂Ú≈ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ¡≈¬∂
◊π«√º÷ ‘¿∞ÓÀ È≈Ò Ì∂ «¬ÊØ∫ ⁄Ò∂ ◊¬∂, «Î «¬‘Èª ˘ Ï‘πÂ≈ Ò≈Ì
È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈Õ ÁØ-«ÂøÈ ÿ≥‡∂ Ò◊≈Â≈ «¬ø‹‰ ⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ √ø◊Âª È∂
÷πÒ∑≈ «¬ÙÈ≈È ’∆Â≈ Â∂ ÚÂ‰ Ò¬∆ ‡À∫’∆ «Ú⁄ Í≈‰∆ Ú∆ Í»≈ Ì
«Ò¡≈Õ
ÁπÍ«‘ Á∂ Á∆Ú≈È ¿∞Í≥ÃÂ Ï«‘≈Ó Ú≈Ò≈ Ì≈¬∆ ¡Ó‹∆Â «√øÿ Â∂
Ï«⁄ºÂ «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ∂, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í≈‰∆ ÍÃÊ≈«¬ Íπº«¤¡≈
«’ ’≈‹ ‘Ø «◊¡≈ √∆? ¡º◊Ø∫ ¡Ó‹∆Â «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈, Ï≈Ï≈
‹∆, È∞’√ Â∂ ’Ø¬∆ È‘ƒ √∆, ¡√ƒ Âª ¡ÀÚ∂∫ √≈∆ ≈Â ÿπÒÁ∂ ‘∂,
Ó≈Ó»Ò∆ «‹‘∆ ‹ÀÈ ‚Ø∆ «„ºÒ∆ √∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √πÌ≈Ú’ ¿∞µÂ «ÁÂ≈, ¡Ó‹∆Â «√øÿ ÓÙ∆È∆
«Ú⁄ Âª ’Ø¬∆ È∞’√ È‘ƒ √∆ Â∂ È≈ ‘À, È∞’√ Âª √≈‚∂ «Ú⁄ ‘∆
«Í¡≈ √∆, «‹√ ˘ ·∆’ ’È Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¬‘ ÷∂‚ ⁄∆
√∆Õ ¬∂È∂ Ï⁄È ’«‘ ’∂ ¡≈Í ‹∆ ¡≈Í‰∆ ’∞‡∆¡≈ «Ú⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
¡Ó‹∆Â «√øÿ Â∂ Ï«⁄ºÂ «√øÿ È∂ √ø◊Âª Ò¬∆ ÁπÍ«‘ Á∂ «¬ÙÈ≈È
Ú≈√Â∂ ÓπÛ ¡≈ ’∂ «¬ø‹‰ ⁄Ò≈«¬¡≈, «Î ¿∞‘Ø ≈Â Ú≈Ò≈ ‘∆ ⁄º’Õ
Íº÷≈ Í≈‰∆ È≈ ⁄πº’∂Õ ¿∞ËØ∫ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á Ó≈√‡ ‘Ì‹È «√øÿ
‘πƒ ¿∞‘Èª Í≈√ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ ’«‘‰ Ò◊∂ «’ Ï«⁄ºÂ «√øÿ ‡À∫’∆ ”⁄Ø∫
Í≈‰∆ Óπº’‰ Ú≈Ò≈ ‘À, Â∞√ƒ «¬ø‹‰ «’™ È‘ƒ ⁄Ò≈™Á∂? «Ï‹Ò∆
Á≈ ¡‹∂ ’Ø¬∆ ÍÂ≈ È‘ƒ ’ÁØ∫ Â∂ «’øÈ∂ «⁄ Ï≈¡Á ¡≈¿∞‰∆ ‘ÀÕ
¡Ó‹∆Â «√øÿ ’«‘‰ Ò◊≈, Ó≈√‡ ‹∆ ÏÀ· ‹≈ÚØÕ Ó≈√‡ ‘πƒ
ÏÀ· ◊¬∂ Â∂ ’«‘‰ Ò◊∂ Â∞√ƒ ÁØÈØ∫ ÏÛ∂ √π√Â «‹‘∂, «⁄øÂ≈ «Ú⁄ ◊Ã√∂
Ò◊Á∂ ‘Ø, ’∆ ’≈È ‘À? Ï«⁄ºÂ «√øÿ ’«‘‰ Òº◊≈, ’≈È ’≈‘Á≈,
306
’≈È Âª ≈Â Ú≈Ò≈ ‘∆ «Î ‘Ø «◊¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ ÁØ-«ÂøÈ
Ú≈∆ «¬ø‹‰ ⁄Ò≈ ’∂ ‘≈ ’∂ ÏÀ· ◊¬∂ ‘ª, Íº÷≈ Í≈‰∆ È‘ƒ ⁄πº’Á≈,
«¬ø‹‰ Á∂ ◊∂Û∂ Ú∆ ·∆’ ‘ÈÕ Ó≈√‡ ‘πƒ Íπº«¤¡≈ «’ Â∞√ƒ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ «¬√ ÍÃÊ≈«¬ Áº«√¡≈ ‘À «’ È‘ƒ? √. ¡Ó‹∆Â «√øÿ È∂ fiº‡
«’‘≈ «’ ‘π‰ Âª ¿∞‘ ¡≈Ó ’Á∂ ‘ÈÕ ÁπÍ«‘Ø∫ Í«‘Òª ¿∞‘Èª Á∂
Íπº¤‰ Â∂ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ Áº«√¡≈ √∆ «’ È∞’√ Âª Ó≈Ó»Ò∆ «‹‘≈ √∆
«‹√ ’≈È √≈∆ ≈Â fiº÷ Ó≈Á∂ ‘∂Õ Ó≈√‡ ‘πƒ Íπº«¤¡≈, ¡◊Ø∫
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’∆ «’‘≈ √∆? √. ¡Ó‹∆Â «√øÿ È∂ «’‘≈ «’ ¿∞‘Èª
√πÌ≈Ú’ ¡º◊Ø∫ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ √∆ «’ ÓÙ∆È∆ «Ú⁄ Âª ’Ø¬∆ È∞’√ È‘ƒ
√∆, È∞’√ Âª √≈‚∂ «Ú⁄ ‘∆ «Í¡≈ √∆Õ
Ó≈√‡ ‘Øƒ «’‘≈ «’ Ì≈. ¡Ó‹∆Â «√øÿ, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∆
ÏØÒ∆ «Ú⁄ Âª Â∞‘≈˘ √Ì ’∞fi √ÍºÙ‡ Áº√ «ÁÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘Èª È∂ Âª ’Ø¬∆
´’≈ È‘ƒ º«÷¡≈Õ ¡√ƒ «Î ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∆¡ª ⁄Â∞≈¬∆¡ª «Íº¤∂ Â∞
Í¬∂ ‘ª ¿∞‘Èª Âª ≈Â ‘∆ Áº√ «ÁºÂ≈ √∆ «’ :
‘« ‹∆¿∞ ¡‘ø’≈π È Ì≈Ú¬∆ Ú∂Á ’±«’ √π‰≈Ú«‘®
(Í≥È≈ 1089)
¡√ƒ ¿∞‘Èª Á∂ «¬Ù≈∂ ˘ √Ófi È‘ƒ √’∂ Â∂ ¡‘ø’≈ ¡Ë∆È ÓÈ
«Ú⁄ «Î ¿∞‘ ‘∆ √Ø⁄ «’ Íº÷∂ «Ú⁄ ÊØÛ∑≈ È∞’√ √∆ Á∆ ⁄Â∞≈¬∆ ÚÂ
‘∂ ‘ª, ¡≈Í‰∂ ¡≥ÁØ∫ ¡≈Í‰∆ ⁄Â∞≈¬∆ «√¡≈‰Í ˘ «Â¡≈◊‰ Ò¬∆
«Â¡≈ È‘ƒÕ Â∞√ƒ ‘π‰ Ó∂≈ «ı¡≈Ò ‘À ‹ÀÈ‚Ø∆ Ú∆ ’º√ ’∂ Ú∂÷ ‘∆
Ò¬∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ ‘ª, ÁØ Ú≈∆ ’º√∆ ‘À ¡Ó‹∆Â «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈Õ
Ó≈√‡ ‘Øƒ «’‘≈ ‹Á ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∆ ‘∆ ‹ÀÈ‚Ø∆ «„ºÒ∆ ‘À, ¿∞√ «„ºÒ
«Ú⁄ Á∆ ÓÈ «Ú⁄ ‘¿∞ÓÀ ÍÃÚ∂Ù ’∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’øÓ È‘ƒ Ï‰È
«ÁøÁ∆ «‹øÈ≈ «⁄ ÓÈ Á∆ ‹ÀÈ‚Ø∆ È‘ƒ ’º√Á∂ ¿∞È∆ Á∂ ◊ºÒ È‘ƒ
Ï‰Á∆Õ Ï«⁄ºÂ «√øÿ È∂ «’‘≈, Áº√Ø Ó≈√‡ ‹∆ ’∆ ’∆¬∂? ’È≈ ’∆
‘À? Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ Ú≈’ ˘ «‘Á∂ «Ú⁄ Ú√≈¿∞ Â∂
«Â¡≈◊∂∫ ÓÈ ’∆ ÓÂÛ∆ «Ú√≈∂∫ Á»‹≈ Ì≈¿∞ ‹∆¿∞®
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 763)
√≈∆¡ª ÓÈ Á∆¡ª ⁄Â∞≈¬∆¡ª «√¡≈‰Íª ¤º‚ ’∂ ◊π» Á∆ ˙‡
¡≈√≈ Ò¬∆¬∂Õ
ÁØÚª È∂ Ó≈√‡ ‘Øª Á∆ √Ò≈‘ Ó≥È Ò¬∆ Â∂ √Ò≈‘ ’’∂ √Ã∆
‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’∆Â≈ Â∂ ÓπÛ ◊π» ⁄Èª Á≈ «Ë¡≈È ’’∂
307
¡Á≈√≈ √Ø«Ë¡≈ Â∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ ¯πÓ≈È ¡È∞√≈,
«ÏÿÈ∞ È ’Ø¿± Ò≈◊Â≈ ◊π Í«‘ ¡Á≈«√®
÷Ú≈Ò≈ ◊Ø«ÏøÁ ≈«¬ Ì◊ÂÈ ’∆ ≈«√®1®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 816)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‰∆, «¬ø‹‰ ⁄Ò≈«¬¡≈, ≈Â Á∆ Â∑ª «Î Íº÷∂ È∂ Í≈‰∆
⁄πº’ «Ò¡≈ Â∂ ‡À∫’∆ ÌÈ∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ ¿∞Ë ‡À∫’∆ ÌÁ∆ ‘∆ «¬Ë
«ÂøÈ∂ ÏÀ·∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ «Ú⁄≈ ’Á∂ ‘∂Õ √. Ï«⁄ºÂ «√øÿ Â∂ √.
¡Ó‹∆Â «√øÿ È∂ ‘π‰ Í»∆ Â∑ª Ó«‘√»√ ’ «Ò¡≈ «’ «¬‘ √≈∆
π’≈Ú‡ √≈‚∆ ‘¿∞ÓÀ Á∆ ‘∆ √∆Õ ‹∂ √∂Ú≈ «‘ºÂ ’È∂ Ú≈Ò∂ ’øÓª «Ú⁄
‘¿∞ÓÀ ¬∂È∆ Úº‚∆ π’≈Ú‡ ÷Û∆ ’ √’Á∆ ‘À «Î Âª ÍÓ∂Ù Á∂
«ÓÒ≈Í Ò¬∆ «¬‘ ‘¿∞ÓÀ Ï‘πÂ Â’Û∆ Á∆Ú≈ ‘Ø ÷ÒØ∫Á∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ Ó≈√‡
‘Øª ¿∞‘Èª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÓÀ˘ Ï‘πÂ∆ √Øfi∆ Âª È‘ƒ ‘À, Í
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ √«Â◊πª È∂ ¡≈Í «Ò«÷¡≈ ‘À «’ :
ËÈ «Í ’≈ «¬’ ‘∆ √ø«◊ Ú≈√≈ «Ú«⁄ ‘¿∞ÓÀ Ì∆«Â ’≈∆Õ
(ÓÒ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1263)
‘¿∞ÓÀ ˘ √«Â◊π» È∂ Á∆ÿ Ø◊ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ
‘¿∞ÓÀ Á∆ÿ Ø◊π ‘À Á≈» Ì∆ «¬√π Ó≈«‘® (Í≥È≈ 466)
«¬√ ÂØ∫ ÚºË ‘Ø ’∆ √ÍÙ‡ ’«‘ √’Á∂ ‘ÈÕ Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆
È∂ Âª «’‘≈ ‘À «’ :
‘¿∞ÓÀ È≈ÚÀ È≈«Ò «ÚØËπ ‘À Áπ«¬ È Ú√«‘ «¬’ ·≈«¬®
‘¿∞ÓÀ «Ú«⁄ √∂Ú≈ È ‘ØÚ¬∆ Â≈ ÓÈ∞ «ÏÊ≈ ‹≈«¬®1®
(Ú‚‘ø√ Ó‘Ò≈ 3, Í≥È≈ 560)
ÂÊ≈
‘¿∞ÓÀ «Ú«⁄ ÍÃÌπ ’Ø«¬ È Í≈¬∂®
Ó»Ò‘π ÌπÒ≈ ‹ÈÓπ ◊Ú≈¬∂®2®
(ËÈ≈√∆ Ó: 3, Í≥È≈ 664)
√Ø ¡≈Íª ¡Á≈√ ’∆¬∂ ÂÁ ‘∆ ‘¿∞ÓÀ Á∂ Ø◊ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ ‘Ø
√’Á≈ ‘ÀÕ ¡≈Í‰∂ ÔÂÈ È≈Ò ’∞fi È‘ƒ Ï‰È≈Õ Ó≈√‡ ‘Øƒ Á√Á∂
√È «’ ¡√ƒ «‡¿±ÏÚÀµÒ Ú≈Ò∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ÏÀ·∂ ÿ≥‡≈ Ì Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆
Á∂ Í≈· ’∆ ◊¬∂ ¿∞Í≥ÃÂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ª ’∆Â∆¡ª «’
√«Â◊π» ‹∆ ¡√ƒ ¡≈Í‰∆ Â≈’Â È≈Ò ‘¿∞ÓÀ ÂØ∫ È‘ƒ Ï⁄ √’Á∂Õ ¡≈Í
308
Á∆ «Ó‘ ‘∆ «¬√ Á∆ÿ Ø◊ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ «ÁÚ≈ √’Á∆ ‘ÀÕ ◊π«√º÷
˘ √Á≈ ‘¿∞ÓÀ Á≈ Á≈¡Ú≈ ¤º‚ ’∂ √Á≈ ◊π» ÍÃ≈«¬‰ ‘Ø ’∂ «ÈÁ≈ÚÀ
‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’È «Ú⁄ ‘∆ ◊π» ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø √’Á∆ ‘ÀÕ
ppp
309
Ã¿å ìÅìÅ ÕðåÅð ÇÃ¿Ø ÜÆ ÒÖÅñÃÅÓ Çí¿âð»
òÅÇñÁ» éÅñ ÇîñÅê
√øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ “÷≈Ò√≈” ‘ √≈Ò Á∆ Â∑ª Á√øÏ
AIGC ¬∆. «Ú⁄ Èß◊Ò √Ò≈Ò∂ («˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ) ’Ê≈ ’È Ò¬∆
¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ √øÂ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ‘Øª È∂ Í«‘Òª Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
√Ø¡ √π‰∆ ‘Ø¬∆ √∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∆
⁄Ò≈¬∆ ‘Ø¬∆ ÓÔ≈Á≈ ¡È∞√≈ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’Á∂ ‘È ¡Â∂ √ø◊Âª
˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ ’∂ «ÈØÒ ◊π» Á∂ ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛÁ∂ ‘È, «’√∂ «’√Ó
Á∆ ÌØ≈ «‹øÈ∆ Ú∆ ¡≈Í‰∆ Í»‹≈-ÍÃ«ÂÙ‡≈ ’Ú≈¿∞‰ Á∆ ¿∞È∑ª ˘
Ò≈Ò√≈ È‘ƒ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ ⁄≈‘øπÁ∂ √È «’ ’Ø¬∆ √Óª Ï‰∂ Âª ‹Ø Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’∆¬∂Õ
«¬Ë Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú∆ ÷≈Ò√≈ ‹∆ Á∂ ◊π«√º÷∆ ÍÃ⁄≈
¡Â∂ «ÈØÒ ◊πÓ«Â Á∂ Ë≈È∆ ‘Ø‰ ’’∂ Í»≈ √«Â’≈ Ï«‰¡≈
‘Ø«¬¡≈ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í≥‹ª «√øÿª ‘ºÊ Ï∂ÈÂ∆ Ì∂‹∆ «’ ¡≈Í ‹∆
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈ ’∂ √≈˘ ÁÙÈ «Á˙Õ ≈Â √≈‚∂ Í≈√ «‡’ ’∂
√ø◊Âª ˘ ’Ê≈ ≈‘ƒ ◊π»-⁄Èª È≈Ò ‹ØÛØÕ Ï∂ÈÂ∆-ÍºÂ ÒÀ ’∂ «‹™
‘∆ «√øÿ, ÷≈Ò√≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹∂, ¿∞‘Èª È∂ ÍºÂ ÒÀ ’∂ Ó√Â’ ˘
Ò≈«¬¡≈ Â∂ «√øÿª ˘ «’‘≈ «’ √≈‚≈ Âª Í«‘Òª ‘∆ ¿∞√ ¡√Ê≈È Â∂
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ÁÙÈ ’È Á≈ ÓÈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Ú≈Í√∆ √πÈ∂‘≈
Ì∂‹ «ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ ¡º‹ ‘∆ ‹Ê∂ √Ó∂Â Ù≈Ó Á∆ ’Ê≈ ’ ’∂ ≈Â
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ «Ú÷∂ ·«‘ª◊∂ ¡Â∂ √Ú∂∂ ’Ê≈ ’ ’∂
«ÚÁ≈«¬◊∆ ÒÚª◊∂Õ ÏÛ∂ ⁄≈¿∞-ıπÙ∆ È≈Ò √≈∂ «√øÿ Ú≈«Í√ Ï≈Ï≈ ‹∆
Í≈√ Íπº‹∂ Â∂ ÷≈Ò√≈ ‹∆ Á∂ ¡≈¿∞‰ Ï≈∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ ‹≈‰ø» ’Ú≈«¬¡≈Õ
¡≈Í ‹∆ È∂ ÏÛ∂ ⁄≈¡ È≈Ò √ø◊Â Ú≈√Â∂ ¡Â∂ Ó‘ªÍπ÷ª Ú≈√Â∂ ¶◊
Â∂ «‘≈«¬Ù Á≈ ÍÃÏøË ’∆Â≈Õ ≈Â ˘ H ’∞ Ú‹∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ
310
‹∆ ‹Ê∂ √Ó∂Â ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ ¶◊ ¤’‰ ¿∞Í≥ÃÂ ◊πÓ«Â
«Ú⁄≈ª √ªfi∆¡ª ’∆Â∆¡ªÕ «ÓÒ≈Í ¡Â∂ Ï⁄È-«ÏÒ≈√ «¬√ ÍÃ’≈ ‘Ø¬∂
«‹Ú∂∫ «’ Ï‘πÂ ‘∆ ¶Ï∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ «¬’ Á»‹∂ Á∂ «È’‡ÚÂ∆ (‹≈‰±-Í¤≈‰±)
‘øπÁ∂ ‘ÈÕ √ø√≈ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ Úº‚∆ √ªfi «ı¡≈Òª Á∆ ‘øπÁ∆ ‘À ¿∞√ ÂØ∫
«¬Ò≈Ú≈, «‹Ú∂∫ Â∞Ò√∆ Á≈√ ‹∆ È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ :
¡≈Ù≈, «¬Ù‡, ¿∞Í≈ÙÈ≈, ÷≈È, Í≈È, Í«‘≈È®
Â∞Ò√∆ «‹È ’∂ ÷‡ «ÓÒ∂ √Ø¬∆ «Ó«Ò¡≈ ‹≈È®
«¬Ê∂ Âª √Ì ’∞fi Á∆ ‘∆ √ªfi «È’Ò ¡≈¬∆Õ «‹Ú∂∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√
‹∆ È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À :
’∞Ï≈‰∆ «ÂÈ≈ ◊π«√÷ª ÓÈ Ó∂Ò∆ ’ Ó∂Ò ’øÁ∂®
(Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 12, Í¿∞Û∆ 2)
¡À√≈ Ó∂Ò ‘Ø«¬¡≈ «’ √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ “÷≈Ò√≈” È∂
¡≈Í‰∂ ¡≥Á ‹Ø «Ú⁄≈ √È, ¿∞‘Èª Á≈ ÍÃ◊‡≈Ú≈ ’ «ÁºÂ≈ Â∂ Ï⁄È
’∆Â≈ «’ ¡≈Í‰∂ ÍÀª Á∆ Í»‹≈ ’Ú≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ √øÂ Âª Ï‘πÂ «ÓÒ∂
‘È Í ◊π» ’∂ ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛÈ Ú≈Ò∂ √øÂ ¡º‹ ‘∆ «ÓÒ∂ ‘ÈÕ ‘π‰
«È≈√Â≈ È‘ƒ ‘∆, ÓÈ Ï‘πÂ ÍÃ√øÈ ‘À «’ ’ÒÔ∞◊ «Ú⁄ Ú∆ Ï∆‹-
È≈√ È‘ƒ ‘ÀÕ √≈‚∂ ÏÛ∂ Í»È Ì≈◊ ‘È ‹Ø Í»È √øÂª Á∂ ÁÙÈ
√«Â◊π» ‹∆ È∂ Ó∂‘ ’’∂ ’Ú≈ «ÁºÂ∂ ‘ÈÕ
≈Â ’≈¯∆ Ï∆Â ⁄πº’∆ √∆Õ ¡≈Ó ’È Ú≈√Â∂ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆
◊¬∆Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ÂÛ’∂ √≈∂ «√øÿ ¿∞µ·∂Õ √Ω⁄-«¬ÙÈ≈È, «ÈÂÈ∂Ó
’’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ √≈∆ √ø◊Â È∂ √‹ ’∂ ¡ºË≈ ÿ≥‡≈
È≈Ó-«√ÓÈ Á≈ ¡«Ì¡≈√ ’∆Â≈Õ ‹ºÊ∂ Á∂ «√øÿª È∂ ¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈
Á≈ ’∆ÂÈ ’∆Â≈Õ ¿∞Í≥ÃÂ ÷≈Ò√≈ ‹∆ È∂ √Ú∂∂ ‹Ø Óπ÷Ú≈’ ¡≈«¬¡≈
√∆, ¿∞√ Á∆ ◊π»-¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ’Ê≈ √ø◊Âª ˘ √ÃÚ‰ ’≈¬∆Õ ’Ê≈
Á≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ √≈∆ √ø◊Â È∂ Ï‘πÂ ¡ÈßÁ Ó≈«‰¡≈Õ ’Ê≈ ÂØ∫ ¿∞Í≥ÃÂ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √Ï √ø◊Â «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡√ƒ Á∆Ú≈Èª «Ú⁄
’Ê≈ √π‰È ÿº‡ ‘∆ ‹ªÁ∂ √ª «’™«’ ¿∞Ê∂ ‘Ø ‘∆ ’Ê≈-’‘≈‰∆¡ª
’Ê≈-Ú≈⁄’ √π‰≈™Á∂ ‘ÈÕ «‹‘Ø «‹‘≈ Ó≈‘ΩÒ Ú∂«÷¡≈ ¿∞√ ÓπÂ≈«Ï’
’Ê≈ √π‰≈ «ÁºÂ∆ Í «ÈØÒ ◊π» ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ◊π» Á∆ «√«÷¡≈ Áº√‰
Ú≈Ò≈ √≈˘ ’Ø¬∆ È‘ƒ «Ó«Ò¡≈Õ ÓÈ «Ú⁄ ‹Ø «È≈√Â≈ Ï‰∆ ‘Ø¬∆ √∆,
¿∞‘ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ÷≈Ò√≈ ‹∆ ≈‘ƒ Í»∆ ’ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ √≈‚≈ «¬‘
«ÓÒ≈Í √«Â◊πª È∂ ¡≥Á»È∆ ’Ú≈«¬¡≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª
311
«Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’Á∂ ‘ª, «’ «¬‘ «ÓÒ≈Í √Á∆Ú-’≈Ò ’≈«¬Ó ‘∂ ¡Â∂
ÂØÛ «ÈÌ∂Õ ËøÈÚ≈Á ’È ¿∞Í≥ÃÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÷≈Ò√≈ ‹∆ ˘ «√ØÍ≈˙
«ÁºÂ≈óÏÛ∂ «Í¡≈ Á≈ Ú≈Â≈Ú‰ √∆Õ
«√ØÍ≈˙ ÒÀ‰ ¿∞Í≥ÃÂ √øÂ ’Â≈ «√øÿ “÷≈Ò√≈” ‹∆ È∂ √ø◊Âª ˘
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ √≈˘ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ¡≈ ’∂ ’Ø¬∆ ˙Í≈-ÍÈ È‘ƒ
Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈Õ √≈˘ «¬øfi ¡È∞ÌÚ ‘øπÁ≈ ‘À «’ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ ¡Â∂
◊πÁπ¡≈≈ ◊πÁÙÈ ÍÃ’≈Ù (Ó«‘Â∂) «Ú⁄ Â≈ «‹øÈ≈ Ú∆ ¯’ È‘ƒ,
’∂ÚÒ È≈™ ‘∆ Úº÷∂-Úº÷∂ ‘È, ¡≥Á»È∆ «Í¡≈ Á∆ √ªfi È≈Ò ÁØÚ∂∫
‹πÛ∂ Í¬∂ ‘ÈÕ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ‘À, «’ «¬‘ «Í¡≈,
«¬‘ √ªfi √Á∆Ú’≈Ò ÂØÛ «ÈÌ∂Õ
«¬√ ÍÃ’≈ ¡≥Á»È∆ «Í¡≈ Á≈ ÍÃ◊‡≈Ú≈ ’ ’∂ ÷≈Ò√≈ ‹∆ È∂
√Ï √ø◊Â ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡√ƒ ‘π‰ √«Â◊π» ‹∆ ¡Â∂ √ø◊Â Í≈√Ø∫
«ÚÁ≈ ÒÀ‰∆ ‘ÀÕ √≈∆ √ø◊Â √«Â◊πª Á∂ ‘˜» ‹πÛ∆ ‘∂, ’Ø¬∆ Ú∆
¿∞·‰ Á∆ ÷∂⁄Ò È≈ ’∂, «’™«’ ◊π» ’∆ ‘˜»∆ ¤º‚ ’∂ «’√∂ ÍÃ≈‰∆
˘ Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘ «’º‚≈ Ú∆ Úº‚≈ ‘ØÚ∂, ÂØÈ ‹≈‰ È≈Ò √«Â◊πª Á∆
Ï∂¡ÁÏ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ √Ø √Ï √ø◊Â ˘ ÷≈Ò√≈ ‹∆ È∂
Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’≈ ı≈Ò√≈
Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’∆ ¯Â«‘, ÏπÒ≈¬∆Õ
¡Â∂ ¡≈Í ‹∆ Èß◊Ò √Ò≈Ò∂ ’Ê≈ Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ Ú≈√Â∂ ⁄Ò∂
◊¬∂Õ ÷≈Ò√≈ ‹∆ ‹≈ ⁄π’∂ √ÈÕ ÁπÍ«‘ ˘ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Â ˘
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÷≈Ò√≈ ‹∆ ÓπÛ-ÓπÛ Ô≈Á ¡≈™Á∂ ‘È, ¡º‹ Ù≈Ó ˘
‘∆ ◊π» Á∆¡ª ’Ê≈-’‘≈‰∆¡ª √π‰È Ú≈√Â∂ √Ò≈Ò∂ Íπº‹‰≈ ‘ÀÕ «‹øÈ∂
«ÁÈ ÷≈Ò√≈ ‹∆ ’Ê≈ ’È◊∂ ¿∞È∂ «ÁÈ ¿∞Ê∂ ‘∆ ·«‘È≈ ‘ÀÕ Ù≈Ó ˘
Ï≈Ï≈ ‹∆ √ø◊Âª √Ó∂Â ÷≈Ò√≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹ ◊¬∂Õ ÷≈Ò√≈ ‹∆ È∂ Ï‘πÂ
‘∆ ıπÙ∆ ÍÃ◊‡≈¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈∂ «ÁÈ √Ú∂∂-Ù≈Ó ’Ê≈-’∆ÂÈ «Ú⁄
‘≈˜∆ ÌÁ∂ ‘∂ ¡Â∂ «Ú‘Ò∂ √Ó∂∫ ÷≈Ò√≈ ‹∆ È≈Ò ◊πÓ«Â «Ú⁄≈ª
√ªfi∆¡ª ’Á∂Õ
«¬√ «ÓÒ≈Í ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ‘ √≈Ò È≈Ó-¡«Ì¡≈√-’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó
«Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ ‹ºÊ∂ √Ó∂Â Í»∂ «ÁÈ ‘≈˜∆ ÌÁ∂ ‘∂Õ
ppp
312
êÅá ÕðòÅÀ°ä éÅñ¯º ÁÅê êÅá Õðé çÅ
ÁÇèÕ ëñ
√øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ÷≈Ò√≈ È≈Ó ¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆
√Ó≈◊Ó «Ú⁄ √≈∂ ‹Ê∂ √Ó∂Â √≈∂ «ÁÈ ‘≈˜∆ ÌÁ∂ Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆
’Ê≈ √ø◊Âª ˘ √π‰≈ ’∂ ◊π» ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛÁ∂Õ
¡≈Í ‹∆ Á∂ È≈Ò ‹Ê∂ Á∂ «√øÿª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‘Ø Ú∆ ÍÃ∂Ó∆ »‘ª ’Ê≈,
’∆ÂÈ Â∂ È≈Ó «√ÓÈ Á∂ Ò≈‘∂ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ ¿∞⁄∂⁄∂ ÂΩ Â∂
Íπº‹Á∆¡ª Â∂ ¡º·∂ «ÁÈ ◊π» ⁄Èª È≈Ò ¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ ˘ √π ’È
Á∂ ¡≈‘ «Ú⁄ ‹πº‡∆¡ª «‘øÁ∆¡ªÕ
«¬È∑ª ‘∆ ◊π» ÍÃ∂Ó∆ ¡≈ÂÓ≈Úª «Ú⁄Ø∫ «¬’ Ó≈Â≈ ◊πÁ∆Í ’Ω ‹∆
«Í≥‚ «√‘≈Ò∆ («˜Ò∑≈ ¡≥«ÓÃÂ√) ÂØØ∫ ‹Ø ◊π» ⁄Èª Á∂ ¡Â∆ ÍÃ∂Ó∆ Â∂
ÍÃÌ» «ÓÒ≈Í Á∆ ÂÛ∑Î Ú≈Ò∂ √ÈÕ Ó≈«¬’ ÂΩ Â∂ Ú∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
È∂ ’≈¯∆ ÷πºÒ∑-÷∂‚ Ï÷Ù∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ √≈∂ ‹Ê∂ Á∂ «√øÿª Á∂ Ï√Âª Á∆
Â∂ ‘Ø √Ó◊∆ ¡≈«Á È≈Ò ÏÛ∂ ¿∞ÂÙ≈‘ √«‘Â √∂Ú≈ ’Á∂Õ «¬‘ ÍÃ∂Ó∆
Ó≈Â≈ Ú∆ ¡º· «ÁÈª È≈Ó ¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈È‰
Ú≈√Â∂ √Ã∆ Ó≈È √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ı≈Ò√≈ Á∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Íπº‹∆Õ √≈≈ √Ó≈◊Ó È≈Ó-«√ÓÈ-’Ê≈ ’∆ÂÈ
Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈«‰¡ªÕ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ «¬’ «ÁÈ Í«‘Òª ¿∞√ «√‘≈Ò∆
Ú≈Ò∆ Ó≈Â≈ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ Ó≥◊ ’∂ ¿∞⁄∂⁄≈ √Óª «Ò¡≈Õ Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ÂØ∫
Í«‘Òª Úº‚∂ Ó‘ªÍπ÷ª √øÂ Ï≈Ï≈ ◊πÏ⁄È «√øÿ ‹∆ Á∆ Ú∆ ’≈¯∆
√ø◊Â ’∆Â∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ¿∞È∑ª Á∂ √Ó∂∫ ‘∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
¡Á≈√ ’ ÏÀ·∆ √ª «’ ÓÀ∫ «¬’ √Ω «¬’ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· ’Ú≈Úª◊∆Õ
Úº‚∂ Ó‘ªÍπ÷ª ˘ Ú∆ ’¬∆ Ú≈∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ √∆ Í ¿∞‘Èª Á∂ √∆
«Ú⁄ ‘øπ«Á¡ª Ú∆ Ó∂≈ «¬‘ ÎπÈ≈ Í»≈ È‘ƒ ‘Ø √«’¡≈Õ
313
¿∞‘Èª ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ÓÀ∫ ’¬∆ Ú≈∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ˘
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ ‘À «’ Ó∂≈ √ø’ÒÍ ‹Ø ÓÀ∫ ¡Á≈√ »Í «Ú⁄ ◊π» ⁄Èª
«Ú⁄ ’ ⁄πº’∆ ‘ª, Í»≈ ’ØÕ Í ı≈Ò√≈ ‹∆ ˘ ÍÃ⁄≈ Á∂ Ï‘πÂ πfi∂Ú∂∫
‘ÈÕ ‹∂ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ Ï‘πÂ≈ ¡≈÷Á∆ ‘ª Âª ¿∞‘ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ Ó≈Â≈!
«¬‘ Ï‘πÂ Úº‚≈ ’øÓ ‘ÀÕ «’Â∂ Ó‘∆È≈ Ì ÍÛ≈¡ ’∆¬∂ ÂÁ «¬‘
’≈˜ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ √Ø Ó∂∆ ¿∞Ó Ú‚∂∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ √∆ Á≈ ’Ø¬∆
ÌØ√≈ È‘ƒÕ ¡≈Í ‹∆ «¥Í≈ ’’∂ Ó∂∆ «¬√ Ó‹Ï»∆ Á≈ ’Ø¬∆ ‘ºÒ ’º„ØÕ
Ó≈Â≈ Á∂ «¬‘ ÙË≈ Ì∂ Ï⁄È √ÃÚ‰ ’’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÊØÛ∑≈ √Óª
⁄πºÍ ’ ◊¬∂Õ ÊØÛ∑∆ ı≈ÓØÙ∆ «Í¤Ø∫ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ Ó≈Â≈
‹∆, ÷≈Ò√≈ ‹∆ ˘ Âª √º⁄Óπº⁄ ‘∆ ÍÃ⁄≈ Á≈ Ï‘πÂ πfi∂Úª ‘ÀÕ ’∆ Â∞√ƒ
¡≈Í ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ Í≈· ’ ÒÀ∫Á∂ ‘Ø? Ó≈Â≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÀ∫ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ √ø«Ê¡≈ Ò¬∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ Â∂ ¡≈Í ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ⁄ø◊∆ Â∑ª ’ √’Á∆ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ıπÙ ‘Ø
’∂ ÏØÒ∂, Ó≈Â≈ «Î Âª ◊ºÒ ‘∆ Ï‰ ◊¬∆Õ Â∞√ƒ ‘Ø Í≈√∂ Á∆ fi≈’ ¤º‚
’∂ ‘ Ó‘∆È∂ «¬’ √«‘‹ Í≈· Á≈ ÌØ◊ Í≈ «Ò¡≈ ’Ø Â∂ Í≈· ÍÃ∂Ó
È≈Ò √π‰ ’∂ ’«¡≈ ’ØÕ «Î Ú∂÷‰≈ «’ Í≈· ’Ú≈¿∞‰ È≈ÒØ∫ ¡≈Í
Í≈· ’È È≈Ò «’øÈ≈ «˜¡≈Á≈ Ò≈Ì ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ Ó≈Â≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂
«’ ÓÀ∫ Âª ¡÷≥‚Í≈·ª Á∆ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ‹≈‰∆ ‹≈‰ ‘ÈÕ ¿∞‘
√≈‚∆ √≈∆ Ó‹Ï»∆ ˘ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ ‹∂ Â∞√ƒ ¡÷≥‚Í≈· ’Ú≈ Ú∆ ÒÚØ
√≈∂ Í≈· Âª Â∞√ƒ √π‰ È‘ƒ √’‰∂Õ ‹∂ Â∞√ƒ ¡≈Í ’Ø◊∂ Âª ÙË≈
Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò √«‘‹∂ √«‘‹∂ √π‰ ’∂ ‹ÁØ∫ ’Ø◊∂ «¬√ Â∑ª ’È È≈Ò
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ «˜¡≈Á≈ ÍÃ√øÈÂ≈ ‘ØÚ∂◊∆Õ √Ø ÌÓ È≈ ’Ø Â∞√ƒ
Ùπ» ’ Á∂ÚØ «Î Ú∂÷‰≈ «’ ¡≈Í Í≈· ’È È≈Ò «’øÈ≈ Ò≈Ì «ÓÒÁ≈
‘ÀÕ
Ó≈Â≈ ‹∆ È∂ √«Â Ï⁄È ’«‘ ’∂ «Í≥‚ ‹≈ ’∂ √«‘‹Í≈· ’È∂
¡≈øÌ ’ «ÁºÂ∂Õ Ó‘∆È∂ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘∆ Í≈· Á≈ ÌØ◊ Í≈ ÒÀ∫Á∂Õ
¡‹∂ ⁄ΩÊ≈ √≈Ò ‘∆ √«‘‹ Í≈· ’«Á¡ª Ï∆«Â¡≈ √∆ Â∂ Â’∆ÏÈ
Í≥‹≈‘ Í≈·ª ÂØ∫ Ú∆ ÿº‡ ‘∆ √«‘‹ Í≈· ’∆Â∂ √ÈÕ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆
È∂ ¿∞√ Ó≈Â≈ ˘ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ Ï÷«ÙÙ ’∆Â∂Õ ÙªÂ∆, √«‘‹, ıπÙ∆ Â∂
‘Ø ¡≈Â«Ó’ ¡Ú√Ê≈Úª Âª Á»√∂ √≈Ò ‘∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂
Ï÷«ÙÙ ’ «ÁºÂ∆¡ª √ÈÕ
314
Ï÷«ÙÙ ÍÃ≈ÍÂ ’È ¿∞Í≥ÃÂ Ú∆ Á≈√ È∂ Ó≈Â≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂Õ
’ØÒ ÏÀ«·¡ª ‘∆ ÙªÂ∆ «ÓÒÁ∆ √∆Õ «⁄‘∂ Â∂ ‹Ò≈Ò √∆ Â∂ «ÏÂ∆ ‘
√Ó∂∫ ◊π» «Í¡≈ «Ú⁄ «Ìº‹∆ «‘øÁ∆ Â∂ Ò◊≈Â≈ «√ÓÈ ⁄ÒÁ≈
«‘øÁ≈. ¡≈Í ‹∆ ‘ √≈Ò È≈Ó ¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ ‘≈˜∆
ÌÁ∂Õ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ◊π» Ï÷«ÙÙª Á∆ √ªfi Ï⁄Èª Áπ¡≈≈ ’Á∂Õ
«¬√ ÍÃ∂Ó «Ìº‹∆ ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ Ó≈Â≈ È∂ ⁄≈ √≈Ò Ï≈¡Á Ï≈Ï≈
‹∆ È≈Ò ◊ºÒ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‹Ø ÓÀ˘ «¥Í≈ ’’∂ ◊π»
⁄Èª È≈Ò ‹πÛÈ Á≈ Ó≈◊ Áº«√¡≈ √∆, ¿∞√ Ó≈◊ Â∂ ⁄ºÒ ’∂ ÓÀ∫
‹∆ÚÈ «Ú⁄ ‹Ø ⁄≈‘øπÁ∆ √ª, √Ø ’∞ºfi ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ’ «Ò¡≈ ‘ÀÕ ‘π‰ «’√∂
ÍÃ’≈ Á∆ ’Ø¬∆ Ò≈Ò√≈ Ï≈’∆ È‘ƒ «‘øÁ∆Õ Í ‘π‰ Ó∂∆ «¬’ Ó‹Ï»∆
‘À «’ «¬’ Âª Ú‚∂∆ ¿∞Ó ’≈È, Á»√∂ ‘π‰ È≈Ó «√ÓÈ «ÈøÂ
◊π» «Ó‘ È≈Ò ‹≈∆ ‘Ø «◊¡≈ ‘À; Ó∂∂ Í≈√Ø∫ Ï‘πÂ≈ √Óª Í≈· È‘ƒ
‘øπÁ≈, «¥Í≈ ’’∂ Áº√Ø «’ ‘π‰ «‹‘Û∂ Ï≈’∆ ¡‹∂ D@-DE Á∂ ’∆Ï
Í≈· «‘øÁ∂ ‘È ¿∞‘ «’Ú∂∫ ÓÀ∫ Í»∂ ’ª Âª ‹Ø «¬‘ Ùø’≈ Ú∆ Ó∂∂ ÓÈ
«Ú⁄Ø∫ È«ÚÃÂ ‘Ø ‹≈Ú∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ó≈Â≈ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰ ’∂ ¿∞√ ˘
«’‘≈ «’ ’Ø¬∆ ◊ºÒ È‘ƒ ‹∂ Â∞√ƒ ¡≈Í Í≈· È‘ƒ ’ √’Á∂ Âª Â∞√ƒ
√øÂ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ÷≈Ò√≈ ˘ ’«‘ ’∂ ’Ø¬∆ ⁄ø◊≈ ÍÃ∂Ó∆ Í≈·∆ º÷
ÒÚØÕ ÓÀ∫ Ú∆ ¿∞È∑ª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’ Á∂Úª◊≈Õ
Í≈·∆ «√øÿ «‹øÈª «⁄ Í≈· ’∂ Â∞√ƒ ’ØÒ ÏÀ· ’∂ È≈Ò∂ «√ÓÈ
’∆ ◊¬∂ È≈Ò Í≈· √π‰∆ ◊¬∂Õ «¬√ Â∑ª ÁØÚ∂∫ ’≈‹ Í»∂ ‘Ø ‹≈‰◊∂,
«¬’ Â∞‘≈‚≈ √ø’ÒÍ Ú∆ Í»≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ Á»√∂ «¬√ Â∑ª Â∞‘≈˘ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ ‘ Ø˜ √ø◊Â ’È, Ï⁄È √π‰È Â∂ «√ÓÈ ’È
È≈Ò ‘Ø «˜¡≈Á≈ ¡≈Â«Ó’ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ
Ó≈Â≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ ˘ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «¬‘ Â˜Ú∆‹ Ï‘πÂ ⁄ø◊∆
Òº◊∆Õ Ó≈Â≈ ¡≈Í Óπ‘≈∂ ’«‘‰ Òº◊∆ Ï≈Ï≈ ‹∆, Â∞√ƒ Âª Ó∂∂ ¡≥Á
Á∆ ◊ºÒ, ‹≈‰ Ò¬∆ ‘ÀÕ ‘π‰ ÓÀ˘ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È È≈ÒØ∫ ◊πÏ≈‰∆ √π‰
’∂ «˜¡≈Á≈ ¡ÈßÁ ¡≈™Á≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ √π‰È È≈Ò ‹∂ «√ÓÈ «Ú⁄
’∞ºfi «„ºÒ Ú∆ ‘ØÚ∂ Âª ¿∞‘ Á» ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ Â∂ È≈Ó Á∆ Ω¡ Á»‰
√Ú≈¬∆ ⁄ºÒ ÍÀ∫Á∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Â∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò
Ï≈‰∆ √π‰È «Ú⁄ ¯’ È‘ƒÕ ◊ºÒ √≈∆ «Ë¡≈È Á∆ ‘ÀÕ ‹∂ Ï≈‰∆
«Ë¡≈È È≈Ò √π‰∆ ‹≈Ú∂ Âª ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Âª ‘ Ø˜ ¡≈Íª ˘
√π«‰¡À Á∆¡ª ⁄≈ ÍΩÛ∆¡ª «Ú⁄ √π‰È Á≈ «’øÈ≈ Ó‘≈ÂÓ Áº√Á∂ ‘ÈÕ
315
◊π» Í≈ÂÙ≈‘ Âª ‘ Í¿∞Û∆ Á∂ ¡ı∆ «Ú⁄ «¬√ ◊ºÒ Á∆ ÍÃØÛ∑Â≈ ÓπÛ
ÓπÛ ’∂ ’Á∂ ‘ÈÕ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ ÍÃ∂Ó È≈Ò √π‰Á≈ ‘À, ¿∞√ Á∂ √≈∂ Áπº÷ª
Â∂ Í≈Íª Á≈ È≈√ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞√˘ √Á≈ Ò¬∆ √Á∆Ú∆ ÷∂Û≈ ıπÙ∆
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
È≈È’ Ì◊Â≈ √Á≈ «Ú◊≈√π® √π«‰¡À Á»÷ Í≈Í ’≈ È≈√π®
(‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
ÂÊ≈
◊πÏ≈‰∆ √πÈÂ Ó∂≈ ÓÈ∞ Áz«Ú¡≈ ÓÈ∞ Ì∆È≈ «È‹ÿ« ¡≈ÚÀ◊Ø®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1308)
Á»÷ Ø◊ √øÂ≈Í ¿∞Â∂ √π‰∆ √⁄∆ Ï≈‰∆® (Í≥È≈ 922)
ÂÊ≈
√π‰Â∂ ÍπÈ∆Â ’‘Â∂ Í«ÚÂ∞ √«Â◊ππ «‘¡≈ ÌÍ»∂®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 3, Í≥È≈ 922)
«¬√ Ï⁄È ˘ Ó≥È‰ È≈Ò Ó≈Â≈ ‹∆ ˘ ‘Ø ¡≈Â«Ó’ ¿∞⁄Â≈
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆Õ √Ø ¡≈Íª ˘ Ú∆ «¬√ ◊ºÒ ÚºÒ ¿∞⁄∂⁄≈ «Ë¡≈È Á∂‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «Ú≈˜ ‹ª «◊‰Â∆ Í»∆ ’È Á∂ È≈ÒØ∫ ¡≈Í ÍÃ∂Ó È≈Ò
Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Â∂ √π‰È È≈Ò ¡«Ë’ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «È≈ ÒØ’
«Á÷≈Ú∂ Ò¬∆ ÍÛ∑È ˘ ◊π»-Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ Ú∆ ÷≥‚È ’∆Â≈ ‘ÀÕ
Í≈·∞ Í«Û˙ ¡π Ï∂Áπ Ï∆⁄≈«˙ «ÈÚ«Ò Ìπ¡≥◊Ó √≈Ë∂®
Í≥⁄ ‹È≈ «√¿∞ √ø◊π È ¤∞‡«’˙ ¡«Ë’ ¡‘øÏπ«Ë Ï≈Ë∂®1®
«Í¡≈∂ «¬È «Ï«Ë «ÓÒ‰∞ È ‹≈¬∆ ÓÀ ’∆¬∂ ’Ó ¡È∂’≈®
‘≈« Í«˙ √π¡≈Ó∆ ’À Áπ¡≈À Á∆‹À Ïπ«Ë «ÏÏ∂’≈®‘≈¿∞®
(√Ø«· Ó: 5, Í≥È≈ 641)
ÂÊ≈
«’¡≈ ÍÛ∆¡À «’¡≈ ◊πÈ∆¡À® «’¡≈ Ï∂Á Íπ≈Èª √πÈ∆¡À®
ÍÛ∂ √πÈ∂ «’¡≈ ‘Ø¬∆® ‹¿∞ √‘‹ È «Ó«Ò˙ √Ø¬∆®1®
(’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 655)
◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Âª ¡≈√≈ Á∆ Ú≈ «Ú⁄ «È∆ ÍÛ∑øÂ Á≈
÷≥‚È ’Á∂ ‘È :
Í«Û Í«Û ◊‚∆ ÒÁ∆¡«‘ Í«Û Í«Û Ì∆¡«‘ √≈Ê®
Í«Û Í«Û Ï∂Û∆ Í≈¬∆¡À Í«Û Í«Û ◊‚∆¡«‘ ÷≈Â®
ÍÛ∆¡«‘ ‹∂Â∂ Ï√ Ï√ ÍÛ∆¡«‘ ‹∂Â∂ Ó≈√®
316
ÍÛ∆¡À ‹∂Â∆ ¡≈‹≈ ÍÛ∆¡«‘ ‹∂Â∂ √≈√®
È≈È’ Ò∂÷À «¬’ ◊Ò ‘Øπ ‘¿∞ÓÀ fi÷‰≈ fi≈÷®1®
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í≥È≈ 467)
ÍÛ∑È≈ «¬√ Ò¬∆ ‘À «’ ¡√ƒ √π‰ √’∆¬∂Õ √π‰È≈ «¬√ Ò¬∆ ‘À
«’ ¡≈Íª ‹Ø √π«‰¡≈ ‘À ¿∞√ ˘ Ó≥È Ò¬∆¬∂Õ ‹Ø Ó≥È ÒÀ∫Á≈ ‘À √«Â◊π»
‹∆ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á∆ Ï≈∑Úƒ Í¿∞Û∆ «Ú⁄ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ :
Ó≥È∂ ’∆ ◊«Â ’‘∆ È ‹≈«¬® ‹∂ ’Ø ’‘À «Í¤À Í¤∞Â≈«¬®
’≈◊«Á ’ÒÓ È «Ò÷‰‘≈π® Ó≥È∂ ’≈ Ï«‘ ’«È Ú∆⁄≈π®
¡À√≈ È≈Óπ «Èø‹È∞ ‘Ø«¬® ‹∂ ’Ø Ó≥«È ‹≈‰À Ó«È ’Ø«¬®12®
(‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 3)
ÂÊ≈
«‹È∆ √π«‰ ’À Ó≥«È¡≈ «ÂÈ≈ «È‹ ÿ« Ú≈√π®
(«√∆ ≈◊π Ó‘Ò≈ 3, ÿπ 2, Í≥È≈ 27)
ppp
317
ÃÇå×¹ðÈ ÜÆ ò¼ñ¯º Ô¯ð ÁÅï± çÆ ìõÇôô
Â’∆ÏÈ AIFB ¬∆. Á∂ ‹»È Ó‘∆È∂ «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ïπı≈ ‘Ø
«◊¡≈Õ Ïπı≈ ¡‹∂ ‘«‡¡≈ È‘ƒ √∆ «’ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ Á√Â Òº◊ ◊¬∂
¡Â∂ È≈Ò ‘∆ ı»È ¡≈¿∞‰ Òº◊ «Í¡≈Õ ‚≈’‡ª È∂ ¡≈Í‰∆-¡≈Í‰∆
√Ófi ÓπÂ≈«Ï’ ’≈¯∆ «¬Ò≈‹ ’∆Â≈ Í ¡≈≈Ó È≈ ¡≈«¬¡≈Õ Á√Âª
’≈È √∆ «Ú⁄ Í≈‰∆ Á∆ Ú∆ ÿ≈‡ ‘Ø ◊¬∆, ’Ó˜Ø∆ Ú∆ Ï‘πÂ ‘Ø
◊¬∆Õ ◊π¨’Ø˜ Ú◊À≈ Ú∆ Ò≈«¬¡≈ Í ‘≈ÒÂ ı≈Ï ‘∆ ‘øπÁ∆ ◊¬∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ «‹øÈ∂ Ú∆ ÍÃ∂Ó∆ √È, √Ì È∂ ¡≈ÍØ-¡≈Í‰≈ ¡√ √»ı Â∂
«ÚºÂ ¡È∞√≈ ⁄ø◊∂ ÂØ∫ ⁄ø◊∂ Â∂ «√¡≈‰∂ ÂØ∫ «√¡≈‰∂ ‚≈’‡ª Í≈√Ø∫
«√‘ÂÔ≈Ï∆ Ò¬∆ ÔÂÈ ’Ú≈¬∂, Í «¬’ ≈Â ¡À√∆ ¡≈ ◊¬∆ «’
Ï‘πÂ∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∂ ÓÈª «Ú⁄, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √∆’ ‘≈ÒÂ ˘ Ú∂÷ ’∂
«ÈÙ⁄≈ ‘Ø «◊¡≈ «’ «’√∂ Ú∆ ÍÒ ’Ø¬∆ ¡‰‘Ø‰∆ ÿ‡È≈ Ú≈Í √’Á∆
‘ÀÕ √≈∂ «√øÿª È∂ ≈Â ‹≈◊«Á¡ª ‘∆ ’º‡∆Õ ≈Â Ì Ï≈Ï≈ ‹∆ È∆Ó-
«Ï‘ØÙ∆ Á∆ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ‘∆ ‘∂Õ
ÂÛ’∂, ¡≈Í ‹∆ Á∂ Í≈√ ‘∆ «ÈÂÈ∂Ó ’∆Â≈ «◊¡≈Õ «ÈÂÈ∂Ó Á∆
¡Á≈√ Á∂ È≈Ò ‘∆ √ø◊Â »Í «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ Á∆ «√‘ÂÔ≈Ï∆ Ò¬∆
Ú∆ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ ¡Á≈√ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡⁄≈È’ ÏØÒ∂
Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ‹∂ Â∞√ƒ √≈˘ ·∆’ ’È≈ ‘À ÂÁ «Í≥‚ Ï≈‘«Ò¡ª
ÂØ∫ ‘’∆Ó1 Ï»‡≈ «√øÿ ˘ ÒÀ ’∂ ¡≈ÚØÕ √≈‚∆ √∆’ ÂøÁπ√Â∆ Á≈ ‹√
¿∞√ ˘ «ÓÒ‰≈ ‘ÀÕ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ‹≈ ’∂ √. Ï»‡≈ «√øÿ ‹∆ ˘ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂
ÂØ∫ ÒÀ ¡ªÁ≈Õ ¿∞‘Èª √≈≈ ‘≈Ò-⁄≈Ò Íπº¤ ’∂ «ÂøÈ-⁄≈ ÍπÛ∆¡ª ÷≥‚
Á∂ ÙÏÂ È≈Ò «ÁºÂ∆¡ª ¡Â∂ ¬∆√Ï◊ØÒ Á∆ Ìπº’∆ Ú∆ «ÁºÂ∆Õ Ïº√ «Î
1. √. Ï»‡≈ «√øÿ ‹∆ ÍπÂ √. ¬∆Ù «√øÿ ÏÛ∂ ◊π«√÷∆ «ı¡≈Òª Á∂ Ë≈È∆ √ÈÕ
¡≈ÍÈ∂ ¡≥◊∂˜∆ ≈‹ √Ó∂∫ «ÓÒ‡∆ «Ú⁄ ÈΩ’∆ ’’∂ ÏÛ≈ È≈ÓÈ≈ ÷«‡¡≈Õ
¡≈Í ‹∆ ‘ Â∑ª Á∆ Í»∆ ‹≈‰’≈∆ ÷Á∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ ˘ Á∂√∆ Áπ¡≈¬∆¡ª
Á∆ Ú∆ Í»∆ Óπ‘≈Â √∆Õ Ó∆‹ª ˘ Óπ¯Â Áπ¡≈¬∆ «ÁøÁ∂ √ÈÕ «‘’ÓÂ Á∂ Í»∂
Ó≈‘ ‘Ø‰ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ¡≈Í «¬’ ⁄ø◊∂ «’√≈È, È∂’ «¬È√≈È Â∂ «Ú«Á¡≈
Á≈ ÙΩ’ º÷‰ Ú≈Ò∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «Á‘ªÂ A@-F-AIGF ¬∆. «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈Õ
318
’∆ √∆, ÍÓ∂Ù ‹∆ ˘ Ì≈Ú∂ Âª ’Ø¬∆ Ï‘≈È≈ ‘∆ Ï‰Á≈ ‘À :
¡¿∞÷Á ¡≈¬∂ ≈«√ «Ú«⁄ ¡≈«Í ÷ÒØ«¬¡≈® (Í≥È≈ 1363)
Á∂ ‘π’Ó ¡È∞√≈ Ù≈Ó Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «√‘Â «Ú⁄ ’≈¯∆ ¯’ ÍÀ
«◊¡≈Õ ¡º‹ ‘Ø, ’ºÒ∑ ‘Ø, «ÁÈª «Ú⁄ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∞È-«ÎÈ Òº◊
Í¬∂ Â∂ Í«‘Ò∂ Úª◊ ÂøÁπ√Â ‘Ø ◊¬∂Õ
«¬√ «ÏÓ≈∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’¬∆ Ú≈∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ È˜Á∆’∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª
˘ Áº√‰≈ «’ «¬√ «ÏÓ≈∆ È≈Ò √≈‚∂ √∆ Á≈ ¡≥Â ‘Ø ‹≈‰≈ √∆Õ Í
‘π‰ ‹Ø √Óª √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘À, «¬‘ «ÈØÒ √ø◊Â Á∆
√∂Ú≈ «‘Â «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ «‹øÈ≈ «⁄ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¬√ ⁄ØÒ∂ Í≈√Ø∫ √∂Ú≈
ÒÀ‰∆ ‘ØÚ∂◊∆, ÒÀ ÒÀ‰◊∂Õ
’¬∆ Ú≈ Á≈√ ˘ ¡Â∂ ‘Ø È∂Û∂ Á∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ú∆ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆
«’ ‹ÁØ∫ √≈‚∂ √∆ Á≈ ¡≥Â ‘Ø ‹≈Ú∂ ÂÁ ◊πÓ«Â ¡È∞√≈ √≈‚≈
√√’≈ ’ Á∂‰≈ ¡Â∂ ı≈√ ‘Á≈«¬Â «¬‘ «’ √√’≈ Ú≈Ò∆ ‹◊∑≈
√≈‚∆ «’√∂ Ú∆ «’√Ó Á∆ Úº÷∆ ‘Ø∫Á ’≈«¬Ó È‘ƒ ’È∆ Ì≈Ú «’ «‹ºÊ∂
√’≈ Ú◊À≈ ’È≈ ‘À, ¿∞µÊ∂ «’√∂ «’√Ó Á∆ √Ó≈Ë ‹ª «ÈÙ≈È∆ È‘ƒ
Ï‰≈¿∞‰∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ Úº÷≈ «ÈÙ≈È ’≈«¬Ó ’È≈ ‘ÀÕ «¬√ «Ú⁄
‘∆ √≈‚∆ ıπÙ∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ
ppp
319
íÅÂÆ ÃÅÇÔì íÅÂÆ òÆð ÇÃ¿Ø ÜÆ éÅñ ÇîñÅê
√∆ ’’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ È≈Ò Í«‘Ò∂ ’Á∂ Ú∆
«ÓÒ≈Í È‘ƒ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ™fi ¡≈Â«Ó’ Ó≥‚Òª «Ú⁄ √πÂ∆ «ÓÒ≈Í
’≈È «¬’ Á»‹∂ Á≈ Ï‘πÂ √«Â’≈ ’Á∂ √ÈÕ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘˜»
““√º⁄÷≥‚”” «Ú⁄ ÁØÚ∂∫ ¡≈ÂÓ≈Úª «¬’ Á»‹∂ ˘ ¡’√ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò
«ÓÒÁ∆¡ª «‘øÁ∆¡ª √ÈÕ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ Ú∆ ¯πÓ≈È ‘À «’
¡√Ò∆ «ÓÒ≈Í Âª ¡≥Â-¡≈ÂÓ≈ Á≈ ‘∆ ‘À :
«Ó«Ò¡À «Ó«Ò¡≈ È≈ «ÓÒÀ
«ÓÒÀ «Ó«Ò¡≈ ‹∂ ‘Ø«¬®
¡≥Â ¡≈ÂÓÀ ‹Ø «ÓÒÀ
«Ó«Ò¡≈ ’‘∆¡À √Ø«¬®3® (Ó: 2, Í≥È≈ 791)
AIE@-EA Á∂ ’∆ÏÈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Áº«√¡≈ «’
¡√ƒ ¡ıÏ≈ «Ú⁄ Í«Û∑¡≈ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‹∆ √∆ ’
’∂ ’≈¯∆ «„ºÒ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ıÏ √π‰ ’∂ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ ÓÈ Ï‰≈
«Ò¡≈ «’ Ì≈Ú∂∫ ¡≈Â«Ó’ ÂΩ Â∂ Âª «ÓÒ≈Í ‘øπÁ≈ ‘∆ «‘øÁ≈ ‘À Í
«Î Ú∆ √≈‚≈ ¯˜ Ï‰Á≈ ‘À «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ «√‘Â Á≈
‹≈ ’∂ ‘≈Ò-⁄≈Ò Íπº¤∆¬∂ ¡Â∂ √∆ Á∂ ÁÙÈ ’ ¡≈¬∆¬∂Õ ¡≈Í
‹∆ È∂ Ïº√ ÎÛ∆ ¡Â∂ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ √«Â◊π», √Ã∆
◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ √º⁄÷≥‚ ÁÏ≈ Á∆ ‘≈˜∆
Ì∆ ¡Â∂ «’Ù≈ ’ ’∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ’Ø·∆ Íπº‹ ◊¬∂Õ ¿∞µÊ∂
Í≥‹-√ºÂ √º‹‰ ‘Ø Ú∆ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‘Øª Á∆ «√‘Â Á≈ ‘≈Ò-⁄≈Ò
Íπº¤‰ Ò¬∆ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ Ïª‚∂ «Ú⁄ ÏÀ∫⁄ ‚º·∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ Ï≈’∆
ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∂ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú∆ ÏÀ∫⁄ ¿∞µÍ ÏÀ· ◊¬∂Õ √∂Ú≈Á≈ È∂
√≈«¡ª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ‚≈’‡ª È∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï È≈Ò ÓπÒ≈’≈Âª
Âª ÏøÁ ’∆Â∆ ‘Ø¬∆¡ª ‘È ¡Â∂ «¬’ «‹√‡ √≈«¡ª ¡º◊∂ «Ò¡≈
º«÷¡≈ Â∂ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í‰∂ Èª ¡Â∂ Í»∂
«√ÈÚª «¬√ «‹√‡ ¿∞µÍ Á‹ ’ «Á˙Õ Ù≈Ó ˘ ‹ÁØ∫ Ì≈¬∆
320
√≈«‘Ï √À Ò¬∆ Ï≈‘ «È’Ò‰◊∂ ÂÁ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª Í≈√ ¡≈Í √Ì Á∆
‘≈˜∆ ÒÚ≈ «Á¡ª◊≈Õ √≈«¡ª È∂ ¡≈Í‰∂-¡≈Í‰∂ Èª-ÍÂ∂ «Ò÷
«ÁºÂ∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ú∆ √∂Ú≈Á≈ È∂ ¡≈Í‰≈ «√È≈Úª «Ò÷ ’∂
Á√ÂıÂ ’È Ò¬∆ «’‘≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ √≈‚∆ ÚºÒØ∫
«Ò÷‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒ, «’™«’ √≈‚∆ ‘≈˜∆ ¿∞È∑ª Í≈√ Òº◊∆ ‘∆ ‘Ø¬∆
‘ÀÕ ÓÀ∫ «¬ºÊ∂ ÊØÛ∑≈ √Óª ‘Ø ÏÀ· ’∂ ¿∞È∑ª Á∆ «√‘ÂÔ≈Ï∆ Ú≈√Â∂ Í≈·
’’∂ ¡Á≈√ ‘∆ ’È∆ ‘ÀÕ Â∞√ƒ Ó∂∂ ÍÃÊ≈«¬ ’Ø¬∆ «ı¡≈Ò È≈ ’ØÕ
Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Èº«ÓÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í≈· ’∆Â≈

Ï≈’∆ √ø◊Â ‹Ø ÏÀ·∆ √∆, ¡≈Í‰∂ Èª-ÍÂ∂ «Ò÷ ’∂ Ú≈Í√ ⁄Ò∆
◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÏÀ∫⁄ ¿∞µÍ ÏÀ· ’∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ È«ÓºÂ Ï∂ÈÂ∆
⁄ΩÍ¬∆ Á∂ Í≈· ’È Òº◊ Í¬∂Õ Í≥‹ Í≈· ’’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’ ““‘∂ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹! «¬√ ÍÛ∑∆ ‘Ø¬∆ Ï≈‰∆ Á≈
ÎÒ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Á∆ √∆’ ÂøÁπ√Â∆ Ò¬∆ ÍÃÁ≈È ’Ø ¡Â∂ ¿∞È∑ª
˘ ¡≈Í‰∂ Ì≈‰∂ «Ú⁄ «√‘ÂÔ≈Ï∆ Ïı«ÙÙ ’Ø Âª ‹Ø ¡≈Í ‹∆ Á∂ Í≥Ê
Á∆ ‘Ø ¿∞µ⁄∆-√πº⁄∆ √∂Ú≈ ’ √’‰Õ””
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ ¡√ƒ Í≈· ’È ¿∞Í≥ÃÂ ◊π»
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’ ’∂ Â∞È Òº◊∂ √∆ «’ Ì≈¬∆
√≈«‘Ï ‹∆ È∂ √∂Ú≈Á≈ ˘ ÿ≥‡∆ Ó≈ ’∂ ’Ó∂ «Ú⁄ √º«Á¡≈Õ √∂Ú≈Á≈
¡≥Á «◊¡≈ Â∂ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ¡≈Í
‹∆ Á≈ ‘∆ È≈Ó ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ ÚºÒØ∫ ‘ª ’È Â∂ ¿∞√ √∂Ú≈Á≈ È∂ «’‘≈
«’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ È∂ Â∞‘≈˘ ¡≥Á Ô≈Á ’∆Â≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÓÈ
«Ú⁄ ÏÛ∆ ıπÙ∆ ‘Ø¬∆ «’ √∆’ ÁÙÈª Á∆ ¡≈√ Ú∆ Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂
Í»∆ ’ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≥Á ◊¬∂, ¯Â«‘ ÏπÒ≈ ’∂ ¡≈Â«Ó’ √ªfi
ÍÀÁ≈ ’∆Â∆Õ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ÏØÒ∂ «’ Â∞√ƒ «ÏÈª «Ó«Ò¡ª ‘∆ ‡π ⁄ºÒ∂
√∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ √∂Ú≈Á≈ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ √∆ «’
‚≈’‡ª È∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ «ÓÒ‰≈ ÓÈ∑ª ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À «’™«’ ¡≈Í
‹∆ Á∂ √∆ ˘ ’≈¯∆ ÷∂⁄Ò ‘ÀÕ √Ø √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡√ƒ
Âª ¡Á≈√ ‘∆ ’ √’Á∂ ‘ª, √Ø Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á∂ Í≈· ’
’∂ ’ «ÁºÂ∆ √∆Õ Ï≈’∆ Â∂ ¡≈Í ‹∆ √≈≈ ‹≈‰Á∂ ‘∆ ‘ØÕ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï
‹∆ È∂ ¿∞µÂ «Ú⁄ ¯πÓ≈«¬¡≈ «’ ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆! «ÏÓ≈∆
’≈‘Á∆, √≈‚∂ È≈Ò Âª √«Â◊π» ‹∆ È∂ «¬√ ÍÃ’≈ ÷∂‚ ’∆Â∆ ‘À, «’
321
«‹Ú∂∫ «’√∂ ÓÈ∞º÷ ˘ ‹‘≈˜ ‹ª Ï∂Û∆ «Ú⁄ «Ï·≈ ’∂ √Ó≥πÁ «Ú⁄’≈
ÒÀ ‹≈¬∆¬∂ Â∂ ¿∞µÊ∂ ¿∞√ ˘ ‹‘≈˜ «Ú⁄Ø∫ Ëº’≈ Á∂ ’∂ √Ó≥πÁ «Ú⁄ √πº‡
Á∂¬∆¬∂ Â∂ «‚º◊Á∂ √Ó∂∫ ı≈√ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ ‹≈Ú∂ «’ Ú∂÷ƒ! «’Â∂ «◊ºÒ≈
È≈ ‘Ø ‹≈Úƒ, ’«‘‰ ÂØ∫ Ì≈Ú «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ÓÀ˘ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’
√≈‚∂ √»Í Á∂ ¡Ê ’Ø ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ‘Á≈«¬Â «¬‘ «’ Á∂÷‰≈ «’Â∂
¡Ê ˆÒÂ È≈ ’ Á∂‰∂Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘π’Ó ˘ Ó≥È ’∂ √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¡Ê «Ò÷‰∂ ¡øÌ ’ «ÁºÂ∂ Í «¬‘
«Èø’≈ Á∂ Á∂Ù Á∆ Ï≈‰∆ ‘À, «¬√ Á∂ √øÍ»È ¡Ê ’Ω‰ ’ √’Á≈
‘À?
Ú≈‘π Ú≈‘π Ï≈‰∆ «Èø’≈ ‘À «Â√π ‹∂Ú‚∞ ¡Úπ È ’Ø«¬®
(√ÒØ’ Ó: 2, Í≥È≈ 515)
¡Â∂ «‹Ú∂∫ √«Â◊π» ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À
«’ :
Ï≈‰∆ «ÏÒ¿∞ Ï∆⁄≈√∆ ‹∂ ’Ø ◊πÓπ«÷ ‘Ø«¬®
«¬‘ Ï≈‰∆ Ó‘≈ Íπ÷ ’∆ «È‹ ÿ« Ú≈√≈ ‘Ø«¬®40®
(Á: ˙¡≥’≈, Í≥È≈ 935)
«¬‘ ÍÓ∂Ù-¡’≈Ò Íπ÷ ‹∆ Á∂ Ï⁄È ‘ÈÕ ÓÈ∞º÷-ÏπºË∆ º÷‰
Ú≈Ò≈, √∆ÓÂ ÏπºË∆ ≈‘ƒ ¡√∆Ó Â∂ ¡◊≈Ë ÏØË Ï≈‰∆ Á∂ ’Ω‰ ¡Â∂ «’Ú∂∫
¡Ê ’ √’Á≈ ‘À? √Ø ÔÂÈ ’∆Â≈, ¡º÷∆ ¡Ê «Ò÷‰∂ ¡øÌ ’
«ÁºÂ∂Õ ‹ÁØ∫ √πÂ∆ ¿∞µÍÒ∂ Ó≥‚Òª «Ú⁄ ‹ªÁ∆ ‘À, Âª «¬‘ ’∆Â∂ ‘Ø¬∂
¡Ê ÏÁÒ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ √πÂ ‘Ø ¡◊ª‘ ‹ªÁ∆ ‘À ÂÁ «¬√∂ Ï≈‰∆
Á∂ ¡Ê ‘Ø ¡È∞ÌÚ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ √Ø «¬’-«¬’ Í≥’Â∆ Á∂ ¡Êª «Íº¤∂
‹ªÁ∆-‹ªÁ∆ √πÂ∆ Êº’ ◊¬∆ ‘ÀÕ ‘Ø √∆’ «ÏÓ≈∆ ’Ø¬∆ È‘ƒ ‘ÀÕ
‚≈’‡ª È∂ √ø◊Âª È≈Ò «ÓÒ‰ ¡Â∂ Ï⁄È ’È Á∆ ÓÈ≈‘∆ ’ «ÁºÂ∆
‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ¡≥Á ÏÀ·∂ ¡√ƒ È≈Ó-«√ÓÈ Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈‰ ‘∂ ‘ªÕ
«¬‘ Ú∆ ¿∞√ «Èø’≈ Á∆ ÓΩ‹ ‘∆ ‘ÀÕ
◊π» «Ó‘ È≈Ò ‘π‰ Âª ¡À√∆ ¡≈ÂÓ’ ÁÙ≈ Ï‰ ◊¬∆ ‘ÀÕ «’
Ô≈Á √‹È Á∆ ‘ÁÓ «‘Á∆,
Ò«‘ ◊¬∆ ‚ø»ÿ∂ Ê≈¬ƒÕ
Úª◊ √ø◊∆Â Ò«‘Á∆ ¡≥Á,
Ï‰ ◊¬∆ ≈◊ «¬Ò≈‘∆Õ
Á≈» Úª◊ √» ⁄≈Û∑Á∆,
ÂÏ Úª◊ Ê≈Ú∂Õ
322
«÷⁄∂ Â∂ √«ÌøÈ∆ ’√’∂,
Ò◊∂ «Î √π÷Á≈¬∆Õ
’Ø¬∆ AE-B@ «Ó≥‡ Á≈ √Óª ‘Ø «Í¡≈ ÍÃ∂Ó Á∂ Ï⁄È-«ÏÒ≈√
’«Á¡ª «ÏÂ≈«¬¡≈ ¡Â∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ Í≈√Ø∫ ¤∞º‡∆ Ò¬∆Õ ¡≈Í ‹∆
È∂ ¡◊ª‘ Ò¬∆ Ï⁄È «Ò¡≈ «’ ‹ÁØ∫ Ú∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ¡≈ÚØ ÂÁ
ÁÙÈ ˜» Á∂‰∂Õ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹ÁØ∫ Ú∆ √Ã∆ ‘«Ó≥Á
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ‹ªÁ∂ ÂÁ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ˜»
’’∂ ¡≈™Á∂Õ ÁØÚ∂∫ ¡≈ÂÓ≈ ¡≥Á»È∆ ¡Â∂ √∆’ «ÓÒ≈Í ’’∂ ◊Á
◊Á ‘øπÁ∆¡ªÕ
ppp
323
ìÅìÅ ÜÆ ù ÂÆÃÅ ÜÆ, î¹Ô¿îç Ã ÅÇÔì å¶
ÃÅÇÔì
ÇíÌ×È ÜÆ ç¶ çðôé å¶ ìÚé ç¶ä¶
«¬’ «ÁÈ √-Ó◊È «ÏÂ∆ «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ √Ã∆ Óπ‘øÓÁ1 √≈«‘Ï
¬∆√≈ ‹∆ ¡Â∂ ÏÃ‘Ó «Ù∆ «Ìz◊» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘Ø¬∂Õ «ÂøÈª Á∂ «⁄‘∂
”Â∂ Ï‘πÂ ‹Ò≈Ò √∆ Â∂ √∆√ ¿∞µÍ ÍÃ’≈Ù Á≈ ⁄º’ √∆Õ ÁÙÈ Á∂‰
¿∞Í≥ÃÂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ‘˜Â Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’
““Â∞√ƒ ÒØ’ ËøÈÂ≈ Á∂ ÔØ◊ ‘Ø, «‹È∑ª ˘ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú
‹∆ È∂ ıπÁ≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ √Ω÷≈, «√ºË≈ Â∂ √Ã∂Ù‡ √Â≈ ’ÒÔ∞◊ «Ú⁄
Ïı«ÙÙ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Í ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∆ ¿∞µÓÂ ¿∞√ Ïı«ÙÙ Á≈
Í»È Ò≈Ì È‘ƒ ¿∞·≈ ‘∆Õ””
ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Í¤Ø∫ «Ìz◊» ‹∆ ÏØÒ∂ «’ ““√≈‚∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ Âª ÏÛ∂ ¡Ω÷∂-
’«·È √≈ËÈ ’È∂ ÍÀ∫Á∂ √ÈÕ ‹Í-ÂÍ ’«Á¡ª √≈∆ ¿∞Ó ÏÂ∆Â
‘Ø ‹ªÁ∆ √∆ «Î Ú∆ ÍÓ∂Ù Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ’«·È √∆ ¡Â∂ ‹Ø “È≈Ó Á≈
√” √«Â◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ «√º÷ª ˘ «Ò¡≈ ’∂ «ÁºÂ≈ ‘À,
√≈˘ «¬‘ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘Ø«¬¡≈Õ ’«·È-√≈ËÈ (‹Í-ÂÍ) ’È È≈Ò
√≈‚∂ «Ú⁄ «ºË∆¡ª-«√ºË∆¡ª Â∂ «ÏÌ»Â∆¡ª Âª Ï‘πÂ ¡≈ ‹ªÁ∆¡ª √È,
¡√ƒ Ú Â∂ √≈Í Á∂‰ Á∂ Ú∆ √ÓºÊ √ª Í «¬øÈ≈ ’∞fi ‘Ø‰ Â∂ Ú∆
È≈Ó-√ ÂØ∫ Úªfi∂ «‘ ◊¬∂Õ””
2
¬∆√≈ Ó√∆‘ ‹∆ È∂ Âª ÁØ √Âª «Ú⁄ ‘∆ ◊ºÒ Óπ’≈ «ÁºÂ∆ Â∂
Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ““√≈‚∆ ‘≈«Á’ «¬º¤≈ ‘À «’ Ó∂∆ ¿∞µÓÂ √«Â◊π»
È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ ⁄Ò≈¬∂ Ó≈◊ ˘ ¡Í‰≈¬∂Õ””
«¬øÈ∂ Ï⁄È ’’∂ «¬‘ √Ã∂Ù‡ ¡≈ÂÓ≈Úª ¡ÒØÍ ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ
1. Óπ√ÒÓ≈È ËÓ Á∂ ÓØ„∆ (ÍÀ◊øÏ-«Í¡≈Ó∂ Ï-√πÈ∂‘≈ «Ò¡≈‰ Ú≈Ò≈, ºÏ Á≈

√øÁ∂Ù ÒØ’ª Â’ Í‘øπ⁄≈‰ Ú≈Ò≈) Óπ‘øÓÁ ¡Ï∆ Á≈ ÙÏÁ ‘À, «‹√ Á≈ ¡Ê
‘À ¡ºÒ≈ Â≈¡Ò≈ ÚºÒØ∫ «Í¡≈«¡≈ ‘Ø«¬¡≈Õ
2. ¬∆√≈ «¬Ï≈È∆ Ì≈Ù≈ Á≈ ÙÏÁ ‘À «‹√ Á≈ ¡Ê ‘À ¡Ω◊π‰ª ÂØ∫ Ï⁄≈¿∞‰ Ú≈Ò≈Õ
324
ï¯×Æ ÃÆñ éÅæ é¶ ÃÈÖî ÃðÆð éÅñ ìÅìÅ ÜÆ
ù âðÅÀ°ä çÅ ïåé ÕðéÅ
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ Áº÷‰ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ◊Ø÷ ‹∆
Á≈ «¬’ ÍÀØ’≈ ÔØ◊∆ «Í≥‚ ÂÒÚø‚∆ Á∆ ‹»‘, «‹√ ˘ „º’∆ «’‘≈
‹ªÁ≈ √∆, «Ú÷∂ «‘øÁ≈ √∆, «‹√ Á≈ È≈™ √∆Ò È≈Ê ’’∂ ÍÃ«√ºË
√∆Õ «¬√ È∂ ¡≈Í‰∆ «ºË∆¡ª-«√ºË∆¡ª È≈Ò «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ’≈¯∆
ÍÃÌ≈Ú Ï‰≈ «Ò¡≈ √∆Õ «¬√ ÔØ◊∆ Á∂ ⁄∂Ò∂ ÔØ◊∆ ‹∆ ˘ ÍÃ√øÈ ’È
Ú≈√Â∂ ⁄ø◊∆ ÂØ∫ ⁄ø◊∆ Ù≈Ï Â∂ Ó≈√ ÒÀ ’∂ ¿∞√ Á∆ ’∞‡∆¡≈ Íπº‹Á∂Õ
‹∂ ’Ø¬∆ ÔØ◊∆ ˘ ¡≈Í‰∂ ÿ «ÈÓ≥Âz‰ «ÁøÁ≈ Âª ¿∞√ ÿ «Ú⁄ Ú∆
ÔØ◊∆ Á∆ ÍÃ√øÈÂ≈ Ú≈√Â∂ º‹ ’∂ ‹∆Ú-‘º«Â¡≈ ‘øπÁ∆ ¡Â∂ Ù≈Ï Á∂
÷πºÒ∑∂ ÁΩ ⁄ºÒÁ∂Õ
‹ÁØ∫ ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬√ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ¡≈¬∂, ¡≈Í ‹∆ Á∂ ◊πÓ«Â
ÍÃ⁄≈ Á…≈≈ Ï‘πÂ √≈∂ ÒØ’ «¬√ ÌÀÛ∆ ¡≈ÁÂ ˘ ¤º‚ ’∂ ◊πÓ«Â-
◊≈‚∆ ≈‘ Á∂ ÍªË∆ Ï‰ ◊¬∂Õ ¿∞‘Èª È∂ ÔØ◊∆ Á∆ ¡Ë∆È◊∆ Ú∆
’Ï»Ò‰∆ «Â¡≈◊ «ÁºÂ∆Õ «¬√ Â∑ª ¿∞√ Á∆ Ó≈ÈÂ≈ ÿ‡‰∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ
Ó≈ÈÂ≈ ÿ‡‰ Á≈ ’≈È Ú∆ √∆Ò È≈Ê ‹∆ ˘ ÍÂ≈ Òº◊ ⁄π’≈ √∆Õ
’¬∆ Ú≈∆ ÓÈ «Ú⁄ ¥ØË ’Á≈, Í ¿∞√ Á≈ Úº√ ’Ø¬∆ È‘ƒ ⁄ºÒÁ≈
√∆Õ ¡ı∆ ¿∞√ È∂ ¡≈Í‰∆ Ù’Â∆ ˘ ‘Ø ÚË≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ ’∞fi √Ó∂∫ Ò¬∆
¡≈Í‰∂ √≈∂ ÍÃØ◊≈Ó √ø’Ø⁄ Ò¬∂Õ ¡≈Í‰∂ Ó«Â ¡È∞√≈ ÔØ◊-√≈ËÈ≈Úª
’È∆¡ª ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ∆¡ªÕ «¬√ È∂ «Ó‘ÈÂ È≈Ò «¬‘ √≈ËÈ≈
’’∂ «¬ÊØ∫ Â’ ÍÃ≈ÍÂ∆ ’ Ò¬∆ «’ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ √Ê»Ò √∆ «Ú⁄Ø∫
√»÷Ó √∆ Úº÷ ’ ÒÀ∫Á≈ √∆Õ
«¬’ Ù≈Ó Á∆ ÿ‡È≈ ‘À «’ ◊Ó∆ Á∂ «ÁÈ √ÈóÏ≈Ï≈ ‹∆ √ØÁπ
«‘≈√ ‹∆ Á≈ Í≈· ’È ¿∞Í≥ÃÂ ¡≈Í‰∆ ¤øÈ Á∂ Ï≈‘ Ó≥‹≈ ‚≈‘ ’∂
«√ÓÈ ’ ‘∂ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ √≈˘ ¡ΩÒ÷-¡ΩÒ÷ Á∆
¡≈Ú≈˜ √π‰≈¬∆ «ÁºÂ∆Õ «‹ËØ∫ ¡≈Ú≈˜ ¡≈ ‘∆ √∆, ¿∞√ Í≈√∂ ÚºÒ
Ú∂«÷¡≈ Âª ¿∞‘Ø ÔØ◊∆ √∆Ò È≈Ê ‘ºÊª «Ú⁄ «⁄Ó‡≈ Ò¬∆ √≈‚∆ ÚºÒ
325
Ú«Ë¡≈ ¡≈ «‘≈ √∆Õ √≈‚∆ ¡≈ÂÓ≈ È∂ Ú∆ Ó«‘√»√ ’ «Ò¡≈ «’ «¬‘
√»÷Ó √∆ È≈Ò √≈˘ ‚≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ ¡‚ØÒ
«√ÓÈ ’Á∂, «ÏÈª «’√∂ ıΩ¯ Á∂ ¿∞√ ÚºÒ Ú∂÷∆ ◊¬∂, «’ Ú∂÷Ø «¬‘
’∆ ’Á≈ ‘À? ¿∞√ È∂ È∂Û∂ ¡≈ ’∂ ÁØ‘ª ‘ºÊª È≈Ò «⁄Ó‡≈ ‹Ø ¿∞√ Á∂
‘ºÊ «Ú⁄ √∆, ¿∞µÍ ¿∞Ò≈ ’∂ √≈‚∂ Ó≈È≈ ⁄≈«‘¡≈ ¡Â∂ È≈Ò ‘∆
’«‘‰ Òº◊≈ «’ ÓÀ∫ Â∞‘≈˘ «¬ÊØ∫ ’º„ ’∂ ¤º‚ª◊≈Õ Â∞√ƒ Ó∂∂ ⁄∂«Ò¡ª
˘ Íπº·∆ ÓºÂ «ÁøÁ∂ ‘Ø, «‹√ ’≈È ¿∞‘ ÔØ◊-ÓºÂ Á≈ «Â¡≈◊ ’∆ ‹ªÁ∂
‘ÈÕ Â∞‘≈˘ ÍÂ≈ È‘ƒ «’ Ó∂∂ «Ú⁄ «’øÈ∆ Ù’Â∆ ‘À? ÓÀ∫ Âª Â∞‘≈‚∂
√≈«¡ª Á∂ ◊Òª «Ú⁄Ø∫ ‹∂ Â∞√ƒ Á≈Â∆¡ª1 Í≈¬∆ «ÎÁ∂ ‘Ø ´‘≈ ’∂ √≈‘
ÒÚª◊≈Õ «¬√ ÍÃ’≈ ‹ÁØ∫ ’ØË «Ú⁄ ◊π«√º÷∆ «⁄øÈ∑ª Á∂ «ıÒ≈¯ ¿∞√
ÔØ◊∆ È∂ «¬‘ Ú≈’ ÏØÒ∂ ÂÁ √≈‚∂ ÓÈ ˘ ’≈¯∆ ·∂√ Íπº‹∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ ¡√ƒ Ó≥‹∂ ¿∞µÍ ÏÀ«·¡ª ‘∆
““¡≈ÂÓ≈ ’’∂”” ¿∞√ Á∂ Ó≥»‘ ¿∞µÍ ˜Ø Á∆ ÒÎ∂Û≈2 Ó≈«¡≈ó«‹√ È≈Ò
¿∞√Á∂ ‘ºÊª «Ú⁄Ø∫ «⁄Ó‡≈ ‹Ø ¿∞‘ √≈‚∂ Ó≈È≈ ⁄≈‘øπÁ≈ √∆, «‚º◊ «Í¡≈
¡Â∂ ¡≈Í Ú∆ ˜Ó∆È ¿∞µÍ «‚º◊ «Í¡≈Õ ÁØ-«ÂøÈ ÍÒ√∂‡∂ ¿∞√ È∂ ÷≈Ë∂
Â∂ √πÂ√øÌ≈ÒÁ∂ ‘∆ «¬‘ ’«‘øÁ≈ ⁄Ò≈ «◊¡≈ «’ ÓÀ˘ È‘ƒ ÍÂ≈ √∆
«’ Â∞‘≈‚∂ «Ú⁄ ¡ÀÈ∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ ‘∆ Â∞‘≈‚∂ È≈Ò ‡º’
ÒÀ Ò¬∆ ‘ÀÕ ‘π‰ Ó∂∂ «Ú⁄ ÏÒ È‘ƒ «‘≈Õ ÓÀ∫ ¡≈Í‰∆ ‹◊∑≈ ¤º‚ ’∂
«’√∂ ‘Ø Êª ⁄Ò≈ ‹≈Úª◊≈Õ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ Ï⁄È ’«‘øÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ¿∞‘
ÔØ◊∆ Ìº‹Á≈ ‘Ø«¬¡≈ Á» ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ÓπÛ ’Á∆ ¿∞√ È∂ Ú≈ È‘ƒ
’∆Â≈Õ ÊØÛ∑∂ «ÁÈª «Í¤Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ˘ Ì∂«‹¡≈ «’ ‹≈ ’∂
¿∞√ ÔØ◊∆ Á∆ ’∞‡∆¡≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ ’∂ «’ ÔØ◊∆ ¡‹∂ ˙Ê∂ ‘∆ ‘À ‹ª ⁄Ò≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ Á∂ ÷∂Â Ú≈‘øπÁ∂ ÒØ’ª È∂ Áº«√¡≈ «’ √∆Ò È≈Ê
‹∆ Âª Í√Ø∫ Á∂ ‘∆ «ÏÈª «’√∂ ˘ Áº√∂ «¬√ Êª ÂØ∫ ⁄Ò∂ ◊¬∂ ‘È3Õ
√◊Ø∫ ¿∞‘Èª Á∂ ⁄∂Ò∂ Ù≈Ï ÒÀ ’∂ ¿∞‘Èª Á∆ Ì≈Ò ’ ‘∂ ‘ÈÕ
¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ √≈∆ «Ú«Ê¡≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡≈ Áº√∆Õ Á≈√ Ú∆ ’ØÒ
‘∆ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’∂ÚÒ «¬‘Ø Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ¿∞√ È∂ ⁄Ò∂ ‘∆ ‹≈‰≈
1. ¥ØË «Ú⁄ √Ã∆ √≈«‘Ï («¥Í≈È) ˘ Á≈Â∆ «’‘≈Õ

2. ÊºÍÛ
3. ’∞ºfi √Ó∂∫ Ï≈¡Á ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ ÔØ◊∆ √∆Ò È≈Ê ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ Í«‘Ò∂ ¡√Ê≈È
Ì≈Ú „º’∆ Á≈ «Â¡≈◊ ’ ’∂ ÈÚ∂∫ Êª «Í≥‚ Èß◊Ò ¬∆Ù Ê≈‰≈ ‘«¡≈‰≈
‹≈ ‚∂≈ Ò≈«¬¡≈Õ
326
√∆Õ Ï≈¡Á «Ú⁄ «¬’ºÒ∂ ‘Ø‰ Â∂ ¿∞‘Èª È∂ ¿∞ÍÃØ’Â √≈∆ Ú≈Â≈ Áº√∆
Â∂ È≈Ò ‘∆ «’‘≈ «’ ◊π«√º÷ ¿∞µÍ «’√∂ «’√Ó Á∆ ’Ø¬∆ Ú∆ «ºË∆-
«√ºË∆ ‹ª Ù’Â∆ ¡√ È‘ƒ ’Á∆ Í ◊π«√º÷ ¡√Ò ¡Êª «Ú⁄
◊π«√º÷ ‘ØÚ∂Õ «Î ◊π» √≈«‘Ï ‘ ÍÃ’≈ º«÷¡≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «‹Ú∂∫ «’
Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
‹≈ ’¿∞ ≈÷À ≈÷‰ ‘≈π®
«Â√ ’≈ ¡≥◊π ’∂ «Èø’≈π®1® ‘≈¿∞®
(◊Ø∫‚ Ó: 5, Í≥È≈ 868)
ÂÊ≈
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò ËÈ«‘ «’¡≈ ◊≈Úπ «Á‹«¬®
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò Ò÷ Ï≈‘∂ «’¡≈ «’‹«¬®
(√Ú¬∆¬∂ Ó: 4 ’∂, Í≥È≈ 1399)
‹Ø ÍÃÌ» ˘ ¡≈Í‰≈ ¡≈Í≈ √Ó«ÍÂ ’ «ÁøÁ∂ ‘È, «Î ÍÃÌ» ¡≈Í
«¥Í≈ ’’∂ ¡≈Í‰∂ «Í¡≈«¡ª Á∆ ¡≈Í «÷¡≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
‹◊Á∆√π ⁄È √È ‹Ø ¡≈¬∂ Â∂ ‹È ÌÚ «È«Ë Í≈« Í∂®
Ì◊Â ‹È≈ ’∆ ÍÀ‹ ‘« ≈÷À ‹È È≈È’ ¡≈«Í ‘« «¥Í≈ ’∂®
(’«Ò¡≈‰ ÌØÍ≈Ò∆ Ó: 4, Í≥È≈ 1321)
ppp
327
Ã. ÕÅìñ ÇÃ¿Ø èÈåÕñ» ç¶ ÜÆòé ÇòÚ êñàÅ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ ⁄Ò ‘∆ √∆ «’ «Í≥‚ Ë»Â’Òª ÂØ∫
’≈ÏÒ «√øÿ Èª Á≈ «¬’ «Ú¡’Â∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ ¡≈ ‘≈˜
‘Ø«¬¡≈Õ «¬ø‹ ’«‘ Ò¬∆¬∂ «’ ÁπÈ∆¡≈ Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆ ÈÙ≈ ¡À√≈ È‘ƒ
«‹‘Û≈ ¿∞‘ È≈ ÚÂÁ≈ ‘ØÚ∂Õ «‹Ê∂ «¬‘Èª È«Ù¡ª Á≈ √∂ÚÈ ‘Ø‰ Òº◊
ÍÚ∂ ¿∞Ê∂ ÿ Á∆ ÁÙ≈ ¡Â∂ √∆ Á∂ ’Óª Á≈ ¡≥Á≈˜≈ Ò≈¿∞‰≈ ’Ø¬∆
¡Ω÷≈ È‘ƒÕ ’≈ÏÒ «√øÿ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ·«‘ ’∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á∆ √ø«Ê¡≈ ÒÀ‰ Á∆ «¬º¤≈ ÍÃ◊‡≈¬∆Õ «¬√∂ ‘∆ «Í≥‚ Á≈ «¬’ ‘Ø
«Ú¡’Â∆ «‹√ Á≈ È≈™ ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ √∆Õ ™fi ¿∞√ ˘ √≈∂ Ù≈‘ ‹∆
’’∂ √ºÁÁ∂ √È, √«‘‹Ë≈∆ √∆, Í ◊π»-ÿ Á≈ ÍÃ∂Ó∆ √∆Õ √∆
’’∂ Â∂ Ó≈«¬¡≈ ’ ’∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫ ◊π» ÿ Á∆ √∂Ú≈ ’Á≈ «‘øÁ≈ √∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ÍÃ∂Ó ‘Ø‰ ’≈È ¿∞‘ ¡’√ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈™Á≈
‹ªÁ≈ «‘øÁ≈ √∆Õ ’≈ÏÒ «√øÿ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ÷Û∑≈ Á∂÷ ’∂ fiº‡ ’ØÒ
¡≈ «◊¡≈Õ ’≈ÏÒ «√øÿ ¡‹∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «‡’ ’∂ √ø«Ê¡≈ ÒÀ‰
ÍÃÊ≈«¬ Ï∂ÈÂ∆ ’ ‘∆ «‘≈ √∆Õ ¿∞√ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‹Ø Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆,
√π‰ ’∂ Ù≈‘ ‹∆ ÏØÒ ¿∞·∂ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, Á∂«÷˙! «’Â∂ «¬√ Ùı√ ˘
¡≈Í‰∂ ’ØÒ È≈ º÷ ÒÀ‰≈Õ «¬√ È∂ Âª Â∞‘≈‚∂ Ìª‚∂ Ú∆ ⁄πº’ ’∂ Ú∂⁄
¡≈¿∞‰∂ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆, Ù≈‘ ‹∆ Á∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ù≈‘
‹∆, Â∞‘≈‚∆ «È◊∑≈ «Ú⁄ ÁπÈ∆¡≈ Á≈ ’Ø¬∆ ¡À√≈ ÏøÁ≈ ‘À, «‹√ È∂ ’Á∂
’Ø¬∆ ˆÒÂ∆ È≈ ’∆Â∆ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ¿∞√ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ¡¿∞◊‰ È≈ ‘ØÚ∂?
√ø√≈ «Ú⁄ Âª :
ÌπÒ‰ «Ú«⁄ ’∆¡≈ √Ìπ ’Ø¬∆ ’Â≈ ¡≈«Í È ÌπÒÀ®
(ÍÃÌ≈Â∆ Ó: 1, Í≥È≈ 1344)
¡Â∂
ÌπÒ‰ ¡≥Á« √Ìπ ’Ø ¡ÌπÒπ ◊π» ’Â≈π®
(«√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 61)
‘ÀÕ √≈‚∂ √≈«¡ª «Ú⁄ ¡Ú◊‰ ‘ÈóÂÁ ‘∆ √≈˘ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄
328
‹ÈÓ ÒÀ‰≈ «Í¡≈Õ ‹ÁØ∫ √≈∂ ¡Ú◊‰ Óπº’ ◊¬∂ ¿∞√ Ú∂Ò∂ Âª ‹∆Ú È∂
ÏÃ‘Ó-»Í ‘Ø ‹≈‰≈ ‘ÀÕ ◊π» ÿ Âª ⁄Øª, Ô≈ª, ·º◊ª, Ë≈ÛÚ∆¡ª ˘
√≈Ë Ï‰≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂ Â∞‘≈‚∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ «¬‘ Ìª‚∂ Ú∆ Ú∂⁄
Á∂Ú∂◊≈, Âª √«Â◊π» ‹∆ ‘Ø Ì∂‹ Á∂‰◊∂, Â∞√ƒ «⁄øÂ≈ È≈ ’ØÕ
√. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‹≈˜Â Á∂ «ÁºÂ∆ «’ «‹√
Ú∂Ò∂ √≈˘ Ú∂‘Ò ‘ØÚ∂ Â∞√ƒ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ √øÊÔ≈ ÒÀ «Ò¡≈ ’Ø ¡Â∂ Ï≈’∆
√≈≈ «ÁÈ Í»∆ ÂÈÁ∂‘∆ È≈Ò √∂Ú≈ ’«¡≈ ’ØÕ «‹√ Ú∂Ò∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∂ «ÈÔÓ ÂØ∫ Ú∂‘Ò∂ ‘Ø‰≈, Í≥‹ «¬ÙÈ≈È≈ ’, ’≈ÏÒ «√øÿ È∂
◊πÏ≈‰∆ Á∆ √øÊÔ≈ ’ ÒÀ‰∆Õ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ‘∆ √øÊÔ≈ Í»∆ ’’∂
«¬’-ÁØ √«‘‹ Í≈· ’ Ò¬∂Õ ‘π‰ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ¿∞‘ Í«‘Ò∂ Ú≈Ò≈
’≈ÏÒ «√øÿ È‘ƒ «‘≈ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ Í≈√
’Ò≈ È∂ ’≈ÏÒ «√øÿ Á≈ ‹∆ÚÈ ‹Ø ¡Ú◊π‰ª Á∆¡ª ‚ø»ÿ∆¡ª ÷º‚ª «Ú⁄
«‚º◊ ⁄πº’≈ √∆, ˘ ‚ø»ÿ≈Èª «Ú⁄Ø∫ ’º„ ’∂ ◊πÓ«Â ◊≈‚∆ ≈‘ ¿∞Í ÂØ
«ÁºÂ≈ √∆ ¡Â∂ «¬‘ ’≈ÏÒ «√øÿ ◊πÓ«Â ˘ Ë≈È Á∂ ’≈ÏÒ ‘Ø ⁄πº’≈
√∆Õ ‘π‰ «¬È∑ª È∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ¡≈Í‰≈ ‹∆ÚÈ
ÏÂ∆Â ’È≈ Ùπ» ’ «ÁºÂ≈Õ ‘π‰ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‘πƒ ¡÷≥‚ Í≈·
√≈«‘Ï Ú∆ ’È Òº◊ Í¬∂ √ÈÕ Ï‘πÂ∆ Ú≈∆ ≈Â Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
‘∆ ·«‘ ‹≈‰≈Õ ’¬∆-’¬∆ «ÁÈ ÿ Ú∆ È≈ ‹≈‰≈Õ
«¬’ «ÁÈ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‘πª Á∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆ ‹∆ ¡≈¬∂ Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Â∞√ƒ «¬‘Èª ˘ ÿ Âª Ì∂‹ «Á¡≈ ’ØÕ «¬‘
√Á≈ ‹∆ ÈÚ∂∫ ‹Ø◊∆ Ï‰∂ ‘ÈÕ ÿ Á∂ Ïº«⁄¡ª Á≈ Ú∆ «Â¡≈◊ ’
«ÁºÂ≈Õ ÿ «’‘Û≈ ¡≈ÓÁÈ Á≈ √≈ËÈ ‘À? «‹√ È≈Ò ¡√ƒ ◊π˜≈≈
’∆¬∂? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï∆Ï∆ Á∂ √≈∂ Ø√∂-«◊Ò∂ ÏÛ∂ Ë∆‹ È≈Ò √π‰∂ Â∂
«’‘≈ «’ Ï∆Ï≈ ¿∞Á≈√ È≈ ‘Ø, «¬‘ ÿ È‘ƒ ¤º‚Á∂, Â∞‘≈‚∂ ÌÒ∂ Ò¬∆
‘∆ «¬Ê∂ ÏÀ·∂ ‘ÈÕ «‹√ ÿ «Ú⁄, Âø» ’«‘øÁ∆ ‘À∫ «’ ÷≈‰ ˘ ’∞fi È‘ƒ,
◊π» «’Í≈ È≈Ò ¿∞√ ÿ «Ú⁄ Ï∂¡≥Â Ï’Âª ‘Ø‰◊∆¡ª «’™«’
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÒÛ Òº«◊¡ª «’√∂ «’√Ó Á≈ ÿ≈‡≈ È‘ƒ «‘øÁ≈Õ «¬‘
Ï⁄È √π‰ ’∂ Ï∆Ï∆ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ÿ Ë»Â ’Òª ˘ ⁄Ò∆ ◊¬∆Õ ¡◊Ò∂
«ÁÈ √Ú∂∂ ‹ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ¡Â∂ ÁÙÈ ’È Ú≈√Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ◊¬∂ ÂÁ È≈Ò ‘∆ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆ √ÈÕ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ √π‰≈¿∞‰
ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ √. ’≈ÏÒ «√øÿ! Â∞√ƒ «ÁºÒ∆ ⁄Ò∂
‹≈¿∞, ¿∞Ê∂ Â∞‘≈˘ ÈΩ’∆ «ÓÒ ‹≈Ú∂◊∆Õ √. ’≈ÏÒ «√øÿ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈
329
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆, Ó∂∆ ¿∞Ó Ú‚∂∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ È«Ù¡ª È∂ ÷Ø÷Ò≈ ’
¤º«‚¡≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ÈΩ’∆ «’Ú∂∫ ’ª◊≈? ÓÀ∫ ÈΩ’∆ È‘ƒ ’È∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «Î Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «‹√ Â∑ª Á∆ ÈΩ’∆ Â∞√ƒ
√ÓfiÁ∂ ‘Ø, ¿∞√ Â∑ª Á∆ È‘ƒÕ Â∞‘≈‚∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È≈Ò √ø◊Â
Ú∆ Ï‰∆ ‘∂◊∆ ¡Â∂ Ó≈«¬¡≈ Á≈ Ó√Ò≈ Ú∆ ‘ºÒ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∂ Í≈√Ø∫ «’≈¬∂ Ò¬∆ Ó≈«¬¡≈ «ÁºÂ∆ Â∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ ∂Ò
◊º‚∆ ≈‘ƒ «ÁºÒ∆ ⁄Ò∂ ‹≈ÚØÕ Íπ≈‰∆ «ÁºÒ∆ ∂ÒÚ∂ √‡∂ÙÈ Â∂ ¿∞Â ’∂
È˜Á∆’ ‘∆ ‹Ø ÈΩÚ∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ Ù‘∆Á∆ ¡√Ê≈È ◊πÁπ¡≈≈ √∆√
◊ø‹ √≈«‘Ï ‘À, Â∞√ƒ ¿∞Ê∂ ⁄Ò∂ ‹≈‰≈Õ Ï≈’∆ :
√◊Ò √ø‹≈Ó ’∂ ÍÃÌπ ¡≈Í∂® («ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 805)
√≈≈ ÍÃÏøË √«Â◊π» ‹∆ ¡≈Í ’ Á∂‰◊∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ‘π’Ó Ó≥È ’∂ √. ’≈ÏÒ «√øÿ «ÁºÒ∆, ◊πÁπ¡≈≈ √∆√
◊ø‹ √≈«‘Ï ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ’∆ÂÈ Á∆ ‘≈˜∆ Ì ’∂ ¶◊ «Ú⁄Ø∫ ÍÃÙ≈Á≈
¤«’¡≈ Â∂ ≈Â √ª «Ú⁄ «‡’≈‰≈ ’∆Â≈Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ‹Á ◊π» ‹∆
Á∂ ‘˜» ’∆ÂÈ √ÃÚ‰ ’ ‘∂ √È ÂÁ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆ Á∂ Áº√‰
¡È∞√≈ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈ ’∂ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ Â∞‘≈˘ ÍÃË≈È √≈«‘Ï √ºÁÁ∂
‘ÈÕ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’ ’∂ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆ ÍÃË≈È √≈«‘Ï
Í≈√ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¿∞È∑ª È∂ Íπº«¤¡≈ «’ Â∞√ƒ «’ÊØ∫ ¡≈¬∂ ‘Ø? √. ’≈ÏÒ
«√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ È≈™ Áº«√¡≈ «’ ÓÀ∫ ¿∞È∑ª Í≈√Ø∫ ¡≈«¬¡≈ ‘ª,
ÂÁ ÍÃË≈È √≈«‘Ï È∂ «Î Íπº«¤¡≈ «’ ’∆ Â∞√ƒ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï
’ ÒÀ∫Á∂ ‘Ø? ‘ª ’È Â∂ ¿∞È∑ª «’‘≈ «’ ‹∂’ Â∞‘≈‚∆ «‚¿±‡∆ ¡÷≥‚
Í≈·ª «Ú⁄ Ò≈ Á∂¬∆¬∂ Âª ’∆ Â∞√ƒ «ÈÌ≈ ÒÚØ◊∂? ÊØÛ∑≈ «⁄ ¡÷≥‚ Í≈·
’È ¿∞Í≥ÃÂ ¡√ƒ Â∞‘≈˘ ◊πÁπ¡≈≈ ÓØÂ∆ Ï≈ˆ «Ú÷∂ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ Á∆
√∂Ú≈ √Ω∫Í «Á¡ª◊∂ ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ Ó’≈È Ú∆ Á∂ «Á¡ª◊∂Õ Â∞√ƒ ¡≈Í‰∂
Ï≈Ò Ïº⁄∂ Ú∆ «¬ºÊ∂ ‘∆ √ºÁ ÒÀ‰≈Õ «¬√ √Ó∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄È Ô≈Á
¡≈¬∂ «’ :
√◊Ò √ø‹≈Ó ’∂ ÍÃÌπ ¡≈Í∂® («ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 805)
ÍÓ∂Ù ‹∆ ¡≈Í ‘∆ √≈∆ «ÏË Ï‰≈ Á∂‰◊∂Õ fiº‡ ‘∆ ‘ª ’
«ÁºÂ∆Õ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ‘∆ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ Á∆ √∂Ú≈ «ÓÒ ◊¬∆Õ ÍÃÚ≈ ˘
Ú∆ «ÁºÒ∆ ‘∆ √ºÁ «Ò¡≈Õ ⁄ø◊≈ √Ø‘‰≈ π˜◊≈ Â∞ «Í¡≈, È≈Ò∂
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ √∂Ú≈ ¡Â∂ √ø◊Â «ÓÒ ◊¬∆Õ
330
’∞ÁÂ Á∆ ¡À√∆ ÷∂‚ Ï‰∆, «’™«’ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‹∆ Í«‘Ò∂
«ÓÒ‡∆ «Ú⁄ √ÈÕ ‹ÁØ∫ √πÌ≈Ù ⁄øÁ ÏØ√ È∂ ¡≈¬∆.¡ÀÈ.¬∂. Ï‰≈¬∆ √∆
ÂÁ «¬‘ ¿∞√ «Ú⁄ ÌÂ∆ ‘Ø ◊¬∂ √ÈÕ ¿∞√ ’’∂ «¬‘Èª ˘ ¯∆‚Ó
¯≈¬∆‡ Á∆ «ÍÈÙÈ Òº◊ ◊¬∆, ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ ’≈¯∆ √≈∆ Ó≈«¬¡≈ ‹Ø
«Í¤Ò∂ Ï’≈¬∂ Á∂ »Í «Ú⁄ √∆, ¿∞‘ Ú∆ «ÓÒ ◊¬∆Õ «‹√ ’’∂ ¿∞‘
ÍÃÚ≈ ‹Ø Ø‡∆ ’ÍÛ∂ ÂØ∫ Ú∆ ¡Ω÷≈ √∆, √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÒÛ Ò◊‰ ¡Â∂
Ó‘ªÍπÙª Á∆¡ª ¡√∆√ª √Á’≈ Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄ ÷∂‚‰ Òº◊ «Í¡≈Õ
‹ÒÁ∆ ‘∆ Ïº⁄∂ Ú∆ Â’Û∂ ‘Ø ◊¬∂ ¡Â∂ ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∂ ’øÓª ¿∞Í Òº◊
Í¬∂Õ
¡º‹ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‘πª Á∆ ÍπÙ≈’ ¡Â∂ Ùı√∆¡Â ˘ Á∂÷ ’∂
’Ø¬∆ Ú∆ «’¡≈√ È‘ƒ ’ √’Á≈ «’ «’√∂ √Ó∂∫ «¬‘ ◊πÓπ÷ «¬√ Â∑ª
Á∂ √≈ÂÒ «Ú⁄ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’Á∂ ‘Ø‰◊∂Õ ‹ÁØ∫ √. ’≈ÏÒ «√øÿ,
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ «Í¡≈ ¡Â∂ ¡≈Í‰∆ «Í¤Ò∆ «˜øÁ◊∆ ˘ Ô≈Á ’Á∂ ‘È
Âª ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ◊π‰ª Ú≈«Ò¡ª ˘ Âª √≈∂ ‘∆ «Í¡≈ Â∂ √«Â’≈
«ÁøÁ∂ ‘È, Í ËøÈ √È Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹Ø ¡¿∞◊π‰ª È≈Ò ÌÍ» ‹∆Úª ˘
¡≈Í‰∂ «Í¡≈ Á∆ ◊ÒÚº’Û∆ «Ú⁄ ÒÀ ’∂ ÓÈ» ‘Ø¬∂ ‹∆ÚÈª ˘ ’ø⁄È
Ï‰≈ «ÁøÁ∂ √ÈÕ «¬‘ «Úº«Ê¡≈1 Áº√Á∂ Áº√Á∂ ’¬∆ Ú≈ ¿∞‘ ÌπºÏª Ó≈
’∂ ÚÀ≈◊ «Ú⁄ ¡≈ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
ppp
1. «¬‘ √≈∆ ÿ‡È≈ Á≈√ È∂ √. ’≈ÏÒ «√øÿ ‘πª Á∆ «¬‹≈˜Â È≈Ò «Ò÷∆ ‘ÀÕ
331
×¹ðÈ-à¶Õ ç¶ Õ¶ ÜÆòé ìçñä çÆ ÇÂ¼Õ Ô¯ð
ØàéÅ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «¬’ ÍÃ∂Ó∆1 ‹Ø ¡≈Í‰∂ Óπº«Ï¡ª «Ú⁄ √◊ØË∂ (‘π‰
Í≈«’√Â≈È) «‘øÁ≈ √∆Õ «‹Ú∂∫ Úº‚∂ ÷ªÁ∂-ÍƒÁ∂ ÿª «Ú⁄ Ù≈Ï Á≈ ¡ÀÏ
¡ÀÚ∂∫ ‘∆ Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘À, √Ø ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ú∆ «¬√ ÈÙ∂ Á∆ ÒÍ∂‡ «Ú⁄ ¡≈
«◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‹ÁØ∫ Ú∆ «ÓÒ‰≈, ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ Ù≈Ï Á∆¡ª
Ïπ≈¬∆¡ª Áº√ ’∂, ¤º‚ Á∂‰ Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ Á∂‰∆ ¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘π’Ó
Ú∆ Ô≈Á ’Ú≈¿∞‰∂ «’ ‹Ø ‹∆Ú «¬√ √ø√≈ Á∂ fi»·∂ Â∂ «Îº’∂ √ª ˘
ÌØ◊‰ Ò¬∆ È«Ù¡ª ¡≈«Á «Ú⁄ Î√ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞√ Á∆ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄
Ú∆ «¬º˜Â ı≈Ï ‘øπÁ∆ ‘À Â∂ ÍÃÒØ’ «Ú⁄ Ú∆ Ëº’∂ ‘∆ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ «‹√
ÈÙ∂ Á∂ Í∆‰ È≈Ò √Ã∂Ù‡ ÓºÂ Á» ‘Ø ‹≈Ú∂ ¡Â∂ «ÏÂ∆ Í≈ˆÒÍÈ Ú≈Ò∆
‘Ø ‹≈Ú∂ Â∂ ¡≈Í‰∂-«Ï◊≈È∂ Á∆ √Øfi∆ ‘∆ È≈ ‘∂, ÍÓ∂Ù ÌπºÒ ‹≈Ú∂,
‘ø’≈ «‘Á∂ «Ú⁄ ¡≈ ÍÃÚ∂Ù ’∂, «‹√ ’≈È ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ Á◊≈‘
«Ú⁄ Ú∆ Ëº’∂ ‘∆ ÍÀ‰ Â∂ √˜≈Úª «ÓÒ‰Õ √Ø ¡À√∂ È«Ù¡ª ÂØ∫ ‘Ó∂Ùª-
‘Ó∂Ùª Ò¬∆ Ï⁄‰ Á≈ ‹ÂÈ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Âª ‹Ø «’Â∂ Á∆È-
ÁπÈ∆ ÁØÚ∂∫ ‘∆ ‘ºÊØ∫ È≈ «È’Ò ‹≈‰ :
«‹Â∞ Í∆ÂÀ Ó«Â Á»« ‘Ø«¬ Ï´ ÍÚÀ «Ú«⁄ ¡≈«¬®
¡≈Í‰≈ Í≈«¬¡≈ È Í¤≈‰¬∆ ÷√Ó‘π Ë’∂ ÷≈«¬®
«‹Â∞ Í∆ÂÀ ÷√Óπ «Ú√À Á◊‘ «ÓÒÀ √‹≈«¬®
fi»·≈ ÓÁπ Ó»«Ò È Í∆⁄¬∆ ‹∂ ’≈ Í≈« Ú√≈«¬®
(Ú≈ «Ï‘≈◊Û≈ Ó: 3, Í≥È≈ 554)
◊πÁ∂Ú ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À :
«¬Â∞ Ó«Á Í∆ÂÀ È≈È’≈ Ï‘πÂ∂ ÷‡∆¡«‘ «Ï’≈®
(√ÒØ’ ÓÁ≈È≈ Ó: 1, Í≥È≈ 553)
1. Èª «¬√ ’’∂ Á‹ È‘ƒ ’∆Â≈ «’ ‘ ‹∆Ú ¡¿∞◊‰ ÌÍ» ‘ÀÕ √«Â◊π»
‹∆ ‘ «¬’ Á≈ ÍÛÁ≈ ’º‹‰ Â∂ √πÓ≈◊óÁÙÈ ’È Á∆ «¥Í≈ ’ÈÕ
332
Í≥⁄Ó «ÍÂ≈ ‹∆ Âª ¯À√Ò≈ ‘∆ ’ «ÁøÁ∂ ‘È «’ Ì≈¬∆! ‹∂ Âª
«ÚÙ∂-«Ú’≈ª Ú≈Ò∆ ÓºÂ Ë≈ ’∂ ’ÓÒ∂ Ï‰ ’∂ «Ú⁄È≈ ‘À Âª Ì≈Ú∂∫
«¬‘ ÈÙ∂ Í∆-÷≈ ÒÚØ, Í ‹∂’ √º⁄∂ ¡ÓÒ∆ Ï‰È≈ ‘À Âª È≈Ó Á≈
√ Í∆ÚØÕ √∂ ‘Ø ‹∆Ú! ¯À√Ò≈ ‘π‰ Â∂∂ ‘ºÊ «Ú⁄ ‘ÀÕ √Â≈ ˘ ⁄π‰È≈
‘À «’ ÷Ø‡∆ ÓºÂ Ë≈È∆ ‘À ‹ª È≈Ó-√, «¬Ò≈‘∆ ø◊ ˘ Ó≈‰ ’∂ √º⁄∂
ÓÂ Ú≈Ò∂ Ï‰È≈ ‘À :
ÁπÓ«Â ÓÁπ ‹Ø Í∆ÚÂ∂ «Ï÷Ò∆ Í«Â ’ÓÒ∆®
≈Ó √≈«¬«‰ ‹Ø Â∂ È≈È’ √⁄ ¡ÓÒ∆®4®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 399)
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ «Í¡≈∂ ◊π«√º÷ª È∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ Â¯Ø∫
«‘ÂÈ≈«Ó¡ª «Ú⁄ √≈˘ √π⁄∂Â ’∆Â≈ ‘À «’ √ø√≈ Á∂ ¡ÀÏª Á≈ «Â¡≈◊
’’∂ ‘∆ √Ã∂Ù‡ «√øÿ ’«‘Ò≈ √’Á∂ ‘Ø :
Í È≈∆, ‹»¡≈, ¡√Â, ⁄Ø∆, ÓÁ≈ ‹≈È®
Íª⁄ ¡ÀÏ Ô∂ ‹◊Â ÓØ∫ Â‹∂ √π «√øÿ √π‹≈È®
(«‘ÂÈ≈Ó≈ Ì≈: Á∂√≈ «√øÿ)
Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆, ÈÙ∂ ÚÂ‰ Ú≈«Ò¡ª ÍÃÂ∆ ¯À√Ò≈ «ÁøÁ∂ ‘È «’
‹Ø ÓÈ∞º÷ Ìø◊, Óº¤∆, √π≈Í≈È (Ù≈Ï) «‹‘∂ ÈÙ∂ ÚÂÁ≈ ‘À Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘
«’øÈ∂ Ú∆ Á≈È-Í≥πÈ «¬«Â¡≈«Á’ √Ã∂Ù‡ ’Ó ’∂ ¿∞‘ √Ì (Í≈Â≈Ò ”⁄)
ˆ’ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È Ì≈Ú «Ú¡Ê ‘∆ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂ ‘È :
’Ï∆ Ìª◊ Ó≈¤∞Ò∆ √π≈Í≈«È ‹Ø ‹Ø ÍÃ≈È∆ ÷ª«‘®
Â∆Ê ÏÂ È∂Ó ’∆¬∂ Â∂ √ÌÀ √≈Â«Ò ‹ª«‘®233®
(Í≥È≈ 1377)
«¬√ ÍÃ’≈ ◊π»-¡≈Ù∂ Á∂ ¡È∂’ª ¿∞ÍÁ∂Ù Á∂ ’∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘
√Ófi≈¿∞‰≈ Í ’∞fi ’Ó-◊Â∆ ‘∆ ¡À√∆ √∆ «’ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆-√Á≈ Â∂
’Ø¬∆ ¡√ È≈ ÍÀ‰≈Õ Ú≈-Ú≈ √Ófi≈¿∞‰ ”Â∂ ¿∞È∑ª È∂ ’«‘‰≈ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆! ÓÀ∫ ¤º‚‰∆ Âª ⁄≈‘øπÁ≈ ‘ª Í Ó∂≈ ÓÈ ’≈Ï» «Ú⁄ È‘ƒ
«‘øÁ≈, Ó∂∂ Úº√ Á∆ ◊ºÒ È‘ƒ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ
√º⁄Óπº⁄ ‘∆ ÓÈ ’’∂ «¬√ Á≈ «Â¡≈◊ ’È≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø ÂÁ «ÚË∆ ¡√ƒ
Áº√ «ÁøÁ∂ ‘ª, ¡ÍÈ≈¿∞‰≈ Â∞√ƒ ¡≈Í ‘ÀÕ Â∞√ƒ ‘ Ø˜ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï
Á≈ «¬º’ Í≈· ’ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄
÷ÒØ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’«¡≈ ’Ø «’, ‘∂ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆! ÓÀ∫ Ù≈Ï ¤º‚‰∆
⁄≈‘øπÁ≈ ‘ª Í Ó∂≈ ÓÈ Úº√ «Ú⁄ È‘ƒ «‘øÁ≈Õ ¡≈Í ‹∆ «’Í≈ ’’∂
333
«¬√ Ò≈¡ÈÂ ˘ Ï≈‘ ’º„Ø Â∂ Á≈√ ˘ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛØ ‹∆Õ””
«¬√ ÍÃ’≈ È∂Ó È≈Ò ◊π» ’∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ¡Á≈√ ’È∆ ‘À,
È≈◊≈ È‘ƒ ÍÀ‰ Á∂‰≈Õ
ÍÃ∂Ó∆ È∂ ’∞fi √Óª Âª «¬√ È∂Ó È≈Ò ¶ÿ≈«¬¡≈ Í «Î ’∞√ø◊Â
’’∂ «ÈÔÓ Ú∆ ¤º‚ «ÁºÂ≈ Â∂ Ù≈Ï Ú∆ Í∆‰∆ Ùπ» ’ «ÁºÂ∆Õ «¬’∂ª
ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á «¬º’ «√øÿ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞È∑ª √Á≈ ‘Øª Í≈√
Ì∂«‹¡≈ «’ ‹≈˙ Á∂÷ ’∂ ¡≈˙ «’ ’∆ ‘≈Ò ‘À? ‘π’Ó Ó≥È ’∂ «√øÿ
«◊¡≈ Â∂ ¡≈ ’∂ √≈≈ «ÏÃÂªÂ Áº«√¡≈ «’ ¿∞‘ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ «’Â∂-
«’Â∂ Ó∂∂ Í≈√Ø∫ Ù≈Ï Í∆Â∆ ‹ªÁ∆ ‘À, ™fi Ó∂∂ ¡≥Á √º⁄Óπº⁄ ‘∆ «¬√
ÈÙ∂ ÂØ∫ È¯Â ÍÀÁ≈ ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ Í≈· Ú∆ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘ª Í «‹√
«ÁÈ Ù≈Ï Í∆ ‘Ø ‹≈Ú∂ Î∂ ◊πÁπ¡≈∂ ¡Á≈√ ’È È‘ƒ ‹ªÁ≈Õ
√Á≈ ‘Øª Á≈ ‘≈Ò √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Â Í≈√Ø∫ Í≥‹ Í≈·
Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á∂ ’Ú≈ ’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ¡Â∂ ÁπÏ≈≈ ¿∞√∂ «√øÿ
’ØÒ √πÈ∂‘≈ Ì∂«‹¡≈ «’ ‘π‰ ÚÀ√∂ Âª ¿∞√ Á≈ ÓÈ Ù≈Ï Í∆‰ ˘ ’∂◊≈
‘∆ È‘ƒ, ‹∂ ¡≥ÁØ∫ ÍÃ∂È≈ Í∆‰ Ò¬∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ ¿∞È∑ª ˘ ’«‘‰≈ «’ ¿∞√∂
Ú∂Ò∂ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’È «’ Á≈Â≈ ‹∆, Ó∂≈ ÓÈ ’≈Ï» ÂØ∫
Ï≈‘ ‘Ø «‘≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‘∆ «¥Í≈ ’’∂ Úº√ «Ú⁄ ’Ø ‹∆ Â∂ «¬√
Ò≈¡ÈÂ ÂØ∫ Ï⁄≈¿∞Õ ‹∂ «’Â∂ «Î Ú∆ Ù≈Ï Í∆Â∆ ‘∆ ‹≈Ú∂ ¿∞√ «ÁÈ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï, √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÏ≈ Á∂ ¡≥Á È‘ƒ ‹≈‰≈, Ï≈‘Ø∫
Á«‘Ò∆˜ ÂØ∫ Ï∂ÈÂ∆ ’ Á∂‰∆Õ
ÓÈ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ √ø◊Â Á∆ ’∆Â∆ ¡Á≈√ È≈Ò ‘∆ ÏÁÒ
⁄π’≈ √∆Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª Á∆ ˙‡ ÒÀ‰ È≈Ò ‘Ø ÍÍº’Â≈ ‘Ø
◊¬∆Õ ¿∞‘ √Á≈ ‹∆ ‹Ø ÓÈ ’ ’∂ «¬√ ÌÀÛ∆ Ú≈Á∆ ˘ ¤º‚‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂
‘Ø¬∂ Ú∆ È‘ƒ ¤º‚ √’Á∂ √È, ¡Á≈√ Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ¡≈√≈ ÒÀ‰
È≈Ò «√øÿ √º‹ ◊¬∂ Â∂ ◊π«√º÷∆ ‹∆ÚÈ Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ◊¬∂Õ ‘ Ø˜
Í≥‹ª Ï≈‰∆¡ª Á∂ «ÈÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á∂ «ÈÂÈ∂Ó∆
Ú∆ ‘Ø ◊¬∂ ¡Â∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ «¬‘Èª Á∆ ÍÃ∂È≈ È≈Ò ’¬∆¡ª Á∂ ‹∆ÚÈ
ÏÁÒ∂Õ ÿ «Ú⁄ Ú∆ √≈≈ Í«Ú≈ ◊π«√º÷∆ Ë≈È ’ «◊¡≈Õ «¬‘
Ï’Âª √«Â√ø◊Â, Ï≈‰∆ ¡Â∂ ¡Á≈√ È≈Ò ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆¡ª ‘ÈÕ
¡«‹‘≈ √∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Í¿∞Í’≈∆ ‹∆ÚÈ, ‹Ø «’ ¡Ú◊π‰ª
ÂÊ≈ Ïπ«¡≈¬∆¡ª Á∆¡ª ‚ø»ÿ∆¡ª ÷º‚ª «Ú⁄ «‚º◊∂ ‹∆Ú ˘ ¡≈Í‰∂
«Í¡≈ Á∆ ¤Ø‘ Á∂ ’∂ È≈Ó-√ È≈Ò ÌÍ» «Í¡≈∆ ◊ÒÚº’Û∆ «Ú⁄
334
ÒÀ ’∂, Ï≈‘ ’º„ ÒÀ∫Á∂ ¡Â∂ ◊πÓ«Â Á∂ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ Ï‰≈ ’∂ ¡≈ÁÙ’
◊π«√º÷ Á≈ ÈÓ»È≈ Ï‰≈ «ÁøÁ∂Õ ‹∂’ ¡À√∆¡ª ’∞fi «¬’ ÿ‡È≈Úª Ú∆
«Ò÷∆¬∂ Âª √À∫’Û∂ È‘ƒ, ‘˜≈ª Á∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
√ø◊Â Â∂ «Í¡≈ Á∆ ¤Ø‘ È∂ «¬Ò≈’∂ Á∂ Í«Ú≈ª Á∂ Í«Ú≈ È≈√«Â’Â≈
¡Â∂ Ïπ«¡≈¬∆¡ª Á∆ ÁÒÁÒ «Ú⁄Ø∫ ’º„ ’∂ ◊πÓ«Â ◊≈‚∆ ≈‘ ¿∞µÍ
‡Ø∂Õ «¬√ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ˘
ÍÃÂº÷ Á∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ :
ÌÚ‹Ò ¡≥Á ÏØ«‘Ê∂
«¬’√ «Í¤∂ Ò÷ ÂøÁ∂® (Ú≈ 6, Í¿∞Û∆ 18)
¡Â∂
«¬’√ ‘Ê ¡≈«¬¡≈ ÚØ√≈‰∂ Ï‘πÂ∂∂Õ
ppp
335
å¿È ôðÅì Û¼â ç¶; öðÆìÆ åËù Û¼â ÜÅò¶×Æ
√. «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ ◊πÁ≈√Íπ «ÈÚ≈√∆ ⁄ø◊∂ ÌÒ∂ ÍπÙ √ÈÕ
¡≈Í‰∆ È∂’ È∆ÔÂ È≈Ò «Ó‘ÈÂ ’’∂ ÍÃÚ≈ Á∆ ÍÃÚÙ ’Á∂
√ÈÕ Ì≈÷Û∂ Á≈ ‚ÀÓ ÏÈ‰≈ Ùπ» ‘Ø«¬¡≈, ¡≈Í ‹∆ È∂ Ì≈÷Û≈ ‚ÀÓ
Â∂ ÈΩ’∆ ’ Ò¬∆Õ Ì≈Ú∂∫ ¡≈Í È∂’ È∆ÔÂ È≈Ò «Ó‘ÈÂ ’Á∂ √È
Í «‹Ú∂∫ ◊πÒ≈Ï Á∂ ÎπºÒ È≈Ò ’ø‚≈ Ú∆ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «‹ºÊ∂ √º⁄≈ √πº⁄≈
«Ó‘ÈÂ∆ ‹∆ÚÈ √∆, ¿∞Ê∂ È≈Ò Ù≈Ï Í∆‰ Á≈ √πÌ≈¡ ‹Ø ÍÃÍº’ ‘Ø
⁄πº’≈ √∆ ¿∞‘ √≈∆ ’∆Â∆ ı»È-Í√∆È∂ Á∆ ’Ó≈¬∆ ˘ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄
√Ó∂‡∆ ‹≈ «‘≈ √∆Õ Ó‘∆È∂ Ï≈¡Á ÿ ¡≈¿∞‰≈Õ ÿ Ú≈«Ò¡ª ˘
◊π˜≈∂ ‹Ø◊∂ ÍÀ√∂ Á∂ ‹≈‰∂Õ Ï≈’∆ ÷»‘ Á∆ «Óº‡∆ ÷»‘ ˘ ‘∆ Ò≈¬∆
‹≈‰∆Õ ÿÚ≈Ò∆ Ï∆Ï∆ ÏÛ∆ ÙπÙ∆Ò Â∂ «√¡≈‰∆ √∆Õ ¿∞√∂ Ó≈«¬¡≈
«Ú⁄ ‘∆ √≈∂ ÿ Á≈ ÂØ≈ ÂØ ’∂ Ïº«⁄¡ª Á∆¡ª ÒØÛª Ú∆ Í»∆¡ª
’È◊∆¡ªÕ ’≈¯∆ √Óª «¬‘ «√Ò«√Ò≈ ‹≈∆ «‘≈Õ √Óª ¶ÿÁ≈
«◊¡≈Õ ‚ÀÓ Á≈ ’øÓ Ú∆ √Ó≈ÍÂ ‘Ø‰ Â∂ ¡≈ «◊¡≈Õ √. «◊¡≈È
«√øÿ ‹∆ ’øÓ ¤º‚ ’∂ ÓπÛ ◊πÁ≈√Íπ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ ¡≈Í‰≈ ÚÀÒ«‚ø◊
Á≈ ’øÓ Ùπ» ’ «Ò¡≈Õ ◊≈‘’ Ú∆ ¡≈™Á∂, ’øÓ Ú∆ ⁄ÒÁ≈, Ó≈«¬¡≈
Ú∆ ◊π˜≈∂ ‹Ø◊∆ ’Ó≈ ÒÀ∫Á∂ Í Ù≈Ï Á≈ ¡ÀÏ ‹Ø Íº’∆ ¡≈ÁÂ Ï‰
’∂ ⁄øÏ«Û¡≈ √∆, ¿∞‘ √≈∆ Ï’Â ˘ ÷¬∆ Ø◊ Úª◊ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄
‹˜Ï ’∆ ‹ªÁ≈ √∆Õ ’¬∆ Ú≈∆ ¡≈Í È∂ Ù≈Ï ˘ «Â¡≈◊‰ Á≈
ÓÈ Ï‰≈«¬¡≈ Í ÓÈ «Î ‚ØÒ ‹ªÁ≈Õ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ¡≈Í ˘ «’‘≈
«’ «◊¡≈È «√øÿ≈! Âø» ’øÓ Ú∆ ¬∂È≈ ’Á≈ ‘À∫, ◊≈‘’ Ú∆ ’≈¯∆
¡≈™Á∂ ‘È Í Â∂∂ ÿ Á≈ ‘≈Ò ¿∞Ê∂ Á≈ ¿∞Ê∂ ‘∆ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ ⁄ø◊≈
Ó’≈È Ï‰≈ ÒÀ, Ïº⁄∂ ‹Ú≈È ‘Ø‰ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ «¬‘Èª Á∂ ’≈ «Ú‘≈
Ú∆ ’È∂ ‘ÈÕ Í È≈ Âª Âø» ÈΩ’∆ √Ó∂∫, Â∂ È≈ ‘π‰ ‘∆ ÿ «Ú⁄
’Ø¬∆ «¬º‡ Ò≈¬∆ ‘ÀÕ Í«‘Ò∂ Ú≈Ò∂ Ï≈Ò∂, ¤Â∆ª Á∆ ∆Í∂¡ Â’ ‘∆
√∆ÓÂ È≈ º÷Õ √. «◊¡≈È «√øÿ È∂ ¿∞√ ‘ÓÁÁ∆ «ÓºÂ Í≈√
336
¡≈Í‰≈ Áπº÷ ÎØ«Ò¡≈ «’ «ÓºÂ≈ ÂÀ˘ ÍÂ≈ ‘∆ ‘À «’ Ì≈Ú∂∫ ÓÀ˘
¡≈ÓÁÈ ’≈¯∆ ‘À Í «¬‘ ‹Ø ÓÀ˘ «¬’ ÌÀÛ∆ Ò≈¡ÈÂ Òº◊ ⁄πº’∆
‘À ÓÀ∫ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ú∆ «¬√ ÂØ∫ ¤∞º‡ È‘ƒ √’Á≈Õ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂
«’‘≈, ÓÀ∫ ÂÀ˘ Áº√Á≈ ‘ª ‹∂ Âø» Ó∂≈ ’«‘‰≈ Ó≥È∂ Âª ‘π«Ù¡≈Íπ
«˜Ò∑∂ «Ú⁄ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ Á∂ È˜Á∆’ «¬’ «√º÷ √≈Ë» ‘È, Â∞√ƒ ¿∞‘Èª
Í≈√ ‹≈ÚØ ‹Ø ¿∞‘ ’«‘‰ ¿∞√ Â∂ Í«‘≈ «Á¿∞Õ ¿∞‘ Í»È Ó‘≈ÂÓ≈
‘ÈÕ
√. «◊¡≈È «√øÿ È∂ ¡≈Í‰∂ ‘ÓÁÁ∆ «ÓºÂ ˘ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈, ¤º‚
Ô≈, ÏÊ∂∂ √≈Ë Á∂÷∂ ‘ÈÕ √Ì ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∆ Ø‡∆ Á∆ ’Ó≈¬∆ Á≈ √≈ËÈ
Ï‰≈ ’∂ ÏÀ·∂ ‘ÈÕ Ù≈Ï Âª ÓÀ∫ ÍƒÁ≈ ‘ª, ’∆ √øÂ Ó∂∂ ‘ºÊØ∫ ◊Ò≈√∆
÷Ø‘ ÒÀ‰◊∂Õ «‹øÈ≈ «⁄ Ó∂≈ ÓÈ ‘∆ «¬√ ˘ ¤º‚‰ Á≈ È‘ƒ Ï‰Á≈,
¿∞È∑ª «⁄ ’Ø¬∆ Ó∂∆ Ù≈Ï «’Ú∂∫ ¤∞‚≈ Á∂Ú∂◊≈Õ ¿∞√ ‘ÓÁÁ∆ «ÓºÂ
È∂ ‹Ø ¡≥«ÓÃÂË≈∆ √∆, ÓπÛ «◊¡≈È «√øÿ ˘ «’‘≈ «’ «◊¡≈È «√øÿ
‹≈‰ Á≈ ’∆ ‘˜ ‘À? Âø» ¿∞‘Èª ˘ √º⁄∆ ◊ºÒ ’«‘ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’ Á∂Úƒ,
‹∂ Â∂≈ ÓÈ Ó≥«È¡≈, ¿∞‘Èª Á∆ ◊ºÒ Ó≥È ÒÚƒ, È‘ƒ Â∂ ÓπÛ ¡≈Í‰∂
ÿ ¡≈ ‹≈ÚƒÕ Í √. «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ ¡≈Í‰∆ ◊ºÒ Â∂ ¡Û∂ ‘∂Õ
’«‘‰ Òº◊∂ «’ √øÂª È∂ Ú∆ Âª «¬‘ ‘∆ ’«‘‰≈ ‘À «’ Âø» Ù≈Ï È≈
Í∆¡≈ ’ Â∂ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ ’∆ ’‘ª◊≈ «’ È‘ƒ Í∆Úª◊≈Õ ‹∂ È≈ Í∆‰
Á≈ Ï⁄È ’ «Ò¡≈ «Î Âª ÓÀ∫ ÁØ‘∂ Í≈Í Á≈ Ì≈◊∆ Ï‰ª◊≈Õ √Ø ¤º‚
Ô≈ ‹∂ ºÏ È∂ ¡≈Í∂ ¤‚≈¿∞‰∆ ‘ØÚ∂◊∆, ¤‚≈ Á∂Ú∂◊≈Õ ¿∞‘ «ÓºÂ ’«‘‰
Òº◊≈, «◊¡≈È «√øÿ! «‹Ú∂∫ Âø» ‘π‰∂ ‘∆ «’‘≈ ‘À «’ ’∆ √øÂ Ó∂∂ ‘ºÊØ∫
◊Ò≈√∆ ÷Ø‘ ÒÀ‰◊∂, ’∆ ‘π‰ Âø» «¬‘ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘À∫ «’ ºÏ Â∂∂ ‘ºÊØ∫ ◊Ò≈√∆
÷ØÚ∑∂? Ú∂÷ƒ, ‹∂ ºÏ È∂ ‘ºÊØ∫ ◊Ò≈√∆ ÷Ø‘∆ Âª Ï‘πÂ Ó«‘ø◊∆ ÍÀ‰∆ ‘ÀÕ
√Ø Ì≈ ¡ÀÚ∂∫ ‘πº‹Âª È≈ ÍÛ∑, «¬’ Ú≈∆ ¿∞Ê∂ ‹≈ Âª ¡≈Õ √. «◊¡≈È
«√øÿ È∂ «’‘≈ «’ ⁄ø◊≈ Ì≈ ÓÀ∫ Â∂∆ ◊ºÒ ‘∆ Ó≥È ÒÀ∫Á≈ ‘ª, «’√∂ «ÁÈ
¡ÀÂÚ≈ ˘ ‹≈ ¡≈Úª◊≈Õ √øÂª È∂ Ù≈Ï ¤∞‚≈ «ÁºÂ∆ Âª ‡ºÏ Á≈ ÌÒ≈
‘Ø ‹≈¿±Õ È≈ ’Ø¬∆ «ÏË Ï‰∆ Âª «‹Ú∂∫ ◊º‚∆ ⁄ÒÁ∆ ‘À, ⁄Ò∆ ‹≈¿±Õ
«¬√ Â∑ª Á∆ Ú≈Â≈Ò≈Í ¿∞Í≥ÃÂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í‰∂ ÿ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
«¬Ë ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ’‘∂ Ú≈’ √. «◊¡≈È «√øÿ Á∂ ¡≥Á ◊∂Û≈ ÷≈‰
Òº◊∂Õ ¡ÀÂÚ≈ Á≈ «ÁÈ Ú∆ È∂Û∂ ‘∆ √∆Õ ¡≈Í È∂ ¡ÀÂÚ≈ Ú≈Ò∂ «ÁÈ
≈ÓÍπ ÷∂Û∂ ‹≈‰ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó Ï‰≈ «Ò¡≈Õ
◊Ó∆¡ª Á∂ «ÁÈ √ÈÕ √. «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ √≈¬∆’Ò Â∂ √Ú≈
‘Ø ’∂ Á«¡≈ «Ï¡≈√ Á∂ È∞Ù«‘≈ ÍºÂ‰ Â∂ Íπº‹∂Õ Ï∂Û∆ ≈‘ƒ ¡≈Í Í≈Ò∂
337
’ø„∂ ¿∞Â ’∂, ÓπÛ √≈¬∆’Ò Â∂ √Ú≈ ‘Ø ’∂ BD-BE Ó∆Ò Á≈ Í≥Ë
√≈¬∆’Ò Â∂ ’Á∂ ‘Ø¬∂ ÁπÍ«‘ √Ó∂∫ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹∂Õ Ï≈‘
ÈÒ’∂ Â∂ Ó≥»‘ ‘ºÊ ËØÂ≈ Â∂ ÊØÛ∑∆ Á» √≈¬∆’Ò ÷Û≈ ’’∂, ¡≈Í ‹∆
«‹Ê∂ √ø◊Â Á∆ Â∂ ÏÀ·∆ √∆, Á»Ø∫ ‘∆ √ø◊Â Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ Â∂ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ÓºÊ≈ ‡∂«’¡≈ Â∂
√∆ ˘ Íº÷∂ Á∆ ‘Ú≈ ÒÚ≈¬∆ Â∂ ¡≥Á ÏÀ·∂ ‘∆ Ï≈‘ Á∆ Â∂ ÏÀ·∂
Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ √ø◊Â ÚºÒ Ú∂«÷¡≈Õ ¿∞√ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ ‘π‰ ¡≈Í ˘ √øÂª
˘ «√¡≈È‰≈ ¡Ω÷≈ ‘Ø «◊¡≈ «’ «¬√ √ø◊Â «Ú⁄ √øÂ «’‘Û∂ ‘È?
«’™«’ ◊Ó∆ ’≈È Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¤Ø‡∆ ’∂√’∆ √‹≈¬∆ ‘Ø¬∆ √∆ Â∂ ¡≈Ó
«√øÿª Ú≈Ò≈ ‘∆ Í«‘≈Ú≈ Í«‘«È¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ
√. «◊¡≈È «√øÿ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «ı¡≈Ò √∆ «’ √øÂ «’√∂ ÂıÂÍØÙ
Â∂ ◊Á∑∂Ò≈ Ò≈ ’∂ √øπÁ ¡≈√È «Ú¤≈ ’∂ ÏÀ·∂ ‘Ø‰◊∂ Â∂ «¬’ ÁØ √∂Ú≈Á≈
Íº÷≈ fiºÒÁ∂ ‘Ø‰◊∂ Â∂ «¬’ ÁØ ¡ÁÒ «Ú⁄ ÷Û∑∂ ‘Ø‰◊∂Õ √øÂ Âª Á»
ÂØ∫ ‘∆ Í¤≈‰∂ ‹ªÁ∂ ‘È Í «¬Ê∂ Âª √≈∂ √ø◊Â »Í «Ú⁄ ‘∆ Á∆
Â∂ ÏÀ·∂ ‘È Â∂ ÓÀ˘ ¡‹∂ Â’ Ú∆ √øÂª Á∆ «√¡≈‰ È‘ƒ ‘Ø ‘∆Õ «¬√
Â∑ª Á∆¡ª «Ú⁄≈ª √. «◊¡≈È «√øÿ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ⁄Ò ‘∆¡ª √ÈÕ
Ì≈. ¡Ó «√øÿ È∂ √. «◊¡≈È «√øÿ ˘ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄
ÏÀ«·¡ª ˘ ÍÃÙ≈Á «ÁºÂ≈ Â∂ ‹Ò Í≈‰∆ Íπº«¤¡≈Õ √. «◊¡≈È «√øÿ È∂
¡Ó «√øÿ ˘ √«‘‹∂ È≈Ò Íπº«¤¡≈ «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï √øÂ ‹∆ «’Â∂
Ï≈‘ ◊¬∂ ‘Ø¬∂ ‘È? ¡Ó «√øÿ È∂ «’‘≈ «’ È‘ƒ, Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï≈‘
√ø◊Â «Ú⁄ Á∆ Â∂ ÏÀ·∂ ‘È Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’’∂ «’‘≈
«’ ¡Ω‘ ‹Ø ◊ØÒ ’∂√’∆ √‹≈¬∆ ÏÀ·∂ ‘È Â∂ ◊Ò «Ú⁄ ’≈Ò∂ ◊≈Â∂
Ú≈Ò∆ «¥Í≈È ‘À, «¬‘ √øÂ ‘ÈÕ √. «◊¡≈È «√øÿ Ì≈¬∆ ¡Ó «√øÿ
Á∂ Áº√‰ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÚºÒ ◊¬∂ Â∂ ‹≈ ’∂ ¿∞‘Èª ˘ ÓºÊ≈ ‡∂’‰ Òº◊∂Õ
¡≈Í È∂ √. «◊¡≈È «√øÿ Á∂ «√ ‘∂· ‘ºÊ ’’∂ Ø’ «ÁÂ≈ Â∂ √ø◊Â
È≈Ò ‹Ø «Ú⁄≈ ⁄Ò ‘∆ √∆, «Úº⁄∂ ¤º‚ ’∂ ’«‘‰ Ò◊∂ «’ ‘π‰ ‘Ø
ÓºÊ≈ ‡∂’‰ Á∆ ’√ «‘øÁ∆ ‘À? «‹‘Èª ˘ ÓºÊ≈ ‡∂’‰≈ √∆, ÈÓ√’≈
’È∆ Ï‰Á∆ √∆, ¿∞Ê∂ Âª Â∞√ƒ ÓºÊ≈ ‡∂’ ¡≈¬∂ ‘Ø, ‘π‰ ‘Ø «’√∂
Á∂‘Ë≈∆ ˘ ÓºÊ≈ ‡∂’‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ ◊π«√º÷ ˘ ¡≈Í‰∂ ÍÀª Â∂ ÷ÒØ‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈˘ √Ì ÂØ∫ √Ã∂Ù‡ ¯Â«‘ Ïı«ÙÙ ’∆Â∆
‘ÀÕ ‹ÁØ∫ Ú∆ «¬’ Á»‹∂ ˘ «ÓÒ∆¬∂ Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’≈ ÷≈Ò√≈, Ú≈«‘◊π»
‹∆ ’∆ ¯Â«‘ ‘∆ ÏπÒ≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
338
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í ˘ Íπº«¤¡≈ «’ ¡≈Í ‹∆ «’ÊØ∫ ¡≈¬∂ ‘Ø? «◊¡≈È
«√øÿ È∂ «’‘≈ «’ ◊πÁ≈√Íπ ÂØ∫ ¡≈«¬¡≈ ‘ªÕ Ïº√ Â∂ ‹ª √≈¬∆’Ò
Â∂ ¡≈¬∂ ‘Ø? ‹∆, ËπØ∫ ‘∆ √≈¬∆’Ò Â∂ ¡≈«¬¡≈ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈
«’ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ï‘πÂ ÷∂⁄Ò ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ ‹Ò Í≈‰∆ ¤’Ø Â∂ ¶◊ Ú∆
«Â¡≈ ‘À, ¤’ ÒÚØ; «Î ◊ºÒÏ≈Â ’ª◊∂Õ √. «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ ¶◊
¤’‰ ÏÀ· ◊¬∂ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∂ ‘À≈È √È «’ «¬‘ «’‘Ø «‹‘∂ √øÂ
‘È, √øÂª ˘ Âª ÓºÊ≈ È≈ ‡∂’Ø Âª ¿∞‘ ¡≈¬∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «√ºË∂ Ó≥»‘ ÏπÒ≈™Á∂
‘∆ È‘ƒ, ‹Ò-Í≈‰∆ Íπº¤‰≈ Âª «¬’ Í≈√∂ «‘≈Õ √øÂª È∂ Âª ‹Ø Ïπ≈
ÓÈ≈¿∞‰≈ ‘À ¿∞‘ Âª ‹πÁ∆ ◊ºÒ ‘À, ¿∞‘Èª Á∂ ÙË≈¨ ‘∆ √øÂª ˘ ÓºÊ≈
È≈ ‡∂’‰ Ú≈Ò∂ Á∆ «ÈÙ≈ ’≈ «ÁøÁ∂ ‘È «’ Â∞‘≈˘ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈
√«Â’≈ ’È≈ È‘ƒ ¡≈™Á≈Õ ‹∂ √øÂª Í≈√Ø∫ ’∞¤ ÒÀ‰≈ ‘À Âª Í«‘Òª
Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ √«Â’≈ ’È≈ «√÷ØÕ Í «¬Ê∂ ¿∞Ò‡∆ ◊ºÒ ‘À, ÓºÊ≈
‡∂’‰ Ú≈Ò∂ ˘ «Óº·∆¡ª «Óº·∆¡ª «fiÛ’ª ÍÀ∫Á∆¡ª ‘ÈÕ «¬‘ Âª «˜øÁ◊∆
Á≈ Í«‘Ò≈ Â˜Ï≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª «Ú⁄≈ª «Ú⁄ ¡≈Í È∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤º«’¡≈
Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú∆ ’∞fi ÍÂ∆‹‰≈ Ï‰ ◊¬∆Õ ÍÃÙ≈Á≈ ¤º’ ’∂ ¡≈Í ‹∆
√ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∂ Â∂ ⁄Ò ‘∆¡ª ◊πÓ«Â «Ú⁄≈ª ˘ √ÃÚ‰ ’∆Â≈Õ
ÊØÛ∑∆ Á∂ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √. «◊¡≈È «√øÿ ˘ ¡≈¿∞‰ Á≈
’≈È Íπº«¤¡≈ «’ Â∞√ƒ ÏÛ∆ Á»Ø∫ ËπºÍ∂ ⁄Ò ’∂ ¡≈¬∂ ‘Ø, Áº√Ø ’∆ ‘π’Ó
‘À? ¡≈Í È∂ «’‘≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÀ∫ ¡≈Í È≈Ò Úº÷∂ ‘Ø ’∂ ◊ºÒ ’È∆
‘ÀÕ ÊØÛ∑∂ «⁄ Ï≈¡Á √ø◊Â Â∞ ◊¬∆Õ ¡≈Í È∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈¿∞‰ Á≈
’≈È Áº«√¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ Í«‘Òª ÈΩ’∆ Ú∆ ’∆Â∆ ‘À, ‘π‰
¡≈Í‰≈ ’øÓ Ùπ» ’∆Â≈ ‘À, ◊≈‘’ Ú∆ ¡≈™Á∂ ‘È Í Ó≈«¬¡≈ «‡’Á∆
È‘ƒÕ ÿ «Ú⁄ ◊∆Ï∆ Á≈ Á«ÒÁz Í«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡‹∂ ÿ Ú∆
È‘ƒ Ï‰≈«¬¡≈Õ Ïº⁄∂ Ú∆ ‹Ú≈È ‘Ø‰ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ ¿∞‘Èª Á∂ ’≈‹ Ú∆
’È∂ ‘ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ Á∆ ◊ºÒ ÏÛ∂ ˆΩ È≈Ò √π‰∆Õ
ÊØÛ∑≈ ⁄πÍ ’’∂ Ï⁄È ’∆Â≈ √Á≈ ‹∆, Â∞‘≈‚≈ Èª¿∞ ’∆ ‘À? ‹∆,
«◊¡≈È «√øÿÕ Ì≈¬∆ «◊¡≈È «√øÿ, ‹∂ Âø» √≈‚≈ Ï⁄È Ó≥È∂, ◊π‹≈≈
Âª ’∆ Ó≈«¬¡≈ Â∂∂ Ó◊-Ó◊ ¡≈Ú∂◊∆Õ ‹∆ ’∆ ‘π’Ó ‘À? Ïº√
«¬’Ø Ï∂ÈÂ∆ ‘À Âø» Ù≈Ï ¤º‚ Á∂‘, ˆ∆Ï∆ Á≈ Á«ÒÁz ÂÀ˘ ¤º‚
‹≈Ú∂◊≈Õ «◊¡≈È «√øÿ È∂ √Ø«⁄¡≈ «’ ¿∞‘Ø ◊ºÒ ‘∆ ‘Ø¬∆ È≈, ’∆
ÓÀ∫ ‘π‰ ‘ª ’ª ‹ª Èª‘ ’ªÕ ¡ı∆ √Ø⁄ ’∂ ¡≈Í È∂ «’‘≈, Ï≈Ï≈
339
‹∆ ÓÀ∫ ¤º‚‰∆ Âª ⁄≈‘øπÁ≈ ‘ª Í ÓÀÊØ∫ ¤º‚ È‘ƒ ‘øπÁ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
’«‘‰ Òº◊∂, Ù≈Ï È∂ Â∂≈ «¬√ Â∑ª «Í¤≈ È‘ƒ ¤º‚‰≈, Â∞√ƒ ◊π»
‹∆ Á∆ ÙÈ ◊Ã«‘‰ ’ØÕ ÙÈ ◊Ã«‘‰ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ‘ Ø˜
√Ú∂∂ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï, Ù≈Ó ˘ «‘≈√ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’«¡≈ ’Ø
Â∂ ‹ÁØ∫ «¬‘ «ÈÔÓ Íº’ ‹≈Ú∂ «Î Í»≈ «ÈÂÈ∂Ó Ùπ» ’ Á∂ÚØ Â∂
¡º‹ ÂØ∫ ‘∆ «¬‘ ÍÃ‰ ’ ÒÚØ Â∂ ‘ Ø˜ ◊πÁÚ≈∂ ‹≈ ’∂ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ““◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï”” ¡º◊∂ ‹≈ ’∂ ¡Á≈√ ’«¡≈ ’Ø «’
√«Â◊π» ‹∆, «¬√ Ò≈¡ÈÂ ÂØ∫ Ó∂≈ «Íº¤≈ ¤‚≈ÚØÕ ‹ÁØ∫ ¡≈Í‰≈ ÏÒ
’∞fi È≈ √≈∂, ¿∞ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ˙‡ ¡≈√≈ «Ò¡ª √≈∂ ’≈‹
≈√ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √Ø Â’Û∂ ‘ØÚØ ¡º‹ ÂØ∫ ‘∆ ÍÃ‰ ’’∂ ‹≈ÚØ «’
«¬√ Á∂ È∂Û∂ È‘ƒ ‹≈‰≈Õ √. «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ √π‰∆ ◊¬∂ Â∂ Ï≈¡Á
«Ú⁄ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ÙÈ «’√ Â∑ª ◊Ã«‘‰ ’È∆ ‘À? Âª
¡≈Í È∂ Áº«√¡≈ «’ ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ √ºÂª Ï≈‰∆¡ª Â≈ «ÈºÂÈ∂Ó ’È Ò◊
Í¬∂ Â∂ Ù≈Ï ¤º‚ «ÁºÂ∆ «Î ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ ÒÀ‰≈, «¬‘ ‘∆ ◊π» ‹∆
Á∆ Ù‰ ◊Ã«‘‰ ’È Á≈ Â∆’≈ ‘ÀÕ
«◊¡≈È «√øÿ ‹∆ √π‰ ’∂ ⁄πºÍ ’ ◊¬∂ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ √Ø⁄‰ Òº◊∂
«’ Ù≈Ï ¤º‚‰ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ‘Ø ÏøËÈ «Ú⁄ ÍÀ‰≈ ÍÚ∂◊≈, ‘ Ø˜ «ÈºÂÈ∂Ó
’È≈ ÍÚ∂◊≈, «‘Âª º÷‰∆¡ª ÍÀ‰◊∆¡ª, «¬‘ Âª ¶Ó≈ Â∆’≈ ‘ÀÕ
«¬‘Èª «Ú⁄≈ª «Ú⁄ Í¬∂ ‘∆ ¡≈Í È∂ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ’∆ ¡≥«ÓÃÂ
¤’∂ ÂØ∫ «ÏÈª È‘ƒ √∂◊≈? Â∞‘≈‚∂ ’«‘‰ ÓπÂ≈Ï’ ÓÀ∫ «ÈºÂÈ∂Ó ’
«Ò¡≈ ’ª◊≈ Â∂ Ù≈Ï ¤º‚‰ Á≈ Ú∆ ÔÂÈ ’ª◊≈Õ ¡≈Í ‹∆ ‹Ò≈Ò
«Ú⁄ ¡≈¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂, «◊¡≈È «√øÿ≈! ¡√ƒ Â∂∂ ÒØ’ ÍÃÒØ’
√Ú≈È≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘ªÕ Ù≈Ï ¤º‚‰ Â∂ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È È≈Ò «¬Ê∂ ’≈ØÏ≈
«Ú⁄ Âª Ï’Â ÍÀ ‹≈Ú∂◊∆ Í «Î «¬Ê∂ «’øÈ≈ ’∞ «⁄ «¬√ Ó≈«¬¡≈
ÂØ∫ √πº÷ Ò¬∆ ‹≈Ú∂∫◊≈? ¡’√ ˘ :
√ÌÈ≈ √≈‘πÀ Úøfl‰≈ √«Ì Óπ’Ò≈Ú‰‘≈®
(«√∆ ≈◊π Ó: 5, Í≥È≈ 50-51)
ÂÊ≈
‹Ø ¡≈«¬¡≈ √Ø ⁄Ò√∆ √Ìπ ’Ø¬∆ ¡≈¬∆ Ú≈∆¡À®
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í¿∞Û∆, Í≥È≈ 474)
340
≈‰≈ ≈¿∞ È ’Ø ‘À ø◊π È Âøπ◊π Î’∆π®
Ú≈∆ ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∆ ’Ø«¬ È ÏøËÀ Ë∆®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 1, Á: ˙:, Í≥È≈ 936)
√ÌÈª È∂ ¡º◊∂ ‹≈‰≈ ‘ÀÕ ‹∂ ¡√ƒ «’√∂ Á∂ ‘Ø ’∂ «¬ÊØ∫ ‹≈Úª◊∂,
¿∞‘ √≈‚∆ √≈ Ú∆ ÒÚ∂◊≈ Â∂ ‹∂ ¡≈Íª «È◊π∂ ‘∆ ⁄Ò∂ ◊¬∂ √«Â◊πª
È∂ Âª «È◊π∂ Á≈ Èª Ú∆ Ó≈Û≈ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ
√«Â◊π Ï≈fi‘π ◊ππ È‘∆ ’Ø¬∆ «È◊π∂ ’≈ ‘À È≈¿∞ Ïπ≈®
(¡≈√≈ Ó: 3 Í‡∆, Í≥È≈ 435)
¡≈Íª √Ófi∆¬∂ ‹ª È≈, √«Â◊π» ‹∆ È∂ Âª √≈˘ √Ófi≈¿∞‰ Á∆ ’Ø¬∆
’√ È‘ƒ ¤º‚∆Õ √«Â◊π» ‹∆ «¬√ ÂØ∫ ÚºË √≈˘ ‘Ø ’∆ ’«‘ √’Á∂
‘È :
√«Â◊π Ï≈fiπ È Í≈«¬˙ √Ì Ê’∆ ’Ó ’Ó≈«¬ ‹∆¿∞®13®
(«√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 71)
ÂÊ≈
√«Â◊π Ï≈fiπ È Í≈«¬¿∞ √Ì ÓØ‘∆ Ó≈«¬¡≈ ‹≈«Ò ‹∆¿∞®3®
(«√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 71)
‹∂ ¡≈Íª ◊π» Á∂ ‘Ø ‹≈¬∆¬∂ Â∂ ◊π» ˘ ¡≈Í‰≈ Ï‰≈ Ò¬∆¬∂ «Î
Âª
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò ËÈ«‘ «’¡≈ ◊≈Úπ «Á‹«¬®
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò Ò÷ Ï≈‘∂ «’¡≈ «’‹«¬®
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò «◊¡≈È ¡π «Ë¡≈È ¡ÈÈ Í«®
‹≈«Ó ◊π» ‘Ø«¬ Ú«Ò √ÏÁπ √≈÷∆ √π √⁄‘ ÿ«®
‹Ø ◊π» ◊π» ¡«‘«È«√ ‹ÍÀ Á≈√π Ì‡π Ï∂È«Â ’‘À®
‹Ø ◊π» È≈Óπ «Á Ó«‘ ËÀ √Ø ‹ÈÓ Ó‰ Áπ‘ Ê∂ ‘À®3®
(√Ú¬∆¬∂ Ó: ⁄¿∞Ê∂ ’∂, Í≥È≈ 1399)
√Ø ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ «¬√ √Â∂ Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ◊¬∂, ◊π» «Ó‘ È≈Ò «¬√
√Â∂ Á≈ ø◊ ‘∆ Úº÷≈ ‘ÀÕ ◊π» Á∆ ÙÈ ¡≈«¬¡ª Âª Í≈Íª È≈Ò
√Û-ÏÒ ’∂ ÓÈ± ‘Ø«¬¡≈ ÓÈ Ú∆ √ØÈ≈ Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ √Ì ◊π»
ÙÈ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ È≈Ó ¡≥«ÓÃÂ ÍÃ≈ÍÂ ’È È≈Ò ÎÒ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ
’≈«¬¡≈ ¡≈‰∞ ÓÈ∞ «Ú«⁄ ÒØ‘≈ Í≥⁄ ¡◊«È «ÂÂ∞ Ò≈«◊ ‘∆®
’Ø«¬Ò∂ Í≈Í ÍÛ∂ «Â√π ¿±Í« ÓÈ∞ ‹«Ò¡≈ √øÈ©∆ «⁄øÂ Ì¬∆®3®
Ì«¬¡≈ ÓÈ±π ’ø⁄È∞ «Î ‘ØÚÀ ‹∂ ◊ππ «ÓÒÀ «ÂÈ∂‘≈®
¬∂’∞ È≈Óπ ¡≥«ÓÃÂ∞ ˙‘π Á∂ÚÀ Â¿∞ È≈È’ «Âz√Á∫«√ Á∂‘≈®4®3®
(Ó≈» Ó: 1, Í≥È≈ 990)
341
«‹‘Èª ˘ ◊π» Á∆ √≈ Òº◊∆ ‘À, «‹‘Èª ˘ √Øfi∆ ‘Ø ¡≈¬∆ ‘À «’
◊π» Á∆ ÙÈ ¡≈¿∞‰ È≈Ò ’∆ ’∞fi «ÓÒ √’Á≈ ‘À, ¿∞‘Èª Á∆ Ï≈‰∆
ÍÛ∑ ÒÚØ «’Ú∂∫ Íπ’≈ Íπ’≈ ’∂ ’«‘øÁ∂ ‘È :
’⁄‘π ’ø⁄È∞ Ì«¬¡¿∞ √ÏÁπ ◊π √ÃÚ‰«‘ √π«‰˙®
«Ï÷π Â∂ ¡«ÓÃÂ∞ ‘πÔ¿∞ È≈Óπ √«Â◊π Óπ«÷ Ì«‰¡¿∞®
ÒØ‘¿∞ ‘ØÔ¿∞ Ò≈´ ÈÁ« √«Â◊ππ ‹«Á Ë≈À®
Í≈‘‰ Ó≈‰’ ’À «◊¡≈È∞ ◊π ’«‘¡¿∞ Ï∆⁄≈À®
’≈·‘π √Ã∆ ÷≥‚ √«Â◊π ’∆¡¿∞ Áπ÷ Á«Áz «ÂÈ ’∂ ◊«¬¡®
√«Â◊ππ ⁄È «‹È© Í«√¡≈ √∂ Í√π Í∂Â √π« È Ì«¬¡®
(√Ú¬∆¬∂ Ó: 4, Í≥È≈ 1399)
√Ø «◊¡≈È «√øÿ ‹∆, ¡ÀÚ∂∫ ÓÈ Á∆ ¿∞Ë∂Û Ïπ‰ «Ú⁄ È≈ ÍÚØ
«’™«’ ÓÈ √∆ÓÂ √Øfi∆ Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ ◊π» Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ˘ ¡≈Í‰≈ ‹∆ÚÈ
¡Ë≈ Ï‰≈ÚØÕ Â∞√ƒ ¬∂‚∆ Á»Ø∫ ⁄Ò ’∂ Ú∆ ¡≈¬∂ ‘Ø, ‹∂ ’Ø¬∆ Ó≈Û∆ ◊ºÒ
¤º‚∆ È≈, Â∂ ⁄ø◊∆ ◊Ã«‘‰ È≈ ’∆Â∆ «Î Âª √Ú≈¬∂ ÍÀ∫‚≈ Ó≈È ÂØ∫
’∞fi Ú∆ ÍºÒ∂ È≈ «Í¡≈Õ √Ø Â’Û∂ ‘ØÚØ, Â∞‘≈‚∂ Â’Û∂ ‘Ø‰ Á∆ ÒØÛ ‘À,
√‘≈«¬Â≈ Âª ◊π» È∂ ’È∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÍÃ∂Ó Ì∂ ’Ó≈¬∆ Ú≈Ò∂ Ï⁄È √π‰ ’∂ «◊¡≈È «√øÿ
‹∆ È∂ ‘ª ’ «ÁÂ∆Õ ≈Â ‘∂ Â∂ Ù≈Ó-√Ú∂ Á∂ «ÈÂÈ∂Ó «Ú⁄ ‘≈˜∆
Ì∆ Â∂ √ø◊Â Á≈ ‘Ø Ò≈‘≈ ÒÀ ’∂ ÓπÛ √Úº÷Â∂ ‘∆ ¡≈Í‰∂ ÚÂÈª ˘
ÍÂ ◊¬∂Õ ÿ ‹≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Áº«√¡≈ «ÈÔÓ Ùπ» ’ «ÁºÂ≈Õ
‹ÁØ∫ Ù≈Ó ÍÚ∂, ÓÈ «Ú⁄ ÊØÛ∑∆ „«‘øÁ∆ ’Ò≈ ¡≈Ú∂ Í «Î Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ Ï⁄È Ô≈Á ¡≈¿∞‰ «’ Âø» Ù≈Ï ¤º‚ Á∂, ˆ∆Ï∆ Á≈ Á«ÒÁz ÂÀ˘
¤º‚ ‹≈Ú∂◊≈Õ ‹∂ ÓÀ∫ ÿ Ù≈Ï º÷ª Â∂ Í∆Úª «Î Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄È
¡È∞√≈ ˆ∆Ï∆ Á» È‘ƒ ‘Ø‰∆Õ «Î ÓÈ ‘Ω√Ò≈ Ë≈ ’∂ Â’Û≈ ‘Ø ‹≈Ú∂
«’ ÊØÛ∑≈ «⁄ ¤º‚ ’∂ Ú∂÷ ÒÀ, «’‘Û≈ ‹≈È «È’Ò ⁄ºÒ∆ ‘ÀÕ ‹∂ √øÂª
Á∂ Ï⁄È È∂ ÊØÛ∑∂ Ó‘∆«È¡ª «Ú⁄ ’∞fi È≈ √≈«¡≈ «Î Í∆‰ Òº◊ ‹≈ÚƒÕ
Í«‘Ò∂ ’∞fi «ÁÈ Âª ¡Ω÷ ‘Ø¬∆Õ ‘ Ø˜ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È, ◊π» Á ¡Á≈√
’È È≈Ò, ÓÈ «Ú⁄ «ÁzÛ∑Â≈ ¡≈¿∞‰∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ ’∞fi ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á∆
√ø◊Â Á≈ √‘≈≈, ‘ Ø˜ „«‘øÁ∂ ÓÈ ˘ ÷Û≈ ’ «Á¡≈ ’∂Õ AE-
B@ «ÁÈª Ï≈¡Á ¡≈Í ‹∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ¡≈ ‹≈«¬¡≈
’ÈÕ ◊ºÒ ’∆ ÊØÛ∑∂ Ó‘∆«È¡ª «Ú⁄ ‘∆ ’øÓ ÚË‰ Òº◊ «Í¡≈Õ Ó≈«¬¡≈
«Ú⁄ Ï’Â ÍÀ‰∆ Ùπ» ‘Ø ◊¬∆Õ ÿÚ≈Ò∂ Ú∆ ıπÙ «’ √≈‚∂ ÿ «Ú⁄Ø∫
Âª √«Â◊π» ‹∆ È∂ Á«ÒÁz ’º«„¡≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ‹Ø ‘ √Ó∂∫ √«‘Ó∂ √«‘Ó∂
342
«‘øÁ∂ √È «’ Ì≈¬∆¡≈ ‹∆ È∂ Í∆ ’∂ ÿ ¡≈ ‹≈‰≈ ‘À Â∂ √≈∂ «ÁÈ
Á∂ ’øÓ Á≈ Ê’∂Úª √≈‚∂ Â∂ ‘∆ Ò≈‘π‰≈ ‘À, ‘π‰ ıπÙ È˜ ¡≈¿∞‰ Òº◊
Í¬∂Õ Í«‘Ò∂ «ÁÈª «Ú⁄ Ì≈¬∆¡≈ ‹∆ Á∂ ¡≈¿∞‰ È≈Ò Ïº«⁄¡ª È∂ ¡≥Áƒ
´’ ‹≈‰≈, ‘π‰ ¿∞√Á∂ ¿∞Ò‡ ‹ÁØ∫ Ì≈¬∆¡≈ ‹∆ È∂ ¡≈¿∞‰≈ Âª ¿∞‘Èª
’ØÒ ‹≈ ’∂ ¡≈Í «Í¡≈ ÒÀ‰≈ Â∂ ¿∞‘Èª È≈Ò «Í¡≈ ’È≈Õ «¬ø‹
’«‘ Ò¬∆¬∂ Âª ’Ø¬∆ ¡«Â’ÊÈ∆ È‘ƒ «’ ÿ Á≈ È’ √Ú◊ «Ú⁄
ÏÁÒ «◊¡≈, √«‘Ó ıπÙ∆ «Ú⁄ ÂÏÁ∆Ò ‘Ø «◊¡≈, ˆ∆Ï∆ ¡Ó∆∆ «Ú⁄
ÏÁÒÁ∆ È˜ ¡≈¿∞‰ Òº◊∆Õ
’≈¯∆ √Óª ¡≈Í‰∂ ÍÃ‰ Â∂ ’≈«¬Ó «‘ª ÏÂ∆Â ‘Ø«¬¡≈Õ ÓÈ
Ú∂÷Á≈ Ú∆ ‘À «’ ◊π» ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ ⁄ºÒ‰ «Ú⁄ Ï’Âª Â∂ Ïı«ÙÙª
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆¡ª Â∂ ‘Ø ‘∆¡ª ‘È Í ’¬∆ Ú≈∆ ’Ø¬∆ Í»ÏÒ≈ ’Ó
¡À√≈ ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹Ø ’∞√ø◊Â ≈‘ƒ √≈’≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √. «◊¡≈È
«√øÿ È∂ ’∞√ø◊Â Á∆ ÍÃ∂È≈ ¡Ë∆È Ù≈Ï Í∆ Ò¬∆Õ ˜≈ ’∞ Ù≈Ï Á≈
ÈÙ≈ ÿ«‡¡≈ Âª Í«‘Ò∂ «ÁÈ ‹ÁØ∫ ¡≈Í Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ◊¬∂ √È, √ø◊Â
«Ú⁄ ⁄Ò ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «Ú⁄≈ Ô≈Á ¡≈¬∆ «’ ’∞√ø◊Â ¡À√∆ ÌÀÛ∆
⁄∆˜ ‘À ‹∂ «’√∂ ÍÃ≈‰∆ È∂ «¬’ ÍÀ √Ú◊ «Ú⁄ º«÷¡≈ ‘ØÚ∂ Â∂ ’∂ÚÒ
«Í¤Ò≈ ⁄πº’ ’∂ √Ú◊ Á≈ ÁÚ≈˜≈ ¶ÿ‰≈ ‘ØÚ∂, ‹∂ «’Â∂ ¿∞‘ «Í¤Ò≈
ÍÀ ⁄πº’‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ’∞√ø◊Â «ÓÒ ‹≈Ú∂ Âª «Í¤Ò≈ ÍÀ ¡◊ª‘ ⁄πº’
’∂ Âª ’∆ º÷‰≈ ‘À Í«‘Ò≈ √Ú◊ Á∆ Á«‘Ò∆˜ ¡≥Á Ë«¡≈ ÍÀ,
’∞√ø◊Â Ï≈‘ «÷º⁄ «Ò¡≈™Á∆ ‘ÀÕ Ó∂∂ È≈Ò Âª √º⁄Óπº⁄ ‘∆ «¬‘ ◊ºÒ
Ú≈Í∆ ‘ÀÕ ÓÈ, ÓÈ ˘ Ò≈¡ÈÂª Í≈Ú∂ «’ «’√ Ó≥»‘ È≈Ò ‹≈ ’∂ ÓÀ∫
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Áº√ª◊≈ «’ ÓÀ∫ Ù≈Ï Í∆ Ò¬∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª Á∂ √≈‘Ó‰∂
Â∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ¡º◊∂ ÍÃ‰ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ÓÈ Á∂ «¬√ ¿∞Â≈¡ ⁄Û∑≈
«Ú⁄ ÒΩ„≈ Í«‘ Ï∆Â «◊¡≈Õ «ÁÈ Ú∆ √Á∆ Á∂ √ÈÕ ¡≈Í È∂ «Î
√≈¬∆’Ò ⁄πº«’¡≈ Â∂ ◊πÁπ¡≈∂ ˘ ⁄ºÒ Í¬∂Õ Ù≈Ó Í¬∆ ‹ÁØ∫ ◊πÁπ¡≈∂
Íπº‹∂, √∂Ú≈Á≈ª ˘ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ «’Ê∂ ‘È? √∂Ú≈Á≈ª È∂
Áº«√¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Âª ÂÒÚ≈Û∂ «’√∂ Á∂ ÿ Í≈· Á∂ ÌØ◊ Â∂ ◊¬∂
‘ÈÕ ÓÈ ˘ «È≈√Â≈ ‘Ø¬∆Õ √∂Ú≈Á≈ª Á∂ ’«‘‰ Â∂ ¡≈Í È∂ ÍÃÙ≈Á≈
¤º«’¡≈ Â∂ √∂Ú≈Á≈ª ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª Íπº«¤¡≈ «’ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ˜»∆
«ÓÒ‰≈ ‘À, ÓÀ˘ ’Ø¬∆ Ê‘π-ÍÂ≈ √È≈Úª Áº√Ø? Í √∂Ú≈Á≈ «Ú⁄≈∂
¡ÈÍÛ∑ √È, ¿∞‘Èª ’∂ÚÒ ¬∂Èª ‘∆ Áº«√¡≈ «’ Â∞√ƒ ◊πÁπ¡≈∂ ⁄Ò∂
‹≈«¬¿∞ ¿∞ÊØ∫ Â∞‘≈˘ ÍÂ≈ Òº◊ ‹≈Ú∂◊≈Õ
343
¶◊ ¤º’ ’∂ ¡≈Í È∂ ÊØÛ∑≈ ¡≈Ó ’∆Â≈Õ Â’∆ÏÈ Ï≈ª ’∞ Ú‹∂
≈Â ˘ ‘∆ ·ß„ «Ú⁄ √≈¬∆’Ò Â∂ √Ú≈ ‘Ø ’∂ Ì≈¬∆ «◊¡≈È «√øÿ
ÂÒÚ≈Û∂ ˘ ⁄ºÒ Í¬∂Õ ‘È∑∂∂ «Ú⁄ √«‘‹∂ √«‘‹∂ ⁄ÒÁ∂ ⁄ÒÁ∂ ’Ø¬∆
ÂÛ’∂ ⁄≈ Ú‹∂ ¡≈Í ◊πÁπ¡≈∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ È∂ ¡‹∂ Ó‘≈≈‹
‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’∆Â≈ ‘∆ √∆Õ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÓºÊ≈ ‡∂’ ’∂ ¡≈Í È∂ ◊ÃøÊ∆
«√øÿ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï≈∂ Íπº«¤¡≈Õ ¿∞√ È∂ Áº«√¡≈ «’ «¬’ Ì◊Â ‹∆
‘È È≈™ Âª ÓÀ˘ ¿∞‘Èª Á≈ ÍÂ≈ È‘ƒ Â∂ «’√∂ ˘ Ù≈«¬Á ÍÂ≈ Ú∆
È≈ ‘ØÚ∂, √≈∂ ¿∞‘Èª ˘ Ì◊Â ‹∆ ‘∆ √ºÁÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞‘Èª Í≈√ Ï≈Ï≈
‹∆ ¡≈™Á∂ ‘È, ¿∞‘ «ÂøÈ √À’‡ «Ú⁄ «‘øÁ∂ ‘È, Â∞√ƒ ¿∞Ê∂ ⁄Ò∂
‹≈ÚØÕ √. «◊¡≈È «√øÿ ‹∆ Íπº¤Á∂ Íπº¤Á∂ ¡ºË∂-ÍΩ‰∂ ÿ≥‡∂ Ï≈¡Á Ì◊Â
‹∆ Á∂ ÿ Íπº‹ ◊¬∂Õ ¡≈Í È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
√. «◊¡≈È «√øÿ ˘ √π÷-√ªÁ Íπº¤∆ Â∂ Íπº«¤¡≈ «’ Â∞√ƒ «’ÊØ∫ ¡≈¬∂
‘Ø? ’∆ ≈Â «¬Ê∂ ‘∆ √∆? Â∞‘≈‚∂ ‘ºÊ ÏÛ∂ ·∑∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ ÿÚ≈«Ò¡ª
˘ ’«‘ ’∂ ⁄≈‘ ¡≈«Á ¤’≈¬∆Õ «◊¡≈È «√øÿ È∂ √≈≈ Áº«√¡≈ «’ ÓÀ∫
≈Â ◊πÁπ¡≈∂ ¡≈«¬¡≈ √ª Â∂ ¿∞ÊØ∫ Ï≈ª Ú‹∂ √≈¬∆’Ò Â∂ ⁄ºÒ ’∂
«¬Ê∂ Íπº«‹¡≈ ‘ª Â∂ «¬ÊØ∫ ◊πÁπ¡≈∂ ÂØ∫ ‘Ø ’∂ Íπ¤Á≈ Íπ¤ªÁ≈ Â∞‘≈‚∂ ’ØÒ
Íπº‹≈ ‘ªÕ Ó∂≈ √≈≈ Ê’∂Úª Á» ‘Ø «◊¡≈ ‘À «’™«’ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÁÙÈ
‘Ø ◊¬∂ ‘ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ √≈‚≈ «ÈÂÈ∂Ó ¡‹∂ «‘øÁ≈ ‘À, ¿∞√ ˘ Í»≈
’ Ò¬∆¬∂, «Î Ï≈’∆ ◊ºÒÏ≈Â ’ª◊∂Õ ¡≈Í È∂ «ÈÂÈ∂Ó Í»≈ ’∆Â≈Õ
«ÈÂÈ∂Ó ¿∞ÍøÂ ¡≈Í È∂ √«‘‹ È≈Ò ‘∆ «◊¡≈È «√øÿ ˘ Íπº«¤¡≈,
«◊¡≈È «√øÿ≈ ¡≈Í‰∂ Ï⁄È Â∂ ’≈«¬Ó È‘ƒ È≈ «‘≈? ˆÒÂ∆ ’ Ò¬∆
È≈Õ «◊¡≈È «√øÿ È∂ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ «’‘≈, Ï≈Ï≈ ‹∆ Ó≈Û∆ √ø◊Â È∂ ˆÒÂ∆
’Ú≈ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ⁄≈‘øπÁ≈ Âª È‘ƒ √∆, «‹√ «ÁÈ Á∆ ¤º‚∆ √∆, ÏÛ≈
¡ÈßÁ Ï«‰¡≈ «‘≈ ‘ÀÕ Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄ Ú∆ Ú≈Ë≈ ‘Ø‰ Òº◊ «Í¡≈ √∆Õ ÿ
Ú≈Ò∂ Ú∆ √≈∂ ıπÙ √ÈÕ Ó∂≈ √∆ Ú∆ ¡º◊∂ È≈ÒØ∫ ÚºÒ √∆Õ
¡≈Í ‹∆ Â≈ÛÈ≈ Ì∂ Ò«‘‹∂ È≈Ò ’«‘‰ Òº◊∂, ‹Á √≈≈ ’∞fi
·∆’ √∆ Âª «Î «’‘Û≈ Ú∂Ò‰∂ «Ú⁄ Ïª‘ ¡≈¬∆ ‘Ø¬∆ √∆, «‹√ ˘
¤‚≈¿∞‰ Ò¬∆ Âø» ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ ÍÃ‰ Ìø◊ ’∆Â≈ Â∂ ◊π» ‹∆ Á∆
È≈˜◊∆ Ò¬∆Õ «‹√ ˘ Â∞√ƒ ÁØÙ∆ ·«‘≈™Á∂ ‘Ø ’∆ ¿∞√ È∂ „≈‘ ’∂
Â∞‘≈‚∂ Ó≥»‘ «Ú⁄ Ù≈Ï Í≈ «ÁºÂ∆? «¬‘ Âª Â∞‘≈‚∆ ¡≈Í‰∆ ’Ó˜Ø∆
‘ÀÕ
344
√. «◊¡≈È «√øÿ È∂ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ «’‘≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀÊØ∫ ˆÒÂ∆
‘Ø¬∆ ‘À, ÓÀ∫ ’∆Â≈ ÍÃ‰ Ìø◊ ’∆Â≈ ‘À, ÂÁ ‘∆ Âª ÓÀ∫ ’ºÒ∑ ÒΩ„∂ Ú∂Ò∂
Á≈ Ó≈¯ ’≈¿∞‰ Ò¬∆ Â∞«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ª Â∂ Í¤Â≈Ú∂ Á≈ Ó≈«¡≈
Â∞‘≈‚∂ Í≈√ Íπº‹≈ ‘ª, ¡◊ª‘ Ò¬∆ ÓÀ∫ Íº’≈ Ï⁄È ’Á≈ ‘ª, ÓÀ∫ «’√∂
«’√Ó Á∆ «„ºÒ È‘ƒ ¡≈¿∞‰ «Á¡ª◊≈Õ ¡≈Í ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂, «◊¡≈È
«√øÿ ‘π‰ Âø» ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ÒÀ Â∂ Ï⁄È Â∂ Í»≈ Í«‘≈ Á∂‘Õ Â∂∂ ‘≈Ò
Â∂ Â√ Ú∆ ¡≈™Á≈ ‘À «’ Í¤Â≈Ú∂ ¡Ë∆È √≈∆ ≈Â fi≈’ Ó≈∆ ‘ÀÕ
‘π‰ Â∞√ƒ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ÒÚØ, ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰ ‹≈ÚØ, Ó≈«¬¡≈ Âª ’∆, Â∞√ƒ
·∂’∂Á≈∆¡ª ’Ø◊∂Õ Í ·∂’∂Á≈∆¡ª ¿∞È∑ª «⁄ «‘‰◊∆¡ª «‹øÈ≈ «⁄
ÿ «Ú⁄ ◊π» Ï⁄Èª ˘ Ë≈È º÷Ø◊∂Õ
ÊØÛ∑∂ «ÁÈª Ï≈¡Á ¡≈Í È∂ «√øÿ‰∆ √Ó∂Â ¡≥«ÓÃÂ-Í≈È ’, ◊π»
’∆ Ïı«ÙÙ ÍÃ≈ÍÂ ’ Ò¬∆Õ ◊π» «Ó‘ È≈Ò, ◊π» Ï⁄Èª Á∆ ’Ó≈¬∆
√Á’≈ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ‘∆ ¡À√≈ ’≈ØÏ≈ Ú«Ë¡≈ «’ «¬’ ÂØ∫ Ï≈¡Á
Á»‹≈ ·∂’≈ ÒÀ «Ò¡≈Õ ⁄ø◊∂ ÍÀ√∂ Ï⁄ ◊¬∂ «Î ‘Ø «Î ‘ØÕ ◊π» «Ó‘
È≈Ò Ó’≈È Ú∆ √øπÁ Ï‰ ◊¬∂, ‹◊∑≈ Ú∆ ’≈¯∆ ı∆Á Ò¬∆, «¬’ ‘Ø
’Ø·∆ Á≈ √ΩÁ≈ ’ «Ò¡≈Õ ◊π» ÙÈ ◊Ã«‘‰ ’È Â∂ Ï⁄È Ó≥È‰ Á≈
√Á’≈ ’º÷ Òº÷ª «Ú⁄ ÏÁÒ ◊¬∂Õ «◊¡≈È «√øÿ ‘π‰ ·∂’∂Á≈ «◊¡≈È
«√øÿ ’’∂ ÓÙ‘» ‘Ø «◊¡≈Õ «¬‘ Ï’Âª ◊π» ÁØ∫, ◊π» ⁄Èª È≈Ò
‹πÛÈ ¡Â∂ ÌÀÛ∆¡ª ¡≈ÁÂª ˘ «Â¡≈◊‰ √Á’≈ ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆¡ª
‘ÈÕ √≈≈ ÍÚ≈ ◊π» ⁄Èª È≈Ò «‹™ «‹™ ‹πÛÁ≈ «◊¡≈, Ú≈Ë≈
‘∆ Ú≈Ë≈ ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ‘Ø «‘≈ ‘À, «‹√ ˘ «ÂºÏÛ∆ Ø‚ Â∂ ‘π‰ Ú∆
Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ Ï⁄È Ú∆ ‘À :
‹∂ ’Ø ‘ØÚÀ ÁπÏÒ≈ Èß◊ Ìπ÷ ’∆ Í∆®
ÁÓÛ≈ ÍÒÀ È≈ ÍÚÀ È≈ ’Ø Á∂ÚÀ Ë∆®
√π¡≈Êπ √π¡≈¿∞ È ’Ø ’∂ È≈ «’¤∞ ‘ØÚÀ ’≈‹π®
«⁄«Â ¡≈ÚÀ ˙√π Í≈ÏÃ‘Óπ Â≈ «È‘⁄´ ‘ØÚÀ ≈‹π®2®
(«√∆ ≈◊π Ó: 5, Í≥È≈ 70)
ÂÊ≈
¡≈Íπ √Ú≈«‘ ÓÀ «ÓÒ«‘ ÓÀ «Ó«Ò¡≈ √π÷π ‘Ø«¬®
Î∆Á≈ ‹∂ Â± Ó∂≈ ‘Ø«¬ ‘«‘ √Ìπ ‹◊π Â∂≈ ‘Ø«¬®95®
(√ÒØ’ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1382)
345
◊π» ˘ ∆fiª‰ Á≈ Â∆’≈ ’∂ÚÒ «¬‘ ‘∆ ‘À
√«Â◊π Ï⁄È ’Ó≈Ú‰∂ √⁄≈ ¬∂‘π Ú∆⁄≈π®
(«√∆ ≈◊π Ó: 5, Í≥È≈ 52)
‹∂ ’Ø Ï⁄È∞ ’Ó≈ÚÀ √øÂÈ ’≈ √Ø ◊π Í√≈Á∆ Â∆¡À®1® ‘≈¿∞®
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 747)
«‹√π ‹È ¡ÍÈ≈ ‘π’Óπ ÓÈ≈«¬¡≈®
√Ï ÊØ’ È≈È’ «Â«È Í≈«¬¡≈®1®
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆ Ó: 5, Í≥È≈ 268)
ppp
346
ÃÌÆ ÁÖ³â êÅá ÃÅÇÔì ÜÆ çÆ 48 Ø³à¶ Á³çð
êÈðÅ Õðé çÆ Õ¯ÂÆ Çòô¶ô îðïÅçÅ éÔÄ ÔË
«¬‘Èª ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ ‹Ø ¡º√» Á≈ √≈Ò≈È≈ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï
‘øπÁ≈ √∆, ¿∞√ Á∆ «Â¡≈∆ ⁄Ò ‘∆ √∆Õ «◊¡≈È∆ «Á¡≈Ò «√øÿ ‹∆
Í«‡¡≈Ò∂ ÂØ∫ «¬√ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ ’∞‡∆¡≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
Íπº‹∂Õ Ï⁄È-«ÏÒ≈√ ’«Á¡ª «◊¡≈È∆ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Íπº«¤¡≈ «’
√Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï «’øÈ∂ Ú‹∂ ¡øÌ ’È≈ ‘À? ¡Â∂ √Ó≈ÍÂ∆ «’√
‡≈¬∆Ó ’È∆ ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «‹Ú∂∫ ÍÃØ◊≈Ó √∆, Ï∂ÈÂ∆ ’ «ÁºÂ∆
«’ √Ú∂∂ ¡º· Ú‹∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡≈øÌ ’È Á≈ «Ú⁄≈ ‘À,
¡Â∂ ÌØ◊ Á√ Ú‹∂ ¡≈øÌ ’ Á∂Úª◊∂Õ
«◊¡≈È∆ ‹∆, ‹Ø ÏÛ∂ ◊πÓπ÷ ¡Â∂ «√ÓÈ-Ì‹È Ú≈Ò∂ √È, ’«‘‰
Òº◊∂ «’ ““«¬√ Â∑ª ’È È≈Ò √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï Á∆ ÓÔ≈Á≈
«Ú⁄ ¯’ ÍÚ∂◊≈”” «’™«’ «‹øÈ∂ Ú‹∂ ¡÷≥‚ Í≈· ¡≈øÌ ’∆Â≈ ‹≈Ú∂
˙È∂ Ú‹∂ ‘∆ √Ó≈ÍÂ∆ ‘Ø‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’
√≈‚∂ Âª √Óª ÚË∆’ Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «◊¡≈È∆ ‹∆ È∂ Í«‘Ò∂ Ú≈Ò∆ ◊ºÒ
ÁπÏ≈≈ Áπ‘≈¬∆, Â∂ «’‘≈ «’ «¬√ Â∑ª Âª ·∆’ È‘ƒ ‘ÀÕ
¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞‘Èª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ’ºÒ∑ √Ú∂∂ ¡≈Íª «¬√ ◊ºÒ
Á≈ «È‰≈ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ ’Ú≈ ÒÚª◊∂ «’ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï
Á≈ ÌØ◊ «’øÈ∂ √Ó∂∫ ¡≥Á Í≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «◊¡≈È∆ ‹∆ √«‘ÓÂ ‘Ø
◊¬∂ ¡Â∂ ıπÙ∆ ÍÃ◊‡ ’∆Â∆ «’ «¬√ È≈ÒØ∫ ‘Ø ⁄ø◊∆ ◊ºÒ «’‘Û∆ ‘Ø
√’Á∆ ‘À?
¡◊Ò∂ «ÁÈ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’È
¿∞ÍøÂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ ’∂ √«Â◊πª Á∆ ‘˜»∆ ’∞fi √Óª «√ÓÈ ’∆Â≈
¡Â∂ ◊π» Ù«‘ÈÙ≈‘ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ““ˆ∆Ï
«ÈÚ≈‹ ‹∆! ¡≈Í ‹∆ Á∂ √»Í Á≈ ‹Ø ¡÷≥‚ Í≈· ¡≈øÌ ’∆Á≈ ‘À ’∆
¿∞√ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ¡·Â≈Ò∆ ÿ≥‡∂ «Ú⁄ ‘∆ ‘Ø‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À? ‹∂ ÚË-
347
ÿº‡ √Óª Òº◊ ‹≈Ú∂ Âª ◊π-ÓÔ≈Á≈ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ¯’ Âª È‘ƒ ÍÀ∫Á≈?
¡≈Í ‹∆ «¥Í≈ ’’∂ ¡◊Ú≈¬∆ Ïı«ÙÙ ’Ø ‹∆Õ””
¡Á≈√ ’È ¿∞ÍÃøÂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘˜» ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂
«‹‘Û∂ ’∞fi ÍÃ∂Ó∆ «√øÿ √È, ÏÀ· ◊¬∂Õ √≈«¡ª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ÌÀ¡ ¡Â∂
¡ÁÏ √∆ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ «÷º⁄ Ú∆ √∆ «’ Ù≈«¬Á √≈˘ Ú∆ ‹πÛ∆¡ª
¡≈ÂÓ≈Úª Á∂ √Á’≈ ◊π» ÁÙÈ Á∆ ıÀ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹≈Ú∂Õ Í «‹È∑ª
Á∂ ¡≥«ÂÙ’‰ Á≈ Ù∆Ù≈ √≈¯ √∆, √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ‘Ø∫Á Á≈ fiÒ’≈≈
¿∞È∑ª ˘ ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆, «◊¡≈È∆ ‹∆ ¡Â∂ «¬’ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆
«√øÿ ‘∆ √«Â◊πª Á∂ ÁÙÈ-¡ÈßÁ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Â ˘ Áº«√¡≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ ‘À
«’ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ÓÔ≈Á≈ √≈‚∂ ÚºÒØ∫ È∆ÔÂ ’∆Â∆
‘Ø¬∆ È‘ƒ ‘ÀÕ «¬‘ Âª ◊π«√º÷ª È∂ ¡≈Í ÏÈ≈¿∞‰≈ ’∆Â∆ ‘ÀÕ Í≈· ÍÃ∂Ó
È≈Ò ‘Ø‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ’È Ú≈Ò≈ ÍÃ∂Ó∆, ÍÃ∂Ó È≈Ò
Í≈· ’∂, ¡Â∂ √ø◊Â ÍÃ∂Ó È≈Ò √π‰∂ ÂÁ ‘∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï Á≈
Í»≈ Ò≈Ì ‘ÀÕ ¡·Â≈Ò∆ ÿ≥‡∂ Á∆ Êª Ì≈Ú∂∫ ÚºË «‹øÈª Ó˜∆ √Óª Òº◊
‹≈Ú∂ ’Ø¬∆ ÏøÁÙ Ú≈Ò∆ ÓÔ≈Á≈ È‘ƒ ‘ÀÕ
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ «¬‘ Ï⁄È √≈∆ ‘≈˜ √ø◊Â ˘ Áº«√¡≈ «◊¡≈Õ
ÏÛ∆ ÍÃ√øÈÂ≈ ‘Ø¬∆ «’ ‹Ø ÓÈ «Ú⁄ Ùø’≈-ÌπÒ∂÷≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆
√«Â◊π» ‹∆ È∂ «¥Í≈ ’’∂ ¡≈Í ‘∆ Á» ’ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
«¬√ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’¬∆ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï GB-GB
ÿ≥‡∂ «Ú⁄ √øÍ»È ’Ú≈¬∂Õ Í≈·∆ «√øÿª È∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ¿∞µ⁄∆ ÏØÒ
’∂ Í≈· ’È≈ ¡Â∂ √ø◊Â È∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò √ÃÚ‰ ’È≈Õ ’¬∆ Ú≈∆ Âª
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∆ ÍÃ∂Ó∆ √ø◊Â ˘ ¿∞⁄∂⁄≈ ÍÃ∂È≈ Á∂‰∆ «’ ÿº‡Ø-ÿº‡ ÁØ
ÿ≥‡∂ √«Â◊πª Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ È≈Ò∂ «‘Á∂ «Ú⁄ Ú≈«‘◊π»
◊πÓ≥Âz Á≈ «√ÓÈ ’Ø ¡Â∂ È≈Ò-È≈Ò ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ ˘ √Ú‰ ’∆
⁄ÒØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ıπÁ ¡≈Í √ø◊Â È≈Ò ÏÀ· ’∂ «¬√ ÍÃØ◊≈Ó «Ú⁄ ‘≈˜∆
ÌÁ∂ ‘øπÁ∂ √ÈÕ
ppp
348
Ãñ¯Õ¨
×¹ðç¶ò îÅåÅ ×¹ðç¶ò ÇêåÅ...çÅ îÔÅåî
Ï≈Ï≈ ‹∆ «‹√ Ú∂Ò∂ √«‘‹ Í≈· ’Á∂ ‹ª Í≥‹ ◊ÃøÊ∆ Á∆ √øÊÔ≈
«√«÷¡≈Ê∆¡ª ˘ «ÁøÁ∂, «‹√ Ú∂Ò∂ Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ ◊¿∞Û∆ ≈◊
«Ú⁄ ¿∞⁄≈È ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ ““Ï≈ÚÈ ¡÷∆”” Á∂ ¡ı∆ Í≥È≈ 262 Â∂ Íπ‹
’∂ :
√ÒØ’®
◊πÁ∂Ú Ó≈Â≈ ◊πÁ∂Ú «ÍÂ≈ ◊πÁ∂Ú √π¡≈Ó∆ ÍÓ∂√π≈®....
√øÍ»È ’Á∂ ¡Â∂ √ÒØ’ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ Á∂ ¡ı∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂
◊πÏ≈‰∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª Ò¬∆ «¬’ ‘Á≈«¬Â «Ò÷∆ ‘Ø¬∆ ‘À, ˘ ÍÛ∑Á∂ :
¬∂‘π √ÒØ’∞ ¡≈«Á ¡≥«Â ÍÛ‰≈®
ÂÁ ¡≈Í ‹∆ √Ø⁄ƒ ÍÀ ‹ªÁ∂ «’ «¬√ Á≈ ’∆ Ì≈Ú ‘ØÚ∂◊≈? «’√ Ó≥ÂÚ
˘ Óπº÷ º÷ ’∂ √«Â◊πª È∂ «¬‘ «ÚÙ∂Ù ¡º÷ «Ò÷∂ ‘ÈÕ
√Ó∂∫ √Ó∂∫ ’¬∆ «¬’ «ÚÁÚ≈Èª ˘ ¡≈Í ‹∆ È∂ Íπº¤‰≈ ’∆Â≈ «’
Ï≈ÚÈ ¡º÷∆ Á∂ ¡ı∆ ‹Ø «¬‘ Í≥◊Â∆ «Ò÷∆ ‘Ø¬∆ ‘Àó«¬√ Á≈ ’∆ Ì≈Ú
‘À? ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ ’«‘‰≈ «’ «¬‘ √ÒØ’ Ï≈ÚÈ ¡÷∆ Á∂ ¡≈«Á ¡Â∂
¡≥Â «Ú⁄ ÍÛ∑È Á∆ ‘Á≈«¬Â ‘ÀÕ Í ¡≈Í È∂ ¿∞µÂ Á∂‰≈, «’ ¡≈«Á
¡Â∂ ¡≥Â «Ú⁄ Âª √ÒØ’ «Ò«÷¡≈ ‘∆ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Âª ‘ ‘≈ÒÂ
«Ú⁄ ÍÛ∑‰≈ ‘∆ ‘ÀÕ ’¬∆ «¬’ È∂ ’«‘‰≈ «’ «¬‘ Ï≈‰∆ È‘ƒ, ™fi
‘∆ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞µÂ Á∂‰≈ «’ «Ï¡≥Â √ÒØ’ ¡À√∂
‘È ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ÁØ-ÁØ Ú≈∆ ¡≈™Á∂ ‘ÈÕ ‘Ø «’√∂ Á∂ «Íº¤∂ «¬√
Â∑ª Á∆ Í≥◊Â∆ È‘ƒ «Ò÷∆ ‘Ø¬∆Õ ¡ı∆ ‹ÁØ∫ ÓÈ Á∆ Â√ºÒ∆ È≈ ‘Ø¬∆,
Âª √«Â◊π» ‹∆ ¡º◊∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’ √«Â◊π» ‹∆, «¬‘ ‹Ø ¡≈Í
‹∆ È∂ ¿∞⁄∂⁄≈ √ø’∂Â «ÁºÂ≈ ‘À «’, ““¬∂‘π √ÒØ’∞ ¡≈«Á ¡≥«Â ÍÛ∑‰≈””
«¬√ Á≈ ’∆ Ì≈Ú ‘À? Á√Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ÍÃÂº÷ ÁÙÈ Á∂ ’∂ Ï⁄È
’∆Â≈, ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ! ‹ÁØ∫ ◊π«√º÷ «ÈÂÈ∂Ó, ⁄≈‘∂ √Ú∂ Á≈ ‹ª
349
Ù≈Ó Á≈ ¡≈øÌ ’∂; ¡≈øÌ ’È ÂØ∫ Í«‘Ò∂ Ú∆ ¡Â∂ √Ó≈ÍÂ∆ √Ó∂∫ Ú∆
«¬√ √ÒØ’ ˘ ÍÛ∑È≈ ‘ÀÕ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡≈øÌ ’È≈ ‘ØÚ∂ ‹ª
√«‘‹ Í≈·, ¡Á≈√ ÂØ∫ «Í¤Ø∫, Ï≈‰∆ Á≈ ¡≈øÌ ’È ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ¡Â∂
√≈∂ Í≈· Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ Á∂ «Í¤Ø∫, «¬√ √ÒØ’ ˘ ÍÛ∑È≈ ‘ÀÕ «¬‘ Í≥◊Â∆
«¬√ ’’∂ «Ò÷‰≈ ’∆Â∆ ‘ÀÕ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ «¬√ √ÒØ’ ˘ Ï≈‰∆ Á∂ ¡≈øÌ
¡Â∂ √Ó≈ÍÂ∆ «Í¤Ø∫ ÍÛ∑∂◊≈ ¿∞√ ˘ ¡«Ë’ ÎÒ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ””
◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ Ï⁄È √π‰ ’∂ ÓÈ ˘ √øÂ∞Ù‡Â≈ ¡Â∂ ÍÃ√øÈÂ≈
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆ ¡Â∂ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ‘π‰ Â’ «‹øÈ∂ Ú∆ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í ‹∆ Á∂
√øÍ’ «Ú⁄ ¡≈¬∂, ¡≈Í ‹∆ ¿∞‘Èª ˘ «¬√ √ÒØ’ Á≈ Ó‘≈ÂÓ Á√Á∂
¡Â∂ ÍÛ∑È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ ’Á∂Õ ¡≈Í ‹∆ Á∂ √≈∂ √ø◊Â∆ «¬√ √ÒØ’ ˘
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ Áº√∂ ‘π’Ó ¡È∞√≈ ÍÛ∑Á∂ ‘ÈÕ
√ÒØ’∞
◊πÁ∂Ú Ó≈Â≈ ◊πÁ∂Ú «ÍÂ≈ ◊πÁ∂Ú √π¡≈Ó∆ ÍÓ∂√π≈®
◊πÁ∂Ú √÷≈ ¡«◊¡≈È Ìø‹È∞ ◊πÁ∂Ú Ïø«ËÍ √‘ØÁ≈®
◊πÁ∂Ú Á≈Â≈ ‘« È≈Óπ ¿∞ÍÁ∂√À ◊πÁ∂Ú Ó≥Â∞ «ÈØË≈®
◊πÁ∂Ú √ª«Â √«Â Ïπ«Ë Ó»«Â ◊πÁ∂Ú Í≈√ Í√ Í≈®
◊πÁ∂Ú Â∆Êπ ¡≥«ÓÃÂ √ØÚπ ◊π «◊¡≈È Ó‹È∞ ¡ÍøÍ≈®
◊πÁ∂Ú ’Â≈ √«Ì Í≈Í ‘Â≈ ◊πÁ∂Ú Í«ÂÂ Í«ÚÂ ’≈®
◊πÁ∂Ú ¡≈«Á ‹π◊≈«Á ‹π◊π ‹π◊π ◊πÁ∂Ú Ó≥Â∞ ‘« ‹«Í ¿∞Ë≈®
◊πÁ∂Ú √ø◊«Â ÍÃÌ Ó∂«Ò ’« «’Í≈ ‘Ó Ó»Û Í≈Í∆ «‹Â∞ Ò«◊ Â≈®
◊πÁ∂Ú √«Â◊ππ Í≈ÏÃ‘Óπ ÍÓ∂√π ◊πÁ∂Ú È≈È’ ‘« ÈÓ√’≈®1®
¬∂‘π √ÒØ’∞ ¡≈«Á ¡≥«Â ÍÛ‰≈®
(◊¿∞Û∆ Ï≈: ¡÷∆ Ó: 5, Í≥È≈ 262)
ppp
350
×¹ðìÅäÆ çÅ ÃÇåÕÅð
◊πÏ≈‰∆ Á≈ √«Â’≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ëπ «‘Á∂ «Ú⁄ ÿ ’ ⁄πº’≈
√∆Õ ¡√Ò∆ »Í «Ú⁄ √«Â’≈ Ú∆ ¿∞√ Ú√Â± Á≈ ‘∆ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹Ø
‹∆ÚÈ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ Ó‘≈È ÍÃÂ∆Â ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ‹Ø ‹∆ÚÈ ¡≈√≈ ‘ØÚ∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ‹∆ÚÈ :
ÓÀ ◊πÏ≈‰∆ ¡≈Ë≈π ‘À ◊πÏ≈‰∆ Ò≈«◊ ‘≈¿∞®8®
(≈◊ √»‘∆ Ó: 4, Í≥È≈ 759)
Ú≈Ò≈ √∆Õ «‹√ √Á’≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∆ ‹∆ÚÈ-¡≈Ë≈ Ú√Â± Á≈
¡«Â-√«Â’≈ ’Á∂ √ÈÕ
‹ÁØ∫ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ √øÊÔ≈ Á∂‰∆ ‘ØÚ∂, ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∂
ÏÀ·‰ Ú≈Ò∆ ‹◊∑≈ ÂØ∫ ¿∞µ⁄∆ ‹◊∑≈ √øπÁ «Ú¤≈¬∆ ’ ’∂ «Ï·≈¿∞‰≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ √Ú∂ Â∂ Ù≈Ó Á≈ «ÈÂÈ∂Ó √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ ’«¡≈ ’Á∂
√ÈÕ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ «‹øÈ∂ √∆ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑ √’Á∂ ‘Ø‰ ¿∞‘Èª ˘
Ï≈’∆ √ø◊Â ÂØ∫ ¡º◊∂ ÏÀ·‰ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆Õ ‹∂ Ó≥«‹¡ª ¿∞µÍ
ÏÀ· ’∂ «ÈÂÈ∂Ó ’È≈ ‘øπÁ≈ Âª √≈∂ Ó≥«‹¡ª ˘ Ï≈Ï ’È Ò¬∆
È∆Úƒ ⁄≈Í≈¬∆ Á∂ Í≈«Ú¡ª ‘∂· «¬º‡ª Á∂ ’∂ Ï≈’∆ Ó≥«‹¡ª Á∂ Ï≈Ï
’Á∂ ¡Â∂ Í≈· ’È Ú≈Ò∂ √≈∂ Ó≥«‹¡ª ¿∞µÍ ÔÊ≈ ÔØ◊ «Ú¤≈¬∆
’≈™Á∂Õ «ÈÂÈ∂Ó∆ «√øÿª «Ú⁄Ø∫ Ú∆, «‹√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ◊π‡’∂ ÂØ∫ Í≈·
’È≈ ‘øπÁ≈, ¿∞√ ˘ ◊π‡’≈ ÒÀ ’∂ «√‘‘≈‰∂ ÚºÒ ÏÀ·‰ Ò¬∆ ’«‘øÁ∂Õ
«¬ºÊ∂ ‘∆ Ï√ È‘ƒ, ‹ÁØ∫ Ù≈Ó ˘ Ï≈‘ √À ’È Ò¬∆ ‹ªÁ∂ ÂÁ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ Â∞È Òº◊∂ ‘∆ ¡≈Í ‹∆, ¡≈Í ‹ª «’√∂ ÍÃ∂Ó∆
˘ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ ‹ª √ºÂ∂-ÏÒÚø‚ Á∆ Ú≈ Á≈ Í≈· ’È Ú≈√Â∂
’«‘ «ÁøÁ∂Õ ‹Ø ÍÃ∂Ó∆ Í≈· ’Á≈, ¿∞√ ˘ √≈∆ √ø◊Â ÂØ∫ ¡º◊∂ ÂØÁ∂,
Ï≈’∆ √ø◊Â «Íº¤∂ Í≈· √π‰Á∆Õ ‹∂’ ¡≈Í Í≈· ’Á∂ ÂÁ ¡≈Í
√≈∆ √ø◊Â ÂØ∫ ¡º◊∂ ‘Ø ’∂ ‡πÁ∂Õ ¡≈Ó ÂΩ Â∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
ÂØ∫ Áº÷‰ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ‹Ø ⁄Ø¡ ‘À ¿∞√ Á∂ ’ø„∂ ÊØÛ∑≈ √Óª ÏÀ· ’∂
◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ˜» √π‰Á∂ √ÈÕ «‹√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Í≈· √π‰≈¿∞‰≈
351
‘øπÁ≈ ¿∞√ Á∂ ‘∂·ª ¡≈Í‰∂ ◊Ò «Ú⁄Ø∫ ‘˜»∆¡≈1 Ò≈‘, Á»‘≈ ’’∂
«Ú¤≈ «ÁøÁ∂Õ ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆, ‹∂ ¿∞√ ’ºÍÛ∂ ¿∞µÍ ÏÀ·‰ ÂØ∫ Èª‘-È∞º’
’Á∂ ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘øÁ∂ «’ Ì≈¬∆! «¬‘ Â∂≈ √«Â’≈ È‘ƒ, «¬‘
Âª ‹Ø Âø» ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È∆ ‘À ¿∞√ Á≈ ¡ÁÏ-√«Â’≈ ‘ÀÕ «‹øÈ≈ ¡√ƒ
◊πÏ≈‰∆ Á≈ √«Â’≈ ’ª◊∂, ¿∞√ «Ú⁄ ¡≈Í ˘ ‘∆ Ò≈‘≈ ‘À
«’™«’ «¬‘ ◊πÏ≈‰∆ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ √»Í ‘ÀÕ ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ Á≈
√«Â’≈ È‘ƒ ’Á∂ «¬ø‹ ‹≈‰ ÒÚØ «’ ¿∞‘ ÍÓ∂Ù ‹∆ ‹ª ◊π»
√≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ’ √’Á∂Õ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ¡ÁÏ-
√«Â’≈ ¡√ƒ ¡≈Í‰∂ ÌÒ∂ ¡Â∂ ◊π» ’∆ ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ú≈√Â∂
’È≈ ‘À, «Á÷≈Ú∂-Ó≈Â È‘ƒ, Ëπ ¡≥ÁØ∫ ’È≈ ‘ÀÕ ‹∂ «’Â∂
¡ıÏ≈ ‹ª «’√∂ ’≈ˆ˜ ¿∞µÍ ◊πÏ≈‰∆ Á∆¡ª Â∞’ª «Ò÷∆¡ª
‘Ø¬∆¡ª ‘∂·ª ˜Ó∆È ¿∞µÍ Ú∂÷ ÒÀ‰ Âª ¿∞È∑ª ˘ ⁄πº’ ’∂ ÈÓ√’≈
’È∆ Â∂ ¡º◊ «Ú⁄ ¿∞È∑ª Á≈ √√’≈ ’ Á∂‰≈Õ ¤Ø‡∂ ◊π‡’∂ ÂØ∫ ÒÀ
’∂ √Óπº⁄∆ Ï≈‰∆ (√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Â’) ˘ ◊π» »Í ‹≈‰ ’∂
¡≈Í ‹∆ √«Â’≈ ’«¡≈ ’Á∂ √È Â∂ «’‘≈ ’Á∂ √È «’
’ÒÔ∞◊∆ ‹∆Úª Á≈ ◊π», ◊πÏ≈‰∆ ‘À :
Ï≈‰∆ ◊π» ◊π» ‘À Ï≈‰∆ «Ú«⁄ Ï≈‰∆ ¡≥«ÓÃÂ∞ √≈∂®
◊ππ Ï≈‰∆ ’‘À √∂Ú’∞ ‹È∞ Ó≈ÈÀ ÍÂ«÷ ◊π» «È√Â≈∂®5®
(È‡ Ó: 4, Í≥È≈ 982)
¡Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ‹Ø Ï≈‰∆ ‘À, «¬‘ √«Â-√»Í ÍÓ∂Ù Á≈
»Í ‘À :
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆ √«Â √»Íπ ‘À ◊πÏ≈‰∆ Ï‰∆¡À®
(Ú≈ ◊¿∞Û∆ Ó: 4, Í≥È≈ 304)
«‹øÈ∂ Ú∆ Ï⁄È ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ‘Èó«¬‘ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ¡√Ò∆
»Í ‘ÈÕ «¬‘ Ï⁄È ‹∆Ú ˘ ‹∆ÚÈ-Óπ’Â∆ Á≈ Í≥Ë Áº√‰ Ú≈Ò∂ ‘È :
√«Â◊π Ï⁄È Ï⁄È ‘À √«Â◊π Í≈Ëπ Óπ’«Â ‹È≈ÚÀ◊Ø®5®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1309)
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ¡≈Í Í≥‹-Ì»Â’ √∆ «Ú⁄ «Ú⁄«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª
◊πÏ≈‰∆ Á≈ √«Â’≈ ’È Á∂ Í»È∂ Í≈¬∂ ¡Â∂ √≈˘ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ :
Ó∂∂ √»Í Â∂ Ô≈ Â∂ ‘À Á∆ÿ
√≈«‘Ï ‹≈È ¡Á≈«¬Ï ’À ‘Ø®
1. ◊Ò «Ú⁄ Í≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ √≈¯≈ (’ºÍÛ≈)Õ
352
Ï≈Ï≈ ‹∆ Âª «¬ºÊØ∫ Â’ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ «¬ø‹ ‹≈‰ ÒÚØ, ‹Ø
◊πÏ≈‰∆ Á≈ √«Â’≈ ’Á≈ ‘À, ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ◊π» Á≈ √«Â’≈ ’Á≈
‘À ¡Â∂ ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ Á≈ √«Â’≈ È‘ƒ ’Á≈, ¿∞‘ ◊π» Á∆ Ï∂¡ÁÏ∆
’Á≈ ‘ÀÕ ‹∂ ¡≈Íª ◊π» Á≈ ¡ÁÏ-√«Â’≈ È≈ ’∆Â≈ Âª ¡√ƒ «’‘Û∂
Ó≥»‘ È≈Ò ◊πÁ∂Ú ‹∆ Í≈√Ø∫ Óπ’Â-Ìπ◊Â Á∆¡ª Á≈Âª Ó≥◊ª◊∂Õ
Á»√≈ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ◊πÏ≈‰∆ ≈‘ƒ ’∆Â∂ ‘π’Ó ˘ Ó≥È‰≈ «‹ºÊ∂
¡«Â ˜»∆ ‘À, ¿∞µÊ∂ ¿∞È∑ª ˘ ◊π» »Í ‹≈‰ ’∂ √«Â’≈ ’È≈ Ú∆
˙È≈ ‘∆ Ò≈˜Ó∆ ‘À «’™«’ «’√∂ Á≈ Ú∆ ¡√Ò∆ »Í «Ú⁄ ‘π’Ó Ó≥È‰
ÂØ∫ Í«‘Òª ¿∞√ ÍÃÂ∆ √«Â’≈-ÙË≈-Ì≈ÚÈ∆ Ï‰≈¿∞‰∆ ¡«Â ˜»∆
‘ÀóÈ‘ƒ Â∂ Í»È »Í «Ú⁄ ÓÈ∞º÷ ‘π’Ó È‘ƒ Ó≥È √’Á≈ Â∂ È≈ ‘∆ Í»È
Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ
ppp
353
×¹ðìÅäÆ ù Ã¹ä Õ¶ êó²·é éÅñ ìÔ¹åÅ ñÅí
êÌÅêå Ô¿¹çÅ ÔË
√. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ «‹‘Èª Á≈ «˜’ «Í¤∂ ¡≈ ⁄πº’≈ ‘À Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ Í«‘Ò∂ √«Â√ø◊∆¡ª «Ú⁄Ø∫ √È, È∂ ¡ÀÓ.¬∂. ’È ¿∞Í≥ÃÂ Ì≈Ù≈
«ÚÌ≈◊ «Ú⁄ ÈΩ’∆ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ «’Â ¡øÌ ’ «ÁºÂ∆Õ ‹ÁØ∫ ’Á∆
«¬’-ÁØ «ÁÈ Á∆ ¤∞º‡∆ ‘øπÁ∆ Âª ¡≈Í (√. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‘πƒ) √Óª ’º„
’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ √ø◊Â ’È Ò¬∆ ¡≈ ‹ªÁ∂Õ ¡≈Í ◊πÓπ÷-‹∆ÚÈ Á∂
Ë≈È∆ Ï‰ ⁄πº’∂ √ÈÕ Í≥‹ª-«Í¡≈«¡ª Áπ¡≈≈ ÏıÙ∂ «ÈÂÈ∂Ó ÂØ∫
«¬Ò≈Ú≈ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, ¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈ ¡Â∂ BG Í≈· Ï∂ÈÂ∆
⁄ΩÍ¬∆ Á∂ ‘ Ø˜ ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ
«¬’ √Ó∂∫ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÓÀ∫
«ÈÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ¿∞ÍÃØ’Â Í≈· È∂Ó È≈Ò Ø˜≈È≈ ’Á≈ ‘ª Í
¡‹∂ Â’ ‹Ø ¡≈ÂÓ’ ÍÃ≈ÍÂ∆ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘ª ¿∞‘ È‘ƒ ‘Ø¬∆Õ «¬√ Á≈
’∆ ’≈È ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ ÎØ’∂ «◊¡≈È∆¡ª Úª◊ «’√∂ Á∆ Â√ºÒ∆ È‘ƒ
’≈«¬¡≈ ’Á∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ ¿∞‘ ◊ºÒ ‘∆ «’√∂ ˘ ’«‘øÁ∂ «‹√
˘ ¡≈Í ’Ó≈«¬¡≈ ‘øπÁ≈ ‹ª «‹√ Á∆ √«Â◊π» ‹∆ ¡◊Ú≈¬∆ Á∂‰Õ
√Ø √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‘Øª Á≈ ÍÃÙÈ √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’∞fi Á∂ ⁄πºÍ
«‘‰ ¿∞Í≥ÃÂ ÏØÒ∂, ⁄ÒØ √«Â◊π» ‹∆ (√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆) Á∂
⁄Èª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’Á∂ ‘ªÕ ‹Ø √«Â◊π» ‹∆ ‘π’Ó ’È◊∂, ¿∞√
˘ Â∞√ƒ Ó≥È ÒÀ‰≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ ¡√ƒ ÁØÚ∂∫ (Ï≈Ï≈ ‹∆
Â∂ √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ) √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹∂Õ ÈÓ√’≈
’È ¿∞Í≥ÃÂ √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ⁄Ω √≈«‘Ï ’È
Òº◊ Í¬∂ Â∂ ¡√ƒ ¡Á≈√ ’È Òº◊ Í¬∂Õ ¡Á≈√ ¿∞Í≥ÃÂ ◊π» ⁄Èª
«Ú⁄ ÏÀ· ’∂ «√ÓÈ È≈Ò √πÂ∆ ˘ «¬’≈◊ ’∆Â≈Õ «¬√ «Ë¡≈È-
Ó◊ÈÂ≈ «Ú⁄ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ ‘Ø¬∂Õ Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆!
354
ÚË≈Ú≈ «√øÿ ˘ ’«‘ Á∂ÚØ «’ «‹øÈ≈ Í≈· ¿∞‘ ’∂ó¿∞‘ √≈˘ √π‰≈
’∂ ’«¡≈ ’∂Õ Ï‘πÂ∆ «◊‰Â∆ ’È Á∆ ÒØÛ È‘ƒ, Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆
Á∂ BG Í≈·ª Á∆ Êª ’∂ÚÒ «¬’ Í≈· ‘∆ ‹∂ ¿∞‘ √≈˘ √π‰≈ ’∂ ’∂
Âª ¿∞√ Á≈ «˜¡≈Á≈ Ò≈Ì ‘ØÚ∂◊≈Õ È≈Ò ‘∆ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ¿∞√
Á≈ «ÈÂÈ∂Ó Âª √≈‚∂ Í≈√ Íπº‹ ‹ªÁ≈ ‘À Í ¡Á≈√ ’Á∆ È‘ƒ
Íπº‹∆Õ””
«ÈÂÈ∂Ó Â∂ «√ÓÈ ’È «Íº¤Ø∫ ¡Á≈√ ˜»∆ ‘À

Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √«Â◊πª ÚºÒØ∫ ÍÃ≈ÍÂ ÁØÚ∂∫ Ï⁄È √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ
‹∆ ˘ Áº√ «ÁºÂ∂Õ Ï⁄È √π‰ ’∂ ¿∞È∑ª Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ÁÙÈ Âª ÓÀ˘ ‘øπÁ∂ È‘ƒ, ÓÀ∫ Ï≈‰∆ ¿∞È∑ª ˘ «’Ú∂∫ √π‰≈Úª? «¬‘
√π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «Î Ó‘≈≈‹ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ «¬‘ ÍÃ∂Ó∆
«¬√ ÍÃ’≈ ’«‘øÁ≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «Î Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ‹Ø Ï≈‰∆
¿∞‘ ÍÛ∑Á≈ ‘À, ‹∂’ ¿∞√ ÍÛ∑∆ ‘Ø¬∆ Ï≈‰∆ ˘ ¡≈Í ÓÈ ÂÊ≈ ¡≈ÂÓ≈
’ ’∂ √π‰Á≈ ‘À Âª √ÓfiØ «’ ¿∞‘ ÍÛ∑∆ ‘Ø¬∆ Ï≈‰∆ ¡√ƒ √π‰ Ò¬∆
‘ÀÕ ‹Ø ‹«◊¡≈√» ’∂ÚÒ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ‡È ‘∆ ’Á≈ ‘À, ÍÃøÂ± ¡≈Í ÓÈ
‹ª ¡≈ÂÓ≈ ’’∂ È‘ƒ √π‰Á≈ ÂÁ ¿∞‘ √≈‚∂ Â’ Ú∆ È‘ƒ Íπº‹Á∆Õ
‹∂ √≈˘ √πÈ≈¿∞‰≈ ‘À Âª ¡≈Í ÍÛ∑Ø ¡Â∂ ¿∞√ ÍÛ∑∆ ‘Ø¬∆ Ï≈‰∆ ˘ ¡≈Í
√π‰ØÕ ◊πÓ≥Âz ‹ª Ó»ÒÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í Ú∆ «¬√∂ Â∑ª ’È≈ ‘ÀÕ ¡Á≈√
ÍÃÊ≈¬∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ó≥«È¡≈ «’ ÓÀ∫ «ÈÂÈ∂Ó Âª
˜» ’Á≈ ‘ª Í «ÈÂÈ∂Ó «Í¤Ø∫ ¡Á≈√ ’Á∆ È‘ƒ ’∆Â∆ «’™«’
ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ Ë≈È≈ √∆ «’ √«Â◊π» ‹∆ ‹≈‰∆-‹≈‰ ‘∆ ‘ÈÕ «¬È∑ª
Ï⁄Èª ÂØ∫ √ÍÙ‡ ‘À «’ «¬’ Âª «ÈÂÈ∂Ó ’È, Ï≈‰∆ ÍÛ∑È ÂÊ≈
«√ÓÈ ’È ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ˜» ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆
‘À «’ ““‘∂ √«Â◊π» ‹∆! ¡≈Í ‹∆ Á∆ Ïı«ÙÙ Á≈ √Á’≈ «ÈÂÈ∂Ó ‹ª
«√ÓÈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, «¬√ ˘ ¡≈Í‰∂ ı˜≈È∂ «Ú⁄ ÍÃÚ≈È ’Ø, ¡Â∂ Á≈√ª
˘ «¬‘-«¬‘ Á≈Âª (‹Ø Ú∆ ¡≈Â«Ó’ ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª ¡√ƒ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘ª) ÍÃÁ≈È
’Ø ¡Â∂ ÌπºÒª ⁄πº’ª Á∆ «÷Óª ÏıÙØ ‹∆Õ”” «¬Â¡≈«Á’Õ
¡Á≈√ ’È È≈Ò ¿∞‘ ¡Úº√Ê≈Úª ¡Â∂ ◊π‘‹ Ú√Â±¡ª Á∆
√«Â◊π» ‹∆ Ïı«ÙÙ ’ «ÁøÁ∂ ‘È ‹Ø ¡≈Íª Í≈· Ì‹È ‹ª «√ÓÈ
’’∂ Ú∆ ’¬∆ Ú≈∆ È‘ƒ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’Á∂Õ «¬√ Á Âª :
355
«ÏÈ«Â ’¿∞ ¡Á≈«√ √πÈ‘π ‹∂ ·≈’∞ Ì≈ÚÀ®
Á∂‘π Á√π Ó«È ⁄≈¿∞ Ì◊«Â «¬‘π ÓÈ∞ ·«‘≈ÚÀ®
(√ÚÀÔ∂ Ó: 5 ’∂, Í≥È≈ 1389-1387)
¡Â∂
«¬’ È≈È’ ’∆ ¡Á≈«√ ‹∂ Â∞Ëπ Ì≈Ú√∆®
ÓÀ Á∆‹À È≈Ó «ÈÚ≈√π ‘« ◊π‰ ◊≈Ú√∆®8®
(√»‘∆ Ó: 1, Í≥È≈ 752)
¡Â∂
Áπ«¬ ’ ‹Ø«Û ’¿∞ ¡Á≈«√®
Â∞Ëπ Ì≈ÚÀ Â≈ ¡≈‰«‘ ≈«√®
... ... ... ...
’« «’Í≈ ¡ÍÈ∆ Ì◊Â∆ Ò≈«¬®
‹È È≈È’ ÍÃÌπ √Á≈ «Ë¡≈«¬®4®
(√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 737)
¡Â∂ «¬√∂ ÍÃ’≈ ‹Ø Ú∆ ◊πÏ≈‰∆ ¡√ƒ ÍÛ∑Á∂ ‘ª ‹ª È≈Ó-«√ÓÈ Á≈
¡«Ì¡≈√ ’Á∂ ‘ª,¿∞√ ˘ ÚºË ÂØ∫ ÚºË ¡≈Í √π‰È Á≈ ÔÂÈ ’È≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ √π‰È Á≈ Ó‘≈ÂÓ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Á√Á∂ ‘È «’ :
√π«‰¡À «√Ë Í∆ √π« È≈Ê®
√π«‰¡À Ë«Â ËÚÒ ¡≈’≈√®
√π«‰¡À Á∆Í ÒØ¡ Í≈Â≈Ò®
√π«‰¡À ÍØ«‘ È √’À ’≈´®
È≈È’ Ì◊Â≈ √Á≈ «Ú◊≈√π®
√π«‰¡À Á»÷ Í≈Í ’≈ È≈√π®8®
√π«‰¡À ¬∆√π ÏÓ≈ «¬øÁπ®
√π«‰¡À Óπ«÷ √≈Ò≈‘‰ Ó≥Áπ®
√π«‰¡À ‹Ø◊ ‹π◊«Â Â«È Ì∂Á®
√π«‰¡À √≈√Â «√«ÓÃÂ Ú∂Á®
È≈È’ Ì◊Â≈ √Á≈ «Ú◊≈√π®
√π«‰¡À Á»÷ Í≈Í ’≈ È≈√π®9®
√π«‰¡À √Â∞ √øÂØ÷π «◊¡≈È∞®
√π«‰¡À ¡·√«· ’≈ «¬√È≈È∞®
√π«‰¡À Í«Û Í«Û Í≈Ú«‘ Ó≈È∞®
√π«‰¡À Ò≈◊À √‘«‹ «Ë¡≈È∞®
356
È≈È’ Ì◊Â≈ √Á≈ «Ú◊≈√π®
√π«‰¡À Á»÷ Í≈Í ’≈ È≈√π®10®
√π«‰¡À √≈ ◊π‰≈ ’∂ ◊≈‘®
√π«‰¡À √∂÷ Í∆ Í≈«Â√≈‘®
√π«‰¡À ¡≥Ë∂ Í≈Ú«‘ ≈‘π®
√π«‰¡À ‘≈Ê ‘ØÚÀ ¡√◊≈‘π®
È≈È’ Ì◊Â≈ √Á≈ «Ú◊≈√π®
√π«‰¡À Á»÷ Í≈Í ’≈ È≈√π®11®
¡Â∂
◊≈Ú∆¡À √π‰∆¡À Ó«È ÷∆¡À Ì≈¿∞®
Áπ÷π Í‘« √π÷ ÿ« ÒÀ ‹≈«¬® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
¡ÈßÁ √≈«‘Ï «Ú⁄ Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ :
¡ÈÁπ √π‰‘π Ú‚Ì≈◊∆‘Ø √◊Ò ÓÈØÊ Í»∂®
Í≈ÏÃ‘Óπ ÍÃÌπ Í≈«¬¡≈ ¿∞Â∂ √◊Ò «Ú√»∂®
Á»÷ Ø◊ √øÂ≈Í ¿∞Â∂ √π‰∆ √⁄∆ Ï≈‰∆®
√øÂ √≈‹È Ì¬∂ √√∂ Í»∂ ◊π Â∂ ‹≈‰∆®
√π‰Â∂ ÍπÈ∆Â ’‘Â∂ Í«ÚÂ∞ √«Â◊ππ «‘¡≈ ÌÍ»∂®
«ÏÈÚø«Â È≈È’∞ ◊π ⁄‰ Ò≈◊∂ Ú≈‹∂ ¡È‘Á Â±∂®4®
(¡ÈßÁ √≈«‘Ï)
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «¬«Â‘≈√ Ú∆ ◊Ú≈‘ ‘À «’ √πÒÂ≈ÈÍπ √≈«‘Ï
‹ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï∂∫¬ƒ ÈÁ∆ «Ú⁄ ÍÃÚ∂Ù ’∆Â≈ Âª «Èø’≈ ‹∆ Í≈√Ø∫
Ó»ÒÓ≥Âz Â∂ ◊πÓ≥Âz Á∆ Á≈Â ´’≈¬∆ ˘ ÙªÂ∆ ÍÃÁ≈È ’È Ú≈√Â∂ ÒÀ
’∂ ¡≈¬∂Õ «ÂøÈ «ÁÈ Ï∂∫¬ƒ «Ú⁄ ¡ÒØÍ «‘‰ «Í¤Ø∫ √ø√≈ Á∂ √Ê»Ò ’øÈª
«Ú⁄ ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ Á∂ Óπı≈«ÏøÁ ”⁄Ø∫ «È’Ò∆ ¡≈Ú≈˜ ““È≈ ’Ø¬∆
«‘øÁ» È≈ ’Ø¬∆ Óπ√ÒÓ≈È,”” Í¬∆ Âª √≈∂ ÒØ’ «¬’º·∂ ‘Ø ◊¬∂Õ ’≈˜∆
È∂ ◊πº√≈ ÷≈Ë≈ Â∂ «’‘≈ «’ ‹∂’ Â∞‘≈‚∆ «ÁzÙ‡∆ «Ú⁄ √≈∂ ‘∆ Ï≈Ï
‘È Ì≈Ú È≈ ’Ø¬∆ «‘øÁ» ‘À È≈ Óπ√ÒÓ≈È Âª √≈‚∂ È≈Ò ÈÓ≈˜ ÍÛ∑È
⁄ÒØÕ √«Â◊π» ‹∆ fiº‡ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ Ó√∆Â∂ ◊¬∂, Í ÈÓ≈˜ ÍÛ∑∆
’Ø¬∆ È≈, √◊Ø∫ Óπ√’≈™Á∂ ‘∂Õ ÈÚ≈Ï ¡Â∂ ’≈˜∆ Á∂ ◊πº√≈ ’È Â∂
«’ Â∞√ƒ ¡≈¬∂ Âª ÈÓ≈˜ ÍÛ∑È √∆, Í ÈÓ≈˜ ÍÛ∑È∆ Âª «¬’ Í≈√∂
‘∆ √◊Ø∫ Á»√«¡ª ˘ Ú∆ ÓıΩÒ ’Á∂ ‘∂ ‘ØÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ¿∞µÂ
«ÁºÂ≈ «’ Â∞√ƒ √≈˘ ıπÁ≈ Á∆ «ÈÓ≈˜ ÍÛ∑È Ú≈√Â∂ «Ò¡ªÁ≈ √∆ È≈
«’ ÿØÛ∂ Ú¤∂«¡ª Á∆Õ Ì≈Ú «’ Â∞√ƒ «È≈ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫ ‘∆ ’ÒÓ≈ ÍÛ∑Á∂
357
‘∂ ‘Ø Í Â∞‘≈‚≈ «Ë¡≈È ÿª ¡Â∂ «ÚÁ∂Ùª «Ú⁄ ÿØ«Û¡ª Á∆ ı∆ÁØ-
¯ØıÂ ‹ª √≈-√øÌ≈Ò «Ú⁄ ‘∆ «‘≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ˆÀ-‘˜»∆ «Ú⁄
ÍÛ∑∆ ‘Ø¬∆ ÈÓ≈˜ ıπÁ≈ ˘ ÍÃÚ≈È È‘ƒ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÈÓ≈˜ Á∂ ÙÏÁ ıπÁ≈
Â’ Íπº‹Á∂ ‘ÈÕ
‹∂’ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á»√∂ ÓºÂ Ú≈«Ò¡ª ˘ «¬‘ «√«÷¡≈ Á∂ ‘∂ ‘È
«’ ‹Ø ÙÏÁ Â∞√ƒ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫ ıπÁ≈ Á∆ «√¯Â Ú‹Ø∫ ’«‘øÁ∂ ‘Ø ¿∞‘Èª ˘
√π‰ØÕ √π‰ª◊∂ ¡√ƒ Âª ‹∂’ √≈‚≈ «Ë¡≈È ¿∞‘Èª ÙÏÁª «Ú⁄ ‘ØÚ∂◊≈Õ
‹∂ √«Â◊π» ‹∆ Á»√«¡ª ˘ «¬‘ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È Âª ¡≈Í‰∂ «√º÷ª Í≈√Ø∫
«’øÈ∆ ÚË∂∂ ¡≈√ º÷Á∂ ‘Ø‰◊∂?
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ «¬‘ ÁØÚ∂∫ Ï⁄È √. ÚË≈Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂
‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÿ‡≈¿∞‰∂ Ùπ» ’ «ÁºÂ∂ ¡Â∂ «¬√ Â∑ª ¿∞È∑ª ˘ ¡≈Â«Ó’
Âº’∆ Ú∆ ¡≈øÌ ‘Ø ◊¬∆Õ
ppp
358
×¹ðìÅäÆ—êÌå¼Ö Á½ôèÆ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞Í ¡Ê≈‘ ÙË≈ √∆Õ «È∆ ÙË≈ ‘∆
È‘ƒ ÏÒ«’ ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ ˘ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÿ‡≈ ’∂ ¿∞√
Á∆ ’Ó≈¬∆ ’∆Â∆ ¡Â∂ ¿∞√∂ ¡≈Ë≈ Â∂ ‹«◊¡≈√»¡ª ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆Õ
¡≈Í ‹∆ Á≈ ’ÊÈ √∆ «’ ◊πÏ≈‰∆ ◊π» »Í Ú∆ ‘À ¡Â∂ ¿∞ÍÁ∂Ù Ú∆Õ
«‹√ ¿∞ÍÁ∂Ù Á≈ Ë≈È∆ Ï‰ ’∂ ‹∆Ú ¿∞√ ÏÃ‘Ó Á≈ √»Í Ï‰ ‹ªÁ≈
‘À ¡Â∂ ¡≈Ú≈◊¿∞‰ Á∂ ⁄º’ ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ Í≈ ’∂ Ï∂◊ÓÍπ∂ Á≈ Ú≈√∆
Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞√ √πÌ≈◊∂ ‹∆Ú ˘ «‹øÈ≈ «⁄ ÍÓ∂Ù ÚºÒØ∫ «¬√ √ø√≈
«Ú⁄ «Ú⁄È Á≈ √Óª «Ó«Ò¡≈ ‘Àó¡ÈßÁÓ¬∆ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’Á≈ ‘À
¡Â∂ ¡ı∆ :
È≈È’ Ò∆È Ì«¬˙ ◊Ø«ÏøÁ «√¿∞
«‹¿∞ Í≈È∆ √ø«◊ Í≈È∆®3® (√Ø«· Ó: 9, Í≥È≈ 633)
Á∆ ¡Ú√Ê≈ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ «È≈ ¿∞ÍÁ∂Ù ‘∆ È‘ƒ
√◊Ø∫ «¬√ «Ú⁄ ◊π» «‹øÈ∆ ‘∆ √º«Â¡≈ (Â≈’Â) ‘ÀÕ ‹∂ «¬‘ √≈˘ ÍÃÂ∆Â
È‘ƒ ‘øπÁ∆ Âª «¬√ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ ’Ø¬∆ ÁØÙ È‘ƒó’∂ÚÒ √≈‚∆
ÙË≈-Ì≈ÚÈ∆ «Ú⁄ ‘∆ ¯’ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ «√ºË∆ »Í Ú∆ ‘À, ¡ΩÙË∆
Ú∆ ‘À, ¡≥«ÓÃÂ »Í Ú∆ ‘À, √-»Í-√≈«¬‰ ‘À, È≈Óπ Á∆ ‹‰È∆ ¡Â∂
«Èø’≈ Á≈ √«Â √»Í ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ ◊π» ‘À ‹Ø «√º÷ Á≈ ÒØ’-ÍÃÒØ’
√Ú≈Á∆ ‘ÀÕ
Â’∆ÏÈ AIF@ ¬∆. Á∆ ÿ‡È≈ ‘À «’ Á≈√ ˘ Ïπı≈ ‘Ø «◊¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ «’√∂ ’≈È Ï≈‘ ◊¬∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ ‚≈’‡ Í≈√Ø∫ ÁÚ≈¬∆ Ò¬∆,
¿∞√ È∂ Áº«√¡≈ «’ «Ó¡≈Á∆ Ïπı≈ (‡≈¬∆¯≈¬∆‚) ‘ÀÕ «ÂøÈ-⁄≈ «ÁÈ
ÁÚ≈¬∆ ÷≈‰ È≈Ò ’Ø¬∆ Î’ È≈ «Í¡≈Õ «¬’ ‚≈’‡ ˘ ¤º‚, ¿∞√
ÂØ∫ ‘Ø «√¡≈‰∂ ‚≈’‡ Í≈√Ø∫ ÁÚ≈¬∆ Ò¬∆Õ ¿∞√ È∂ Ú∆ «Ó¡≈Á∆ Ïπı≈
‘∆ Áº«√¡≈ ¡Â∂ ’ÀÍ√»Ò ¡≈«Á Á∂ ’∂ ÌØ√≈ «ÁºÂ≈ «’ ‘π‰ «ÂøÈª «ÁÈª
Á∂ ¡≥Á-¡≥Á Ïπı≈ «ÏÒ’∞Ò ·∆’ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ Í»∂ ÍÃ‘∂˜ È≈Ò
ÁÚ≈¬∆ Á∆ ÚÂØ∫ ’∆Â∆, Í ¡≈≈Ó ¡≈¿∞‰ Á∆ Êª Ïπı≈ ÚºËÁ≈
«◊¡≈Õ ÍÃÙ≈Á≈ ¡≈«Á’ ÏøÁ ’È ’’∂ ’Ó˜Ø∆ Ú∆ ’≈¯∆ ‘Ø ◊¬∆ √∆Õ
359
¡º·Ú∂∫ «ÁÈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈Í√ ◊πÁπ¡≈∂ ÍÂ ¡≈¬∂Õ Á≈√ ˘ √≈≈
‘≈Ò Íπº«¤¡≈Õ Ó≥‹∂ ¿∞Í Í¬∂ È∂ ‘∆ ¡≈Í‰∆ √≈∆ «Ú«Ê¡≈ Áº√∆ «’
«Ó¡≈Á∆ Ïπı≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ ÁØ ‚≈’‡ª Á∆ Ú≈∆-Ú≈∆ ÁÚ≈¬∆ ÷≈Ë∆
‘À Í ¡≈≈Ó È‘ƒ ¡≈«¬¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ó∂∆ Ïª‘ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊ «Ú⁄
ÎÛ ’∂ Ú∂÷∆ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡‹∂ Ú∆ ’≈¯∆ Ïπı≈ ‘À ¡Â∂ È≈Ò
‘∆ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ «’ ‘Ø‰ ‘Ø ÁÚ≈¬∆ È‘ƒ ÷≈‰∆ ¡Â∂ «‹‘Û∆ ’ØÒ
‘À, ¿∞‘˘ Ú∆ «‘‰ Á∂Õ ÁÚ≈¬∆ ÷≈-÷≈ ’∂ Âª ¡º◊∂ ‘∆ ÓÈ ¡º«’¡≈
√∆Õ √Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’«‘‰ Â∂ ÁÚ≈¬∆ √πº‡ «ÁºÂ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡≈¿∞‰
È≈Ò ‘Ω∫√Ò≈ Ú∆ ‘Ø «◊¡≈ √∆ «’ ‘π‰ ÓÀ∫ ·∆’ ‘Ø ‹≈‰≈ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆
È∂ ¶◊ Ú∆ È‘ƒ ¤«’¡≈, «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «’‘≈ «’ √Ï ÒØ‘ Á≈ Ï≈‡≈
Óª‹ ’∂ «Ò¡≈Ú∂Õ ¡≈Í √‡∆Ò Á∂ ◊Ò≈√ «Ú⁄ ‹Ò ÒÀ‰ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
Í∂Ó∆ È∂ Ï≈‡≈ ÒÀ ¡ªÁ≈, ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞√ Ï≈‡∂ «Ú⁄ ‹Ò Í≈ ’∂, ˜Ó∆È
Â∂ √≈¯ ’ÍÛ≈ «Ú¤≈ ’∂ ¿∞Í ÏÀ· ◊¬∂, Á≈√ ˘ Ú∆ ’ØÒ «Ï·≈ «Ò¡≈
¡Â∂ «’‘≈ «’ ‹∂’ Ê’∂Úª Ó«‘√»√ ‘ØÚ∂ Âª ¶Ó∂ ÍÀ ‹≈‰≈Õ Ú≈«‘◊π»-
Ú≈«‘◊π» Á≈ ‹≈Í ’∆ ⁄ÒÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ◊≈Â∂ Ú≈Ò∆ «√∆ √≈«‘Ï
«Ó¡≈È «Ú⁄Ø∫ ’º„∆ ¡Â∂ «¬ÙÈ≈È ’Ú≈ ’∂ ¿∞√ ‹Ò (‹Ø Ï≈‡∂ «Ú⁄
√∆) «Ú⁄ Î∂È Ò◊ Í¬∂ «‹Ú∂∫ ¡≥«ÓÃÂ «Â¡≈ ’È Ú∂Ò∂ ÷≥‚≈ Î∂∆Á≈
‘À ¡Â∂ È≈ÒØ È≈Ò Í≥‹ª Ï≈‰∆¡ª Á≈ Í≈· ’Á∂ ‘∂Õ √≈≈ Í≈· Í»≈
‘Ø‰ Â∂ ÏÀ«·¡ª ‘∆ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ¡Â∂ ¿∞‘ «Â¡≈ ’∆Â≈ ¡≥«ÓÃÂ, ‹Ò
Á≈√ ˘ ¤’≈ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ «‹√ Ú∆ ⁄∆˜ ˘ Â∂≈ ‹∆
’Á≈ ‘À, Áº√Õ ÓÀ∫ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ Á∆ «¬º¤≈ ÍÃ◊‡≈¬∆ ¡Â∂ Ó√ª Á∆
Á≈Ò È≈Ò ÁØ ÍÃÙ≈Á∂ Ú∆ ¤’ Ò¬∂Õ Ïº√ ≈ÂØ ≈Â ‘∆ ◊πÏ≈‰∆ Á≈
¯πÓ≈‰ :
√Ï Ø◊ Á≈ ¡¿∞÷Áπ È≈Óπ® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 274)
¡Â∂
È≈Ó ¡¿∞÷Ëπ «‹‘ «ÁÀ «‘Â≈ÚÀ®
Â≈«‘ Ø◊π √πÍÈÀ È‘∆ ¡≈ÚÀ®
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ÚÂ∆Õ Ïπı≈ Á≈ ÍÂ≈ È‘ƒ «’√ Ú∂Ò∂ ¿∞Â «◊¡≈Õ «ÁÈ
⁄Û∑Á∂ È≈Ò «¬ÙÈ≈È Ú∆ ’∆Â≈, Â∞È≈ «ÎÈ≈ ‹Ø ÏøÁ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈
√∆, Ù≈Ó ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ √À ’È Ú∆ È≈Ò ÒÀ ◊¬∂Õ «¬√ Â∑ª «ÏÈª
«’√∂ ‘Ø ÁÚ≈¬∆ ÚÂ‰ Á∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ÁÚ≈¬∆ «¬’Ø Ú≈ ¤’‰ È≈Ò
√∆ ¡Ø◊ ‘Ø «◊¡≈Õ «¬‘ ◊ºÒª «’√∂ Í≈√Ø∫ √π‰∆¡ª-√π‰≈¬∆¡ª È‘ƒ,
360
‹Ø ‘º‚ƒ Ú≈Í∆¡ª ‹ª ¡º÷ª È≈Ò Ú∂÷∆¡ª ‘Èó¿∞‘ ‘∆ «Ò÷∆¡ª
◊¬∆¡ª ‘ÈÕ
«¬√∂ Â∑ª Á∆ «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈ «Ò÷‰∆ ˜»∆ √ÓfiÁ≈ ‘ª Âª ‹Ø
√«Â◊π» ‹∆ «Ó‘ ’’∂ √≈˘ Ú∆ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞µÍ Í»È ÌØ√≈ Ïı«ÙÙ
’ÈÕ
ppp
361
×¹ðìÅäÆ—Á½ôèÆ çÆ ÇÂ¼Õ Ô¯ð ØàéÅ
«¬‘ ÿ‡È≈ Ú∆ Á≈√ Á∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ‘øπ«Á¡ª ‘∆ Ï∆Â∆Õ
«Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª ÂØ∫ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ √. ÏÒÁ∂Ú «√øÿ ‹Ø «’ ’≈¯∆ Ù≈Ï
ÍƒÁ≈ √∆Õ «ÁÈ ≈Â ÈÙ∂ «Ú⁄ ‘∆ «‘‰ Òº◊ «Í¡≈Õ ¡’√ Ù≈Ï
Á≈ ¡√ √∆ Á∂ ¡≥◊ª ¿∞Í ‘Ø‰≈ Ò≈˜Ó∆ √∆Õ √Ø «‹◊ ı≈Ï ‘Ø
«◊¡≈Õ Ó∂¡Á≈ ’øÓ ’È ÂØ∫ ‹Ú≈Ï Á∂ «◊¡≈Õ Ó≈«¬’ ÂΩ Â∂ ÿØ∫ ⁄ø◊∂
√ÈÕ √Ø ’≈¯∆ «√¡≈‰∂-«√¡≈‰∂ ‚≈’‡ª Í≈√Ø∫ «¬Ò≈‹ ’Ú≈«¬¡≈,
¡≈«ı ‚≈’‡ª È∂ ‹Ú≈Ï Á∂ «ÁºÂ≈ Â∂ ´«Ë¡≈‰∂ √∆.¡ÀÓ.√∆. ‘√ÍÂ≈Ò
«Ú⁄ «Ò‹≈‰ Á∆ √Ò≈‘ «ÁºÂ∆Õ ‡º’ «Ú⁄ Ó≥‹≈ º÷ ’∂ √∆.¡ÀÓ.√∆.
´«Ë¡≈‰∂ «Ò‹≈ ’∂ ¿∞√ ˘ Á≈ıÒ ’Ú≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ ‚≈’‡ª È∂
√≈∆ ‘≈ÒÂ Á∂÷ ’∂ Áº«√¡≈ «’ «¬√ Á≈ «‹◊ Âª «ÏÒ’∞Ò ı≈Ï
‘Ø ⁄πº’≈ ‘À, ◊πÁ∂ ı≈Ï ‘Ø‰∂ Ùπ» ‘Ø ⁄π’∂ ‘ÈÕ ÁÚ≈¬∆¡ª È≈Ò Ú’Â∆
¡≈≈Ó ‘Ø √’Á≈ ‘À Ï≈’∆ √∂Ú≈ «‹øÈ∆ Â∞√ƒ ’ √’Ø, ’∆ ⁄ÒØÕ ‹ÁØ∫
√∆.¡ÀÓ.√∆. Á∂ ‚≈’‡ª È∂ Ú∆ ‹Ú≈Ï Á∂ «ÁºÂ≈ «Î Âª Óº«’˙∫ Í∑∂
¿∞‹≈Û Ú≈Ò∆ ◊ºÒ √∆Õ √≈∂ Áπ«È¡≈Ú∆ ¡≈√∂ „«‘øÁ∂ «Áº√∂Õ «˜øÁ◊∆
Á∆ ’Ø¬∆ ¡≈√ Ï≈’∆ È‘ƒ √∆ «Á√Á∆Õ ‘ª, «¬√ ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆
◊πÏ≈‰∆ Á∆ «ÈÂÈ∂Ó‰ √∆ ¡Â∂ √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ú∆
¡≈«¬¡≈ ’Á∆ √∆Õ ¿∞‘ «Í≥‚ Á∂ «¬’ ◊πÓπ÷ «Í¡≈∂ Ì≈¬∆ Ó«‘øÁ
«√øÿ ‹Ø «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ‹∆Í Á∂ ‚≈¬∆Ú √È ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∆, ¡Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í
‹∆ ˘ ÍÂ≈ ‘∆ ‘À «’ √Á≈ ‹∆ ‘πƒ Ï‘πÂ Ï∆Ó≈ ‘ÈÕ ‚≈’‡ª È∂
«ÏÒ’∞Ò ‹Ú≈Ï Á∂ «ÁºÂ≈ ‘À «’™«’ «‹◊ «ÏÒ’∞Ò ı≈Ï ‘Ø ⁄πº’≈
‘À ¡Â∂ ◊πÁ∂ ‹Ú≈Ï Á∂‰ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ ¡ÀÚ∂∫ ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ √Óª Í»≈ ’È
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘∆ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ Ïº«⁄¡ª Á∆ ı≈Â ‘∆ «¥Í≈ ’ØÕ Ï≈Ï≈
‹∆ Ï∆Ï∆ Á∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ÁØ „≈¬∆ √≈Ò ‘Ø ◊¬∂ ‘È
¿∞√ È∂ ’¬∆ Ú≈ Ï⁄È ’ ’∂ ÂØ«Û¡≈ ‘À, ÓπÛ Ù≈Ï Í∆ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
¡√ƒ Ú∆ ’∆ ’ √’Á∂ ‘ªÕ ¿∞√ Ï∆Ï∆ Á∂ È≈Ò ‹Ø Ì≈¬∆ Ó«‘øÁ «√øÿ
362
‘πƒ ¡≈¬∂ √È ¿∞È∑ª È∂ Ú∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÏÒÁ∂Ú «√øÿ Á∆ ‹≈È
Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬∆ ’Ø¬∆ ¿∞Í≈¡ Áº√ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÏÛ∂ ‹ØÙ «Ú⁄ ’«‘‰ Òº◊∂
«’ ‹∂ «√¯≈Ù ’È∆ ‘À, Âª «˜øÓ∂Ú≈∆ Ú∆ ⁄πº’‰∆ ÍÚ∂◊∆Õ ‹≈‘, ¿∞√
˘ Íπº¤ ¡≈ «’ ¿∞‘ Ù≈Ï ¤º‚‰ ˘ «Â¡≈ ‘À? ‘ª ‹∂ ¿∞‘ Ù≈Ï ¤º‚
Á∂Ú∂, «ÈÂÈ∂Ó ’È Òº◊ ‹≈Ú∂, «Î ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆
ÌÀ-Ì≈ÚÈ∆ «Ú⁄ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’∂ Âª «ÏÈª ‘Ø ÁÚ≈¬∆ ÷≈Ë∂ ÂØ∫ ‘∆
·∆’ ‘Ø √’Á≈ ‘Àó‹∂’ ¿∞‘ «¬‘ ÙÂª Ó≥ÈÁ≈ ‘À Âª ‹≈ ’∂ ÒÀ ¡≈ÚØÕ
‹ÁØ∫ Ï∆Ï∆ ¡Â∂ Ó«‘øÁ «√øÿ Â∞È Òº◊∂ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «Î
Áπ‘≈«¬¡≈ «’ Ï⁄È ’ ’∂ «÷√’∂ È≈Õ Á»‹∂, ‹∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ ’∂ «Î
Ù≈Ï ¡≈«Á Á∆ ÚÂØ∫ ’’∂ ¡≥«ÓÃÂ Ìø◊ ’∆Â≈ Âª Ï‘πÂ≈ «⁄ È‘ƒ
‹∆Ú∂◊≈Õ ÁØÚ∂∫ ‹‰∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√Ø∫ «ÚÁ≈ ÒÀ ’∂ «√ºË∂ ´«Ë¡≈‰∂
‘√ÍÂ≈Ò Íπº‹ ◊¬∂ ¡Â∂ √. ÏÒÁ∂Ú «√øÿ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √≈≈ Ï⁄È
Áº√ «ÁºÂ≈Õ ‘π‰ ‹ÁØ∫ ¡◊ª‘ ÓΩÂ ‘∆ «Á√Á∆ √∆ Âª ¿∞‘ ‘ ÙÂ
Ó≥È‰ ˘ «Â¡≈ √∆Õ ‘√ÍÂ≈Ò ÂØ∫ ¤∞º‡∆ ÒÀ ’∂ ◊º‚∆ «Ú⁄ Ó≥‹≈ º«÷¡≈
Â∂ Ù≈Ó ˘ «Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª Íπº‹ ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √. Ó«‘øÁ «√øÿ Á∂
‘ºÊ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ‹Ò Ú∆ Ì∂‹ «ÁºÂ≈ «’ «¬‘ ‹Ò
‘ Ø˜ ÁØ «ÂøÈ Ú≈∆ ¿∞√ ˘ ¤’≈«¬¡≈ ’Ø ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ Ï⁄È ’∆Â≈
«’ «‹øÈ≈ «⁄ ¿∞‘ ¡≈Í «ÈÂÈ∂Ó È‘ƒ ’ √’Á≈ ’Ø¬∆ ÿ Á≈ ÓÀ∫Ï
‹ª Â∞√ƒ ¿∞√ ˘ √ºÂª Ï≈‰∆¡ª Á≈ «ÈÂÈ∂Ó √π‰≈«¬¡≈ ’ØÕ «‹√ Ú∂Ò∂
Â∞È «ÎÈ ‹Ø◊≈ ‘Ø ‹≈¬∂ Âª «„ºÒ È‘ƒ ’È∆, ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ Á∂‰≈Õ
‘ Ø˜ «ÈÂÈ∂Ó √πÈ≈¿∞‰ ¡Â∂ ¡≥«ÓÃÂ ‹Ò Á∂‰ È≈Ò ◊πÁ∂ Ú∆ ·∆’
‘Ø ◊¬∂ ¡Â∂ √∆ Ú∆ Â∞È «ÎÈ Ú≈Ò≈ ‘Ø «◊¡≈Õ Ï≈¡Á «Ú⁄ ¿∞‘
ÍÚ≈ √«‘Â ¡≥«ÓÃÂË≈∆ «√øÿ √‹ «◊¡≈Õ «ÈÂÈ∂Ó Ú∆ Í»≈ ’Á≈
«‘≈Õ ‘ΩÒ∆ ‘ΩÒ∆ √∆ «ÏÒ’∞Ò ¡Ø◊ ‘Ø «◊¡≈Õ ÿ Á≈ ¡Â∂ ◊º‚∆¡ª
Á≈ ’øÓ-’≈‹ ¡≈Í √øÌ≈Ò «Ò¡≈Õ
Â’∆ÏÈ ‚∂„ ÁØ √≈Ò «Í¤Ø∫ «¬’ «ÁÈ ¡≈Í‰∆ ÿÚ≈Ò∆ ˘ ¿∞‘
ÍÃ∂Ó∆ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ «¬’ ‚≈’‡ È∂ ÓÀ˘ √Ò≈‘ «ÁºÂ∆ ‘À «’ ‹∂’
Âø» «¬’ ¡ª‚≈ Ø˜ ÷≈Ú∂∫ Âª Â∂∆ «√‘Â Ï‘πÂ ¤∂Â∆ Â’Û∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ
¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Ó‹Ï» ’ ’∂ ¡≈Í‰∆ ÿ Ú≈Ò∆ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
Ì∂«‹¡≈Õ ¿∞√ Ï∆Ï∆ È∂ ¿∞√∂ Â∑ª Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡≈ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆Õ Ï≈Ï≈
‹∆ Ï‘πÂ È≈≈˜ ‘Ø¬∂ ¡Â∂ «’‘≈ ¿∞ÁØ∫ ¿∞‘ ‚≈’‡ «’Ê∂ «◊¡≈ ‘Ø«¬¡≈
√∆ ‹ÁØ∫ √≈∂ ‚≈’‡ª È∂ ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈ √∆? ¿∞√ ˘ ’‘Ø «’ ¡ÀÚ∂∫
363
Ï‘≈È∂-Ï≈˜∆ È‘ƒ ’∆Á∆Õ «‹øÈ≈ «⁄ ¡≈Í‰∂ ’∆Â∂ ÍÃ‰ Â∂ ’≈«¬Ó
‘∂◊≈ ˙È≈ «⁄ ‘∆ ·∆’ ‘∂◊≈ó‹Á ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ Ï⁄È ÂØ«Û¡≈,
ÓπÛ Ï∆Ó≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ «Î √≈‚∂ Í≈√ «ÏÒ’∞Ò È‘ƒ ¡≈¿∞‰≈Õ Ï∆Ï∆
‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Ï⁄È ¡≈Í‰∂ ÍÂ∆ ˘ Áº«√¡≈ Í ¿∞√ Á≈ ÓÈ
«ÊÛ’ ⁄π’≈ √∆Õ ÊØÛ∂ ‘∆ «ÁÈª Ï≈¡Á ¿∞√ È∂ Ù≈Ï Ú∆ Í∆ Ò¬∆ ¡Â∂
¡ª‚≈ Ú∆ ÷≈ «Ò¡≈Õ Ïº√ «Î ’∆ √∆ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ¡À√≈ «„ºÒ≈ ‘Ø«¬¡≈
«’ ÓπÛ ≈˜∆ ‘∆ È≈ ‘Ø √«’¡≈ ¡Â∂ √∆ «Â¡≈◊ «◊¡≈Õ
«Ò÷‰ ÂØ∫ Ì≈Ú «¬‘ «’ «‹Ê∂ √Ì ÁÚ≈¬∆¡ª Î∂Ò∑ ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª
‘Èó¿∞Ê∂ ◊πÏ≈‰∆óÈ≈Óπ Á∆ ¡ΩÙË∆ Ø◊ ’º‡Á∆ ‘ÀÕ Á»√∂ ¡≥«ÓÃÂ Á∆
Ù’Â∆ √Ì Ù’Â∆¡ª ÂØ∫ ÙÃØÓ‰∆ ‘ÀÕ Â∆√≈ «‹øÈ≈ «⁄ ÓÈ∞º÷ ¡≈Í‰∂
’∆Â∂ Ï⁄È Â∂ ’≈«¬Ó «‘øÁ≈ ‘À ÍÓ∂Ù ¿∞√ Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’Á≈ ‘À
‹Ø Ï⁄È ’’∂ «Î ¿∞√ ÂØ∫ Óπº’ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞√ ÍÃÂ∆ Âª √«Â◊π» ‹∆
È∂ ¯À√Ò≈ «ÁºÂ≈ ‘À :
Ï⁄È∞ ’∂ ÂÀ «÷√«’ ‹≈«¬ ÏØÒ∂ √Ìπ ’⁄≈®
¡≥Á‘π ÊØÊ≈ ’±«Û¡≈π ’±Û∆ √Ì ÷⁄≈® (Í≥È≈ 1099)
’º⁄∂ ÓÈ∞º÷ Á∆ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ’Ø¬∆ Êª È‘ƒ ‘ÀÕ ¿∞√ Á Âª
‘π’Ó ¡È∞√≈ ⁄Ò‰ Ú≈«Ò¡ª ¿∞Â∂ ‘∆ «Ó‘ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ÓÈ-ÓÂ
Á∆ ÷Ø‡ Ò ’∂ ‘π’Ó Ó≥È‰ «Ú⁄ «„ºÒ ¡≈ ‹ªÁ∆ ‘À, ÂÁ ◊π» «¥Í≈
ÂØ∫ ÓÈ∞º÷ ı≈Ò∆ «‘ ‹ªÁ≈ ‘À :
‘π’«Ó ‹≈¬∆ ‹Ø ⁄ÒÀ √Ø ÍÚÀ ÷‹≈ÈÀ®
÷Ø‡∂ ·Ú È Í≈«¬È∆ Ò∂ ‹»·≈ÈÀ® (¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 421)
¡≈Í ‹∆ ÏÛ∆ «ÁzÛ∑Â≈ È≈Ò Ï⁄È ’«¡≈ ’Á∂ √È «’ √∆
Á∂ ‹Ø Ø◊ ‘ÈóÈ≈Ó ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ È≈Ò Ï‘πÂ Ù∆ÿ Á» ‘Ø ‹ªÁ∂
‘ÈÕ ¡≈ÂÓ≈ ˘ ¡Ø◊ ‘øπÁ∂ √Óª Ò◊Á≈ ‘ÀÕ Í ◊π«√º÷ ˘ «ÁzÛ∑Â≈
ÌØ√∂ √«‘Â È≈Ó ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞Â∂ Ô’∆È º÷ ’∂ Òº◊∂ «‘‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
364
Á³ÇîÌå çÆ îÔÅéåÅ Áå¶ ×¹ðÈ òÅñ¶ ìäé
òÅÃå¶ Á³ÇîÌå ÛÕäÅ ÷ðÈðÆ ÔË
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √Óπº⁄∂ ‹∆ÚÈ Á≈ «ÚÙ∂Ù Ó≥ÂÚ ¡Â∂ «ÈÙ≈È≈ ’∂ÚÒ
Â∂ ’∂ÚÒ, «¬’Ø-«¬’, √ø√≈ Á∂ ‹∆Úª ˘ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰≈ ’∂ ÍÓ∂Ù
‹∆ Á∂ ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛÈ≈ ‘∆ √∆Õ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ È≈Ò ◊π» ≈‘ƒ ‘∆
«Ó«Ò¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹Á ÂØ∫ √ø√≈ Ï«‰¡≈ ‘Àó¿∞√ √Ó∂∫ ÂØ∫ ‘∆ «‹È∑ª
˘ «‹øÈ∆-«‹øÈ∆ Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø¬∆, ◊π» Áπ¡≈≈ ‘∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆
Á≈ Ú∆ ¡‡ºÒ ¯À√Ò≈ ‘À :
«ÏÈ∞ √«Â◊π «’ÈÀ È Í≈«¬˙
«ÏÈ∞ √«Â◊π «’ÈÀ È Í≈«¬¡≈®
√«Â◊π «Ú«⁄ ¡≈Íπ «÷˙È∞
’« Í◊‡π ¡≈«÷ √π‰≈«¬¡≈®
(Í¿∞Û∆, ¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í≥È≈ 466)
¡Â∂ ⁄ΩÊ∂ ◊πÁ∂Ú ËøÈ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
«◊¡≈È∆ ◊π «ÏÈ∞ Ì◊«Â È ‘Ø¬∆®
’ØÀ ø◊π ’Á∂ È ⁄ÛÀ ‹∂ ÒØ⁄À √Ìπ ’Ø¬∆®1® ‘≈¿∞®
(√»‘∆ Ó: 4, Í≥È≈ 732)
Â∆√∂ ◊πÁ∂Ú √Ã∆ ◊π» ¡ÓÁ≈√ ‹∆ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È :
ÓÈÓπ÷1 Ì◊«Â ’«‘ «ÏÈ∞ √«Â◊π
«Ú‰∞ √«Â◊π Ì◊«Â È ‘Ø¬∆ ≈Óπ®
(≈◊ √»‘∆ Ó: 3, Í≥È≈ 768)
‘∂ ÍÃ≈‰∆ ‹∂ ÓÈ ˘ «ÈÓÒ ’È≈ ‘À, ÓÈ ¿∞µÍ ‹Ø Ó≈«¬¡≈ Á∆
ÓÀÒ Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘À, ‹∂ ¿∞√ ˘ ËØ‰≈ ¡Â∂ Í«ÚºÂz (¿∞µ‹Ò) ’È≈ ‘À Âª
◊π» Á∆ ÙÈ ¡ÚºÙ ◊Ã«‘‰ ’È∆ ÍÚ∂◊∆ :
1. ◊π» Ú≈Ò≈ Ï‰∂ ÂØ∫ «ÏÈªÕ
365
ÓÈ Ó∂∂ ◊π √«‰ ¡≈ÚÀ Â≈ «ÈÓ´ ‘Ø«¬®
ÓÈÓπ÷ ‘« ‘« ’ Ê’∂ ÓÀ´ È √’∆ ËØ«¬®1® ‘≈¿∞®
(«√∆ ≈◊π Ó: 3, Í≥È≈ 39)
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Âª «¬ÊØ∫ Â’ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ ◊π» Ú≈Ò≈
È‘ƒ Ï‰Á≈, ¿∞√ Á≈ È≈™ ÒÀ‰≈ Ú∆ Ó≈Û≈ ‘À :
√«Â◊π Ï≈fi‘π ◊ππ È‘∆ ’Ø¬∆ «È◊π∂ ’≈ ‘À È≈¿∞ Ïπ≈®13®
(¡≈√≈ Ó: 3, Í≥È≈ 435)
Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ «¬√ ÂØ∫ ÚºË ‘Ø ’∆ ’«‘ √’Á∂ ‘È «’ :
◊πÓ≥Âz ‘∆‰√∑1 ‹Ø ÍÃ≈‰∆ «ËÃ◊øÂ2 ‹ÈÓ Ìz√‡‰‘3®
’±’‘4 √»’‘5 ◊ËÌ‘6 ’≈’‘7 √ÍÈ‘8 Â∞«Ò ÷Ò‘9®33®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1356)
¿∞‘ ÓÈ∞º÷, «‹√ È∂ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ ◊π» Á∆ ÙÈ
«Ú⁄ ¡≈ ’∂ ◊πÓ≥Âz Á∆ Á≈Â ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ’∆Â∆, ¿∞√ Á∂ ‹ÈÓ ˘ √À∫’Û∂
Ú≈ Ò≈‘ÈÂ ‘À ¡Â∂ ¿∞√ Á≈ ‹ÈÓ «ÌzÙ‡ ‘ÀÕ ¿∞√ Á≈ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ
’ª, ’∞ºÂ∂, √», ÷ØÂ∂ ¡Â∂ √ºÍ Á∂ √Ó≈È ‘ÀÕ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Âª Ïπ¶Á
¡≈Ú≈˜ È≈Ò √≈∂ √ø√≈ Á∆ ´’≈¬∆ ˘ √π⁄∂Â ’Á∂ ‘È «’ ÓÂª ’Ø¬∆
¡ÀÚ∂∫ ÌÓ ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ ‘∂ «’ Ó∂≈, ◊π» Ú≈Ò≈ Ï‰∂ ÂØ∫ «ÏÈª ¤∞‡’≈≈
‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ Í ◊π» ÂØ∫ «ÏÈª ’Ø¬∆ Ú∆ È≈ «Íº¤∂ Í≈ ¶«ÿ¡≈ ‘À Â∂
È≈ ‘π‰ ‘∆ Í≈ ¶ÿ √’∂◊≈ :
ÓÂ ’Ø Ì«Ó ÌπÒÀ √ø√≈«®
◊π «ÏÈ∞ ’Ø«¬ È ¿∞Â«√ Í≈«®1® ‘≈¿∞®
(◊Ø∫‚ Ó: 5, Í≥È≈ 864)
ÓÈ ¿∞µÍ ‹Ø ‹ÈÓª ‹ÈÓª Á∆ ÓÀÒ Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘À, ¿∞√ ˘ ““◊π
ÍÃ√≈«Á”” (◊π» Á∆ «¥Í≈) È≈Ò ‘∆ ËØÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‘Ø ’Ø¬∆ Ú∆
„ø◊-Â∆’≈ È‘ƒ ‘ÀÕ ◊π» ‹∆ Á∆ «¥Í≈ Á≈ Í≈Â Ï‰È È≈Ò ÓÈ
«ÈÓÒ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À Â∂ ¡≈Ú≈◊Ú‰ Á≈ ⁄º’ Óπº’ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÓπÛ ‹»Èª
«Ú⁄ Ì‡’‰≈ È‘ƒ ÍÀ∫Á≈ :
‹ÈÓ ‹ÈÓ ’∆ «¬√π ÓÈ ’¿∞ Ó´ Ò≈◊∆ ’≈Ò≈ ‘Ø¡≈ «√¡≈‘π®
÷≥ÈÒ∆ ËØÂ∆ ¿∞‹Ò∆ È ‘ØÚ∆ ‹∂ √¿∞ ËØÚ«‰ Í≈‘π®
1. ◊πÓ≥Âz ÂØ∫ Úªfi≈ 2. Ò≈‘ÈÂ 3. ¡Í«ÚºÂz

4. ’∞ºÂ≈ 5. √» 6. ÷ØÂ≈ 7. ’ª
8. √ºÍ 9. Ó‘ª-Ó»÷Õ
366
◊π Í√≈Á∆ ‹∆ÚÂ∞ ÓÀ ¿∞Ò‡∆ ‘ØÚÀ Ó«Â ÏÁÒ≈‘π®
È≈È’ ÓÀ´ È Ò◊¬∆ È≈ «Î« ‹ØÈ∆ Í≈‘π®1®
(Ú≈ √Ø«· Ó: 4, Í≥È≈ 651)
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ «’Í≈ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰ ’∂ ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆ ‹≈
√’Á∆ ‘À, ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰È Á≈ „ø◊-Â∆’≈ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ
«√øÿ ‹∆ È∂ AFII ¬∆. Á∆ «Ú√≈÷∆ ˘ √Ã∆ ’∂√◊Û∑ √≈«‘Ï (√Ã∆ ¡ÈßÁÍπ
√≈«‘Ï) Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ Ì∂ Á∆Ú≈È «Ú⁄ Áº«√¡≈ √∆Õ ◊π» Á∆«÷¡≈ Á≈
¡«Ë’≈ ‹Ø √«Â◊πª Í≈√ √∆, ¿∞√˘ √≈∆ ÒØ’≈¬∆ √≈‘Ó‰∂ Í≥‹ª1 ˘
√™Í «ÁºÂ≈Õ Í«‘Ò∂ ¡≈Í ¡≥«ÓÃÂ «Â¡≈ ’’∂, ¤’≈ ’∂ ¿∞‘Èª ˘
◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰≈«¬¡≈ ¡Â∂ Á∆ıÙÂ ’∆Â≈ («’™«’ ¡‹∂ Â’ «¬‘
Á∆«÷¡≈ Á∂‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ◊π» Í≈√ √∆) ‘π‰ :
Í≥⁄È Ó∂∫ «ÈÂ ÚÂÈ ÓÀ∫ ‘Ω∫,
Í≥‹ «ÓÒ∂ √∂ Í∆È Í∆
¡Â∂
Í≥⁄È Ó∂∫ Ó∂Ø «È‹ Ú≈√≈
˘ ¡ÓÒ∆ ‹≈Ó≈ Í«‘È≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ Í≥‹ª Í≈√Ø∫ ¡≥«ÓÃÂ «Â¡≈ ’Ú≈
’∂ ¡≈Í ¤«’¡≈ Âª ‹Ø ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ’Ø¬∆ Ú∆ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í
«Ú⁄ Úº‚∂ ÂØ∫ Úº‚≈ ’‘≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ «Ú¡’Â∆ «¬‘ È≈ ’‘∂ «’ ÓÀ˘ ◊π»-
Á∆«÷¡≈ Á∆ ÒØÛ È‘ƒ ‘ÀÕ ˜≈ √Ø⁄∆¬∂ «’ ‹∂ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂-
¡≈Í ˘ «¬√ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Á∆ ÓÔ≈Á≈ ÂØ∫ Úªfi∂ È‘ƒ º«÷¡≈ Âª
¡≈Íª «’Ú∂∫ «¬√ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’È Á∆ ÓÔ≈Á≈ ÂØ∫ Úªfi∂ «‘ ’∂ «¬‘
¡≈√ ’ √’Á∂ ‘ª «’ Ù≈«¬Á √≈‚∂ ¿∞µÍ Ú∆ ◊π» ’∆ ıπÙ∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆,
’Á≈«⁄Â Ú∆ È‘ƒÕ
Ì≈¬∆ ‚Ò∂ ÂØ∫ Ì≈. ‚Ò «√øÿ

Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≥«ÓÃÂ Á∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ÍÃÊ≈«¬ Ú∆ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄Ø∫ ÁØ-«ÂøÈ
√≈÷∆¡ª ¡≈Ó √π‰≈™Á∂ ‘øπÁ∂ √È, «’ Á∂÷Ø Ì≈¬∆ ‚ºÒ≈ ‹∆, ‹Ø √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ¡«Â ÍÃ∂Ó∆ √È ¡Â∂ √«Â◊πª ¿∞µÍ ¡Ê≈‘ ÙË≈ Ì≈ÚÈ∆ º÷Á∂
√È; ‹Á Óπ’Â√ Á≈ Ô∞ºË «‹ºÂ‰ ¿∞Í≥ÃÂ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Áº÷‰ ˘ ‹≈‰
1. «‹È∑ª È∂ ◊π»-‘π’Ó ˘ «√ ÓºÊ∂ Ó≥È ’∂, ◊π» ˘ ¡≈Í≈ «È¤≈Ú ’∆Â≈ √∆;
Ì≈Ú Í≥‹ «Í¡≈∂Õ
367
Á≈ «Â¡≈≈ ’∆Â≈ Âª √Â∂ «Ú⁄ Ì≈¬∆ ‚ºÒ∂ Í≈√ ÍÛ≈¿∞ ’∆Â≈Õ Ì≈¬∆
‚ºÒ∂ È∂ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ È≈Ò √«Â◊πª Á∆ Ï∂¡≥Â √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ √«Â◊π»
‹∆ ‚ºÒ∂ Á∆ ÍÃ∂Ó È≈Ò ’∆Â∆ √∂Ú≈ ¿∞µÍ ¡«Â¡≥Â ÍÃ√øÈ ‘Ø¬∂Õ «¬’ «ÁÈ
¡≈Í‰∆ ÓΩ‹ «Ú⁄ ‚ºÒ∂ ˘ ’ØÒ √ºÁ ’∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ““ÂÀ∫ √≈‚∆ Ï‘πÂ
√∂Ú≈ ’∆Â∆ ‘À, ¡√ƒ Â∂∂ ”Â∂ Ï‘πÂ ÍÃ√øÈ ‘ª, ’∞ºfi Ó≥◊ ÒÀÕ”” Ì≈¬∆ ‚ºÒ∂
È∂ ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‹ØÛ, √«Â◊πª Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ √«Â◊π»
‹∆! ¡≈Í ‹∆ Á≈ Ïı«Ù¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ï‘πÂ ’∞fi ‘Àó«’√∂ Ú∆ Ú√Â± Á∆
ÒØÛ È‘ƒÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «Î ÁπÏ≈≈ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ “‚º«Ò¡≈! ’∞ºfi
Âª Ó≥◊Õ” ‚ºÒ∂ È∂ Î∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ËøÈÚ≈Á ‘∆ ’∆Â≈Õ √«Â◊π» ‹∆
È∂ «Í¡≈ «Ú⁄ «Î Â∆√≈ Ï⁄È ’∆Â≈óÂÁ ‚ºÒ∂ È∂ ‘ºÊ ‹ØÛ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ ‹∂’ Ï‘πÂ ‘∆ Â∞º·∂ ‘Ø ÂÁ ÍÃÒØ’ ”⁄ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª «Ú⁄
Í∆Û∑∆ «‹øÈ∆ ‹◊∑≈ ÏıÙ «Á¿∞, ‘Ø «’√∂ «’√Ó Á∆ «¬º¤≈ È‘ƒÕ √«Â◊πª
Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «Î ¡≥«ÓÃÂ ¤’Ø, ‚ºÒ≈ «√øÿ ’‘≈ÚØ Â∂ «√Á’ Á∆
’Ó≈¬∆ ’ØÕ ‚ºÒ∂ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ Âª Ï‘πÂ ¡≥«ÓÃÂ ¤«’¡≈ ‘ÀÕ √«Â◊π»
‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈ «’ ÂÀ∫ «’ºÊ∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤«’¡≈? ¡√ª Âª ÂÀ˘ ¤’«Á¡ª
È≈ «‚º·≈, È≈ √π«‰¡≈Õ ‚ºÒ∂ È∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ √«Â◊π» ‹∆! ¡≈Í
‹∆ Á∂ Ê≈Ò «Ú⁄Ø∫ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ÍÃÙ≈Á ÒÀ ’∂ ÓÀ∫ Ø˜ ¤’Á≈ «‘≈
‘ªÕ √«Â◊πª Î∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ ¿∞‘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ‹Ø Ù√Â È≈Ò
«Â¡≈ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ‚ºÒ∂ «Î «’‘≈ «’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆! ¡√ƒ ‹Ø ’Û≈‘
ÍÃÙ≈Á Ø˜ ¤’Á∂ ‘ª, «¥Í≈È Ì∂‡ ‘Ø ’∂ √Ã∆ ‹∆ Á∂ Óπı≈«ÏøÁ Ò◊Á≈
‘ÀÕ √Ø ¡≈Í ‹∆ Á≈ Ïı«Ù¡≈ Ù√Â √«‹¡≈ ¡≥«ÓÃÂ ‹≈‰ ’∂ Á≈√ «¬‘
¤’Á≈ «‘≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ «¬‘ Ú≈’ √π‰ ’∂ Óπ√’≈¬∂ Â∂ Ï⁄È
’∆Â≈ «’ ‚º«Ò¡≈! ÷≥‚∂-Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ :
‹Ø ¡≥«ÓÃÂ ÷≥‚∂ ’Ø ÒÀ ‘À®
◊π ’∂ √Ø ‹‘≈˜ ⁄«„ ‹À ‘À®
‚ºÒ∂ È∂ ÈÀ‰ Ì ’∂ √∆√ «ÈÚ≈«¬¡≈ Â∂ «Ú◊√ ’∂ ¡≈«÷¡≈ «’
√«Â Ï⁄È, Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆¿∞!
¡◊Ò∂ ‘∆ «ÁÈ ‘Ø Ï∂¡≥Â ÍÃ∂Ó∆¡ª √Ó∂Â ‚ºÒ∂ È∂ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È
’∆Â≈ Â∂ ‚ºÒ≈ «√øÿ √‹ «◊¡≈Õ ‹ÁØ∫ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’’∂ ‚ºÒ≈ √«Â◊π»
‹∆ Á∆ ‘˜»∆ ‘≈˜ ‘Ø«¬¡≈ Âª √«Â◊πª «√ØÍ≈¿∞ Ïı«ÙÙ ’∆Â≈, «‹√
«Ú⁄ «¬’ Úº‚∆ ÷Û◊, «¬’ „≈Ò, «¬’ ‹ØÛ∆ ‘∆«¡ª È≈Ò ‹Û≈¿±
368
’«Û¡ª Á∆ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ Ï√Âz (ÁØ Á√Â≈∂, ÁØ ⁄ØÒ∂ Â∂ ÁØ ÿπ‡È∂1) ¡Â∂
‘Ø Ï∂¡≥Â Ú «ÁºÂ∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª «Ú⁄ √Á∆Ú∆ «ÈÚ≈√ Ïı«Ù¡≈Õ
‹∂ ‚ºÒ∂ ˘ («‹√È∂ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ È≈Ò Ï∂¡≥Â √∂Ú≈
’’∂ ıπÙ ’∆Â≈ Â∂ √«Â◊πª È∂ ÍÃ√øÈ ‘Ø ’∂ ’∞fi Ó≥◊‰ Ò¬∆ ‘π’Ó
’∆Â≈ √∆) «¬’ Í∆Û∑∆ «‹øÈ∆ ‹◊∑≈ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄, ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ ÂØ∫
«ÏÈª È‘ƒ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø √’∆ Âª ¡√ƒ «’√ ÏÒ-ÏØÂ∂ «¬‘ ¡≈√ º÷ √’Á∂
‘ª «’ √«Â◊π» ‹∆ √≈˘ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª «Ú⁄ «ÈÚ≈√ ÏıÙ Á∂‰◊∂?
’Á≈«⁄ºÂ Ú∆ È‘ƒÕ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ √Ó≈¬∆ ÒÀ‰ Ò¬∆ Âª ◊π-
ÓÔ≈Á≈ ˘ Ë≈È ’È≈ ‘∆ ÍÚ∂◊≈ :
ÍÃÊÓ «‘Â Ô‘ ‹≈È ÷≥‚∂ ’∆ Í‘πÒ ¤’∂®
√Ø¬∆ «√øÿ ÍÃË≈È ¡Ú È Í‘πÒ ‹Ø ÒÚÀ®
(«‘ÂÈ≈Ó≈ Ì≈. Á∂√≈ «√øÿ)
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ÚøÙ
«Ú⁄Ø∫ ¡º·Úƒ ‹◊∑≈ Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ Á∆ √≈÷∆ Ú∆ √π‰≈«¬¡≈ ’Á∂
√È «’ Á∂÷Ø Ï∂Á∆ ’∞Ò «’øÈ∆ √Ã∂Ù‡ Â∂ ¿∞µÂÓ √∆ó«‹√ «Ú⁄ :
¡≈«Í È≈«¬‰∞ ’Ò≈ Ë≈« ‹◊ Ó«‘ ÍÚ«Ô¿∞®
(Í≥È≈ 1395)
√≈÷∆ Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ Á∆

ËøÈ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ È∂ ¡ÚÂ≈ Ë≈È ’∆Â≈Õ «¬’
√Óª ¡«‹‘≈ ¡≈«¬¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ
«√øÿ ‹∆ Í≈√ ⁄ºÒ ’∂ ◊¬∂Õ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ◊π»-’∞ºÒ ‹≈‰ ’∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Á≈ Ï∂¡≥Â ¡ÁÏ-√«Â’≈ ’∆Â≈ Â∂ ÁÙÈ Á∂‰ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ È∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ √«‘Â Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ √«Â◊π»
‹∆! ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ‹≈⁄’ Ï‰ ’∂ ¡≈¬∂ ‘ªÕ ’Ò◊∆Ë ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈
‹∆ (Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆) ˘ ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò «’‘≈ «’ ¡≈Í ‹∆ Âª
Úº«‚¡ª Á∆ ’∞Ò «Ú⁄Ø∫ ‘Ø, ‘π’Ó ’ØÕ ÂÁ Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ È∂ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ ÚøÙ Á≈ ¡◊ª‘ Ú≈Ë≈ πº’ «◊¡≈
‘ÀÕ ¡≈Í «¥Í≈ ’Ø; ÍØÂ∂ Á∆ Á≈Â ÏıÙØÕ
«¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ ◊øÌ∆Â≈ «Úº⁄ ¡≈ ’∂ ’∞ºfi Á∂
Ò¬∆ ⁄πºÍ ‘Ø ◊¬∂ Â∂ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ““Ï≈Ï≈ ‹∆! ¡≈Í
1. ⁄»Û∆Á≈ Í‹≈Ó≈
369
‹∆ È∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤«’¡≈ ‘À?”” Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’
ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹! ÓÀ∫ Âª ¡≥«ÓÃÂ È‘ƒ ¤«’¡≈, Ó∂≈ √∆ Ú∆ Ú‚∂≈ ‘Ø
«◊¡≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ¡≈Í‰∂ ÍπºÂ ˘ ¡≥«ÓÃÂ
¤’≈¿∞, ’∞Ò Á≈ Ú≈Ë≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ Ï≈Ï≈’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ È∂ √«Â-Ï⁄È
«’‘≈Õ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ Í≈√Ø∫ ◊≈Â∂ Í«‘È‰ Ú≈Ò∆ √Ã∆ √≈«‘Ï1
Á∆ Ïı«ÙÙ ’∆Â∆Õ Ï≈Ï≈ ’Ò≈Ë≈∆ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ ÍπºÂ Ï≈Ï≈ ¡‹∆Â
«√øÿ ‹∆ ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈«¬¡≈Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ √ÈÓπº÷ Ï≈Ï≈ ¡‹∆Â
«√øÿ ‹∆ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ‘≈˜ ‘Ø¬∂ ÂÁ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï∂¡≥Â Ïı«ÙÙª
’∆Â∆¡ªÕ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ¡≈Í Á∂ ÿ Ï‘πÂ Ó‘ªÏÒ∆ ÔØË≈ ÍπºÂ ÍÀÁ≈
‘ØÚ∂◊≈ó‹Ø ≈‹ «ÂÒ’ Á∂Ú∂◊≈Õ ≈‹∂-Ó‘≈≈‹∂ Ú∆ ¿∞√ ˘ «√
fiπ’≈¿∞‰◊∂Õ ’≈· Á∆¡ª ÂØÍª ⁄Ò≈Ú∂◊≈ Â∂ Ï‘πÂ √º«Â¡≈Ú≈È ‘ØÚ∂◊≈,
◊π«√º÷∆ Á≈ Ï∂¡≥Â ÍÃ⁄≈ ’∂◊≈Õ √Ø ÊØÛ∑∂ ‘∆ √Ó∂∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ¡‹∆Â
«√øÿ ‹∆ Á∂ ◊Ã«‘ «Ú÷∂ Ï≈Ï≈ √≈«‘Ï «√øÿ ‹∆ È∂ ‹ÈÓ «Ò¡≈, «‹È∑ª
È∂ √«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ ÏıÙ∂ Úª ˘ √≈’≈ ’∆Â≈Õ
˜≈ √Ø⁄Ø! «’ ‹∂’ ÍÓ∂Ù √»Í ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆
’∞ºÒ ÷ÛØ √’Á∆ ‘À, ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Â’ ¿∞√ ’∞ºÒ «Ú⁄ Ú≈Ë≈ È‘ƒ
‘Ø«¬¡≈ Âª ¡√ƒ «’‘Û∂ Ï≈ˆ Á∆ Ó»Ò∆ ‘ª, ‹Ø «ÏÈª ¡≥«ÓÃÂ ¤’∂ ÂØ∫
‘∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∆¡ª Ïı«ÙÙª Á∆ ¡≈√ º÷∆¬∂? √Ø ÓÈ «Ú⁄Ø∫ ÌπÒ∂÷≈
’º„ Á∂‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ È≈Ò ÒØ’-ÍÃÒØ’ Á∂ ÍÁ≈Ê
ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ
Ì≈. Ú∆ «√øÿ ‹∆ Á≈ ’ÊÈ :

Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡’√ Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‘Øª Á≈ «¬’ Ï⁄È √π‰≈«¬¡≈
’Á∂ √È, «’ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‘Øƒ «’‘≈ ’Á∂ √È «’ √ø√≈ «Ú⁄ ¿∞‘
ÓÈ∞º÷ «‹√ Á∂ Ì≈◊ª «Ú⁄ «¬’ Ú’Â Á≈ ÍÃÙ≈Á≈ «Ò«÷¡≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂
Á»√∂ ‚ø◊ Ìπº÷≈ «‘‰≈ ‘ØÚ∂, ‹∂ ¿∞‘ ÍÃ≈‰∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÷≥‚∂-Ï≈‡∂
Á≈ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’ ÒÚ∂, Í»È «‘Â Â∂ «‘‰∆ Á≈ Ë≈È∆ Ï‰ ‹≈Ú∂
Âª ¿∞√ ˘ ÁØÚ∂∫ Ú’Â ÍÃÙ≈Á≈ «ÓÒ‰ Òº◊ ‹≈Ú∂◊≈Õ ¿∞√ Á≈ Áπ«È¡≈Ú∆
1. ¿∞‘ √Ã∆ √≈«‘Ï («¥Í≈È) ‹Ø √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ¡‹∆Â «√øÿ ‹∆ ˘ ◊≈Â∂
Í«‘È‰ Ú≈√Â∂ ÏıÙ∆ √∆, ¡º‹ Ú∆ ¿∞‘Èª Á∆ ¡≥√-Ïø√ «Ú⁄ Ú∂÷∆ ‹≈ √’Á∆
‘ÀÕ Á≈√ È∂ Ú∆ Ï≈Ï≈ √Ï‹ØÂ «√øÿ √∆, ‹Ø ‘˜» Ï≈Ï≈ √≈«‘Ï «√øÿ ‹∆ Á∆
◊ºÁ∆ Â∂ ¿±È≈ √≈«‘Ï «Ï≈‹Ó≈È ‘È, ¿∞È∑ª Á∂ ◊≈Â∂ Í«‘È∆ ‘Ø¬∆ ¿∞‘ √Ã∆
√≈«‘Ï Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ ‘ÈÕ
370
’Ø¬∆ Ú∆ ’øÓ È‘ƒ ¡Û∂◊≈Õ «¬øÈ≈ ¯’ Âª «¬√ √ø√≈ «Ú⁄ ‘∆ ÍÀ
‹ªÁ≈ ‘À, Ï≈’∆ ÍÃÒØ’ Á∆¡ª Ïı«ÙÙª ‹Ø √«Â◊π» ‹∆ ÏıÙÁ∂ ‘È,
¿∞‘Èª Á∆ Âª «◊‰Â∆ ‘∆ È‘ƒ ‘Ø √’Á∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰≈ ¡È∞ÌÚ Áº«√¡≈ ’Á∂ √È «’ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ ÷≥‚∂-
Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’ ÒÚ∂, √ºÂª Ï≈‰∆¡ª Á≈ ÍÃ∂Ó È≈Ò «ÈÂÈ∂Ó
’∂, ⁄‘øπ ’∞«‘Âª ÂØ∫ Í»È ÂΩ Â∂ Ï⁄ ’∂ ‘∂ ¡Â∂ Í≥‹ª «‘Âª Á≈
Ë≈È∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ √∆ «Â¡≈◊‰ ¿∞ÍøÂ ¿∞√ ˘ ’Á∆ Ú∆ ‹ÓÁ»Â È‘ƒ
«Ò‹ªÁ∂Õ ¿∞√ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ «√ºË∆ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹ ‹≈Ú∂◊∆Õ ‹∂ È≈Ó
«√ÓÈ Á…≈≈ ¿∞√ Á∆ ¡Ú√Ê≈ :
È≈È’ Ò∆È Ì«¬˙ ◊Ø«ÏøÁ «√¿∞ «‹¿∞ Í≈È∆ √ø«◊ Í≈È∆®3®
(√Ø«· Ó: 9, Í≥È≈ 633)
Ú≈Ò∆ ‘ØÚ∂ Âª √«Â◊π» ‹∆ ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰∂ √»Í «Ú⁄ ¡Ì∂Á ’ ÒÀ∫Á∂
‘È ¡Â∂ ‹∂’ ÊØÛ∑∆ ’√ «‘øÁ∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ ÁπÏ≈≈ «’√∂ ⁄ø◊∂ ◊π-
«√º÷ ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ÿ «Ú⁄ ‹ÈÓ Á∂ ’∂ ¿∞√ ¡≈ÂÓ≈ ˘ «‘øÁ∆ È≈Ó Á∆
’Ó≈¬∆ ’È Ú≈√Â∂ √Óª ÏıÙ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ Ïº√ «¬ø‹ ‹≈‰ ÒÚØ «’ ‹Ø
◊π» Á∆ ÙÈ «Ú⁄ ¡≈ «◊¡≈, ËÓ≈‹∂ Á≈ ¿∞√ È≈Ò ’Ø¬∆ Ú≈√Â≈
È‘ƒ «‘øÁ≈ :
ËÓ≈«¬ Á« ’≈◊Á Î≈∂ ‹È È≈È’ Ò∂÷≈ √Ófi≈®4®
(‹ÀÂ√∆ Ó: 4, Í≥È≈ 698)
◊π«√º÷ ˘ Â≈ Ú∆ √«‘√≈ º÷‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ «Â¡≈-Ï-
«Â¡≈ ¡≥«ÓÃÂË≈∆ «√øÿ ¿∞µÍ √ø√≈ Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆ Á∂Ú∆-Á∂ÚÂ≈ ‹ª
’Ø¬∆ ÌÀÛ∆ »‘, Ì»Â-ÍÃ∂Â-«‹øÈ ¡≈«Á’ ¡Â∂ √ø√≈ Á∂ ‹øÂ-Ó≥Â,
‡»‰∂-«‡Í≈‰∂ ¡≈«Á’ ’Á≈«⁄Â Ú∆ ¡√ È‘ƒ Í≈ √’Á∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ú∆ ÍÓ≈Ê Á∆¡ª ‹Ø Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª ‘Ø¬∆¡ª, ¿∞‘
√Ì ““÷≥‚∂-Ï≈‡∂ Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂”” √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ‹≈◊Á∆-
‹ØÂ ◊π» Ó≥È ’∂, ◊πÓ«Â ¡È∞√≈ È≈Ó-«√ÓÈ Á∆ ’Ó≈¬∆ ’È È≈Ò
‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∆¡ªÕ
√Ø ¡≈Íª Ú∆ ‹∂ ◊π» Á∆ ÙÈ ˘ ◊Ã«‘‰ ’ «Ò¡≈ ‘À, «‘Â ¡Â∂
«‘‰∆ Á∂ Ë≈È∆ ‘ª Âª ËøÈÂ≈ Á∂ ÔØ◊ ‘ªÕ Í ‹∂ ¡‹∂ «È◊π∂ Íπ‰∂
Á∆ ‹»· ÂØ∫ ¤∞‡’≈≈ È‘ƒ Í≈ √’∂ Âª ¡≈Í‰∂ ‘∆ ÌÒ∂ Ò¬∆ ‘Ø √Óª
¡≈‹≈¬ƒ ◊π¡≈¿∞‰ ÂØ∫ √ø’Ø⁄ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈
¯πÓ≈È ‘À, «’ ¿∞√ ’Ó ˘ ’È Ò¬∆ Á∂ È‘ƒ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ «‹√
371
«Ú⁄ ¡≈Í‰≈ ‘∆ ÌÒ≈ ‘ØÚ∂ Â∂ ËÓ Á≈ ’≈‹ ‘ØÚ∂Õ Í≈Í ’Ó ’È≈
‘ØÚ∂ Âª ˜» Á∂ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ
È‘ «Ï¶Ï ËÓ≥ «Ï¶Ï Í≈Í≥®
(√ÒØ’ √‘√«¥Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1354)
ppp
372
A. ÃÇå×¹ðÈ ÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ çÅ ÃÇåÕÅðÍ
B. ÁðçÅÃ Õðé òÅÃå¶ êÈðé êÌÅêåÆ òÅñ¶ ÇÃ¿Ø»
çÆ ñ¯ó Ü» ðÇÔåòÅé ÇÃ¿Ø» çÆ òÆ ÃÇå×¹ðÈ
ÜÆ Ã¹äç¶ ÔéÍ
C. ×ñ ÇòÚ Ô÷ÈðÆÁÅ ð¼ÖäÅ ÷ðÈðÆ ÔËÍ
’¬∆ Ú≈∆ ¿∞‘ ◊π«√º÷ ‹Ø Ó≈«¬¡≈ ’’∂ ËÈ≈„ ‘øπÁ∂ ‘È,
Ó≈«¬¡≈ Á∂ ‹ø‹≈Ò «Ú⁄ Î√‰ ’’∂ ¿∞È∑ª Í≈√ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹≈
’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È Á≈ √Óª È‘ƒ ‘øπÁ≈ Í ÓÈ ’’∂ ¿∞‘
√«Â◊π» ‹∆ ˘ ¤º‚ Ú∆ È‘ƒ √’Á∂Õ «¬‘Á∂ ‘ºÒ Ú≈√Â∂ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í‰∂
ÿ «Ú⁄ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’ ÒÀ∫Á∂ ‘È ¡Â∂ √Ú∂∂ Ù≈Ó ◊π»
’∂ ⁄Èª ˘ Í√È Á≈ ¡≈‘ Ï‰≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ Í ’¬∆ Ú≈∆ Ú∂÷‰
«Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ‘À «’ ◊πÓπ÷ «Í¡≈«¡ª Á∆ ’Ø·∆ Âª ’¬∆ ’È≈Òª «Ú⁄
‘øπÁ∆ ‘À, ¿∞√ «Ú⁄ ÏÛ∂ ÏÛ∂ √øπÁ ’Ó∂, Ó«‘Ó≈Èª Á∂ ÏÀ·‰ ¡Â∂ ¶◊
¤’‰ Ò¬∆ ≈÷Ú∂∫ º÷∂ ‘Ø¬∂ ‘øπÁ∂ ‘È Í √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ¿∞√ ’Ó∂ «Ú⁄ ’È◊∂ «‹‘Û≈ ÿ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ ¤Ø‡≈
‹ª ‹Ø «’√∂ √Ó∂∫ ÿ Á≈ Î≈ÒÂ± √≈Ó≈È º÷‰ Ò¬∆ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈
‘ØÚ∂, «‹√ «Ú⁄ È≈ Âª ⁄ø◊∆ Â∑ª ‘Ú≈ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ØÙÈ∆ ¡≈™Á∆
‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ’¬∆ Ú≈ Âª Ó’≈È Á∂ ¿∞µÍ ⁄Û∑≈¬∆ ◊¬∆ Í¿∞Û∆ Á∂ ‘∂·ª
ı≈Ò∆ ‹◊∑≈ Á∂ È≈Ò ‘Ø Êª Ò≈ ’∂ ¿∞√ Á≈ ’Ó≈ Ï‰≈ ’∂ √«Â◊π»
‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ √«Â’≈ ’È Á∆ ÍÃ∂È≈

Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹ÁØ∫ «¬√ Â∑ª «’√∂ ÿ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù Ú∂÷
ÒÀ‰ Âª ¿∞√ ˘ Â≈ÛÈ≈ ’Á∂ «’ Ì«Ò¡≈ ÒØ’≈! «‹√ √«Â◊π» ‹∆
È∂ ¡À‚≈ Úº‚≈ Ó’≈È «ÁºÂ≈, «‹√ Á∆ «¥Í≈-«ÁzÙ‡∆ È≈Ò Âø» ’≈ª Â∂
373
⁄«Û∑¡≈ «ÎÁ≈ ‘À∫ ¡Â∂ «‹√ √«Â◊π» È∂ ÂÀ˘ ¡ÀÈ∆ Ó≈«¬¡≈ ÏıÙ∆ ‘ÀÕ
«¬Ê∂ ‘∆ Ïº√ È‘ƒ, ‘ Ø˜ √Ú∂∂-Ù≈Óƒ «‹√ Á≈Â∂ Á∂ ¡º◊∂ ‘ºÊ ¡º‚
’∂ ¡≈«Ê’, ÍÃÓ≈«Ê’ Ú√Â±¡ª Ó≥◊Á≈ ‘À∫, ’∆ ¿∞√ ˘ «Ï·≈¿∞‰ Ò¬∆
(«Ï≈‹Ó≈È ’È Ú≈√Â∂) √≈∂ ÿ «Ú⁄Ø∫ ÂÀ˘ «¬‘Ø ’Ø·Û∆ ‘∆ ÒºÌ∆
‘À? ‹∂ ’Ø¬∆ ¤Ø‡≈ ÓØ‡≈ Ó«‘Ó≈È ¡≈ ‹≈Ú∂ Âª ¿∞√ ˘ ÏÛ∂ Úº‚∂-Úº‚∂
÷πÒ∑∂ ØÙÈ∆ Ú≈Ò∂ ’Ó«¡ª «Ú⁄ «Ï·≈ ’∂ ¡≈¿∞-Ì◊Â ’Á≈ ‘À∫, Í
‹Ø Á∆È ÁπÈ∆¡≈ Á∂ Ù«‘ÈÙ≈‘, Óπ’Â-Ìπ◊Â Á∂ Á≈Â∂, Á√ª Í≈ÂÙ≈‘∆¡ª
Á∆ ‹≈◊Á∆ ‹ØÂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ‘Èó¿∞È∑ª Á≈
√«Â’≈ «¬’ Áπ«È¡≈Ú∆ ÓÈ∞º÷ «‹øÈ≈ Ú∆ Â∞√ƒ ÒØ’ È‘ƒ ’Á∂Õ «¬√
«Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ ˘ Âª «’√∂ «’√Ó Á≈ ’Ø¬∆ ¯’ È‘ƒ, «¬√ «Ú⁄
√≈‚≈ ¡≈Í‰≈ ‘∆ È∞’√≈È ‘ÀÕ
‹∂’ «’Â∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ √πº÷-¡≈√È ¡ÒÓ≈∆ ‹ª Ó≥‹∆ √≈«‘Ï
(«‹√ ¿∞µÍ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’∆Á≈ ‘À) ¿∞µÍ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘ØÚ∂
ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬√ ’∞∆Â∆ ˘ Á» ’È Ò¬∆ ÏÛ∂ ˜ØÁ≈ ÙÏÁª «Ú⁄
ÍÃ∂È≈ ’Á∂ ¡Â∂ «‹øÈ∆ Ó≈«¬¡≈ ’ØÒ ‘øπÁ∆, ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ Á∂‰ Ò¬∆ ˜Ø
Ò≈™Á∂ «’ ‹ÒÁ∆ ÂØ∫ ‹ÒÁ∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ √πº÷-¡≈√È Ò¬∆
Í¶ÿ «Â¡≈ ’Ú≈Ú∂Õ «‹√ ◊πÁπ¡≈∂ «Ú⁄ Ú∆ «¬‘ ÿ≈‡ ‘øπÁ∆, ¿∞ÊØ∫
Á∂ ÍÃÏøË’ª ˘ «ÓÒ ’∂ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ˘ ≈Â √Ó∂∫ Í¶ÿ ¿∞µÍ «Ï≈‹Ó≈È
’È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂Õ ÔÊ≈Ù’Â Ó≈«¬¡≈ Á∂ ’∂ «¬√ √∂Ú≈ ˘ ¡≈øÌ
’Ú≈ «ÁøÁ∂Õ
Í«‡¡≈Ò∂ Ù«‘ «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬’ ◊πÓπ÷ ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ÿ ◊¬∂Õ ¿∞√
ÿ «Ú⁄ Ú∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù √∆, Í «¬Ê∂
«Í¤∂ «Ò÷∆ √Á≈ª Ú≈Ò∆ ◊ºÒ È‘ƒ √∆Õ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ¡≈Í‰≈
√≈÷Ô≈Â «¬Ù‡ ‹≈‰ ’∂ √≈≈ Í«Ú≈ √∂Ú≈ ’Á≈ √∆Õ √«Â◊π» ‹∆
’Ø·∆ Á∂ ¿∞µÍ √øπÁ ’Ó∂ «Ú⁄ ÍÃ’≈Ù √È, «Ú⁄’≈ ÍÁ≈ ’’∂
Á»√∂ Í≈√∂ √«Â◊π» ‹∆ ˘ «Ï≈‹Ó≈È ’È Ò¬∆ Í¶ÿ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ¡ÁÏ-√«Â’≈ Ú∂÷ ’∂ Ï‘πÂ ÍÃ√øÈ ‘Ø¬∂ ¡Â∂ √≈∂
Í«Ú≈ ˘ «¬’º«·¡ª ’ ’∂ Ù≈Ï≈Ù ¡Â∂ ◊π»-«Ó‘ Ì∆¡ª ¡√∆√ª
«ÁºÂ∆¡ªÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬√ ÿ «Ú⁄ ÁØ «ÁÈ ‘Ø ·«‘È≈ √∆Õ «‹Ú∂∫-«‹Ú∂∫
√«Â√ø◊∆¡ª √È∂‘∆¡ª ˘ ÍÂ≈ Òº◊≈, ¿∞‘ ¡≈Í ‹∆ Á∆ √ø◊Â ’È
¡≈¿∞‰ Òº◊∂Õ «¬Ë Ï«·ß‚∂ ÂØ∫ ’∞fi ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ‰ ¡≈¬∂Õ ‹ÁØ∫
374
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹∂ Âª ¿∞È∑ª ˘ √∂Ú≈Á≈ª È∂ Áº«√¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆
Âª Í«‡¡≈Ò∂ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ÿ ◊¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ Ï«·ß‚∂ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆
’≈ «Ú⁄ ¡≈¬∂ √È ¡Â∂ ‹Ò Í≈‰∆ ¤’ ’∂ Ù≈Ó ˘ ‘∆ Í«‡¡≈Ò∂ Íπ¤Á∂
Íπ¤ªÁ∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπº‹ ◊¬∂Õ ≈Â Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¿∞√∂ ÿ ‘∆ ·«‘∂Õ
¿∞È∑ª Áº«√¡≈ «’ √≈‚∆ ÒÛ’∆ ’≈¯∆ «⁄ ÂØ∫ Ï∆Ó≈ ‘ÀÕ ‚≈’‡ª È∂
Ú∆ ‹Ú≈Ï Á∂ «ÁºÂ≈ ‘À ¡≈Í ‹∆ «’Í≈ ’Ø, ¿∞‘ ≈˜∆ ‘Ø ‹≈Ú∂Õ Ï≈Ï≈
‹∆ ¿∞‘Èª ˘ ’≈¯∆ ◊πº√∂ ‘Ø¬∂ Â∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ ÒØ’ª Á∂ Ó≥π‚∂-’∞Û∆¡ª ≈˜∆
È‘ƒ ’Á≈ «ÎÁ≈, ’Ø¬∆ ÍÓ∂Ù Á∂ ÿ Á∆ ◊ºÒ Íπº¤‰∆ ‘À Âª Áº√Ø,
È≈ ‘∆ ÓÀ∫ «’√∂ ˘ Ú-√≈Í «ÁøÁ≈ ‘ªÕ
¿∞‘ Ú∆ ÏÛ∂ ÍÛ∑∂-«Ò÷∂, ‘ø„∂ ‘Ø¬∂ ¡¯√ √ÈÕ «‹√ ÿ «Ú⁄ ¿∞‘
‹∆ ·«‘∂ ‘Ø¬∂ √Èó¿∞È∑ª ˘ ¡≈Í‰∆ «Ú«Ê¡≈ Áº√ ’∂ Ú≈’¯∆ Ï‰≈ Ò¬∆
¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’È Ò¬∆ ÓÈ≈ «Ò¡≈Õ «ÁÈ Á∂ ⁄Û∑≈¡ È≈Ò
Í≥‹-Á√ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ √ø◊Â Á≈ Ò≈‘≈ ÒÀ ‘∂ √È ÂÁ ÿ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª
È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’’∂ Ï«·ß‚∂ Ú≈«Ò¡ª Á∆ ÒÛ’∆ Á∆ Á∂‘-
¡Ø◊Â≈ Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’È Ò¬∆ ÓÈ≈
«Ò¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ÒÚª◊∂, ‹∂
Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ ¡≈«◊¡≈ Á∂ «ÁºÂ∆ Âª Í≥‹ª «√øÿª Í≈√Ø∫ ¡Á≈√ ’≈
«Á¡ª◊∂Õ «¬‘ ¯À√Ò≈ ’’∂ √≈∆ √ø◊Â √Ó∂Â √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹ ◊¬∂Õ ÁÙÈª Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ ’∂ Á»√≈
‘π’ÓÈ≈Ó≈ ¿∞√ ÒÛ’∆ Á∂ «√‘ÂÔ≈Ï∆ Á∆ ¡Á≈√ ’È Ú≈√Â∂ «Ò¡≈Õ
◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ ¡≈«◊¡≈ Á∂ «ÁºÂ∆Õ
‘π‰ √ø◊Â «Ú⁄ «Ú⁄≈ ⁄ºÒ∆ «’ ¡Á≈√ ’È Ú≈√Â∂ Í»È
◊π«√º÷ª Á∆ ÒØÛ ‘À, ¿∞È∑ª Á∆ ’∆Â∆ Ï∂ÈÂ∆ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ ÓÈ˜»
’È◊∂Õ ’≈¯∆ √Óª «¬‘∆ «Ú⁄≈ ⁄ÒÁ∆ ‘∆Õ ¡ı∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
¯À√Ò≈ ’∆Â≈ «’ √≈∆ √ø◊Â Á√-Í≥Áª «Ó≥‡ Ú≈√Â∂ «√ÓÈ ’Ø,
¿∞ÍøÂ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ ‘∆ «È‰≈ ’Ú≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ª, «’ ¡Á≈√ ’È
Ú≈√Â∂ Í»È Íπº‹∂ ‘Ø¬∂ ◊π«√º÷ª Á∆ ‘∆ ÒØÛ ‘À ‹ª «’ ‘ ◊π«√º÷ Á∆
Ï∂ÈÂ∆ ¡≈Í ‹∆ ÍÃÚ≈È ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «√ÓÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á
√Ï √ø◊Â √Ó∂Â ÷ÒØ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
¡Â∂ ¿∞µÍ «Ò÷∂ Ò¯˜ √«Â◊π» Á∂ √ÈÓπ÷ Áπ‘≈¬∂ «’ ‘∂ √«Â◊π» ‹∆,
¡≈Í ‹∆ √≈‚∆ Ùø’≈ Á» ’ØÕ ¡Á≈√ ’È ¿∞ÍøÂ ÓºÊ≈ ‡∂’ ’∂ ¯Â«‘
ÏπÒ≈¬∆ ¡Â∂ √≈∆ √ø◊Â √Ó∂Â ¡≈Í ‹∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
375
ÏÀ· ◊¬∂Õ √≈∆ √ø◊Â Ï‘πÂ «÷º⁄ «Ú⁄ ÙªÂ-«⁄ºÂ ÏÀ·∆ √∆ «’ Ù≈«¬Á
√≈˘ Ú∆ √«Â◊πª Á∂ ÁÙÈ ‹ª Ï⁄È ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹≈‰Õ
«‘ÂÚ≈È «√øÿª Á∆ ¡Á≈√ √«Â◊π» ‹∆ √π‰Á∂ ‘È

√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ Â≈«Ï¡≈ «‹ºÊ∂ «√øÿ √«Â◊πª
˘ ⁄Ω √≈«‘Ï ’Á≈ √∆, ¿∞√ Êª √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆
Á∂ ÁÙÈ, Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‘Ø¬∂Õ √≈≈ ’Ó≈ ÍÃ’≈Ù È≈Ò È±Ø-È± √∆Õ
«ÂøÈƒ Í≈√ƒ ’øËª Á∂ È≈Ò È≈Ò ’¬∆ Ú‚∂∆ ¿∞Ó Á∂ «√øÿ ¡Â∂ ’¬∆
¤Ø‡∆ ¿∞Ó Á∂ «√øÿ √ÈÕ ’¬∆¡ª Á∂ «⁄‘«¡ª Â∂ ’≈¯∆ ‹Ò≈Ò √∆,
Í ‘ ◊π«√º÷ Á∂ È≈Ò «¬’-«¬’ √»Í ’Ò◊∆Ë ‹∆ Á≈ √∆Õ
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á≈ √»Í ‹Ø √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆
Á∆ Â≈«Ï¡≈ ÁÙÈ Á∂ «‘≈ √∆, ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈, ““‘∂ Ì≈¬∆
‘È≈Ó «√øÿ! ¡≈‘ «‹øÈ∂ Ú∆ ◊π«√º÷ ‘È, «¬‘ ÍÓÍÁ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø
⁄πº’∂ ‘È?”” Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ «¬‘ Âª ¡≈Í ‹∆ ‘∆ ‹≈‰Á∂
‘ØÕ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ «¬‘Èª √≈«¡ª ˘ ÍÓÍÁ Á∆
ÍÃ≈ÍÂ∆ È‘ƒ, Í «¬‘ √≈∂ «‘ÂÚ≈È «√øÿ ‘È ¡Â∂ ◊π«√º÷∆ Á∂
¡√»Òª Á∂ Í»È Ë≈È∆ ‘ÈÕ ‹Ø Ú∆ ◊π«√º÷ «‘Â º÷Á≈ ‘À, ⁄‘øπ
’∞«‘Âª ÂØ∫ Ï«⁄¡≈ ‘À, √ºÂª Ï≈‰∆¡ª Á≈ «ÈºÂÈ∂Ó∆ ‘À, «‹Ú∂∫ Â∞√ƒ ‘π‰∂
Ú∂÷ ‘∂ ‘Ø, ÓÀ∫ ‘ √Ó∂∫ ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò ‘ªÕ ¡Á≈√ Ú∆ ‘ «¬’ Á∆
√π‰Á≈ ‘ª, Í ¿∞‘ ‘∆ Ú√Â± ¿∞‘Èª ˘ «ÁøÁ≈ ‘ª, «‹√ «Ú⁄ ¿∞È∑ª
Á≈ ÌÒ≈ ‘ØÚ∂Õ Ï≈’∆ √≈‚∂ Ú≈√Â∂ Í»È ÍÁ Ú≈Ò∂ ◊π«√º÷ª «Ú⁄ ¡Â∂
«‘ÂÚ≈È ◊π«√º÷ª «Ú⁄ ’Ø¬∆ Ì∂Á È‘ƒÕ Á»√∂ ‹Ø ÍÃ∂Ó∆ ÒÛ’∆ Á∆
Á∂‘-¡Ø◊Â≈ Ò¬∆ ¡Á≈√ ’Ú≈¿∞‰ ¡≈¬∂ ‘Èó¿∞È∑ª ˘ √≈‚∆ ÚÒØ∫
’«‘ Á∂ÚØ, «’ «’√∂ «‘ÂÚ≈È «ÈºÂÈ∂Ó∆ «√øÿ Í≈√Ø∫ √≈‚∂ √»Í √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ’Ú≈¿∞‰Õ Í≈·∆ «√øÿ Í≈· ¿∞µ⁄∆ ÏØÒ ’∂
’∂ ¡Â∂ «‹øÈ≈ «⁄ Í≈· ’È≈ ‘ØÚ∂, ÒÛ’∆ ÏÀ· ’∂ ‹ª Ò∂‡ ’∂ Í≈·
√π‰∂Õ Í≈·∆ «√øÿ Á∆ Ì∂‡≈ Í≥‹ √Ω π«Í¡≈ ÷‰Õ ¿∞È∑ª ˘ «¬’ ‘Ø ı≈√
‘Á≈«¬Â ’È∆ ‘À, «’ ™fl Âª √Á≈ Ò¬∆ Ó≈√ Ù≈Ï Á≈ «Â¡≈◊ ’
Á∂‰, Í ‹∂’ ¡«‹‘≈ È‘ƒ ’ √’Á∂ Âª «‹øÈ≈ «⁄ √≈‚≈ √»Í
¿∞È∑ª Á∂ ÿ «Ú⁄ ‘∂ ˙È∂ «ÁÈ È≈ Âª ’Ø¬∆ Ó≈√ Ù≈Ï ÚÂ∂ ¡Â∂
È≈ ‘∆ Ï≈‘Ø∫ ÚÂ ’∂ ÿ ¡≈Ú∂Õ √≈‚∂ √»Í Á≈ √π÷-¡≈√È ≈Â ˘
Í¶ÿ Â∂ ’Ú≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂Õ ‹∂ «¬√ «ÚË∆ Â∂ ÙË≈ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò ¿∞‘
376
Í≈· ’≈¿∞‰◊∂ Âª ÒÛ’∆ ≈˜∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆; ‹∂ «’√∂ «’√Ó Á∆
¡‰◊«‘Ò∆ ÚÂ∆ Âª ¿∞√ Á∂ «˜øÓ∂∫Ú≈ ¿∞‘ ¡≈Í ‘Ø‰◊∂Õ
‘˜»∆¬∂ Á∆ Ó‘ºÂÂ≈
È≈Ò ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ïı«ÙÙ ’∆Â∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‘π’Ó ’∆Â≈
«’ √≈∆ √ø◊Â ˘ √≈‚∆ ÚºÒØ∫ Áº√ Á∂ÚØ «’ ‹ÁØ∫ Ú∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï (√≈‚∂ √»Í) Á∂ ÁÙÈ ’È ¡≈¿∞‰≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ ◊Ò «Ú⁄
‘˜»∆¡≈ Í≈ ’∂ ¡≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Íπ≈ÂÈ ◊π«√º÷ ‘ Ú∂Ò∂ ◊Ò
«Ú⁄ ‘˜»∆¡≈ º÷Á∂ √ÈÕ ‘˜»∆¡≈ Í≈ ’∂ ‹Ø ¡Á≈√ ’Á≈ ‘À ¡√ƒ
ÏÛ∂ «Ë¡≈È È≈Ò ¿∞√ Á∆ ’∆Â∆ Ï∂ÈÂ∆ √ÃÚ‰ ’Á∂ ‘ªÕ ‘˜»∆¡≈
«ÈÓÃÂ≈ Â∂ ¡≈‹˜∆ Á∆ «ÈÙ≈È∆ ‘ÀÕ ‘ ◊π«√º÷ ‹∂ √≈≈ «ÁÈ ◊Ò
«Ú⁄ ‘˜»∆¡≈ È‘ƒ º÷ √’Á≈ Âª ÿº‡Ø-ÿº‡ ‹ÁØ∫ √≈‚∂ √»Í Á∆ ‘˜»∆
«Ú⁄ ‘≈˜ ‘Ø‰≈ ‘ØÚ∂ ¿∞√ Ú∂Ò∂ ◊Ò «Ú⁄ ‘˜»∆¡≈ Í≈ ’∂ √≈‚∂ √ÈÓπº÷
¡≈Ú∂ ÂÁ √≈‚∆ ¡«Ë’ ıπÙ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï«·ß‚∂ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª («‹È∑ª Á∆ ÒÛ’∆ Ï∆Ó≈ √∆)
˘ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó Áº√ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ Ï≈’∆ √≈∆ √ø◊Â ÍÃÂ∆
‘˜»∆¡≈ Ë≈È ’È Á≈ ‹Ø ¡≈Á∂Ù √∆, ¿∞‘ Ú∆ √ø◊Â ˘ √≈∂ Ó‘≈ÂÓ
√«‘Â Áº√ «ÁºÂ≈Õ ¡Á≈√ ’È Ò¬∆ ‹Ø Í»È Íπº‹∂ ‘Ø¬∂ ◊π«√º÷ª ¡Â∂
«‘ÂÚ≈È ◊π«√º÷ ÍÃ∂Ó∆¡ª ÍÃÂ∆ Ùø’≈ √∆ ¿∞‘ Ú∆ Á» ‘Ø «◊¡≈Õ
ppp
377
ÃÇå×¹ðÈ ÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ êÌÕÅôé
Õðé Ãì¿èÆ ÔçÅÇÂå»
Ï≈Ï≈ ‹∆,√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ Á√ª Í≈ÂÙ≈‘∆¡ª
Á≈ ÍÃÂº÷ √»Í ‹≈‰ ’∂ √∂Ú≈ ’Á∂ ¡Â∂ ‘˜»∆ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂ √ÈÕ
√Ï √ø◊Â ‹Ø Ú∆ ¿∞‘Èª Á∂ √øÍ’ «Ú⁄ ¡≈™Á∆ √∆, ˘ √«Â◊π» √Ã∆
◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¡ÁÏ-√«Â’≈ Á√ª Í≈«ÂÙ≈‘∆¡ª Á≈ √»Í
‹≈‰ ’∂ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ ’Á∂Õ
«‹ºÊ∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’È≈ ‘øπÁ≈, ˙Ê∂ √øπÁ «Ú¤≈¬∆
’’∂, ¿∞µÍ ⁄øÁØ¡≈ Ò◊≈¿∞‰≈, ⁄øÁØ¬∂ ‘∂· ◊πÁ∂Ú ‹∆ Ò¬∆ ÂıÂ
Ï‰≈π‰ Ú≈√Â∂ «Í≥‚ «Ú⁄Ø∫ ‹ª ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ÂıÂÍØÙ Ó≥◊Ú≈™Á∂Õ
ÂıÂÍØÙ ⁄ø◊∆ Â∑ª ËØ ’∂, √πº’≈ ’Ú≈ ’∂ ¿∞√ ¿∞µÍ √øπÁ ¡≈√È
«Ú¤Ú≈™Á∂Õ ¿∞√ ÂıÂ ¿∞µÍ Ó≥‹∆ √≈«‘Ï ÷Ú≈ ’∂, Ó≥‹∆ √≈«‘Ï
¿∞µÍ ¤Ø‡∆ ÂÒ≈¬∆ ÙÙØÌÂ ’Á∂Õ ¿∞µÍ πÓ≈Ò≈ «Ú¤≈, ◊Á∂Ò∂ Ò◊≈
’∂ ¿∞Í √øπÁ ÍπÙ≈’≈ √‹≈ ’∂ ÍÃ’≈Ù ’Ú≈™Á∂ ‹ª ’Á∂Õ ÍÃ’≈Ù ’È
√Ó∂∫ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ √»Í Á∆ «‹ÒÁ Á≈ Ú«Ë¡≈ ◊ºÂ≈ ‹Ø √π÷-¡≈√È
’È Ú∂Ò∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ √»Í ¿∞µÍ Á∆ ¶ÿ≈¬∆Á≈ ‘À, (¿∞√ ˘
’¬∆ ÍÃ∂Ó∆ ÍÃ’≈Ù ’È √Ó∂∫ ÓØÛ’∂ √«Â◊πª Á∂ √»Í ‘∂· Á∂ «ÁøÁ∂ ‘È),
¿∞√ ◊ºÂ∂ ˘ ‘Ó∂Ù≈ Ï≈‘ º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, ’Á∆ Ú∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ‘∂·ª È‘ƒ Á∂‰≈Õ √«Â◊πª Á≈ ÍÃ’≈Ù ’≈ ’∂
ÁØ‘∆¡ª ÍÒ’ª Ò◊≈™Á∂ Â∂ «Î ¿∞µÍ √øπÁ πÓ≈Ò≈ √‹≈™Á∂Õ
«¬’ «ÁÈ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Íπº«¤¡≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’È
Ò¬∆ ÂıÂ ÍØÙ «’™ ˜»∆ ‘À? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ¡≈Íª
√≈∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘˜» ‹Á ¡Á≈√ ’Á∂ ‘ª ÂÁ ¡≈Í ‘∆ ’«‘øÁ∂
‘ª «’ ““ÂıÂ ⁄Ω Á∂ Ó≈Ò’ √«Â◊π» ‹∆˙!”” ⁄Ω Âª ¡√ƒ ’ ‘∂
‘øπÁ∂ ‘ª, Í ’¬∆ Ú≈∆ ÂıÂ Ï‰≈¬∂ ÂØ∫ ÏˆÀ ‘∆ Ó≥‹∆ √≈«‘Ï Â∂
ÍÃ’≈Ù ’ Á∂∫Á∂ ‘ªÕ Ì≈Ú∂∫ ¡√ƒ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ Ò≈«¬’ Á≈ ÂıÂ È‘ƒ
Ï‰≈ √’Á∂ Í «Î Ú∆ «‹øÈ∆ ’∞ √≈‚∂ «Ú⁄ √ÓºÊ≈ ‘À, ¿∞√ ¡È∞√≈
378
¿∞µ⁄≈ «√øÿ≈√È Ï‰≈ ’∂ ¿∞√ ¿∞Í √«Â◊πª ˘ ÍÃ’≈Ù ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈
‘ÀÕ
√∂Ú≈ ’È «Ú⁄ ¡‰◊«‘Ò∆

◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‹ÁØ∫ ¡‹∂ Úº‚∆ ¤øÈ «Ú⁄ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
ÍÃ’≈Ù ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ √∆ ÂÁ «¬’ «ÁÈ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «’√∂ ˜»∆ ’≈‹
Ò¬∆ Ï≈‘ ‹≈‰≈ «Í¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ ‹≈‰ Òº◊∂ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ Á∆ «‚¿±‡∆
Ò◊≈ ◊¬∂ «’ Ì≈¬∆ Â∞√ƒ Ù≈Ó ˘ √ØÁπ «‘≈√ Á≈ Í≈· ’’∂ Ó‘≈≈‹
‹∆ Á≈ √π÷-¡≈√È ’ Á∂‰≈Õ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «¬‘ √∂Ú≈ √Ω∫Í‰≈ ’’∂ ¡≈Í
‹∆ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ Á»√∂ «ÁÈ ‹Á Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈Í√ ¡≈¬∂ Âª Í≥‹-«¬ÙÈ≈È≈
’’∂ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’È Ò¬∆ ◊¬∂Õ ÈÓ√’≈ ’È
¿∞ÍøÂ √«Â◊π ‹∆ Á≈ Óπº÷Ú≈’ «Ò¡≈Õ √«Â◊π» ‹∆ ¿∞µÍ πÓ≈Ò≈ Á∂
’∂ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ‘∆ «√ÓÈ ’È Òº◊
Í¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Áº√Á∂ √È «’ «√ÓÈ ’«Á¡ª-’«Á¡ª Í≥‹Ú∂∫
◊πÁ∂Ú ◊π» ¡‹È Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘Ø¬∂ Â∂ √≈˘ «¬ø‹
Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ «’ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ È∂Â «¬√ ÍÃ’≈ Ò≈Ò ‘È «‹Ú∂∫
¡º÷ª «Ú⁄ ’∞ºfi ⁄πº«Ì¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂Õ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ‘À≈È∆ ‘Ø¬∆Õ
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ «¬√ ÍÃÊ≈«¬ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ’∆ ’≈È
‘À ‹∆ ‹Ø ¡≈Í ‹∆ Á∂ È∂Â «¬√ ÍÃ’≈ Ò≈Ò ‘È? √«Â◊π» ‹∆ È∂
Ï⁄È ’∆Â≈, ““Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ! √≈‚∂ √»Í Á∆ √∂Ú≈ Â∞√ƒ ¡≈Í
’«¡≈ ’ØÕ ’ºÒ∑ Â∞√ƒ «‹√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ √≈‚∂ √»Í Á∆ √∂Ú≈ ’È Ò¬∆
’«‘ ◊¬∂ √∆, ¿∞√ È∂ ’≈‘Ò∆-’≈‘Ò∆ πÓ≈Ò∂ ÒÍ∂‡‰ Á∆ ‘∆ ’∆Â∆, ÍÃ∂Ó
È≈Ò √∂Ú≈ È‘ƒ ’∆Â∆Õ ¿∞‘ ‹Ø πÓ≈«Ò¡ª «Ú⁄ Úº‡ (√Ò∆¡ª) Í¬∂ «‘
◊¬∂ √È, √≈‚∂ È∂Âª «Ú⁄ √≈∆ ≈Â ⁄πºÌÁ∂ ‘∂Õ «‹√ ’≈È √≈‚∂
È∂Â «¬√ ÍÃ’≈ ‘ÈÕ ¡º◊∂ ÂØ∫ ‹∂ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ √∂Ú≈ Ò¬∆ ’«‘‰≈
‘ØÚ∂ Âª ¿∞√ ˘ ÍÃ∂Ó È≈Ò √∂Ú≈ ’È Á∆ ‘Á≈«¬Â ’È∆Õ ¿∞√ «ÁÈ
ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊƒ ÁØÈØ∫ ‡≈¬∆Ó √«Â◊π» ‹∆ Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂ ¡Â∂
«ÏË ¡Ú√Ê≈ ”⁄ ’ØÒ ÷ÒØ ’∂ πÓ≈«Ò¡ª «Ú⁄Ø∫ Úº‡, √Ò∆¡ª ¡≈«Á
¡≈Í ’º„Á∂ Â∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò √∂Ú≈ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂Õ ≈Â ˘ √«Â◊π»
‹∆ ˘ √π÷-¡≈√È ’’∂ Í¶ÿ Â∂ «Ï≈‹Ó≈È ’Ú≈™Á∂ Â∂ ◊Ó∆-
√Á∆ ¡È∞√≈ ·ß„∂ Â∂ ◊Ó πÓ≈Ò∂ √‹≈™Á∂Õ ‹ÁØ∫ Ì √Á∆ ‘øπÁ∆
ÂÁ √«Â◊πª Á∂ √»Í Â∂ ≈Â ˘ ‹≈¬∆ «ÁøÁ∂Õ ◊Ó∆¡ª ˘ «ÁÈ-
379
≈Â ’±Ò ‹ª Íº÷≈ ¡≈«Á’ ⁄ÒÁ≈ º÷Á∂Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¡≈√-Í≈√
Á≈ Ú≈Â≈Ú‰ √π◊øËÂ º÷Á∂Õ ‹ÁØ∫ Ú∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ ‘˜»∆
‹≈‰≈ ‘ØÚ∂, ÍÀ ËØ ’∂, Í≥‹-«¬ÙÈ≈È≈ ’’∂ ◊Ò ”⁄ ‘˜»∆¡≈ Í≈ ’∂
ÁØ‘∆ Á√Â≈ √‹≈ ’∂ ‹ªÁ∂Õ √ø◊Â ˘ √«Â◊πª Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ «¬√
ÓÔ≈Á≈ ¡È∞√≈ «Ú⁄È Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂Õ
¡º‹ ’ºÒ∑ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ Â∂ Í≈·∆ «√øÿª «Ú⁄ ◊π» √∂Ú≈ Â∂ ÌÀ-Ì≈ÚÈ∆
ÚºÒØ∫ ’≈¯∆ «„ºÒ ¡≈ ◊¬∆ ‘ÀÕ «¬√ «„ºÒ ˘ Á» ’È Ò¬∆ √≈∆ ’ΩÓ
˘ √π⁄∂Â ‘Ø‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ Í≈· ’Á∂ √Ó∂∫ √≈∆ √∆’ «’«¡≈
‘˜»∆¬∂ È≈Ò ’È∆ ⁄≈‘∆¬∂Õ Á»√∂ ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á≈ √πÌ≈¡ Ï‰ «◊¡≈
‘øπÁ≈ ‘À «’ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ Í≈· ’Á∂ ‘È Âª Ïª‘ª Á∆¡ª ’±‘‰∆¡ª ˘ Ó≥‹∆
√≈«‘Ï Á∂ ¿∞Í ¡≈√∂ Ò¬∆ º÷ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ «¬√ «Ï¡ÁÏ∆ Ì∂ √πÌ≈¡
˘ ÏÁÒ‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÍºÂ∂ (¡≥◊) Ú∆ ÏÛ∂
¡ÁÏ Â∂ Ë∆‹ È≈Ò ÍÂ‰∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘ÈÕ
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ‘À «’ √≈˘ √≈∂ √∂Ú≈Á≈ª
˘ ÍÃ∂Ó √«‘Â ÌÀ-Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò √∂Ú≈ √«Â’≈ ’È Á≈ √«Â◊π» ‹∆
ÏÒ-ÏπºË∆ ÍÃÁ≈È ’È, Âª ‹Ø ¡√ƒ Ò≈‘∂ÚøÁ∆ √∂Ú≈ ’’∂ ◊π» ıπÙ∆ ˘
ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∆¬∂Õ
ppp
380
ÃÇå×¹ðÈ ÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ çÅ Ô¹ÕîéÅîÅ
ÇÕò¶º ñËäÅ ÔË?
Ï‘πÂ∆ Ú≈ Ú∂÷‰ «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ‘À «’ ◊ÃøÊ∆ «√øÿ ÿ Ú≈«Ò¡ª
˘ ıπÙ ’È Ú≈√Â∂ «‹‘Ø-«‹‘∂ ’≈‹ Ú≈√Â∂ ¿∞‘Èª √«Â◊π» ‹∆
Á≈ ˙‡-¡≈√≈ «Ò¡≈ ‘ØÚ∂ ¿∞‘Ø «‹‘∂ Ì≈Ú Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ Í«‘Ò∂ ‘∆
’º„ ’∂ ¿∞√ ¡≥’ ¿∞µÍ πÓ≈Ò≈ Á∂ «ÁøÁ∂ ‘È ¡Â∂ ¡Á≈√ ÂØ∫ «Í¤Ø∫
¿∞‘Ø ‘π’ÓÈ≈Ó≈ √π‰≈ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’¬∆ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ Ó‘≈≈‹ ‹∆
Á∂ ÷ºÏ∂-√º‹∂ Í≈√∂ ÂØ∫ ÊØÛ∑∂-ÊØÛ∑∂ ÍºÂ∂ (¡≥’) ‘ºÊª «Ú⁄ ÒÀ ’∂ ¿∞µÍ
÷Û∑∂ ’’∂ «Î ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆ Ï≈ª Ú‹∂ ÂØ∫ Í«‘Ò∂
÷ºÏ∂ Í≈√∂ ÂØ∫ ¡Â∂ Ï≈ª Ú‹∂ ÂØ∫ Ï≈¡Á √º‹∂ Í≈√∂ ÚºÒØ∫ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
ÒÀ∫Á∂ ‘È Ì≈Ú ¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ «‘√≈Ï È≈Ò ’¬∆ Â∑ª Á∂ „ø◊ Â∆’∂
Ï‰≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ
Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ

«¬’ √Ó∂∫ «¬‘Ø «Ú⁄≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ú∆ √ø◊Â È∂ ⁄Ò≈¬∆Õ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ «‹Ú∂∫ ◊π-ÓÔ≈Á≈ ¡È∞√≈ Í«‘Ò∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ∫Á∂ √È, ¿∞‘
√ø◊Â ˘ Áº«√¡≈Õ È≈Ò ‘∆ «’‘≈ «’ «¬√ Á∆ ÍπÙ‡∆ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫
’Ú≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¡º◊∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆
«’ ““‘∂ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆, «¥Í≈ ’’∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ‰ Á∆ «ÚË∆ Áº√Ø
‹∆Õ”” ¡Á≈√ ’È ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ √Ó∂Â √≈∆ √ø◊Â Á∂, ◊π» ’∆
‘˜»∆ «Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∂Õ √≈∂ ÙªÂ-«⁄ºÂ «¬’≈◊ «ÏÂ∆ «Ú⁄ ÏÀ·∂
«√ÓÈ ’ ‘∂ √È «’ ¡≈Í ‹∆ ˘ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆
Á∆ Â≈«Ï¡≈ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘Ø¬∂Õ ¿∞È∑ª Ï⁄È ’∆Â≈
«’ «‹√ «ÁÈ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú
‹∆ È∂ √≈‚∂ Í≈√Ø∫ √Ã∆ ‘«Ó≥Á √≈«‘Ï «Ú÷∂ ’Ú≈«¬¡≈ √∆ Â∂ Óπ÷Ú≈’
ÒÀ‰ Ò¬∆ Ú∆ √≈˘ ¡≈Í ¡◊Ú≈¬∆ «ÁºÂ∆ √∆ «’ «¬√ ÍÃ’≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
ÒÀ‰≈ ‘Àó¿∞‘ ‘∆ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ‰ Á≈ Â∆’≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ ‹∆ È∂ ‘Ø
381
«Ú√Ê≈ √«‘Â Áº«√¡≈ «’ «‹Ú∂∫ ¡≈Ó ÍÃ∂Ó∆ ‘π’ÓÈ≈Ó≈, «‹ºÊØ∫ «⁄ºÂ
¡≈Ú∂ ÍÛ∑ ÒÀ∫Á∂ ‘È ‹ª √Ú∂ Ù≈Ó Á≈ ÌÓ ’Á∂ ‘È ‹ª ÍºÂ∂ ÷Û∑∂
’’∂ ‘π’Ó ÒÀ∫Á∂ ‘È, «¬‘ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ Áº√∆ ÓÔ≈Á≈ Á∂ ¿∞Ò‡
‘ÀÕ «¬√ «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ È‘ƒÕ ¡Á≈√ ’È ÂØ∫ «Í¤Ø∫
‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ Ó»Ò-Ó≥Â Á≈ Í≥‹ Ú≈∆ Í≈· ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈
‘À ‹ª ⁄≈∂ Ó≥◊Ò≈⁄‰1 ‹Ø √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄ Á‹ ‘È,
¿∞‘ ⁄≈∂ ‹∂’ ÍÛ∑∂ ‹≈‰ Âª ¡«Ë’ Ò≈Ì ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «Î √«Â◊π» ‹∆
Á∂ ÁÙÈª Á≈ √ÒØ’ ÍÛ∑ ’∂ πÓ≈Ò≈ ¿∞Â≈È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ «‘Á≈ ‘À, √Ó∂∫ Á≈ ÌÓ È‘ƒ ’È≈Õ ÍÃ∂Ó
Á∂ ÙÏÁ ÍÛ∑Á∂ √º‹∂ ‹ª ÷ºÏ∂ Í≈√∂ ÂØ∫ √«‘‹ «Ú⁄ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ «‹øÈ∂
Ú∆ ÍºÂ∂ ‘ºÊ «Ú⁄ ¡≈ ‹≈‰ ÁØÚª ‘ºÊª È≈Ò ⁄πº’ ’∂ Á»√∂ Í≈√∂ ÍÂ
Á∂ÚØÕ ÷ºÏ∂ ÍºÂ∂ ÂØ∫ «‹‘Û≈ ÙÏÁ (√ÒØ’) ⁄ÒÁ≈ ‘À ¿∞‘ √«Â◊π» ‹∆
Á≈ ¡√Ò∆ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ‘ÀÕ ‹∂ √ÒØ’ ÷ºÏ∂ Í≥È∂ Á∂ ¿∞ÍØ∫ ¡øÌ ‘ØÚ∂ ÂÁ
¿∞ÊØ∫ ÍÛ∑È≈ ¡øÌ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À ‹∂’ ¿∞‘ «Í¤Ò∂ Í≥È∂ ÂØ∫ ⁄ÒÁ≈
‘À (¡øÌ ‘øπÁ≈ ‘À) ÂÁ ÷ºÏ∂ Í≈√∂ Á≈ ÍºÂ≈ ÍÂ ’∂ ¡øÌ ÂØ∫ «¬‘
√ÒØ’ ÍÛ∑ØÕ ‹∂ ¡◊ª‘ Í¿∞Û∆ ‘ØÚ∂ ¿∞√˘ Ú∆ È≈Ò ‘∆ ÍÛ∑È≈ ‘ÀÕ «¬√
«Ú⁄ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Í«‘Òª Ú∆ «¬√∂ Â∑ª ‘∆ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ «Ò¡≈ ’Á∂ √È,
Í ‘π‰ Âª Í«‘Ò∂ ¡’∆Á∂ Á∆ ‘Ø Ú∆ ÍÃØÛ∑Â≈ ‘Ø ◊¬∆Õ ¿∞√ Ú∂Ò∂ √≈∆
√ø◊Â ˘ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ‰ Á∆ «ÚË∆ Áº√∆ ¡Â∂ √≈∆ ¡≈Ô± Óπº÷Ú≈’ ÒÀ‰
Á∆ «¬√∂ ÓÔ≈Á≈ ˘ ¡≈Ó √ø◊Âª «Ú⁄ Áº√Á∂ ‘∂ Âª ‹Ø ¡√ƒ √Ó∂∫
√Ó∂∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ ¿∞√ «Ú⁄Ø∫ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ
˘ √∂Ë Á∂ √’∆¬∂Õ
’¬∆ Ú≈ ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ √«‘‹ Í≈· ‹ª √Ã∆ ¡÷≥‚
Í≈· √≈«‘Ï ’Á∂ ¡≈Í‰∆¡ª ’±‘‰∆¡ª Ó≥‹∆ √≈«‘Ï ¿∞µÍ º÷ ’∂
¿∞√Á≈ ¡≈√≈ ÒÀ ÒÀ∫Á∂ ‘È Í «¬√ Â∑ª ’È≈ ◊π» √≈«‘Ï ‹∆ Á∆
Ï∂-¡ÁÏ∆ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ ’È ÂØ∫ ‘Ó∂Ù≈ √ø’Ø⁄ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Èº’,
1. ˝ √«ÂÈ≈Óπ ’Â≈ Íπ÷π «ÈÌ¿∞ «ÈÚÀπ
¡’≈Ò Ó»«Â ¡‹»È∆ √ÀÌø ◊πÍÃ√≈«Á®
2. ˝ √«Â◊π ÍÃ√≈«Á®
3. ˝ √«ÂÈ≈Óπ ’Â≈ Íπ÷π ◊πÍÃ√≈«Á®
4. ˝ √«ÂÈ≈Óπ ◊πÍÃ√≈«Á®
382
Ó≥»‘, ¡º÷ª ‹ª ÍÀª ˘ ‘ºÊ Ò≈ ’∂ ‹ª √∆ Â∂ ÷π‹Ò∆ ¡≈«Á ’’∂ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ Í≥«È¡ª ˘ ‘ºÊ È‘ƒ Ò◊≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ó‹∂ «’√∂ ÍÃ’≈
Á∆ √∆’ «’«¡≈ (ı≈Ù ¡≈«Á’) ’È∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ ◊Ò Ú≈Ò∂ ‘˜»∆¬∂
Á∆ ÚÂØ∫ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À, «’™«’ √«Â◊π» Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂
‹Ø Ï⁄È √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¡ÁÏ ’È Ò¬∆ √ø◊Âª ÍÃÂ∆
’‘∂ √È, Ì≈. √øÂØ÷ «√øÿ ‹∆ È∂ √»‹ ÍÃ’≈Ù «Ú⁄ «¬√ ÍÃ’≈ «Ò÷∂
‘È :
Ó∂∂ √»Í Â∂ Ô≈Â∂ ‘À Á∆ÿ √≈«‘Ï ‹≈È ¡Á≈«¬Ï ’À ‘Ω®
√Ø ¡√ƒ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ Á√ª Í≈«ÂÙ≈‘∆¡ª
Á≈ ÍÃÂº÷ √»Í ‹≈‰ ’∂ «‹øÈ≈ ÚË∆’ ¡ÁÏ-√«Â’≈ ’ª◊∂, ˙È≈ ‘∆
«˜¡≈Á≈ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‹∂ È≈ ’ª◊∂ ◊π» √≈«‘Ï Âª Ó≈È-
¡ÍÓ≈È ÂØ∫ ¿∞µÍ ‘È, √«Â’≈ ’È «Ú⁄ ¡≈Íª ˘ ‘∆ Ò≈‘≈ ‘ÀÕ
◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ˘ ’Ø¬∆ Ú≈Ë≈ ÿ≈‡≈ È‘ƒÕ √«Â’≈-¡ÁÏ ¡√ƒ
¡≈Í‰∂ ÌÒ∂ «‘Â ’È≈ ‘À È≈ «’ ◊π» √≈«‘Ï Â∂ ’Ø¬∆ ¡«‘√≈È Ú‹Ø∫Õ
ppp
383
Â¶Õ° ÇêåÅ Â¶ÕÃ¹ Õ¶ Ôî ìÅÇðÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «È≈ Á»√«¡ª ˘ «’‘≈ ‘∆ È‘ƒ ÏÒ«’ ¡≈Í‰∂
‹∆ÚÈ «Ú⁄ ÿ‡≈ ’∂ Ú∆Áº«√¡≈Õ «¬º’ Ú≈∆ Ï≈Ï≈ ‹∆, Á≈√ ¡Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∆ ‹∆Í Á≈ ‚≈¬∆Ú Ì≈. Ó«‘øÁ «√øÿ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ˘
‹≈ ‘∂ √ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ «√-ÁÁ ‘Ø‰ Òº◊ Í¬∆Õ ¬∆¬∂ ‹≈ ’∂ ‹∆Í
÷Û∆ ’≈¬∆Õ Ì≈. Ó«‘øÁ «√øÿ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ √≈‘Ó‰∂ Áπ’≈È ÂØ∫
«ÂøÈ ’ºÍ ⁄≈‘ Á∂ ÏÂÈ ⁄ø◊∆ Â∑ª √≈¯ ’Ú≈ ’∂ Ï‰Ú≈ «Ò¡≈Õ ’ºÍª
˘ ◊Ó Í≈‰∆ È≈Ò ¡≈Í ËØ ÒÀ‰≈Õ Ì≈. Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ ◊¬∂ Â∂ «ÂøÈ
’ºÍ ⁄≈‘ Á∂ Ï‰Ú≈ ’∂ ÒÀ ¡≈¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ Á≈√ È∂ ⁄≈‘ ¤’ Ò¬∆Õ
Ì≈. Ó«‘øÁ «√øÿ È∂ ¡‹∂ ÊØÛ∑∆ «‹‘∆ ‘∆ ⁄≈‘ Í∆Â∆ √∆ «’ ’ºÍ º÷
’∂ ‹∆Í Á∂ ‡≈«¬ Ú∂÷‰ Òº◊ Í¬∂Õ ‹ÁØ∫ ‡≈«¬ Ú∂÷ ’∂ Ì≈. Ó«‘øÁ
«√øÿ Ï≈’∆ ⁄≈‘ Í∆‰ Òº◊≈ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ““‹π¡≈È
·«‘ƒ, ÓÀ∫ «√ ÁÁ Á∆ ◊ØÒ∆ ÷≈‰∆ √∆, ¿∞√ Á≈ Âª ⁄∂Â≈ ‘∆ ÌπºÒ
«◊¡≈Õ ÓÀ˘ «¬º’ ÿπº‡ ⁄≈‘ Á≈ ¡≈Í‰∂ ’ºÍ ”⁄Ø∫ Á∂ Á∂‘Õ”” Ó«‘øÁ «√øÿ
‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ⁄≈‘ «¬’ ’ºÍ ‘Ø Ï‰Ú≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ «¬‘
⁄≈‘ Ó∂∆ ‹»·∆ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂, ““«¬’ ÿπº‡ ⁄≈‘ Ú≈√Â∂ ‘π‰
‘Ø ¡º· ¡≈È∂ ı⁄ª◊∂ ÂÀ˘ «’‘Û≈ ÿ≈‡≈ ÍÀ ⁄«Ò¡≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ’∂ÚÒ «¬’
ÿπº‡ ‘∆ ÌÈ≈ ‘ÀÕ”” Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ Á≈ ’ºÍ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÎÛ «Ò¡≈
Í ¿∞‘ Á∂Ú∂ È≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ⁄≈‘ Ó∂∆ ‹»·∆ ‘À, «¬‘Ø ‘∆ ’‘∆ ‹≈Ú∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ˜Ø È≈Ò ‘∆ ⁄≈‘ Á≈ ÿπº‡ Ì «Ò¡≈ Â∂ ◊ØÒ∆ ÷≈ Ò¬∆Õ
«Î ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ‹∂ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ‹»· Á≈ ÌÓ Â∂ ¿∞µ⁄∂-È∆Ú∂∫
Á≈ Í≈Û≈ Ï«‰¡≈ «‘≈ Âª ¡≥«ÓÃÂË≈∆ Â∂ Á»√∂ ÒØ’ª «Ú⁄ ’∆ ¯’?
¡≥«ÓÃÂË≈∆ «√øÿ √Ì Ï≈Ï ‘ÈÕ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ È≈Ò «¬‘ √≈∂ ÌÓ-
ÌπÒ∂÷∂ «Ó‡ ‹≈‰∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘È ¡Â∂
¬∂’∞ «ÍÂ≈ ¬∂’√ ’∂ ‘Ó Ï≈«’
Ú≈Ò∆ «‘‰∆ Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ‹≈‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
384
ñ¯óò¿ç ÇòÇçÁÅðæÆÁ» Áå¶ Çò¼ÇçÁÕ
ÁçÅÇðÁ» çÆ ÃÔÅÇÂåÅ
Ì≈Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í Áπ«È¡≈Ú∆ «Úº«Á¡≈ Ï‘πÂ∆ È‘ƒ ÍÃ≈ÍÂ ’
√’∂ Í «Úº«Á¡≈ ÍÃÂ∆ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Ï‘πÂ ‘∆ ’Á √∆Õ ‘
Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ÍÃÏ∆È ‘Ø‰ ¡Â∂ ‘Ø √ø√≈«’ «Úº«Á¡≈ ÚºË ÂØ∫ ÚºË ÍÃ≈ÍÂ
’È Ò¬∆ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ˘ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ’ÊÈ √∆ «’
ÓÈ∞º÷∆ ‹∆ÚÈ Á∂ ÁØ Íº÷ ‘È : «¬’ √ø√≈’ ÷∂Â ‘À, Á»√≈ ÍÓ≈«Ê’Õ
‘ ◊π«√º÷ ˘ ¡≈Í‰∂ ÁØÈØ∫ Íº÷ Ó˜Ï»Â ’È∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘È «’™«’ √≈‚∂
√«Â◊πª Á≈ «ÓÙÈ ‘À «’ √ø√≈ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂ ‘Ø¬∂ ÍÓ≈Ê ˘ «√ºË
’È≈Õ ‹∂ ¡√ƒ Áπ«È¡≈Ú∆ «Úº«Á¡≈ ÚºÒØ∫ ¡Ú∂√Ò∂ ‘Ø ‹≈Úª◊∂ Âª
√ø√≈«’ ’øÓª-’≈ª «Ú⁄ ¡√ƒ ‘Ø Áπ«È¡≈Ú∆ Ïø«Á¡ª È≈ÒØ∫ «Íº¤∂ «‘
‹≈Úª◊∂Õ ◊π» ’∂ «√º÷ È∂ √ø√≈ «Ú⁄ ÏÛ∂ √π⁄º‹∂ „ø◊ È≈Ò ‘ Â∑ª
⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ «Ú⁄ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’È≈ ‘ÀÕ «’√∂ Á∂ ‘ºÊª ÚºÒ È‘ƒ
fi≈’‰≈Õ ⁄ø◊∆¡ª-⁄ø◊∆¡ª ÈΩ’∆¡ª, ⁄ø◊∂ «Ú¿∞Í≈ ¡Â∂ ⁄ø◊∆ ÷∂Â∆
’ ’∂ √∆’ «ÈÏ≈‘ Ò¬∆ Ó≈«¬¡≈ ’Ó≈¿∞‰∆ ‘ÀÕ ‹∂ ◊π«√º÷ Í≈√
Ó≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂◊∆ ÂÁ ‘∆ «’√∂ ‘Ø ÒØÛÚøÁ Á∆ ˜»Â Í»∆ ’’∂, ◊π»
‹∆ Á∆ ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∂◊≈Õ
√≈‚∂ √«Â◊πª È∂ ¡≈Í «Úº«Á¡≈ Á∆ ’Á ’È ¡Â∂ ◊π«√º÷ª ˘
ÚË ÂØ∫ ÚË √ø√≈«’ «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È «‘ºÂ Í»È∂ Í≈¬∂ ‘ÈÕ Á√Ú∂∫
◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ¡≈Í ÏÚø‹≈ «ÚÁÚ≈È ’Ú∆ º÷ ’∂ ¿∞‘Èª Í≈√Ø∫ ¡È∂’
ÍÃ’≈ Á∂ √≈«‘Â ‹Ø Á»√∆ Ì≈Ù≈ «Ú⁄ √∆, √Ò Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ¿∞ÒÊ∂
’Ú≈¬∂ Â∂ Ï∂¡≥Â Ó≈«¬¡≈, ‘≈Ê∆, ÿØÛ∂ «¬«Â¡≈«Á «¬Ú˜≈È∂ Ú‹Ø∫
«ÁºÂ∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡≈Í Ï∂¡≥Â √≈«‘Â ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ⁄È≈ ’∆Â∆Õ
«¬ºÊ∂ ‘∆ Ïº√ È‘ƒ, Í≥‹ª «√øÿª ˘ Ì∂√ ÏÁÒ≈ ’∂ («ÈÓ«Ò¡ª Á≈ »Í
Ï‰≈ ’∂) ’ªÙ∆-ÏÈ≈√ √ø√«¥Â «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ Ì∂«‹¡≈
¡Â∂ ¿∞‘Èª ¡◊ª‘ «¬‘ Ì≈Ù≈ ◊π«√º÷ª ˘ ÍÛ∑≈¿∞‰ Á∂ ¿∞µÁÓ ’∆Â∂Õ
385
ÒØÛÚøÁ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª Á∆ √‘≈«¬Â≈
«¬√∂ ¡≈Ù∂ ˘ Óπº÷ º÷ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘ √Ó≈◊Ó ˘ √ø◊Â «Ú⁄
¡ÀÒ≈È ’Á∂, «’ «’√∂ Ú∆ ËÓ ‹ª ‹≈Â∆ È≈Ò √ÏøËÂ ’Ø¬∆ Ú∆ Ïº⁄≈
‹Ø Áπ«È¡≈Ú∆ Âø◊∆ ’≈È «Úº«Á¡≈ È≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’Á≈ ‘ØÚ∂ Í
«Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ ⁄≈‘Ú≈È ‘ØÚ∂, ¿∞√ Á≈ √≈≈ ı⁄≈ ¡√ƒ √ø◊Â
ÚºÒØ∫ ’ª◊∂Õ ¡≈Í ‹∆ ˆ∆Ï Ïº«⁄¡ª ˘ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈Í‰∂ Í≈√
º÷ ’∂ ¿∞È∑ª Á≈ √≈≈ ı⁄≈ (Ò∆Û∂-’ÍÛ∂, «’Â≈Ïª, √’±Ò Á∆¡ª ¯∆√ª
«¬«Â¡≈«Á) ÏÛ∂ ¿∞ÂÙ≈‘ È≈Ò «ÁøÁ∂ ¡Â∂ ¡◊ª‘ ÂØ∫ ¡◊ª‘ ‘Ø ÍÛ∑≈¬∆
’È Ò¬∆ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ’Á∂Õ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ÍÃ∂È≈ Â∂ ÓÁÁ È≈Ò Ï‘πÂ
√≈∂ «Ú«Á¡≈Ê∆ ¿∞⁄∂∆ «Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ ⁄ø◊∆¡ª-⁄ø◊∆¡ª
ÈΩ’∆¡ª Â∂ Òº◊∂ ‘Ø¬∂ ¡≈Í‰∂ √ø√≈«’ ‹∆ÚÈ ˘ ÏÛ∂ √øπÁ „ø◊ È≈Ò
ÏÂ∆Â ’ ‘∂ ‘ÈÕ ’¬∆ «¬’ «ÚÁ∂Ùª «Ú⁄ ⁄ø◊∂ ’≈ØÏ≈ª ˘ ’Á∂
‘Ø¬∂ ◊π«√º÷∆ «Ú⁄ ÍÃÍº’ ‹∆ÚÈ «ÏÂ≈™Á∂ ‘Ø¬∂ È≈ÒØ∫ È≈Ò ◊πÓÂ Á∆
¤Ø‘ Ú∆ Úø‚ ‘∂ ‘ÈÕ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ ‘π‰ Ú∆ ¿∞√∂ Â∑ª «¬‘ «√Ò√Ò≈ ‹≈∆
‘ÀÕ ‘ √Ó≈◊Ó Â∂ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ ‹Ø Ïº⁄≈ «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È∆
⁄≈‘øπÁ≈ ‘ÀóÍ ÿØ◊∆ ‘≈Ò≈Â «¬‹≈˜Â È‘ƒ «ÁøÁ∂, ¿∞√ Á∆ ‘ Â∑ª
Í»∆ ÓÁÁ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂◊∆Õ ’≈¯∆ √≈∂ Ïº⁄∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡Â∂ √Ï
√ø◊Â Á∂ √«‘ÔØ◊ È≈Ò «Úº«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
‹Ø «Ú«Á¡≈Ê∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √‘≈«¬Â≈ È≈Ò Áπ«È¡≈Ú∆ «Úº«Á¡≈
ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂, ¡≈Í ‹∆ ¿∞È∑ª Á≈ ÍÓ≈Ê∆ ÷∂Â Í»≈ ’È Ú≈√Â∂
«Ú‘Ò∂ √Ó∂∫ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ √øÊÔ≈ ¿∞‘Èª ˘
¡≈Í «ÁøÁ∂Õ «¬√ Â∑ª Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞‘Èª Ïº«⁄¡ª Á∂ ÒØ’ √π÷∆-ÍÃÒØ’
√π‘∂Ò∂ ’’∂ ¡≈Í‰≈ Î˜ Í»≈ ’Á∂Õ
√’±Òª «Ú⁄ ËÓ ÍÃ⁄≈ Á≈ ¿∞Í≈Ò≈

√’±Òª «Ú⁄ Ïº«⁄¡ª ˘ «Ú«Á¡’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ Íº÷Ø∫ ¿∞ÂÙ≈«‘Â
’È Ú≈√Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÚºÒØ∫ ËÓ ÍØÊ∆¡ª Ó≥◊Ú≈
’∂ √’±Òª «Ú⁄ Úø‚Á∂ ¡Â∂ ÔØ◊ Ú˜∆¯∂ Ú∆ «ÁøÁ∂Õ Ë≈«Ó’ √Ó≈◊Ó
⁄È ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹Ø Ó≈«¬¡≈ Ï⁄ ‹ªÁ∆ ¿∞‘ √’±Òª Á∆ «¬Ó≈Â ¿∞√≈È
«Ú⁄ ı⁄ «ÁøÁ∂Õ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ‹Ø ÒØ’Ò √’±Ò ¡Â∂ ’≈Ò‹ ‘Èó
386
Â’∆ÏÈ ‘ √’±Ò ¡Â∂ ’≈Ò‹ «Ú⁄ ¿∞‘Èª Ó≈«¬’ «‘º√≈ Í≈ ’∂
«¬‘Èª Áπ«È¡≈Ú∆ «Ú«Á¡’ ¡Á≈«¡ª ˘ ¿∞ÂÙ≈‘ ÍÃÁ≈È ’∆Â≈ó«‹Ú∂∫
«’ ı≈Ò√≈ ’≈Ò‹ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈, ı≈Ò√≈ √∆È∆¡ √À’ø‚∆ √’±Ò
◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈, √≈. «‘. ◊π» È≈È’ ◊Ò˜ ‘≈¬∆ √’±Ò ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈
¡Â∂ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á ÷≈Ò√≈ ’≈Ò‹ ¯≈ «ÚÓÀÈ Á√»‘≈ «¬«Â¡≈«ÁÕ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ¡√Ê≈È ÚºÒØ∫ ¡‹∂ Ú∆ Ïº«⁄¡ª Á∆ Óπ¯Â ÍÛ∑≈¬∆ Á∂ È≈Ò-
È≈Ò «Ú«Á¡’ ¡Á≈«¡ª Á∆ √Ó∂∫-√Ó∂∫ ÓÁÁ ‹≈∆ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆
«¬√∂ Â∑ª Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Í≈¬∂ Í»«È¡ª Â∂ ⁄ºÒ‰ Ò¬∆ ¡≈Í ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂
«‘‰ Âª ‹Ø ¿∞‘Èª ÚºÒØ∫ ¡øÌ∂ ¿∞µÁÓ ˘ ‹≈∆ º«÷¡≈ ‹≈ √’∂Õ
ÍÓ∂Ù-ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ √ø◊Âª ˘ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ’È Ò¬∆, Ì◊Âª
¡Â∂ ◊π«√º÷ª Á≈ ‹∆ÚÈ CD@ Í≥«È¡ª Á≈ ““◊πÓ«Â Á∂ ÍªË∆”” Èª Á∂
◊ÃøÊ ‘∂· √øÍ≈ÁÈ≈ ’ ’∂ √ø◊Âª ˘ Ì∂‡≈ «‘Â Úø«‚¡≈Õ ““≈◊ Ó≈Ò≈
Ó≥‚È ÍÃÏØË”” ‹Ø «’ Ï‘πÂ Íπ≈ÂÈ ◊ÃøÊ √∆, Á∆ ¤Í≈¬∆ ’≈ ’∂ √ø◊Âª
«Ú⁄ √∂Ú≈ «‘ºÂ Úø«‚¡≈Õ «¬√∂ ÍÃ’≈ ‘Ø Ú∆ ◊πÓ«Â Á∂ ◊ÃøÊ ÓπºÒ
«Ò¡≈ ’∂ √ø◊Âª ˘ ËÓ ÍÃ⁄≈ «‘Â Ì∂‡≈ «‘Â Úø‚Á∂ «‘øÁ∂Õ ’∂ÚÒ
«Ú«Á¡’ Íº÷Ø∫ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ïº«⁄¡ª Á∆ √‘≈«¬Â≈ È‘ƒ ’Á∂ √È √◊Ø∫
‹∂’ ’Ø¬∆ ˆ∆Ï Í«Ú≈ ¿∞È∑ª Á∆ «È◊∑≈ «Ú⁄ ‘øπÁ≈ Âª ¿∞√ Í«Ú≈
Á∆¡ª ÷≈‰, Í∆‰, Í«‘È‰ Á∆¡ª √≈∆¡ª ÒØÛª Í»∆¡ª ’È Á≈
ÔÂÈ ’Á∂Õ ‹∂ «’√∂ ˆ∆Ï ÍÃ∂Ó∆ Á∆ Ú-ÍÃ≈ÍÂ Ïº⁄∆ ‘øπÁ∆ Âª ¿∞√
˘ ÔÊ≈-ÔØ◊ √‘≈«¬Â≈ Á∂ ’∂ √≈≈ ’≈‹ «√∂ ⁄Û∑≈™Á∂Õ ‹∂ «’√∂
ˆ∆Ï ÍÃ∂Ó∆ ˘ Áπ’≈È «Ú⁄ √≈Ó≈È Í≈¿∞‰ Ò¬∆ Ó≈«¬¡≈ Á∆ ÒØÛ ‘øπÁ∆
Âª ◊π» ‘π’Ó «Ú⁄ ¿∞√Á∆ ÓÁÁ ’Á∂Õ ’¬∆ «¬’ Ï∂-π˜◊≈ ÒØÛÚøÁª
˘ ¡≈Í ‹∆ È∂ Áπ’≈Èª ¡Â∂ ‘Ø ’øÓ ÷ØÒ∑ ’∂ «ÁºÂ∂Õ ‹Ø ‘π‰ ⁄ø◊∆ √Úƒ
‘≈ÒÂ «Ú⁄ ’Ó≈¬∆ ’’∂ ¡≈Í‰≈ «ÈÏ≈‘ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
ÒØÛÚøÁª Á∆ √‘≈«¬Â≈
«¬’ Ú≈∆ Á≈√ Á∂ Á∂÷‰ Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ Ò≈◊Ò∂ È◊ Á≈ «¬’
◊π«√º÷, «‹√ Á∆ Ó≈Ò∆ ‘≈ÒÂ Ï‘πÂ ⁄ø◊∆ È‘ƒ √∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
¡≈«¬¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ‘Ø √ø◊Â ÏÀ·∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ ◊πÓ«Â Á∂ Ï⁄È-
«ÏÒ≈√ ⁄Ò ‘∂ √ÈÕ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á∂ «ÂøÈ Ïº⁄∂, «‹È∑ª Á∂ Ï√Â Î‡∂ ‘Ø¬∂
√ÈóÚ∆ ¿∞µÊ∂ ¡≈ ◊¬∂Õ ¿∞‘ ¤Ø‡∂ Ïº⁄∂ «ÍÂ≈ ‹∆, «ÍÂ≈ ‹∆, ’’∂ ¿∞√
ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ’ØÒ ¡≈ ÏÀ·∂ Í ¿∞‘ ◊πÓπ÷ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í «Ú⁄ ÙÓ Ó«‘√»√
387
’∂ «’ «¬‘Èª Á∂ ’ºÍÛ∂ Í≈‡∂ ‘Ø¬∂ ¡Â∂ ÓÀÒ∂-’∞⁄ÀÒ∂ ‘ÈÕ ¿∞√ È∂ ¿∞È∑ª
ÚºÒ «Ë¡≈È È≈ «ÁºÂ≈Õ √ø◊Â «Ú⁄ Ï⁄È ’Á∂-’Á∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
Ó«‘√»√ ’ «Ò¡≈ «’ «¬‘ ÍÃ∂Ó∆ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ï√Â ⁄ø◊∂ È≈ ‘Ø‰ ’≈È
¿∞‘Èª ˘ «Íº¤∂ ’ «‘≈ ‘ÀÕ √≈∆ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞·∂ ¡Â∂
¿∞Í ¤øÈ «Ú⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ Ú∆ ¡≈Í‰∂ «Íº¤∂ ¡≈¿∞‰ Ò¬∆
«’‘≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¿∞√ Ú∂Ò∂ «‹øÈ∂ ÍÀ√∂ √È ¿∞√˘ ¡≥Á √ºÁ ’∂ Á∂
«ÁºÂ∂ Â∂ «’‘≈ «’ «¬√ Ó≈«¬¡≈ È≈Ò Â∞√ƒ Ïº«⁄¡ª ˘ Ï√Â Ï‰≈
Á∂‰∂Õ ˆ∆Ï∆-¡Ó∆∆ √Ì √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘ºÊ ‘ÀÕ «¬‘Èª Ïº«⁄¡ª ˘
◊π» ’∂ Ïº⁄∂ ‹≈‰ ’∂ ¡≈Í‰∆ √ÓºÊ≈ ¡È∞√≈ √∂Ú≈ ’∆ ‹≈‰∆Õ È≈Ò
‘∆ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’È∆ «’
ˆ∆Ï-«ÈÚ≈‹ ‹∆! «¬‘ ‹Ø Ó≈«¬¡≈ Á≈ Á«ÒºÁz Í≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À,
«¬√ √ø’‡ ˘ ¡≈Í ‹∆ ‘∆ «’Í≈ ’’∂ Á» ’ØÕ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ÏÛ∂ ÚÀ≈◊
«Ú⁄ ¡≈ «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÏÛ∂ «Í¡≈ √«‘Â ◊Ò È≈Ò Ò≈ ’∂
«ÁÒ≈√≈ «ÁºÂ≈ Â∂ «’‘≈ «’ «¬√ Ó≈«¬¡≈ ˘ ¡ÀÚ∂∫ Ì≈ Ú∆ È≈
√Ófi‰≈ó√«Â◊π» ‹∆ È∂ ÒØÛÚøÁª Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’È Ò¬∆ ‘π’Ó Á∂
º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, √Ø ¿∞√ ‘π’Ó ¡Ë∆È ‘∆ Â∞‘≈‚∆ √‘≈«¬Â≈ ’∆Â∆
‘ÀÕ ‹ÁØ∫ √«Â◊π» ‹∆ Â∞‘≈˘ √ÓºÊ≈ Á∂‰◊∂ Â∞√ƒ ‘Ø ÒØÛÚøÁª Á∆ «‹øÈ∆
Ó˜∆ √‘≈«¬Â≈ ’∆ ‹≈«¬˙Õ √Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡Ù∆Ú≈Á Â∂ √«Â◊π»
‹∆ Á∆ «Ó‘ √Á’≈ ‘π‰ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á∆¡ª Ïº√ª ⁄ºÒ ‘∆¡ª ‘ÈÕ ‹∂
«¬‘Ø «‹‘∆¡ª ‘Ø ÿ‡È≈Úª «Ò÷‰ Òº◊ ‹≈¬∆¬∂ Âª ◊ÃøÊ Ï‘πÂ Úº‚≈
Ï‰ ‹≈Ú∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ Í≈√ ’≈¯∆ √≈∂ √ÚÀ‡, ◊Ó ’Ø‡∆¡ª
¡Â∂ ‘Ø Ò∆Û∂-’ºÍÛ∂ «Ò¡≈ ’∂ º÷ ¤º‚Á∂ ‹Ø Ú∆ Ïº⁄≈ ‹ª Ú‚∂≈
ÒØÛÚøÁ Ú∂÷Á∂ «ÏÈª ¿∞√ Á∆ Ó≥◊ Á∂ ◊Ó ’Ø‡∆, √ÚÀ‡ ‹ª ‘Ø Ï√Â
¿∞√ ˘ Á∂ «ÁøÁ∂Õ ¡◊ª‘ Ò¬∆ Ú∆ ’«‘øÁ∂ «’ ‹ÁØ∫ ‘Ø ÒØÛ ‘ØÚ∂ «ÏÈª
«fi‹’, ¡≈ ’∂ ÒÀ ‹≈ÚƒÕ «¬√∂ ÍÃ’≈ ‹Ø ¡≥«ÓÃÂË≈∆ «√øÿ Ó≈«¬¡≈
ı⁄‰ ÂØ∫ ¡√ÓºÊ ‘øπÁ∂ ¿∞‘Èª ˘ ÷πÒ∑ Á∂ º÷∆ √∆, «’ ¡≈Ô±-ÍÃÔøÂ
«’√∂ Ú∆ ’’≈ Á∆ ÒØÛ≤ ‘ØÚ∂, «ÏÈª «fi‹’ ¡≈ ’∂ ÒÀ ‹≈‰∂Õ
ppp
388
ç¹ÖÆÁ» ç¶ çðçÆ
Áπ÷∆¡ª Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’È Ú≈√Â∂ ¡≈Í ‹∆ √Á≈ ‘∆ ÂºÂÍ
«‘øÁ∂Õ «¬√∂ ˘ ‘∆ Óπº÷ º÷ ’∂ ¡≈Í ‹∆ √≈Ò «Ú⁄ ÁØ Ú≈∆ ¡º÷ª Á∂
¯Ã∆ ¡Í∂ÙÈ ’À∫Í ⁄ø◊∂-⁄ø◊∂ ‚≈’‡ √ºÁ ’∂ Ò◊Ú≈™Á∂Õ √≈∂ Ó∆˜ª
˘ Óπ¯Â ÁÚ≈¬∆¡ª «ÁºÂ∆¡ª ‹ªÁ∆¡ªÕ ‘ ’À∫Í «Ú⁄ Â’∆ÏÈ ÁØ √Ω
‹ª «¬√ ÂØ∫ ÚºË Ó∆˜ª Á∆¡ª ¡º÷ª Á∂ ¡Í∂ÙÈ ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ó«‹√ «Ú⁄
√≈∂ ËÓª Â∂ ‹≈Â∆¡ª Á∂ ÒØÛÚøÁ ÓÈ∞º÷ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂Õ «ÏÈª «’√∂
«ÚÂ’∂ Á∂ ‘ «¬’ Ó∆˜ Á∆ ÒØÛ ÂØ∫ ÚºË √∂Ú≈ ’Á∂ Â∂ ’Ú≈™Á∂Õ
’¬∆ Ó∆˜ Âª «¬√ ¡√Ê≈È Á∆ √∂Ú≈ Â∂ «Í¡≈ ÂØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘Ø ’∂
¤∞º‡∆ «ÓÒ‰ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ Ú∆ ’¬∆-’¬∆ «ÁÈ ◊πÁπ¡≈∂ «‡’≈‰≈ º÷Á∂ Â∂
ÿ ‹≈‰ Á≈ Èª Ú∆ È≈ ÒÀ∫Á∂Õ Ï‘πÂ∂ Ó∆˜ «¬√ √∂Ú≈ Â∂ «Í¡≈ Á≈
ÍÃÌ≈Ú ÒÀ ’∂ ◊π» ’∆ ÙÈ ˘ ◊Ã«‘‰ ’ ÒÀ∫Á∂ Ì≈Ú ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’’∂
◊π«√º÷ √‹ ‹ªÁ∂Õ ÒØÛÚøÁª ˘ ⁄ø◊∆¡ª √Ø‘‰∆¡ª ¡ÀÈ’ª Ú∆ Ï‰Ú≈
’∂ «ÁºÂ∆¡ª ‹ªÁ∆¡ªÕ «Ò÷‰ ÂØ∫ Ì≈Ú «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ‘ ‹∆Ú «Ú⁄
ÍÓ∂Ù Á∆ ‹ØÂ ‹≈‰ ’∂ ¿∞√ Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂ ¡Â∂ √ø◊Â ˘ Ú∆ ÍÃ∂‰≈
«ÁøÁ∂ «’ ÒØÛÚøÁ, Áπ÷∆ Ø◊∆ Á∆ √‘≈«¬Â≈ ‹ª ¿∞√ È≈Ò ‘ÓÁÁ∆
’’∂ ‹Ø ¿∞√ Á∆ ¡√∆√ ÍÃ≈ÍÂ ’È∆ ‘À, «¬ø‹ ‹≈‰ ÒÚØ «’ ◊π» Á∆
¡√∆√ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á∂ Ï≈Ï ‘À, «’™«’ :
‹≈«Â Ó«‘ ‹Ø«Â ‹Ø«Â Ó«‘ ‹≈Â≈ ¡’Ò ’Ò≈ ÌÍ»« «‘¡≈®
(Ú≈ ¡≈√≈, Í≥È≈ 469)
ÂÊ≈
√Ì Ó«‘ ‹Ø«Â ‹Ø«Â ‘À √Ø«¬® (ËÈ≈√∆ Ó: 1, Í≥È≈ 663)
¡Â∂
Î∆Á≈ ÷≈Ò’∞ ÷Ò’ Ó«‘ ÷Ò’ Ú√À Ï Ó≈«‘®
Ó≥Á≈ «’√ ÈØ ¡≈÷∆¡À ‹ª «Â√π «ÏÈ∞ ’Ø¬∆ È≈«‘®75®
(√ÒØ’ Ï≈Ï≈ Î∆Á ‹∆, Í≥È≈ 1381)
389
Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á≈ Ï⁄È ‘À :
¡Ú«Ò ¡Ò‘ È±π ¿∞Í≈«¬¡≈ ’∞Á«Â ’∂ √Ì ÏøÁ∂®
¬∂’ È± Â∂ √Ìπ ‹◊π ¿∞Í«‹¡≈ ’¿∞È ÌÒ∂ ’Ø Ó≥Á∂®1®
ÒØ◊≈ Ì«Ó È Ì»Ò‘π Ì≈¬∆® ÷≈«Ò’∞ ÷Ò’ ÷Ò’ Ó«‘ ÷≈«Ò’∞
Í»« «‘˙ √ÃÏ ·ª¬∆®1® ‘≈¿∞®
Ó≈‡∆ ¬∂’ ¡È∂’ Ìª«Â ’« √≈‹∆ √≈‹È‘≈À®
È≈ ’¤∞ ÍØ⁄ Ó≈‡∆ ’∂ Ìª‚∂ È≈ ’¤∞ ÍØ⁄ ’øπÌ≈À®2®
√Ì Ó«‘ √⁄≈ ¬∂’Ø √Ø¬∆ «Â√ ’≈ ’∆¡≈ √Ìπ ’¤∞ ‘Ø¬∆®
‘π’Óπ Í¤≈ÈÀ √π ¬∂’Ø ‹≈ÈÀ ÏøÁ≈ ’‘∆¡À √Ø¬∆®3®
¡Ò‘π ¡Ò÷π È ‹≈¬∆ Ò«÷¡≈ ◊π« ◊πÛ∞ Á∆È≈ Ó∆·≈®
’«‘ ’Ï∆ Ó∂∆ √ø’≈ È≈√∆ √Ï «Èø‹È∞ ‚∆·≈®4®3®
(ÍÃÌ≈Â∆, Í≥È≈ 1349)
‹∂ «’√∂ È∂ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ıπÙ∆ ÒÀ‰∆ ‘À, Âª ¿∞√ ˘ ÍÓ∂Ù,
«√ÃÙ‡∆ «Ú⁄ «Ó¡≈ ‹≈‰ ’∂ «Ú⁄È≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ¿∞È∑ª ◊πÓπ÷ª ˘ ÌÒ∆
ÌªÂ ÍÂ≈ ‘À «‹È∑ª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √ø◊Â ÍÃ≈ÍÂ √∆, «’ ¡≈Í ‹∆
Á∆ «ÁzÙ‡∆ √ÓÂ≈ Ú≈Ò∆ √∆, «‹Ú∂∫ «’ Á√Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ¡’≈Ò
¿∞√ÂÂ «Ú⁄ ¡≥’Â ’∆Â≈ ‘À :
’Ø¿± Ì«¬˙ Ó≥π‚∆¡≈ √ø«È¡≈√∆ ’Ø¿± ‹Ø◊∆ Ì«¬˙
’Ø¬∆ ÏÃ‘Ó⁄≈∆, ’Ø¿± ‹Â∆¡È∞ Ó≈ÈÏØ®
«‘øÁ» Â∞’ ’Ø¿± ≈¯‹∆ «¬Ó≈Ó Ù≈Î∆,
Ó≈È√ ’∆ ‹≈Â √ÏÀ ¬∂’À Í«‘⁄≈ÈÏØ®
’Â≈ ’∆Ó √Ø¬∆, ≈˜’ ‘∆Ó ˙¬∆,
Á»√Ø È Ì∂Á ’Ø¬∆ Ì»Ò ÌÓ Ó≈ÈÏØ®
¬∂’ ‘∆ ’∆ √∂Ú, √Ì ‘∆ ’Ø ◊πÁ∂Ú ¬∂’,
¬∂’ ‘∆ √»Í √ÏÀ ¬∂’À ‹ØÂ ‹≈ÈÏØ®15®85®
(¡’≈Ò ¿∞√ÂÂ Í≈: 10)
¡Â∂
¿±⁄ È∆⁄ Ó«‘ ‹Ø«Â √Ó≈‰∆ ÿ«‡ ÿ«‡ Ó≈Ë¿∞ ‹∆¡≈®1®
(≈◊π √Ø«·, Í≥È≈ 617)
Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈«¡ª «Ú⁄ ¿∞√ ÍÓ≈ÂÓ≈ Á∆ ‹ØÂ ‹≈‰ ’∂ √Ì È≈Ò
Ï≈ÏÂ≈ Ú≈Ò≈ ÚÂ≈¿∞ ’Á∂ √ÈÕ ⁄≈‘∂ ’Ø¬∆ ¡Ó∆ ‘ØÚ∂, ⁄≈‘∂ ’Ø¬∆
ˆ∆Ï; ⁄≈‘∂ ’Ø¬∆ ¿∞µ⁄∆ ‹≈Â Ú≈Ò≈ ‘ØÚ∂ ‹ª È∆Úƒ ‹≈Â È≈Ò √ÏøËÂ
‘ØÚ∂; ⁄≈‘∂ ◊π«√º÷ ‘ØÚ∂ ‹ª «’√∂ ‘Ø ÓÂ È≈Ò √ÏøË º÷‰ Ú≈Ò≈ ‘ØÚ∂,
390
√Ì È≈Ò «¬’Ø «‹‘≈ «Í¡≈ Â∂ ÚÂ≈¿∞ ’«¡≈ ’Á∂ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ «Í¡≈ Á≈ Á≈«¬≈ «¬ÂÈ≈ «ÚÙ≈Ò √∆ «’ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ «¬’ Ú≈ Ú∆
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √øÍ’ «Ú⁄ ¡≈ «◊¡≈, «¬ø‹ Ó«‘√»√ ’Á≈ √∆ «’ Ï≈Ï≈
‹∆, «‹øÈ≈ «Í¡≈ Ó∂∂ È≈Ò ’Á∂ ‘ÈóÙ≈«¬Á ‘∆ «’√∂ ‘Ø È≈Ò ’Á∂
‘ØÚÈÕ ¿∞È∑ª Á∂ «’√∂ Ú∆ √ø◊Â∆ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «¬√ ÍÃÊ≈«¬ Íπº¤ ÒÚØ, ¿∞‘
«¬‘Ø ‘∆ ‹Ú≈Ï Á∂Ú∂◊≈ «’ ““Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ √Ì ÂØ∫ ÚºË ÍÃ∂Ó-«Í¡≈ Ó∂∂
È≈Ò ‘∆ √∆Õ”” ◊π«√º÷ª È∂ Âª ¿∞È∑ª È≈Ò «Í¡≈ ’È≈ ‘∆ √∆ √◊Ø∫
Á»√∂ ÓºÂª È≈Ò √ÏøËÂ ÍÃ∂Ó∆ Ú∆ ¿∞È∑ª È≈Ò Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ «Í¡≈
’Á∂ √ÈÕ Á»¬∆-ÁÚÀÂ ‹ª È¯Â Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ È∂Û∂ Â’ È‘ƒ
„πº’Á∆ √∆Õ «‹Ê∂ ¡≈Í ‹∆ ◊π«√º÷ª Á∂ ÿª «Ú⁄ «Ú⁄Á∂, ¿∞‘Èª Á∆
Ì≈ÚÈ∆ ¡È∞√≈ ¶◊-Í≈‰∆ ¤’Á∂, ¿∞µÊ∂ ‹∂ ’Ø¬∆ Á»√∂ ÓºÂ Á≈ Ë≈È∆
Ú∆ ÍÃ∂Ó È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ô≈Á ’Á≈ Âª ¡≈Í ‹∆ ¿∞√ Á∂ ÿ ‹≈
’∂ ¿∞√ Á∆ ÙË≈ Ú∆ ˜» Í»∆ ’Á∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Ó «’‘≈ ’Á∂ √È «’ È¯Â «¬’ ¡À√≈ ˜«‘ ‘À,
‹Ø «‘Á∂ «Ú⁄ ÍÓ∂Ù-«Í¡≈ Á∂ Ï»‡∂ ˘ ‹Û∑ª ÂØ∫ ◊≈Ò √πº‡Á≈ ‘ÀÕ
«‹√ «‘Á∂ «Ú⁄ «Í¡≈ È‘ƒ ¿∞‘ «‘Á≈ √øπfl≈ ‘À, ı≈Ò∆ ‘À, ‚≈¿∞‰≈
‘ÀÕ «‹ºÊ∂ «Í¡≈ ‘À, ¿∞µÊ∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ Ú≈√≈ ‘ÀÕ «‹ºÊ∂ È¯Â ‘À
¿∞√ «‘Á∂ «Ú⁄ ÙÀÂ≈È Ú√Á≈ ‘ÀÕ ‘ ÍÃ≈‰∆ Á∂ Áπº÷ ˘ ¡≈Í‰≈ Áπº÷
‹≈‰ ’∂ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ ’’∂ ¿∞√ Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’Á∂ ¡Â∂ Í»È
‘ÓÁÁ Ï‰Á∂Õ
ppp
391
Ã¶òÅ ÔÆ í×åÆ ìéÅÀ°äÅ
Â’∆ÏÈ AIFH ¬∆. ˘ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ «Ú⁄ ÓπºÏ∂-ÏøÁ∆ ‘Ø ◊¬∆Õ
‹Ø ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂ ’ØÒ Á∆ √Û’ ¡◊ª‘ ÂÒÚø‚∆-Ï≈‘Ò∂ «Í≥‚
˘ ‹ªÁ∆ ‘À, «¬‘ √Â≈ ¿∞√ Ú∂Ò∂ Ï‘πÂ ¿∞µ⁄≈-È∆Úª √∆ ¡Â∂ √Â∂
«Ú⁄ Ó«Ò∑¡ª Á∂ fi≈Û ¡Â∂ √ÒÚ≈Û∑ Á∂ «Ï¡≥Â Ï»fi∂1 √ÈÕ ÁπÍ«‘ ÂØ∫
«Íº¤Ø∫ «‹√ Ú∂Ò∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰≈ È≈Ó-Ï≈‰∆ Á≈ «ÈÔÓ Í»≈ ’
ÒÀ‰≈, ÂÁ ÊØÛ∑≈ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ’∂ ÓØ„∂ ¿∞µÍ ’‘∆ º÷ ÒÀ‰∆, «¬’
Á≈Â∆ ‘ºÊ «Ú⁄ ÒÀ ÒÀ‰∆ ¡Â∂ «¬√ √Û’ Ú≈Ò∂ ’º⁄∂ √Â∂ «Ú⁄Ø∫
√ÒÚ≈Û∑ Á∂ Ï»fi∂ Íπº‡‰ Â∂ ¿∞µ⁄≈ È∆Úª Êª ÍºË≈ ’È Ú≈√Â∂ Â∞ ÍÀ‰≈Õ
’¬∆ Ú≈∆ «¬’-ÁØ √∆ ‘Ø Ú∆ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ È≈Ò Ò ‹≈‰∂Õ ÁØ-
«ÂøÈ ÿ≥‡∂ √∂Ú≈ ’’∂ Ú≈«Í√ ÓπÛ ¡≈¿∞‰≈Õ ’¬∆ Ú≈ ’¬∆¡ª ÍÃ∂Ó∆¡ª
È∂ Ø’‰≈ «’ ¡≈Í ‹∆ «‘‰ Á∂ÚØ, ¡√ƒ «¬‘ √∂Ú≈ ’ ¡≈™Á∂ ‘ª,
Âª ¡≈Í ‹∆ Á≈ ¿∞µÂ ‘øπÁ≈ √∆ «’ «‹‘Û∆ √∂Ú≈ Â∞√ƒ ’Ø◊∂ ¿∞√Á≈
ÎÒ Â∞‘≈˘ «ÓÒ‰≈ ‘ÀÕ ‹Ø √∂Ú≈ ÓÀ∫ ¡≈Í ¡≈Í‰∂ √∆ È≈Ò ’ª◊≈
¿∞√ Á≈ ‘∆ ÎÒ ÓÀ˘ «ÓÒ‰≈ ‘ÀÕ √∂Ú≈ ’È È≈Ò √∆ √ÎÒ≈ ‘øπÁ≈
‘ÀÕ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
«Ú‰∞ √∂Ú≈ «ËÃ◊π ‘Ê ÍÀ ‘Ø «È‘ÎÒ ’‰∆
(Ú≈ 27, Í¿∞Û∆ 10)
¡Â∂
«Ú«⁄ ÁπÈ∆¡≈ √∂Ú ’Ó≈¬∆¡À®
Â≈ Á◊‘ ÏÀ√‰∞ Í≈¬∆¡À® («√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 26)
√Â∂ «Ú⁄Ø∫ Á∆ ¶ÿ‰ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ √‘»ÒÂ «ÓÒ∂◊∆ Â∂ √πÂ∂-
«√ºË ‘∆ ¿∞‘Èª Á∂ ¡≥ÁØ∫ ¡√∆√ «È’Ò∂◊∆Õ ¿∞‘ «È’Ò∆ ‘Ø¬∆ ¡√∆√
¡≈ÂÓ≈ Á∆ ¿∞µÈÂ∆ «Ú⁄ √‘≈«¬’ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
1. √ÒÚ≈Û∑ Á∂ Ï»‡∂
392
ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ √Â≈ ÍºË≈ ‘Ø «◊¡≈ Í √Â∂ «Ú⁄ «¬’ Ï√≈Â∆
È≈Ò≈ ÍÀ∫Á≈ √∆ ‹Ø «’ ’≈¯∆ ‚ø»ÿ≈ √∆Õ ¿∞√ «Ú⁄Ø∫ ¶ÿ‰≈ ’≈¯∆ ’«·È
√∆Õ ı≈√ ’’∂ «˜ÓƒÁ≈ ÒØ’ ‹ÁØ∫ ◊º‚∂ ¿∞µÍ Ì≈ º÷ ’∂ «Ò‹ªÁ∂
Âª Ó≈Û∂ ÍÙ»¡ª ˘ Ï‘πÂ Â’Ò∆¯ ‘øπÁ∆Õ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ⁄Û∑≈¬∆ È≈ ⁄Û∑
√’Á∂ Âª «˜ÓƒÁ≈ ‚ø◊ª ˘ Ó≈Á∂, ’∞º‡Á∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÓÈ Ï‰≈
«Ò¡≈ «’ ÒØ’≈¬∆ ¡Â∂ Ï∂˜Ï≈Èª Á∆ «¬√ ÷∂⁄Ò ˘ Á» ’È Ò¬∆ «¬√
È≈Ò∂ ¿∞Í «¬’ ÍπÒ Ï‰≈ Á∂¬∆¬∂Õ È≈Ó∆ ¡≈ÂÓ≈ ¡≥Á Âª ÎπÈ≈
¡≈¿∞‰ Á∆ ‘∆ Á∂ ‘øπÁ∆ ‘À, Ó≈«¬¡≈ ¡≈ ◊¬∆ ¡Â∂ ¿∞√ È≈Ò∂ ¿∞Í
¤∂ Ó‘∆È∂ ¡≥Á ‘∆ ÍπÒ∆ Ï‰ ◊¬∆Õ ¿∞ÍøÂ AIG@ ¬∆. «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ ¿∞µÁÓ √Á’≈ √≈∆ √Û’ Íº’∆ Ï‰ ◊¬∆ «‹√ √Á’≈ ◊πÁπ¡≈∂ Â’
√≈≈ √Â≈ ÍºË≈ Â∂ √≈¯ ‘Ø «◊¡≈Õ
‘ºÊ ’≈ ÚÒ «⁄ºÂ ’Â≈ ÚÒ

ÓπºÏ∂-ÏøÁ∆ Á∂ √Ó∂∫ ’∞fi «¬’ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ ÁØ ’∞ «’ºÒ∂ Á∂
’∆ÏÈ ˜Ó∆È ◊πÁπ¡≈∂ √≈«‘Ï ˘ Á≈È ’ «ÁºÂ∆Õ ¿∞√ √≈∆
˜Ó∆È Á∆ ⁄≈-Á∆Ú≈∆ Í«‘Ò∂ ‚ø‚≈ ÊØ∑ª È≈Ò, «Î «¬º‡ª Á∆
’øË ’º„ ’∂ ’ Ò¬∆Õ «¬‘ ˜Ó∆È ‘π‰ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á≈
«¬’ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ Î≈Ó Ï‰ «◊¡≈Õ «‹√ Ú∂Ò∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ì‹È-
«√ÓÈ ÂØ∫ Ú∂‘Ò∂ ‘øπÁ∂ Âª «¬√ ¯≈Ó «Ú⁄ ‹Ø ¡≥Ïª, ÏÁ≈Óª ¡Â∂
‘Ø ÎÒª Á∂ Ï»‡∂ Ò≈¬∂ √È ¿∞‘Èª ˘ ◊Ø‚Á∂Õ ‹Ø √Ï˜∆ Ò≈¬∆ ‘øπÁ∆
√∆, ¿∞√ Á∆ Á∂÷-Ì≈Ò ’Á∂Õ
¡≈Í ‹∆ È∂ √≈∂ ◊πÁπ¡≈∂ Á∂ ⁄≈Ø∫ Í≈√∂ «ÁÈ «Ú⁄ «¬’ Ú≈
˜» Î∂≈ Ó≈È≈Õ ’Ø¬∆ ¤Ø‡≈-Úº‚≈ ÏÂÈ ‹∂’ Ï≈‘ «Í¡≈ ‘ØÚ∂ Âª
¿∞√ ˘ ⁄πº’ «Ò¡≈¿∞‰≈ó‹∂’ ’Ø¬∆ ⁄∆˜ Ï≈‘ ı≈Ï ‘øπÁ∆ ‹≈Í∂ Âª
¿∞√ Á∆ √≈-√øÌ≈Ò ’È∆Õ ’¬∆ Ú≈∆ ’¬∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ Ùø’≈ ’È≈
«’ Â∞√ƒ ÷∂Â∆-Ï≈Û∆ ‹ª ¤Ø‡∆¡ª-ÓØ‡∆¡ª ⁄∆˜ª Á∆ √≈-√øÌ≈Ò «Ú⁄
Ï‘πÂ «Ë¡≈È «ÁøÁ∂ ‘ØÕ ÂÁ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‹Ú≈Ï Á∂‰≈ «’ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï Á∆ ‹Ø Ú∆ Ú√Â± ‘À, ¡√ƒ ¿∞√ ˘ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ‹≈‰ ’∂ √≈-
√øÌ≈Ò ’Á∂ ‘ªÕ ‹Ø ÷∂Âª «Ú⁄ Ï»«‡¡ª Á∆ ◊Ø‚∆ ¡Â∂ √øÌ≈Ò ’∆Á∆
‘À, ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ ⁄≈¿∞ ‘øπÁ≈ ‘À «’ «¬‘ √≈∂ Ï»‡∂ √≈‚∂ Ó≈«Ò’ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ‘ÈÕ √Ø Ó≈Ò’ Á∂ «¬È∑ª Ï»«‡¡ª Á∆ √∂Ú≈ √øÌ≈Ò ’∆Á∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫
393
«’√∂ ÈΩ’ È∂ ¡≈Í‰∂ Ó≈«Ò’ ˘ ÍÃ√øÈ ’È≈ ‘ØÚ∂ Âª ¿∞‘ ÿ Á∆
√≈-√øÌ≈Ò ¡≈Í‰≈ ÿ ‹≈‰ ’∂ ’Á≈ ‘À, ÿ ˘ √Ø‘‰≈ √‹≈™Á≈
‘ÀÕ Ï≈‘ ı≈Ï ‘øπÁ∆¡ª ⁄∆˜ª ˘ Ï⁄≈™Á≈ ‘À ¡Â∂ ÷∂Âª «Ú⁄ Í»∆
ÂÈ-Á∂‘∆ È≈Ò ’øÓ ’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√ ÈΩ’ ¿∞µÍ Ó≈«Ò’ Á∆ ıπÙ∆ ‘øπÁ∆
‘À Â∂ «‹‘Û≈ ¶◊-Í≈‰∆ ¤’ ’∂ √πºÂ≈ ‘∂ ‹ª ¡ÀÚ∂∫ Ï≈‘ ÿ≥πÓ «Î
’∂ √Ó∂∫ ˘ ¡‹ª¬ƒ ‘∆ ◊Ú≈ Á∂Ú∂, Ó≈«Ò’ ’Á≈«⁄Â Ú∆ ¿∞√ ¿∞µÍ ıπÙ
È‘ƒ ‘øπÁ≈Õ √Ø ¡√ƒ Âª √≈∂ ’øÓ ¡≈Í‰∂ Ó≈«Ò’ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆
ÒÀ‰ Ò¬∆ ‘∆ ’Á∂ ‘ª «’ «’Ú∂∫ È≈ «’Ú∂∫ √≈‚∂ ¿∞µÍ Ó≈«Ò’ Á∆ ıπÙ∆
Ï‰∆ ‘∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ‹∆ÚÈ Âª Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ «¬√ Ú≈’
¡È∞√≈ Ï‰ ⁄π’≈ √∆ «’ :
ÓÈ Ï⁄ ¥Ó ÍÃÌπ ¬∂’∞ «Ë¡≈¬∂®
√Ï ÎÒ≈ √Ø¬∆ ‹È∞ Í≈¬∂®6® (√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 760)
ÓÈ Á≈ Ω∫¡ ‘ √Ó∂∫ ¿∞√ Ú≈«‘◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª ÚºÒ Ï«‰¡≈ «‘øÁ≈
Â∂ ‹∂’ ’Ø¬∆ √ø◊Â∆ ÍπÙ ¡≈ ‹ªÁ∂ Âª Ï⁄Èª Áπ¡≈≈ ¿∞È∑ª È≈Ò :
¡≈Ú‘π √øÂ «ÓÒ‘π Ó∂∂ Ì≈¬∆ «Ó«Ò ‘« ‘« ’Ê≈ ’‘π®
‘« ‘« È≈Óπ ÏØ«‘Êπ ‘À ’Ò‹π«◊ ÷∂Ú‡π ◊π √Ï«Á Â‘π®1®
(«ÏÒ≈ÚÒ Ó: 4, Í≥È≈ 799)
¡Â∂
¡≈Ú‘π √øÂ «ÓÒ‘π Ó∂∂ Ì≈¬∆
«Ó«Ò ‘« ‘« È≈Óπ Ú÷≈È®
«’Â∞ «Ï«Ë «’¿∞ Í≈¬∆¡À ÍÃÌπ ¡ÍπÈ≈
ÓØ’¿∞ ’‘π ¿∞ÍÁ∂√π ‘« Á≈È®2® (ÍÃÌ≈Â∆ Ó: 4, Í≥È≈ 1335)
¡È∞√≈ ¡≈¬∂ ‹«◊¡≈√» ÍÃ∂Ó∆¡ª È≈Ò ¿∞√ ¡’≈Ò Íπ÷ Ú≈«‘◊π» ‹∆
Á∂ «ÓÒ≈Í √ÏøË∆ ‘∆ «Ú⁄≈ª ‘øπÁ∆¡ªó«¬ø‹ ’«‘ Ò¬∆¬∂ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰≈ √»ıÓ Â∂ √Ê»Ò, √Ì ’∞fi ‘∆ Ú≈«‘◊π» ˘ ÍÃ√øÈ ’È Ò¬∆
Í»È ÂΩ Â∂ ¿∞È∑ª ˘ ¡Í‰ ’ º«÷¡≈ √∆Õ ¡≈Í‰≈, ¡≈Í‰∂ Í≈√
’∞fi Ú∆ È‘ƒ √∆, Ï√ :
ÓÀ È≈‘∆ ÍÃÌ √Ìπ «’¤∞ Â∂≈®
¬∆ÿÀ «È◊πÈ ¿∞ÿÀ √◊πÈ
’∂Ò ’Â «Ï«⁄ √π¡≈Ó∆ Ó∂≈®1® ‘≈¿∞®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 827)
394
Á∆ ¡Ú√Ê≈ «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ «Ú⁄Á∂ √ÈÕ √Ú∂ ÂØ∫ Ù≈Ó Â’, Ù≈Ó ÂØ∫
¡◊Ò∆ √Ú∂ Â’ √≈≈ √Óª :
ÓÈ Ï⁄ ¥Ó ÍÃÌπ ¬∂’∞ «Ë¡≈¬∂®
(≈◊ √»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 760)
«Ú⁄ ‘∆ ÏÂ∆Â ‘øπÁ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘ ’øÓ ˘ ÍÓ∂Ù Á∆ ÏøÁ◊∆ ‘∆
Ï‰≈ «Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ Â∂ :
ËøÈ∞ ËøÈ∞ ËøÈ∞ ‹È∞ ¡≈«¬¡≈
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆ Ó: 5, Í≥È≈ 294)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘∆ √∆Õ ¿∞√ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ ÍÃÊ≈«¬ ’∞fi «Ò÷‰≈ Ï‘πÂ ¡Ω÷≈
‘ÀÕ ¿∞‘Èª Á∆ ’‰∆ Ò¬∆ Âª Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘∆ „π’Á≈
‘ÀÕ
’«‘Ï∂ ’¿∞ √ØÌ≈ È‘∆ Á∂÷≈ ‘∆ ÍÚ≈È∞®121® (Í≥È≈ 1370)
«‹‘Èª Ú‚Ì≈◊∆¡ª È∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ ¡≥ÁÒ∆ ¡º÷ È≈Ò Ú∂«÷¡≈ ‘À ¿∞‘
‘∆ ‹≈‰Á∂ ‘È «’ ¿∞‘Èª Á≈ ‹∆ÚÈ «’‘Ø «‹‘≈ √∆Õ
ppp
395
ÕìÆð ÃÅèÈ ÕÀ° Çîñé¶ ÜÅÂÆÁË
ÃÅÇæ é ñÆÜË Õ¯ÇÂ¨
(Í≥È≈ 1370)
√. √Ú‰ «√øÿ ‹∆ ‹Ø «’ √À∫‡Ò ‡≈¿±È ‹¶Ë «Ú÷∂ ¡≈Í‰≈

’≈ØÏ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ¡≈Í Á≈ ‹ºÁ∆ «Í≥‚ Ìº‡∆¡ª («˜. ‘π«Ù¡≈Íπ) ‘ÀÕ
Â’∆ÏÈ AIGE «Ú⁄ ¡≈Í «’√∂ ’≈‹ Ò¬∆ ¡≈Í‰∂ ¿∞ÍÃØ’Â «Í≥‚
«Ú⁄ ¡≈¬∂Õ «¬‘Èª Á∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆ ◊π» ÿ Á∆ ’≈¯∆ ÙË≈¨ √∆, √Ø
¿∞√ È∂ √. √Ú‰ «√øÿ ‘Øª ˘ «’‘≈ «’ √π«‰¡≈ ‘À «’ «Í≥‚ ◊Ø∫ÁÍπ
È˜Á∆’ ‹Ø √Á∆¡ª ÂØ∫ «Ú≈È Ê∂‘ «Í¡≈ √∆, «‹ºÊ∂ ÏÛ∆¡ª ÌÀÛ∆¡ª
»‘ª «‘øÁ∆¡ª √È, «‹√ √Á’≈ ’Ø¬∆ Ú∆ ¿∞Ê∂ ·«‘‰ Á≈ ‘∆¡≈ È‘ƒ
’Á≈ √∆, ¿∞√ «Ú≈È Ê∂‘ Â∂ «¬’ √øÂ-Ó‘ªÍπÙ ¡≈ «‡’∂ ‘È Â∂
¿∞µÊ∂ ◊πÁπ¡≈≈ Ú∆ Ï‰ «◊¡≈ ‘À; √ø◊Â Ú∆ ’≈¯∆ ÁÙÈ ’È ‹≈‰
Òº◊ Í¬∆ ‘ÀÕ ¡√ƒ Ú∆ È∂Û∂ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ªó√Ø «’™ È≈ ¿∞‘Èª Ó‘ªÍπÙª
Á∂ ÁÙÈ ’’∂ ‘π«Ù¡≈Íπ ÚºÒ Á∆ ‹¶Ë ⁄Ò∂ ‹≈¬∆¬∂, √¯ Á≈
’Ø¬∆ Ï‘πÂ≈ ¯’ È‘ƒ ÍÀ‰≈Õ
¡º◊Ø∫ √. √Ú‰ «√øÿ ‘Øª ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈ «’ ÂÀ˘ Ï‘πÂ∆ ‘∆ √≈Ë»-
√øÂª Á∂ ÁÙÈª Á∆ Ò≈Ò√≈ «‘øÁ∆ ‘À; ‹≈‘, Âø» ⁄Ò∆ ‹≈‘, ÓÀ∫ «¬ºÊ∂
«Í≥‚ ‘∆ ·«‘Á≈ ‘ª, «’™«’ ÓÀ∫ «’√∂ Ú∆ √≈Ë-√øÂ ¡º◊∂ ÓºÊ≈ È‘ƒ
‡∂’‰≈Õ «¬‘ ¿∞µÂ √π‰ ’∂ Ï∆Ï∆ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ «¬’ºÒ∆ «’√ È≈Ò
‹≈Úª, «¬ø‹ ’Ø «’ Â∞√ƒ ⁄Ò∂ ⁄ÒØ Â∂ ¡≈ÍÂ∞√ƒ Ó‘≈≈‹ Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄
‘∆ ÏÀ·∂ «‘‰≈, Ó‘ªÍπÙª ˘ È≈ «Ó«Ò¿∞Õ
ıÀ, Ï∆Ï∆ Á∂ Ï‘πÂ≈ ˜Ø Í≈¿∞‰ Â∂ √Á≈ ‘Øƒ Ó≥È ◊¬∂ Â∂
¡≈Í‰∆ ’≈ ≈‘ƒ «Í≥‚ Ìº‡∆¡ª ÂØ∫ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Ò¬∆ Â∞ Í¬∂Õ
√. √Ú‰ «√øÿ ‘Øƒ Á√Á∂ ‘øπÁ∂ ‘È «’ ‹ÁØ∫ ¡√ƒ ¡‹∂ ◊Ø∫ÁÍπ ÂØ∫
◊πÁπ¡≈∂ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ÓπÛ∂ ‘∆ √ª Âª Ó∂∂ ÓÈ «Ú⁄ ‹Ø Ï‘πÂ∆ ’º‡ÛÁ≈
√∆, ¿∞√ «Ú⁄ ’≈¯∆ ¯’ ÍÀ «◊¡≈ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ √øÂª ÍÃÂ∆ «Í¡≈
396
«‹‘≈ ¿∞Í‹‰ Òº◊≈Õ ¡º√» Á≈ Ó‘∆È≈ √∆, √Â∂ «Ú⁄ «¬’ Ï√∆È Á∂
÷∂Â «Ú⁄ √√Ø∫ ¿∞µ◊∆ ‘Ø¬∆ Ú∂÷ ’∂ ÓÈ «Ú⁄ √≈◊ ÷≈‰ Á∆ Ú≈ÙÈ≈
Ï‰∆ ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ ÎπÈ≈ Ï‰ «◊¡≈ «’ ¡√ƒ √øÂª
Á∂ ÁÙÈ ’È ‹≈ ‘∂ ‘ª, ‹∂ √øÂ ‹∆ √≈˘ √∑Ø∫ Á∂ √≈◊ È≈Ò ÍÃÙ≈Á≈
¤’≈¿∞‰ ÂÁ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ Í»È √øÂ Ó≥Èª◊≈Õ ¡‹∂ «¬‘ ¯πÈ≈ ¡≈
’∂ ‘«‡¡≈ ‘∆ √∆ «’ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂ È˜Á∆’ «˜ÓƒÁ≈ Á≈ ÷∂Â
Óº’∆ Á∆ ¯√Ò È≈Ò Ò«‘Ò‘≈ «‘≈ √∆Õ «¬’ ‘Ø ÎπÈ≈ Ï‰ «◊¡≈
«’ Ú≈Í√∆ Â∂ «¬√ ÷∂Â «Ú⁄Ø∫ ¡≈Í≥» Â∂ Ï≈’∆ ÍÚ≈ Á∂ ⁄ºÏ‰ Ò¬∆
ÓπºÒ ‹ª «‹Ú∂∫ Ú∆ ‘Ø«¬¡≈ ¤ºÒ∆¡ª ÷ÛÈ∆¡ª ‘ÈÕ «¬‘ ÎπÈ≈ Óπº’Á∂
‘∆ ÁØÚ∂∫ ‹∆¡ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ √. √Ú‰ «√øÿ ‹∆ È∂ «¬‘
ÎπÈ≈ ¡≈Í‰∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆ ˘ È‘ƒ Áº«√¡≈Õ
ÁπÍ«‘ Á≈ Ú’Â √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï≈’∆ √ø◊Â Á∂ È≈Ò Ïª‚∂ «Ú⁄
Á∆ ¿∞µÍ ÏÀ·∂ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· √ÃÚ‰ ’ ‘∂ √ÈÕ ‹Á
«¬‘ ÁØÚ∂∫ ‹∆¡ (√. √Ú‰ «√øÿ Â∂ ¿∞‘Èª Á∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆ ‹∆) È∂Û∂ ¡≈¬∂
ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µ⁄∆ ¡≈Ú≈˜ «Ú⁄ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ Í«‘Òª √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’ ¡≈ÚØÕ ÁØÚ∂∫ √∆ √«Â◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ √ø◊Â «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∂Õ
¡‹∂ ¿∞‘ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÓºÊ≈ ‡∂’‰ Á∆ «Â¡≈∆ «Ú⁄ ‘∆ √È «’ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ◊π» ’∂ «√º÷ ˘ ÓºÊ≈, ’∂ÚÒ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ ˘ ‘∆ ‡∂’‰ Á≈ ‘π’Ó ‘À, ¿∞‘ Â∞√ƒ ‡∂’ ¡≈¬∂ ‘ØÕ ‘Ø «’√∂
Ú∆ Á∂‘Ë≈∆ ¡º◊∂ ÓºÊ≈ È‘ƒ ◊ÛÈ≈ ⁄≈‘∆Á≈ ÏÒ«’ √«Â◊π» ‹∆ Á∆
ÏıÙ∆ ‘Ø¬∆ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¿∞‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ «¬‘ √Ì ÂØ∫ Úº‚∆ ‘ÀÕ «¬’
Âª ⁄≈ Ú≈∆ ◊πÓ≥Âz Á≈ ‹≈Í ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, Á»√∂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó
Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √Ø √Á≈ ‹∆ Â∂ Ï∆Ï∆ ‹∆ ¯Â«‘ ÏπÒ≈ ’∂ √ø◊Â
«Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∂Õ
√. √Ú‰ «√øÿ ‹∆ Á∂ Áº√‰ ÓπÂ≈«Ï’ ¡ºË∆ ’∞ «ÈÙ≈ Âª Ï≈Ï≈
‹∆ ÚºÒØ∫ ÓºÊ≈ È≈ «‡’≈¿∞‰ È≈Ò ‘∆ ‘Ø ◊¬∆ √∆ Í Á»√∂ ÎπÈ∂ ÓÈ
«Ú⁄ ¡‹∂ Ï≈’∆ √ÈÕ ‹ÁØ∫ ¡√‡ÍÁ∆ Í»∆ ‘Ø¬∆ ÂÁ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ì≈¬∆
¡Ó «√øÿ ‹Ø Òª◊∆ Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂ √È, ˘ ¡≈Ú≈˜ Ó≈∆ Â∂ «’‘≈
«’ √Á≈ ‘Øƒ Á»Ø∫ ¡≈¬∂ ‘È, «¬È∑ª ˘ ¶◊ ¤’≈ÚØ Â∂ Ï∆Ï∆ ⁄È
’Ω ‹Ø √Ú∂∂ √≈◊ ÒÀ ’∂ ¡≈¬∆ √∆, ¿∞‘ ◊Ó ’’∂ «¬‘Èª ˘ ÍÃÙ≈Á∂
È≈Ò ¤’≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ «¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂, √. √Ú‰ «√øÿ ‘Øƒ Á√Á∂
397
‘øπÁ∂ ‘È «’ Ó∂∂ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ÙÓ ¡≈¬∆ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Í»ÈÍÂ∆‹‰≈
‘Ø ◊¬∆ «’ «¬‘ Ó‘ªÍπ÷ ¡≥ÂÔ≈Ó∆ ‘È ¡Â∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÒÛ Òº◊‰ Ò¬∆ ‘∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂ ‘È ÂÊ≈ «¬‘Èª Á≈
˙‡-¡≈√≈ ◊πÏ≈‰∆ ‘∆ ‘ÀÕ √Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‘π’Ó ’È Â∂ ÂºÍÛ ¿∞µÍ
ÏÀ·, √≈◊ È≈Ò ÍÃÙ≈Á≈ ¤’ ’∂ ÓÈ Á∆ Í»È «ÂzÍÂ∆ ‘Ø ◊¬∆Õ ¶◊
¤’‰ ¿∞ÍøÂ √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ «‘øÁ≈ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈
Í≈· √ÃÚ‰ ’∆Â≈Õ Í≈· ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’Ò◊∆Ë ⁄ÓÂ’≈ (‹Ø
Ò≈◊∂ Ó≥‹∂ ¿∞µÍ º«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆) «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ˘ Ó≥‹∂ ¿∞µÍ ÏÀ· ’∂
ÍÛ∑È Ò¬∆ ‘π’Ó ’∆Â≈Õ ⁄ÓÂ’≈ «Ú⁄Ø∫ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ’ΩÂ’ª Á∆
«¬’ √≈÷∆ √ÃÚ‰ ’∆Â∆Õ √≈÷∆ √øÍ»È ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ Ú≈Í√ ‹≈‰ Ò¬∆
¡≈«◊¡≈ Ó≥◊∆Õ «¬√∂ √Ó∂∫ ÁΩ≈È «¬’ ÍÃ∂Ó∆ ’ÍÛ∂ «Ú⁄ Ú∆‘-Í≥fi∆ Óº’∆
Á∆¡ª ¤ºÒ∆¡ª ÒÀ ’∂ ¡≈«¬¡≈ ‹Ø ¿∞√ È∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≥Á
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ‘˜» ¡≈ Ì∂‡≈ Ë∆¡ªÕ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ‘˜»
¤ºÒ∆¡ª Á∆ Ì∂‡≈ Ë ’∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂ ‘≈Ò ’Ó∂ ÂØ∫ Ï≈‘
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¿∞‰ ¡≈ ‘∆ «‘≈ √∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Ú≈˜
Ó≈∆ «’ ‹Ø ¤ºÒ∆¡ª Â∞√ƒ √«Â◊π» ‹∆ ¡º◊∂ Ë∆¡ª ‘È, ¿∞‘ È≈Ò
‘∆ ÒÀ ¡≈ÚØÕ ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆ ’ÍÛ∂ √Ó∂Â √≈∆¡ª ¤ºÒ∆¡ª ÒÀ ¡≈«¬¡≈ ¡Â∂
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡≈ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¬∆Õ ◊π¯Â«‘ Á≈ ¿∞µÂ Á∂‰ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈
‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ «¬‘ √≈∆¡ª ¤ºÒ∆¡ª √Á≈ ‘Øª Á∆ ’≈ «Ú⁄
º÷ ¡≈ÚØÕ
√. √Ú‰ «√øÿ Á≈ ÓØ„≈ ÎÛ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ““‹ÁØ∫
√ø◊Â «Ú⁄ ¡≈¿∞‰≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ ÓÈ «Ú⁄ ¯˜»Ò Ú≈Ë» ÎπÈ∂ ÒÀ ’∂ È‘ƒ
¡≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ¡Â∂ È≈ ‘∆ «’√∂ Á∆ Í÷ ’È Ò¬∆ ÓÈ «Ú⁄ ’Ø¬∆
Ë≈È≈ ÏÈ≈¿∞‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ √ø◊Â «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ Á≈ Í»≈ Ò≈Ì ÂÁ
‘∆ ‘À ‹∂ √≈∂ √ø√≈«’ √ø’ÒÍª Á≈ «Â¡≈◊ ’’∂ ’∂ÚÒ ◊π»-ÁÙÈª
¡Â∂ È≈Ó-Ï≈‰∆ Á≈ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á≈ ÎπÈ≈ ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ ÒÀ ’∂
¡≈¬∆¬∂Õ ‹∂ ÓÈ ‘ØÈª √ø’ÒÍª (Îπ«È¡ª) È≈Ò Ì«¡≈ ‘∂ ÂÁ √ø◊Â
«Ú⁄ ¡≈¿∞‰ Á≈ Í»È Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘øπÁ≈Õ √ø◊Â «Ú⁄ «’‘Ø «‹‘≈
ÓÈ Ï‰≈ ’∂ ¡≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, «¬√ ÍÃÊ≈«¬ Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ È∂ Ú∆
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ √≈‚∆ ¡◊Ú≈¬∆ ’∆Â∆ ‘À «’ :
’Ï∆ √≈Ë» ’¿∞ «ÓÒÈ∂ ‹≈¬∆¡À
√≈«Ê È Ò∆‹À ’Ø«¬® (Í≥È≈ 1370)
398
«¬‘ Ï⁄È √π‰Á∂ √≈ ‘∆ ÓÈ Á∂ √ø’ÒÍª Á∂ √≈∂ «’ø◊∂ „«‘
◊¬∂Õ ÓÈ «Ú⁄ Í¤Â≈Ú≈ √∆ «’ ÓÀ∫ «¬‘Ø «‹‘∂ Í»È Ó‘≈ÂÓ≈, Í»È
◊π»-Ì≈ÚÈ∆ Ú≈Ò∂ ◊π«√º÷ √≈Ë» ÍÃÂ∆ ¡≥ÂÔ≈ÓÂ≈ Á∆ Í÷ ’È Ò¬∆
ÓÈ «Ú⁄ √ø’ÒÍ «’™ Ï‰≈«¬¡≈?
Â∞È Ú∂Ò∂ √. √Ú‰ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Íπº«¤¡≈ «’ ““Ï≈Ï≈
‹∆! √≈‚∂ Ò≈«¬’ ’Ø¬∆ √∂Ú≈?”” Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ‹Á ¡◊Ò∆ Ú≈
¡≈ÚØ◊∂ «Î Áº√ª◊∂Õ ¡‹∂ ÁØ-⁄≈ «ÁÈ ‘∆ Ï∆Â∂ «’ ¿∞‘ ÙÏÁ ÓπÛ-
ÓπÛ ’øÈª «Ú⁄ ◊ø»‹Á∂ √È «’ ““¡◊Ò∆ Ú≈ ‹Á ¡≈ÚØ◊∂ «Î √∂Ú≈
Áº√ª◊∂Õ”” ÊØÛ∑∂ «ÁÈª «Ú⁄ ‘∆ ÓπÛ Í«Ú≈ √«‘Â Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ‰
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ ’∂, ¶◊ ¤’‰ ¿∞ÍøÂ √. √Ú‰ «√øÿ ‹∆
È∂ Íπº«¤¡≈ «’ «Í¤Ò∆ Ú≈ ‹Á ¡√ƒ ÁÙÈ ’È ¡≈¬∂ √ª ÂÁ ¡≈Í
‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ √∆ «’ Â∞‘≈‚∂ ◊Ø⁄∂ √∂Ú≈ ¡◊Ò∆ Ú≈ Áº√ª◊∂; √Ø
‘π’Ó ’Ø ‹Ø ¡√ƒ ’ √’Á∂ ‘Ø¬∆¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ √Ì
ÂØ∫ Úº‚∆ √∂Ú≈ «¬‘Ø ‘À «’ Â∞√ƒ ¡≥«ÓÃÂ ¤’Ø, «ÈºÂÈ∂Ó ’Ø ¡Â∂ ◊π«√º÷∆
«‘Â Á∂ Í»È Ë≈È∆ Ï‰Ø; «¬√∂ «Ú⁄ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ıπÙ∆ ‘ÀÕ
√Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ Í«Ú≈ È∂ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’∆Â≈ ¡Â∂ ◊π»
Ú≈Ò∂ Ï‰ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆¡ª ıπÙ∆¡ª ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆¡ªÕ
ppp
399
îÅé° ÁêîÅé ÇòÚ Ãî-ÇìðåÆ
√Óπº⁄∂ ÷≈Ò√≈ Í≥Ê ÚºÒØ∫ AIGE ¬∆. Á∆ «Ú√≈÷∆ Á≈ ÍπÏ ÷≈Ò√∂
Á∆ ‹ÈÓ-Ì»Ó∆ ÂıÂ √Ã∆ ’∂√◊Û∑ √≈«‘Ï (√Ã∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï) «Ú÷∂
ÓÈ≈¿∞‰ Ò¬∆ √Ó»‘ ◊π» È≈È’ È≈Ó-Ò∂Ú≈ ˘ ¡Í∆Ò ’∆Â∆ ◊¬∆Õ
Í≥Ê’ «¬’º· «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú∆ √ø◊Â √Ó∂Â √Ã∆
¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ
√Ã∆ ¡ÈßÁÍπ √≈«‘Ï Íπº‹‰ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∂ «√øÿª È≈Ò
√Ò≈‘ Ï‰≈¬∆ «’ «¬ºÊ∂ «¬º’ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ ’≈¯∆ Úº‚≈ ¡√Ê≈È ‘À ‹Ø
√≈‚∂ ‹≈‰ø» Ú∆ ‘Èó√Ø ¡≈Íª √≈∂ ¿∞‘Èª Á∂ ‚∂∂ ⁄ÒÁ∂ ‘ªÕ ‹∂ «‘≈«¬Ù
Ò¬∆ ‹◊∑≈ ‘Ø¬∆ Âª ¿∞µÊ∂ ·«‘ ÒÚª◊∂, Á»√∂ ¡≈Íª √≈«¡ª ˘
Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ «¬√ «Ú⁄≈ ¡Ë∆È √≈∂ «√øÿ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ È≈Ò ÍÀÁÒ ‘∆ ¿∞√ ¡√Ê≈È ÚºÒ Â∞ Í¬∂Õ ¿∞‘Èª «ÁÈª «Ú⁄
¿∞ÍÃØ’Â √øÂ ‹∆ Á∆ ¡’≈Ò∆¡ª È≈Ò ’∞ºfi «Ú◊Û∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ √≈∆ √ø◊Â È∂ ‚∂∂ Íπº‹ ’∂, «‹ºÊ∂ √øÂ ‹∆ ¡≈Í‰∂
Í¶ÿ ¿∞µÍ ÏÀ·∂ ‘Ø¬∂ √Èó¿∞µÊ∂ Í‘øπ⁄ ’∂ ¿∞‘Èª ˘ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¬∆ Í
√øÂ ‹∆ ¡≈Í‰∆ ◊º‚∆ Á∂ ‚≈¬∆Ú È≈Ò «¬º’ √≈Ï‰ Á∆ «‡º’∆ Ï≈ÏÂ
fi◊Û ‘∂ √È «’ Âø» ¿∞‘ √≈Ï‰ Á∆ «‡º’∆ √≈˘ Íπº¤∂ «ÏÈª «’√∂ ˘
«’™ «ÁºÂ∆ ‘À, «¬√ Â∑ª Ï∂-ÍÃÂ∆Â∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‚≈¬∆Ú «Ú⁄≈≈
«÷Ó≈ Ó≥◊ «‘≈ √∆ Í √øÂ ‹∆ ¿∞√ ˘ ‚ª‡-¯≈‡ ‘∂ √ÈÕ fi◊Û∂ «Ú⁄
¡≈Í «¬øÈ∂ Ó◊È √È «’ ¿∞‘Èª ¯Â«‘ Á≈ ¿∞µÂ Ú∆ È‘ƒ «ÁºÂ≈Õ
¯Â«‘ ÏπÒ≈¿∞‰ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ Ï≈’∆ √ø◊Â ‹Ø ‘∂·ª Í≈Ò∆
«Ú¤∆ ‘Ø¬∆ √∆, ¿∞√ ¿∞µÍ ÏÀ· ◊¬∂Õ ¿∞Ë √øÂ ‹∆ È∂ «¬º’ Ú≈ fi◊Û∂
ÚºÒØ∫ «ÏÂ∆ √ø’Ø⁄ ’∂ √ø◊Â ˘ «’‘≈ «’ Ì≈¬∆! ¶◊ «Ú⁄ ‹≈ ’∂
‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ÒÚØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ ¡√ƒ √≈∆ √ø◊Â ÏÀ·∂ ‘∆ ‘∂ ÂÁ
’∞ºfi √Ó∂∫ Ï≈¡Á ¿∞‘Èª ÏÛ∂ ◊πº√∂-Ì∂ Ò«‘‹∂ «Ú⁄ «’‘≈ «’ ¡√ƒ Â∞‘≈˘
¶◊ ¤’‰ ˘ «’‘≈ ‘À, Â∞√ƒ ¡‹∂ «¬ºÊ∂ ‘∆ ÏÀ·∂ ‘Ø? Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ Ï≈’∆
«√øÿ ¿∞µ·∂ Â∂ ÈÓ√’≈ ’’∂ ¶◊ ÚºÒ ⁄ºÒ Í¬∂Õ
400
™fi Âª ¡√ƒ √≈∂ «√øÿ ‘∆ ÓÈ ’’∂ Ï‘πÂ ¡Ω÷∂ √ª «’ ¡À‚∆
Á»Ø∫ ¡√ƒ √≈∂ ÁÙÈª Ò¬∆ ¡≈¬∂ Í Ó‘ªÍπ÷ª È∂ ¯Â«‘ Á≈ Ú∆
‹Ú≈Ï È‘ƒ «ÁºÂ≈ Â∂ «¬º’ √≈Ï‰ Á∆ «‡º’∆ ÏÁÒ∂ ¬∂Èª ∂Û’≈ Í≈«¬¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Í √≈‚∂ √≈«¡ª «Ú⁄Ø∫ Ì≈¬∆ Ï◊∆⁄≈ «√øÿ ‘Øª Á∂ ÓÈ
«Ú⁄ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ ø‹Ù √∆ «’ «¬‘ Ó‘ªÍπ÷, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ⁄ø◊∆
Â∑ª ‹≈‰ø» Ú∆ √È, ¿∞Ó ’’∂ ¤Ø‡∂ Ú∆ √È ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Â«Ó’
¡Ú√Ê≈ Ú∆ «¬‘Èª È≈ÒØ∫ Ù≈«¬Á ¿∞µ⁄∆ ‘∆ ‘ØÚ∂◊∆, √Ø ⁄ÒØ √ø◊Â Á≈
√«Â’≈ È≈ Ú∆ ’Á∂ Í Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Âª ¯Â«‘ Á≈ ¿∞µÂ Á∂ ’’∂
ÔØ◊ ¡≈Á-√«Â’≈ Á∂‰≈ Âª «¬‘Èª Á≈ ¯˜ ‘∆ Ï‰Á≈ √∆Õ «¬√
ÍÃ’≈ Á∂ ¡È∂’ª ¿∞Â≈¡-⁄Û∑≈¡ Ì≈¬∆ Ï◊∆⁄≈ «√øÿ ¡Â∂ Ï≈’∆ «√øÿª
Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ¡≈ ‘∂ √È «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∞∂ ‹ªÁ∂ ¡⁄≈È’ ÷ÒØ ◊¬∂
Â∂ Ì≈¬∆ Ï◊∆⁄≈ «√øÿ ‘Øª ˘ Óπı≈«ÂÏ1 ’’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Á∂÷Ø
√«Â◊π» ‹∆ È∂ «’øÈ∆ «¥Í≈ ’∆Â∆ ‘À, «¬’ Âª √øÂª Á∂ ÁÙÈ ‘Ø ◊¬∂
‘È Â∂ Á»√∂ ¿∞‘Èª ‘Ø «Ó‘ ’∆Â∆ ‘À √≈˘ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ Ò¬∆ «’‘≈
‘ÀÕ ÏÛ∆ ÓΩ‹ Ï‰ ◊¬∆ ‘ÀÕ ¡◊ª‘ Ò¬∆ √Á≈ Ú≈√Â∂ «¬‘ Ô≈Á º÷‰≈
«’ ‹ÁØ∫ Ú∆ «’√∂ Í≈√ ⁄ºÒ ’∂ ‹≈¬∆¬∂ ÂÁ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘ Ë≈È≈
«ÏÒ’∞Ò È‘ƒ º÷‰∆ «’ ¿∞‘ √≈‚≈ Ó≈‰-√«Â’≈ ’∂Õ «¬√ Â∑ª ‹∂
√«Â’≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ ÓÈ «Ú⁄ ‘ø’≈ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À Â∂ ‹∂ √«Â’≈
È≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ «‘Á∂ «Ú⁄ „«‘øÁ∆ ’Ò≈ ¡Â∂ È¯Â ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À;
«¬‘ ÁØÚ∂∫ ‘≈ÒÂª ÓÈ ˘ ÓÒ∆È ’Á∆¡ª ‘ÈÕ ¡«‹‘∂ ÍÃÌ≈Úª ÂØ∫
‘Ó∂Ù≈ √≈ÚË≈È «‘‰≈ ‘ÀÕ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À «’ ““2Ó≈È
¡«ÌÓ≈È Ó≥Ë∂ √Ø √∂Ú’∞ È≈‘∆®”” «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ Ï⁄È Ó‘ªÍπ÷ª Á∆
√È≈ ÂØ∫ √ÃÚ‰ ’’∂ √≈∂ «√øÿª Á∂ ÓÈ ÙªÂ ‘Ø ◊¬∂Õ Ì≈¬∆ Ïˆ∆⁄≈
«√øÿ ‹∆ ‹Ø ÓÈ ’’∂ ’≈¯∆ Áπ÷∆ √È; Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ «’
Ó∂∂ ÓÈ «Ú⁄ Âª √øÂ ‹∆ ÍÃÊ≈«¬ Ï‘πÂ «◊Ò≈ √∆ Í ¡≈Í ‹∆ È∂
¿∞‘Èª ÚºÒØ∫ √«Â’≈ È≈ «ÁºÂ∂ ‹≈‰ Á≈ ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆ ¡√ È‘ƒ
’Ï»«Ò¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ √«Â◊π» ‹∆ ‹Ø ’Á∂ ‘È, ¿∞√
«Ú⁄ ÌÒ≈ ‘∆ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂ √øÂ Ó‘≈≈‹ ‹∆ √≈‚∆ ¡≈¿∞-Ì◊Â ’Á∂
¡Â∂ «‘≈«¬Ù Ò¬∆ ’Ó≈ Á∂ «ÁøÁ∂ Âª ¡√ƒ «¬ºÊ∂ ‘∆ «‡’ ‹≈‰≈ √∆
¡Â∂ ‹Ø ’Ê≈-’∆ÂÈ ¡Â∂ ◊πÓ«Â «Ú⁄≈ª ÂıÂ √≈«‘Ï ”Â∂ ‘Ø‰∆¡ª
1. √øÏØËÈ
2. ‹Ø Ú«‚¡≈¬∆ Á∆ ı≈‘Ù ÂÊ≈ «È≈Á∆ Á≈ ‚ ÓÈ «Ú⁄ º÷Á≈ ‘À, ¿∞‘ √«Â◊π»
‹∆ Á≈ √∂Ú’ È‘ƒ ‘ÀÕ
401
‘È ‘Ø √’Á≈ √∆ «’ ¡√ƒ ¿∞‘Èª ÂØ∫ Úªfi∂ «‘ ‹ªÁ∂Õ ‘π‰ ¿∞Ê∂ √ª
«Ú⁄ ’Ó≈ «ÓÒ ‹≈Ú∂◊≈ ‹∂ È≈ Ú∆ «Ó«Ò¡≈ ÂÁ ◊π» ’∂ ⁄Èª «Ú⁄
‘∆ √Óª ÏÂ∆Â ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ ¡Â∂ √≈∂ ÍÃØ◊≈Ó Á∆ ‘≈˜∆ Ì ‘Ø
‹≈Ú∂◊∆Õ «¬ÊØ∫ ¿∞⁄∂⁄≈ ⁄ºÒ ’∂ ‹≈‰≈ ÍÀ‰≈ √∆Õ «¬√ ÍÃ’≈ ÏÛ∂ ÙªÂ
«⁄ºÂ ¶◊ «Ú⁄Ø∫ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’ ’∂ «’Ò∑≈ ¡ÈßÁ◊Û∑ √≈«‘Ï Íπº‹∂Õ ¿∞Ê∂
«‚¿∞„∆ «Ú⁄ ‘∆ ÓÀÈ∂‹, ‹Ø «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ú≈«’¯ √È «ÓÒ Í¬∂,
¿∞‘Èª ÁØ ’Ó∂ Á∂ «ÁºÂ∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ √≈∆
√ø◊Â È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò «ÂøÈ «ÁÈ Ï∂¡≥Â ¡ÈßÁ Ó≈«‰¡≈Õ
¿∞ÍÃØ’Â ÿ‡È≈ «Ò÷‰ ÂØ∫ Ì≈Ú «¬‘ ‘À «’ ¡≈Í ‹∆ ˘ ‹∂’ ’Ø¬∆
Ï‘πÂ≈ √«Â’≈ Á∂ Á∂Ú∂ Âª ¡≈Í ‹∆ Á∆ «ÏÂ∆ «’√∂ ‘πÒ≈√ «Ú⁄ È‘ƒ
√∆ ‹ªÁ∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ «’√∂ Á∂ È≈ √«Â’≈ Á∂‰ È≈Ò «’√∂ ÍÃ’≈ Á∆
«È◊»‰Â≈ ‹ª „«‘øÁ∆ ’Ò≈ ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ Ú≈ÍÁ∆ √∆Õ ¡≈Í √Á≈ ‘∆
◊π»-Ó∂‘ √Á’≈ √Ó-«ÏÂ∆ «Ú⁄ ‘∆ «Ú⁄Á∂ √ÈÕ ¡À√∂ ◊π»-
«Í¡≈«¡ª ÍÃÂ∆ ‘∆ ◊πÁ∂Ú ‹∆ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È «’ :
ÂÂ √ÓÁ√∆ √øÂ‘π ’Ø¬∆ ’Ø«‡ Ó≥Ë≈‘∆®2®
(«√∆ ≈◊ Ó: 5, Í≥È≈ 51)
ppp
402
ÁÅêÃ å¶ À±êÇð Ãí ÜÅäÔ¹
√ø◊Â Á∆ «‘≈«¬Ù Ú≈√Â∂ Ì≈Ú∂∫ √Ø‘‰∂ √øπÁ ÒÀ∫‡ ÍÀ ’∂ ’≈¯∆
’Ó∂ Ï‰ ⁄πº’∂ √È Í «Î Ú∆ ¡≈Í ‹∆ ’º÷ª Á∆ ¤øÈ «Ú⁄ «‘‰≈
‘∆ Í√øÁ ’Á∂Õ √ø◊Âª Á∆ ¡≈Ú≈‹≈¬∆ «˜¡≈Á≈ ‘Ø‰ ’≈È ¡≈Í ‹∆
È∂ ¶◊ Á∂ ’Ó∂ ¿∞Í «¬’ Úº‚∆ ¤øÈ Ï‰Ú≈ Ò¬∆ √∆ «‹√ «Ú⁄
¡≈Í ‹∆ Á∂ Ó≥‹∂ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‘Ø ÁØ «ÂøÈ Ó≥‹∂ «‚º·∂ «‘øÁ∂ √ÈÕ «¬’
Ó≥‹∂ Â∂ ¡≈Í ‹∆ «Ï≈‹Á∂ √È, Á»√∂ Ó≥‹∂ ¡≈¬∂ ◊π«√º÷ª Á∂ ÏÀ·‰
Ú≈√Â∂ º÷∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ ‹Ø Ú∆ ◊π«√º÷ ÁÙÈ ’È ¡≈™Á≈ ¿∞√ ˘ ÏÛ∂
¡ÁÏ √«Â’≈ È≈Ò Ï≈Ï Ó≥‹∂ Â∂ «Ï·≈™Á∂Õ ¡≈Í ‹∆ ’Á∂ Ú∆
Ï≈ÏÂ≈ «Ú⁄ ¯’ È≈ ÍÀ‰ «ÁøÁ∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ √≈∆ ¡≈Ô± ““¬∂’
«ÍÂ≈ ¬∂’√ ’∂ ‘Ó Ï≈«’ Âø» Ó∂≈ ◊π ‘≈¬∆”” Á∂ Ï⁄È Â∂ Í«‘≈
«ÁÂ≈Õ Á≈√ È∂ ¡≈Í ‹∆ Á∆ CE-D@ √≈Ò Á∆ √ø◊Â «Ú⁄ ’Á∆ «¬‘
È‘ƒ Ú∂«÷¡≈ «’ ¡≈Í ‹∆ Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ·∂ ‘Ø‰ Â∂ √ø◊Â ‘∂·ª ¯Ù Â∂
ÏÀ·∆ ‘ØÚ∂Õ ‹∂ Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ·‰≈ Âª ÁØ-«ÂøÈ Ó≥‹∂ ¡≈Í‰∂ Ó≥‹∂ Á∂ È≈Ò
√ø◊Â Á∂ ÏÀ·‰ Ú≈√Â∂ √‹≈ Á∂‰∂ ‹ª «Î ˜Ó∆È Â∂ ‘∆ Á∆ «Ú¤≈
’∂ √ø◊Â «Ú⁄ «Ï≈‹ ’∂ ◊πÓ«Â Á∂ Ï⁄È «ÏÒ≈√ ’È∂Õ ‹∂ «’√∂ «√øÿ
Í≈√Ø∫ Í≈· √π‰È≈ ‘ØÚ∂ ‹ª «¬«Â‘≈√ Âª ¿∞√ Á∂ ÏÀ·‰ Ú≈√Â∂ ˜»
¿∞⁄∂⁄∆ «Ú¤≈¬∆ ’È∆Õ
√Á∆ Á∂ «ÁÈ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ ¡≈Í‰∆ ¤øÈ «Ú⁄Ø∫ √Ú∂ Á≈ «ÈÔÓ
Í»≈ ’È ¿∞ÍøÂ ÍÓ∂Ù Á∆ Ïı«ÙÙ ’∆Â∆ «Óº·∆-«Óº·∆ ËπºÍ «Ú⁄
ÏÀ·∂ ¡≈Í‰∆ ¡√Ò∆ ’≈ ’ ‘∂ √ÈÕ
Á»√∂ Í≈√∂ ‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ ¡’≈Ò∆ ‹Ê∂Á≈ ÚÀÁ ’Â≈ «√øÿ ‹∆
Â∂ √. ‹√‹∆Â «√øÿ ‹∆ «’√∂ ’≈‹ Ú≈√Â∂ ◊πÁπ¡≈≈ ◊∑È≈ √≈«‘Ï
‹≈ ‘∂ √ÈÕ ÚÀÁ ‹∆ √. ‹√‹∆Â «√øÿ Á∆ ’≈ «Ú⁄ √Ú≈ √ÈÕ
≈‹È∆Â’ ◊ºÒª ’Á∂-’Á∂ ‹ÁØ∫ «¬‘ ÁØÈØ∫ ‹Ê∂Á≈ «Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª
Í≈√ Íπº‹∂ Âª ÚÀÁ ’Â≈ «√øÿ È∂ ¡⁄≈È’ ⁄Ò ‘∆ ◊ºÒ ˘ «Ú⁄’≈Ø∫
Ø’ ’∂ √. ‹√‹∆Â «√øÿ ˘ «’‘≈ «’ √π«‰¡≈ «’ «¬√ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄
403
«¬’ «√º÷ √≈Ë1 ¡≈ «‡«’¡≈ ‘ÀÕ «√º÷ Ú∆ ¿∞√ È∂ Ï‘πÂ √‹≈¬∂ ‘ÈÕ
√≈‚∂ «¬√ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ◊≈Â«¡ª Ú≈Ò∂ «√øÿ, Ï∆Ï∆¡ª ‘π‰ ¡≈Ó
«Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ÚÀÁ ’Â≈ «√øÿ È∂ ’≈ ⁄Ò≈ ‘∂ √. ‹√‹∆Â
«√øÿ ‘πª ˘ «’‘≈ «’ «¬‘ ÁØ ’∞ Ó∆Ò Á∂ √¯ «Ú⁄ ‘∆ AE-B@
¡≥«ÓÃÂË≈∆ «√øÿ √Û’∂ Â∞∂ ‹ªÁ∂ ¡√ƒ Ú∂÷∂ ‘ÈÕ Í«‘Òª «¬Ê∂ «√º÷∆
«’Ê∂ √∆? «¬‘ «¬Ò≈’≈ Âª È≈√«Â’Â≈ Á≈ ◊Û∑ √∆Õ «¬ÊØ∫ Á∂ ¡ÀÓ.Í∆.
Ú∆ ’«Ó¿∞«È√‡, «¬√ «¬Ò≈’∂ Á≈ ¡ÀÓ.¡ÀÒ.¬∂. Ú∆ ’«Ó¿∞«È√‡, «¬‘
«¬Ò≈’≈ Âª √≈≈ ÒÀ«ÈÈ Á≈ Íπ‹≈∆ √∆Õ √. ‹√‹∆Â «√øÿ È∂ ¿∞µÂ
«Áø«Á¡ª «’‘≈ «’ √π«‰¡≈ Âª ÓÀ∫ Ú∆ ‘À Í ¡‹∂ ÁÙÈ È‘ƒ ’∆Â∂Õ
ÚÀÁ ‹∆ È∂ fiº‡ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈, ¡º‹ √≈‚∂ Í≈√ √Óª Ú∆ ‘À Â∂ √Ú≈∆
Ú∆ ¡≈Í‰∆ ‘À, ¡≈Íª √øÂ ‘πª ˘ ¡º‹ ‘∆ «ÓÒ ¡≈™Á∂ ‘ª, È≈Ò∂ √øÂ
Á∆ Í÷ ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ªÕ ÍÂ≈ Âª Òº◊ ‹≈Ú∂◊≈ «’ Ø‡∆ Á∆ ÷≈Â Â∂
¡≈Í‰∆ Ó≈ÈÂ≈ ’≈¿∞‰ Ò¬∆ ‘∆ ÏÀ·≈ ‘À ‹ª √º⁄∂ ’Â≈ Á≈ ¿∞Í≈Ù’
¡√Ò∆ √øÂ ‘ÀÕ
¬∂È∆¡ª ◊ºÒª Ï≈Âª ’«Á¡ª ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆ √Û’ Á≈
ÓØÛ ¡≈ «◊¡≈Õ √. ‹√‹∆Â «√øÿ ‹∆ È∂ ÚÀÁ ‘πª ˘ Íπº¤ ’∂ ◊º‚∆
◊πÁπ¡≈∂ Á∆ √Û’∂ Í≈ Ò¬∆ Â∂ È≈Ò ‘∆ ÚÀÁ ‹∆ ˘ ÍÃÙÈ ’∆Â≈
«’ Â∞√ƒ √º⁄∂ Â∂ È’Ò∆ √øÂ Á∆ Í÷ «’Ú∂∫ ’Ø◊∂? ÚÀÁ ‹∆ È∂ ¡º◊Ø∫
¿∞µÂ «ÁºÂ≈ √. ‹√‹∆Â «√øÿ, Ó∂∂ ‘ºÊ Âª Ú∂÷ƒÕ √≈∆ ¿∞Ó ¶ÿ
⁄Ò∆ ‘ÀÕ ËΩ«Ò¡ª È∂ ¡≈ ÍÃÚ∂Ù ’∆Â≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ ≈‹È∆Â’ ÏøÁ∂ ‘ª,
Â∞∂ ‹ªÁ∂ Á∆ ÂØ Ú∂÷ ’∂ Í÷ Ò¬∆Á≈ ‘À, ÓÀ∫ «’‘Û≈ ’Ø¬∆ ´º’ ’∂
Í÷ ’È∆ ‘À, Â∂∂ √≈‘Ó‰∂ ‘∆ ‚≈Ó≈ ⁄≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ √. ‹√‹∆Â
«√øÿ ‘Øƒ Áº√Á∂ √È «’ ¡√ƒ «¬√∂ ‘≈√∂ Ó÷ΩÒ Á∆¡ª ◊ºÒª ’Á∂
◊πÁπ¡≈∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’∆Â∆ Â∂ «¬’
Ï˜π◊ √∂Ú≈Á≈ ˘ Íπº«¤¡≈ «’ √øÂ «’‘Û∂ ’Ó∂ «Ú⁄ «‘øÁ∂ ‘È?
¿∞√ È∂ ¿∞Í ¤øÈ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’ «ÁºÂ≈Õ ¡√ƒ ÁØÚ∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈Ò∆
¤øÈ «Ú⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Í ¤øÈ ı≈Ò∆ √∆Õ «ÂøÈ Ó≥‹∂ √È, «ÂøÈª ¿∞Í
1. ¡’≈Ò∆ ‹Ê∂Á≈ª «Ú⁄ √øÂª ÍÃÂ∆ ÙË≈ Ì≈ÚÈ∆ ÿº‡ ‘∆ Ú∂÷‰ «Ú⁄ ¡≈¬∆
‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ ◊π«√º÷∆ Á∂ ÍÃ⁄≈ «Ú⁄ √≈Ë» √Ó≈‹ Á≈ Ï‘πÂ Úº‚≈ ÔØ◊Á≈È ‘À
¿∞√ ÔØ◊Á≈È Á≈ Ò≈Ì Ì≈Ú∂∫ ¡’≈Ò∆ Ú∆ª ˘ ‘∆ ‘À Í √øÂ ÙÏÁ ÂØ∫ «¬È∑ª
˘ È¯Â ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ √øÂ Ì∂÷ «Ú⁄ Ú∆ ÁøÌ Í≈÷≥‚ Á≈ ÏØÒÏ≈Ò≈ Ï‘πÂ ‘À Í
√≈«¡ª ˘ «¬’Ø Ó≈Í È≈Ò Ó≈Í‰≈ «¬‘ Ú∆ Ï‘πÂ «√¡≈‰Í Â∂ Á»-¡≥Á∂Ù∆
È‘ƒÕ
404
Á∆¡ª «Ú¤∆¡ª √È «¬’ Ó≥‹∂ Â∂ «√‘≈‰≈ «Í¡≈ √∆Õ ÚÀÁ ‹∆ È∂
ÓÈ «Ú⁄ √Ó«fi¡≈ «’ «¬‘ Ó≥‹≈ √øÂ ‹∆ Á≈ ‘ÀÕ ¿∞√ Ó≥‹∂ Á∂
«ÏÒ’∞Ò «√‘≈‰∂ ÚºÒ ÚÀÁ Á∆ ⁄πºÍ ’∆Â∂ ÏÀ· ◊¬∂Õ √. ‹√‹∆Â
«√øÿ È∂ ÚÀÁ ‹∆ ˘ «’‘≈ «’ «¬‘ Ó≥‹ª √øÂª Á≈ Òº◊Á≈ ‘À Ì≈Ú∂∫
«¬√ ¿∞Â∂ ’Ø¬∆ ¿∞⁄∂⁄∆ «Ú¤≈¬∆ ¡≈«Á È‘ƒ Â∞√ƒ «¬Ë Ó∂∂ ’ØÒ ¡≈
‹≈ÚØÕ ÚÀÁ ‘πª ¡º◊Ø∫ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ÓÀ∫ Âª √øÂª Á∂ ı≈Ò∆ Ó≥‹∂
Â∂ ÏÀ·≈ ‘ª Â∂ Ó≥‹∂ Â∂ Ï≈Ï≈ ÏÀ·≈ Ú∆ ‘øπÁ≈ ÂÁ Ú∆ ÓÀ∫ «√‘≈‰∂ ÚºÒ
‘∆ ÏÀ·‰≈ √∆Õ «¬‘ ‘∆ Âª Ú∂÷‰≈ ‘À «’ ‹∂ Âª ’Ø¬∆ Ó≈È∆ Â∂
¡≈Í‰∆ Í»‹≈ Á≈ Ìπº÷≈ √øÂ ‘Ø«¬¡≈ «Î Âª ÓÀ˘ Ó≥‹∂ ¿∞Â∂ ÏÀ·≈ Á∂÷
’∂ ¿∞√ ˘ √ºÂƒ ’ºÍÛƒ ¡º◊ Ò◊ ‹≈Ú∂◊∆ Â∂ √≈˘ ‹Ò Í≈‰∆ Âª
’∆, ¿∞√ È∂ ÏπÒ≈¿∞‰≈ Â’ È‘ƒ Í ‹∂ ’Ø¬∆ ºÏ Á≈ «Í¡≈≈, ¡√Ò∆
√øÂ ‘Ø«¬¡≈ «Î Â∂∂ √≈‘Ó‰∂ √≈∆ ÷∂‚ ÚÂ‰∆ ‘À «’™«’ :
‹Ø ‹∆«¬ ‘Ø«¬ √π ¿∞◊ÚÀ Óπ‘ ’≈ ’«‘¡≈ Ú≈¿∞®
(¡≈√≈ Á∆ Ú≈, Í≥È≈ 474)
«¬√ Â∑ª Á∆¡ª ◊ºÒª ’Á∂ ÚÀÁ ‹∆ ¡Â∂ √. ‹√‹∆Â «√øÿ
‹∆ ¤øÈ ¡≥Á ÁØ Ó≥«‹¡ª Â∂ ÏÀ· ◊¬∂Õ ¿∞√ Ï˜π◊ √∂Ú≈Á≈ È∂
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ıÏ ’∆Â∆ «’ ’Ø¬∆ ÁØ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í ‹∆ ˘ «ÓÒ‰ Ú≈√Â∂
¡≈¬∂ ‘È Â∂ Â∞‘≈‚∂ ’Ó∂ ÚÒ ◊¬∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞√ √∂Ú≈Á≈
˘ «’‘≈ «’ Â∞√ƒ ¿∞‘Èª ˘ «Óº·≈ ‹Ò Ï‰≈ ’∂ ¤’≈¿∞, ÓÀ∫ Ú∆ ÁØ
«ÂøÈ «Ó≥‡ª «Ú⁄ ¿∞‘Èª Á∂ ÁÙÈ ’Á≈ ‘ªÕ √∂Ú≈Á≈ ‹Ò
Ï‰≈¿∞‰ Òº◊ «Í¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ ⁄Ò ‘∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á∆
¡√‡ÍÁ∆ Í»∆ ’’∂ ¤øÈ ÚºÒ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ ◊π«√º÷ª ˘ «ÓÒ‰ ⁄Ò
Í¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‹ª«Á¡ª ‘∆ ““Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’≈ ÷≈Ò√≈, Ú≈«‘◊π»
‹∆ ’∆ ¯Â«‘”” ÏπÒ≈¬∆Õ Ú∂Á ‹∆ Â∂ √Á≈ ‹∆ Ú∆ ¯Â«‘ Á≈ ¿∞µÂ
Á∂‰ Ò¬∆ ÷Û∂ ‘Ø ◊¬∂ Â∂ ÚÀÁ ‹∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú≈Ò∂ Ó≥‹∂ ÂØ∫ ¿∞· ’∂
Á»√∂ Ó≥‹∂ ÚºÒ ‘Ø‰ Òº◊∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÚÀÁ ‘πª Á∆ Ïª‘ ÎÛ ’∂
¡≈Í‰∂ «√‘≈‰∂ ÚºÒ ‘∆ Ï«‘‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ’∆Â≈ Â∂ Ï⁄È ’∆Â≈
«’ Â∞√ƒ ¬∂È∆ Á»Ø∫ ⁄ºÒ’∂ ÁÙÈ «ÁºÂ∂ ‘È Á»√∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆
È∂ √≈˘ «√º÷ª ˘ Ï≈ÏÂ≈ Ïı«ÙÙ ’∆Â∆ ‘ÀÕ ¡√ƒ √≈∂ ¿∞√
ÍÃÓ≈ÂÓ≈ Á∂ ÍπºÂ ‘ª Â∂ ◊π» Á∂ «√º÷ ‘Ø‰ ’’∂ ◊πÌ≈¬∆ ‘ªÕ √≈‚∂
Âª ÁØ «ÙÂ∂ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘È √Ø ÌÓ È≈ ’ØÕ ÚÀÁ ‹∆ ÓÈ «Ú⁄
405
Í¤Â≈¿∞‰ Â∂ «¬’ ÁØ Ú≈∆ ¿∞µ·‰ Á≈ ÔÂÈ Ú∆ ’∆Â≈ Â∂ «’‘≈
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∂ √≈Ó∑‰∂ Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ· ‹ªÁ≈ ‘ª Í ¡≈Í ‹∆
È∂ «√‘≈‰∂ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ‘∆ Ï«‘‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ’∆Â≈Õ «√øÿ ‹Ò
Í≈‰∆ ÒÀ ¡≈«¬¡≈ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í ÚÂ≈Ó Á∆ √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ
ÊØÛ∑∆ Á∂ ◊πÓ«Â Á∂ Ï⁄È «ÏÒ≈√ ’Á∂ ‘∂ Â∂ ¡ı∆ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ Íπº«¤¡≈ «’ ¡≈Í ‹∆ «’ÊØ∫ ¡≈¬∂ ‘Ø Â∂ «’Ë ‹≈‰≈ ‘À? ÚÀÁ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∆ Â∂ √Á≈ ‹∆ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «ÁºÂ∆ Â∂ ÍÃØ◊≈Ó Áº«√¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ¡√ƒ ¡≈Í ‹∆ ˘ «¬Ê∂ ‹ª Ï≈‘ ËπºÍ∂ Ó≥‹∂
«Ú¤≈ «ÁøÁ∂ ‘ª ÊØÛ∑≈ ¡≈≈Ó ’ ÒÚØÕ √≈‚≈ ¡‹∂ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï
Á≈ Í≈· «‘øÁ≈ ‘À ¿∞√ ˘ Í»≈ ’È≈ ‘ÀÕ ‹∂ Â∞‘≈‚∂ Í≈√ √Óª ‘À
Â∂ ÓÈ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘À Âª Í≈· √ÃÚ‰ ’ ÒÚØ Í ÚÀÁ ‹∆ È∂ Áπ«È¡≈Ú∆
πfi∂Ú∂∫ Áº√ ’∂ ¡≈Í ‹∆ Í≈√Ø∫ «ÚÁ≈ Ò¬∆Õ √Â∂ «Ú⁄ ÚÀÁ ‹∆ È∂ √.
‹√‹∆Â «√øÿ ˘ ’¬∆ Ú≈ Áπ‘≈«¬¡≈ «’ ÓÀ∫ «˜øÁ◊∆ «Ú⁄ «¬‘
Ï‘πÂ Úº‚∆ ˆÒÂ∆ ’∆Â∆ ‘ÀÕ «¬’ Í»È Ó‘ªÍπ÷ Á∆ Í÷ ’È
Ò¬∆ ¿∞‘Èª Á∂ «√‘≈‰∂ ÏÀ· ’∂ Í≈Í ÷º«‡¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘Èª ˘ Âª Ó∂∂
«√‘≈‰∂ ÚÒ ÏÀ·‰ ’≈È Â≈ Ò∂√ Ó≈Â Ú∆ ÓÈ «Ú⁄ Ó∂∂ ÍÃÂ∆
Ïπ∆ Ì≈ÚÈ≈ Âª ’∆ «ı¡≈Ò Â’ È‘ƒ ¡≈«¬¡≈ √◊Ø∫ ˜»Â ÂØ∫ ÚºË
‘Ø «Í¡≈ Ïı«Ù¡≈ ‘ÀÕ «‹øÈ≈ «⁄ √øÂª ’ØÒ ÏÀ·∂ ‘ª Ï≈‘Ò∂ ÎπÈ∂
Ú∆ ÏøÁ ‘∂ ‘È ÙªÂ∆ Â∂ ÷∂Û≈ Ï«‰¡≈ «‘≈ ‘ÀÕ √øÂª Í≈√Ø∫ Âª ÙªÂ∆
«ÓÒ‰∆ ‘∆ √∆ «¬√ ¤øÈ «Ú⁄ ÚÛ«Á¡ª ‘∆ ’∞fi ‘Ø Â∑ª Á≈ ¡ÈßÁ
Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ Ó∂∆ «˜øÁ◊∆ «Ú⁄ Í«‘Ò∆ ÿ‡È≈ ‘À È‘ƒ
Âª ’¬∆ Ú≈∆ √øÂª Â’ Íπº‹‰ ÂØ∫ Í«‘Òª Í«‘Òª ‘∆ ¿∞È∑ª Á∂ ⁄∂Ò∂
ÏøÁ∂ ˘ À¡Ò≈ ’ «ÁøÁ∂ ‘È Ï≈’∆ ‹∂’ ’Ø¬∆ ’√ «‘ ‹≈Ú∂ Âª
Ó‘≈ÂÓ≈ ‹È ˘ ““Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’≈ ÷≈Ò√≈, Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’∆ ÎÂ«‘””
ÏπÒ≈ Á∂ÚØ, ⁄Èª Â∂ «√ º÷ ’∂ ÓºÊ≈ È≈ ‡∂’Ø, «‘øÁ∆ ’√ ¿∞‘
’º„ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ √. ‹√‹∆Â «√øÿ! Ó∂∆ «˜øÁ◊∆ «Ú⁄ Â∂ «¬‘ Í«‘Ò≈
ÓΩ’≈ ‘À ÓÀ∫ «¬’ «√º÷-√øÂ Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ ‘È ‹Ø «¬’ √≈Ë≈È
‹«◊¡≈√» ˘ Ú∆ ◊π«√º÷ Ì≈ ’«‘ ’∂ √ÈÓ≈È «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ «’‘≈ Âª ‘À «’
‘À«È «ÚÒ∂ È≈‘∆ ÿ‰∂ ÎÀÒ Î’Û∞ √ø√≈π®12®
(Í≥È≈ 1411)
406
«¬‘Ø «‹‘∂ «ÚÒ∂, «’Â∂ Ì≈◊ª È≈Ò ‘∆ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ
ÚÀÁ ‹∆ Á∂ ÓÈ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «ÈÓÃÂ≈ Â∂ È≈Ó «√ÓÈ Á∆
’Ó≈¬∆ Á≈ ◊«‘≈ ¡√ ‘Ø«¬¡≈Õ ‹ÁØ∫ Ú∆ ÚÀÁ ‹∆ È∂ «¬√ √Û’∂
¶ÿ‰≈ ˜» ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÓÒ ’∂ ‹≈‰≈ Â∂ ¿∞⁄∂⁄≈ √Ó≈◊Óª Â∂
Ú∆ ’¬∆ Ú≈∆ ‘≈˜∆ Ì’∂ ËøÈ Ì≈◊ √Ófi‰∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡≥Á ¬∂È∆ «ÈÓÃÂ≈ Â∂ ÓÈ Á∆ ˆ∆Ï∆ √∆ «’ ¤Ø‡∂
Ïº«⁄¡ª ˘ Ú∆ “‹∆” ’«‘ ’∂ ÏπÒ≈™Á∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á∆ ˜Ï≈È «Ú⁄Ø∫
“˙«¬” ‹ª “Âø»” ÙÏÁ ÓÀ∫ ’Á∆ È‘ƒ √π«‰¡≈Õ ¡≈Í ‘Ó∂Ù≈ ’«‘øÁ∂ √È
«’ ¡√ƒ √≈∂ «¬’ ÍÃÌ» ÍÓ∂Ù Á≈ ÍÃÚ≈ ‘ªÕ «‹Ú∂∫ ÍÃÚ≈ «Ú⁄Ø∫ ’Ø¬∆
Úº‚≈ ’Ø¬∆ ¤Ø‡≈ ‘øπÁ≈ ‘À, ‘ÀÈ √≈∂ ÍÃÚ≈ Á∂ ÓÀ∫Ï ‘∆Õ ¿∞Ó ’’∂ Ì≈Ú∂∫
’Ø¬∆ Úº‚≈ ‘À Í ’¬∆ Ú≈∆ ¤Ø‡∆ ¿∞Ó Ú≈Ò∂ √∆ «Ú⁄ Ú∆ Ï‘πÂ
Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ √Ø √≈«¡ª «Ú⁄ ¿∞√ ÍÃÌ» Á∂ ¡≥Ù ‹≈‰’∂ √Ì
Á≈ √«Â’≈ ’È≈ Ï‰Á≈ ‘ÀÕ
Î∆Á≈ ÷≈Ò’∞ ÷Ò’ Ó«‘ ÷Ò’ Ú√À Ï Ó≈«‘® (Í≥È≈ 1381)
ÍÃÌ» ıπÙ∆ ÒÀ‰ Ò¬∆ Âª ’Ï∆ ‹∆ Á≈ Ï⁄È «ÁzÛ∑ ’È≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À :
’Ï∆ √Ì Â∂ ‘Ó Ïπ∂ ‘Ó Â«‹ ÌÒØ √Ìπ ’Ø«¬®
«‹«È ¡À√≈ ’« Ï»«fi¡≈ Ó∆Â∞ ‘Ó≈≈ √Ø«¬®7®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1364)
«¬Ê∂ Âª
√Ì Â∂ È∆⁄π ¡≈ÂÓ ’« Ó≈È¿∞ ÓÈ Ó«‘ «¬‘π √π÷π Ë≈¿∞®1®
(Á∂Ú◊øË≈∆ Ó: 5, Í≥È≈ 532)
Ó≥Á≈ ‹≈‰À ¡≈Í ’¿∞ ¡Úπ ÌÒ≈ √ø√≈π®4®
(Ó≈» Ó: 1, Í≥È≈ 991)
Á»√∂ «’√∂ Ú∆ ‹«◊¡≈√» Â∂ ÍÂ≈ È‘ƒ ÍÓ∂Ù È∂ «’√ √Ó∂∫ «’øÈ∆
Ó∂‘ ’ Á∂‰∆ ‘ÀÕ √Ø «’√∂ È≈Ò Ú∆ «◊Ò≈È∆ È‘ƒ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆,
◊π» Á Âª :
¡≈Í√ ’¿∞ ‹Ø ‹≈‰À È∆⁄≈® √Ø¿± ◊È∆¡À √Ì Â∂ ¿±⁄≈®
(√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 266)
‹∂ ’∞fi Ò≈‘≈ ÷º‡‰≈ ‘À Âª ¡≈Í‰∂ ÂØ∫ √Ì ˘ ¿∞µ⁄≈ ‹≈‰ØÕ
¡≈Í√ Â∂ ¿±Í« √Ì ‹≈‰‘π Â¿∞ Á◊‘ √π÷π Í≈Ú‘π®1®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 883)
«¬√ Á∂ ¿∞Ò‡ ‹Ø ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ⁄ø◊≈ ‹≈‰Á≈ ‘À ¿∞‘ ◊π» Á∆
407
«ÁzÙ‡∆ «Ú⁄ ÍÃÚ≈È È‘ƒ ⁄Û∑Á≈Õ
¡≈Í√ ’¿∞ ‹Ø ÌÒ≈ ’‘≈ÚÀ® «Â√«‘ ÌÒ≈¬∆ «È’«‡ È ¡≈ÚÀ®
√Ï ’∆ ∂È ‹≈’≈ ÓÈ∞ ‘Ø«¬® ’‘π È≈È’ Â≈ ’∆ «ÈÓÒ √Ø«¬®3®
(√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 278)
«¬‘ ÓÈ Á∆ «ÈÓÂ≈ ◊ÒƒÏ≈Âƒ È‘ƒ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆Õ «¬‘ Âª È≈Ó
«√ÓÈ Â∂ ◊π» ¿∞ÍÁ∂Ù Á∆ ’Ó≈¬∆ Áπ¡≈≈ ‘∆ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ
ppp
408
Ã¿åé ÕÆ Ã¹Çä ÃÅÚÆ ÃÅÖÆ¨
Ã¯ ì¯ ñ ÇÔ Ü¯ ê¶ Ö ÇÔ ÁÅÖÆ¨
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 894)
◊Ó∆ Á∂ «ÁÈ √ÈÕ ‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ È≈Ó-

«√ÓÈ Á∂ «ÈÔÓ ÂØ∫ «Ú‘Ò∂ ‘Ø ’∂ √ø◊Â «Ú⁄ ¡≈ «Ï≈‹∂Õ ’≈¯∆ √≈∆
√ø◊Â Á»-Áπ∂‚∂ ÂØ∫ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÁÙÈª Ò¬∆ ¡≈¬∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ Ï⁄È-
«ÏÒ≈√ ’«Á¡ª «¬’ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Íπº«¤¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆! «¥Í≈ ’’∂ «¬‘
Áº√Ø «’ ÓÈ∞º÷ ‹Ø Ó≈Û∂-⁄ø◊∂ ’Ó ’Á≈ ‘À, ¿∞√ Á≈ «‘√≈Ï «¬Ê∂ ‘∆
Óπº’ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ª ¡◊ª‘ Á◊≈‘ «Ú⁄ Ú∆ «’√∂ «’√Ó Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈
’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘À?
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¿∞µÂ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ Á≈ Ï⁄È √π‰ ’∂ ¿∞√ ˘ Íπº¤‰ Òº◊∂ «’ ’∆
Â∞√ƒ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑Á∂ ‘Ø? ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ‘ª ‹∆, ‘
Ø˜ «ÈºÂÈ∂Ó Ú∆ ’Á≈ ‘ª ÂÊ≈ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈
√«‘‹ Í≈· Ú∆ ’¬∆ Ú≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ◊πÏ≈‰∆
«Ú⁄ Âª «¬√ ÍÃÊ≈«¬ √«Â◊π» ‹∆ È∂ Ï‘πÂ «Ú√Ê≈ È≈Ò √Ì ’∞fi
Áº«√¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «’√∂ «’√Ó Á∂ ÌÓ-ÌπÒ∂÷∂ Á∆ ’Ø¬∆ ◊øπ˜≈«¬Ù ‘∆
È‘ƒ «‘‰ «ÁºÂ∆Õ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È∂ ÓπÛ «’‘≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆! Í«Û∑¡≈ Âª
√Ì ’∞fi ‘À, ÍøÂ± «‹√ Ï≈‰∆ «Ú⁄ ËÓ≈«¬, Ò∂÷∂-‹Ø÷∂ ‹ª «ÓÒ‰
Ú≈Ò∆¡ª √˜≈Úª ¡≈«Á’ Á≈ Ú‰È ‘øπÁ≈ ‘À, «ÚÁÚ≈È ÒØ’ ¿∞√ Ï≈‰∆
˘ «Ì¡≈È’ Ï≈‰∆ Á√Á∂ ‘È «’ ’∂ÚÒ ‹∆Ú ˘ Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫
‘‡≈¿∞‰ «‘ºÂ ‚≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ⁄∆ ‘ÀÕ
ÍÃ∂Ó∆ Á≈ «¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’∞fi Á∂ Ò¬∆ ⁄πºÍ ‘∂ Â∂
«Î ÏØÒ∂ «’ «¬‘Èª Á∆ Âª :
«Ò«÷ «Ò«÷ Í«Û¡≈® Â∂Â≈ ’«Û¡≈®
(√ÒØ’ Ó: 1, Í≥È≈ 467)
409
¡Â∂
Í«Û Í«Û≤ ¨fi«‘ Ï≈Áπ Ú÷≈‰«‘
«Ó«Ò Ó≈«¬¡≈ √π«Â ◊Ú≈¬∆®3® (ÌÀ¿∞ Ó: 3, Í≥È≈ 1131)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ «¬‘Èª ’‰∆ ÂØ∫ ‘∆‰∂ ÎØ’∂ «ÚÁÚ≈Èª È∂ Âª ‹∆Úª
˘ ’∞≈‘∂ Í≈ ¤º«‚¡≈ ‘ÀÕ Ïº√ ““«¬‘ ‹º◊ «Óº·≈ ¡◊Ò≈ «’È «‚º·≈””
¡≈÷ ’∂ ÒØ’≈¬∆ ˘ Ó≈Û∂ Í≈√ Ò≈ ’∂ ÍÓ∂Ù ÂØ∫ Á» ’∆ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
«¬Ê∂ ‘∆ Ï√ È‘ƒ, ¡≈¬∂ «ÁÈ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ ¿∞µÍ Ú∆ Â’
’È ÂØ∫ ◊π∂˜ È‘ƒ ’Á∂Õ Í«‘Òª ¡≈Íª ˘ «¬‘ ¯À√Ò≈ ’È≈
ÍÚ∂◊≈ «’ ÍÛ∑∂ ‘Ø¬∂ Á∆ Ó«Â ¿∞µ⁄∆ ‘À ‹ª √«Â◊π» ‹∆ Á∆ «ÁzÙ‡∆
Á∆ÿ ‘À ¡Â∂ ¡√ƒ Í«Û∑¡ª ‘Ø«¬¡ª «¬È∑ª «ÚÁÚ≈Èª ÂØ∫ ¡◊Ú≈¬∆
ÒÀ‰∆ ‘À ‹ª √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÙÃØÓ‰∆ Ó≥È ’∂ ¿∞È∑ª Á∆ Ó«Â ¿∞µÍ
⁄Ò‰≈ ‘ÀÕ
‹∂’ ¡√ƒ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÍÓ∂Ù Á≈ √»Í Ó≥ÈÁ∂ ‘ª ÂÁ ¿∞‘Èª
È∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ √≈˘ Í»È ÌØ√≈ ’’∂ ◊πÏ≈‰∆ ¡≈Ù∂ ¡È∞√≈ Â∞È
Á∆ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆ ‘À Â∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À «’ ‘∂ ◊π«√º÷Ø! ¡’≈ÒÍπ÷ Á∆
Ï≈‰∆ ˘ √º⁄ ’’∂, √º⁄ ’’∂ Ó≥È‰≈ ’Ø «’™«’ «¬‘ ’Â≈-Íπ÷
Á∂ ¡≈Í‰∂ Ï⁄È ‘È; ÍÃÌ» È∂ Âª √≈‚∂ Ó≥»‘Ø∫ «¬‘Èª Ï⁄Èª ˘ √≈’≈
‘∆ ’≈«¬¡≈ ‘À :
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆ √«Â √«Â ’« ‹≈‰‘π ◊π«√÷‘π
‘« ’Â≈ ¡≈«Í Óπ‘‘π ’„≈¬∂® (√ÒØ’ Ó: 4, Í≥È≈ 308)
¡Â∂ ≈Ó’Ò∆ ≈◊ «Ú⁄ Í≥‹Ú∂∫ √«Â◊π» ‹∆ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È
«’ ‘∂ ‹«◊¡≈√»! ¿∞√ ’Â∂ Á∂ «Í¡≈∂ √«ÂÍπ÷ª (√øÂ ‹Èª) Á∆ √º⁄∆
«√«÷¡≈ √π‰, «’™«’ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ Óπı≈«ÏøÁ ”⁄Ø∫ ¿∞‘ ‘∆ ÏØÒÁ∂ ‘È
‹Ø ¿∞‘Èª ¡≈Í‰∆¡ª ¡º÷ª È≈Ò Ú∂«÷¡≈ ‘øπÁ≈ ‘À :
√øÂÈ ’∆ √π«‰ √≈⁄∆ √≈÷∆®
√Ø ÏØÒ«‘ ‹Ø Í∂÷«‘ ¡≈÷∆® (≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 894)
√Ø «¬√ Ò¬∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ «Ú⁄ «‹øÈ∆ Ú∆
◊πÏ≈‰∆ ‘À ¿∞‘ ÂzÀ-’≈Ò ¡º÷-¡º÷ ““√«Â”” ‘À, «¬√ «Ú⁄ ø⁄’-
Ó≈Â Ú∆ ¡«Â-’ÊÈ∆ È‘ƒ ‘ÀÕ ÓÈ∞º÷ «‹‘Ø-«‹‘∂ Ú∆ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄
’Ó ’Á≈ ‘À, ¿∞‘Èª √≈∂ ’∆Â∂ ‘Ø¬∂ ’Óª Á≈ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈ («‘√≈Ï-
«’Â≈Ï) ¡◊ª‘ Á◊≈‘ «Ú⁄ ¡ÚºÙ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «Î ’∆Â∂ ’Óª ¡È∞√≈
410
‘∆ ÓÈ∞º÷ ˘ ‹»È «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï
‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
’Ó∆ ¡≈ÚÀ ’ÍÛ≈ ÈÁ∆ ÓØ÷π Áπ¡≈π® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
ÂÊ≈
Í≥πÈ∆ Í≈Í∆ ¡≈÷‰∞ È≈«‘®
’« ’« ’‰≈ «Ò«÷ ÒÀ ‹≈‘π®
¡≈Í∂ Ï∆«‹ ¡≈Í∂ ‘∆ ÷≈‘π®
È≈È’ ‘π’Ó∆ ¡≈Ú‘π ‹≈‘π®20® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‘Ø ‘π’Ó ‘À «’ :
ËÓ ≈«¬ ÈØ ‘π’Óπ ‘À Ï«‘ √⁄≈ ËÓπ Ï∆⁄≈«®
Á»‹À Ì≈«¬ Áπ√‡π ¡≈ÂÓ≈ ˙‘π Â∂∆ √’≈®
(«√∆ ≈◊π Ó: 3, Í≥È≈ 38)
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ «’øÈ≈ √ÍÙ‡ ’ ’∂ ’∆Â∂
’Óª ÍÃÊ≈«¬ ¯πÓ≈È ’Á∂ ‘È :
È≈È’ ‹∆¡ ¿∞Í≈«¬ ’À «Ò«÷ È≈ÚÀ ËÓπ Ï‘≈«Ò¡≈®
˙ÊÀ √⁄∂ ‘∆ √«⁄ «ÈÏÛÀ ⁄π«‰ Ú«÷ ’„∂ ‹‹Ó≈«Ò¡≈®
Ê≈¿∞ È Í≈«¬«È ’±«Û¡≈ Óπ‘ ’≈Ò©À ÁØ‹«’ ⁄≈«Ò¡≈®
Â∂À È≈«¬ Â∂ √∂ «‹«‰ ◊¬∂ ‘≈« ◊¬∂ «√ ·◊‰ Ú≈«Ò¡≈®
«Ò«÷ È≈ÚÀ ËÓπ Ï‘≈«Ò¡≈®2®
(Ú≈ ¡≈√≈, Í≥È≈ 463)
ÂÊ≈
¡≈Í∆È©À ÌØ◊ ÌØ«◊ ’À ‘Ø«¬ Ì√Ó«Û Ì¿∞π «√Ë≈«¬¡≈®
Ú‚≈ ‘Ø¡≈ ÁπÈ∆Á≈π ◊«Ò √ø◊´ ÿ«Â ⁄Ò≈«¬¡≈®
¡◊À ’‰∆ ’∆«Â Ú≈⁄∆¡À Ï«‘ Ò∂÷≈ ’« √Ófi≈«¬¡≈®
Ê≈¿∞ È ‘ØÚ∆ Í¿∞Á∆¬∆ ‘π«‰ √π‰∆¡À «’¡≈ »¡≈«¬¡≈®
Ó«È ¡≥ËÀ ‹ÈÓπ ◊Ú≈«¬¡≈®3®
(√ÒØ’ Ó: 1, Í≥È≈ 464)
«¬√ ¡‡ºÒ √⁄≈¬∆ ˘ √≈«‘Ï Í≥⁄Ó Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈
Ú‰È ’Á∂ ‘È :
Í≈Í∆ ’Ó ’Ó≈ÚÁ∂ ’Á∂ ‘≈¬∂ ‘≈«¬®
È≈È’ «‹¿∞ ÓÊ«È Ó≈Ë≈‰∆¡≈ «Â¿∞ ÓÊ∂ ËÃÓ≈«¬®9®
(√ÒØ’ Ó: 5, Í≥È≈ 1425)
411
Ì◊Â «ÚÁ≈√ ‹∆ «Ò÷Á∂ ‘È «’ ‹ÁØ∫ ‹∆Ú ¡≈ÂÓ≈ Á≈ Ò∂÷≈
‘øπÁ≈ ‘À, Âª ‹Ø ´÷-«¤Í ’∂ Ú∆ ’Ó ’∆Â∂ ‘øπÁ∂ ‘È ¿∞‘ ÍÃÂº÷ √≈‘Ó‰∂
«Á√Á∂ ‘ÈÕ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ ÏÛ∆ ‘À≈È ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
’‘π «ÚÁ≈√ Ì«¬˙ ‹Ï Ò∂÷Ø®
‹Ø¬∆ ‹Ø¬∆ ’∆ÈØ √Ø¬∆ √Ø¬∆ Á∂«÷˙®3®
(ÓÒ≈, «ÚÁ≈√ ‹∆, Í≥È≈ 1293)
¡Â∂
⁄ø«◊¡≈¬∆ Ïπ«¡≈¬∆¡≈ Ú≈⁄À ËÓπ ‘Á»«®
(‹Íπ‹∆, Í≥È≈ 8)
¡◊ª‘ Ò∂÷≈ ÒÀ‰ ¡Â∂ ’∆Â∂ ‘Ø¬∂ ÌÀÛ∂ ’Óª ¡È∞√≈ «ÓÒ‰ Ú≈Ò∆¡ª
√˜≈Úª ÍÃÊ≈«¬ √«Â◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂ √ÍÙ‡ »Í «Ú⁄
¯πÓ≈È ’∆Â≈ ‘À :
È≈È’∞ ¡≈÷À ∂ ÓÈ≈ √π‰∆¡À «√÷1 √‘∆®
Ò∂÷≈ Ïπ Ó≥◊∂√∆¡≈ ÏÀ·≈ ’«„ Ú‘∆2®
ÂÒÏ≈3 Í¿∞√«È ¡≈’∆¡≈4 Ï≈’∆ «‹È≈ ‘∆®
¡˜≈¬∆´ Î∂√Â≈ ‘Ø√∆ ¡≈«¬ Â¬∆5®
¡≈Ú‰∞ ‹≈‰∞ È √πfi¬∆ Ì∆Û∆ ◊Ò∆ Î‘∆®
’±Û «È÷π‡∂ È≈È’≈ ˙Û«’ √«⁄ ‘∆®2®
(Ó: 1, Í≥È≈ 953)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ¡‹È Á∂Ú ‹∆ ¿∞ÍÃØ’Â «Ú⁄≈ª
Á∆ ÍÃØÛ∑Â≈ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞⁄≈È ’Á∂ ‘Ø¬∂ ‹∆Ú ˘ √π⁄∂Â ’Á∂ ‘È :
«Ï÷À6 ‘∂«· √«Ì ‹øÂ «¬’·∂®
«¬«’ ÂÂ∂7 «¬«’ ÏØÒ«È «Ó·∂®
¡√Â∞8 ¿∞ÁØÂ∞ Ì«¬¡≈ ¿∞«· ⁄Ò∂
«‹¿∞ «‹¿∞ ¡¿∞Ë9 «Ú‘≈‰∆¡≈®1®
Í≈Í ’∂ÁÛ √Í10 Óπ·∂11®
¡‹≈¬∆«Ò12 ÎÛ∂ Î«Û ’∞·13 ∂ ®
1. √º⁄∆ «√º«÷¡≈ 2. ¡ÓÒª Á∆ «’Â≈Ï 3. √ºÁ∂ 4. ‹Ø ÍÓ∂Ù ÂØ∫ Ï≈◊∆ ‘È

5. «Â¡≈ 6. πº÷ »Í∆ √ø√≈ «Ú⁄ 7. ◊πº√∂ Ú≈Ò∂ (Áπ÷Á≈¬∆) ÏØÒ ÏØÒ‰ Ú≈Ò∂
8. ‚∞«Ï¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √»‹ 9. ¿∞Ó Ï∆Â ‹ªÁ∆ ‘À 10. ˜» 11. ´º‡∂ 12.
ÓΩÂ Á≈ Î«ÙÂ≈ 13. ’π‘ √π‡∂
412
ÁØ‹«’ Í≈¬∂ «√‹‰‘≈À Ò∂÷≈ Ó≥◊À Ï≈‰∆¡≈1®2®
√ø«◊ È ’Ø¬∆ Ì¬∆¡≈2 Ï∂Ï≈3®
Ó≈´ ‹ØÏÈ∞ ËÈ∞ ¤Ø«‚ Úfl∂√≈4®
’‰5 ’∆Ó È ‹≈ÂØ ’Â≈ «ÂÒ Í∆Û∂ «‹¿∞ ÿ≈‰∆¡≈®3®
÷π«√ ÷π«√ ÒÀÁ≈ Ú√Â∞ Í≈¬∆®
Ú∂÷À √π‰À Â∂À È≈«Ò ÷πÁ≈¬∆6®
ÁπÈ∆¡≈ Ò«Ï Í«¬¡≈ ÷≈Â7 ¡≥Á«
¡◊Ò∆ ◊Ò È ‹≈‰∆¡≈®4®
‹«Ó8 ‹«Ó ÓÀ ÓÀ «Î« ‹øÓÀ®
Ï‘πÂ∞ √‹≈«¬ Í«¬¡≈9 Á∂«√ ¶ÓÀ®
«‹«È ’∆Â≈ «Â√À È ‹≈‰∆ ¡≥Ë≈ Â≈ Áπ÷π √‘À Í≈‰∆¡≈®5®
÷≈Ò’10 Ê≈Ú‘π ÌπÒ≈ Óπ·≈®
ÁπÈ∆¡≈ ÷∂´ Ïπ≈ π· Â∞·≈®
«√Á’∞11 √Ï»∆ √øÂ∞ È «Ó«Ò˙ ÚÂÀ ¡≈Í‰ Ì≈‰∆¡≈®6®
Ó¿∞Ò≈ ÷∂Ò ’∂ √«Ì ≈Í∂®
«¬«’ ’„∂ «¬«’ Ò«‘12 «Ú¡≈Í∂®
«‹¿∞ È⁄≈¬∂ «Â¿∞ «Â¿∞ È⁄«È
«√« «√« «’Â13 «Ú‘≈‰∆¡≈®7®
«Ó‘ ’∂ Â ÷√Óπ «Ë¡≈¬∆®
√øÂ≈ √ø◊«Â È«’ È Í≈¬∆®
¡≥«ÓÃÂ È≈Ó Á≈È∞ È≈È’ ’¿∞
◊π‰14 ◊∆Â≈ «ÈÂ Ú÷≈‰∆¡≈®8®
(Ó≈» Ó: 5, Í≥È≈ 1019)
√Ø ¡≈Íª √≈«¡ª ˘ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ ¿∞µÍ Í»È ÌØ√≈ ’ ’∂, √«Â
’ ’∂ Ó≥È‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’™«’ «¬‘ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ √»Í ‘ÀÕ Á»√∂
◊π» «¥Í≈ √Á’≈ ÓÀ∫ ¡≈Í ËÓ≈‹≈ Â∂ ¿∞√ Á∆ Íπ∆ ıπÁ Âº’∆ ‘ÀÕ
«‹Ú∂∫-«‹Ú∂∫ ËÓ≈‹ Á∂ ‘π’Ó È≈Ò Ó≥Á-’Ó∆ ‹∆Úª ˘ ¡≈Í‰∂ ’∆Â∂
1. ’Óª Á≈ Ò∂÷≈ «Ò÷‰ Ú≈Ò≈ ËÓ ≈‹Õ 2. Ì≈ 3. ÌÀ‰

4. Â∞ Í¬∂◊≈ 5. Ïı«ÙÙ ’È Ú≈Ò≈ 6. ÍÓ∂Ù 7. ‡Ø¡≈
8. ‹øÓ-‹øÓ ’∂ ÓÁ≈ ‘À 9. ‹ÈÓ ÓÈ Á∂ ¶Ó∂ ÍÀ∫‚∂ «Ú⁄
10. ºÏ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ÂØ∫ ÌπºÒ ’∂ ´«‡¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘À 11. ÙªÂ∆-√Ï (√øÂØ÷)
12. ÓØ‘ Á∆¡ª Ò«‘ª «Ú⁄ Î√∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ 13. «Í¤Ò∂ ‹ÈÓª Á∆ ’Ó≈¬∆
14. «√¯Â-√Ò≈‘ Á∂ ◊∆ÂÕ
413
’Óª Á∆¡ª √˜≈Úª Ìπ◊Â‰∆¡ª ÍÀ∫Á∆¡ª ‘È, ¿∞‘ Ú∆ √≈≈ ‘≈Ò ¡º÷ƒ
Á∂«÷¡≈ ‘ÀÕ ¿∞Ê∂ √»ıÓ √∆ ≈‘ƒ ¡≈ÂÓ≈ ‹Ø Áπº÷ ÌØ◊Á∆ ‘À, ¿∞‘ Áº√∂
È‘ƒ ‹≈ √’Á∂Õ «¬√ Ú≈Â≈Ò≈Í √Ó∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’∞fi «¬’ √˜≈Úª
Á≈ Ú∂Ú≈ Ú∆ «ÁºÂ≈ «’ «’Ú∂∫ «¬√ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ ˘ Âø◊ Â∂ Ì∆Û∂
√«Â¡ª «Ú⁄ Á∆ ¶ÿ‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À ¡Â∂ Ó≥Á-’Ó∆¡ª ˘ «’Ú∂∫ ¡º◊
Ú◊∂ ÂºÂ∂ ÊøÓ∑ª È≈Ò Ò≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’øπÌ∆ È’ Ï≈ÏÂ Ú∆ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ Áº√‰≈ ’∆Â≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ ‘∂’ Ó≈Û∂ ’Ó Á∆¡ª
Úº÷-Úº÷ √˜≈Úª «ÈÔ∞’Â ‘È ‹Ø «’ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ ˘ ¡ÚºÙ ÌØ◊‰∆¡ª
ÍÀ∫Á∆¡ª ‘ÈÕ ¡«‹‘≈ «ÁzÙ «¬’ Ú≈ È‘ƒ ’¬∆ Ú≈ Âº«’¡≈ ‘ÀÕ
¡◊ª‘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «¬√ Á∂ ¿∞Ò‡ ‹Ø ‹∆Ú ◊π»
«¥Í≈ √Á’≈ ◊π» Á∆ ÙÈ ˘ ◊Ã«‘‰ ’’∂ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘È
¡Â∂ ◊π»-‘π’Ó ¡È∞√≈ :
““◊π ’«‘¡≈ √≈ ’≈ ’Ó≈Ú‘π”” Á∂ Ë≈È∆ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘Èó¿∞‘Èª
Á≈ Ú≈√Â≈ (È≈Â≈) ËÓ≈‹∂ È≈ÒØ∫ ‡πº‡ ‹ªÁ≈ ‘À :
«‹√ÈØ «¥Í≈ ’∂ «Â√π ◊ππ «ÓÒÀ √Ø ‘« ◊π‰ ◊≈ÚÀ®
ËÓ ≈«¬ «ÂÈ ’≈ «ÓÂ∞ ‘À ‹Ó Ó«◊ È Í≈ÚÀ®
‘« È≈Óπ «Ë¡≈Ú«‘ «ÁÈ√π ≈«Â ‘«È≈«Ó √Ó≈ÚÀ®14®
(√ÒØ’ Ó: 1, Í≥È≈ 1091)
¡Â∂ ¿∞‘ ‘∆ ÍÓ∂Ù ‹∆ «Ú⁄ ‘∆ È≈Ó ‹Íπ Áπ¡≈≈ ¡Ì∂Á ‘Ø
‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÂÊ≈ :
«‹È ’¿∞ «¥Í≈ ’∆ ‹◊‹∆ÚÈ ‘« ¿∞ Ë≈«˙ ÓÈ Ó≈fi≈®
ËÓ ≈«¬ Á« ’≈◊Á Î≈∂ ‹È È≈È’ Ò∂÷≈ √Ófi≈®4®
(‹∂Â√∆ Ó: 4, Í≥È≈ 698)
ËÓ≈‹≈ È∂ ¡≈Í‰∂ ’«ø«Á¡ª Ì≈Ú ‹ÓÁ»Âª ˘ «¬‘ ‘Á≈«¬Â
’∆Â∆ ‘Ø¬∆ ‘À «’ «‹Ê∂ √≈Ë», Ó‘ªÍπ÷ ÂÊ≈ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ «Í¡≈∂
Ì‹È-ÏøÁ◊∆ ’ ‘∂ ‘Ø‰, Â∞√ƒ ¿∞µÊ∂ «ÏÒ’∞Ò È‘ƒ ‹≈‰≈ Â∂ ‹∂ Â∞√ƒ
ˆÒÂ∆ È≈Ò Ú∆ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Âª ¡√ƒ ÏÛ∆ Ïπ∆ Â∑ª Î√ ‹≈Úª◊∂Õ È≈
Â∞√ƒ ¤∞º‡Ø◊∂, È≈ Ó∂∆ Â∂ È≈ ‘∆ √≈‚∆ ‹ÓÍπ∆ Á∆ ÷Ò≈√∆ ‘Ø √’∂◊∆Õ
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ¯πÓ≈È ‘À :
‹‘ √≈Ë» ◊Ø«ÏÁ Ì‹È∞ ’∆ÂÈ∞ È≈È’ È∆Â®
‰≈ ‘¿∞ ‰≈ Âø» ‰‘ ¤∞‡«‘ «È’«‡ È ‹≈¬∆¡‘π Á»Â®1®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 256)
414
‹∂ «’Â∂ ÍÓ∂Ù Á∂ «Í¡≈∂ ËÓ≈«¬ Á∆ ‹ÓÍπ∆ «Ú⁄ ¡≈Í‰∆
ÓΩ‹ È≈Ò ⁄Ò∂ Ú∆ ‹≈‰ ÂÁ ËÓ≈‹≈ ÏÛ∂ √«Â’≈ √«‘Â ¿∞È∑ª
◊πÓπ÷ «Í¡≈«¡ª Á≈ ¡≈Á-√«Â’≈ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡À√∂ Ï⁄È
ÏØÒÁ≈ ‘À :
È≈Óπ «Ë¡≈«¬«È √≈‹È≈ ‹ÈÓ ÍÁ≈Êπ ‹∆«Â®
È≈È’ ËÓ ¡À√∂ ⁄Ú«‘ ’∆ÂØ ÌÚÈ∞ ÍπÈ∆Â®10®
(√ÒØ’ Ó: 5, Í≥È≈ 1425)
ppp
415
×¹ðèÅî ïÅåðÅ
«‹Ú∂∫ ËøÈ √Ã∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
«‹ÊÀ ‹≈«¬ Ï‘À Ó∂≈ √«Â◊π» √Ø Ê≈È∞ √π‘≈Ú≈ ≈Ó ≈‹∂®
◊π«√÷∆ √Ø Ê≈È∞ Ì≈«Ò¡≈ ÒÀ Ë»« Óπ«÷ Ò≈Ú≈®
(¡≈√≈ Ó: 4, Í≥È≈ 450)
¡Â∂
√≈ ËÂ∆ Ì¬∆ ‘∆¡≈ÚÒ∆ «‹ÊÀ Ó∂≈ √«Â◊ππ ÏÀ·≈ ¡≈«¬®
(Ó: 4, Í≥È≈ 310)
¿∞‘Èª Í≈ÚÈ Í«ÚºÂ ¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ Á∆Á≈∂ ’È ¡Â∂ ¿∞ÊØ∫
Á∆ ⁄È Ë»Û∆ Í√È Ò¬∆ √ø◊Âª È∂ Ï≈Ï≈‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ì≈Ú∂∫
¡≈Í ‹∆ ¡È∂’ª Ú≈∆ «¬‘Èª Í≈ÚÈ ◊πË≈Óª Á∂ ÁÙÈ ’ ¡≈¬∂ ‘Ø
Í ¡≈Í‰∆¡ª Ïº√ª «’≈¬∂ ¿∞µÍ ÒÀ ’∂ ÍÃ∂Ó∆ √ø◊Âª √Ó∂Â ◊π»-⁄Èª
Á∆ ¤Ø‘ È≈Ò Í«ÚºÂz ‘Ø¬∂ «¬‘Èª ◊πË≈Óª Á∂ ÁÙÈ ’Ú≈¿∞ ‹∆Õ
¡≈Í ‹∆ È∂ √ø◊Â ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ◊πË≈Óª Á∆ Ô≈Â≈ Á≈
Í»È Ò≈‘≈ ÂÁ ‘∆ ‘À ‹∂’ «¬√ Ô≈Â≈ Á∂ Í»∂ √Ó∂∫ ˘ È≈Ó-Ï≈‰∆-
«√ÓÈ ≈‘ƒ √¯Ò ’∆¬∂Õ Ô≈Â≈ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ √≈‚∂ ÓÈª «Ú⁄
◊π-¡√Ê≈Èª ¡Â∂ ◊π»-⁄Èª È≈Ò «Í¡≈ Ï‰∂Õ ‹Á «Í¡≈∂ √«Â◊πª
ÍÃÂ∆ «Í¡≈ √≈‚∂ ÓÈª «Ú⁄ Ï‰ «◊¡≈ ÂÁ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ⁄È-
¤Ø‘ È≈Ò Í«ÚºÂz ‘Ø¬∂ ◊π-¡√Ê≈Èª «Ú⁄Ø∫ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ «Í¡≈
ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ «¬‘ «Í¡≈ ‘∆ √≈‚∂ ÓÈª «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ √≈‚∂ «‘Á∂
Á∆ ÓÀÒ ˘ ’º‡ ’∂ ◊π» Á∂ È∂Û∂ «Ò¡≈Ú∂◊≈Õ ‹∂ «’Â∂ ◊π»-Ó∂‘ √Á’≈
«¬‘ ◊π»-«Í¡≈ √Á∆Ú∆ Ï‰ ‹≈Ú∂ ÂÁ Âª ÌÓ Á∂ ¤ΩÛ ’º‡∂ ‹≈‰◊∂
¡Â∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ «Ú⁄ ¡Ì∂ÁÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ «¬√ «Í¡≈ ˘ ÍÀÁ≈
’È Ò¬∆ Ô≈Â≈ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ÔÂÈ ’È≈ ÍÚ∂◊≈ ¡Â∂ «¬√
ÔÂÈ ˘ Ô≈Â≈ ÁΩ≈È ‹≈∆ º÷‰≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‹∂ «È≈ √À-√Í≈‡≈ ’È
¡Â∂ ◊πÁπ¡≈«¡ª Á∂ ÁÙÈ ’È Á∆ ‹◊∑≈ ““◊πÁπ¡≈∂ Á∂÷‰”” ‘∆
‹≈‰≈ ‘À ÂÁ ÿª Á∂ ’øÓ-’≈ ’È∂ Ï∂‘Â ‘ÈÕ
416
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ «¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ √ø◊Â È∂ «’‘≈ «’ ¡≈Í ‹∆ ‹Ø
Ú∆ ‘π’Ó ’Ø, ¡√ƒ «√ ÓºÊ∂ Ó≥È‰ ˘ «Â¡≈ ‘ª Í ¡≈Í ‹∆ √≈‚∂
È≈Ò ˜» ⁄ÒØ, Ì≈Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ √∆ ’’∂ ’≈¯∆ «ÏË √È ¡Â∂
Í«‘Ò∂ ’¬∆ Ú≈ «¬‘Èª ◊π-¡√Ê≈Èª Á∆ ¤Ø‘ Í√ ¡≈¬∂ √È Í
«Î Ú∆ √ø◊Â Á≈ ‘π’Ó Ó≥È ’∂ √ø◊Â «Ú⁄ ‘∆ Ô≈Â≈ √ÏøË∆ ÍÃØ◊≈Ó
¿∞Ò∆’ «Ò¡≈Õ
Ô≈Â≈ Â∂ ‹≈‰ Ò¬∆ ÙÂª

√Ì ÂØ∫ Í«‘Ò∆ ÙÂ «¬‘ º÷∆ ◊¬∆ «’ «‹√ Ú∆ ÍÃ∂Ó∆ È∂ Ô≈Â≈
‹≈‰≈ ‘ØÚ∂, ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ÿº‡Ø-ÿº‡ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ «◊¡≈ª ‘˜≈ ‹≈Í
˜» ’∂, ÚºË «‹øÈ≈ ’Ø¬∆ ’ √’∂ ˙È≈ Ò≈‘≈ ‘∆ ‘ÀÕ √≈«¡ª È∂
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, «¬√ «Ú⁄ √≈‚≈ ¡≈Í‰≈ ‘∆ ÌÒ≈ ‘Àó√Ø
«¬√∂ Ï‘≈È∂ √≈‚≈ √Óª √ÎÒ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ Á»√∂ «‹È∑ª ◊π«√º÷ª È∂
Ô≈Â≈ ‹≈‰≈ ‘À ¿∞‘ ¡≥«ÓÃÂË≈∆ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘∆Á∂ ‘ÈÕ ‹∂ «’√∂ È∂ ¡‹∂
¡≥«ÓÃÂ È‘ƒ ¤«’¡≈ ÂÁ ¿∞√ ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» Ú≈Ò≈ Ï‰ ‹≈‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ Óπ„Ò∂ ÁØ∫‘ «ÈÔÓª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Ô≈Â≈ Á∂ √Ó∂∫ ˘
√¯Ò ’È Ò¬∆ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ «ÈÔÓ Ï‰≈¬∂ ◊¬∂ ‹Ø «’ ¤ÍÚ≈
’∂ √≈∂ Ô≈Â∆¡ª ˘ Úø‚ «ÁÂ∂ ¡Â∂ Ô≈Â≈ Á∂ ÍÃØ◊≈Ó Á∆ ’≈Í∆ Ú∆
√≈∆ √ø◊Â ˘ Á∂ «ÁºÂ∆ :
«ÈÔÓ
A. √Ì Ó≈¬∆-Ì≈¬∆ Á∆¡ª ◊≈Â∂ Ú≈Ò∆¡ª «¥Í≈Èª ¿∞µÍ Á∆
‘Ø‰◊∆¡ª ¡Â∂ Ú∆ª Á∂ Á≈‘Û∂ ÍÃ’≈Ù ‘Ø‰◊∂Õ
B. ‘ Ø˜, Ïº√ «Ú⁄ ÏÀ·‰ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ ‘ ÍÃ≈‰∆ ˘ B ÿ≥‡∂
Ú≈«‘◊π» ◊πÓ≥Âz Á≈ «√ÓÈ ’È≈ ÍÚ∂◊≈Õ
C. «√ÓÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á BA Í≈· Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á∂ ‹Ø‡∆¡ª
«Ú⁄ ’È∂ ‘Ø‰◊∂Õ
D. ‘ ◊π-¡√Ê≈È Â∂ Íπº‹ ’∂ √≈∆ √ø◊Â «¬’ºÂz ‘Ø ’∂ ‘∂·
«Ò«÷¡≈ ÙÏÁ ‹Ø‡∆¡ª «Ú⁄ ÏÛ∂ «Í¡≈ √«‘Â ¿∞µ⁄∆ √π È≈Ò
ÍÛ∑Á∆ ‘Ø¬∆ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ Í≈ÚÈ ‘˜»∆ «Ú⁄ Íπº‹∂◊∆ ¡Â∂
ÙÏÁ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’’∂
◊π-¡√Ê≈È ¡≥Á ‘∆ ÏÀ· ‹≈Ú∂◊∆Õ
417
≈◊ ◊¿∞Û∆ Í»Ï∆ Ó‘Ò≈ 5®
˝ √«Â◊π ÍÃ√≈«Á®
’ÚÈ ◊πÈ ÍÃ≈ÈÍ«Â «ÓÒ¿∞ Ó∂∆ Ó≈¬∆®1® ‘≈¿∞®
»Í ‘∆È Ïπ«Ë ÏÒ ‘∆È∆ ÓØ«‘ ÍÁ∂√«È Á» Â∂ ¡≈¬∆®1®
È≈«‘È ÁÏ È ‹ØÏÈ Ó≈Â∆ ÓØ«‘ ¡È≈Ê ’∆ ’‘π √Ó≈¬∆®2®
÷Ø‹Â ÷Ø‹Â Ì¬∆ ÏÀ≈◊«È ÍÃÌ Á√È ’¿∞ ‘¿∞ «ÎÂ «Â√≈¬∆®3®
Á∆È Á«¬¡≈Ò «¥Í≈Ò ÍÃÌ È≈È’ √≈Ë√ø«◊ Ó∂∆ ‹Ò«È Ïπfi≈¬∆®4®
(Í≥È≈ 204)
E. √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’’∂ √≈∆ √ø◊Â E-G «Ó≥‡ Ú≈«‘◊π»
◊πÓ≥Âz Á≈ «√ÓÈ ’∂◊∆ ¿∞ÍøÂ ◊πË≈Ó Á∆ ÍÃ’Ó≈,
√ÒØ’∞®
«ÎÂ «ÎÂ ÍÃÌ ¡≈«¬¡≈ Í«¡≈ Â¿∞ √È≈«¬®
È≈È’ ’∆ ÍÃÌ Ï∂ÈÂ∆ ¡ÍÈ∆ Ì◊Â∆ Ò≈«¬®1®
(◊¿∞Û∆ √π÷ÓÈ∆, Í≥È≈ 289)
Á≈ Ï≈-Ï≈ ¡≥Â-¡≈ÂÓ∂ ¿∞⁄≈È ’Á∂ ‘Ø¬∂ ’∂◊∆Õ «Î
«¬’ ¡√Ê≈È Â∂ √≈∆ √ø◊Â «¬º’Âz ‘Ø ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï
Á≈ Í≈· ’∂◊∆ ¿∞ÍøÂ ¿∞µÊ∂ ‘∆ ¿∞√ Í≈ÚÈ ¡√Ê≈È Á≈
«¬«Â‘≈√, «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂‹∆Úª Á∂ ÌÒ∂ Á∆ ı≈Â «¬√
¡√Ê≈È Â∂ ’∆ ’ΩÂ’ ’∆Â∂, √π‰≈ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
F. Ïº√ ”⁄Ø∫ ¿∞Â ’∂ ◊π-¡√Ê≈È Á∂ ÁÙÈ ’È ¡Â∂ ÓπÛ Ïº√
«Ú⁄ ¡≈ÍØ-¡≈Í‰∆¡ª √∆‡ª Á∂ ÏÀ·‰ Â’ ’Ø¬∆ Ú∆ ÍÃ≈‰∆ ΩÒ≈
È≈ Í≈¬∂ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ◊ºÒª ’∂Õ
G. Ïº√ª «Ú⁄ ÍÃÏøË’ È∆ÔÂ ’∆Â∂ ‹≈‰◊∂, ‘ ÍÃ≈‰∆ ¿∞‘Èª Á∂
‘π’Ó «Ú⁄ ⁄ºÒ∂◊≈Õ
H. ‹Ø √Óª «¬º’ ÍÛ≈¡ ÂØ∫ Á»√∂ ÍÛ≈¡ ˘ ⁄ºÒ‰ Ò¬∆ Áº«√¡≈
‹≈Ú∂, ‘ ÍÃ∂Ó∆ ¿∞√ ÂØ∫ Í≥‹ «Ó≥‡ Í«‘Ò∂ ¡≈Í‰∆ √∆‡ Â∂ ÏÀ·
‹≈Ú∂Õ
I. ≈Â Á∂ ·«‘≈¿∞ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡◊Ò∆ √Ú∂ ˘ √≈≈ √≈Ó≈È
¡≈«Á Ïº√ª ¿∞µÍ º÷ ’∂, √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª ”⁄ ¡Á≈√
’’∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ ’∂ ⁄≈Ò∂ Í≈¬∂ ‹≈‰◊∂Õ
¿∞ÍØ’Â «ÈÔÓª Á∂ ¡È∞√≈ √ø◊Âª ˘, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘∂· «Ò÷∂
◊π-¡√Ê≈Èª Á∆ «ÂøÈ Ú≈ Ô≈Â≈ ’Ú≈¬∆ :
418
Í«‘Ò∆ Ô≈Â≈ AD-B-AIGB ˘ ¡øÌ ‘Ø¬∆, «‹√ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó ‘∂·
«Ò÷∂ ¡È∞√≈ √∆ó
AD-B-AIGB :
√Ú∂∂ F Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ √Ï √ø◊Â È∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ «¬’ºÂz ‘Ø ’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ Â∂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
ÒÀ ’∂ ◊π. ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ ÂØ∫ ⁄≈Ò∂ Í≈ «ÁºÂ∂Õ √Â∂ «Ú⁄ ◊π. ¯Â«‘◊Û∑
√≈«‘Ï (√«‘øÁ) √≈«‘Ï˜≈«Á¡ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ ‹∆ Á∂ Ù‘∆Á∆-¡√Ê≈Èª ˘
ÍÃ‰≈Ó ’’∂ ≈Â Í≈™‡≈ √≈«‘Ï («‘.ÍÃ.) ‹≈ «‡’≈‰≈ ’∆Â≈Õ
AE-B-AIGB :
«‹√ ¡√Ê≈È Â∂ ’Ò◊∆Ë «ÍÂ≈ ‹∆ È∂ √≈„∂ ⁄≈ √≈Ò Á≈
¡ÈßÁ-Ó¬∆ √Óª ÏÂ∆Â ’∆Â≈ ¡Â∂ Ï∂¡≥Â Ï≈‰∆¡ª Á∆ ⁄È≈ ’∆Â∆Õ
’Ú∆¡ª Í≈√Ø∫ Ï∂¡≥Â √≈«‘Â ⁄Ú≈«¬¡≈ ¡Â∂ √ø√«¥Â Ì≈Ù≈ Á∂ ◊ÃøÊª
Á∂ ¿∞ÒÊ∂ «ÏÃ‹-Ì≈Ù≈ «Ú⁄ ’Ú≈¬∂ ¡Â∂ ‘Ø Ï∂¡≥Â ÍÃ’≈ Á∂ ’ΩÂ’
’∆Â∂Õ √Ï √ø◊Â È∂ «¬‘Èª ¡√Ê≈Èª Á∆ ¤Ø‘ ÍÃ≈ÍÂ ’ ’∂ ≈Â
«÷∆’∂Ù «Ï√≈Ó ’∆Â≈Õ
AF-B-AIGB :
«÷∆’∂Ù ÂØ∫ ⁄ºÒ, ‘«Áπ¡≈ Á∂ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ ’Á∂
≈Â ’≈¯∆ Ò∂‡ ¿∞√ ¡√Ê≈È Â∂ Íπº‹∂, «‹√ Á≈ Èª «’√∂ √Ó∂∫ ◊Ø÷ÓÂ≈
√∆Õ √«Â◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á…≈≈ ‹Ø◊∆¡ª Á≈ Í≈‹ ¿∞ÿ∂ÛÈ ÂØ∫
Ï≈¡Á «¬√ Á≈ Èª È≈È’ ÓÂ≈ ÍÃ«√ºË ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ Í≈ÚÈ Í«ÚºÂz
¡√Ê≈È Â∂ ÓºÊ≈ ‡∂’‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈≈Ó ’∆Â≈Õ
AG-B-AIGB :
«¬‘ √≈≈ «ÁÈ ¿∞‘Èª Í≈ÚÈ ¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ ’«Á¡ª
Ï∆«Â¡≈, «‹ºÊ∂ ‹Ø◊∆¡ª È≈Ò ◊ØÙ‡ ’’∂, √«Â◊π» ‹∆ È∂ È≈Ó Á∆
Ú«‚¡≈¬∆ ˘ ¿∞‹≈◊ ’∆Â≈Õ
AH-B-AIGB :
√Ú∂∂ È≈È’ ÓÂ≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ⁄≈Ò∂ Í≈ ’∂ ≈Â Ò÷È¿± ’º‡∆Õ
AI-B-AIGB :
√Ú∂∂ Ò÷È¿± ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ √‹» ÈÁ∆ Á∂ ’ø„∂ √«Â◊πª Á∆ ⁄È-
¤Ø‘ È≈Ò Í«ÚºÂz ‘Ø¬∆ Ì»Ó∆ ¿∞µÂ∂ ¶◊ ¤º’ ’∂ ≈Â ÏÈ≈√ Íπº‹ ◊¬∂Õ
«‹ºÊ∂ √«Â◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂ Í≥«‚Â ◊ØÍ≈Ò Á≈√ È≈Ò ⁄⁄≈ ’∆Â∆
419
Â∂ √ø√«¥Â Ì≈Ù≈ «Ú⁄ Ï≈‰∆ ¿∞⁄≈ ’∂ È≈Ó ‹Í‰ Á≈ ¿∞ÍÁ∂Ù «ÁºÂ≈
√∆Õ
B@-B-AIGB :
ÏÈ≈√ Á∂ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∆ Ô≈Â≈ ’’∂ ¿∞√ ¡√Ê≈È ÚºÒ ’±⁄
’∆Â≈, «‹√ ÍÃÂ∆ Á√Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ¿∞⁄≈È ’∆Â≈ ‘À «’ :
Â‘∆ ÍÃ’≈Ù ‘Ó≈≈ Ì«¬ÔØ®
Í‡È≈ √‘ «Ú÷À ÌÚ ÒÔØ®
√«Â◊πª Á∂ ‹ÈÓ ¡√Ê≈È ¡Â∂ ÷≈Ò√∂ Á∂ Í»‹È∆’ ÂıÂ √≈«‘Ï
Â∂ Íπº‹ ’∂ √ø◊Â È∂ ÈÓ√’≈ ’∆Â∆Õ «¬Ê∂ ÁØ ≈Âª ¡Â∂ «¬’ «ÁÈ
Ï≈Ò≈ ÍÃ∆ÂÓ ‹∆ Á∂ ⁄Ø‹∆ ¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂Õ
BB-B-AIGB :
√Ú∂ Á∂ Á∆Ú≈È Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ ¿∞ÍøÂ ≈‹◊∆, ÏπºË ◊Ô≈
ÁÙÈ ’’∂ ≈Â √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¡«ÈßÈ «√º÷ ““⁄≈⁄≈ Îº◊» ÓºÒ ‹∆””
Á∂ ¡√Ê≈È «‡’≈‰≈ ’∆Â≈Õ
BC-B-AIGB :
√√≈≈Ó ÂØ∫ ⁄ºÒ Á∂ ≈Â ∆Ú∂ ÏÂ∆Â ’∆Â∆Õ
BD-B-AIGB :
∆Ú≈ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ √≈∆ √ø◊Â ¿∞√ ¡√Ê≈È Â∂ Íπº‹∆ «‹√ ¡√Ê≈È
Â∂ √«Â◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∆ «Ó‘ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò ’Ω‚≈ ≈ıÙ
¡≈Í‰∆ ≈ıÙ ÏπºË∆ «Â¡≈◊ ’∂ ◊π» ’≈ «√º÷ Ï«‰¡≈ ¡Â∂ «√º÷∆ Ë≈
’∂ ‘Ø ¡È∂’ª Á≈ ÌÒ≈ ’∆Â≈ Ï≈Ú ◊π. ÓÛ≈ Â≈Ò (‹ºÏÒÍπ) «‡’≈‰≈
’∆Â≈Õ
BE-B-AIGB :
◊π. ÓÛ≈Â≈Ò (‹ºÏÒÍπ) ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ ≈Â ◊π. ◊π» È≈È’ ÁÏ≈
È≈◊Íπ ‹≈ «‡’≈‰≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ √ø◊Â Á≈ «Èºÿ≈ «Í¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â≈Õ
BF-B-AIGB :
Á∆Ú≈È Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ ¿∞ÍøÂ ¡Á≈√ ’’∂ ¿∞√ ¡√Ê≈È ÚºÒ
⁄≈Ò∂ Í≈¬∂ó«‹√ ¡√Ê≈È Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆ «¬‘ √≈≈ ÍÃØ◊≈Ó
¿∞Ò∆«’¡≈ «◊¡≈ √∆ Ì≈Ú √Ã∆ ‘˜» √≈«‘Ï, «‹ºÊ∂ «’ ◊πÁ∂Ú √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆, ““Á∂÷‰ ¡≈«¬˙ ‹◊Â ÂÓ≈√≈”” Á∆ Ò∆Ò∑≈
˘ Ú∂÷ ’∂ Íπº‹ ◊¬∂ √È ¡Â∂ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ‘∆ ¡≥«ÂÓ ⁄Ø‹ ’Á∂
420
÷≈Ò√∂ ˘ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √Á≈ Ò¬∆ ÒÛ Ò≈ ’∂
¡≈Í‰∂ Í≥‹ Ì»Â’ √∆ ˘ √ø’Ø⁄ «Ò¡≈, ¿∞√ ¡√Ê≈È Â∂ Íπº‹ ’∂
ÈÓ√’≈ ’’∂ ¡≈≈Ó ’∆Â≈Õ
BG-B-AIGB :
ÂıÂ √Ã∆ √º⁄÷≥‚ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’’∂ ◊π. È≈È’ fi∆≈ √≈«‘Ï ‹≈
ÈÓ√’≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ «¬Ê∂ «¬’ªÂ ”⁄ «‡’≈‰≈ ’’∂ ¡ÈßÁ Ó≈«‰¡≈Õ
«¬√ ¡√Ê≈È Â∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∆ ⁄È-¤Ø‘ È≈Ò
√πº’∂ Í‘≈Û «Ú⁄Ø∫ «ÈÓÒ-Í«ÚºÂz ‹Ò Á≈ ⁄ÙÓ≈ ÍÃ◊‡ ‘Ø«¬¡≈, ‹Ø ¡‹∂
Â’ «ÈøÂ ‹≈∆ ‘ÀÕ
BH-B-AIGB :
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄Ø∫ «ÚÁ≈«¬◊∆ ÒÀ
’∂ Ú≈«Í√ √Ã∆ ‘˜» √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ ≈Â «Ï√≈Ó ’∆Â≈Õ
A-C-AIGB ÂØ∫ B-C-AIGB :
√ø◊Âª ˘ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¡≈ı∆ ⁄Ø‹ª Á∆ Ô≈Á «ÁÚ≈™Á∂ ◊π-
¡√Ê≈Èª Ì≈Ú ◊π. È◊∆È≈ ÿ≈‡, ◊π. ‘∆≈ ÿ≈‡, ◊π. «Ù’≈ ÿ≈‡,
◊π. Ó≈Â≈ √≈«‘Ï Á∂Úª ‹∆, ◊π. √ø◊Â √≈«‘Ï, ◊π. ÏøÁ≈ ÿ≈‡, ◊π. Ó≈Ò
‡∂’∆ √≈«‘Ï, ◊π. ÂÈ◊Û∑ √≈«‘Ï, ◊π. È≈È’√, «¬«Â¡≈«Á’ Â∂
‘Ø ◊π-¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂Õ
C-C-AIGB :
√≈∆ √ø◊Â È∂ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂ ÂØ∫ ÏÛ∂ ÚÀ≈◊ «Ú⁄ H Ú‹∂ Â’
Á∆Ú≈È Á∆ ‘≈˜∆ Ì∆ ¡Â∂ ÂıÂ √≈«‘Ï ÂØ∫ ¡Á≈√≈ ’’∂ ≈Â ◊π.
◊πÍÂ√ √≈«‘Ï (ÓÈÓ≈Û) «‹√ ˘ √Ã∆ ‘˜» √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ «‚˙„∆
Ú∆ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¡≈ «‡’≈‰≈ ’∆Â≈Õ
D-C-AIGB :
◊π. ◊πÍÂ√ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ ≈Â ◊π. «√øÿ √Ì≈ Á≈Á (ÏøÏ¬∆) Íπº‹∂Õ
E-C-AIGB :
√≈≈ «ÁÈ ““Ï«Ò‘≈∆ ’∞ÁÂ Ú«√¡≈ Â∂≈ ¡≥Â È ‹≈¬∆ Ò«÷¡≈®””
¡È∞√≈ ’≈Á Á∆ ’∞ÁÂ ‹Ø «’ Â∑ª-Â∑ª Á∂ ‹∆Úª (‹Ø Ó¤Ò∆ ÿ
Â∂ «⁄Û∆¡≈ ÿ √È) ¡Â∂ √Ó≥πÁ Á∂ È˜≈«¡ª «Ú⁄ ÚÂ ‘∆ √∆,
˘ √Ï √ø◊Â È∂ Ó≈«‰¡≈Õ ≈Â ◊π. «√øÿ √Ì≈ Á≈Á ‘∆ «‡’∂Õ
421
F-C-AIGB :
◊π. «√øÿ √Ì≈ Á≈Á ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ ◊π. «√øÿ √Ì≈ ËπÒ∆¡≈ ≈Â
ÏÂ∆Â ’∆Â∆Õ
G-C-AIGB :
ËπÒ∆¡≈ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ È≈«√’ ‘øπÁ∂ ‘Ø¬∂ ◊π. «¬ÓÒ∆ √≈«‘Ï Í≈. 1
«¬øÁØ ¡≈ ‘≈˜ ‘Ø¬∂Õ √«Â◊π» ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’’∂ «¬«Â‘≈√ √ÃÚ‰
’∆Â≈ ¡Â∂ ¶◊ ¤’ ’∂ «Ï≈‹ ◊¬∂Õ
H-C-AIGB :
«¬øÁØ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ ◊π. «√øÿ √Ì≈ ◊πÈ≈ ≈Â Á∂ È≈Ò Íπº‹∂Õ
I-C-AIGB :
◊πÈ∂ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ Ù≈Ó ˘ ◊Ú≈Ò∆¡ ◊π. ÏøÁ∆ ¤ØÛ Í≈ÂÙ≈‘∆ ¤∂Úƒ
Íπº‹ ’∂ ÁÙÈ Á∆Á≈∂ ’∆Â∂Õ
A@-C-AIGB :
¤∂Ú∂∫ √«Â◊πª Á∂ ⁄Èª «Ú⁄Ø∫ «ÚÁ≈«¬◊∆ ÒÀ ’∂ ¡≈◊≈ «Ú÷∂ ÈΩÚ∂∫
√«Â◊πª Á∂ ¡√Ê≈Èª Á∂ ÁÙÈ ’’∂ ≈Â √Ã∆ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ «ÁºÒ∆, ◊π. √∆√ ◊ø‹ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ
AA-C-AIGB :
√≈≈ «ÁÈ ‘∆ √ø◊Â È∂ «ÁºÒ∆ Á∂ √≈∂ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∂
ÁÙÈ Á∆Á≈∂ ’∆Â∂ Â∂ ≈Â «Î ◊π. √∆√ ◊ø‹ √≈«‘Ï ¡≈
¡≈Ó ’∆Â≈Õ
AB-C-AIGB :
«¬‘ Ô≈Â≈ Á≈ ¡≈ı∆ «ÁÈ √∆, ◊π. √∆√ ◊ø‹ √≈«‘Ï ÂØ∫ √Ú∂∂
⁄ºÒ ’∂, ◊π. Á»÷ «ÈÚ≈È √≈«‘Ï Í«‡¡≈Ò≈ ¡Â∂ ◊π. ¡≈ÒÓ◊∆
´«Ë¡≈‰≈ ÁÙÈ ’Á∂ ‘Ø¬∂ ““√ÎÒ √ÎÒ Ì¬∆ √ÎÒ Ô≈Â≈””
¡È∞√≈ «¬√ ¡ÈßÁ-Ó¬∆ Ô≈Â≈ ˘ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∆ ⁄È Ë»Û∆
Í√ ’∂ √ÎÒ ’∆Â≈ ¡Â∂ Ú≈«Í√ ≈Â ◊π. ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï Íπº‹
◊¬∂Õ
’∆ÏÈ ¿∞ÍÃØ’Â Ô≈Â≈ Á∂ ÍÃØ◊≈Ó ÓπÂ≈«Ï’ ‘∆ AIGF ¬∆. ¡Â∂
AIGI ¬∆. ˘ Ú∆ √Ï √ø◊Â ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ «¬‘Èª ◊π-¡√Ê≈Èª Á∆
Ë»Û∆ Í√∆Õ «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ √Ó∂∫ √Ó∂∫ Í≥‹≈Ï Á∂ √≈∂ ◊π-¡√Ê≈Èª
Á∂ Ú∆ ÁÙÈ Á∆Á≈∂ ’∆Â∂ Â∂ ’Ú≈¬∂Õ
422
B@ ¡◊√Â AIGE ˘ √Ï √ø◊Â È≈Ò √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ
«√øÿ ‹∆ Á∂ ÂÍØ-¡√Ê≈È √Ã∆ ‘∂Ó’øπ‡ √≈«‘Ï Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆
¿∞µÁÓ ’∆Â≈ ¡Â∂ √ø◊Âª ˘ Ò≈‘∂ ÍÃÁ≈È ’≈¬∂Õ
√≈∆¡ª Ô≈Â≈Úª, Ì≈Ú∂∫ ¿∞‘ √Ã∆ ‘˜» √≈«‘Ï Á∆ √∆, Ì≈Ú∂∫ √Ã∆
‘∂Ó’øπ‡ √≈«‘Ï Á∆ ‹ª Í≥‹≈Ï Á∂ ◊πË≈Óª Á∆, √Ï √ø◊Â ˘ ◊π-
¡√Ê≈Èª Á∆ ⁄È-Ë»Û∆ Í√È ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ È≈Ó-Ï≈‰∆ «√ÓÈ
ÁÚ≈≈ Ï∂¡≥Â Ò≈‘≈ «Ó«Ò¡≈Õ Á≈√ È∂ ¡≈Í Ï‘πÂ∂ ÍÃ∂Ó∆ «ÏÒ≈√ È≈Ò
«¬‘ ’«‘øÁ∂ √π‰∂ «’ ““Ï≈’∆ Á∆ ¡≈Ô± Á≈ Âª √≈˘ ÍÂ≈ È‘ƒ «’ «’øÈ≈
√Óª √ÎÒ ‘Ø«¬¡≈ ‘À? ÍøÂ± «¬‘ ‹Ø Ô≈Â≈ Á≈ √Óª √ø◊Â «Ú⁄
Ï∆«Â¡≈ ‘À, «¬√ Á≈ ÎÒ Âª ¡√ƒ ˜Ø È≈Ò Ú∆ ÒÀ ÒÀ‰≈ ‘À, «’™«’
√≈˘ ÍÂ≈ ‘À «’ «¬‘Èª «ÁÈª ”⁄ «√Ú≈¬∂ ◊πÏ≈‰∆ ‹ª È≈Ó-«√ÓÈ
Á∂ ’Ø¬∆ Ú∆ ‘Ø √ø√≈«’ ◊ºÒ È‘ƒ ’∆Â∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÍÂ≈ «‘≈ «’
Ï≈’∆ √ø√≈ «Ú⁄ ’∆ ÚÂ «‘≈ ‘À? «Íº¤∂ Ï≈’∆ Í«Ú≈ Á∆ Ô≈Á
Ú∆ ÌπºÒ∆ ‘∆Õ”” √ø◊Â Á≈ ¡≈Í√∆ «Í¡≈ «¬øÈ≈ ‘øπÁ≈ √∆ «’ ‘
Ô≈Â≈ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ «ÚÁ≈«¬◊∆ ÒÀ‰ Ú∂Ò∂ Á≈ «ÁzÙ Ú∆ Ú∂÷‰ Ú≈Ò≈ ‘øπÁ≈
√∆Õ ‘ «¬º’ Á∆ ¡º÷ «Ú⁄ ÍÃ∂Ó-ÏÀ≈◊ Á∂ ‘øfi» ‘øπÁ∂, «Ú¤ÛÈ ˘ ÓÈ
È≈ ’Á≈Õ ‘ Ô≈Â∆ ◊π-¡√Ê≈Èª Á∆ Ô≈Â≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬‘
Ó«‘√»√ ’Á≈ «’ ÓÀ∫ ’≈¯∆ √≈≈ ¡≈Â«Ó’ Ò≈‘≈ ÒÀ ’∂ ÿ ⁄«Ò¡≈
‘ªÕ
ppp
423
ìç¶ô ïÅåðÅ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò «Í¡≈ º÷‰ Ú≈Ò∂ ◊π«√º÷ ‹Ø «’ ÏÁ∂Ùª «Ú⁄
Ú√Á∂ √È, ¿∞‘Èª ‹Á Ú∆ ¡≈Í ‹∆ ˘ «ÓÒ‰ ¡≈¿∞‰≈ ÂÁ Ï∂ÈÂ∆
’È∆ «’ ¡≈Í ‹∆ √Óª ’º„ ’∂ √≈‚∂ Í≈√ ÏÁ∂Ù ¡≈˙ Âª ‹Ø ¡√ƒ
Ú∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆ √ø◊Â Á≈ ¡ÈßÁ Ó≈‰ √’∆¬∂ ¡Â∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ Ú∆ ¡≈Í
‹∆ È≈Ò ◊πÓ«Â √≈fi Ï‰≈ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ◊π«√º÷∆ ˘ Ë≈ ’∂
¡≈Í‰≈ ‹ÈÓ √¯Ò≈ ’ √’‰Õ «¬√∂ ÍÃ’≈ Á∆¡ª Ï∂ÈÂ∆¡ª ÍºÂª
≈‘ƒ Ú∆ Íπº‹Á∆¡ª «‘øÁ∆¡ªÕ
«Í¡≈ ¡Â∂ «÷º⁄ «¬º’ ¡«‹‘∆ Ú√Â± ‘À ‹Ø ‘˜≈ª Ó∆Òª ÂØ∫ Ú∆
¡≈Í‰≈ ¡√ Í≈™Á∆ ‘ÀÕ √Ø «¬√∂ ÍÃ’≈ ÏÁ∂Ù «Ú⁄ Ú√Á∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∆
«÷º⁄ √Á’≈ ¿∞‘Èª Á∂ «Í¡≈ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «ÂøÈ
Ú≈ «¬ø◊ÒÀ∫‚, ¡Ó∆’≈ ¡Â∂ ’È∂‚≈ Á∆ Ô≈Â≈ ’∆Â∆Õ ÿª-ÿª
¡Â∂ ◊π-¡√Ê≈Èª «Ú⁄ ‹≈ ’∂ √ø◊Â ˘ ◊πÓ«Â ◊≈‚∆ ≈‘ ÂØ∫ ‹≈‰ø»
’Ú≈«¬¡≈ ¡Â∂ ◊π» ¿∞ÍÁ∂Ù Á∂ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ Ï‰È «‘Â ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆Õ
¡«ÌÒ≈Ù∆¡ª ˘ ¡≥«ÓÃÂ ¤’≈ ’∂ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰≈«¬¡≈Õ
AIHA ¬∆. ˘ «¬È∑ª «ÂøÈª ÓπÒ’ª Á∆ Ô≈Â≈ √Ó∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
Á≈√ ˘ Ú∆ ¡≈Í‰∂ È≈Ò ‘∆ ÷«Û¡≈Õ ’¬∆ «¬º’ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∂ ◊πÓ«Â
ÍÃÂ∆ ‹Ø Ùø’∂ √ÈóÏ≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞‘, ¡≈Í‰∂ ¡È∞ÌÚ∆ Â‹Ï∂ ‹ª
◊πÏ≈‰∆ Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ È«ÚÂ ’∆Â∂Õ «‹√ Ú∆ Í«Ú≈ «Ú⁄ Ï≈Ï≈
‹∆ ◊¬∂, ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ¡≈Í‰∆ √Ì
ÂØ∫ «Í¡≈∆ “◊π«√º÷∆” Á∆ Á≈Â ÏıÙ «ÁºÂ∆Õ ◊π» ÍÃ∂È≈ √Á’≈ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ «‹ºÊ∂ Á∂Ù «Ú⁄ «Ú⁄ ’∂ ◊π»-‘π’Ó (◊πÓ«Â) Á≈ √øÁ∂Ù≈ «ÁºÂ≈,
¿∞Ê∂ «ÚÁ∂Ù «Ú⁄ Ú√Á∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ú∆ ◊π» Á∂ ÒÛ Ò≈«¬¡≈Õ
ppp
424
Ü¯ Ü¯ ÇÚåòÇÔ ÃÅè Üé Ã¯ ñ¶åÅ îÅÇé¨
(«ÏÒ≈ÚÒ Ó: 5, Í≥È≈ 817)
¡≈Í ‹∆ √ø◊Âª Á∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ AIHA ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ «ÚÁ∂Ù

Ô≈Â≈ ÁΩ≈È ’ÀÈ∂‚≈ «Ú⁄ «Ú⁄ ‘∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ’ÀÈ∂‚≈ «Ú⁄
¡≈¿∞‰ Á∆ √Ø¡ √. ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈ È∂ √π‰∆ ‹Ø «’
ÚÀÈ’ØÚ «Ú⁄ «‘øÁ∂ √ÈÕ ¿∞‘Èª Á∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆ Á≈ Èª ÍÓ‹∆Â ’Ω
√∆Õ «¬‘Èª Á≈ «Ú¡≈‘ ‘Ø¬∂ ˘ ’Ø¬∆ A@-AB √≈Ò Á≈ √Óª ‘Ø ⁄πº’≈
√∆ Í ÍÓ∂Ù Á∆ È∂Â «¬‘Èª Á∂ ◊Ã«‘ «Ú⁄ «’√∂ Ïº⁄∂-Ïº⁄∆ È∂ ‹ÈÓ
È≈ «Ò¡≈Õ «‹Ú∂∫ «’ ‘ ◊Ã«‘√Â∆ Á∆ ÒØ⁄ ‘øπÁ∆ ‘À «’ √ø√≈ È≈Ò
«ÙÂ≈ ‹ØÛÈ Ò¬∆ ÿ «Ú⁄ √øÂ≈È ‘Ø‰∆ ˜»∆ ‘ÀÕ «¬√∂ ÒØ⁄ Â∂ ¡≈Ù≈
¡Ë∆È «¬‘ «ÚÚ≈«‘Â ‹ØÛ≈ Ú∆ √øÂ≈È Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ¡«Â ¿∞Â≈ÚÒ≈
√∆Õ Í «‹™ «‹™ √Óª Ï∆ÂÁ≈ «◊¡≈ ¡≈Ù≈ «È≈Ù≈ «Ú⁄ ÏÁÒÁ∆
È˜ ¡≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∆Õ ’¬∆ ÍÃ’≈ Á∂ ÔÂÈ ’∆Â∂ Í √ÎÒÂ≈ È≈
‘Ø¬∆Õ «¬√∂ ¡≈Ù∂ ˘ Óπº÷ º÷ ’∂ √. ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Â∂ Ï∆Ï∆ È∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ ¡≈Í‰∂ ÿ «Ú⁄ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ Ò¬∆ «ÈÓ≥Âz‰ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆
È∂ √Ú∆’≈ ’ «Ò¡≈ Â∂ È∆ÔÂ «ÁÈ Â∂ «¬‘Èª Á∂ ÿ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆¡ª
È≈Ò ¶◊ ¤’‰ Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ Íπº‹ ◊¬∂Õ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈Í
‹∆ È∂ ◊π» Á≈ √øÁ∂Ù Í«Ú≈ ¡Â∂ «¬’ºÂ ‘Ø¬∆ √ø◊Â ˘ ◊πÏ≈‰∆
¡Â∂ √≈÷∆¡ª ≈‘ƒ √ÃÚ‰ ’≈«¬¡≈Õ ◊π» ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ √ÃÚ‰ ’È
¿∞ÍøÂ «¬’ «√¡≈‰∆ «ÏË Ó≈Â≈ ‹Ø «’ √. ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ ‘πª È≈Ò
ÍÚ≈«’ È∂ÛÂ≈ º÷Á∆ √∆; È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈
‹∆ «¬È∑ª Ïº«⁄¡ª Á∂ «Ú¡≈‘ ‘Ø¬∂ ˘ A@-AB √≈Ò ◊π˜ ◊¬∂ ‘È Í
Í«Ú≈ «Ú⁄ ¡‹∂ Ú≈Ë≈ È‘ƒ ‘Ø«¬¡≈Õ √ø√≈ È≈Ò ◊ø„ È≈ ÍÀ‰ √Á’≈
«‘ ÁØÚ∂∫ ‘π‰ ÏÛ∆ ÍÃ∂Ù≈È∆ Á≈ ‹∆ÚÈ «ÏÂ≈ ‘∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ «’Í≈
’ØÕ ¡Ù∆Ú≈Á Ïı«ÙÙ ’Ø Âª ‹Ø «¬‘Èª Á≈ Ú∆ √ø√≈ È≈Ò «ÙÂ≈
’≈«¬Ó ‘Ø ‹≈Ú∂Õ Ó≈Â≈ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰’∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ Ï∆Ï∆
‹∆ «¬‘ √Ì Á≈Âª √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ‘ºÊ ‘ÈÕ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√
425
Ï∂ÈÂ∆ ’«¡≈ ’Ø, √«Â◊π» ‹∆ «Á¡≈¨ «¥Í≈¨ ‘ÈÕ
‹Ø Ó≈◊«‘ ·≈’∞ ¡ÍπÈ∂ Â∂ √Ø¬∆ √Ø¬∆ Á∂ÚÀ® (Í≥È≈ 681)
ÙË≈ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ‹Ø Ú∆ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Í≈√Ø∫ Ó≥◊Ø◊∂
√«Â◊π» ‹∆ Ïı«ÙÙ ’È Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ Á∂ Ï⁄È Ó≈¬∆ È∂ √ÃÚ‰
’ Ò¬∂ Â∂ ÓπÛ Í«‘Ò∆ ’∆Â∆ Ï∂ÈÂ∆ ˘ ‘∆ Áπ‘≈¿∞‰≈ ’∆Â≈Õ ¡≈Í
‹∆ ˘ Ó≈Â≈ Á∆ ÁπÏ≈≈ ’∆Â∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰≈¬∆ È≈ «ÁºÂ∆ Â∂ ¡≈Í È∂ «’‘≈
«’ Ï∆Ï∆ ‹∆ ˜≈ ¿∞µ⁄∆ ◊ºÒ ’Ø «’™« Ó∂∂ ÷ºÏ∂ ’øÈ «Ú⁄ ÊØÛ∑≈ ¿∞⁄≈
√π‰Á≈ ‘À «‹√ ’≈È Â∞‘≈‚∆ ◊ºÒ Á∆ ÓÀ˘ Í»∆ √Ófi È‘ƒ Í¬∆Õ Ó≈Â≈
È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «Î ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Á∂ ÿ «Ú⁄ √øÂ≈È ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆
¡Á≈√ ’È Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ó≈Â≈ Á∆ ◊ºÒ √π‰’∂ ¿∞Â
«ÁÂ≈ Ï∆Ï∆ ‹∆ ‹∂ Ïº⁄≈ Ì≈◊ª «Ú⁄ ‘øπÁ≈ Âª ¿∞‘ «ÓÒ ‹≈‰≈ √∆Õ Á»√∂
¡Á≈√ ˜Ø È≈Ò È‘ƒ ’Ú≈¬∆ ‹ªÁ∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ˜Ø È≈Ò ’∆Â∆
‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ◊π» Á ¡Á≈√ Âª ¿∞‘ ‘∆ ÍÃÚ≈È ‘øπÁ∆ ‘À ‹Ø ÓÈ Á∂ ¡≥ÁÒ∂
ÍÂ ÂØ∫ «È’Ò∂Õ Ï≈’∆ ÓÀ∫ «¬Ê∂ «ÚÁ∂Ù «Ú⁄ Ó≥π‚∂-’∞Û∆¡ª Úø‚‰ È‘ƒ
¡≈«¬¡≈Õ ÓÀ∫ Âª ◊πÓÂ Á≈ √øÁ∂Ù Á∂‰ ¡≈«¬¡≈ ‘ªÕ ÓÀ∫ ’Ø¬∆ «ºË∆¡ª
«√ºË∆¡ª È‘ƒ ’∆Â∆¡ª ‘Ø¬∆¡ªÕ √≈‚∂ Ò¬∆ Âª √Ì ’∞fi √«Â◊π» ‹∆ ‘∆
‘ÈÕ ¡√ƒ Ú∆ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’È∆ ‘ÀÕ Â∞√ƒ √«Â◊π» ‹∆
˘ Á≈Â≈ ‹≈‰ ’∂ ÙË≈ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò Ï∂ÈÂ∆ ’ØÕ «¬‘ Ï⁄È ’’∂
¡≈Í ‹∆ È∂ √ø◊Âª Í≈√Ø∫ «ÚÁ≈ Ò¬∆ Â∂ È≈Ò ¡≈¬∆ √ø◊Â √Ó∂Â ¡≈Í
‹∆ √. Î∂≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÿ ¡≈Í‰∂ «Ï√Ã≈Ó «‡’≈‰∂ Â∂ Íπº‹ ◊¬∂Õ
√. ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ È∂ ÓÈ È‘ƒ ‘≈«¡≈Õ «¬’ «ÁÈ ¡≈Í‰∂ ÿ
Ú≈Ò∆ Ï∆Ï∆ ÍÓ‹∆Â ’Ω ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ÒΩ„∂ Í«‘ √. Î∂≈ «√øÿ ‹∆
Á∂ ÿ ¡≈ ◊¬∂Õ Ï∆Ï∆ ‹∆Â ’Ω1 ‹∆ È∂ «¬‘Èª Á∆ ‹Ò-Í≈‰∆ Á∆
√∂Ú≈ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ’∆Â∆Õ ÁØÚª È∂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤º’ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘
«ÓÒ‰ Á∆ «¬º¤≈ ÍÃ◊‡ ’∆Â∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¡≈√È ⁄¿∞Ï≈∂ «Ú⁄ √∆Õ
Ï∆Ï∆ ‹∆ È∂ ÁØÚª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ⁄¿∞Ï≈∂ ¿∞Í ⁄Ò∂ ‹≈‰ Ò¬∆ ’«‘
«ÁºÂ≈Õ ÁØÚª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆ Â∂ ÏÀ· ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
¡≈¿∞‰ Á≈ √ÏºÏ (’≈È) Íπº«¤¡≈Õ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ È∂ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÀ∫ ‚≈’‡ È≈Ò ¡Í≈«¬ø‡ÓÀ∫‡ Ï‰≈ Ò¬∆
‘ÀÕ Ó∂∂ ÓÈ Á∆ ÷≈‘Ù ‘À «’ ÓÀ∫ Â∞‘≈‚≈ ’øÈ ‚≈’‡ ˘ «Ú÷≈ÚªÕ
‚≈’‡ Á∂ Áº√‰ ÓπÂ≈Ï’ ’øÈ ‡À√‡ ’’∂ ¿∞√ «Ú⁄ «¬’ ¤Ø‡∆ «‹‘∆
1. √. Î∂≈ «√øÿ ‹∆ Á∆ √πÍÂÈ∆ ‹Ø Ï‘πÂ ‘∆ È∂’ √πÌ≈¡ Ú≈Ò∂ Â∂ ◊π» ‹∆ Á∂
ÌÀ¡ Ì≈ÚÈ∆ Ú≈Ò∂ √ÈÕ
426
ÓÙ∆È ‹Ø ’øÈ «Ú⁄ ‘∆ «Îº‡ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À Ò≈¿∞‰∆ ÍÚ∂◊∆ Â∂ ¿∞Ó∆Á ‘À
¡≈Í ‹∆ ˘ ÓπÛ Í»≈ √π‰È Ò◊ ‹≈Ú∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ
Á∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰ Ò¬∆ Â∂ ÂØÛ∑≈ «⁄ ⁄πÍ «‘ ’∂ ’«‘‰ Ò◊∂ ¡ÀÚƒ ’≈‘Á∂
Ò¬∆ ÍÀ√∂ ı⁄‰∂ ‘È ÏÊ∂≈ √≈∆ ¿∞Ó √π‰ «Ò¡≈ ‘ÀÕ ‘π‰ Ú∆ ◊π»
«Ó‘ È≈Ò ÒØÛ ÓπÂ≈Ï’ √π‰∆ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Â∞√ƒ ÷∂⁄Ò È≈ ’ØÕ «¬Ê∂
’ÀÈ∂‚≈ «Ú⁄ √π«‰¡≈ ‘À ‚≈’‡∆ «¬Ò≈‹ Ï‘πÂ Ó«‘ø◊≈ ‘ÀÕ √Ø «¬‘ ÍÀ√∂
«’√∂ ‘Ø ËÓ ¡Ê ‹ª ◊∆Ï ÒØÛÚøÁ Á∆ ˜»Â Í»∆ ’È Ò¬∆
ÚÂ Á∂‰∂Õ
ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ È∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ È≈Ò ÓπÛ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈
‹∆ Ï‘πÂ≈ ı⁄ È‘ƒ ¡≈¿∞‰≈, Á»√∂ Ó∂∂ ÓÈ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ ‘À «’™«’
ÓÀ∫ Ó«‘√»√ ’∆Â≈ ‘À ‹ÁØ∫ Â∞√ƒ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· √π‰Á∂ ‘Ø ‹ª ’Ø¬∆
ÍÃ∂Ó∆ ¡≈Í ‹∆ È≈Ò Ï⁄È √ªfi∂ ’Á≈ ‘À Âª ¡≈Í ‹∆ ˘ ’≈¯∆ «Ë¡≈È
È≈Ò √π‰È≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ’øÈ «Ú⁄ ¡ºË∂ ¡÷Ø‡ Á∆ «◊∆ ÂØ∫ Ú∆ ÿº‡
Ú˜È Á∆ ÓÙ∆È «Îº‡ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞√ Á∆, ÒØÛ ¡È∞√≈ ¡Ú≈˜ ÚË≈
ÿ‡≈ √’∆Á∆ ‘ÀÕ «’√∂ ˘ ÍÂ≈ Ú∆ È‘ƒ Òº◊Á≈ «’ ’øÈ «Ú⁄ ÓÙ∆È
Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ √Ø Ï∂ÈÂ∆ ÍÃÚ≈È ’Ø Â∂ Í√Ø∫ ÓÀ∫ «◊¡≈ª Ú‹∂ Â∞‘≈˘
¡≈ ’∂ ÒÀ ‹≈Úª◊≈Õ ‚≈’‡ È≈Ò AA-C@ Ú‹∂ ¡Í≈«¬ø‡ÓÀ∫‡ ‘ÀÕ Ú∆‘
’∞ «Ó≥‡ «Ú⁄ ¿∞‘ √≈˘ Ú∂‘Ò≈ ’ Á∂Ú∂◊≈Õ ¿∞√ È∂ ’øÈ Ú∂÷ ’∂ ’øÈ
«Ú⁄ ÓÙ∆È «Îº‡ ’È Á≈ È≈Í ÒÀ‰≈ ‘ÀÕ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Á∂ Ï‘πÂ≈
’«‘‰ Â∂ ¡≈Í Ó≥È ◊¬∂Õ È∆ÔÂ ’∆Â∂ √Ó∂∫ Â∂ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ ’≈
Â∂ ¡≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‚≈’‡ Í≈√ ÒÀ «◊¡≈Õ ‚≈’‡ È∂ ⁄ø◊∆ Â∑ª
’øÈ Ú∂«÷¡≈ Â∂ ’¬∆ Â∑ª Á∆¡ª ¡≈Ú≈˜ª ÍÀÁ≈ ’ ’∂ ¡≈Í‰∆ Â√ºÒ∆
’ Ò¬∆ Â∂ ’øÈ Á∆ ’ÈØÒ∆ Á≈ È≈Í ÒÀ «Ò¡≈ Â∂ «’‘≈ «’ ’øÈ «Ú⁄
Ï‘πÂ Ó≈Ó»Ò∆ È∞’√ ‘ÀÕ «¬√ ÓÙ∆È Á∂ Òº◊‰ È≈Ò «ÏÒ’∞Ò Í»≈ √π‰È
Òº◊ ‹≈Ú∂◊≈Õ Â∞√ƒ «¬’ ‘¯Â∂ Ï≈¡Á ¡≈ ’∂ Ï‰∆ ‘Ø¬∆ ÓÙ∆È ÒÚ≈
‹≈‰∆Õ ‹∂ ÓÙ∆È «Ú⁄ ÊØÛ∑≈ Ï‘πÂ ¯’ ‘Ø«¬¡≈ Âª ÓÀ∫ ¿∞√∂ Ú∂Ò∂ ‘∆
◊Û ’∂ ·∆’ ’ Á∂Úª◊≈Õ
‚≈’‡ Á∂ ’«Ò«È’ Á∂ È˜Á∆’ ‘∆ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Á≈ ÿ √∆Õ
‚≈’‡ ÂØ∫ Ú∂‘Ò∂ ‘Ø ’∂ ¿∞‘ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡≈Í‰∂ ÿ ÒÀ «◊¡≈ Â∂ ⁄≈‘
Í≈‰∆ Á∆ √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ ¿∞‘ «ÏÈª ’Ø¬∆ ‘Ø Ï∂ÈÂ∆ ’È ÂØ∫ Ú≈Í√ √.
Î∂≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÿ ¤º‚ «◊¡≈Õ ‘¯Â∂ «Í¤Ø∫ È∆ÔÂ √Ó∂∫ ¡È∞√≈
ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ «Î ¡≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‚≈’‡ Í≈√ ÒÀ «◊¡≈Õ ’øÈ
«Ú⁄ ÓÙ∆È «Îº‡ ’≈¬∆Õ ‚≈’‡ È∂ ÓÙ∆È Á∆ √≈∆ ÚÂØ∫ √Ófi≈
427
«ÁºÂ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’øÈ «Ú⁄ ÓÙ∆È ÒÚ≈ ’∂ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ «Î
¡≈Í‰∂ ÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÒÀ «◊¡≈ Â∂ ÙË≈ È≈Ò ‹Ò-Í≈‰∆ Á∆ √∂Ú≈
’∆Â∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞Ê∂ ÏÀ· ’∂ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· √π«‰¡≈Õ
’øÈ «Ú⁄ ÓÙ∆È Òº◊ ‹≈‰ È≈Ò «ÏÈª ¿∞⁄∂⁄≈ «Ë¡≈È ÂØ∫ √≈∆
◊ºÒÏ≈Â Â∂ Ï≈‰∆ Á≈ Í≈· Í«‘Òª Á∆ Â∑ª Ï‘πÂ √Ø‘‰≈ √π‰È Òº◊
«Í¡≈Õ ÊØÛ∑∆ Ú≈Ò∆¡Ó ¿∞µ⁄∆ ’∆Â∆ Â∂ ¡≈Í ‘∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ‹π¡≈È!
«¬√ È≈Ò Âª Í«‘Òª È≈ÒØ∫ Ú∆ ⁄ø◊≈ √π‰Á≈ ‘ÀÕ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Â∂∆
√∂Ú≈ ÍÃÚ≈È ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ ‘π‰ ¡√ƒ Ï≈‰∆ ÏÛ∆ ÓΩ‹ È≈Ò √π‰ª◊∂Õ ¡º◊∂
Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Ú≈Ò∂ ˘ ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ ’«‘‰≈ ÍÀ∫Á≈ √∆ «’ ÊØÛ∑≈ ¿∞µ⁄∆ Í≈·
’ØÕ «¬‘ Âª ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ Ï‘πÂ «¥Í≈ ’ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ È≈Ò ‘∆
Íπº«¤¡≈ «’ «¬√ Á∂ «’øÈ∂ ÍÀ√∂ Òº◊∂ ‘ÈÕ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ È∂ Áº√‰ ÂØ∫
Èª‘ ’ «ÁºÂ∆ Â∂ «’‘≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈∆ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆
Ó≈«¬¡≈ ‘ÀÕ Ó∂∂ ËøÈ Ì≈◊ ‘È «’ ÓÀ∫ ¿∞√ ◊π» ‹∆ Á∆ Ïı«ÙÙ ’∆Â∆
Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄Ø∫ ’∞fi ÍÀ√∂ ı⁄ ’∂ Â∞‘≈‚∆ ıπÙ∆ ÒÀ √«’¡≈ ‘ªÕ
ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Á∂ «¬√ Â∑ª Á∂ «ÈÓÂ≈ Ì∂ Ï⁄È √π‰’∂ ¡≈Í
ÍÃ√øÈ ‘Ø¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ Â∂∆ ’∆Â∆ √∂Ú≈ Á∆ ¡Á≈√ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ’È Òº◊∂ ‘ª, ’Ø¬∆ ⁄≈‘È≈ ‘ØÚ∂ Âª «ÏÈª
«fi‹’ Áº√ «Á¿∞Õ ÁÒ«ÚøÁ «√øÿ Âª ⁄πºÍ ’ «‘≈ Í ’ØÒ ‘∆
«¬‘Èª Á∂ ÿØ∫ Ï∆Ï∆ ÍÓ‹∆Â ’Ω ÏÀ·∆ √∆Õ ¿∞√ È∂ ÏÛ∆ «ÈÓÂ≈
È≈Ò Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï≈’∆ Âª ÁπÈ∆¡≈ Á∂ √≈∂ ÍÁ≈Ê Â∂
√πº÷ √≈˘ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ Ïı«ÙÙ ’∆Â∂ ‘È, ÿ≈‡ ’∂ÚÒ √≈˘ «¬’Ø
‘∆ ‘À «’ √≈‚∂ ÿ «Ú⁄ √øÂ≈È ’Ø¬∆ È‘ƒ, «¥Í≈ ’Ø «’Ú∂∫ √ø√≈ È≈Ò
√≈‚≈ Ú∆ È≈Â≈ Ï‰ ‹≈Ú∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Óπ√’≈¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂, Ï∆Ï∆ ™fi Âª
Ó≈È∞ Óª◊¿∞ Â≈È∞ Óª◊¿∞ ËÈ∞ Ò÷Ó∆ √πÂ Á∂‘®1®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 5, Í≥È≈ 1307)
¡≈Íª √Ì ’∞fi √«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ ‘∆ Ó≥◊‰≈ ‘À Í «¬‘Èª √≈∆¡ª
√Ã∂Ù‡ Ó≥◊ª «Ú⁄Ø∫
Ó≈◊È≈ Ó≈◊È∞ È∆’≈ ‘« ‹√π ◊π Â∂ Ó≈◊È≈®4®
(Ó≈» Ó: 5, Í≥È≈ 1018)
⁄ÒØ ‹∂ Â∞‘≈‚∆ Ïº⁄∂ Á∆ ‘∆ «¬º¤≈ ‘À Âª ¡√ƒ Âª ◊π» ⁄Èª «Ú⁄
¡Á≈√ ’È∆ ‘ÀÕ Ó≈Ò’ ˜» √Ú∆’≈ ’∂◊≈ Â∂ Ïı«ÙÙ ’
Á∂Ú∂◊≈Õ
428
¡≈Í ‹∆ È∂ Í≥‹ Ú≈∆ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ’’∂ ¡Á≈√ ’∆Â∆
«’ √«Â◊π» ‹∆ ¡≈Í‰∂ √∂Ú’ª Á∆ √∂Ú≈ Á ÍÃÚ≈È ’Ø Â∂ «¬‘Èª Á∂
ÓÈ «Ú⁄ ‹Ø Ìπfiø◊∆ Á∆ «¬º¤≈ ‘À, ¿∞√ ˘ «’Í≈ ’’∂ Í»∆ ’ØÕ
ÊØÛ∑≈ √Óª ¿∞Ê∂ ‘Ø ·«‘‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈Í ‹∆ È∂ «¬‘Èª ˘ ‘
Ø˜ «ÈÂÈ∂Ó Á≈ Í≈· ’È Á∆ ‘Á≈«¬Â ’∆Â∆ Â∂ ¿∞ÍøÂ ◊π» Ó‘≈≈‹
‹∆ Í≈√Ø∫ ‘ Ø˜ «¬√ Á≈Â Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ¡Á≈√ ’È Ò¬∆ «’‘≈;
‹Ø «¬‘Èª È∂ È∂Ó È≈Ò ’È≈ ¡≈øÌ ’ «ÁÂ≈Õ «¬’ √≈Ò Ï≈¡Á
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ Ìπfiø◊∆ Á∆ Á≈Â Ïı«ÙÙ ’ «ÁºÂ∆ ¡Â∂ ÁØ √≈Ò
Ï≈¡Á «¬’ ‘Ø Ìπfiø◊∆ Á∆ Á≈Â Ïı«Ù√ ‘Ø ◊¬∆Õ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
Á≈ Ú∆ ¯πÓ≈È ‘À :
«ÏÊ∆ ’Á∂ È ‘ØÚ¬∆ ‹È ’∆ ¡Á≈«√®
È≈È’ ‹Øπ ◊Ø«ÚøÁ ’≈ Í»È ◊π‰Â≈«√®2®
(«ÏÒ≈Ú´ Ó: 5, Í≥È≈ 819)
‹È Ï‰’∂ ’∆Â∆ ¡Á≈√ ’Á∂ «ÏÊ∆ È‘ƒ ‹ªÁ∆Õ ‹È Ï‰È Á∆ ‘∆
ÒØÛ ‘À «Î Âª :
Ó∂∆ ÏªË∆ Ì◊Â∞ ¤‚≈ÚÀ ÏªËÀ Ì◊Â∞ È ¤∞‡À ÓØ«‘®
¬∂’ √ÓÀ ÓØ ’¿∞ ◊«‘ ÏªËÀ Â¿∞ Îπ«È ÓØ ÍÀ ‹Ï≈Ïπ È ‘Ø«¬®1®
ÓÀ ◊πÈ ÏøË √◊Ò ’∆ ‹∆Ú«È Ó∂∆ ‹∆Ú«È Ó∂∂ Á≈√®
È≈ÓÁ∂Ú ‹≈ ’∂ ‹∆¡ ¡À√∆ ÂÀ√Ø Â≈ ’À ÍÃ∂Ó ÍÃ◊≈√®2®3®
(√≈ø◊ È≈ÓÁ∂Ú ‹∆, Í≥È≈ 1252-1253)
«’™«’ ‹È Ï∂-Óπ‘Â≈‹, Ï∂-ÍÃÚ≈‘ ‘øπÁ≈ ‘À, Á»√∂ «’Â∂ Ì≈◊ª
È≈Ò ‹È Á≈ «ÓÒ≈Í ‘Ø Ú∆ ‹≈Ú∂ ¿∞√ ˘ ∆fi≈Ú‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫
‹È ∆fi ‹≈Ú∂ «Î Âª “‹Ø Ó≈◊¿∞ √Ø Í≈Ú¿∞ ∂” Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‰ ‹ªÁ∆
‘ÀÕ ‹È Ú∆ ˜Ø-Ó≈‰, Á≈Ú≈ ¤º‚‰ ¿∞ÍøÂ ‘∆ ∆fiÁ≈ ‘ÀÕ ‹È Á∆
ıπÙ∆ ÍÃÌ» ÍÓ∂Ù Á∆ ıπÙ∆ ‘ÀÕ ıπÙ∆ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ‹È ÍÃÌ» Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄Ø∫ ‹Ø Ú∆ Ó≥◊Á≈ ‘À Â∂ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫ Ú≈’ ¿∞⁄≈È ’ «ÁøÁ≈ ‘À, ¿∞‘
Ï⁄È ÒØ’ ÍÃÒØ’ «Ú⁄ ¡‡ºÒ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ËÈ≈√∆
≈◊ «Ú⁄ Ï⁄È ‘À :
‹Ø Ó≈◊«‘ ·≈’∞ ¡ÍπÈ∂ Â∂ √Ø¬∆ √Ø¬∆ Á∂ÚÀ®
È≈È’ Á≈√π Óπ÷ Â∂ ‹Ø ÏØÒÀ ¬∆‘≈ ¿±‘≈ √⁄π ‘ØÚÀ®2®
(ËÈ≈√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 681)
ppp
429
ç¹ÁÅÂÆ å¶ êÌÔ¶÷ ç¯ò¶º ÷ðÈðÆ Ôé
Ï≈Ï≈ ‹∆ «¬ø◊ÒÀ∫‚ «Ú⁄ «‘øÁ∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∆ «÷º⁄ ’≈È AIHA
¬∆. «Ú⁄ ¡Ó∆’≈ ÂØ∫ Ú≈Í√∆ Â∂ «¬ø◊ÒÀ∫‚ ÁØ Ó‘∆È∂ Á∂ ’∆Ï ·«‘∂
Â∂ Úº÷ Úº÷ Ù«‘ª «Ú⁄ ◊π«√÷ª Á∂ ÿƒ «Ú⁄’∂ Â∂ ◊π-¡√Ê≈Èª
«Ú⁄ Á∆Ú≈Èª «Ú⁄ ‘≈˜∆ Ì’∂ √ø◊Âª ˘ ◊π» ⁄Èª È≈Ò
‹Ø«Û¡≈Õ «¬√∂ Ô≈Â≈ ÁΩ≈È ‘∆ ¡≈Í ‹∆ ‘∆ÊØ ‘Ú≈¬∆ ¡º‚∂ Á∂
È˜Á∆’ ‘ø√ÒΩ «Ú÷∂ √. √π‹∆Â «√øÿ ‘πª Á∂ ÿ ·«‘∂Õ Ù≈Ó Á∂
√Ó∂∫ ÍÃ∂Ó∆ √ø◊Âª √. √π‹∆Â «√øÿ Á∂ ÿ «¬’ºÂ ‘Ø¬∆¡ªÕ √ØÁπ
Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Âª È≈Ò ◊πÓ«Â «Ú⁄≈ª
√ªfi∆¡ª ’∆Â∆¡ªÕ √ø◊Âª ˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ÂØ∫ ‹≈‰±
’Ú≈«¬¡≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈‚∂ ¿∞Â∂ Ï‘πÂ Ó‘≈È Ïı«ÙÙ ’∆Â∆
‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ÍÃÌ» ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ Ï‘πÂ √Ω÷≈-√π÷ÀÈ √Â≈ √«Â◊πª
È∂ √≈˘ Áº«√¡≈ ‘ÀÕ ¡≈Íª ˘ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ «‹Ê∂
◊πÏ≈‰∆ ˘ ÍÛ∑È≈ ‘À, ¿∞Ê∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ‹Ø ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ È∂
«√º«÷¡≈ «ÁÂ∆ ‘À ¿∞√ ˘ Ú∆ «Ë¡≈È È≈Ò √π‰È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
«Ë¡≈È È≈Ò √π‰È È≈Ò √≈˘ ÍÂ≈ Ò◊∂◊≈ «’ √«Â◊π» ‹∆ √≈˘
’∆ ¿∞ÍÁ∂Ù Ïı«ÙÙ ’Á∂ ‘È, «’‘Û∂ Ó≈Û∂ ’Óª ˘ «Â¡≈◊‰ Ò¬∆
ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂ ‘È Â∂ «’‘Û∂ ÙπÌ ’Óª ˘ ’È Ú≈√Â∂ ‘π’Ó ’Á∂
‘ÈÕ ‹∂ ¡≈Íª √π‰ª◊∂ È‘ƒ Âª Ï‘πÂ≈ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈Õ
¿∞ÍÁ∂Ù ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ √«Â◊πª È∂ √≈˘ «ÁÂ≈ ‘À ¿∞√ ˘ ÍÛ∑
√π‰’∂ ¿∞√ «ÁºÂ∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ¡È∞√≈ ‹∆ÚÈ Ï‰≈Úª◊∂ ÂÁ √«Â◊π» ‹∆
Á∆ ÍÃ√øÈÂ≈ ‘ØÚ∂◊∆ Â∂ ¡≈Íª ¡≈Í‰∆ Ó≥‹Ò Â∂ Íπº‹ √’ª◊∂Õ ◊πÏ≈‰∆
˘ √π‰È È≈Ò ‘∆ ¡≈Íª ˘ √Øfi∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊∆ «’ ◊π» ‘π’Ó ’∆
‘È? √Ø ◊πÏ≈‰∆ Á≈ √π‰È≈ ¡ÚºÙ Ò≈˜Ó∆ ‘ÀÕ ‹Ø √π‰’∂ Ó≥È ÒÀ∫Á≈
‘À, √«Â◊π» ‹∆ Âª ¿∞√ ÍÃÂ∆ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È «’ :
Ó≥È∂ ’∆ ◊«Â ’‘∆ È ‹≈«¬® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
430
ÂÊ≈
√π«‰¡≈ Ó≥«È¡≈ Ó«È ’∆Â≈ Ì≈¿∞®
¡≥Â◊«Â Â∆«Ê Ó«Ò È≈¿∞® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
«¬√∂ Ò¬∆ ‘∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ ◊π«√÷ª ˘ «ÈÂÈ∂Ó Á∆ ◊πÏ≈‰∆
ÍÛ∑È Á≈ ‘π’Ó «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
◊πÏ≈‰∆ Á≈ ‘ Ø˜ Í≈· ’È Â∂ √π‰È È≈Ò √≈‚∂ ¡≥ÁØ∫ √»÷ÙÓ
Í≈Í √ø√’≈ª Á∆ ÓÀÒ Ò«‘‰∆ Ùπ» ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ
◊πÏ≈‰∆ √π«‰ ÓÀ´ ◊Ú≈¬∂®
√‘‹∂ ‘« È≈Óπ Ó≥«È Ú√≈¬∂®1® ‘≈¿∞®
(ËÈ≈√∆ Ó: 3, Í≥È≈ 665)
◊πÏ≈‰∆ √πÈÂ Ó∂≈ ÓÈ∞ Áz«Ú¡≈ ÓÈ∞ Ì∆È≈ «È‹ ÿ« ¡≈ÚÀ◊Ø®
(’≈ÈÛ≈ Ó: 4, Í≥È≈ 1308)
√Óª Í≈ ’∂ ¡≈ÂÓ≈ Í«ÚºÂ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À Â∂ «‘Á∂ «Ú⁄ È≈Ó Á≈
Ú√‰≈ Ùπ» ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ì‡’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ÓÈ È≈Ó √ «Ú⁄ «Ìº‹ ’∂
¡≈Í‰∂ ¡√Ò∆ («Èº‹) ÿ «Ú⁄ ¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À Â∂ «¬√ ‹∆Ú ¡≈ÂÓ≈
Á≈ ’≈‹ √Ω ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Á»√∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ’È È≈Ò √≈˘ «ÈºÂ
ÈÚƒ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «‹Ê∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ÒÛ
Òº«◊¡ª ÍÓ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ∆ Á≈ Í≥Ë È∂Û∂ ‘øπÁ≈ ‘À ¿∞Ê∂ ÓÈ ˘ Ú∆ √Á∆Ú∆
ÙªÂ∆ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ
Áπ«È¡≈Ú∆ ’øÓª ’≈ª «Ú⁄ Ú∆ ¡È∂’ ÍÃ’≈ Á∂ «ÚÿÈª Á≈ È≈√
‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «‹Ê∂ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑∆ ‹≈Ú∂ ¿∞Ê∂ ’Ø¬∆ ‹øÂz Ó≥Âz, ‡»‰≈ ‹ª ’Ø¬∆
ÌÀÛ∆ ¡≈ÂÓ≈ Ú∆ ¡√ È‘ƒ ’ √’Á∆Õ ◊πÏ≈‰∆ √≈‚∂ ÒØ’-ÍÃÒØ’
√Ú≈Á∆ ‘ÀÕ ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑Á∂ ‘È ¿∞‘ ËøÈÂ≈ Á∂ ÔØ◊ ‘ÈÕ ‹Ø ¡‹∂
◊πÏ≈‰∆ ÂØ∫ Úªfi∂ ‘È ¿∞‘Èª ˘ ˜» ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ’È≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
◊πÓ«Â «Ú⁄≈ª √Ó≈ÍÂ ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ √ø◊Â È∂ ¶◊ ¤«’¡≈ Â∂
√«‘‹∂ √«‘‹∂ √ø◊Â «ÚÁ≈ ‘Ø ◊¬∆, Í «¬’ Ó≈Â≈ «‹√ Á≈ È≈Ó
‘È≈Ó ’Ω √∆ ¿∞‘ √ø◊Â Á∆ «ÚÁ≈«¬◊∆ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ·«‘ ◊¬∆ Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Í≈√ ¡≈ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ó‘≈≈‹ ‹∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ ’≈¯∆ √Óª
◊πÏ≈‰∆ Á∆ Ó‘≈ÈÂ≈ Á√≈¿∞‰≈ ’∆Â∆ ‘ÀÕ ÓÀ∫ Ú∆ ‘ Ø˜ Í≈· ’Á∆
‘ª ¡Â∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ¡÷≥‚ Í≈· Ú∆ ’ ÒÀ∫Á∆ ‘ªÕ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆
Á∂ ÿ ¡÷≥‚ Í≈· ‘ØÚ∂ Âª «ÏÈª Ì∂‡ Ò¬∂ ÂØ∫ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆
431
Á∆¡ª ΩÒª Ú∆ Ò≈™Á∆ ‘ªÕ √≈‚∂ ÿ «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚∆ ÍÃ∂Ù≈È∆ ‘À «‹√
ÂØ∫ ¡√ƒ √≈≈ Í«Ú≈ Ï‘πÂ Áπ÷∆ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï∆Ï∆ ˘ Íπº«¤¡≈
«’ ’∆ ÍÃ∂Ù≈È∆ ‘À? ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È √π‰È Ú≈Ò∂ Á∆¡ª Âª ÍÃ∂Ù≈È∆¡ª
‘‡‰∆¡ª ⁄≈‘∆Á∆¡ª ‘ÈÕ Ó≈Â≈ ‘È≈Ó ’Ω È∂ ¡≈«÷¡≈ «’ √≈‚∂ ÿ
«Ú⁄ ‹Ø Ú∆ ÈÚª ’ÍÛ≈ «Ò¡≈¬∆Á≈ ‘À ¿∞‘ ‹ª Âª ’º«‡¡≈ ‘øπÁ≈ ‘À
‹ª ¿∞√ «Ú⁄ «‹Ú∂∫ ¡º◊ Á≈ √∂’ Òº◊‰ È≈Ò ¤∂’ ‘øπÁ∂ ‘È, «¬√ Â∑ª
‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ’¬∆ Ú≈∆ Âª Ïº«⁄¡ª Á∂ Í≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ ’ÍÛ∂ Ú∆ È‘ƒ
Ï⁄Á∂Õ √≈∂ ÿ «Ú⁄ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ √«‘Ó Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À Â∂ ’≈¯∆
È∞’√≈È ‘Ø «‘≈ ‘À «‹√ ’≈È ¡√ƒ √≈∂ ÍÃ∂Ù≈È ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰
Òº◊∂, Ï∆Ï∆ ‹∆ «‹√ Â∑ª Â∞√ƒ Áº√Á∂ ‘Ø «’ Â∞√ƒ «ÈÂÈ∂Ó Ú∆ ’Á∂
‘Ø Â∂ ‘Ø Ï≈‰∆ Ú∆ ÍÛ∑Á∂ ‘ØÕ «‹√ ÿ «Ú⁄ Ï≈‰∆ Á≈ «ÈÂÈ∂Ó ‘øπÁ≈
‘ØÚ∂ ¿∞Ê∂ «¬√ Â∑ª Á∆ ’Ø¬∆ ◊ºÒ È‘ƒ ‘Ø‰∆ ⁄≈‘∆Á∆Õ Ó≈Â≈ ‹∆ ’«‘‰
Òº◊∆, Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ∫ Âª «¬’ ÁØ Ó‘≈ÂÓ≈ Á∂ ’«‘‰ Â∂ ÿ «Ú⁄ √Ã∆
¡÷≥‚ Í≈· Ú∆ ’Ú≈¬∂ ‘ÈÕ Í ¯’ ’∞fi È‘ƒ «Í¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ó≈Â≈
Á∆ ◊ºÒ √π‰’∂ √Ø⁄ƒ ÍÀ ◊¬∂ Â∂ ’∞fi Á∂ ⁄πºÍ «‘‰ ¿∞ÍøÂ ÏØÒ∂, Ó≈Â≈
’Ø¬∆ ’√ ‘ÀÕ «‹ºÊ∂ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· ‘Ø ‹≈Ú∂ ¿∞Ê∂ «¬√ Â∑ª Á∆¡ª
ÌÀÛ∆¡ª »‘ª Á≈ ¡√ È‘ƒ ‘Ø √’Á≈Õ Ó≈Â≈ ’«‘‰ Ò◊∆ «’ √≈≈
’∞fi ’È Á∂ Ï≈¡Á Ú∆ «¬‘ ’∞fi ‘Ø «‘≈ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ÊØÛ∑∆ Á∂ ⁄πºÍ «‘ ’∂ ÏØÒ∂, Ó≈Â≈ Â∂∂ ÿ «Ú⁄ Â∂∂
Ïº⁄∂ Ó≈√-Ù≈Ï Âª È‘ƒ ÚÂÁ∂? Ó≈Â≈ ’«‘‰ Òº◊∆ «’ Ïº⁄∂ Ù≈Ï
Ú∆ ÍƒÁ∂ ‘È Â∂ Ó≈√ Ú∆ ÷ªÁ∂ ‘È «‹√ ’’∂ ÿ «Ú⁄ Ú∆ Ó≈√ ¡≈Ó
Ï‰Á≈ ‘À Í ÓÀ∫ È‘ƒ ÚÂÁ∆Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ó≈Â≈ ˘ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’
«¬‘ ‘∆ ¿±‰Â≈ ‘ÀÕ ‹∂ Â∂∂ Ïº⁄∂ Â∂ Í«Ú≈ «¬√ ’Ò∂Ù ÂØ∫ ¤∞º‡‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂
‘È Âª ¿∞‘Èª ˘ ’«‘ Á∂‰≈ «’ Ó≈√ Ù≈Ï Á≈ «Â¡≈◊ ’ Á∂‰ Â∂
ÿ «Ú⁄ «¬‘Èª ⁄∆‹ª Á≈ ÍÃÚ∂Ù Â’ È‘ƒ ’È≈Õ ‹∂ «¬√ ◊ºÒ ˘
¿∞‘ Ó≥ÈÁ∂ ‘Ø‰ Âª ’ºÒ∑ ˘ ¡≈ ’∂ √≈˘ Áº√ Á∂ÚƒÕ ÓÀ∫ «ÂøÈ ⁄≈ «ÁÈ
«¬Ê∂ ‘∆ «‘‰≈ ‘À Í Ï∆Ï∆ «¬øfi È≈ ‘ØÚ∂ «’ ÁØ «ÂøÈ «ÁÈ Ò¬∆ Â∂∂
Ïº⁄∂ ‚Á∂ Ó≈∂ «Â¡≈◊ ’ Á∂‰ Â∂ «Î ¿∞√∂ √Â∂ ˘ ÎÛ ÒÀ‰ ‹ª
ÿ È≈ º÷‰ Á∆ Ï‹≈¬∂ Ï≈‘Ø∫ Í∆ ’∂ Â∂ Ó≈√ ÷≈ ’∂ ÿ «Ú⁄ ¡≈¿∞‰Õ
‹∂ «¬√ Â∑ª ’È≈ ‘À Âª «Î «¬‘ ‘Ø «‘≈ È∞’√≈È È‘ƒ ‘‡‰≈Õ
¡≈Í‰∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª Íπº¤ ÒÚƒÕ
432
Ó≈Â≈ ÿ Ú≈Í√ ⁄Ò∆ ◊¬∆ Â∂ ¡≈Í‰∂ Í«Ú≈ È≈Ò √Ò≈‘ ’∆Â∆
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‹Ø Ó≈√ Ù≈Ï Á≈ √Á≈ Ò¬∆ «Â¡≈◊ ’È Ò¬∆ «’‘≈
√∆, ¿∞‘ √≈∆ ◊ºÒ Í«Ú≈ «Ú⁄ ’∆Â∆Õ ÒÛ’∂ Ó≈√ Ù≈Ï Á∂ «Â¡≈◊
ÂØ∫ «‘⁄’⁄≈™Á∂ √ÈÕ Ó≈¬∆ È∂ «’‘≈ Â∂ √øÂª È∂ «’‘≈ ‘À «’ ‹∂ «¬‘Èª
⁄∆˜ª Á≈ «Â¡≈◊ È‘ƒ ’Ø◊∂ Âª «¬‘ Â∞‘≈‚≈ È∞’√≈È ‘Ø‰≈ ÏøÁ È‘ƒ
‘ØÚ∂◊≈ Ì≈Ú∂∫ ‹Ø Ó˜∆ ’ ÒÚØÕ Âø◊ ‘Ø¬∂ √≈∂ Í«Ú≈ È∂ Ó≈¬∆ ˘
’«‘ «ÁÂ≈ «’ ¡√ƒ √Á≈ Ò¬∆ «¬‘Èª ⁄∆˜ª Á≈ «Â¡≈◊ ’ «ÁøÁ∂
‘ª Í √≈‚≈ «¬√ Â∑ª È∞’√≈È È≈ ‘ØÚ∂Õ Ó≈Â≈ Á∂ ÍÃ∂È≈ Á∂‰ Â∂ ÿ
«Ú⁄ Í¬∆ Ù≈Ï Ú∆ Ó≥π«‚¡ª È∂ Ï≈‘ ’º„ ’∂ √πº‡ «ÁºÂ∆Õ
¡◊Ò∆ Ù≈Ó Ó≈Â≈ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‹≈ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆
¡≈Í ‹∆ Á∂ ’«‘‰ ÓπÂ≈Ï’ √≈∂ Í«Ú≈ È∂ ıπÙ∆ È≈Ò Ó≥È «Ò¡≈ ‘À
Â∂ ÿØ∫ Ù≈Ï ¡≈«Á Ï≈‘ √πº‡ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ ‘π‰ Â∞√ƒ «’Í≈ ’Ø Â∂
Áº√Ø ’∆ ’È≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ ’ºÒ∑ √Ú∂∂ √Úº÷Â∂
Â∞‘≈‚∂ ÿ ¡≈Úª◊∂Õ «ÈÂÈ∂Ó Á≈ Í≈· Â∞‘≈‚∂ ÿ ’ª◊∂Õ Â∞√ƒ √≈∂
Í«Ú≈ È∂ ÏÀ· ’∂ «ÈÂÈ∂Ó √π‰ ÒÀ‰≈Õ ¿∞ÍøÂ Â∞√ƒ ¿∞µ⁄∆ ÏØÒ ’∂ ‘
Ø˜ «ÈÂÈ∂Ó Á≈ Í≈· ’ «Ò¡≈ ’ØÕ √«Â◊π» ‹∆ Ó∂‘ ’È◊∂Õ
¡◊Ò∂ ÌÒ’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÂÛ’∂ ‘∆ ÊØÛ∑∆ Á» ‹Ø Ó≈Â≈ Á≈ ÿ √∆, ¿∞Ê∂
Íπº‹ ◊¬∂ Â∂ ¡≈Í È∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ¿∞µ⁄∆ √π «Ú⁄ «ÈÂÈ∂Ó ’∆Â≈, √≈∂
Í«Ú≈ È∂ √π«‰¡≈Õ √Ó≈ÍÂ∆ ¿∞ÍøÂ ¡Á≈√ ’∆Â∆ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
√≈∂ Í«Ú≈ ˘ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑È Â∂ Â≈Ó√∆ ıπ≈’ Á≈ «Â¡≈◊ ’È
Á≈ ÍÃ‰ «Ò¡≈ Â∂ «’‘≈ «’ ‹∂ Â∞√ƒ Ï⁄È Â∂ Í»∂ ‘∂ Âª ¡º‹ ÂØ∫
Ï≈¡Á Â∞‘≈‚∂ ÿ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ¡«‹‘≈ È∞’√≈È È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‹∂ Â∞√ƒ
«Î Ó≈√ Ù≈Ï Á∆ ÚÂØ∫ ’È Òº◊ Í¬∂ ‹ª Ï≈‘Ø∫ ÷≈ Í∆ ’∂ ÿ
«Ú⁄ ¡≈¬∂ Â∂ ’∆Â∂ Ï⁄È Á∆ ¿∞¶ÿ‰≈ ’∆Â∆ «Î «‹øÓ∂Ú≈∆ Â∞‘≈‚∆
‘ØÚ∂◊∆Õ ‹∂ ¡≈Íª Ï≈‰∆ Ú∆ ÍÛ∑∆ ‹≈¬∆¬∂, È≈Ò «¬‘Èª ⁄∆˜ª Á∆ ÚÂØ∫
Ú∆ ’∆ ‹≈¬∆¬∂, «Î Ï≈‰∆ Á≈ Ú∆ ¡√ È‘ƒ ‘øπÁ≈ Â∂ ÌÀÛ∆¡ª »‘ª
Ú∆ «Íº¤≈ È‘ƒ ¤º‚Á∆¡ªÕ Í«Ú≈ È∂ Áπº÷ ÂØ∫ ¤∞‡’≈∂ Ò¬∆ √≈∆¡ª
ÙÂª ÏÛ∆ ıπÙ∆ È≈Ò Ó≥È Ò¬∆¡ª Â∂ √≈∂ ‘ Ø˜ «ÈÂÈ∂Ó ’È Â∂
√π‰È Òº◊ Í¬∂Õ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ¿∞‘Èª Á∂ ÿ «Ú⁄ ÓπÛ «’√∂ «’√Ó
Á≈ È∞’√≈È È‘ƒ ‘Ø«¬¡≈, È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ ’ÍÛ≈ ’º‡ ‘Ø«¬¡≈ Â∂ È≈ ‘∆
«’√∂ ’ÍÛ∂ ˘ ¡º◊ ‘∆ Òº◊∆Õ
«¬‘ ÿ‡È≈ Í»∂ Á√-«◊¡≈ª √≈Ò Ï≈¡Á ¿∞√ Ï∆Ï∆ È∂ √π‰≈¬∆
433
‹ÁØ∫ «’ ÓÀ∫ ¡◊√Â AIIB, «Ú⁄ «¬ø◊ÒÀ∫‚ «◊¡≈ √ª Â∂ ‘ø√ÒØ «¬’
ÍÃ∂Ó∆ Á∂ ÿ ÁÙÈ Ó∂Ò∂ Ò¬∆ «◊¡≈ ¿∞Ê∂ ¿∞‘ Ó≈¬∆ ‹∆ Ú∆ Ó∂∂ ¡≈¿∞‰
Á≈ √π‰ ’∂ ¡≈ Íπº‹∆Õ Ó≈¬∆ ‹∆ Á∂ Áº√‰ ÓπÂ≈Ï’ ¿∞‘Èª Á≈ ◊πÏ≈‰∆
Â∂ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ Ï‘πÂ ¡Â∞º‡ «ÚÙÚ≈√ Ï‰ «◊¡≈Õ Ó≈Â≈ ‹∆ ’«‘øÁ∂
√È «’ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ
ÙË≈ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ◊πÏ≈‰∆ ˘ ◊π» √Ófi ’∂ ‹Ø Ú∆ Ó≥◊∆¬∂, ¡ÚºÙ
«ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ √Ì ÓÈØ’≈ÓÈª Í»È ’È ˘ √ÓºÊ ‘ÀÕ ‹∂ ’Ø¬∆
’√ ‘À Âª ’∂ÚÒ √≈‚∂ ÙË≈, ÌØ√∂ Â∂ Ì≈ÚÈ∆ «Ú⁄ ‘∆ ‘ÀÕ «‹√ Á∂
«‘Á∂ «Ú⁄ ◊πÏ≈‰∆ Úº√ ‹ªÁ∆ ‘À, ¿∞√ Á∂ √≈∂ Áπ÷ Á«ÒºÁ È≈√
‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È :
◊π ’∆ Ï≈‰∆ «‹√π Ó«È Ú√À® Á»÷π ÁÁπ √Ìπ Â≈ ’≈ È√À®1®
(ÍÃÌ≈Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1340)
Á»÷ Ø◊ √øÂ≈Í ¿∞Â∂ √π‰∆ √⁄∆ Ï≈‰∆®
(¡ÈßÁ √≈:, Í≥È≈ 922)
«¬‘ ’Ø¬∆ «ı¡≈Ò∆ ‹ª ’ÒÍÂ ’Ê≈ ’‘≈‰∆¡ª È‘ƒ ‘ÈÕ «¬‘
Âª ‘º‚ƒ ÚÂ∆¡ª √º⁄∆¡ª Â∂ ÷∆¡ª ÿ‡È≈Úª ‘È ‹Ø √≈‚∂ Ò¬∆
Ò≈¬∆‡ ‘≈¿±√ Á∆ Â∑ª √∂Ë Ïı«ÙÙ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ «‹Ê∂ ¡≈Íª ÂÈ
Â∂ ÓÈ ˘ ¡Ø◊ ’È Ò¬∆ ◊πÏ≈‰∆ Â∂ È≈Ó Á∆ ¡ΩÙË∆ Á≈ √∂ÚÈ
’È≈ ‘À ¿∞Ê∂ ¡ΩÙË∆ Á∂ È≈Ò ÍÊ-ÍÃ‘∂‹ ¿∞È∑ª ‘∆ ˜»∆ ‘ÀÕ ‹∂ ¡≈Íª
ÁÚ≈¬∆ Á≈ √∂ÚÈ ’∆ ⁄Ò∆¬∂ Â∂ ÍÃ‘∂‹ È≈ º÷∆¬∂ ÂÁ Ú∆ √¯ÒÂ≈
ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘Ø‰∆Õ ‹∂ ¡≈Íª «È∑≈ ÍÃ‘∂˜ ‘∆ º÷∆ ‹≈¬∆¬∂ Â∂ ÁÚ≈¬∆ Á≈
√∂ÚÈ È≈ ’∆¬∂ ÂÁ Ú∆ ’≈ÓÔ≈Ï∆ È‘ƒ ‘øπÁ∆Õ ÁÚ≈¬∆ Â∂ ÍÃ‘∂˜ ÁØÚ∂∫
«¬’-Á»‹∂ ÂØ∫ ÚºË ˜»∆ ‘ÈÕ √Ø «¬√∂ Ò¬∆ ‘∆ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂
¯πÓ≈È ’∆Â≈ ‘À «’ ‹Ø ÓÈ∞º÷ ÚÀÁ Á∂ ’«‘‰ ¡È∞√≈ ÍÃ‘∂˜ √«‘Â
ÁÚ≈¬∆ È‘ƒ ÷ªÁ≈, ¡À√∂ Ø◊∆ Á≈ Ø◊ «’Ú∂∫ «Óº‡ √’Á≈ ‘À, Ì≈Ú È‘ƒ
Á» ‘Ø √’Á≈Õ
Í»¤Â ‘À ÚÀÁ ÷≈Â ¡¿∞÷Á È √ø‹Ó √À
’À√∂ «Ó‡À Ø◊ √π÷ √‘«‹ √Ó≈¬∆¡À®
(Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ó√Ú¬∆¡≈ 439)
◊πÏ≈‰∆ Á∂ «Ú⁄ Á√≈¬∂ ‘Ø¬∂ ¡≥ÁÒ∂ Â∂ Ï≈‘Ò∂ √≈∂ Íº÷ª Â∂
Í«‘≈ Á∂‰ Á∆ ¡«Â ÒØÛ ‘ÀÕ «‹√ Íº÷ ÂØ∫ ¡≈Íª «„ºÒ ÚÂª◊∂, ¿∞‘
Íº÷ ’Ó˜Ø «‘ ‹≈Ú∂◊≈ Â∂ ¡√ƒ Í»∆ √¯ÒÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ’ √’ª◊∂Õ
«¬√∂ Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √≈˘ ◊πÏ≈‰∆ Â∂ Í»È ÌØ√≈ ’’∂ Â∂ «¬√
434
«Ú⁄ «ÁºÂ∂ ‘π’Óª ˘ √Â ’’∂, √Â ’’∂, √Â ’’∂ Ó≥È‰ Ò¬∆
Â≈◊∆Á ’∆Â∆ ‘À Â∂ È≈Ò Áº«√¡≈ ‘À «’ «¬‘ Ï⁄È, «¬‘ ‘π’Ó,
ÍÓ∂Ù Á∂ ‘π’Ó ‘ÈÕ «¬‘ Ï⁄È ¡’≈Ò Íπ÷ Á∂ ‘ÈÕ ÍÓ∂Ù È∂
√≈‚∂ Âª Óπ÷≈«ÏøÁ ”⁄Ø∫ ’∂ÚÒ √≈’≈ ‘∆ ’∆¬∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆
◊πÏ≈‰∆ Á∂ Ï⁄Èª ˘ Ó≥È‰≈ ºÏ Á∂ ‘π’Óª ˘ Ó≥È‰≈ ‘ÀÕ «¬√ «Ú⁄
√≈‚≈ ‘∆ ÌÒ≈ ‘ÀÕ
√«Â◊π ’∆ Ï≈‰∆ √«Â √«Â ’« ‹≈‰‘π ◊π«√÷‘π
‘« ’Â≈ ¡≈«Í Óπ‘‘π ’„≈¬∂® (Í≥È≈ 308)
ppp
435
ÕóÅÔ êÌôÅç ù ÃÆå-×ðî ÕðÕ¶ í¯×
ñòÅÀ°äÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË
«¬’ Ú≈∆ ÷≈Ò√∂ Á∂ ‹ÈÓ «Á‘≈Û∂ «Ú√≈÷∆ Â∂ ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á Á∆
Á∂◊ ÁØ∫‘ ‡ºÏª «Ú⁄ Í≈ ’∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ‘˜»
«Ò¡≈ º÷∆Õ ’≈‘Ò∆ ’≈È √∂Ú≈Á≈ Á∂◊ ·ß„∆ È≈ ’ √’∂Õ Á∆Ú≈È
Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ¡Â∂ ÓÔ≈Á≈ ¡È∞√≈ «¥Í≈È
Ì∂‡ ’’∂ ÌØ◊ ÒÚ≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ ¡Á≈√ ¿∞ÍøÂ √«Â◊π» ‹∆ Á≈
‘π’ÓÈ≈Ó≈ √Ï √ø◊Â ˘ √π‰≈«¬¡≈ ¡Â∂ √∂Ú≈Á≈ ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á
ÚÂ≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∂Õ √ø◊Â √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π» Á≈ ‹≈Í ’ ‘∆ √∆,
Ï≈Ï≈ ‹∆ ⁄Ω √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ ’ ‘∂ √È, «’ ¡≈Í ‹∆ ˘ √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘Ø¬∂ Â∂ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈
«’ Ì≈¬∆ ‘È≈Ó «√øÿ! ¡º‹ Á∂◊ Ï‘πÂ ‘∆ ◊Ó √∆Õ Á∂÷Ø, √∂Ú≈Á≈
‘ºÊ È≈Ò ⁄ø◊∆ Â∑ª ÚÂ≈ Ú∆ È‘ƒ √’Á∂Õ ¡√ƒ «¬øÈ∆ «˜¡≈Á≈ ◊Ó
Á∂◊ ˘ ÌØ◊ «’Ú∂∫ Ò◊≈ √’Á∂ ‘ª? √Ø ¡◊ª‘ ÂØ∫ Á∂◊ Í»∆ √πº⁄Ó È≈Ò
«Â¡≈ ’’∂, ·ß„∆ ’’∂ «Î ÌØ◊ ÒÚ≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ ÍÃÙ≈Á ÚÂ‰
¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √Ï √ø◊Â ˘ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ «¬‘ ‘π’Ó Áº√
«ÁºÂ≈Õ
«¬√ ÿ‡È≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á, ¡Á≈√ ’È ÂØ∫ Í«‘Ò∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í
Á∂◊ Ú≈Ò∂ ÏÂÈ ˘ ‘ºÊ Ò≈ ’∂ Ú∂÷ ÒÀ‰≈ «’ Á∂◊ ·ß„∆ ‘À ‹ª ◊Ó,
‹∂ ◊Ó ‘ØÚ∂ ÂÁ Íº÷≈ Ò≈, ÷πÍ≈ Î∂ ’∂ ·ß„∆ ’Ú≈¿∞‰∆ Â∂ Î∂
¡Á≈√ ’’∂ ÌØ◊ ÒÚ≈¿∞‰≈Õ √Ø ¡≈Íª ˘ Ú∆ ‘Ó∂Ù≈ «¬√ ◊ºÒ Á≈
«ı¡≈Ò º÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ ÌØ◊ ÒÚ≈¿∞‰ √Ó∂∫ ’Û≈‘ ÍÃÙ≈Á Á∆ Á∂◊
Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ ◊Ó È≈ ‘ØÚ∂Õ
ppp
436
ÃÌÆ ×¹ðÈ å¶× ìÔÅçð ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ Çå¿é-Ã½-
ÃÅñÅ ôÔÆçÆ ê¹ðì ù ÃîðÇêå ÇòôÅñ é×ð
ÕÆðåé Õ¼ãäÅ
√øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ı≈Ò√≈ ““«Ìø‚ª Ú≈«Ò¡ª”” Á≈ Ï≈Ï≈
‹∆ È≈Ò ¡Ê≈‘ «Í¡≈ √∆ («‹‘≈ «’ «Í¤Ò∂∂ Í≥«È¡ª «Ú⁄ «˜’
’∆Â≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ √Ø ¿∞‘Èª (ı≈Ò√≈ ‹∆) È∂, Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò √Ò≈‘ ’∆Â∆
«’ «√º÷ ’ΩÓ «Ú⁄ ÍÃ⁄≈ Á∆ Ï‘πÂ ÿ≈‡ ‘ÀÕ √ø◊Âª «Ú⁄ Â∂ Ï∂¡≥Â
ÍÃ∂Ó ¡Â∂ ¿∞ÂÙ≈‘ ‘Àó’∂ÚÒ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ √øÁ∂Ù≈ ¿∞‘Èª Â’
Í‘øπ⁄≈¿∞‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ √Ø «¬√ ¡≈Ù∂ ˘ Óπº÷ º÷ ’∂ ¿∞‘Èª È∂ ‘ «¬Ò≈’∂
«Ú⁄ Úº‚∂ ÍÀÓ≈È∂ Â∂ Í«‘Ò∂ A@ «ÁÈ ÍÃ⁄≈, ¿∞ÍøÂ √≈∂ «¬Ò≈’∂ Á≈
»‡ Ï‰≈ ’∂ «ÚÙ≈Ò È◊ ’∆ÂÈ ’º„‰ Á∂ ¡≈Í‰∂ ÍÃØ◊≈Ó ÂØ∫ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ ‹≈‰ø» ’Ú≈«¬¡≈ Â∂ ¡≈Í‰≈ √«‘ÔØ◊ Á∂‰ Ò¬∆ «’‘≈Õ «¬‘ Ú∆
Áº«√¡≈ «’ «¬‘ √≈∂ È◊ ’∆ÂÈ ËøÈ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á √≈«‘Ï ‹∆,
«‹È∑ª «’ :
ËÓ ‘∂Â √≈’≈ «‹«È ’∆¡≈®
√∆√ Á∆¡≈ Í «√π È Á∆¡≈®
Á∂ «ÂøÈ-√Ω-√≈Ò≈ Ù‘∆Á∆ ÍπÏ ˘ √Ó«ÍÂ ‘Ø‰◊∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ı≈Ò√≈ ‹∆ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó √π‰ ’∂ Ï‘πÂ ıπÙ∆ ÍÃ◊‡≈¬∆
Â∂ ¡≈Í‰∆ Í»∆ √«‘ÓÂ∆ «ÁºÂ∆ «’ ¡√ƒ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ È≈Ò ‘ Â∑ª
Â∞‘≈‚∂ È≈Ò ‘ªÕ √≈‚∂ «˜øÓ∂ ‹Ø Ú∆ √∂Ú≈ Ò≈˙◊∂, ¡√ƒ ¿∞√ ˘ Í»≈ ’È
Á≈ ÔÂÈ ’ª◊∂Õ ı≈Ò√≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ¡≈Í ‹∆ Á∆
ÍÃÚ≈È◊∆ ¡Â∂ «Í¡≈-Ì∆ ¡√∆√ ‘∆ √≈‚∂ Ò¬∆ √Ì ’∞fi ‘ÀÕ
ı≈Ò√≈ ‹∆ È∂ √≈∂ ‹ºÊ∂ Á∂ È≈Ò ‘Ø ⁄ø◊∂ ≈◊∆, „≈‚∆, ’Ú∆Ù
ÒÀ ’∂ «ÁÈ-≈Â «¬’ ’’∂ ◊π«√º÷∆ ÍÃ⁄≈ Á∂ Ï∆Û∂ ˘ ¡≈øÌ ’
«ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ’≈¯∆ È◊ ’∆ÂÈª «Ú⁄ ¡≈Í ‹≈ ’∂ ‘≈˜∆
Ì∆Õ
437
«¬√∂ ¿∞Ò∆’∂ ÍÃØ◊≈Ó Â«‘Â ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï ÂØ∫
Ú∆ AG ¡’Â±Ï AIGF ¬∆. ˘ «¬’ «ÚÙ≈Ò È◊ ’∆ÂÈ ’º„‰ Á≈
ÍÃØ◊≈Ó Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ó«‹√ Á≈ »‡ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂
◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈, ¡≥Ï≈Ò≈ ‹º‡ª Ú≈Ò∆ √Û’ ≈‘ƒ ‡ª‚≈-¿∞ÛÓπÛ, Á√»‘≈,
Á√»‘∂ ÂØ∫ «Ó¡≈‰∆, «Ó¡≈‰∆ ÂØ∫ «Î ‡ª‚∂ ‘Ø ’∂ √∆’∆-Ìø»◊≈ Â∂ Ú≈Í√
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈ ’∂ √Ó≈ÍÂ∆Õ «¬‘ ’Ø¬∆ Â’∆ÏÈ E@ Ó∆Ò Á≈
»‡ Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
«ÓÊ∂ «ÁÈ ÂØ∫ ’∆ÏÈ «¬’ Ó‘∆È≈ Í«‘Òª ‘∆ «Â¡≈∆ ¡≈øÌ ’
«ÁºÂ∆ ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √ø◊Â Á∆ «¬’ºÂzÂ≈ √ºÁ ’∂ «‚¿±‡∆¡ª Ò≈
«ÁºÂ∆¡ªÕ «Í≥‚ª «Ú⁄ √ø◊Âª ˘ √»«⁄Â ’È ¡Â∂ ◊πÓ«Â ÍÃ⁄≈ Ò¬∆
Á∆Ú≈È √º‹‰∂ ¡≈øÌ ‘Ø ◊¬∂Õ «‹‘Ø-«‹‘∆ «’√∂ «˜øÓ∂ «‚¿±‡∆ Òº◊∆, ¿∞‘
¿∞√ ˘ «ÈÏ≈‘π‰ Ò¬∆ ÂºÂÍ ‘Ø «◊¡≈Õ
AD ¡’Â±Ï AIGF ˘ √øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ““ı≈Ò√≈”” ÏÛ∂
¿∞ÂÙ≈‘ √«‘Â ‹ºÊ∂ √Ó∂Â Íπº‹ ◊¬∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ √≈∂ «¬Ò≈’∂ ”⁄ «¬’-
«¬’ «ÁÈ «Ú⁄ «ÂøÈ-«ÂøÈ, ⁄≈-⁄≈ Ê≈Úª Â∂ Á∆Ú≈È √‹≈ ’∂ ◊π»
’∆ Ï≈‰∆ Á∆ ’Ê≈ ≈‘ƒ ¡≥«ÓÃÂ-Ó¬∆ Ú÷≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ ◊πÁ∂Ú ÈΩÚ∂∫
Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á∂ Ó‘≈È Í¿∞Í’≈ª ÂØ∫ √ø◊Â ˘ ‹≈‰ø» ’Ú≈«¬¡≈ «‹√
È≈Ò √ø◊Âª «Ú⁄ ‘Ø Ú∆ ¿∞ÂÙ≈‘ ÍÀÁ≈ ‘Ø «◊¡≈Õ
√ø◊Âª, AF ¡’Â±Ï Ù≈Ó ˘ ‘∆ ‡º’ª, ‡À’‡-‡≈Ò∆¡ª Â∂
Íπº‹‰∆¡ª Ùπ» ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ «¬√ Â∑ª ≈Â Â’ Ï∂¡≥Â √ø◊Âª Íπº‹
◊¬∆¡ªÕ ¡◊Ò∂ «ÁÈ Í»∂ G Ú‹∂ √Ú∂∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
‹∆ ¡º◊∂ ¡Á≈√≈ √ØË ’∂ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ √Ú≈≈ ı≈Ò√≈ ‹∆ Á∆ «Ó≥È∆
Ïº√ («‹√ ¿∞µÍ ≈Â ˘ ‘∆ Í≈Ò’∆ √‹≈ ’∂ ’ÍÛ∂ È≈Ò „º’ «ÁºÂ≈
√∆) ¿∞µÍ Í≈Ò’∆ «Ú⁄ ’ «ÁºÂ≈Õ Ïº√ ˘ ø◊-Ïø◊∂ ÎπºÒª Á∂ ‘≈ª
È≈Ò √‹≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ’∆ÏÈ G-AE Ú‹∂ ÏÛ∆ √º‹-Ëº‹ È≈Ò
«¬√ È◊ ’∆ÂÈ È∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ⁄≈Ò∂ Í≈ «ÁºÂ∂Õ
È◊ ’∆ÂÈ Á∆ «Ú™Â-ÏøÁ∆ «¬√ ÍÃ’≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ó√Ì ÂØ∫
¡º◊∂ ÁØ ‡À∫Í»¡ª «Ú⁄ „≈‚∆ Â∂ ’Ú∆Ù∆ ‹Ê≈ ÂØ«¡≈ «◊¡≈ ‹Ø ÁØ∫‘
Ê≈Úª Â∂ √ø◊Â ˘ È◊ ’∆ÂÈ Íπº‹‰ Â’ ◊π-«¬«Â‘≈√ √ÃÚ‰
’≈™Á≈Õ ‹Á È◊ ’∆ÂÈ ¿∞√ ÍÛ≈¡ Á∂ («‹Ê∂ «¬‘ „≈‚∆ ‹ª
’Ú∆Ù∆ Á∆Ú≈È √º«‹¡≈ ‘øπÁ≈) È∂Û∂ ¡≈ ‹ªÁ≈ ÂÁ «¬‘ ‹Ê≈ √ø◊Â
˘ ¯Â«‘ ÏπÒ≈ ’∂ ¡◊Ò∂ È◊ Á∆ √ø◊Â Á∂ ‹≈ ÁÙÈ ’Á≈Õ «Íº¤∂
438
G@-H@ ÓØ‡ √≈¬∆’Ò ¡Â∂ √’±‡ √Ú≈ ¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ √’±‡ª Â∂
’∂√∆ fiø‚∂ Ò≈¬∆ Ó»‘∂-Ó»‘∂ ⁄ºÒ ‘∂ √ÈÕ «¬‘Èª ÂØ∫ «Íº¤∂ Í≥‹-«Í¡≈∂
’∂√∆ Ï√Â Í«‘È∆ ‘ºÊª «Ú⁄ √Ã∆ √≈«‘Ï Ò¬∆ ÷πºÒ∑∂ ‡À∫Í» «Ú⁄ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ¡ÁÏ «Ú⁄ ⁄ºÒ ‘∂ √ÈÕ «¬√ ‡À∫Í» ÂØ∫ «Íº¤∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √Ú≈∂ Ú≈Ò∆ «Ó≥È∆ Ïº√ √∆Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¡ÁÒ
«Ú⁄ “ı≈Ò√≈” ‹∆, ÷ÛØ ’∂ ⁄Ω √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ ’ ‘∂ √ÈÕ «¬√ Ïº√
ÂØ∫ «Íº¤∂ B@ Á∂ ’∆ÏÈ ’≈ª √È, «Î AE Á∂ ’∆ÏÈ Ïº√ª √ÈÕ Ïº√ª
ÂØ∫ Ï≈¡Á √ø◊Âª È≈Ò Ì∂ H@-HE Á∂ ’∆ÏÈ ‡º’ √ÈÕ «¬‘Èª
‡º’ª ÂØ∫ «Íº¤∂ AE@ Á∂ ’∆ÏÈ ‡À’‡-‡≈Ò∆¡ª √ÈÕ «¬ø‹ ’«‘
Ò¬∆¬∂ «’ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¿∞Í’≈ª ˘
Ô≈Á ’Á≈ «¬‘ ‹È-√Ó»‘ Á≈ «¬’ √Ó≥πÁ √∆Õ È˜≈≈ Ï‘πÂ ‘∆
¡ÒΩ«’’ √∆Õ È◊ ’∆ÂÈ Á≈ ¡◊Ò≈ «‘º√≈ Á√»‘∂ Íπº‹ ⁄πº’≈ √∆ ‹Á
«’ «Í¤Ò≈ «‘º√≈ ¡‹∂ ‡ª‚∂ ÂØ∫ «Íº¤∂ «¶’ Ø‚ ¿∞Í ‘√∆ «Í≥‚ ‘∆
Íπ‹≈ √∆Õ ‘Ú≈¬∆ ‹‘≈˜ ≈‘ƒ √≈∂ È◊ ’∆ÂÈ Â∂ ÎπºÒª Á∆ Ú÷≈
’∆Â∆ ◊¬∆Õ ÁπÍ«‘ Á∂ ¶◊ Á∆ √∂Ú≈ ⁄ΩË∆ Ò÷∆ «√øÿ ¡Â∂ «Ó¡≈‰∆
Á∂ «¬Ò≈’∂ Á∆¡ª √ø◊Âª È∂ ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò ’∆Â∆Õ √ø◊Âª ¶◊ ¤’
’∂ ¡ÈßÁ ‘Ø¬∆¡ªÕ
ı≈Ò√≈ ‹∆ ¿∞µÍ Âª √«Â◊π» ‹∆ Á∆ Ï∂¡≥Â ‘∆ Ïı«ÙÙ √∆Õ Ï√,
√Ú∂∂ G Ú‹∂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ⁄Ω
√≈«‘Ï ÒÀ ’∂ ÷ÛØ ◊¬∂Õ ‘ ÍÛ≈¡ ¿∞µÍ ’≈¯∆-’≈¯∆ √Óª √ø◊Âª ˘
◊π ¿∞ÍÁ∂Ù «ÁzÛ ’Ú≈«¬¡≈Õ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰, ’∂√ Á≈‘Û∆ º÷‰, ÈÙ∂
¤º‚‰ ¡Â∂ ◊πÓ«Â Á∂ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ Ï‰È Ú≈√Â∂ «ÚÙ∂Ù ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆Õ
◊π-¿∞ÍÁ∂Ù ˘ «ÁzÛ∑ ’Ú≈¿∞‰ ¿∞ÍøÂ ‘∂· «Ò÷∂ ÁØ«‘∂ ÏÛ∆ ¿∞µ⁄∆
Â∂ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ ÁÁ-Ì∆ √π «Ú⁄ ¡≈Í ÍÛ∑Á∂ Â∂ √ø◊Âª Í≈√Ø∫
ÍÛ∑≈™Á∂ :
ËÓ «√ «Áº«Â¡ª Ï≈fi È‘ƒ «‘‰≈
ËÓ «√ «Áº«Â¡ª Ï≈fi È‘ƒ «‘‰≈Õ
¡Â∂
◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á ÏØ«Ò¡≈ Ë Í¬∆¬∂ ÍÓ È ¤ØÛ∆¬∂®
Ïª«‘ «‹Èª ’∆ Í’Û∆¬∂ «√ Á∆‹∂ Ïª«‘ø È≈ ¤ØÛ∆¬∂Õ
¡Â∂
«√ ‹≈Ú∂ Âª ‹≈Ú∂ Ó∂≈ «√º÷∆ «√Á’ È≈ ‹≈Ú∂Õ
439
¡ı∆ ‹Á «¬‘ È◊ ’∆ÂÈ ≈Â √≈„∂ ¡º· Ú‹∂ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï Íπº«‹¡≈ ÂÁ √Ó≈ÍÂ∆ Á∆ ¡Á≈√ ’’∂ ‘∆ «Î ı≈Ò√≈ ‹∆
È∂ ’∞ºfi ‹Ò-Í≈‰∆ Â∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤«’¡≈Õ
«‹øÈ∂ Ú∆ «Í≥‚ È◊ ’∆ÂÈ Á∂ √Â∂ «Ú⁄ ¡≈¬∂, √Ì √ø◊Âª È∂
¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ «Í≥‚ª «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ √Ú≈◊Â Ò¬∆ «ÂøÈ-«ÂøÈ,
⁄≈-⁄≈ ◊∂‡ Ï‰≈¬∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ «¬ºÊ∂ ‘∆ Ïº√ È‘ƒ, È◊ ’∆ÂÈ Á∂
»‡ (√Û’) ÂØ∫ ‘‡Ú∂∫ «Í≥‚ª Á∆¡ª √ø◊Âª È∂ Ú∆ È◊ ’∆ÂÈ Á∂
√Ú≈◊Â ¡Â∂ √∂Ú≈ Ò¬∆ È◊ ’∆ÂÈ Ó≈◊ Â∂ ÔØ◊ Êª ⁄π‰ ’∂ ◊∂‡
¡≈«Á’ Ï‰≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ Ïº⁄∂-Ï∆Ï∆¡ª, «√øÿ ÿ≥«‡¡ª-ÏºË∆ ÙÏÁ ÍÛ∑Á∂
È◊ ’∆ÂÈ Á∆ «¬øÂ˜≈ ’Á∂ ÏÛ∂ «Í¡≈ «Ú⁄ ÷Û∂ ‘øπÁ∂Õ
«¬√ ¡Ω÷∂ √Ó∂∫, ‹Á Á∂Ù «Ú⁄ ¡ÀÓ‹À∫√∆ Òº◊∆ ‘Ø‰ ’’∂ ’Ø¬∆
¡≈Í‰∆ ˜Ï≈È Ú∆ È‘ƒ √∆ ÷ØÒ∑ √’Á≈, ¡À√∂ √Ó∂∫ ı≈Ò√≈ ‹∆ È∂ CG
Ó‘≈È È◊ ’∆ÂÈ ’º„ ’∂ ’ΩÓ ˘ ‹≈«◊ÃÂ ’∆Â≈Õ Ì≈Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∆ Ú‚∂∆ ¡≈Ô± √∆, Í ¡≈Í ‹∆ È∂ “ı≈Ò√≈” ‹∆ ÚºÒØ∫ ¡≈øÌ∂ «¬√
«ÚÙ≈Ò ÍÃ⁄≈ ÍÃØ◊≈Ó «Ú⁄ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ ’’∂ Í»≈-Í»≈ ÔØ◊Á≈È
Í≈«¬¡≈Õ
ppp
440
íÇò¼Öå ìÚé
AIGE ¬∆. Á∂ È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆ √Ó≈◊Ó «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰
Ú≈√Â∂ √ø◊Â È∂ «¬’ºÂz ‘Ø‰≈ √∆Õ ’∞ºfi-«¬’ ÍÃ∂Ó∆ «√øÿ √∂Ú≈ «Ú⁄ «‘º√≈
Í≈¿∞‰ «‘Â «¬’ «ÁÈ Í«‘Ò∂ ‘∆ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ Ù≈Ó
˘ √Ã∆ «‘≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ’È ¿∞ÍøÂ ’∞¤ √ø◊Â ¶◊ Á∆
√∂Ú≈ Ò¬∆ ⁄Ò∆ ◊¬∆Õ ¤∂-√ºÂ ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Í≈√ ‘∆ ÏÀ·∂ √È, Á≈√
Ú∆ ¿∞È∑ª «Ú⁄ ‘≈˜ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ ‘Ø ◊ºÒª ’È
È≈ÒØ∫ «‹øÈ≈ «⁄ ¶◊ «Ú⁄ Á∂∆ ‘À, ◊πÓ≥Âz Á≈ «√ÓÈ ’’∂ √Ó∂∫
˘ √¯Ò≈ ’ØÕ √≈∂ «√øÿ «√ÓÈ ’ Òº◊ Í¬∂Õ Â’∆ÏÈÍ≥Áª ’∞
«Ó≥‡ª Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «√øÿØ! ¡º◊∂ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò≈
√Óª Ï‘πÂ «Ì¡≈È’ ‘À, ÊØÛ∑≈ «⁄ ⁄πÍ «‘‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡≈Í ‹∆ È∂
«Î Ï⁄È ’∆Â≈ «’ :
(A) ¡À√≈ √Óª ¡≈Ú∂◊≈ «’ «‹‘Û≈ «Ú¡’Â∆ «¬’ Ú≈ ÿØ∫ Ï≈‘
⁄Ò≈ «◊¡≈, ÓπÛ ÿ ÍÂ‰ Â’ ¿∞√ ˘ ¡Â∂ Í«Ú≈ ˘ √«‘√≈
(‚) ‘∆ Ï«‰¡≈ ‘∂◊≈ «’ ¿∞√ È∂ √‘∆ √Ò≈ÓÂ Ú≈Í√ ÿ ÍÂ‰≈
‘À «’ È‘ƒÕ «¬‘ Ï⁄È ’ ’∂ ¡≈Í ‹∆ ’∞ºfi ÍÒ «Î ⁄πÍ ‘∂ Â∂ «Î
Ï⁄È ’∆Â≈ «’ :
(B) Â∞‘≈‚∂ ÿ «Ú⁄Ø∫ ‹ª Â∞‘≈‚∂ ‘ºÊ «Ú⁄Ø∫ ‹∂’ ’Ø¬∆ ‹Ï∆
Â∞‘≈‚∆ ⁄∆˜ ÷Ø‘ ’∂ ÒÀ ‹≈Ú∂ ÂÁ Â∞√ƒ ¿∞√ ˘ Ø’‰ ÂØ∫ ¡√ÓºÊ ‘ØÚØ◊∂
Â∂ È≈ ‘∆ ’Ø¬∆ √’≈∂-ÁÏ≈∂ Â∞‘≈‚∆ Á≈Á-Î«¡≈Á √π‰∂◊≈Õ
(C) Í «Î Ú∆ √Ó∂∫ «Ú⁄ √πË≈ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‘≈Ò≈Â «ÁÈØ∫-«ÁÈ
ÏÏ≈Á∆ Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ‹≈‰◊∂ ¡Â∂ ¡«‹‘≈ √Óª ¡≈ ‹≈Ú∂◊≈ «’ Â∞‘≈‚∆
«¬º˜Â Ú∆ Á»«‹¡ª Á∂ ‘ºÊ «Ú⁄ ‘ØÚ∂◊∆Õ Â∞‘≈˘ ¡≈Í‰∂ ÿ «Ú⁄
ÍÃÙ≈Á≈ ¤’«Á¡ª Ú∆ √«‘√≈ (‚) ‘∆ ‘∂◊≈ «’ ¡√ƒ Í»≈ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’
Ú∆ √’ª◊∂ «’ È‘ƒÕ
(D) ‘≈Ò≈Â ‘Ø «˜¡≈Á≈ «Ú◊Û ‹≈‰◊∂Õ ¡◊ª‘ ‹Ø ı»È-ı≈Ï≈
¡Â∂ ÏÏ≈Á∆ «Á√ ‘∆ ‘À, ¿∞√ ˘ Ú∂÷ ’∂ ¡≈ÂÓ≈ ’øÏÁ∆ ‘ÀÕ ¿∞‘
441
«Ì¡≈È’ «ÁzÙ Á∂«÷¡≈ È‘ƒ ‹ªÁ≈Õ ËÂ∆ ı»È È≈Ò ø◊∆ ‘Ø¬∆ «Ú÷≈¬∆
«ÁøÁ∆ ‘ÀÕ ¡«‹‘∂ «Ì¡≈È’ √Ó∂∫ ’Ø¬∆ √’≈ ‹ª ’Ø¬∆ Áπ«È¡≈Ú∆ ÔÂÈ
Â∞‘≈‚∆ ÓÁÁ È‘ƒ ’ √’∂◊≈Õ ‹Ø ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ Ì‹È-«√ÓÈ
’È◊∂ ¿∞‘Èª Á∆ º«÷¡≈ ˆÀÏ∆-Ù’Â∆ ’∂◊∆Õ «‹Ú∂∫ ⁄º’∆ Á∂ ÍπÛª ÂØ∫
¿∞‘ ‘∆ Á≈‰∂ Ï⁄Á∂ ‘È ‹Ø «’ºÒ∆ È≈Ò Òº◊ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «ÏÒ’∞Ò «¬√∂
Â∑ª ‹Ø È≈Ó-«√ÓÈ Á∆ «’ºÒ∆ Á≈ ¡≈√≈ ÒÀ‰◊∂ ¿∞‘Èª Á≈ Ú≈Ò Ú∆
«Úø◊≈ È‘ƒ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‘Ø Âª ’∆ ¡«‹‘∂ «Ì¡≈È’ √Ó∂∫ «Ú⁄ ÍØÊ∆¡ª-
◊π‡’∂ «ÓÒ‰∂ Ú∆ ÁπÒºÌ ‘Ø ‹≈‰◊∂Õ √Ø «¬√ Ò¬∆ Ì≈¬∆ «√øÿØ! ◊πÏ≈‰∆
’ø· ’«¡≈ ’ØÕ
«¬‘Ø «‹‘∂ Ì«Úº÷Â Ï⁄È ’«‘‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈Í ‹∆ È∂ √≈∆ √ø◊Â
Í≈√Ø∫ Í≥‹ Í≈· Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á∂ ’Ú≈ ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂
⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆, ““‘∂ ˆ∆Ï-«ÈÚ≈˜ ‹∆! ‹Ø ¡≈Í ‹∆ È∂
«ÁzÙ «Á÷≈«¬¡≈ ‘À, ¡≈Í ‘∆ ¡≈Í‰∂ È≈Ó Á∆ ‡∂’ ÏıÙ ’ ’∂ ¡«‹‘∂
«Ì¡≈È’ √Ó∂∫ «Ú⁄ √ø◊Â Á∆ º«÷¡≈ ’È∆Õ”” ¿∞ÍøÂ √Ï √ø◊Â È∂
ÒØÛ ¡È∞√≈ ¶◊ ¤«’¡≈ Í ÓÈ «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ «Ì¡≈È’ √Ó∂∫
Á≈ √«‘Ó ’¬∆ «ÁÈ Ï«‰¡≈ «‘≈Õ
ppp
442
ìÅìÅ ÜÆ é¶ Çå¿é ÃÅñ ÖÅñÃÅ ê³æ ñÂÆ íÜé-
ÇÃîðé ÕðéÅ
AIGF ¬∆. Á∆ «Ú√≈÷∆ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÷≈Ò√≈ Í≥Ê Á∆ ⁄Û∑Á∆
’Ò≈ ¡Â∂ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ √ø’‡-Ó¬∆ √Ó∂∫ «Ú⁄ √‘≈«¬Â≈ Ú≈√Â∂ «√ÓÈ-
Ì‹È Á≈ «ÈÔÓ ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ Ï≈‘ ‹≈‰-¡≈¿∞‰ Á≈ √ø’Ø⁄
«÷¡≈Õ ‹∂ «’√∂ ’≈È Ï≈‘ ‹≈‰≈ Ú∆ ÍÀ∫Á≈ Âª ¡≈Í‰≈ ¡øÌ ’∆Â≈
«ÈÔÓ ¿∞√ ‹◊∑≈ ÏÀ· ’∂ Í»≈ ’ ÒÀ∫Á∂Õ AIGI ¬∆. Á∆ «Ú√≈÷∆ ˘
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¡º◊∂ «ÂøÈª √≈Òª Á∂ «¬√ «√ÓÈ-
Ì‹È Á∆ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’ ““‘∂ √«Â◊π» ‹∆! «‹øÈ≈ È≈Ó-«√ÓÈ Â∂
◊πÏ≈‰∆ Á≈ √≈ËÈ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ïı«ÙÙ ’ ’∂ ’Ú≈«¬¡≈ «¬√ √≈∂
’∆Â∂ ‘Ø¬∂ Ì‹È Á≈ ÎÒ √Óπº⁄∂ ı≈Ò√≈ Í≥Ê ˘ Ïı«ÙÙ ’Ø ¡Â∂ ‹Ø √ø’‡
Á≈ √Óª ¡≈Í ‹∆ Á∂ Í≥Ê ¿∞µÍ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ ‘À, ¡≈Í‰∆ Á«¬¡≈
«ÁzÙ‡∆ ’ ’∂ ÷≈Ò√≈ Í≥Ê ˘ ⁄Û∑Á∆ ’Ò≈ ÍÃÁ≈È ’ØÕ ¡≈Í‰∂ «ÏÁ-
Ï≈‰∂ Á∆ Ò≈‹ º÷ØÕ””
‘ Ø˜ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó
¡≈Í ‹∆ ‘ Ø˜ ÁØ Ú‹∂ ÂÛ’∂ ¿∞· ’∂ «¬ÙÈ≈È ’Á∂ó¿∞ÍøÂ
«¬’ ÿ≥‡≈ È≈Ó-«√ÓÈ «Ú⁄ ‹πÛÁ∂Õ «ÂøÈ Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ Ï≈’∆ √ø◊Â
‹Ø ’ØÒ ‘øπÁ∆, ¿∞√ ˘ √≈ÚË≈È ’Á∂Õ √ø◊Â Á∂ «¬ÙÈ≈È ¡≈«Á’ ’È
Â’ ¡≈Í ‹∆ È≈Ó-«√ÓÈ «Ú⁄ ‹πÛ∂ «‘øÁ∂Õ «Î √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄
«ÈºÂÈ∂Ó ’Á∂ ¿∞ÍøÂ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· «¬√∂ Â∑ª Í»≈
’∆Â≈ ‹ªÁ≈Õ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á √≈∆ √ø◊Â √Ó∂Â, √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ‘˜» Íπº‹ ’∂ ¡Á≈√ ’È ¿∞ÍøÂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ ÒÀ ’∂ G
Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ ÊØÛ∑≈ ¡≈‘≈ ’Á∂Õ «Î ¡≈Í‰∂ ¡≈√È ¿∞µÍ ⁄Ò∂
‹ªÁ∂ ¡Â∂ „≈¬∆-«ÂøÈ ÿ≥‡∂ «√ÓÈ ¡Â∂ Ï≈’∆ √Óª ÙÏÁª Á≈ ‹≈Í
’ ’∂ ÁπÍ«‘ «¬’ Ú‹∂ Ï≈‘ √ø◊Â «Ú⁄ ¡≈ ‹ªÁ∂Õ ¶◊ ¤’ ’∂
Ï≈‘Ø∫ ¡≈¬∆ √ø◊Â È≈Ò «¬’ ÿ≥‡≈ ˜»∆ Ï⁄È-«ÏÒ≈√ ’Á∂óÈ‘ƒ
443
Âª Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‹∆ Á∂ «Ò÷∂ ◊π»-⁄ÓÂ’≈ª «Ú⁄Ø∫ √≈÷∆ ÍÛ∑È Ò¬∆
«’√∂ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ‘π’Ó ’ «ÁøÁ∂Õ „≈¬∆ Ú‹∂ «Î ÁπÏ≈≈ ¡≈Í‰∂ ¡≈√È
Â∂ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂ ¡Â∂ «ÓÊ∂ ‘Ø¬∂ «ÈÔÓ ˘ Í»≈ ’Á∂Õ Ù≈Ó ¤∂ Ú‹∂ Á∂
’∆ÏÈ ÓπÛ Ï≈‘ ¡≈ ’∂ ÊØÛ∑≈ √À ’È Ò¬∆ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂Õ √À ’Á∂
√Ó∂∫ Ú∆ √Â∂ ÏÒÚø‚ Á∆ Ú≈ ¡Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ Á∂ Í≈· ¡≈Í ’Á∂
‹ª «’√∂ «√øÿ Í≈√Ø∫ √π‰Á∂Õ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ √ØÁπ «‘≈√ √≈«‘Ï Á∆
‘≈˜∆ Ì ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ √π÷-¡≈√È ’ ’∂, ¡º· Ú‹∂ Á∂
’∆ÏÈ ’∂ÚÒ ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ ÁπºË ¤’Á∂Õ √ø◊Â Á∂ ¶◊ ¤’‰ ¿∞ÍøÂ
√≈∆ √ø◊Â «Ú⁄ «¬’ ÿ≥‡≈ ◊π-«¬«Â‘≈√ Á∆ ’Ê≈ √ÃÚ‰ ’Á∂Õ
√Ø«‘Ò∂ Á≈ Í≈· ’’∂ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ Ô≈Á «Ú⁄ √πÂ∆ ˘ Ò≈ ’∂ √∆
˘ ¡≈≈Ó «Ú⁄ Í≈ «ÁøÁ∂Õ
™‹ Âª √≈∆ ¡≈Ô± ‘∆ ¡≈Í ‹∆ È∂ «¬√ È∂Ó ¡È∞√≈ ‹∆ÚÈ
ÏÂ∆Â ’∆Â≈ Í AIGF Á∆ «Ú√≈÷∆ ÂØ∫ AIGI Á∆ «Ú√≈÷∆ Â’ Âª
«ÈÔÓ «Ú⁄ ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆ ¯’ È‘ƒ ÍÀ‰ «ÁºÂ≈Õ
¡≈Í ‹∆ ÚºÒØ∫ ¡øÌ∂ «¬√ «ÈÔÓ Á∂ Á»√∂ √≈Ò ‘∆ «Ú√≈÷∆ Ú≈Ò∂
«ÁÈ (AIGH Á∆ «Ú√≈÷∆ ˘) È’ Ë≈∆¡ª ‘ºÊØ∫ «√øÿª Á∂ ’ÂÒ∂-¡≈Ó
Á∆ ıÏ ¡≈Í ‹∆ ˘ «ÓÒ∆Õ «√øÿª √Ó∂Â ¡≈Í ‹∆ ¿∞√∂ Ú∂Ò∂ √Ã∆
¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Íπº‹∂Õ Ù‘∆Á «√øÿª Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ ¡Â∂ Ï≈’∆ Í≥Ê’
Óπ÷∆¡ª È≈Ò √’≈∆ ’«ø«Á¡ª ˘ «ÓÒ ’∂, Ù‘∆Á «√øÿª Á≈ √√’≈
’Ú≈ ’∂ ÏÛ∂ Áπ÷∆ «‘Á∂ È≈Ò Ú≈Í√ ÍÂ∂Õ
ppp
444
î¼æÅ ÇàÕÅÀ°ä çÅ ÁÇèÕÅð Õ¶òñ ÃÇå×¹ðÈ ÃÌÆ
×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ ù ÔÆ ÔË
¡≈Í ‹∆ ˘ «ÓÒ‰ ‹Á Ú∆ ’Ø¬∆ ◊πÓπ÷ ÍÃ∂Ó∆ ¡≈™Á≈ ÂÁ √Ì
ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ¡≈Í ‹∆ Íπº¤Á∂ «’ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’ ¡≈¬∂ ‘Ø?
√ø◊Â ˘ «¬‘ Â≈’∆Á∆ ‘π’Ó √∆ «’ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò∂ √«Â◊π» ‹∆ ˘
ÈÓ√’≈ ’’∂ «Î √≈˘ «ÓÒ‰ ¡≈¿∞‰≈ ‘À, ¡Â∂ √≈˘ (Ì≈Ú Ï≈Ï≈
‹∆ ˘) ÓºÊ≈ «ÏÒ’∞Ò È‘ƒ ‡∂’‰≈ ’∂ÚÒ
““Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’≈ ÷≈Ò√≈® Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’∆ ¯Â«‘®””
‘∆ ÏπÒ≈¿∞‰∆ ‘ÀÕ ’¬∆ Ú≈ ‹ÁØ∫ ’Ø¬∆ ÈÚƒ √ø◊Â ¡≈¿∞‰∆ ÂÁ ¡◊≈¿±∫
‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’ Á∂‰∆ «’ √≈˘ ’Ø¬∆ Ú∆ ÍÃ∂Ó∆ ÓºÊ≈ È≈ ‡∂’∂Õ ÓºÊ≈ ’∂ÚÒ
Â∂ ’∂ÚÒ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ˘ ‘∆ ‡∂’‰≈ ‘À, ‹Ø «’ √≈‚∂
◊πÁ∂Ú ‹∆ ‘ÈÕ «‹È∑ª ˘ ÈÓ√’≈ ’È È≈Ò √Ì Á≈Âª ÍÃ≈ÍÂ
‘øπÁ∆¡ª ‘ÈÕ
¡≈Í ‹∆ Á≈ ’ÊÈ √∆ «’ ◊π«√º÷ ˘ ¡≈Í‰∂ ÍÀª ¿∞µÍ ÷Û∂
«‘‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À, ¡≈Í‰≈ ¡√»Ò È‘ƒ ¤º‚‰≈ ⁄≈‘∆Á≈Õ ‹Ø ‹«◊¡≈√»
¡≈Í‰≈ ¡√»Ò ¤º‚ ‹ªÁ≈ ‘À ¿∞√ ˘ ’∞ºfi Ú∆ ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘øπÁ≈Õ √≈˘
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘π’Ó ‘À «’ ‹Á Ú∆ ÁØ ◊π«√º÷ «ÓÒ‰ ÂÁ ◊π» ’∆
ÏıÙ∆ ÎÂ«‘ (Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’≈ ÷≈Ò√≈® Ú≈«‘◊π» ‹∆ ’∆ ÎÂ«‘®) ‘∆
ÏπÒ≈¿∞‰∆ ‘ÀÕ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¿∞‰ È≈Ò «¬’ Âª ⁄≈ Ú≈ ◊πÓ≥Âz Á≈
¿∞⁄≈È ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, Á»√∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆¡ª ıπÙ∆¡ª ÍÃ≈ÍÂ ‘øπÁ∆¡ª
‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆Ú≈È «Ú⁄ ¡’√ Ï∂ÈÂ∆ ’«¡≈ ’Á∂ √È «’ ’¬∆
Ú≈ ¡√ƒ ÁØÈØ∫ Í≈«√¡ª ÂØ∫ ı≈Ò∆ «‘ ‹ªÁ∂ ‘ª Ì≈Ú «’ √«Â◊π» ‹∆
‹Ø ÓΩ’∂ Á∂ Ó≈Ò’ ‘È, Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ¡√ƒ ¿∞‘Èª ˘ ÈÓ√’≈ È‘ƒ
’Á∂ «’™«’ √≈‚∆ Í»È Ì≈ÚÈ∆ √«Â◊πª ¿∞µÍ È‘ƒ ‘øπÁ∆, √∆Ë≈∆
Á∆ ‡∂’ ÓÈ «Ú⁄ Ï‰∆ ‘Ø‰ ’’∂ Á∂‘Ë≈∆¡ª ˘ ÈÓ√’≈ ’Á∂ ‘ªÕ
«‹√ ’≈È √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ÍÃ√øÈÂ≈ ÂØ∫ Úªfi∂ «‘ ‹ªÁ∂ ‘ª Â∂ ¿∞‘
Á∂‘Ë≈∆, «‹√ ˘ ¡√ƒ ÓºÊ≈ ‡∂’Á∂ ‘ª, √≈˘ ’∞fi Á∂ È‘ƒ √’Á∂Õ
445
‹Á Ú∆ ’Ø¬∆ ÍÃ∂Ó∆, ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ¡≈«Ê’ ‹ª ÍÓ≈«Ê’ ÓπÙ’Ò
ÒÀ ’∂ ¡≈™Á≈ ÂÁ ¿∞√ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ √π‰ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞√ ˘ √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Í≈√ ÒÀ ‹ªÁ∂ ¡Â∂ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ È±ø ◊πÁ∂Ú ‹∆
Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’È Ò¬∆ ’«‘øÁ∂ Â∂ ¡≈Í ⁄Ω √≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈
’Á∂Õ Ï∂ÈÂ∆ √Ó≈ÍÂ ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ ‘π’ÓÈ≈Ó∂ Á∂ »Í
«Ú⁄ ¡◊Ú≈¬∆ ÒÀ∫Á∂ ¡Â∂ ¿∞√ ¡È∞√≈ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «’√∂ ◊πÏ≈‰∆ Á∂
ÙÏÁ ¡≈«Á’ Á≈ ‹≈Í ’È Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’ «ÁøÁ∂ ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ «¬‘
Â≈’∆Á ’Á∂ «’ ‘ Ø˜ ‹≈Í ’’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ ‘À Â∂ ‹Á ’≈‹ √Ω ‹≈Ú∂ ÂÁ ◊π» ’∂ ⁄Èª È≈Ò
¡≈Í‰∆ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ Íº’∆ ◊ø„ Í≈ ÒÀ‰∆ ‘À Ì≈Ú ¡≥«ÓÃÂ ¤º’ ÒÀ‰≈Õ
«¬√ ÍÃ’≈ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ ◊π» ⁄Èª È≈Ò ‹ØÛ ’∂ ÒØ’ √π÷∆ Â∂ ÍÃÒØ’
√π‘∂Ò∂ ’ «ÁøÁ∂Õ
ppp
446
îé ÇÂÕÅ×ð Õðé çÅ åðÆÕÅ
’∆ÏÈ ÍÓ≈Ê Á∂ ‘ ÍªË∆ Á≈ Óπº÷ ÍÃÙÈ «¬‘Ø ‘∆ ‘øπÁ≈ ‘À «’
““¡√ƒ Ï≈‰∆ Ú∆ ÍÛ∑Á∂ ‘ª, È≈Ó ‹Í‰ Á≈ ÔÂÈ Ú∆ ’Á∂ ‘ª Í
√≈‚≈ ÓÈ È‘ƒ «‡’Á≈Õ”” Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ú∆ ’¬∆¡ª ‹«◊¡≈√»¡ª È∂
«¬‘Ø Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ ¡Â∂ È≈Ò ‘∆ ’«‘‰≈ «’ ÓÈ ˘ «‡’≈¿∞‰ Á≈ ’Ø¬∆
Â∆’≈ Áº√ØÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ¿∞√ ‹«◊¡≈√» Á∂ ÍÃÙÈ ˘ √π‰
’∂ ¿∞µÂ Á∂‰≈ «’ «‹√ ÓÈ ˘ «‡’≈¿∞‰ Ò¬∆ √≈‚∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬ÂÈ∆
Ò≈Ò√≈ ‘À, ’∆ ¿∞√ ˘ «‡’≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡√ƒ ’Ø¬∆ ÔÂÈ Ú∆ ’Á∂ ‘ª
Ì≈Ú «’ ’Ø¬∆ Ú’Â ’º„Á∂ ‘ª? «‹√ √Ó∂∫ «Ú⁄ ¡√ƒ «¬‘ ¡«Ì¡≈√
’∆¬∂ «’ √≈‚∂ ÓÈ È∂ Ï≈‘ Ìº‹‰≈ ‘À Â∂ ¡√ƒ «¬√ ˘ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ
’È≈ ‘ÀÕ √Ø Ì≈¬∆ ‹∂ ÔÂÈ ’Á∂ ‘Ø ÂÁ Âª ËøÈÂ≈ Á∂ ÔØ◊ ‘Ø, ‹∂
¡‹∂ ¡≈Íª ÔÂÈ ‘∆ ¡øÌ È‘ƒ ’∆Â≈ ÂÁ «ÏÈª ÔÂÈ ÂØ∫ Âª ’Ø¬∆
¤Ø‡≈-ÓØ‡≈ Áπ«È¡≈Ú∆ ’øÓ Ú∆ È‘ƒ √ΩÁ≈ Â∂ «¬‘ Âª :
Ó«È ‹∆ÂÀ ‹◊π ‹∆Â∞® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
¡È∞√≈ √ø√≈ ˘ ¯Â«‘ ’È «‹øÈ≈ ¡Ω÷≈ ’øÓ ‘ÀÕ ‘ª, ™fi «¬√ «Ú⁄
ÌØ≈ «‹øÈ≈ Ú∆ Ùø’≈ È‘ƒ «’ ÍÓ≈Ê Á∆¡ª √≈∆¡ª ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª ÓÈ
Á∆ «‡’≈¬∆ È≈Ò ‘∆ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø‰∆¡ª ‘ÈÕ «ÏÈª ÓÈ Á∆ «‡’≈¬∆ ÂØ∫
ÍÛ∑∆ ◊πÏ≈‰∆ ¡Â∂ ‹«Í¡≈ È≈Ó ¿∞‘ ø◊ È‘ƒ «Ò¡≈¿∞‰≈ «‹√ Á∆
«’ ¡√ƒ ¡≈√ ’Á∂ ‘ªÕ ÓÈ Á≈ √πÌ≈¿∞ Ï≈‘-Óπ÷∆ ‘Ø‰ ’ ’∂ «¬√
È∂ Ï≈‘ √ø√≈«’ ÍÁ≈Êª ÚºÒ Ìº‹‰≈ ‘À ¡Â∂ √≈‚≈ ÔÂÈ ◊π» Á≈
˙‡ ¡≈√≈ ÒÀ ’∂ «¬√ ˘ ¡≥Â-Óπ÷∆ ’È Á≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ Ì≈¬∆
◊πÁ≈√ ‹∆ ¿∞‘Èª ÂØ∫ ‘∆ ’∞Ï≈È-√Á’∂ ‹ªÁ∂ ‘È ‹Ø «¬√ √≈ËÈ ˘
¡Í‰≈™Á∂ ‘È :
‘¿∞ √Á’∂ «ÂÈ≈ ◊π«√÷ª Ï≈‘« ‹ªÁ≈ Ú«‹ ‘≈«¬¡≈®
(Ì≈: ◊π: Ú≈ 12, Í¿∞Û∆ 6)
ÓÈ È∂ Âª Ï≈‘ ‹≈‰≈ ‘∆ ‘À «’™«’ :
‹ÈÓ ‹ÈÓ ’∆ «¬√π ÓÈ ’¿∞ Ó´ Ò≈◊∆ ’≈Ò≈ ‘Ø¡≈ «√¡≈‘π®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 651)
447
‹ÈÓª-‹ÈÓªÂzª Á∂ ’Ó-√ø√’≈ª ’≈È «¬‘ ÓÈ ¡≈Í‰∂ ¡√Ò∂
(’∂∫Á) ÂØ∫ Á» ‘Ø ’∂ ÓÀÒ≈ ‘Ø ⁄π’≈ ‘À ¡Â∂ ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ ¿∞‘Èª Ó≈«¬’∆
Ú√Â±¡ª ÚºÒ Ìº‹Á≈ ‘À ‹Ø «¬√ ˘ ⁄ø◊∆¡ª Ò◊Á∆¡ª ‘È Í «‹È∑ª
Ó≈«¬’∆ ÍÁ≈Êª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬∆ √≈‚≈ «¬‘ ÓÈ±¡≈ √ø’ÒÍ ’
’∂ Ï≈‘-Óπ÷∆ ‘øπÁ≈ ‘À, ◊π»-¿∞ÍÁ∂Ù ¡È∞√≈ ¡√ƒ ¿∞√ ˘ «ÏÏ∂’-ÏπºË∆
≈‘ƒ Ú∂÷‰≈ ‘À «’ «‹√ Í≈√∂ √≈‚≈ ÓÈ Ìº‹Á≈ ‘À ’∆ «¬‘ √º⁄-Óπº⁄
⁄ø◊≈ Ú∆ ‘À «’ È‘ƒ? «¬√ Â∑ª ◊πÏ≈‰∆ ÂØ∫ ¡◊Ú≈¬∆ ÒÀ ’∂ ¡≈Í‰∂
√Ã∂Ù‡ ÓÈ (ÏπºË∆) È≈Ò ÓÀÒ∂ ÓÈ ˘ Ï≈‘ ‹≈‰ ÂØ∫ Ø’‰ Ò¬∆ ÔÂÈ
’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ÓÈ ‘∆ È≈«Ò fi◊Û≈ ÓÈ ‘∆ È≈«Ò √Ê ÓÈ ‘∆ Ó≥«fi √Ó≈«¬®
ÓÈ∞ ‹Ø «¬¤∂ √Ø Ò‘À √⁄À √Ï«Á √πÌ≈«¬® (Ó: 3, Í≥È≈ 87)
«¬√ Â∑ª ÔÂÈ ’È È≈Ò :
ÓÈ ‘∆ Â∂ ÓÈ∞ Ó≈«È¡≈ ◊π ’À √Ï«Á ¡Í≈«®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 587)
ÓÈ «Ú⁄ ‹Ø √ø’ÒÍ ¿∞µ· ‘∂ ‘È, «‹È∑ª ˘ ¡√ƒ ÎπÈ∂ ’«‘øÁ∂ ‘ª,
«¬‘ ÎπÈ∂ √πÌ≈¿∞ ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ √πÌ≈¿∞ «’Ú∂∫ Ï‰Á≈ ‘À? ‹Ø ’Ó
ÓÈ∞º÷ Ú≈-Ú≈ ’∂ ¿∞‘Ø «‹‘≈ ‘∆ ¿∞√ Á≈ √πÌ≈¿∞ Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’Ó
Ú≈-Ú≈ ¿∞‘Ø ‘∆ «¬√ ‹∆Ú Áπ¡≈≈ ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‘È, «‹‘Ø «‹‘≈
«¬√Á≈ ¡≈Ò≈-Áπ¡≈Ò≈ (Ì≈Ú √ø◊Â) ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ◊π» È≈È’ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆
Á≈ ‘π’Ó ‘À :
‹∂‘∂ ’Ó ’Ó≈«¬ Â∂‘≈ ‘Ø«¬√∆® (√»‘∆ Ó: 1, Í≥È≈ 730)
«‹‘Ø «‹‘∆ «¬‘ ‹∆Ú √ø◊Â ’Á≈ ‘À ¡Â∂ ÓπÛ-ÓπÛ ’Ó ’Á≈
‘À, ¿∞‘Ø «‹‘∂ ‘∆ ÎπÈ∂ Ú≈-Ú≈ ÓÈ «Ú⁄ ¡≈™Á∂ ‘ÈÕ √Ø ÓÈ ˘
«‡’≈¿∞‰ Ú≈√Â∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ’øÓ ¡√ƒ «¬‘ ’∆¬∂ «’ «ÈºÂ Á∆
√ø◊Â ˘ ¡≈Íª ““◊π»-√ø◊«Â”” «Ú⁄ ÏÁÒ Ò¬∆¬∂Õ Á»√≈, ¡≈Í‰∂ ÓÈ
˘ ◊πÏ≈‰∆ (◊π-¿∞ÍÁ∂Ù) √π‰È «Ú⁄ Ò≈ Á∂¬∆¬∂Õ «’™«’ ◊π»-Ï⁄Èª
˘ √ÃÚ‰ ’È È≈Ò :
√π«‰¡À Ò≈◊À √‘«‹ «Ë¡≈È∞® (‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï)
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï «Ú⁄ ⁄≈ Í¿∞Û∆¡ª √«Â◊π» √Ã∆
◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ ˘ √π‰È Á∂ Ó‘≈ÂÓ ÍÃÂ∆ ‘∆ ¿∞⁄≈È
’∆Â∆¡ª ‘ÈÕ ‹∂ ¡√ƒ ¿∞‘Èª ˘ «Ú⁄≈ ’∂ ÍÛ∑∆¬∂ ÂÁ «◊¡≈Â ‘Ø
‹≈Ú∂◊∆ «’ √π‰È È≈Ò ’∆ ’∞fi ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
448
¡≈Íª ‘π‰ Ú∂÷‰≈ ‘À «’ «‹øÈ∆ Ú∆ Ï≈‰∆ ¡√ƒ ÍÛ∑Á∂ ‘ª, ¿∞√
«Ú⁄Ø∫ «’øÈ∆ ’∞ √π‰Á∂ ‘ªÕ ◊πÏ≈‰∆ ¡√ƒ ÂÁ ‘∆ √π‰ √’ª◊∂ ‹∂’
ÓÈ «‡’≈¿∞ «Ú⁄ ‘ØÚ∂◊≈Õ ‹Ø ¡√ƒ ““Ú≈«‘◊π»-◊πÓ≥Âz”” Á≈ ¿∞⁄≈È
’∆¬∂ ÂÁ ¿∞√ ˘ Ú∆ ¡≈Í‰∂ ’øÈª È≈Ò √π‰∆¬∂Õ ÓπÛ-ÓπÛ ‹≈Í ’’∂,
¿∞√ ‹≈Í Á∆ ËπÈ ˘ √π‰È «Ú⁄ ÓÈ ˘ Ò≈ Á∂¬∆¬∂ Ïº√ ’≈‹ √Ω
‹≈Ú∂◊≈Õ
Ëπ«È Ó«‘ «Ë¡≈È∞ «Ë¡≈È Ó«‘ ‹≈«È¡≈ ◊πÓπ«÷ ¡’Ê ’‘≈È∆®3®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 1, Í≥È≈ 879)
Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÈ ˘ «‡’≈¿∞‰ Ò¬∆ «¬’ ‘Ø √≈ËÈ Ú∆ Áº«√¡≈ ’Á∂
√È «’ «ÈÔÓ È≈Ò ‹∂’ ¡√ƒ ‘ Ø˜ Ó»Ò-Ó≥Â Á∂ ÿº‡Ø-ÿº‡ BG
Í≈· ‹ª «‹øÈ∂ ‘Ø «¬√ ÂØ∫ ÚºË ‘Ø √’‰, ’∆¬∂Õ Í «◊‰Â∆ «Ú⁄
’∂ÚÒ ¿∞‘ ‘∆ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ Í≈· Ù≈ÓÒ ’È≈ ‘À ‹Ø √≈≈ ‘∆ √≈‚∂
ÓÈ È∂ √π«‰¡≈ ‘ØÚ∂Õ ‹∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ Í≈· ’«Á¡ª ÓÈ Ï≈‘Ò∂ ÎπÈ∂
«Ú⁄ ⁄Ò≈ ‹≈Ú∂ ÂÁ «Î ÓπÛ ’∂ ¡øÌ ÂØ∫ «¬‘ Í≈· ¡øÌ ’ Á∂‰≈Õ
Ì≈Ú∂∫ ⁄≈ Ú≈∆, Ì≈Ú∂∫ Í≥‹ Ú≈∆ ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ ’È≈ ÍÚ∂ Í «◊‰Â∆
«Ú⁄ ¿∞‘ Í≈· ‘∆ Ù≈ÓÒ ’È≈ ‘À, ‹Ø∫ «ÏÈª ÎπÈ≈ ¡≈¬∂ √øÍ»È ‘ØÚ∂Õ
«¬√ Â∑ª ÔÂÈ ’Á∂-’Á∂ ÓÈ √π‰È Á≈ ¡≈Á∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ ¡Â∂
«¬’≈◊Â≈ ÚËÁ∆ ‹≈Ú∂◊∆Õ «‹™-«‹™ «¬’≈◊Â≈ ÚË∂◊∆, «Â™-
«Â™ ÓÈ ˘ È≈Ó Á≈ √ ¡≈¿∞‰ Òº◊ ÍÚ∂◊≈Õ ‹ÁØ∫ È≈Ó Á≈ √
¡≈¿∞‰ Òº◊ «Í¡≈ «Î Âª :
‘« √ ’≈ Âø» ⁄≈÷«‘ √≈Áπ®
⁄≈÷Â ‘Ø«¬ ‘«‘ «Ï√Ó≈Áπ®1®
(◊¿∞Û∆ ◊π¡≈∂∆ Ó: 5, Í≥È≈ 180)
Ú≈Ò∆ ÁÙ≈ Ú≈ÍÈ Òº◊ ‹≈Ú∂◊∆Õ
ÓÈ ˘ Ó≈È Á∆ ÒØÛ È‘ƒ Â∂ È≈ ‘∆ «¬√ ÓÈ È∂ ÓÈ≈ ‘ÀÕ ’∂ÚÒ
◊π» Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù ˘ ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∂ √Ø⁄-Ó≥‚Ò «Ú⁄ Ú√≈ ’∂ ÓÈ Á≈ πı
(ÍÃÚ≈‘, Ú∂◊) ÏÁÒ‰ Á∆ ÒØÛ ‘À :
È≈ ÓÈ∞ ÓÀ È Ó≈«¬¡≈ ÓÀ®
«‹«È «’¤∞ ’∆¡≈ √Ø¬∆ ‹≈‰À
√ÏÁπ Ú∆⁄≈« Ì¿∞ √≈◊π ÂÀ®1® ‘≈¿∞®
(ÍÃÌ≈Â∆ Ó: 1, Í≥È≈ 1342)
Ïº√, ÓÈ Á∂ Ú‘≈¿∞ ˘ ’∂ÚÒ ¿∞Ò‡≈¿∞‰ Á∆ ‘∆ ÒØÛ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ «’ √»¯∆
¯’∆ Ï≈Ï≈ ÏπºÒ∑∂ Ù≈‘ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ÓπÙÁ Í≈√ ÍÃÓ≈Ê Á∆ Íπº¤ Ò¬∆
449
Íπº‹∂ ¡Â∂ ÓÈ ˘ ÍÓ∂Ù Ú≈Ò∂ Í≈√∂ Ò≈¿∞‰ Á∆ «ÚË∆ Íπº¤∆ ÂÁ ÓπÙÁ
‹∆ ‹Ø ¿∞√ √Ó∂∫ ◊ø«„¡ª Á∆ ÍÈ∆∆ Íπº‡ ‘∂ √È ¡≈Í‰∂ ’øÓ «Ú⁄ πºfi∂
‘∂ Â∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ :
Ïπ«Ò∑¡≈! ºÏ Á≈ ’∆ Í≈¿∞‰≈, «¬ËØ∫ Íπº‡‰≈ Â∂ ˙Ë Ò≈¿∞‰≈
Ï√, ÓÈ ˘ √ø√≈«’ √Ø⁄ª «¯’ª ¡Â∂ Ó≈Û∂ Îπ«È¡ª ÚºÒØ∫ ‘‡≈ ’∂
◊πÏ≈‰∆, ’∆ÂÈ ¡Â∂ È≈Ó √π‰È Ú≈Ò∂ Í≈√∂ Ò≈¿∞‰ Á∆ ‘∆ ÒØÛ ‘ÀÕ
ÓÈ Á≈ Ω∫¡ ‘∆ ÏÁÒ‰≈ ‘ÀÕ «¬‘ ’Ø¬∆ √Ω÷∆ ÷∂‚ È‘ƒÕ Í«‘Òª ’≈¯∆
ÔÂÈ ’È≈ ÍÚ∂◊≈, √ÎÒ ‘Ø‰ Â∂ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ú∆ ˙È∆ ‘∆ √Á≈«¬’ Â∂
¡ÈßÁ-Ó¬∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ Á»√≈, ¡≈Í‰≈ ÔÂÈ ’È Á∂ È≈Ò-È≈Ò
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Á≈√≈-Ì≈Ú Ë≈ ’∂ ¡Á≈√ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆
‘À «’ ““‘∂ √«Â◊π» ‹∆! ¡√ƒ ¡≈Í‰∂ ÓÈ ˘ ¡≈Í «‡’≈¿∞‰ Á∂ √ÓºÊ
È‘ƒ ‘ªÕ ¡≈Í ‹∆, Á«¬¡≈ ’ ’∂ «¬√ Á«‘-«Á√ Ë≈ÚÁ∂ ÓÈ±¬∂ Á∆
«‡’≈¬∆ ÏıÙ ’∂ È≈Ó Á≈ √∆¡≈ Ï‰≈¿∞Õ”” «¬√ ÍÃ’≈ ’∆Â∆ ¡Á≈√
È≈Ò «¬√ √Ã∂Ù‡ ÔÂÈ ˘ ‘Ø Ú∆ √‘≈«¬Â≈ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆, ÍÓ≈Ê∆ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ ÍÓ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ¡’√ «’‘≈
’Á∂ √È «’ √ø√≈ Á∂ «Ú⁄ √ø‹Ó Ï‘πÂ Úº‚≈ ◊π‰ ‘ÀÕ ‘ ◊π«√º÷
˘ ¿∞√ Á≈ Ë≈È∆ Ï‰È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ √ø√≈«’ ÒØÛª ¡Â∂ ’øÓª
ÍÃÂ∆ √ø‹Ó ¡«Â ˜»∆ ‘À «ÂÚ∂∫ ‘∆ ‹Ø √Óª ¡√ƒ ÍÓ≈Ê Ú≈Ò∂ Í≈√∂
Ò≈™Á∂ ‘ª ¿∞√ Á∆ Ú∆ Ï‘πÂ √ø‹Ó È≈Ò ÚÂØ∫ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ Ì≈Ú
ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ Ï‘πÂ≈ Ò≈Ì ÍÃ≈ÍÂ ’È Á≈ ÔÂÈ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
«¬‘ Âª ‘∆ ‘ØÚ∂◊≈, ‹∂ ¡√ƒ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È ¡Â∂ È≈Ó-«√ÓÈ √Ó∂∫ ÓÈ
˘ «¬’≈◊ ’ ’∂ Ï≈‰∆ Â∂ ◊πÓ≥Âz √π‰È «Ú⁄ Ò≈ Á∂¬∆¬∂Õ ‹∂ «Ë¡≈È
Ï≈‘-Óπ÷∆ ‘À, ’∂ÚÒ ‡È ‘∆ ’∆ ‹≈ ‘∂ ‘ª Âª «¬øfi ‹≈‰ ÒÚØ
«’ ¡√ƒ ¿∞√ √Ó∂∫ ÂØ∫ Í»≈ Ò≈Ì È‘ƒ ÒÀ ‘∂Õ ◊π» Á∆ ‘˜»∆ «Ú⁄ ÍÛ∑∆
‘Ø¬∆ Ï≈‰∆ Â∂ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ Ì‹È ‘∆ Í»È ÂΩ Â∂ ÍÃÚ≈È ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ
ˆÀ-‘˜»∆ Á∂ Ì‹È Á≈ ’∂ÚÒ ’Ó ‘∆ Ï‰Á≈ ‘À ‹Ø «’ Ï‘πÂ Á∂
Ï≈¡Á ¯ÒÁ≈«¬’ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ «È∆ «◊‰Â∆ ‹ª ÍÛ∑≈¬∆ ˘ Âª √«Â◊π»
È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï ‹∆ ¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈ «Ú⁄ ““‘Ø ‘¿∞ÓÀ fi÷‰≈
fi≈«÷”” «Ò÷Á∂ ‘È :
Í«Û Í«Û ◊‚∆ ÒÁ∆¡«‘ Í«Û Í«Û Ì∆¡«‘ √≈Ê®
Í«Û Í«Û Ï∂Û∆ Í≈¬∆¡À Í«Û Í«Û ◊‚∆¡«‘ ÷≈Â®
450
ÍÛ∆¡«‘ ‹∂Â∂ Ï√ Ï√ ÍÛ∆¡«‘ ‹∂Â∂ Ó≈√®
ÍÛ∆¡À ‹∂Â∆ ¡≈‹≈ ÍÛ∆¡«‘ ‹∂Â∂ √≈√®
È≈È’ Ò∂÷À «¬’ ◊Ò ‘Øπ ‘¿∞ÓÀ fi÷‰≈ fi≈÷®1®
(Ú≈ ¡≈√≈ Ó: 1, Í≥È≈ 467)
Ï≈Ï≈ ’Ï∆ ‹∆ Ú∆ ¯πÓ≈™Á∂ ‘È «’ :
«’¡≈ ÍÛ∆¡À «’¡≈ ◊πÈ∆¡À® «’¡≈ Ï∂Á Íπ≈Èª √πÈ∆¡À®
ÍÛ∂ √πÈ∂ «’¡≈ ‘Ø¬∆® ‹¿∞ √‘‹ È «Ó«Ò˙ √Ø¬∆®1®
(√Ø«· ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 655)
¡Â∂ Í≥‹Ú∂∫ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Ú∆ ‘π’Ó ’Á∂ ‘È :
Í≈·∞ Í«Û˙ ¡π Ï∂Áπ Ï∆⁄≈«˙ «ÈÚ«Ò Ìπ¡≥◊Ó √≈Ë∂®
Í≥⁄ ‹È≈ «√¿∞ √ø◊π È ¤∞‡«’˙ ¡«Ë’ ¡‘øÏπ«Ë Ï≈Ë∂®1®
«Í¡≈∂ «¬È «Ï«Ë «ÓÒ‰∞ È ‹≈¬∆ ÓÀ ’∆¬∂ ’Ó ¡È∂’≈®...
(√Ø«· Ó: 5, Í≥È≈ 641)
‹∂’ «’√∂ Óπ√≈Î È∂ ¶Ï≈ √¯ ÂÀ¡ ’È≈ ‘ØÚ∂ ÂÁ ¿∞√ ˘
√‡∂ÙÈ Â∂ Íπº‹‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ¡√Ò∆ √¯ Âª ÂÁ ‘∆ Ùπ» ‘ØÚ∂◊≈ ‹Á
∂Ò ◊º‚∆ ‹ª Ïº√ «Ú⁄ ÏÀ· ‹≈Ú∂◊≈Õ «¬√∂ Â∑ª √∆ È≈Ò ¡º÷ƒ
È≈Ó ‹Í‰≈ (Ì≈Ú √È≈ Á…≈≈ È≈Ó Á≈ ‡È ’È≈) Ó≈ÈØ∫ √‡∂ÙÈ
Â’ Íπº‹‰≈ ‘ÀÕ ¡√Ò∆ ¡≈Â«Ó’ √¯ Âª ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∆ ‘˜»∆
«Ú⁄ ¡≈ÂÓ≈ È≈Ò «√ÓÈ ’È È≈Ò ‘∆ ÂÀ¡ ‘ØÚ∂◊≈Õ ¡≈ÂÓ≈
È≈Ò «√ÓÈ ’È≈ Ó≈ÈØ∫ ◊º‚∆ ≈‘ƒ ‹ª ‹‘≈˜ ≈‘ƒ √¯ ’È≈
‘ÀÕ
ÓÈ∞º÷ Á≈ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ Á≈ ’∂ÚÒ ¡Â∂ ’∂ÚÒ «¬’Ø «¬’
ÍÃÔØ‹È ‘À :
◊Ø«ÏøÁ «ÓÒ‰ ’∆ «¬‘ Â∂∆ Ï∆¡≈®
¡Â∂ «¬√ «ÈÙ≈È∂ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √Â≈ Á«√¡≈ ‘À :
«Ó´ √≈Ë√ø◊«Â Ì‹π ’∂ÚÒ È≈Ó®1®
(¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 12)
¡Â∂
‹Í‘π Â ¬∂’Ø È≈Ó≈® ¡Ú« «È≈ÎÒ ’≈Ó≈®1®
(√»‘∆ Ó: 1, Í≥È≈ 728)
¡Â∂
’∂ÚÒ È≈Óπ ‹Í‘π ∂ ÍÃ≈È∆ Í‘π ¬∂’ ’∆ √Èª®3®2®
(ËÈ≈√∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 692)
451
’∂ÚÒ È≈Óπ ‹Í‘π ∂ ÍÃ≈È∆ ÂÏ ‘∆ «È‘⁄À ÂÈ≈®6®
(ÍÃÌ≈Â∆ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1349)
√Ø È≈Ó ‹Í‰ Ú≈√Â∂ √Ì ÂØ∫ ÚË √‘≈«¬’ √«Â√ø◊Â ‘ÀÕ √Ø
¡≈Íª ˘ √«Â√ø◊Â ‘ Ø˜ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ √Ì ÂØ∫ √Ã∂Ù‡ √ø◊«Â
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ‘ÀÕ ‘ ◊π«√º÷ ˘ ÿº‡Ø-ÿº‡
«¬’-ÁØ Í≥È∂ ‹ª «‹øÈ≈ Ú∆ ÚºË ‘Ø √’∂ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈
Ú∆⁄≈ √«‘Â Í≈· ‘ Ø˜ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ’È È≈Ò
√«Â◊π» ‹∆ È≈Ò √ø◊Â Ï‰∆ «‘øÁ∆ ‘À ¡Â∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Í≈√Ø∫
√≈˘ ‘ Ø˜ ÈÚƒ ÂØ∫ ÈÚƒ ¡≈«Ê’ ÍÃÓ≈«Ê’ ¡◊Ú≈¬∆ «ÓÒÁ∆
«‘øÁ∆ ‘ÀÕ ◊π«ÏÒ≈√ Í≈ÂÙ≈‘∆ ¤∂Úƒ ¡È∞√≈ «‹√ ÍÃ≈‰∆ È∂ Ú∆
√«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È∂ ‘Ø‰, ¿∞‘ ÙË≈ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’∂, «¬‘ ‘∆ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ‘ÈÕ
«‹√ È∂ ◊π» È≈Ò Ï⁄È ’È∂ ‘Ø‰, ¿∞‘ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ ˘ ÍÃ∂Ó √«‘Â
Ú∆⁄≈ È≈Ò ÍÛ∑∂ :
◊π Á√ «‹‘ Á∂÷È≈ √Ã∆ ◊ÃøÊ Á√≈«¬®
Ï≈Â ’È ◊π» √Ø ⁄‘À ◊ÃøÊ ÓÈ Ò≈«¬®
(◊π «ÏÒ≈√ Í≈: 6)
¡Â∂ Ì≈¬∆ ÈßÁ Ò≈Ò ‹∆ È∂ Ú∆ «‘ÂÈ≈Ó∂ «Ú⁄ «¬√∂ Ì≈Ú Á∂ Ú≈’
¡≥’Â ’∆Â∂ ‘È :
√Ø «√÷ ◊π ÁÙÈ ’∆ ⁄≈«‘®
ÁÙÈ ’∂ ◊øÊ ‹∆ ¡≈«‘®14®
ÍÃÌ≈Â √Ó∂∫ ’’∂ «¬ÙÈ≈È®
Â∆È ÍÁ¤È≈ ’∂ √π‹≈È®15®
‹Ø ÓÓ √≈Ê ⁄≈‘∂ ’∂ Ï≈Â®
◊øÊ ‹∆ ÍÛ∑∂ √π‰∂ «Ï⁄≈∂ √≈Ê®18®
‹Ø Óπfi Ï⁄È √π‰È ’∆ ⁄≈«¬®
◊øÊ ‹∆ ÍÛ∑∂ √π‰∂ «⁄Â Ò≈«¬®
Ó∂≈ »Í ◊øÊ ‹∆ ‹≈‰®
«¬√ Ó∂ Ì∂Á È‘∆ ’¤ Ó≈È®20®
(«‘ÂÈ≈Ó≈ Ì≈: ÈßÁ Ò≈Ò ‹∆)
Á»√∂, ◊π» «Í¡≈ Ú≈Ò∂ ◊π«√º÷ª Á∆ √ø◊Â ’È È≈Ò ÓÈ «Ú⁄
È≈Ó ‹Í‰ ¡Â∂ È≈Ó∆ ˘ «ÓÒ‰ Ú≈√Â∂ ÓÈ «Ú⁄ ¿∞ÂÙ≈‘ ¿∞Ó∑‚Á≈
‘ÀÕ ÔÊ≈
452
«ÂÈ≈ Á∂«÷ Ó«È ⁄≈¿∞ ¿∞·ßÁ≈ ‘¿∞ ’«Á Í≈¬∆ ◊π‰Â≈√≈®
(‹ÀÂ√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 703)
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ √Â√ø◊«Â «Ú⁄ ¡≈¿∞‰ È≈Ò ‘∆ Ó≈Û∂ ⁄ø◊∂
’Óª Á∆ √Øfi∆ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ Ó≈Û∂ ’øÓª ˘ «Â¡≈◊‰ ¡Â∂ ⁄ø◊∂ ’øÓª ˘
’È Ú≈√Â∂ ÓÈ «Ú⁄ ÍÃ∂È≈ ÍÀÁ≈ ‘øπÁ∆ ‘Àó«‹√ √Á’≈ Ïπ∂ ’Ó ÿ‡
‹ªÁ∂ ‘È ¡Â∂ ÙπÌ ’Óª «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø‰ Òº◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
√Â∆ Í‘∆ √Â∞ ÌÒ≈ Ï‘∆¡À Í«Û¡≈ Í≈«√®
˙ÊÀ Í≈Íπ Í≥πÈ∞ Ï∆⁄≈∆¡À ’±ÛÀ ÿ‡À ≈«√®
(√ÒØ’ Ó: 2, Í≥È≈ 146)
◊π» «Í¡≈«¡ª Á∆ √ø◊Â ’È È≈Ò «ÏÏ∂’ ÏπºË∆ («Ú⁄≈ ÏπºË∆) ‘Ø
‹ªÁ∆ ‘À :
√≈Ë√ø◊«Â «Ó«Ò Ïπ«Ë «ÏÏ∂’®3® (¡≈√≈ Ó: 5, Í≥È≈ 377)
Â∆√∂, ‹∂ ◊π«√º÷ «Í¡≈«¡ª Á∆ √ø◊Â È≈ «ÓÒ∂ Âª ◊π«√º÷ ˘ ËÓ
◊ÃøÊª Á∆ √ø◊Â ’È∆ ÒØÛ∆¬∂Õ ◊π» √≈«‘Ïª ¡Â∂ ◊π» «Í¡≈«¡ª Á∂
‹∆ÚÈ-⁄«Âz ÍÛ∑È √π‰È È≈Ò ¿∞‘Èª ÚºÒØ∫ Í≈¬∂ Íº◊-«⁄øÈ∑ª ¿∞µÍ
Â∞È Á∆ ÍÃ∂È≈ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
√Ø ‘ ◊π«√º÷ Ó≈¬∆ Ì≈¬∆ ˘ «¬È∑ª «ÂøÈª √ø◊Âª «Ú⁄Ø∫ «‹‘Û∆
Ú∆ √ø◊Â ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂, ¿∞√ Á≈ Í»≈ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
ppp
!
453
×¹ðÇÃ¼Ö çÅ ÇÂîÇåÔÅé Ôð ð¯÷ Ô¿¹çÅ ÔË
Ï≈Ï≈ ‹∆ «’‘≈ ’Á∂ √È, «’ ‘ ◊π«√º÷ ‹Ø ≈Â ˘ ◊πÏ≈‰∆
≈‘ƒ ◊π» ‘π’Óª ˘ ÍÛ∑Á≈ ‘À, √Ú∂∂ «ÈºÂÈ∂Ó ≈‘ƒ ¿∞√ ˘ «Î
Áπ‘≈™Á≈ ‘Àó√«Â◊π» ‹∆ ¡≈Í‰∂ ◊π«√º÷ Á∆ ÍÃ∆«÷¡≈ ‘ Ø˜ «ÈºÂ
Á∂ ’øÓª-’≈ª «Ú⁄ ÒÀ∫Á∂ ‘È «’ ≈Â ‹Ø ’∞fi «¬√ È∂ Í«Û∑¡≈ ¡Â∂
√Ú∂∂ ¿∞√ Á∆ Áπ‘≈¬∆ ’∆Â∆, ’∆ ¿∞√ ¡È∞√≈ ‘∆ «¬‘ √ø√≈ «Ú⁄
ÓÈ-Ï⁄-’Ó ’ ’∂ ⁄Ò «‘≈ ‘À? ‹∂ «ÁÈ Ì ◊π» ‘π’Ó ¡È∞√≈
‘∆ ’Ó ’È≈ ’∆Â∂ ‘È, ÂÁ Âª √«Â◊π» ‹∆ ◊π«√º÷ ˘ Í≈√ ’
’∂ ıπÙ∆ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘È, Í ‹∂ ¡≈Íª ‹Ø ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Í«Û∑¡≈ ‘À
¿∞‘Èª ‘Á≈«¬Âª Á∂ ¿∞Ò‡ ’Ó ’Á∂ ‘ª Âª √«Â◊π» ‹∆ Á∆ «ÁzÙ‡∆
«Ú⁄ ¡√ƒ Î∂Ò∑ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ªÕ √≈˘ √≈«¡ª ˘ ‘Ó∂Ù≈ «¬√ ◊ºÒ Á≈
«ı¡≈Ò ÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À «’ «‹Ê∂ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ √≈˘ Ò≈™Á∆ ‘À ¿∞Ê∂
Òº◊ ‹≈¬∆¬∂ ¡Â∂ «‹‘Û∂ Ó≈Û∂ ’Óª ÂØ∫ ◊πÏ≈‰∆ Ú‹Á∆ ‘À, ¿∞‘ ’Ó
ÌπºÒ ’∂ Ú∆ È≈ ’∆¬∂Õ
‹Ø ◊π«√÷ ÓÈ, Ï⁄Èª Â∂ ’Óª Áπ¡≈≈ ÍÃÌ» ˘ ¡≈ËÁ≈ ‘À ¿∞√
˘ √≈∂ ÎÒª Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ‹Ø ÓÈ ’’∂ Âª, ¡≈ËÁ≈ ‘À Í
Ï⁄Èª Â∂ ’Óª ˘ ’È √Ó∂∫ ÍÃÌ» ˘ «Ú√≈ «ÁøÁ≈ ‘À, ¿∞‘ ‹«◊¡≈√»
◊π» ıπÙ∆ ÂØ∫ Úªfi≈ «‘ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ◊π» ˘ ÍÃÚ≈È ¿∞‘ ‘∆ ‘À ‹Ø :
ÓÈ Ï⁄ ¥Ó ÍÃÌπ ¬∂’∞ «Ë¡≈¬∂® √Ï ÎÒ≈ √Ø¬∆ ‹È∞ Í≈¬∂®6®
(≈◊ √»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 760)
ÂÊ≈
Ó«È Ï⁄«È ’«Ó «‹ Â∞Ëπ ¡≈Ë«‘ √∂ √Ì∂ ÎÒ Í≈Ú‘∂®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 248)
‹Ø
ÓÈ Ï⁄ ¥«Ó ≈Ó È≈Óπ «⁄Â≈∆®
Á≈ Ó≈◊ ¡Í‰≈™Á∂ ‘È
ÿ»ÓÈ ÿ∂« Ó‘≈ ¡«Â «Ï÷Û∆ ◊πÓπ«÷ È≈È’ Í≈« ¿∞Â≈∆®1® ‘≈¿∞®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 916)
454
¿∞‘ √ø√≈ Á∆ ÿ≥πÓ‰-ÿ∂∆ «‹√ «Ú⁄Ø∫ «È’Ò‰≈ ÏÛ≈ ¡Ω÷≈ ‘À
√π÷ÀÈ ‘∆ Í≈ ¿∞Â ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
ÂÊ≈
ÓÈ Ï⁄ ’Ó ¡≈Ë∂ ’Â≈ «Â√π È≈‘∆ ’Á∂ √‹≈¬∆ ‘∂®6®
(Ó≈» √ØÒ‘∂ Ó: 5, Í≥È≈ 1071)
√Ø ÓÈ, Ï⁄È Â∂ ’Óª Áπ¡≈≈ ¡≈Ë‰ È≈Ò ‘∆ Í»È ◊π» ıπÙ∆
ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ‘ÀÕ
ppp
455
Ôð ð¯÷ Çé¼å ç¶ Õðî» çÅ ñ¶ÖÅ-Ü¯ÖÅ ÕðéÅ
÷ðÈðÆ ÔË
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ’ÊÈ √∆ «’ ‘ ‹«◊¡≈√» ˘ Ù≈Ó ˘ √Ω‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂
ÊØÛ∑≈ «‹‘≈ √Óª ’º„ ’∂ ¡≈Í‰∂ «ÁÈ Ì Á∂ ’∆Â∂ ’Óª ¿∞Í fi≈Â
Ó≈È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ ‹∂ ÓÈ Á∂ «Í¤∂ Òº◊ ’∂ ’Ø¬∆ Ó≈Û∂ ’Ó ‘Ø¬∂ ‘Èó
fi»· ÏØ«Ò¡≈ «◊¡≈ ‘À ‹ª «’√∂ Á∆ «Èß«Á¡≈ ‘Ø¬∆ ‘À ‹ª «’√∂ Á∂ ÓÈ
˘ ·∂√ Í‘øπ⁄≈¬∆ ‘À, ‹∂ Í≈«¬¡≈ ‘º’ ÷≈Ë≈ «◊¡≈ ‘À ÂÊ≈ ‹∂’ ‘Ø
’Ø¬∆ Ú∆ ◊π» ‘π’Ó ÂØ∫ ¿∞Ò‡ Ó≈Û≈ ’Ó ‹≈‰∂-¡‰‹≈‰∂ ‘Ø «◊¡≈ ‘Àó
¿∞√ Á≈ Í¤Â≈Ú≈ ’ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄Ø∫ ’∆Û∂ Ó≈Û∂ ’Óª
Á∆ Óπ¡≈¯∆ Ó≥◊‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À ¡Â∂ ¡◊ª‘ √≈ÚË≈È «‘‰ Ò¬∆ ÓÈ
ÏÈ≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
‹∂ ’Ø¬∆ ⁄ø◊≈ Í¿∞Í’≈ Á≈ ‹ª ÌÒ∂ Á≈ ’≈‹ «¬√ √∆ Í≈√Ø∫
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ’Ú≈ «Ò¡≈ ‘À ÂÁ ¿∞√ Ò¬∆ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á≈ Ùπ’≈È≈
’ ’∂ ¡Á≈√ ’È∆ ‘À «’ ˆ∆Ï «ÈÚ≈‹ ‹∆! ¡◊ª‘ ÂØ∫ Ú∆ «¬√
√∆ Í≈√Ø∫ ËÓ ¡Â∂ Í¿∞Í’≈ Á∂ ’≈‹ ¡≈Í ‘∆ «¥Í≈ ’’∂
’≈¿∞‰≈ ’ØÕ ÓÈ «Ú⁄ ’∆Â∂ ÙπÌ ’Ó Á≈ ‘ø’≈ È‘ƒ Ë≈È≈Õ «‹Ú∂∫
Ï≈‰∆¬∂ ÒØ’ ¡≈Í‰∆ ¡≈ÓÁÈ ¡Â∂ ı⁄ Á≈ ‘ Ù≈Ó ˘ Ò∂÷≈-‹Ø÷≈
’Á∂ ‘È ¡Â∂ ı⁄ ˘ ‘Ó∂Ù≈ ‘∆ ¡≈ÓÁÈ È≈ÒØ∫ ‘∂·ª º÷Á∂ ‘ÈÕ ‘
Ø˜ ¡≈ÓÁÈ-ı⁄ Á≈ «‘√≈Ï ’È≈ √Á’≈ ‘∆ √«‘‹∂ √«‘‹∂ ¿∞‘
ËÈ≈„ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ ÍÃ’≈ ‹∂ ¡√ƒ Ú∆ ¡≈Í‰∂ ’∆Â∂ ’Óª Á≈
Ò∂÷≈-‹Ø÷≈ ’ ’∂ ⁄ø◊∂ ’Óª ˘ Ó≈«Û¡ª ÂØ∫ ¿∞µÍ º÷‰ Á≈ ÔÂÈ
’∆¬∂ ÂÁ ¡√ƒ Ú∆ ◊‰Ú≈È Ï‰ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ «¥Í≈ Á∂ Í≈Â
Ï‰ ‹≈Úª◊∂Õ
ppp
456
çÃò¿è Õ¼ãäÅ ÁÇå ÷ðÈðÆ ÔË
‘ ◊π«√º÷ Ò¬∆ ¡≈Í‰∆ ËÓ Á∆ «’Â «Ú⁄Ø∫ Á√ÚøË ’º„‰≈
¡«Â ˜»∆ ‘À; ‹Ø ËÓ Á∆ «’Â «Ú⁄Ø∫ ◊π» Ò∂÷∂ Á√ÚøË ¡Í‰
’Á≈ ‘À, ¿∞√ Â∂ ◊π» Á∆ Ï∂¡≥Â ıπÙ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ «¬√ √ø√≈ «Ú⁄ Ú∆
¿∞√ Á∆ ’Ó≈¬∆ «Ú⁄ Ï’Â ÍÀ∫Á∆ ‘À ¡Â∂ ¡◊Ò∂∂ ‹ÈÓ «Ú⁄ Ú∆ ËÈ
Á∆ ’Ó∆ È‘ƒ «‘øÁ∆, ‘ ◊π«√÷ Ò¬∆ ‘π’Ó ‘À «’ :
Á√ È÷ ’ ‹Ø ’≈ ’Ó≈ÚÀ®
Â≈ ’ ‹Ø ËÈ ÿ ÓÀ ¡≈ÚÀ®
«Â√ Â∂ ◊π Á√Ω∫Ë ‹Ø Á∂¬∆®
«√øÿ √πÔ√ Ï‘π ‹◊ Ó«‘ Ò∂¬∆® (Ì≈¬∆ Á∂√≈ «√øÿ)
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À :
«’Â «ÚÂ ’ ËÓ Á∆ ‘Ê‘π Á∂ ’À ÌÒ≈ ÓÈ≈ÚÀ®
(Ú≈ 6 Í¿∞Û∆ 12)
ÂÊ≈
‹Ø ¡ÍÈ∆ ’¤∞ ’‘π ’Ó≈¬∆® ◊ππ«‘Â «Á‘π Á√ÚøÁ ÏÈ≈¬∆®
(√»‹ ÍÃ’≈√ ≈√ 1)
ÂÈı≈‘È≈Ó∂ «Ú⁄ Ì≈. ÈßÁ Ò≈Ò ‹∆ Á∂ Ï⁄È ‘È :
Á√ÚøÁ ◊π» È«‘ Á∂Ú¬∆, fi»· ÏØÒ ‹Ø ÷≈«¬®
’‘À ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ Ò≈Ò ‹∆ «Â√ ’≈ ’¤∞ È «Ï√≈«‘®
(ÂÈ÷≈‘È≈Ó≈ Ì≈. ÈßÁ Ò≈Ò «√øÿ ‹∆)
‹Ø ◊π«√÷ ◊π» È«ÓÂ Á√ÚøË È‘ƒ «ÁøÁ≈ Ï«⁄ºÂz È≈‡’ «Ú⁄
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ‘∂· «Ò÷∂ Ï⁄È Á‹ ’∆Â∂ ‘È :
‹Ø Ï≈Ï∂ ’∂ È≈Ó È ÁÀ‘À∫® «ÂÈ Â∂ ◊«‘ Ï≈Ï ’∂ ÒÀ‘À∫®
ÁÀ ÁÀ «ÂÈ ’Ω Ï‚∆ √‹≈«¬® Íπ«È ÒÀ‘À∫ ◊Ã«‘ ¨«‡ ÏÈ≈«¬®(10)
(Ï«⁄ºÂz È≈‡’ ¡Ë≈Ô 13)
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ È∂ Ó‘≈È Ïı«ÙÙ ’’∂ ◊π«√º÷ Á∆ ’Ó≈¬∆ ˘
√ÎÒ≈ ’È Ò¬∆ Á√ÚøË Á∆ ÍÍ≈‡∆ ⁄Ò≈¬∆ ‘À, Âª ‹Ø ◊π«√º÷ ◊π»
457
Ïı«ÙÙ ‘Ø¬∆ Ó≈«¬¡≈ «Ú⁄Ø∫ ÒØÛÚøÁ Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’’∂ ◊π» ıπÙ∆ ˘
ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∂Õ
Á≈È ’È Á∆ ∆Â Âª Íπ≈ÂÈ √Ó∂∫ ÂØ∫ ⁄Ò∆ ¡≈ ‘∆ √∆, Í
Á≈È ’È È≈Ò Ï‘πÂ∆ Ú∂ Á≈È∆ ÓÈ∞º÷ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ ‘ø’≈ ¡≈ ‹ªÁ≈
‘À, «’ ÓÀ∫ Á≈È ’∆Â≈ ‘ÀÕ Á≈È ’È È≈Ò ‹ÁØ∫ ÓÈ «Ú⁄ ‘ø’≈ ¡≈
«◊¡≈, ‘ø’≈ ÓÈ ˘ ÓÒ∆È ’Á≈ ‘À, ÓÒ∆È ÓÈ «Ú⁄ È≈Ó Â∂ È≈Ó∆
Á≈ Ú≈√≈ È‘ƒ ‘Ø √’Á≈Õ ‘ø’≈ ¡Ë∆È ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ Á≈È Ú∆ «’√∂
¡Ê È‘ƒ ‘À :
Â∆Ê ÏÂ ¡π Á≈È ’« ÓÈ ÓÀ ËÀ ◊πÓ≈È∞®
È≈È’ «È‘ÎÒ ‹≈Â «Â‘ «‹¿∞ ’øπ⁄ «¬√È≈È∞®46®
(√ÒØ’ Ó: 9, Í≥È≈ 1428)
√Ø «¬√ ‘ø’≈ Á∂ Á∆ÿ Ø◊ ÂØ∫ «√º÷ª ˘ Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬∆ √«Â◊π»
‹∆ È∂, Á√ÚøË ’„‰ Á∆ ÏøÁÙ ‘ ◊π«√º÷ Â∂ Ò≈◊» ’ «ÁºÂ∆, «’
Á√ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ «‘º√≈ ◊π» ˘ ¡ÍÈ ’ Á∂‰≈ ‘À ¿∞√ ˘ ¡≈Í‰≈ È‘ƒ
√Ófi‰≈, ¿∞√ ˘ ◊π» ’≈ ‹≈‰ ’∂ ¡≈Í ’∂ÚÒ ¿∞√ Á≈ ¡Ó≈ÈÂ∆ Ï‰È≈
‘ÀÕ ¿∞√ Ó≈«¬¡≈ ˘ Ë≈«Ó’ ’≈‹ª ‹ª ÒØÛÚøÁª È«ÓÂ ı⁄ ’È≈
‘ÀÕ
‹ÁØ∫ «¬√ Ì≈Ú È≈Ò Á√ÚøË Á∆ Ó≈«¬¡≈ ◊π«√º÷ ÚÂ∂◊≈ Âª
√πÂ∂-«√Ë ‘∆ ÓÈ «Ú⁄ Ë≈È≈ Ï‰∂◊∆ «’
Â∂≈ Â∞fi ’¿∞ √¿∞ÍÂ∂ «’¡≈ Ò≈◊À Ó∂≈®203®
◊π«√º÷ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Á≈È ’’∂ √◊Ø∫ «ÈÓÂ≈ Á≈√≈-Ì≈Ú
¡≈Ú∂◊≈ «’ ÓÀ∫ ◊π» Á∆ ¡Ó≈ÈÂ Á∂ ’∂ √π÷» ‘Ø«¬¡≈ ‘ªÕ «’™«’ :
Í≈¬∆ ¡Ó≈‰ «’¿∞ ÷∆¡À «ÁÂ∆ ‘∆ √π÷π ‘Ø«¬®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 1249)
«¬√ Â∑ª Á≈È Ú∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ Â∂ ‘ø’≈ Á∂ Ø◊ ÂØ∫ Ú∆ Ï⁄≈¡
‘∂◊≈Õ
Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Ú∆ √˘ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï «Ú⁄ «⁄Â≈ÚÈ∆ «ÁøÁ∂
‘È, «’ ‘∂ ÍÃ≈‰∆ ◊π» ÂÀ˘ Á√ Ú√Â±¡ª «ÁøÁ≈ ‘À Âø» ¿∞‘Èª Á√ª «Ú⁄Ø∫
◊π» Ùπ’≈È∂ «‘Â «¬’ ‘∆ ◊π» ˘ ¡ÍÈ ’ Á∂‘Õ ‹∂ ÌÒ≈ Âø» «¬øfi
È≈ ’∂∫◊≈, ◊π» ÂÀÊØ∫ Á√ ‘∆ ÓπÛ Ú≈Í√ ÒÀ ÒÚ∂ Âª Âø» ¿∞√ Ó≈Ò’
Á≈ ’∆ «Ú◊≈Û ÒÚ∂◊≈, Ì≈Ú ’∞fi È‘ƒÕ
«¬√ Ò¬∆ ¿∞√ Ó≈Ò’ Á∆ ıπÙ∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È Â∂ ¿∞√ Ó≈Ò’ Á≈
458
ËøÈÚ≈Á ’È Ò¬∆ ¿∞√ Á∆¡ª «ÁºÂ∆¡ª Á≈Âª «Ú⁄Ø∫ ◊π» Á∂ È«ÓÂ
Á√Úª «‘º√≈ ¡ÍÈ ’’∂ ¿∞√ Á≈ Ùπ’≈È≈ ’’∂ ¡≈Í √π÷» ‘Ø‰≈
‘À, È‘ƒ Â∂ Âø» Ï∂-ÍÃÂ∆Â≈ ‘Ø ‹≈Ú∂∫◊≈Õ
Á√ Ï√Â± Ò∂ Í≈¤À Í≈ÚÀ®
¬∂’ Ï√Â∞ ’≈«È «Ï÷Ø«‡ ◊Ú≈ÚÀ®
¬∂’ Ì∆ È Á∂«¬ Á√ Ì∆ «‘« Ò∂«¬®
Â¿∞ Ó»Û≈ ’¿∞ ’‘≈ ’∂«¬® (√π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï, Í≥È≈ 268)
Á√ÚøË ’º„‰ Ú≈Ò∂ ◊π«√÷ ˘ ’Á∂ ÿ≈‡≈ È‘ƒ ÍÀ∫Á≈ Â∂ È≈ ‘∆
Áπ«È¡≈Ú∆ Áø‚ ÌÈ∂ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ
ppp
459
ÁðçÅÃ Ãî¶º ç¯ò¶º Ô¼æ Ü¯óé¶ ÚÅÔÆç¶ Ôé
‹ÁØ∫ ¡√ƒ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ √ÈÓπ÷ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘øπÁ∂ ‘ª
ÂÁ «¬‘ ¡≈Ó ‘∆ Ú∂÷‰ «Ú⁄ ¡≈™Á≈ ‘À «’ Ï‘πÂ∂ ÍÃ≈‰∆ ÁØÚª ‘ºÊª
˘ ‹ØÛ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ √ÈÓπ÷ ÷ÒØ‰ Á∆ Êª, ÁØÚª ‘ºÊª Á∆ ™◊Òª
«Ú⁄ ™◊Òª Î√≈ ’∂ ‹øfiƒ Í≈ ’∂ ÷ÒØ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ‹ª ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‘∂·ª
ÒÓ’≈ ’∂ ‘ºÊª Á≈ ÿπºÿ» «‹‘≈ Ï‰≈ ÷ÒØ∫Á∂ ‘ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆, ¡È‹≈‰-
Íπ‰∂ «Ú⁄ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ «¬√ ÌπºÒ ˘ Á» ’È Ò¬∆ ¡’√ √ø◊Âª «Ú⁄
«’‘≈ ’Á∂ √È, «’ ‘ ◊π«√º÷ Ó≈¬∆ Ì≈¬∆ ˘ ¤≈Â∆ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ◊π»
‘˜»∆ ÚºÒ ÁØÚª ‘ºÊª Á∆¡ª ÂÒ∆¡ª ¡Â∂ ™◊Òª ‹ØÛ ’∂ Ï‘πÂ ¡ÁÏ
«Ú⁄ ÷ÒØ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Ú∆ ◊πÁ∂Ú Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘
‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À «’ :
1
Áπ«¬ ’ ‹Ø«Û ’¿∞ ¡Á≈«√®
Â∞Ëπ Ì≈ÚÀ Â≈ ¡≈‰«‘ ≈«√® (√»‘∆ Ó: 5, Í≥È≈ 737)
¡Â∂
Áπ«¬ ’ ‹Ø«Û ’∆ ¡Á≈«√®
⁄È Í÷≈« ’‘ª ◊π‰ Â≈√π® (ËÈ≈√∆ Ó: 5, Í≥È≈ 676)
Áπ«¬ ’ ‹Ø«Û «¬’∞ «ÏÈ¿∞ ’∆‹À®
’« «’Í≈ ‚∞ÏÁ≈ ÍÊπ Ò∆‹À® (Ó≈fi Ó: 5, Í≥È≈ 103)
’ ‹Ø«Û‘π √øÂ «¬’Âz ‘Ø«¬ Ó∂∂ Ò≈Ò ‹∆¿∞
¡«ÏÈ≈√∆ Íπ÷π Í»‹∂‘≈ ≈Ó® («Ï‘≈◊Û≈ Ó: 5, Í≥È≈ 542)
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ Ï‘πÂ Ê≈¬ƒ
◊π«√º÷ª ˘ ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ «ÈÓÂ≈ √«‘Â ◊π» ’∆ ‘˜»∆ «Ú⁄
«Ú⁄È ÂÊ≈ ‹ØÁÛ∆ ’È Ò¬∆ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘À √Ø ¡≈Íª ˘ Ú∆ «¬√
¡È‹≈‰-Íπ‰∂ «Ú⁄ ‘Ø ‘∆ ÌπºÒ ÂØ∫ √Á≈ √≈ÚË≈È «‘‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘À
‹∆Õ
ppp
1. ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂Õ
460
×¹ðÇÃ¼Ö ñÂÆ Ã¿×åÆ ÁðçÅÃ ÷ðÈðÆ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √∆’ ¡Úº√Ê≈ Ì≈Ú∂∫ ’≈¯∆ «ÏË ‘Ø ⁄πº’∆ √∆ Í
«Î Ú∆ ◊π«√º÷ª Á∂ «Í¡≈ Úº√ ¡≈Í‰∂ √∆’ ÷∂⁄Ò Á∆ ÍÃÚ≈‘ È≈
’Á∂ ‘Ø¬∂ ◊π«√º÷ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∂ ‘ Ë≈«Ó’ √Ó≈◊Ó Â∂ ‘≈˜ ‘Ø ’∂
√ø◊Âª Á∂ ÁÙÈ ’’∂ ¡≈Â«Ó’ ÍÃ√øÈÂ≈ Ó«‘√»√ ’Á∂Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈
’ÊÈ √∆ «’ :
«Ú«⁄ √ø◊«Â ‘« ÍÃÌπ ÚÂÁ≈® (√ÒØ’ Ó: 4, Í≥È≈ 1314)
√ø◊Â «Ú⁄ ‘∆ ÍÃÌ» ¡≈Í ÚÂÁ≈ ‘ÀÕ √ø◊Â «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹
‹∆ Á∂ Â∂ √ø◊Â Á∂ ÁÙÈ ’È È≈Ò Ï∂¡≥Â ¡≈Â«Ó’ Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ
‘øπÁ≈ ‘ÀÕ
«¬’∂ª Ì≈. √ÚÈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ È◊ Ï«‘≈Ó √«ÙÂ≈
(È˜Á∆’ ÌØ◊Íπ) ¡≈Í‰∂ ◊Ã«‘ «Ú÷∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ÷≈¬∂Õ
Ì≈¬∆ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ú∆ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· Á∂ √Ó∂∫ Í«‘Ò∂ «ÁÈ ‘∆
Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆Õ ÁπÍ«‘ Â’ ¡≈Í ‹∆ ‘Ø √ø◊Â √Ó∂Â
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ Ì≈¬∆ √ÚÈ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÿ Íπº‹ ◊¬∂Õ
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’, ‘≈˜∆ Ì’∂ ¶◊ Í≈‰∆ ¤«’¡≈Õ
Ù≈Ó ˘ √ØÁπ Á∆ ‘≈˜∆ Ì’∂ ’≈¯∆ √Óª √ø◊Â «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ ◊πÏ≈‰∆
Á≈ Í≈· √ÃÚ‰ ’∆Â≈Õ ¶◊ ¤’ ’∂ «Ï√Ã≈Ó ’È ¿∞ÍøÂ ¡≈Í ‹∆
È∂ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò∂ Á∆ √ø◊Âª √Ó∂Â √øÌ≈Ò ’∆Â∆Õ «√ÓÈ Â∂ «ÈºÂÈ∂Ó
’’∂ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ √π«‰¡≈ Â∂ ’∆Â≈Õ ◊π»
Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ÊØÛ∑≈ ¡≈‘≈ ’’∂ ¡≈Í ‹∆ ÊØÛ∑∂
√Ó∂∫ Ò¬∆ ¡≈≈Ó ’È Ò◊ Í¬∂Õ
¡≈Í ‹∆ ¡‹∂ √∆’ ¡≈≈Ó ‘∆ ’ ‘∂ √È «’ Í≈·∆ «√øÿª
È∂ Í≈· Á∂ ÓºË Á∆ ¡Á≈√ «ÏÈª «’√∂ ˘ Áº√∂ ÂØ∫ ‘∆ ’’∂ ¡≈Í‰≈
’øÓ «ÈÏ∂Û «Ò¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ ‹ÁØ∫ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á √≈ÚË≈È ‘Ø¬∂ Âª
¡≈Í ‹∆ È∂ √ø◊Â∆ «√øÿª ˘ «’‘≈ «’ ÁØ‘∂ Á√Â≈∂ √‹≈ ÒÚØ Âª
‹Ø ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ Í≈· Á∂ ÓºË Á∆ ‘Ø‰ Ú≈Ò∆ ¡Á≈√
461
«Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø ’∂ ¡√ƒ Ú∆ ‘≈˜∆ ÒÚ≈ Ò¬∆¬∂ Â∂ È≈ÓÁ≈È Á∆ Á≈Â
Â∂ ◊π«√º÷∆ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆, ¡‹Ø¬∆ ’∆¬∂Õ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄
¡≈Í ‹∆ Â∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆ √ø◊Â «Â¡≈ ‘Ø ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ¡÷≥‚
Í≈· Ú≈Ò∂ ’Ó∂ ÚºÒ ⁄Ò∂ ‘∆ √È «’ Ì≈¬∆ √ÚÈ «√øÿ Â∂ ÁØ Í≈·∆
«√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ Íπº‹∂Õ Ì≈¬∆ √ÚÈ «√øÿ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Í≈·∆ «√øÿª È∂ Âª ÓºË Á∆ ¡Á≈√ ’ «ÁºÂ∆ ‘À Â∂
√≈˘ Ú∆ È‘ƒ Áº«√¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓπÛ Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ· ◊¬∂ Â∂ Í≈·∆ «√øÿª
˘ ’≈¯∆ È≈˜ ‘Ø¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂, Ì«Ò˙ ÒØ’Ø! Â∞√ƒ ◊π» Ó‘≈≈‹
‹∆ Á∂ Ú˜∆ ‘ØÕ Â∞‘≈‚≈ ¯˜ Ï‰Á≈ ‘À «’ «‹‘Èª ÿ Ú≈«Ò¡ª È∂
◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ÙË≈ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò ¡÷≥‚ Í≈· ÷Ú≈«¬¡≈ ‘À
Â∂ ‘Ø «‹øÈ∂ Ú∆ Á» È∂Û∂ ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹∂ ‘È, √≈«¡ª
˘ Áº√Á∂ Â∂ ÍÃ∂È≈ ’Á∂ «’ Ì≈¬∆ √≈∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ‘≈˜∆ ÌØ
Â∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ‘Ø‰ Ú≈Ò∆ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘ØÚØÕ «¬√ Â∑ª
’È È≈Ò Â∞‘≈‚≈ ¯˜ Ú∆ Í»≈ ‘Ø ‹≈‰≈ √∆ Â∂ È≈Ò ‘∆ ÿ
Ú≈«Ò¡ª Â∂ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª Á∆ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ ‘≈˜∆ Ò◊ ‹≈‰∆
√∆Õ ‘Ø Âª «¬’ Í≈√∂ «‘≈ ¡√ƒ ’ºÒ∑ Á∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ‘≈˜∆
ÒÚ≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ª Â∂ È≈Ò Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ‘∆ «ÈºÂÈ∂Ó ’È
«Íº¤Ø∫ ÊØÛ∑≈ ¡≈≈Ó ’ ‘∂ √ª, Â∞√ƒ √≈˘ Ú∆ È‘ƒ Áº«√¡≈ Â∂ ¡≈Í‰∂
ÓÈ «Ú⁄ ‘∆ «¬‘ Ë≈È≈ Ï‰≈ Ò¬∆ «’ «¬‘ √øÂ ‘È, «¬‘Èª ˘ ◊π»
⁄Èª «Ú⁄ ‘Ø ‘∆ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Á∆ ’∆ ÒØÛ ‘ÀÕ
Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‹∆! «¬‘ ¡≈Í ‹∆ ˘ Ï‘πÂ Úº‚≈ ÌπÒ∂÷≈ ‘ÀÕ ¡√ƒ
√øÂ È‘ƒ, ¡√ƒ Âª ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ «√º÷ ‘ª Â∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄Ø∫
√Á≈ ◊π«√º÷∆ Á∆ ‹≈⁄È≈ ’Á∂ ‘ª Â∂ «¬√∂ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò «¬Ê∂ Íπº‹∂
‘ª «’ ◊πÏ≈‰∆ √π‰’∂ Â∂ √ø◊Âª Á∂ ÁÙÈ ’’∂ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄
‘Ø‰ Ú≈Ò∆ √ø◊Â∆ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø ’∂ ¡≈Í‰∆ ‘≈˜∆ ÒÚ≈
√’∆¬∂Õ Â∞√ƒ √≈˘ Áº«√¡≈ Â’ È‘ƒ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÿ Ú≈«Ò¡ª ˘
¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ ÍÃ∂«¡≈ ‘À, «¬‘ Â∞‘≈‚∆ Ï‘πÂ Úº‚∆ ÌπºÒ
‘ÀÕ
Â∞‘≈‚≈ ◊π» ’∂ Ú˜∆ª Á≈ ¯˜ Ï‰Á≈ ‘À, Â∞√ƒ ¡≈Í‰∂ ¯˜
Á∆ Í¤≈‰ ’Ø, ‹∂ Â∞√ƒ Í«Ú≈ Â∂ ¡≈¬∆ √ø◊Â ˘ ÍÃ∂È≈ ’Ø, «¬√
Â∑ª ’È È≈Ò «¬’ Âª ◊π» ÁÏ≈ Á∆ √ØÌ≈ Ï‰∂ Á»√∂ ¡≈ÍØ ¡≈Í‰∆
«Èº‹∆ ¡Á≈√ Á∆ ‹◊∑≈ √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ ’∆Â∆ ¡Á≈√ Á∆ Ï‘πÂ Úº‚∆
462
Ó‘≈ÈÂ≈ ‘À «‹√ ÂØ∫ Â∞√ƒ √≈˘ Úªfi∂ «÷¡≈ ‘ÀÕ ¡◊ª‘ Ò¬∆ ¡√ƒ
Â∞‘≈˘ Ï∂ÈÂ∆ ’Á∂ ‘ª «’ «‹ºÊ∂ Ú∆ ¡÷≥‚ Í≈· ’Ø; ¡øÌ, ÓºË Â∂
ÌØ◊ √Ó∂∫ ‘Ø‰ Ú≈Ò∆ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ √≈∂ ÍÃÚ≈ ˘ Â∂
¡≈¬∆ ‘Ø¬∆ √ø◊Â ˘ ÍÃ∂È≈ ’«¡≈ ’ØÕ «¬√ Â∑ª Â∞‘≈‚∂ ¡≈Í‰∂ ¯˜
Á∆ Í»Â∆ Â∂ Í«Ú≈ Â∂ √ø◊Â Á≈ ÌÒ≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ Í≈·∆ «√øÿª È∂
¡≈Í‰∆ ¡‰◊«‘Ò∆ Á∆ «÷Óª Ó≥◊∆ Â∂ ¡◊ª‘ ÂØ∫ √≈ÚË≈È «‘‰ Ò¬∆
Ï⁄È ’∆Â≈Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ √ø◊Â √Ó∂Â ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ Íπº‹ ’∂ ◊πÍÂ
»Í «Ú⁄ ¡Á≈√ ’’∂ ‘≈˜∆ ÒÚ≈¬∆ Â∂ ’∞fi √Óª ◊π» Ï≈‰∆ Á≈ Í≈·
√π«‰¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ ◊πÁπ¡≈∂ Ú∆ ¡Â∂ «‹√ ÿ Ú∆ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈·
√≈«‘Ï «Ú⁄ ‘≈˜∆ ÌÈ Ò¬∆ ‹≈‰ ¿∞Ê∂ √≈∂ ’øøÓ «Ú⁄∂ ¤º‚ ’∂ Ì≈Ú∂∫
¿∞‘ «’øÈ∂ Ú∆ ˜»∆ ‘Ø‰ Ì≈Ú∂∫ ◊πÓ«Â «Ú⁄≈ ‹ª «Èº‹∆ «ÈºÂÈ∂Ó Ú∆
«’™ È≈ ⁄Ò «‘≈ ‘ØÚ∂, √ø◊Â∆ ¡Á≈√ «Ú⁄ ˜» Ù≈ÓÒ ‘øπÁ∂ Â∂
√Á≈ Ï⁄È ’Á∂ «’ √ø◊Â∆ ¡Á≈√ Á∆ ¡≈Í‰∆ ‘∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ‘ÀÕ √Ø
¡≈Íª ˘ Ú∆ √Á≈ «¬√ Íº÷ ÂØ∫ √≈ÚË≈È ‘Ø‰ Á∆ ÒØÛ ‘ÀÕ ¡≈Ó Ú∂÷‰
«Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ‘À «’ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· Á∂ ¡≈øÌ √Ó∂∫ Ú∆ Í«Ú≈ Á∂
«¬’-ÁØ ÍÃ∂Ó∆ ‘∆ ‘≈˜ ‘øπÁ∂ ‘ÈÕ ’Ø¬∆ ¡≈¬∂ ◊¬∂ Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ πºfi≈
‘øπÁ≈ ‘À, ’Ø¬∆ «’√∂ ‘Ø ’øÓ «Ú⁄ ÷º⁄Â ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ’Ø¬∆ Ï≈‘ «ÎÁ≈
‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ’øÓ Ì≈Ú∂∫ √≈∂ ’È∂ ‘È Â∂ ’È∂ Ú∆ ˜» ⁄≈‘∆Á∂ ‘È Í
«‹√ Ó’√Á Ò¬∆ ◊π» Í≈ÂÙ≈‘ ˘ ÿ «Ò¡ªÁ≈ ‘À, ‹∂ Í≥‹-√ºÂ «Ó≥‡
Á≈ √Óª ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ Ò¬∆ Ú∆ È≈ ’º«„¡≈ ‹≈ √’∂ «Î
Âª Ï‘πÂ≈ Ò≈Ì È‘ƒ ‘ÀÕ ¬∂È∂ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ’øÓ’≈ «Ú⁄ Ú∆ ’Ø¬∆
ÿ≈‡≈ È‘ƒ ÍÀ∫Á≈Õ
◊π«√º÷ Í≈√ Âª ’∂ÚÒ «¬’ ¡Á≈√ ‘∆ ‹Ø ¿∞√ Á∂ ‹∆ÚÈ Á≈
¡≈√≈ ‘ÀÕ ‹∂ ¡Á≈√ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ ÂØ∫ ‘∆ ¡√ƒ Úªfi∂ «‘ ◊¬∂
‹ª ¡Ú∂√Ò≈ÍÈ ’∆Â≈, «¬√ ÂØ∫ ‘Ø ’∆ ÂØ‡∂ Ú≈Ò≈ √ΩÁ≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
ppp
463
ô¹ÕðÅéÅ—ÁðçÅÃ
«¬√π Í≈È∆1 Â∂ «‹«È Â± ÿ«¡≈2®
Ó≈‡∆ ’≈ Ò∂ Á∂‘π≈3 ’«¡≈®
¿∞’«Â4 ‹Ø«Â ÒÀ √π«Â Í∆«÷¡≈5®
Ó≈Â ◊Ì Ó«‘ «‹«È Â± ≈«÷¡≈®1®
≈÷È‘≈π √Ó∑≈« ‹È≈®
√◊Ò∂ ¤Ø«‚ Ï∆⁄≈ ÓÈ≈®1® ‘≈¿∞®
«‹«È Á∆¬∂ Â∞Ëπ Ï≈Í Ó‘Â≈∆6®
«‹«È Á∆¬∂ Ìz≈Â ÍπÂ ‘≈∆7®
«‹«È Á∆¬∂ Â∞Ëπ Ï«ÈÂ≈8 ¡π Ó∆Â≈®
«Â√π ·≈’∞ ’¿∞ «÷ Ò∂‘π ⁄∆Â≈®2®
«‹«È Á∆¡≈ Â∞Ëπ ÍÚÈ∞ ¡ÓØÒ≈®
«‹«È Á∆¡≈ Â∞Ëπ È∆π «ÈÓØÒ≈®
«‹«È Á∆¡≈ Â∞Ëπ Í≈Ú’∞9 ÏÒÈ≈®
«Â√π ·≈’∞ ’∆ ‘π ÓÈ √È≈®3®
¤Â∆‘ ¡≥«ÓÃÂ «‹«È ÌØ‹È Á∆¬∂®
¡≥Â«10 Ê≈È ·‘≈ÚÈ ’¿∞ ’∆¬∂®
Ï√πË≈11 Á∆¿∞ ÏÂ«È ÏÒÈ≈12®
«Â√π ·≈’∞ ’∂ «⁄«Â ÷π ⁄È≈®4®
Í∂÷È ’¿∞ È∂Âz √πÈÈ ’¿∞ ’È≈13®
‘√Â14 ’Ó≈ÚÈ Ï≈√È15 √È≈®
⁄È ⁄ÒÈ ’¿∞ «√π ’∆ÈØ Ó∂≈16®
ÓÈ «Â√π ·≈’∞ ’∂ Í»‹‘π ÍÀ≈®5®
1. ’Â-ÏøÁ», 2. ÿ«Û¡≈ «◊¡≈, 3. √∆, 4. ‹π◊Â∆ È≈Ò,

5. Í÷‰ Á∆ √Øfi∆, 6. Ó≈Â≈, 7. «Í¡≈∂ ÍπºÂ ¡≈«Á’,
8. «¬√Â∆, 9. ¡º◊, 10. «„º‚ «Ú⁄ «¬‘ ÌØ‹È º÷‰ Ò¬∆ Êª Ï‰≈¬∆ ‘À,
11. ËÂ∆, 12. ÚÒ∂Ú≈ (√≈Ó≈È), 13. ’øÈ, 14. ‘ºÊ,
15. Èº’, 16. «√ÓΩÕ
464
¡Í«ÚÂz Í«ÚÂzπ «‹«È Â± ’«¡≈®
√◊Ò ‹Ø«È Ó«‘ Â±1 «√« Ë«¡≈®
¡Ï2 Â± √∆fiπ Ì≈ÚÀ È‘∆ √∆fiÀ®
’≈‹π √ÚÀ ÓÈ ÍÃÌπ «Ë¡≈¬∆‹À®6®
¬∆‘≈ ¿±‘≈ ¬∂’À ˙‘∆®
≤‹Â ’Â Á∂÷∆¡À ÂÂ ÂÂ ÂØ‘∆®
«Â√π √∂ÚÂ Ó«È ¡≈Ò√π ’À®
«‹√π «Ú√«¡À «¬’ «ÈÓ÷ È √À®7®
‘Ó ¡Í≈Ë∆ «È◊πÈ∆¡≈∂®
È «’¤∞ √∂Ú≈ È ’Ó≈∂3®
◊ππ ÏØ«‘Êπ4 Ú‚Ì≈◊∆ «Ó«Ò¡≈®
È≈È’ Á≈√ √ø«◊ Í≈Ê Â«¡≈®8®2®
(≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 913)
ÂÊ≈
«‹‘ ÍÃ√≈«Á Ë ¿±Í« √π÷ Ï√«‘®
√πÂ Ìz≈Â Ó∆Â Ï«ÈÂ≈ √ø«◊ ‘√«‘®
«‹‘ ÍÃ√≈«Á Í∆Ú«‘ √∆ÂÒ ‹Ò≈®
√π÷Á≈¬∆ ÍÚÈ∞ Í≈Ú’∞ ¡ÓπÒ≈®
«‹‘ ÍÃ√≈«Á ÌØ◊«‘ √«Ì √≈®
√◊Ò √Ó◊Ã∆ √ø«◊ √≈«Ê Ï√≈®
Á∆È∂ ‘√Â Í≈Ú ’È È∂Âz √È≈®
«Â√«‘ «Â¡≈«◊ ¡Ú √ø«◊ ⁄È≈®
¡À√∂ ÁØ÷ Ó»Û ¡≥Ë «Ï¡≈Í∂®
È≈È’ ’≈«„ Ò∂‘π ÍÃÌ ¡≈Í∂®2®
(√π÷ÓÈ∆ Ó: 5, Í≥È≈ 267)
¿∞Í’
ØÃ Â «Ò÷∂ ◊πÚ≈’ª ¡È∞√≈ ÍÓ∂Ù ‹∆ È∂ «‹ÂÈ∂ ’∞ Í¿∞Í’≈
√≈‚∂ (‹∆Úª) ¿∞µÍ ’∆Â∂ ‘È, ¿∞È∑ª Á∆ È≈ Âª «◊‰Â∆ ‘∆ ‘Ø √’Á∆
‘À ¡Â∂ È≈ ‘∆ «’√∂ ÍÃ’≈ ¿∞È∑ª Á≈ «√Ò≈ ‘∆ ⁄π’≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈
‘ÀÕ ’∂ÚÒ ÍÃÌ»-ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ ¡Á≈√-Ï∂ÈÂ∆ »Í «Ú⁄ Ùπ’≈È≈ ‘∆
1. ÙÃØÓ‰∆ (√Á≈),
2. ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ ‘π‰ Âø» Ì≈Ú∂∫ √¯Ò≈ ’ ‹ª È≈, «¬‘ Â∂∂ ¡ı«Â¡≈
‘ÀÕ
3. ’Ó, 4. ‹‘≈˜Õ
465
’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹Ø ‹∆Ú Ú≈«‘◊π» ‹∆ Á≈ Ùπ’≈È≈ ’ ’∂ ¡≈Í‰∂
¯˜ Á∆ Í»Â∆ ’Á≈ ‘À, ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∆ ¿∞√ ‹∆Ú-¡≈ÂÓ≈ ¿∞µÍ
Ï∂¡≥Â ıπÙ∆ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ ‹Ø ÍÓ∂Ù ‹∆ Á∂ ’∆Â∂ Í¿∞Í’≈ª ˘ «Ú√≈
«ÁøÁ≈ ‘Àó¿∞‘ ¡«¥Âÿ‰Â≈ Á∂ ÁØÙ ÂØ∫ Ï⁄ È‘ƒ √’Á≈Õ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√
‹∆ Á∆ «È◊∑≈ «Ú⁄ ¡«¥Âÿ‰ ‘∆ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ Úº‚≈ ¡Í≈Ë∆
‘ÀÕ «‹Ú∂∫ «’ ¿∞È∑ª È∂ CEÚƒ Ú≈ «Ú⁄ ¡≥«’Â ’∆Â≈ ‘À «’ :
È≈ «Â√π Ì≈∂ ÍÏÂ≈ ¡√Ó≈È ÷‘øÁ∂®
È≈ «Â√π Ì≈∂ ’Ø‡◊Û∑ ÿÏ≈ «Á√øÁ∂®
È≈ «Â√π Ì≈∂ √≈«¬≈ ÈÁ Ú≈‘ Ú‘øÁ∂®
È≈ «Â√π Ì≈∂ ÂÚ≈ ÎÒ √πÎÒ Î¶Á∂®
È≈ «Â√π Ì≈∂ ‹∆¡ ‹øÂ ¡‰◊‰Â «ÎøÁ∂®
Ì≈∂ Ìπ«¬ ¡«’Âÿ‰ Ó≥Á∆ ‘» Ó≥Á∂®8®35®
(Ú≈ 35, Í¿∞Û∆ 8)
√Ø «¬√ Ò¬∆ ‹Á Ú∆ ¡≈Íª √«Â◊π» ‹∆ Á∆¡ª Ïı«ÙÙ ’∆Â∆¡ª
Á≈Âª ˘ ÚÂ∆¬∂, Ìøπ⁄∆¬∂; ÂÁØ∫ ¿∞√ ¡’≈ÒÍπ÷ ‹∆ Á≈ ¡Á≈√ »Í
«Ú⁄ Ùπ’≈È≈ ˜» ’È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆, ‘Ó∂Ù≈ ’Ø¬∆ Ú∆ ¡≈‘≈-Í≈È ’È ÂØ∫ Í«‘Ò∂ Â∂ Ï≈¡Á
«Ú⁄ ¤Ø‡∆ ¡Á≈√ Á∂ »Í «Ú⁄ Ùπ’≈È≈ ’«¡≈ ’Á∂ √È ¡Â∂ ‹Á
Ú∆ ’Ø¬∆ ÈÚƒ Ú√Â± ÚÂ‰∆ ¡øÌ ’È∆ ‘ØÚ∂ ÂÁ Ú∆ ¡Á≈√ »Í
«Ú⁄ ÍÓ∂Ù ‹∆ Á≈ ËøÈÚ≈Á ’’∂ ‘∆ ÚÂÁ∂ ¡Â∂ √Ó»‘ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘
¡À√≈ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂«¡≈ ’Á∂ √È :
«‹√ Á≈ «ÁÂ≈ ÷≈Ú‰≈ «Â√π ’‘∆¡À √≈Ï≈«√®
È≈È’ ‘π’Óπ È ⁄Ò¬∆ È≈«Ò ÷√Ó ⁄ÒÀ ¡Á≈«√®
(¡≈√≈ ‹∆ Á∆ Ú≈ Ó: 1, Í≥È≈ 474)
ppp
466
ÃÇå×¹Çð å°îð¶ ÕÅÜ ÃòÅð¶
√Á≈ ◊Ø«ÏøÁ ÍÃ√≈Á «√øÿ ◊∂Ú≈Ò ¡≈Í‰∂ ÍºÂ «Ú⁄ «Ò÷Á∂
‘È «’ ´«Ë¡≈‰≈ «¬ø‹∆È∆¡«ø◊ ’≈Ò‹ «Ú⁄ «‚◊∆ ÍÃ≈ÍÂ ’È
¿∞ÍøÂ ÓÀ˘ ‡À’È∆’Ò ÈΩ’∆ «ÓÒ ◊¬∆ Â∂ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ‘∆ ÓÀ∫
¡≥Ï≈Ò≈ ’À∫‡ ¬∂¡ ÎØ√ √‡∂ÙÈ «Ú÷∂ CB √π’≈¡‚È «Ú⁄ ‡À’È∆’Ò
¡¯√ Á∆ ¡√≈Ó∆ Â∂ Òº◊ «◊¡≈Õ «¬º’ Ú≈∆ ÓÀ˘ ‘Ú≈¬∆ ‘≈Á√∂ Á∆
‹ª⁄ ’È Ú≈√Â∂ ¡≈ÁÓÍπ ‘Ú≈¬∆ ¡º‚∂ Â∂ ‹ª⁄ ’Ó∂‡∆ Á∂ ‘Ø ÓÀ∫Ïª
È≈Ò ‹≈‰≈ «Í¡≈Õ
‹ª⁄ Á≈ ’≈‹ Óπ’øÓÒ ’È ¿∞ÍøÂ ÓÀ∫ ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
√≈«‘Ï «Ú÷∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ ˘ ¿∞⁄∂⁄≈ «ÓÒ‰ Ú≈√Â∂ «◊¡≈
Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ÏÀ· ’∂ ◊πÓ«Â Á∆¡ª «Ú⁄≈ª √ªfi∆¡ª ’È Á≈
√πÌ≈◊ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈Õ Ú≈Í√∆ Â∂ ÓÀ∫ ¡≈Í‰≈ ¡≥Ï≈Ò≈ ’À∫‡ Á≈ «√È≈Úª
Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÁºÂ≈ Â∂ ÿ ÁÙÈ Á∂‰ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ Ú∆ ’∆Â∆Õ
√≈Ò AIFI ¬∆√Ú∆ Á∂ ÈÚøÏ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ Ó∂∂ Í≈√Ø∫ ¿∞√ ‘Ú≈¬∆
‹‘≈˜ Á≈ ¡À’√∆‚À∫‡ ‘Ø «◊¡≈ ‹Ø «’ ÊØÛ∑≈ √Óª Í«‘Òª ‘∆ Ì≈Â
√’≈ È∂ »√ Í≈√Ø∫ ÷∆«Á¡≈ √∆Õ ‘Ø¬∂ È∞’√≈È Á≈ ¡≥Á≈˜≈ ¿∞√ √Ó∂∫
’Ø¬∆ «¬º’ Òº÷ πÍ¬∂ Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ Ó∂∂ «÷Ò≈Î ÍÛÂ≈Ò Á≈ ‘π’Ó
«ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ ÓÀ∫ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ «È≈Ù ‘Ø «◊¡≈Õ ’∞fi Ú∆ ‘Ø √’Á≈
√∆Õ ÓÀ∫ «¬º’ Ï‘πÂ Áπ÷∆ √Ó∂∫ Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’ «‘≈ √ªÕ ¡À’√∆‚À∫‡
‘Ø‰ ÂØ∫ ÁØ «ÁÈ Ï≈¡Á ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡⁄≈È’ ¡≥Ï≈Ò≈ ¤≈¿∞‰∆ Ó∂∂ ÿ
¡≈ ◊¬∂Õ ‹Á ÓÀ∫ ÁπÍ«‘ Á≈ ÷≈‰≈ ÷≈‰ Ú≈√Â∂ ÿ Íπº‹≈ Âª Ó∂∆
ÿ Ú≈Ò∆ È∂ Á«√¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Â∂ «¬º’ ‘Ø «√øÿ ÊØÛ∑≈ «⁄ Í«‘Òª
ÿ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ ÓÀ˘ «¬‘ ◊ºÒ √π‰ ’∂ Ï‘πÂ ıπÙ∆ ‘Ø¬∆ «’ «‚º◊∂ ÓÈ
˘ ËÚ≈√ «ÓÒ «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÈÓ√’≈ ’∆Â∆ Â∂ ¯Â«‘ ÏπÒ≈¬∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Áº«√¡≈ «’ ¿∞‘ ÔÓπÈ≈ È◊ ‹≈ ‘∂ √È Â∂ «¬º’ ≈Â
Ò¬∆ Ó∂∂ Í≈√ ·«‘È◊∂Õ
467
÷≈‰≈ ÷≈‰ ¿∞ÍøÂ ÓπÛ-ÓπÛ ’∂ ÓÀ˘ «ı¡≈Ò ¡≈Ú∂ «’ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ ‘Ú≈¬∆ ‘≈Á√∂ Ï≈∂ Áº√ª Í ‘∆¡≈ È≈ ÍÚ∂Õ ÓÀ∫ ÁπÏ≈≈ ’øÓ Â∂
⁄Ò≈ «◊¡≈ Â∂ Ù≈Ó ˘ ’øÓ ÂØ∫ Ú≈Í√ ¡≈ ’∂ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’ØÒ ÏÀ·
«◊¡≈Õ ÓÈ «Ú⁄ ÓπÛ-ÓπÛ ‘≈Á√∂ Á∂ «È’Ò‰ Ú≈Ò∂ «√º«‡¡ª Ï≈∂ «⁄øÂ≈
Á∆ Ò«‘ ⁄ºÒ ‘∆ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ó∂∂ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’’∂ «’‘≈,
““◊Ø«ÏøÁ ÍÃ√≈Á «√øÿ ‹∆, ‹Ø Ú∆ Â∞‘≈˘ ÍÃ∂Ù≈È∆ ‘À, «È√ø◊ ‘Ø ’∂ Áº√
«Á˙Õ ◊π» Ó‘≈≈‹ ÌÒ∆ ’È◊∂Õ Â∞‘≈‚≈ Ú≈Ò Ú∆ «Úø◊≈ È‘ƒ
‘ØÚ∂◊≈Õ”” «¬‘ Ï⁄È √π‰ ’∂ Ó∂∆ ‹≈È «Ú⁄ ‹≈È ¡≈¬∆ Â∂ ‘Ø¬∂ ‘Ú≈¬∆
‘≈Á√∂ Ï≈∂ Â∂ ⁄ºÒ ‘∆ ‹ª⁄ Ï≈∂ «Ú√Ê≈ «Ú⁄ Áº«√¡≈ Â∂ ‹ª⁄
¿∞ÍøÂ «È’Ò‰ Ú≈Ò∂ ÈÂ∆‹∂ Â∂ √˜≈ Ï≈∂ Ú∆ Áº√ «ÁºÂ≈Õ
√≈∆ ◊ºÒ-Ï≈Â √π‰È ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂, ““’≈’≈,
Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ ‹∆ Á≈ ◊¿∞Û∆ ≈◊ «Ú⁄ ÙÏÁ ‘À ‹Ø «¬ÊØ∫ ¡≈øÌ ‘øπÁ≈
‘À :
◊¿∞Û∆ Ó‘Ò≈ 5
«Êπ ÿ« ÏÀ√‘π ‘« ‹È «Í¡≈∂®
√«Â◊π« Â∞Ó∂ ’≈‹ √Ú≈∂® ‘≈¿∞®
«¬√ Á≈ ‹≈Í ÚºË ÂØ∫ ÚºË ’«¡≈ ’ØÕ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ ¡Á≈√ ’Ø, ◊π» Ó‘≈≈‹ √‘≈¬∆ ‘Ø‰◊∂Õ”” ÓÀ∫ ÙÏÁ «Ò÷ «Ò¡≈
Â∂ ˜Ï≈È∆ Ô≈Á ’’∂ ¡≈Í ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ ÓÈ ’’∂ ÓÀ˘ «¬øÈ≈
ÌØ√≈ Ï‰ «◊¡≈ «’ ‘π‰ ÓÀ˘ ’Ø¬∆ √˜≈ È‘ƒ «ÓÒ∂◊∆Õ
‹ª⁄ ’Ó∂‡∆ ˘ √≈¯-√≈¯ ’«‘ «ÁºÂ≈ «’ «¬√ ‘≈Á√∂ «Ú⁄ Ó∂∆
ˆÒÂ∆ ‘ÀÕ ‹ª⁄ ’Ó∂‡∆ Á∂ ¡¯√ª ¿∞µÍ Ó∂∂ √º⁄-√º⁄ Áº√‰ Â∂
ˆÒÂ∆ Ó≥È ÒÀ‰ Á≈ «¬øÈ≈ ¡√ «Í¡≈ «’ «ÍØ‡ «Ò÷‰ Òº«◊¡ª,
¿∞È∑ª «Ò÷ «ÁºÂ≈ «’ «¬√ ¡Î√ È∂ «Á¡≈ÈÂÁ≈∆ È≈Ò ¡≈Í‰≈ ’√»
Ó≥È «Ò¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «¬√ ˘ «⁄Â≈ÚÈ∆ Á∂ ’∂ ¤º‚ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂Õ
«¬√ «ÍØ‡ Â∂ √‡∂ÙÈ ’Óª‚ È∂ ‘≈Ó∆ Ì «ÁºÂ∆ ¡Â∂ ’Óª‚ ˘
«ÍØ‡ Ì∂‹ «ÁºÂ∆ ◊¬∆Õ ’Óª‚ È∂ Ú∆ «¬√∂ «ÍØ‡ Á∆ ‘ª «Ú⁄
¡≈Í‰∆ √«‘ÓÂ∆ Á∂ «ÁºÂ∆ Â∂ ‹ª⁄ «ÍØ‡ ¬∂¡ ‘À‚’∞¡≈‡ ˘ Ì∂‹
«ÁºÂ∆Õ ¬∂¡ ‘À‚’∞¡≈‡ «Ú⁄ ÁØ ‚≈«¬À’‡∂‡ª È∂ ¡≈Í‰≈ ¡≥«ÂÓ
ÎÀ√Ò≈ Á∂‰≈ √∆Õ «¬º’ ‚≈«¬À’‡∂‡ È∂ Âª ‘∂·ª ÂØ∫ «√Î≈Ù ‘Ø¬∆
«ÍØ‡ ˘ Ó≥È «Ò¡≈ Í Á»√∂ Á≈ «Ú⁄≈ √∆ «’ «Íº¤Ø∫ «¬√ Â∑ª Á∂
¡À’√∆‚À∫‡ª Â∂ √ıÂ √˜≈ «ÁºÂ∆ ‹ªÁ∆ ‘∆ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ «¬√ ¡Î√
˘ Ú∆ √ıÂ √˜≈ «ÓÒ‰∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘ÀÕ Óπ¡≈¯∆ È‘ƒ «ÁºÂ∆ ‹≈ √’Á∆Õ
468
«’™«’ ÁØ ‚≈«¬À’‡Ø∂‡ª Á∂ ¡≈Í√∆ ÓÂÌ∂Á ‘Ø ◊¬∂Õ «¬√ Ò¬∆
Ó∂∆ ÂÎÂ∆Ù Ú≈Ò∆ Î≈¬∆Ò ‘∂· ¿∞µÍ ‘øπÁ∆ ‘∆Õ «‹™-«‹™ Á∂∆ ‘Ø
‘∆ √∆, Ó∂∆ «⁄øÂ≈ ÚË ‘∆ √∆Õ ¡≈ı «‘≈ È≈ «◊¡≈ Â∂ ÓÀ∫ ¡≈Í‰∂
«¬’ ÁØ√Â È≈Ò ‹Ø «’ ¬∂¡ ‘À‚’∞¡≈‡ «Ú⁄ Òº«◊¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆,
√øÍ’ ’∆Â≈ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¿∞‘ ÓÀ˘ ÍÂ≈ ’’∂ Áº√∂ «’ Ó∂∆
‹ª⁄ «ÍØ‡ Â∂ ¬∂¡ ‘À‚’∞¡≈‡ ’∆ «Ú⁄≈ ’ «‘≈ ‘ÀÕ Ó∂∂ ¿∞√
«ÓºÂ È∂ ’Ø¬∆ «ÂøÈ ’∞ ÿ≥‡∂ Ï≈¡Á ÓÀ˘ ¯ØÈ Â∂ Áº«√¡≈, «‹√ ˘ √π‰
’∂ ÓÀ˘ ¿∞√Á∆ Áº√∆ ◊ºÒ Â∂ Ô’∆È ’È≈ ¡Ω÷≈ ‘Ø «◊¡≈Õ ¿∞√ È∂
Áº«√¡≈ «’ ÁØ ‚≈«¬À’‡Ø∂‡ª Á∂ «Ú⁄≈ ¡≈Í√∆ Ó∂Ò È≈ ÷ªÁ∂ ‘Ø‰
’≈È ‹ª⁄ Ú≈Ò∆ Î≈¬∆Ò ‘∂·ª ¿∞Í ’≈¯∆ ⁄º’ Ò◊≈™Á∆ ‘∆ ‘À
Â∂ ’∞fi √Ó∂∫ ÂØ∫ Î≈¬∆Ò ◊øπÓ ‘ÀÕ
«¬√ Â∑ª ‹ª⁄ Î≈¬∆Ò Á≈ ◊øπÓ ‘Ø ‹≈‰≈ «¬’ Ï‘πÂ Úº‚∆ ÿ‡È≈
‘ÀÕ √≈∆ ‹ª⁄ ◊πÍÂ Î≈¬∆Ò Á∂ »Í «Ú⁄ º÷∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ ‹∂ «’Â∂
Î≈¬∆Ò ˆÒÂ ‘ºÊª «Ú⁄ ⁄Ò∆ ‹≈Ú∂ Âª Ï‘πÂ È∞’√≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
ÁØ√Â È∂ Áº«√¡≈ «’ Â∂∆ ‹ª⁄ Ú≈Ò∆ Î≈¬∆Ò ÒºÌ‰ Ò¬∆ Ï‘πÂ ’Ø«ÙÙ
‘Ø ‘∆ ‘ÀÕ «‹øÈ≈ «⁄ Î≈¬∆Ò ÍÃ≈ÍÂ È‘ƒ ‘øπÁ∆, ¿∞È≈ «⁄ ’Ø¬∆
’≈Ú≈¬∆ È‘ƒ ‘Ø √’Á∆Õ
«¬‘ ÿ‡È≈ AIFI ¬∆. Á∆ ‘ÀÕ ÿØ◊∆ Ó˜Ï»∆ ’≈È ÓÀ∫ AIHF
Âº’ ¬∂¡ ÎØ√ Á∆ AG √≈Ò ÈΩ’∆ ’’∂ Í«‘Òª «‡≈«¬ÓÀ∫‡ ÒÀ ’∂
ÍÀÈÙÈ ÒÀ ÿ ˘ ¡≈ «◊¡≈Õ ‘≈Á√∂ √Ó∂∫ ÓÀ∫ ÎÒ≈¬∆‡ ÒÀÎ‡∆ÈÀ∫‡ √∆
Â∂ «‡≈«¬ ‘Ø‰ √Ó∂∫ ÓÀ∫ «Úø◊ ’Óª‚ Á∂ ¡‘πÁ∂ Â∂ Íπº‹ «◊¡≈Õ
◊πÏ≈‰∆ Á≈ ˙‡-¡≈√≈ ÒÀ‰ Â∂ Ó‘ªÍπÙª Á∂ ¡’≈ÒÍπ÷ Í≈√ Ï∂ÈÂ∆
’È √Á’≈ Ó∂∆ AG √≈Ò Âº’ Î≈¬∆Ò ‘∆ È≈ ÒºÌ∆Õ «¬√ √Á’≈ ÓÀ˘
√Ó∂∫ «√ Âº’∆ «ÓÒÁ∆ ‘∆Õ «’√∂ ¡¯√ È∂ Ú∆ ÓÀ˘ √πÍ√∆‚ È≈
’∆Â≈ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÓÀ˘ ÌØ≈ «‹øÈ∆ √˜≈ ‘∆ «ÓÒ∆Õ «ÓÒÁ∆ «’Ú∂∫ «’,
“√«Â◊π Â∞Ó∂ ’≈‹ √Ú≈∂” Á≈ ˙‡ ¡≈√≈ «Ò¡≈ √∆Õ
‹∂ ÓÀ∫ «’√∂ Ú∆ ÍÃ≈‰∆ ˘ ¿∞ÍÒ∆ ¡≈Í‰∆ «¬√ ÿ‡È≈ Ï≈∂ Áº√Á≈
‘ª Âª ¿∞‘ ’Á∂ Ú∆ ÌØ√≈ È‘ƒ ’Á≈ «’ «¬‘ «’Ú∂∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À,
«’™«’ ¡«‹‘∆¡ª ‹ª⁄ Î≈¬∆Òª Ï‘πÂ ‘∆ ◊πÍÂ Â∂ Í»∆ √πº«÷¡≈ ‘∂·
º÷∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÓÀ˘ ıπÁ ¡≈Í ˘ Ô’∆È ’È≈ ¡Ω÷≈ ‘À «’ «¬‘
«’Ú∂∫ ‘Ø «◊¡≈Õ √ø◊Â Ó∂∆ «¬√ ‘º‚-Ï∆Â∆ ˘ ÍÛ∑ ’∂ ¡≈Í ‘∆ ¡≥Á≈˜≈
Ò≈ √’Á∆ ‘À «’ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ «’øÈ∆ Ï’Â ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ Ó‘≈È ‘√Â∆
469
Ï≈Ï≈ ‹∆, «‹È∑ª È∂ Ó∂∂ «ÏÈª Áº√‰ ÂØ∫ Ó∂∆ «⁄øÂ≈ Ø◊ Ú∆ ‹≈‰ «Ò¡≈
Â∂ «¬Ò≈‹ Ú∆ Áº√ «ÁºÂ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ËøÈ √È! ‹Ø ¡≈Í ÍÓ∂Ù Â∂ Í»È
ÌØ√∂ √«‘Â ‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’Á∂ √È Â∂ √≈‚∂ Ú◊∂ ‚≈Úª ‚ØÒ ÓÈ
Ú≈«Ò¡ª ˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ¡≈√≈ »Í∆ ÊøÓ∑∆ Á∂ ’∂ ¡‚ØÒ ’ «ÁøÁ∂ √ÈÕ
Á≈√
◊Ø«ÏøÁ ÍÃ√≈Á «√øÿ ◊∂Ú≈Ò
«Úø◊ ’Óª‚ («‡≈«¬‚),
⁄ø‚∆◊Û∑Õ
ppp
470
×¹ðìÅäÆ å¶ îÈñ î³åz çÆ ôÕåÆ
ÓÈ∞º÷ ’∞‹ √ø√’≈-Âª-«Í¤Ò∂ ‹ÈÓª Á∂ ÒÀ ’∂ √ø√≈ «Ú⁄
¡≈™Á≈ ‘ÀÕ Í Ï‘πÂ≈ ÍÃÌ≈Ú √ø◊Â Á≈ ’Ï»ÒÁ≈ ‘ÀÕ «‹‘Ø «‹‘∆ √ø◊Â
ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ∆ ‘À ¿∞‘Ø «‹‘∂ ÓÈ∞º÷ Á∂ √ø√’≈ ÍÃÎπÒÂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È Â∂
¿∞√∂ ¡È∞√≈ √πÌ≈¿∞ Â∂ «Ú⁄≈ Ï‰ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
√. ‘∆ «√øÿ ‹∆ Ú∆ Óπº„ ÂØ∫ ’∞fi È≈√Â’ «Ú⁄≈ª Á∂ √ÈÕ ¿∞‘Èª
Á∂ «¬Èª «Ú⁄≈ª ˘ Í∆‚≈ ’È Ú≈√Â∂ ¿∞‘Èª ˘ √ø◊Â ¡≈Í‰∂ Ó≈√Û
√. √øÂØ÷ «√øÿ Â∂ ¿∞‘Èª ÁØ Ì≈ ⁄È «√øÿ Á∆ «ÓÒ ◊¬∆, ‹Ø Íº’∂
È≈√«Â’ «Ú⁄≈ª Á∂ Ë≈È∆ √ÈÕ √. ‘∆ «√øÿ ¡≈Í‰∂ Ó≈√Û ‘Øª
Á∂ Íº’∂ ÍÀØ’≈ Ï‰ ◊¬∂ Â∂ ‘ΩÒ∆ ‘ΩÒ∆ √≈≈ Í«Ú≈ ‘∆ «¬‘Èª Á∂
«Ú⁄≈ª Á≈ Ë≈‰∆ Ï‰ «◊¡≈Õ
ÍÛ∑≈¬∆ ’È ¿∞ÍøÂ √. ‘∆ «√øÿ ’È∂‚≈ «Ú⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂ Â∂ ¿∞Ê∂
Íº’∂ ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈Í‰∂ Í«Ú≈ ˘ Ú∆ √ºÁ «Ò¡≈Õ «¬‘Èª Á∂ ÿ
ÁØ Ïº⁄∆¡ª È∂ ‹ÈÓ «Ò¡≈Õ ’∞ÁÂ È∂ 1977 «Ú⁄ «¬‘Èª Á∂ ÿ
«¬’ Ïº⁄∂ ˘ ‹ÈÓ «ÁºÂ≈ Í Á∂Ú È∂Â È≈Ò ‹ÈÓ √Ó∂∫ «’√∂ ’≈È
¿∞√ Á∂ «ÁÓ≈◊ ˘ ’∞fi √Óª ¡≈’√∆‹È È≈ «ÓÒ √’∆ «‹√ ’≈È Ïº⁄∂
Á∂ «ÁÓ≈◊∆ √ÀÒ Ó ◊¬∂Õ ‹Ø √ÀµÒ Ï⁄∂ Ú∆ ¿∞‘ Ú∆ Í»≈ ’øÓ ’È Á∂
√ÓÊ È‘ƒ √ÈÕ
Áπ«È¡≈Ú∆ Ú√∆«Ò¡ª ¡È∞√≈ ‚≈’‡ª È∂ «¬Ò≈‹ ’È Íº÷Ø∫ ’Ø¬∆
’√ Ï≈’∆ È≈ ¤º‚∆Õ Í ’∞ÁÂ Á∂ È≈Ò ’Ø¬∆ ˜Ø È‘ƒ ⁄Ò √’Á≈Õ
Ïº⁄≈ «‹√ Á≈ Èª √π‹∆Â «√øÿ º«÷¡≈ «◊¡≈, ¿∞‘ Ó≈√ Â∂ ‘º‚∆¡ª
Á≈ «¬’ ÏπºÂ ‘∆ √∆Õ «‹Ê∂ «‹√ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ¿∞√ ˘ ÷ «Á¿∞ ¿∞√∂
‘≈ÒÂ «Ú⁄ ‘∆ «Í¡≈ «‘øÁ≈Õ «ÂøÈ √≈Ò Â’ È≈ ¿∞‘ ÏØÒ √’Á≈,
È≈ ÏÀ· √’Á≈ Â∂ È≈ ‘∆ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ’∞fi ÷≈ √’Á≈ √∆, Â∞È≈ Âª
Á» Á∆ ◊ºÒ √∆Õ ‘ «ÂøÈ∂ Ó‘∆È∂ «Í¤Ø∫ ¿∞√ Á≈ ÓÀ‚∆’Ò ⁄À’¡Í Ú∆
‘øπÁ≈Õ ’¬∆ Ú≈ ‚≈’‡ª Á∂ ÏØ‚ ÏÀ·Á∂Õ Í √≈«¡ª ‚≈’‡ª Á∆
«¬’Ø ≈¬∂ √∆ «’ √π‹∆Â «√øÿ È≈™ Á≈ Ïº⁄≈, «‹√ È∂ ‹ÈÓ √Ó∂∫
471
«ÁÓ≈◊ ˘ ¡≈’√∆‹È È‘ƒ «ÓÒ √’∆, «¬√ ’’∂ È≈ Âª «¬‘ «ÁÓ≈◊∆
ÂΩ Â∂ √π⁄∂Â ‘ØÚ∂◊≈ Â∂ È≈ ‘∆ √∆’ ÂΩ Â∂Õ «¬‘ Ïº⁄≈ ¡Í≈‘‹
‘∆ ‘∂◊≈ «’™«’ √∆ ˘ ’ø‡ØÒ ’È Ú≈Ò∂ √≈∂ √ÀÒ ¡ËÓØ¬∂ ‘Ø
⁄πº’∂ ‘ÈÕ ‹Ø Ú∆ ◊Ω«Ó≥‡ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ √‘»ÒÂª Á∂ √’Á∆ √∆ ¿∞‘
√≈∆¡ª √‘»ÒÂª √π‹∆Â «√øÿ ˘ Á∂‰ Ò¬∆ ‚≈’‡∆ «ÍØ‡ «Ú⁄
«√Î≈Ù ’ «ÁÂ∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ È≈Ò ‘∆ ÚÀÈ’∞Ú Á∂ Úº‚∂ ‘√ÍÂ≈Ò
«Ú⁄ Úº÷-Úº÷ ‚≈’‡∆ «ÚÌ≈◊ª Á∂ ‹Ø Óπº÷∆ ‚≈’‡ √È, ¿∞‘Èª Í≈√
«ÂøÈ Ó‘∆È∂ Á∆ Â≈∆÷ Á∂ ’∂ ¡≈÷∆ ≈¬∂ ÒÀ‰ Ú≈√Â∂ Ú∆ «√Î≈Ù
’∆Â∆Õ √π‹∆Â «√øÿ Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡≈Í‰∆ Í»∆ ÂÈ Á∂‘∆ È≈Ò ¿∞√
Á∆ √∂Ú≈ ’Á∂ Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ïº⁄∂ Á∂ ¡Í≈‘‹ ‘Ø‰ Á≈ fiØ≈ Ú∆ Ò◊≈
«‘øÁ≈Õ
¡≈«÷ √ÂøÏ AIHA Á≈ ¿∞‘ «ÁÈ Ú∆ ¡≈ «◊¡≈ «‹√ «ÁÈ √≈∂
«ÚÌ≈◊ª Á∂ Óπº÷∆¡ª Á∂ ÏØ‚ È∂ √π‹∆Â «√øÿ Á≈ Î≈¬∆ÈÒ ⁄À’¡Í
’’∂ ¡≈÷∆ «ÍØ‡ Á∂‰∆ √∆Õ √. ‘∆ «√øÿ Â∂ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω «ÁÂ∂
√Ó∂∫ Â∂ ‘√ÍÂ≈Ò Í‘øπ⁄ ◊¬∂Õ Ú≈∆ ¡≈¿∞‰ Â∂ ‚≈’‡ª È∂ √π‹∆Â
«√øÿ Á∂ ÍÀª ÂØ∫ ÒÀ ’∂ «√ Â’ √≈∂ √∆ Á∆ √’À«Èß◊ ’∆Â∆ Â∂
ÒØÛƒÁ∂ ¡À’√∂ Â∂ ‡À√‡ Ú∆ ’∆Â∂Õ Ù≈Ó ˘ ‹Ø «ÍØ‡ «ÁÂ∆ ¿∞√ «Ú⁄
Ú∆ ¿∞‘Èª √≈«¡ª Á∆ Í«‘Ò∂ ‚≈’‡ª Ú≈Ò∆ ‘∆ ≈¬∂ √∆ «’ «¬‘ Ïº⁄≈
Í»È ÂΩ Â∂ √∆’ Â∂ «ÁÓ≈◊∆ ¡Í≈‘‹ ‘∆ ‘∂◊≈Õ ÊØÛ≈ Ï‘πÂ
ÁÚ≈¬∆ «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ’’∂ √. ‘∆ «√øÿ ‘πª ˘ Á∂ «ÁÂ∆ Â∂ ‘Ω√Ò≈ Á∂‰
Ú≈Ò∂ Ò«‘‹∂ «Ú⁄ ‚≈’‡ª È∂ √≈∆ ◊ºÒ Áº√ «ÁºÂ∆ Â∂ È≈Ò ‘∆ «’‘≈
«’ ‚≈’‡∆ ÂΩ Â∂ ‹Ø √≈‚∆ √≈«¬ø√ ¡◊Ú≈¬∆ ’Á∆ ‘À ¿∞‘ ’
Ú∂«÷¡≈ ‘À Â∂ ’ ‘∂ ‘ªÕ ‹ÈÓ ÂØ∫ ‘∆ Ïº⁄∂ Á∂ «ÁÓ≈◊ ˘ ¡≈’√∆‹È
È≈ «ÓÒÈ ’’∂ «ÁÓ≈◊ ¡ËÓØ«¡≈ ‘Ø ⁄º’≈ ‘À ¡√ƒ «¬√ ÂØ∫ ÚºË ’∞fi
È‘ƒ ’ √’Á∂Õ Â∞√ƒ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ ¡◊∂ «¬√ Ò¬∆ ÍÃ≈ÊÈ≈ ’«¡≈ ’ØÕ
√π‹∆Â «√øÿ Á∆ ‚≈’‡∆ «ÍØ‡ ÒÀ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÁØÚ∂∫ ‹∆¡ «È≈ÙÂ≈
Á≈ ÏØfi ÒÀ ’∂ ÿ Ú≈Í√ ¡≈ ◊¬∂Õ «È≈ÙÂ≈ ’≈È ÁØÚª ‹∆¡ª È∂
’≈Î∆ √Óª ¡≈Í√ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ◊ºÒÏ≈Â È≈ ’∆Â∆Õ √. ‘∆ «√øÿ ’≈
⁄Ò≈ ‘∂ √È «’ ¡≈÷ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ ‚Á∂-‚Á∂ ‘Ω√Ò≈ ’’∂
⁄πÍ ÂØÛ∆ Â∂ ¡≈Í‰∂ ÍÂ∆ Á∂Ú ˘ ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’
¡√ƒ Áπ«È¡≈Ú∆ Ú√∆Ò∂ √Ì ’ Ú∂÷∂ ‘È Â∂ ‚≈’‡ª È∂ Ú∆ ¡≈Í‰∆
Í»∆ Ú≈‘ Ò≈ Ò¬∆ ‘ÀÕ ¡≈÷∆ ¡≈√ ’∞fi ‚≈’‡ª Á∂ ¡º‹ Á∂ ÏØ‚
472
Â∂ √∆ «’ Ù≈«¬Á «¬‘ ‘∆ ’∞fi ∂÷ «Ú⁄ Ó∂÷ Ó≈ Á∂‰◊∂ Í «¬‘Èª
È∂ Ú∆ √≈‚∂ ‘ºÊ «È≈√Â≈ Á≈ «⁄º·≈ ÎÛ≈¿∞‰ Â∂ ÊØÛ≈ Ë∆‹ Á∂‰ ÂØ∫
ÚË ‘Ø ’∞fi Ú∆ √≈‚∂ ÍºÒ∂ È‘ƒ Í≈«¬¡≈Õ √ø√≈«’ Íº÷ ÂØ∫ Âª ‘π‰
√≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ ‘È∂≈ ‘∆ ‘È∂≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ «’√∂ Í≈√Ø∫ √π«‰¡≈ ‘À «’ ≈ÓÍπ
÷∂Û∂ Ú≈Ò∂ √øÂ «¬Ê∂ √. Î∂≈ «√øÿ Á∂ ÿ ’∞fi «ÁÈª ÂØ∫ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ
‹∂ Â∞√ƒ Ó«‘√»√ È≈ ’Ø Âª ¡√ƒ ¿∞‘Èª Í≈√ ⁄Ò ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆¬∂Õ
Ù≈«¬Á √≈‚∆ fiØÒ∆ «Ú⁄ ’∞fi ÷À ÍÀ ‘∆ ‹≈Ú∂Õ
Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω Á∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ √. ‘∆ «√øÿ ‹Ø Í«‘Òª ‘∆
ÏÛ∂ ÍÃ∂Ù≈È √È ’«‘‰ Ò◊∂ «’ ÚÀÈ’ØÚ Á∂ ⁄Ø‡∆ Á∂ ‚≈’‡ª È∂
«‹‘Èª È∂ √≈∆ √≈∆ ¿∞Ó «¬√ Í≈√∂ ◊≈Ò∑ «ÁÂ∆ ‘ÀÂ∂ ¡≈Í‰∂ «’ºÂ∂
«Ú⁄ «¬øÈ∂ Ó≈«‘ ‘È «’ «¬’ Ú≈∆ «¬È∑ª Á∂ ‘ºÊ «ÏÓ≈∆ Á≈ ’≈È
¡≈ ‹≈Ú∂ Âª «¬‘ ÓΩÂ Á∂ Ó≥»‘ «Ú⁄Ø∫ Ú∆ ¡≈ÁÓ∆ ˘ ’º„ ÒÀ∫Á∂ ‘È, «¬È∑ª
«Ú⁄≈«¡ª Á∆ Âª ’Ø¬∆ Í∂Ù È‘ƒ ‹≈ ‘∆Õ Â∂∂ Ï≈Ï∂ È∂ «’‘Û≈ ’Ø¬∆
Í»’ Ó≈ ’∂ «¬√ ˘ ≈˜∆ ’ Á∂‰≈ ‘ÀÕ Ï≈«Ï¡ª È∂ Âª ¡≈Í‰∂ Á≈Ò-
ÎπÒ’∂ Á≈ π˜◊≈ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª Á≈ πº÷≈-«‹‘≈
¿∞µÂ √π‰ ’∂ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω ⁄πÍ ’ ◊¬∆Õ
√. ‘∆ «√øÿ ¡≈Í Á√Á∂ ‘È «’ ÊØÛ∆ Á∂ ’≈ ⁄Ò≈™Á∂
⁄Ò≈™Á∂ Ó∂∂ ÓÈ «Ú⁄ «Ú⁄≈ ¡≈¬∆ «’ ⁄ÒØ ÁØ ‚≈Ò Á≈ ÍÀ‡ØÒ
‘∆ ‘Ø ÚºË Ò◊ ‹≈¬∂◊≈Õ ‚≈’‡ª È∂ Âª ‹Ú≈Ï Á∂ ‘∆ «ÁºÂ≈ ‘À, ⁄ÒØ
◊πÁ∂Ú ’Ω Á∂ ÓÈ Á≈ √ø’ÒÍ ‘∆ Í»≈ ‘Ø ‹≈¬∂◊≈Õ «¬√ Â∑ª Á∆
«Ú⁄≈ ¡≈¿∞‰ ¿∞ÍøÂ √. ‘∆ «√øÿ È∂ ◊º‚∆ √. Î∂≈ «√øÿ Á∂ ÿ
˘ ÓØÛ Ò¬∆ Â∂ ◊πÁ∂Ú ’Ω ˘ «’‘≈ «’ ‚≈’‡ª È∂ Âª Èª‘ Á≈ «⁄º·≈
√≈˘ ÎÛ∑≈ «ÁºÂ≈ ‘À ‘π‰ Âø» Ï≈«Ï¡ª Í≈√Ø∫ ‹Ø «¬√ Á≈ ’Ú≈¿∞‰∂ ‘À
’Ú≈ ÒÀÕ «¬√ Â∑ª Á∆¡ª ◊ºÒª ’Á∂ ÁØÚ∂∫ √. Î∂≈ «√øÿ Á∂ ÿ Í‘øπ⁄
◊¬∂Õ Ï»‘≈ ÷Û’≈«¬¡≈ Ï∆Ï∆ ¡‹∆Â ’Ω ÍÂÈ∆ √. Î∂≈ «√øÿ È∂ Ï»‘≈
÷Ø«Ò¡≈, ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¬∆ Â∂ ¡≥Á «Ï·≈ «Ò¡≈Õ ‹Ò Í≈‰∆ «Í¡≈ ’∂
¡≈¿∞‰ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈Õ √. ‘∆ «√øÿ Âª ⁄πºÍ ‘∂ Í Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú
’Ω È∂ ’≈’≈ √π‹∆Â «√øÿ Á∆ ’‘≈‰∆ Â∂ ‚≈’‡ª Á∂ Èª‘ ’È Â’
Á≈ √≈≈ ‘≈Ò Ì∂ ÓÈ È≈Ò Áº«√¡≈ Â∂ È≈Ò ‘∆ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ÍÂ≈
Ò◊≈ ‘À «’ Â∞‘≈‚∂ ÿ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Ú≈Ò∂ Ó‘ªÍπ÷ ¡≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘ÈÕ
Â∞√ƒ √≈‚∆ ¿∞È∑ª Í≈√ «√Î≈Ù ’Ø Âª ‹Ø ¿∞‘ Ïº⁄∂ ˘ ’Ø¬∆ ¡Ù∆Ú≈Á
Á∂‰ Â∂ «¬‘ «Ú⁄≈≈ ¡≈Í‰∆ «’«¡≈ √ØË‰ Â∂ Â∞‰ «ÎÈ ‹Ø◊≈ ‘Ø
‹≈Ú∂Õ
473
Ï∆Ï∆ ¡‹∆Â ’Ω È∂ ¿∞È∑ª È≈Ò ‘ÓÁÁ∆ ÍÃ◊‡≈¬∆ Â∂ ¡≈Í Ï≈Ï≈
‹∆ Í≈√ ¿∞ÍÒ∂ ’Ó∂ «Ú⁄ «‹Ê∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «‘≈«¬Ù √∆, Ï∂ÈÂ∆
’È Ò¬∆ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ Á≈√ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’ØÒ ÏÀ·≈ √∆Õ Ï∆Ï∆ ¡‹∆Â
’Ω È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’ØÒ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
Á∂ ◊π¡ª„∆ «Í≥‚ Í≥‚Ø∆ ¡‡Ú≈Ò ÂØ∫ √. ‘∆ «√øÿ Â∂ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω
¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á∆ Á∂‘ ¡Ø◊Â≈ Ò¬∆ ¡Á≈√ ’Ú≈¿∞‰ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆
’È ¡≈¬∂ ‘È, ’∆ ÓÀ∫ ¿∞‘Èª ˘ ¿∞µÍ ÒÀ ¡≈Úª? Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∆
◊ºÒ √π‰∆ Â∂ ÏÛ∂ ◊πº√∂ «Ú⁄ ¡≈¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂, ““ÓÀ∫ «¬Ê∂ ’Ø¬∆ ÒØ’ª
Á∂ Ó≥π‚∂ ’∞Û∆¡ª ˘ ≈˜∆ ’È Ú≈√Â∂ È‘ƒ ¡≈«¬¡≈, ºÏ Á∂ ÿ Á∆
’Ø¬∆ ◊ºÒ È‘ƒ Íπ¤Á≈, √Ì Áπ«È¡≈Ú∆ ÍÃ∂Ù≈È∆¡ª Á∂ √Ú≈Ò ÒÀ ’∂ ‘∆
¡≈™Á∂ ‘ÈÕ Ï∆Ï∆ ‹∆Â ’Ω ˘ √øÏØËÈ ’’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Ò◊∂,
““ÌÒ≈ ¡◊∂ ÓÀ∫ «’øÈ∂ ’∞ ÒØ’ª Á∂ Ó≥π‚∂ ≈˜∆ ’∆Â∂ ‘È?”” Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈
◊πº√≈ Á∂÷ ’∂ Ï∆Ï∆ ‹∆ Âª ¿∞ÊØ∫ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ó∂∆ ÚºÒ Ú∂«÷¡≈ Â∂ ’«‘‰ Ò◊∂, ““√∂Ú≈ «√øÿ! √Ó≈È
«¬’º·≈ ’’∂ Â∂ ¡‡À⁄∆ «Ú⁄ ÏøÁ ’, ⁄Ò∆¬∂ «¬ÊØ∫”” ÓÀ∫ √«Â Ï⁄È
«’‘≈, Â∂ √ø◊Âª ÚÒØ∫ «ÁÂ∂ «√ØÍ≈ Ú‹Ø∫ ’ÍÛ∂ ‹Ø Ï≈‘ ‘∆ «¬Ë ¿∞Ë
Í¬∂ √È ¡‡À⁄∆ ÷ØÒ∑ ’∂ «¬√ «Ú⁄ º÷‰∂ Ùπ» ’ «ÁÂ∂Õ ¡≈Í Ï≈Ï≈ ‹∆
‹ØÛ≈ Í≈ ’∂ Ó≥‹∂ ÂØ∫ ‘∂·ª ÍÀ ÒÓ’≈ ’∂ ÏÀ· ◊¬∂ Â∂ ⁄ºÒ‰ Ú≈Ò∆ √Ø‡∆
ÁØ‘ª ‘ºÊª «Ú⁄ ÎÛ∑ Ò¬∆ ¡Â∂ ‘ºÊª ¿∞Í ¡≈Í‰≈ «√ «‡’≈ «Ò¡≈Õ
ÓÀ∫ ¡‡À⁄∆ «Ú⁄ ’ÍÛ∂ ¡‹∂ ¡ºË∂ ’∞ ‘∆ Í≈¬∂ √È «’ ÓÀ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰
Òº◊∂, ““√∂Ú≈ «√øÿ Á∂÷ƒ ¿∞‘ «’Â∂ ⁄Ò∂ Âª È‘ƒ ◊¬∂?”” ÓÀ∫ ÍΩÛ∆ ¿∞Â
’∂ Ú∂«÷¡≈ Âª ¿∞‘ ¡‹∂ ⁄≈‘ Í∆ ‘∂ √ÈÕ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¡≈ ’∂
Áº«√¡≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¿∞‘ ¡‹∂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ‘∂ ‘ÈÕ ◊¬∂, È‘ƒ!
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÓπÛ ÓÀ˘ ÁπÚ≈≈ Ì∂«‹¡≈ «’ ‹≈‘ Ï∆Ï∆ ¡‹∆Â ’Ω
˘ ’«‘‰≈ «’ Ïº⁄∂ Ú≈Ò∆ Ï∆Ï∆ ˘, «‹√ Ò¬∆ ¿∞‘ Ï∂ÈÂ∆ ’È ¡≈¬∂
√È, È≈Ò ÒÀ ’∂ ¡≈Ú∂Õ Í ¿∞√ Á≈ ÍÂ∆ √≈‚∂ Í≈√ È≈ ¡≈Ú∂Õ ÓÀ∫ Ï∆Ï∆
¡‹∆Â ’Ω ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √øÁ∂Ù Íπ‹Á≈ ’ «ÁÂ≈Õ ‹ÁØ∫ √πÈ∂‘≈ Á∂
’∂ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Íπ‹≈ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ ’«‘‰ Ò◊∂ «’ ’ÍÛ∂ ¡‡À⁄∆
«Ú⁄ È≈ Í≈ «¬‘Èª Á∂ ÿ Á≈ Á≈‰∆ Í≈‰∆ Ï≈’∆ ‹Ø «‘øÁ≈ ‘À ¡‹∂
¡√ƒ ¤º’‰≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ¿∞Ê∂ ‘∆ √ªÌ √øÌ≈Ò∆ Á≈ ’øÓ ¤º‚ «ÁºÂ≈ Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Í≈√ ÏÀ· «◊¡≈Õ
474
Ï∆Ï∆ ¡‹∆Â ’Ω Á∂ È≈Ò Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ È≈Ò
ÒÀ ’∂ ¿∞µÍ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Íπº«¤¡≈, Áº√ Ï∆Ï∆
«¬√ Ïº⁄∂ ˘ ’∆ Â’Ò∆¯ ‘ÀÕ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ ‹ÈÓ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡‹ Â’
Á∆ √≈∆ ’‘≈‰∆ √ø÷∂Í «Ú⁄ ÓÈ Ì’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ √π‰≈¬∆Õ √≈∆
Ú≈Â≈ √πÈ‰ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ Ï∆Ï∆ Â∞√ƒ ◊πÏ≈‰∆ ÍÛ∑Á∂
‘Ø? ¿∞µÂ Èª‘ «Ú⁄ √∆Õ ÿ «Ú⁄ ’Ø¬∆ ºÏ ˘ Ú∆ Ô≈Á ’Á≈ ‘À
«’ È‘ƒ? Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ √º⁄ √º⁄ ’«‘ «ÁºÂ≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈‚≈
√≈≈ √π‘≈ ÍÃ∆Ú≈ È≈√Â’ ‘ÀÕ ÓÀ˘ Ú∆ ¿∞È∑ª È≈Ò ‘∆ ⁄Ò‰≈ ÍÀ∫Á≈
‘ÀÕ «Î Âª Ï∆Ï∆ : ÍÓ∂√ Â∂ Ìπ«Ò¡ª «Ú¡≈Í«È √Ì∂ Ø◊, Ú∂Óπ÷ ‘Ø¬∂
≈Ó Â∂ Ò◊«È ‹ÈÓ «Ú‹Ø◊Õ (Ï≈‘Ó≈‘ Í≥È≈ 134)
√«Â◊π» ‹∆ Á≈ ¯Ó≈È Âª «¬‘ ‘À «’ ‹À Â«È Ï≈‰∆ «Ú√«
‹≈«¬® «‹¿∞ Íº’≈ Ø◊∆ «ÚÒ≈¬∂®
‘π‰ Áº√Ø «¬Ê∂ ÓÀ∫ ’∆ ’ √’Á≈ ‘ªÕ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ ÏÛ∆
¡≈‹‹∆ È≈Ò «’‘≈, ““Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹Ø Â∞√ƒ ‘π’Ó ’Ø◊∂, ÓÀ∫ ¿∞‘ ’ª◊∆
«¬‘ Ïº⁄≈ ≈‹∆ ‘Ø ‹≈¬∂Õ””
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈, ““Ï∆Ï∆ ‹∂ ÍÃ∆Ú≈ «ÈÂÈ∂Ó È‘ƒ ’Á≈, Â∞√ƒ
¡≈Í ‘ Ø˜ «ÈÂÈ∂Ó ’«¡≈ ’Ø Â∂ ’≈’∂ ˘ ’ØÒ «Ò‡≈ «Ò¡≈ ’ØÕ
«ÈÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ¡ºË≈ ÿ≥‡≈ Ó»Ò-Ó≥Â Á≈ ‹≈Í «¬√∂ Ïº⁄∂ Á∂ ’ØÒ
ÏÀ· ’∂ «¬√ ˘ √π‰≈«¬¡≈ ’ØÕ Í≈· Â∂ ‹≈Íπ ¿∞ÍøÂ «¬√ Á∆ ÂøÁπ√Â∆
Ò¬∆ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Í≈√ ¡Á≈√ Ú∆ ‘ Ø˜ ’«¡≈ ’ØÕ ◊π» Ó‘≈≈‹
‹∆ «Ó‘ ’È◊∂Õ Ó‘∆È∂-÷≥‚ «Ú⁄ ‘∆ «¬√ ˘ Î’ ÍÀ‰ Ò◊ ‹≈¬∂◊≈Õ
«’√∂ ˘ Áº√‰≈ È‘ƒ, ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á≈ ËøÈÚ≈Á ’È≈Õ Â∂ «¬√
«ÈÔÓ ˘ ‹≈∆ ÷‰≈ ‘ÀÕ ·∆’ ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ Ú∆ «¬√ «ÈÔÓ ˘ ¤º‚‰≈
È‘ƒ, Ó∂∂ Í≈√ ¡≈¿∞‰ Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ”” «¬øÈ∂ Ï⁄È ’«‘ ’∂ ¡≈Í ÓπÛ
Ó≥‹∂ Â∂ ÏÀ· ’∂ «√ÓÈ ’È Ò◊ Í¬∂Õ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω Ïº⁄∂ ˘ ÒÀ
’∂ ¡≈Í‰∂ ÍÂ∆ Í≈√ ◊¬∆ Â∂ «¬ÊØ∫ ¿∞‘ ÿ ˘ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ
√Â∂ «Ú⁄ ‘∆ «√øÿ È∂ ¡≈Í‰∆ ÿ Ú≈Ò∆ ˘ Íπ«¤¡≈ «’
Ï≈«Ï¡ª È∂ ’∆ «’‘≈ ‘ÀÕ Ï∆Ï∆ È∂ «ÈÂÈ∂Ó ’È Â∂ Ó»Ò Ó≥Â Á≈ ‹≈Í
Ïº⁄∂ ˘ √πÈ≈‰ Á≈ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ √∆ Áº√ «ÁÂ≈Õ √. ‘∆ «√øÿ
«¬’ ¶Ó≈ ‘Ω’≈ ÒÀ ’∂ ’«‘‰ Ò◊∂, Ï√ ‘Ø ◊¬∆ Â∂∆ Â√ºÒ∆Õ ÓÀ˘
Í«‘Òª ‘∆ ÍÂ≈ √∆ «’ Ï≈«Ï¡ª È∂ Í≈· ’È Ò¬∆ ‘∆ ’«‘‰≈ ‘À Â∂
È≈Ò Íπ«¤¡≈ «’ ’∆ ’«¡≈ ’∂∫◊∆? Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ «’‘≈ «’,
475
‘Ø Âª ¡≈√≈ ‘∆ ’Ø¬∆ È‘ƒ, ÓÀ∫ Âª ˜» ‘∆ Í≈· Â∂ Ó»Ò-Ó≥Â Á≈
‹≈Í ’«¡≈ ’ª◊∆Õ ÓÀ˘ Ô’∆È ‘À «’ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ ˜» √≈‚∆ fiØÒ∆ ÷À
Í≈¬∂◊≈Õ «¬√ Â∑ª Á∆¡ª ◊ºÒª ’Á∂ ÿ Íπ‹ ◊¬∂Õ
¡◊Ò∂ «ÁÈ ‘∆ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ ◊π‡’≈ «Ò¡≈ Â∂ √«‘‹∂-
√«‘‹∂ Í≥‹ Ï≈‰∆¡ª Á≈ «ÈÂÈ∂Ó Í»≈ ’ «Ò¡≈ Â∂ ÍÂ∆ Á∂Ú ˘ ’øÓ
Â∂ ÂØ ’∂ Ïº⁄∂ ˘ ◊ØÁ∆ «Ú⁄ ÒÀ ’∂ Ó»Ò-Ó≥Â Á≈ ‹≈Í √π‰≈«¬¡≈ ¡Â∂
ÂøÁπ√Â∆ Ò¬∆ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ’∆Â∆Õ ‘π‰ ‘ Ø˜ Á≈
«ÈÔÓ Ï‰≈ «Ò¡≈Õ «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‹ÁØ∫ Ú∆ ÊØÛ≈ «Ú‘Ò «ÓÒÁ≈
Ó»Ò-Ó≥Â Á≈ ‹≈Í Ï∆Ï∆ Ïº⁄∂ ˘ √π‰ªÁ∆ «‘øÁ∆Õ
◊π» Á∆ Ï≈‰∆ ÍÛ∑È Â∂ ÓÈ «¬’≈◊ ’’∂ ¡Á≈√ª ’È Á≈
√Á’≈ √π‹∆Â «√øÿ Á∆ «√‘Â «Ú⁄ √πË≈ ‘Ø‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ ’Á∆-
’Á∆ Ïº⁄≈ Ïª‘ ⁄πº’ ÒÀ∫Á≈ Â∂ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊª È≈Ò ÁπºË Á∆ ÏØÂÒ Ó≥»‘ «Ú⁄
Í≈ ’∂ ÍƒÁ≈ ¡Â∂ «’Â∂ «’Â∂ ÒºÂ Ú∆ «‘Ò≈‰ Òº◊≈Õ «⁄‘∂ Á∆ ‡«‘’
Ú∆ ÏÁÒ ◊¬∆Õ Ó‘∆È∂ ÂØ∫ ¿∞Í √Óª Ïº⁄∂ ˘ ◊πÏ≈‰∆ Á∆ ¡ΩÙÁ∆
÷Úª«Á¡ª Ï∆Â «◊¡≈Õ
«¬‘Èª Á∆ ÿ Á∆ Ï∂√ÓÀ∫‡ «Ú⁄ «¬’ Óπ√ÒÓ≈È ÍÃ∆Ú≈ «’≈¬∂
Â∂ «‘øÁ≈ √∆Õ ¿∞‘Èª Á∆ «¬’ ’≈¯∆ «ÏË Ó≈Â≈ √∆Õ ÿ Ú≈Ò∂ Ï≈‘
Ò≈È «Ú⁄ ¿∞√ ˘ ’∞√∆ ‚≈‘ ’∂ «Ï·≈ «ÁøÁ∂ √È Âª ‹Ø ¿∞‘ Ú∆
«Ú⁄≈∆ Ï≈‘ Á∆ Â≈˜∆ ‘Ú≈ ÒÀ √’∂Õ ¿∞Í Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω Ú∆ «¬’
«Èº’∆ «‹‘∆ Ó≥‹∆ ‚≈‘ ’∂ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√ Í≈√ «Ò‡≈ «ÁøÁ∆Õ ÁØÚ∂∫
«¬’ Á»‹∂ ÚºÒ Á∂÷-Á∂÷ ’∂ ¡≈Í‰≈ √Óª ÏÂ∆Â ’Á∂ √ÈÕ
«¬’ «ÁÈ ¿∞√ Ï‹π◊ Ó≈Â≈ È∂, Ïº⁄∂ ˘, ‹Ø «ÂøÈ √≈Ò Á∂ ’∆Ï
¿∞Ó Á≈ ‘Ø ⁄πº’≈ √∆, Ó≥‹∆ ÂØ∫ ⁄πº’ ’∂ ’∞√∆ È≈Ò ÷Û∑≈ ’È Á≈ ÔÂÈ
’∆Â≈Õ ÊØÛ∑≈ √‘≈∂ È≈Ò Ïº⁄≈ ’∞√∆ È≈Ò ÷Û∑≈ ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ’∞√∆ Á∆
ÒºÂ ˘ ÎÛ∑ ’∂ ÊØÛ≈ Íª ÍÀ Íπº‡‰ Á≈ ÔÂÈ ’∂ Â∂ È≈Ò∂ Ø¬∆ ‹≈¬∂Õ
ÔÂÈ ’Á∂-’Á∂ ¿∞√ È∂ ÁØ «Èº’∆¡ª-«Èº’∆¡ª Òªÿª Íπº‡ Ò¬∆¡ªÕ
Ïº⁄∂ Á∂ ÊØÛ≈ ÷Û∑≈ ‘Ø‰ Á∂ Â∞È ’≈È «ÏË Ó≈Â≈ ÏÛ∆ ÷πÙ∆ «Ú⁄
¡≈ ’∂ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω ˘ ¡Ú≈˜ª Ó≈È Òº◊∆ «’ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω
Â∂≈ Ïº⁄≈ Âª Â∞È Òº◊ «Í¡≈ ‘À ¡≈ ’∂ Ú∂÷ ÒÀÕ ¿∞√ «ÏË Ó≈Â≈
Á∂ ’«‘‰ Á≈ «’√∂ È∂ Ô’∆È È≈ ’∆Â≈ √◊Ø∫ ¡≥ÁØ∫ √. ‘∆ «√øÿ «÷ºfi
’∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ Âª Í«‘Òª ‘∆ «’√ÓÂ Á∂ Ó≈∂ ‘Ø¬∂ ‘ª ‘π‰
«¬‘ «’≈¬∂Á≈ Ú∆ √≈˘ Ó÷ΩÒ ’È Òº◊ Í¬∂ ‘ÈÕ ◊πÁ∂Ú ’Ω ˘
476
√øÏØËÈ ’’∂ «’‘≈ «’ «¬√ Ïπº„∆ ˘ ’«‘ Á∂ÚØ ¡ÀÚ∂∫ √≈˘ ¡Ú≈˜ª È≈
Ó≈∂ ¡≈Ó È≈Ò ÏÀ· ’∂ ¡ºÒ≈ ‘» ¡ºÒ≈ ‘» ’∂Õ
Í Ïπº„∆ Ó≈Â≈ ˘ ¿∞µ⁄≈ √π‰Á≈ √∆ ¿∞√ È∂ «Î ÁπÏ≈≈ Ïº⁄∂ Á∂
÷Û∑∂ ‘Ø‰ Á∂ ÍπÒªÿ Íπº‡‰ Á∆ ◊ºÒ Áπ‘≈¬∆Õ Ó≈¬∆ Á∂ ÁπÏ≈≈ ’«‘‰
Â∂ Ï∆Ï∆ ◊πÁ∂Ú ’Ω È∂ √Ø¬∆ «Ú⁄Ø∫ Ï≈‘ ‹≈ ’∂ Ú∂«÷¡≈ «’ √º⁄-
Óπº⁄ ‘∆ ¿∞√ Á≈ «¬’ÒΩÂ≈ Ïº⁄≈ ‹Ø «ÂøÈ √≈Òª ÂØ∫ Ó≈√ Á≈ ÏπºÂ √∆
Í≥ÿ»Û∂ «Ú⁄ ‹ª Ó≥‹∆ ¿∞Í ‘∆ «Í¡≈ «‘øÁ≈ √∆, ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ÷Û∑≈
√∆Õ ÷Û∑≈ Ú∂÷ ’∂ ¡≈Í∂ ÂØ∫ Ï≈‘∆ ‘Ø ’∂ Ïº⁄∂ ˘ ‹≈ ⁄øÏÛ∆ Â∂ ¤≈Â∆
È≈Ò ÒÀ ’∂ «Í¡≈ Â∂ ÚÀ≈◊ «Ú⁄ Ú«‘ Â∞∆ Â∂ ËøÈ ◊π» È≈È’! ËøÈ
◊π» È≈È’!! Á∆ ¿∞µ⁄∆-¿∞µ⁄∆ º‡ Ò≈¿∞‰ Òº◊∆ «‹√ ˘ √π‰ ’∂ √. ‘∆
«√øÿ Á∆¡ª ¡º÷ª Ú∆ «Í¡≈ «Ú⁄ √∂‹Ò ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ
√. ‘∆ «√øÿ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ È∂ ¿∞√ ˘ «¬‘ √Ø⁄‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ’
«ÁºÂ≈ «’ Í≈· Â∂ Ó»Ò-Ó≥Â Á∂ ‹≈Íπ «Ú⁄ «’øÈ∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ «ÂøÈ √≈Ò
Âº’ ‚≈’‡ª Á∂ «¬Ò≈‹ ’È Â∂ √π‹∆Â «√øÿ ˘ ÌØ≈ Î’ È‘ƒ
«Í¡≈Õ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Í≈· Â∂ Ó»Ò-Ó≥Â Á∂ ‹≈Íπ ’È È≈Ò «¬’ Ó‘∆È∂
«Ú⁄ ‘∆ «¬’ ÷Û∑≈ ‘Ø‰ Òº◊ «Í¡≈ ‘ÀÕ
‘∆ «√øÿ ‘πª Á∂ ¡≈Í Áº√‰ ¡È∞√≈ «’ ¿∞‘ «ÁÈ Ó∂∂ ‹∆ÚÈ
«Ú⁄ Í«ÚÂÈ «Ò¡≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ √∆ Â∂ ¿∞√∂ «ÁÈ ÂØ∫ ÓÀ∫ Ú∆ ◊πÏ≈‰∆
ÍÛ∑È∆ Ùπ» ’ «ÁºÂ∆ Â∂ ◊π» ⁄Èª È≈Ò «ÁÈ Ï-«ÁÈ «Í¡≈ ÚºËÁ≈
«◊¡≈Õ ¡º‹ √≈≈ ÍÃ∆Ú≈ ¡≥«ÓÃÂË≈∆ Ï‰ ’∂ √º⁄∂ Â∂ «√ºË∂ √Â∂ Â∂
⁄Ò ‘∂ ‘ªÕ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ «Ú⁄ Â’ª ’«Á¡ª ‹Ø √Óª ÷≈Ï ‘Ø«¬¡≈,
¿∞√ Á≈ ’¬∆ Ï≈ Ï‘πÂ Í¤Â≈Ú≈ Ò◊Á≈ ‘ÀÕ ◊π» ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√
’∆Á∆ ‘À «’ ‘∂ Ó≈Ò’! ‘π‰ ‹∂ ¡≈Í È∂ «¥Í≈ ’’∂ √º⁄∂ Ó≈◊ Á∂
ÍªË∆ Ï‰≈«¬¡≈ ‘À Âª ‘π‰ ¡≈Í‰∂ ⁄Èª È≈ÒØ∫ «Ú¤ØÛ≈ È≈ Í≈«¬¿∞Õ
¿∞‘ √π‹∆Â «√øÿ «‹√ ˘ ‚≈’‡ª È∂ √∆’ ¡Â∂ «ÁÓ≈◊∆ ÂΩ Â∂
È’≈≈ ’≈ Á∂ «ÁºÂ≈ √∆, «Í¤Ò∂ √≈∂ √≈Òª «Ú⁄ ¡≈Í‰∆¡ª √≈∆¡ª
’Ò≈√ª A Grade ÒÀ ’∂ Í≈√ ‘øπÁ≈ «‘≈Õ «Í¤Ò∂ √≈Ò AIII «Ú⁄
¿∞√ È∂ ⁄ø◊∂ ÈßÏª «Ú⁄ ◊À‹π¬∂ÙÈ ’ Ò¬∆ ‘À ¡Â∂ ¡◊ª‘ ÍÛ∑È
Ò¬∆ «Â¡≈ ‘ÀÕ √∆’ ¡Â∂ «ÁÓ≈◊∆ ÂΩ Â∂ ¿∞‘ √≈∂ ¡≈Í‰∂ ’øÓ
’≈‹ ’Á≈ ‘ÀÕ
ÓÈ∞º÷ Á∆ «˜øÁ◊∆ «Ú⁄ ’¬∆ Ú≈∆ ¡À√∂ √Ó∂∫ ¡≈ ‹ªÁ∂ ‘È ‹ÁØ∫
Áπ÷ Ú∆ Á≈» Á≈ ’øÓ ’ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √π÷ Á∂ √Ó∂∫ ÓÈ∞º÷ ÍÁ≈Êª Á∂ √πº÷ª
˘ Ó≈‰Á≈ √π÷ Á∂‰ Ú≈Ò∂ Á≈Â∂ ˘ «Ú√≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
477
Á≈Â «Í¡≈∆ «Ú√«¡≈ Á≈Â≈≈ Á∆ ÷∂‚ ÚÂ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «Î ‹ÁØ∫
«’Â∂ Áπ÷ Á∆ ⁄Ø‡ Ò◊Á∆ ‘À «Î √π÷ Á∂‰ Ú≈Ò≈ Á≈Â≈ Ô≈Á ¡≈™Á≈
‘ÀÕ √≈«‘Ïª Á≈ ÎπÓ≈È ‘À :
Áπ÷ Ò≈◊∂ Âª ≈Ó Íπ’≈≈ ‘À® ()
◊π» Á ¡Á≈√ ‘∆ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ‘À «’ ‘∂ ÍÃÌ»! Âø» ÓÀ˘ «’™
«Ú√Á≈ ‘À∫, Â∂∂ «Ú√«¡ª ÓÀ˘ Ï‘πÂ Áπ÷ Ò◊Á≈ ‘À, «¬√ Ò¬∆ Âø»
ÓÀ˘ ’Á∂ È «Ú√Õ Â∂∂ «Ú√«¡≈ ÓÀ˘ √∆’ Â∂ Ó≈È√’ Áπ÷ ¡≈
ÿ∂Á∂ ‘ÈÕ
’∆ «Ú√«‘ Áπ÷ Ï‘πÂ≈ Ò≈◊À®
Áπ÷ Ò≈◊À Âø» «Ú√π È≈‘∆® (Ó: 1, Í≥È≈ 354)
Á»√∂ ◊π» ’∆ Ï≈‰∆ «Ú⁄ Ï‘πÂ Úº‚∆ Ù’Â∆ ‘ÀÕ ◊πÏ≈‰∆ ÓÈ∞º÷
˘ √∆«’ Â∂ ¡≈ÂÓ’ ÁØÚª Ø◊ª ÂØ∫ «ÈÔ≈Â «ÁÚ≈™Á∆ ‘ÀÕ ÒØÛ
’∂ÚÒ Ì≈ÚÈ∆ È≈Ò √π‰È Â∂ √π‰ ’∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú√≈¿∞‰ Á∆ ‘ÀÕ ‹Ø
√π‰ ÒÀ∫Á≈ ‘À Â∂ ÓÈ «Ú⁄ Ú√≈ ÒÀ∫Á≈ ‘À «Î Âªó
Á»÷ Ø◊ √øÂ≈Í ¿∞Â∂ √π‰∆ √⁄∆ Ï≈‰∆® (Ó: 3, Í≥È≈ 922)
◊π ’∆ Ï≈‰∆ «‹√π Ó«È Ú√À®
Á»÷π ÁÁπ √Ìπ Â≈ ’≈ È√À® (ÍÃÌ≈Â∆ Ó: 5, Í≥È≈ 1339)
Ú≈Ò∂ Ï⁄È √Â ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
ppp
478
Ô¯ð Ô¼â ìÆåÆÁ» ØàéÅò»
√. ¡Ó∆’ «√øÿ ‹∆ Áπ«È¡≈Ú∆ «ÙÂ∂ ≈‘ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÍØÂ∂
Ò◊Á∂ ‘È, ‹Ø «’ ¡º‹ ’ºÒ∑ ¡Ó∆’≈ «Ú÷∂ U.S.A. Navy «Ú⁄ Elec-
tronics Engineer Á∆ ¡√≈Ó∆ Â∂ ’øÓ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂
Ï⁄ÍÈ Á∆¡ª «ÂøÈ-⁄≈ ÿ‡È≈Úª ‹Ø Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ‹∆ÚÈ È≈Ò
√øÏøËÂ ‘È, Á≈√ ˘ ÍºÂ ≈‘ƒ «Ò÷ Ì∂‹∆¡ª ‘È Â∂ ÈÚƒ ¡À‚∆ÙÈ
«Ú⁄ ¡≥’Â ’È Ò¬∆ ‘π’Ó ’∆Â≈ ‘ÀÕ √ø◊Âª Á∂ Ò≈Ì «‘ºÂ ‘»-Ï-
‘» ‹Ø ¿∞‘Èª È∂ ÍºÂ ≈‘ƒ «Ò÷ Ì∂«‹¡≈ ‘À, ÓÀ∫ Íπ√Â’ Á∂ Í≥«È¡ª ˘
√Ω∫Í «‘≈ ‘ª, Âª ‹Ø ¿∞‘Èª Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª «¬‘Èª ÿ‡È≈Úª ˘ ÍÛ∑
’∂ ‘Ø ÍÃ∂Ó∆-‹È Ò≈Ì ¿∞·≈ √’‰Õ
◊π» ¯Â«‘ ¿∞ÍøÂ √. ¡Ó∆’ «√øÿ ‹∆ «Ò÷Á∂ ‘È «’ :
¡≈Í ‹∆ ÚÒØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ “√∂ «’È∂«‘¡≈” «ÓÒ ◊¬∆
√∆Õ ÍÛ∑ ’∂ «¬‘ ‘∆ ‘ Ú∂Ò∂ ¿∞√ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ Ï≈∂ «È’ÒÁ≈ ‘À :
““Ì∂Áπ È ‹≈‰‘π Ó»«Ò, √ª¬∆ ‹∂«‘¡≈””Õ Ú≈«’¡≈ ‘∆ ’Ø¬∆ ¯’ È‘ƒ
√∆ √ª¬∆ Â∂ √≈‚∂ √≈«¡ª Á∂ Ó‘≈È Ï≈Ï∂ ”⁄Õ Ï≈Ï∂ È≈È’ Á≈ Á Ï‘πÂ
Ó‘≈È ‘Àó«‹√È∂ ¡«‹‘∂ Ï≈Ï∂ Á∂ Ò≈◊∂ «‘‰ Á≈ ÓΩ’≈ «ÁÂ≈ ‘Àó¡≈Í
‹∆ Á≈ ¿∞µÁÓ Ï‘πÂ ‘∆ ÙÒ≈ÿ≈ÔØ◊ ‘ÀÕ «‹√ Ù≈Ó ˘ ‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ Á≈
◊ÃøÊ «Ó«Ò¡≈óÍÃÙ≈Á≈ ¤’ ’∂ Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ’Ó∂ ”⁄ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ
«‘≈√ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’’∂ √π÷ ¡≈√‰ ’∆Â≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ‹∆ÚÈ∆
”⁄ ¡«‹‘≈ ÓÈ ÷πº«Ì¡≈ «’ √≈≈ ıÂÓ ’’∂ ‘∆ Time Á∂«÷¡≈Õ √Ú∂
Á∂ B Úº‹ ⁄πº’∂ √ÈÕ Í ÈƒÁ Á≈ Èª «ÈÙ≈È Â’ È‘ƒ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á≈ ◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ «ÚÙÚ≈√ ·≈·≈ Ó≈Á≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª È∂ Ï≈‰∆ ˘ ‹∆ÚÈ
¡≈Ë≈ Ï‰≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «¬√ ¡≈√∂ ‘∆ ¿∞‘ ¡≈ÂÓ≈ ¿∞√ Ó‘≈È-
¡≈ÂÓ≈ «Ú⁄ Ò∆È ‘Ø ◊¬∆ (ÍÓÍÁ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘Ø¬∆)Õ «¬Ú∂∫ Ó«‘√»√
‘Ø«¬¡≈ «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ √≈‚∂ Í≈√ ¡≈ ◊¬∂ ‘Ø‰Õ
Á»‹∂ «ÁÈ √≈‚∂ Ï∆Ï∆ ‹∆ (¡≈ÍÁ∂ Ì»¡≈ ‹∆) Ú∆ «¬’Ï≈Ò «√øÿ
Á∂ È≈Ò Livingston ‹≈‰ Ò¬∆ «Â¡≈ ‘Ø¬∂ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂, ““¡Ó∆’
479
«√øÿ, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ◊ÃøÊ È≈Ò ÒÀ ‹≈Úª?”” ÓÀ∫ «’‘≈ ÒÀ ‹≈ÚØóÓÀ∫ Âª
≈Â ‘∆ ÍÛ∑’∂ √πºÂ≈ √∆Õ ‹Á Ï∆Ï∆ ‹∆ ◊ÃøÊ È≈Ò ÒÀ ’∂ Â∞È Òº◊∂
Âª ÓÀ˘ «¬øfi Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ’ºÒ∑ √≈‚∂ Í≈√ ¡≈¬∂ ‘Ø‰
Â∂ ¡º‹ ‘∆ ¤º‚’∂ ⁄ºÒ∂ ‘Ø‰Õ ÚÀ≈◊ È≈Ò ¡º÷ª Ì ¡≈¬∆¡ªÕ Ï∆Ï∆
‹∆ ÂØ∫ ◊ÃøÊ ÎÛ ’∂ º÷ «Ò¡≈ó«’‘≈ ¡◊Ò∆ Ú≈ ¡≈™Á∂ ‘Ø¬∂ È≈Ò
ÒÀ ¡≈Úª◊∂Õ fi»· ÏØÒ‰≈ «Í¡≈ «’ ““ÓÀ∫ ¡‹∂ ÁπÏ≈≈ ÍÛ∑È≈ ‘ÀÕ”” ’Ø¬∆
’Ø¬∆ √≈÷∆ ÁπÏ≈≈ Ú∆ ÍÛ∑ ÒÀ∫Á≈ ‘ªóÏÛ≈ ¡ÈßÁ ÏºfiÁ≈ ‘ÀÕ
Ó∂≈ Ï⁄ÍÈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ È≈Ò

«ÈºÂÈ∂Ó Á∆ Ó‘ºÂÂ≈ : Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò Ó∂≈ «ÓÒ≈Í Ï‘πÂ≈
«Ú«Á¡≈Ê∆ ‹∆ÚÈ ”⁄ «‘≈ ‘ÀÕ ◊Ó∆¡ª Á∆¡ª ¤∞º‡∆¡ª ”⁄ «Í≥‚
Ï≈‘Ò∂ «‘‰≈ Â∂ «ÁÈ∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Í≈· «√º÷‰≈Õ √Ú∂∂ F-G Ú‹∂
¡≈ ‹≈‰≈Õ Ù≈Ó ˘ «‘≈√ Á≈ Í≈· √π‰’∂ È≈È’∂ ÿ ⁄Ò∂ ‹≈‰≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¡≥Â‹≈ÓÂ≈ Ï∂¡≥Â √∆ó«Í¡≈ Ú∆ º‹ ’∂ ’Á∂ √∆Õ
’«‘øÁ∂ ‘øπÁ∂ √∆ «’ ““’≈’≈ √Ú∂ ˘ «ÈºÂÈ∂Ó ’’∂ ¡≈«¬¡≈ ’ØóØ˜
’È È≈Ò ◊π» ÿ ”⁄ ‘≈˜∆ Òº◊ ‹ªÁ∆ ¡≈óÍÛ∑È≈ Ú∆ Ï‘πÂ
¡≈™Á≈ ‘ÀÕ”” «¬º’ «ÁÈ «ÈºÂÈ∂Ó È‘ƒ ‘Ø«¬¡≈óÒ∂‡ ¿∞µ· ‘Ø«¬¡≈ó
’≈‘Ò∆ ’≈‘Ò∆ ”⁄ ◊πÁπ¡≈∂ ¡≈ ◊¬∂óÓÈ ”⁄ √Ø«⁄¡≈ ““⁄ÒØ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ ÍÂ≈ È‘ƒ Òº◊∂◊≈ó«¬’ «ÁÈ È≈ Ú∆ ‘Ø«¬¡≈ Âª Ú∆ ’∆
‘Ø«¬¡≈Õ”” «¬‘ «ÁÒ ”⁄ «Ú⁄≈ ÒÀ ’∂ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¯Â«‘
ÏπÒ≈¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ⁄≈‘ ¤’Á∂ √∆ó¡≈Í‰≈ ⁄≈‘ Ú≈Ò≈ ’ºÍ ÓÀ˘ Á∂
«ÁºÂ≈, ’≈’≈ ⁄≈‘ ¤º’ ÒÀ Â∂ ¡≈ Ó∂∂ ’ØÒ Ï«‘ ‹≈‘Õ ÓØ„∂ Â∂ ‘ºÊ º÷
’∂ ’«‘‰ Òº◊∂, ““‹∂ ’Á∆ «ÈºÂÈ∂Ó È≈ Ú∆ ‘ØÚ∂ Âª Á»‹∂ «ÁÈ ’ ÒÀ‰≈
⁄≈‘∆Á≈ ‘Àó«Î ◊π» ÿ ”⁄ ˆÀ-‘≈˜∆ È‘ƒ Òº◊Á∆Õ”” ÓÀ∫ √π‰’∂
«ÁÒ ”⁄ Ï‘πÂ ÍÙ⁄≈Â≈Í ’∆Â≈ Â∂ ¿∞√ «ÁÈ ÂØ∫ ‹Á ’Á∆ «ÈºÂÈ∂Ó
È≈ Ú∆ ‘ØÚ∂ Âª Á»‹∂ «ÁÈ ’ ÒÀ‰≈Õ ‹∂ È≈ ‘ØÚ∂ Âª √≈≈ «ÁÈ ÓÈ
¡ÙªÂ Â∂ ¿∞Á≈√∆ È≈Ò Ì«¡≈ «‘øÁ≈ ‘Àó«‹øÈ≈ «⁄ Í≈· Í»≈ È‘ƒ
‘øπÁ≈ ’øÓ ”⁄ ÓÈ ‘∆ È‘ƒ ÷πºÌÁ≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ «ÈºÂÈ∂Ó ‘ Ø˜ ’È
˘ Ï‘πÂ ‘∆ ¿∞µ⁄≈ Â∂ Ó‘ºÂÚÍ»È «◊‰Á∂ ‘øπÁ∂ √ÈÕ
Ó∂∆ ÈΩ’∆ Á∆ Ì«Úº÷Ï≈‰∆ : ◊Ó∆¡ª Á∂ «ÁÈ √È, ¤∞º‡∆¡ª √È
√’±Òª ÂØ∫! Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¿∞È∑ª «ÁÈª ”⁄ ’ÙÓ∆ ‹≈‰ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó Ï‰
«◊¡≈Õ ÓÀ˘ Ú∆ È≈Ò ÒÀ ◊¬∂Õ ÓÀ˘ ¡≈Í‰∂ ’ØÒ ‘∆ «Ï·≈ ÒÀ‰≈ ‹∆Í
480
”⁄Õ ÁØ ‘¯Â∂ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó √∆ó’ÙÓ∆ Á∆ √øπÁÂ≈ √ø√≈ ÍÃ«√ºË ‘ÀÕ
«ÁÒ √≈≈ Scenic-area Á∂÷’∂ Ï≈◊ Ï≈◊ ‘Ø «◊¡≈Õ ÓÈ Ú≈Í√ ¡≈¿∞‰
˘ È‘ƒ √∆ ’Á≈Õ «Î «¬Ú∂∫ ÂÒÚ≈Û∂ Â∂ «’√∂ ‘Ø √øπÁ ‹◊∑≈ Á≈
ÍÃØ◊≈Ó Ï‰ «◊¡≈Õ ÓÈ ”⁄ ¡≈«¬¡≈ ““Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò «‘’∂ Âª Ï‘πÂ
√À ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ”” ‹Á ÓπÛ √’±Ò Ùπ» ‘Ø ◊¬∂ Âª «Î Ù≈«¬Á √À Á≈ ÓΩ’≈
È≈ «ÓÒ∂Õ √Ú∂∂ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ Ï≈¡Á ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ÏÀ·≈ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’
«‘≈ √∆ Â∂ ¿∞Í «Ò÷∂ «Ú⁄≈ ÓÈ ”⁄ √ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÍÃÙ≈Á≈ ¤’
’∂ Ó∂≈ ‘ºÊ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊ ”⁄ ÎÛ «Ò¡≈ ’«‘‰ Òº◊∂ ““ÓÈ ’¬∆ Ú≈
’¬∆ «Ú⁄≈ª Ï‰≈ ’∂ ÁΩÛÁ≈ ‘ÀÕ ÓÈ ˘ Ø’‰≈ ¡≈ ÁΩÛÈ ÂØ∫Õ √À Âª
Âø» Ï‘πÂ ’È∆ ¡≈Õ ¡º‹ ’ºÒ∑, ◊π» √≈«‘Ï Á∆ «¥Í≈ È≈Ò U.S. NAVY
”⁄ Electronics Engineer Á∆ ÈΩ’∆ ‘ÀÕ Ï∂¡≥Â √À ‘ÀÕ ÈΩ’∆ Â∂ ‘∆
‹Í≈È, ’Ø∆¡≈, √’≈‡ÒÀ∫‚, √Í∂È, «ÎÒ∂Í≈¬∆È, ‘Ú≈¬∆ (Hawaii),
Ê≈¬∆ÒÀ∫‚ (Bangkok) Â∂ ¡Ó∆’≈ Á∂ Â’∆ÏÈ √≈∂ ÍÃ«√ºË Ù«‘ (New
York, Washington, D.C., Los Angeles, San Diego etc.) ¡È∂’ª Ú≈ ‹≈
⁄πº’≈ ‘ªÕ ‹Á Ú∆ ’Á∆ aeroplane ”⁄ ÏÀ·Á≈ ‘ª Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄È
ÏÛ∂ Ô≈Á ¡≈™Á∂ ‘È ““’≈’≈ √≈ Âª Âø» Ï‘πÂ ’È∆ ¡≈Õ”” ËøÈ √∆
¿∞‘ ¡≈ÂÓ≈ «‹√ ˘ A@-AB √≈Ò Á≈ Ì«Úº÷ Í«‘Òª ‘∆ «Áº√Á≈ √∆Õ
√’±Ò Examination ”⁄ ⁄ÓÂ’≈ : ÓÀ∫ ¤∂Úƒ ‹ª √ÂÚƒ ”⁄ ÍÛ∑Á≈
√∆Õ English Á≈ Test √∆ √ØÓÚ≈ ˘Õ Ù«È⁄Ú≈, ¡ÀÂÚ≈ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï
«’√∂ √Ó≈◊Ó ’’∂ «‘‰≈ «Í¡≈Õ English Á∂ Ò∂÷ ¿∞√ √Ó∂∫ ’≈¯∆ ÿØ‡≈
Ò≈ ’∂ ⁄∂Â∂ º÷‰∂ ÍÀ∫Á∂ √ÈÕ √≈≈ √≈Ò Á≈ Í«Û∑¡≈ ⁄∂Â∂ È‘ƒ «‘øÁ≈
‹∂’ Ò≈◊∂ ÍÛ∑’∂ ⁄∂Â∂ È≈ ‘ØÚ∂Õ √Ó≈◊Ó ’’∂ ÁØ «ÁÈ «¬Ú∂∫ ‘∆ ¶ÿ
◊¬∂ó√Óª ‘∆ È≈ «Ó«Ò¡≈Õ ‹Á Ù≈Ó Í¬∆ Âª ‹≈‰ Ú∂Ò∂ ÓÈ ”⁄
«ı¡≈Ò ¡≈«¬¡≈ ’ºÒ∑ ˘ Ó∂≈ Test ·∆’ È‘ƒ ‘Ø‰≈óÓÀ∫ ¡ÀÚ∂∫ ÷∂Û≈
√≈«‘Ï ¡≈ «◊¡≈óÿ ‘∆ «‘‰≈ √∆Õ ÓÈ «¬‘ √Ø⁄’∂ ¿∞Á≈√ «‹‘≈
‘Ø «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ó∂∆ ¿∞Á≈√∆ ÌªÍ ◊¬∂Õ ’«‘‰ Òº◊∂, ““Í≥‹ Ú≈
Í«‘Ò∆ ÍΩÛ∆ Á≈ Í≈· ’’∂ «’Â≈Ï ÷ØÒ Ò¬ƒ Â∂ ¿∞‘∆ Ú’≈ ⁄∂Â∂ ’
Ò¬ƒÕ ¿∞Á≈√ È‘ƒ ‘Ø‰≈Õ”” ÓÀ∫ «¬Ú∂∫ ‘∆ ’∆Â≈ó«¬º’ Ò÷ «‹‘Û≈ Í«‘Òª
¡≈«¬¡≈ó⁄∂Â∂ ’’∂ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ‹Á Test Á∂«÷¡≈ Âª ¿∞‘∆ Ò∂÷ «Ú⁄
√∆Õ Ó∂∂ A@@ ”⁄Ø∫ IG ÈßÏ ¡≈¬∂ √∆Õ ‹Á Í∂Í Óπº«’¡≈ Âª «√ºË≈ Ï≈Ï≈
‹∆ Í≈√ «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÓÀ˘ Á∂÷ ’∂ Óπ√’≈¬∂Õ ’«‘‰ Òº◊∂ ◊π» ÿ
”⁄ «’√∂ ⁄∆˜ Á≈ ÿ≈‡≈ È‘ƒÕ ‹Á ◊π» ÿ ¡≈ÚØ ’Á∆ ÿ≈‡≈ È‘ƒ
481
ÍÀ∫Á≈ √◊Ø∫ Ú≈Ë≈ ‘∆ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ ‘π‰ «¬‘ ◊ºÒ «’Â≈Ï∆ ◊ºÒ È‘ƒ
Òº◊Á∆ó√º⁄ Òº◊Á∆ ¡≈Õ
¡Ó∆’≈ ”⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¡Ù∆Ú≈Á : ‹Á ¡Ó∆’≈ ¡≈«¬¡≈
Âª «¬ºÊ∂ ¡≈Ó ‘∆ ÿ-ÿ ”⁄ ◊ºÒ Í⁄ºÒÂ √∆ «’ Íº◊ (Á√Â≈)
ÏøÈ∆ ‘ØÚ∂ Âª ÈΩ’∆ È‘ƒ «ÓÒÁ∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÓÀ˘ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á
‘∆ ÍºÂ «Ò«÷¡≈ó¿∞√ ”⁄ «Ò«÷¡≈ «’ Â’Û∂ ‘Ø ’∂ «‘‰≈óÍº◊
(Á√Â≈) ¿∞µ⁄∆ ‘∂◊∆Õ ¿∞‘ ÍºÂ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆
‘πª ˘ Áº√’∂ «Ò«÷¡≈ √∆ó¡‹∂ Ú∆ Ó∂∂ Í≈√ √ªÌ ’∂ «÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈
‘ÀÕ «¬√ ÍºÂ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÓÈ ”⁄ Ï‘πÂ ‘∆ «ÚÙÚ≈√ ÚË «◊¡≈ Â∂
«‹Ê∂ Ú∆ ÈΩ’∆ Ò¬∆ apply ’È≈óÁ»‹∂ «ÁÈ ‘∆ ’øÓ Â∂ ¡≈¿∞‰ Á≈
¯ØÈ ¡≈ ‹≈‰≈Õ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ Ú≈Ò∂ Ú∆ ‘À≈È √∆ «’ ““¡Ó∆’ «√øÿ
˘ ÏÛ∆ ‹ÒÁ∆ ÈΩ’∆ «ÓÒ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ”” «¬‘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ‘∆ ¡Ù∆Ú≈Á
√∆Õ «¬Ê∂ «¬’ ◊ºÒ ‘Ø È‡ ’È Ú≈Ò∆ ‘À : ’¬∆ Ú≈ Ó∂∂ È≈Ò ¿∞‘
√º‹‰ («‹È∑ª ÈΩ’∆ È≈ «ÓÒ‰ ÂØ∫ ‚«Á¡ª Íº◊ ¿∞Â≈ «ÁºÂ∆ √∆)
Interview Ò¬∆ ‹ªÁ∂ ‘øπÁ∂ √∆Õ Í ◊π» √≈«‘Ï Á∆ ¡«‹‘∆ «¥Í≈ √∆ «’
¿∞‘Èª ˘ Âª «ÏÈª ÈΩ’∆ ÂØ∫ ÓπÛÈ≈ ÍÀ∫Á≈ √∆ Í «¬‘ Íº◊ ‘Ó∂Ù≈
‘∆ ¿∞µ⁄∆ ‘∆Õ ‘Ó∂Ù≈ ““‘ª”” ‘øπÁ∆ √∆ Job Ú≈√Â∂Õ ‘Ó∂Ù≈ ‘∆ ⁄Û∑Á∆
’Ò≈ ”⁄ ÓÈ «‘≈ ‘ÀÕ ¡≈Í‰∆ ¿±‰Â≈¬∆ Ì≈Ú∂∫ ‘Ø ‹≈Ú∂ Í Íº◊ ‘Ó∂Ù≈
‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’«‘‰ Úª◊ ¿∞µÍ ‘∆ ‘∆ √≈«¡ª ÂØ∫Õ «¬’ ÿ‡È≈
«¬Ê∂ «Ò÷‰∆ ˜»∆ √Ófiª◊≈Õ «¬’ «¬Ê∂ «ÙÂ∂Á≈ (‹Ø Íº◊ È‘ƒ ÏøÈÁ∂)
«’√∂ ‘Ø State ”⁄Ø∫ ’ÀÒ∂ÎØÈ∆¡≈ ¡≈ ◊¬∂Õ AIHC ◊Ó∆¡ª Á∆ ◊ºÒ
‘ÀÕ ¿∞‘ ¡≈ ’∂ ◊πÁ∆Ù ’Ω Á∂ Ó≈Ó≈ ‹∆ Í≈√ ·«‘ ◊¬∂Õ ’≈¯∆ ÈΩ’∆
Ò¬∆ ÂÒ∂ Ó≈∂ Í G-H Ó‘∆È∂ «’√∂ Í≈√∂ ÂØ∫ Ú∆ ’Ø¬∆ ÈΩ’∆ Á≈ √ºÁ≈
È≈ ¡≈«¬¡≈Õ «‚◊∆ (Computer Á∆ Masters) ’ØÒ √∆ ¿∞√ √º‹‰ Í≈√Õ
«Î «¬’ «ÁÈ Ó≈Ó≈ ‹∆ È∂ ¿∞√ √º‹‰ ˘ Â≈‘È≈ Ó≈«¡≈ Ì≈¬∆ ’∆
◊ºÒ ‘Àó√≈‚≈ ÍÃ≈‘π‰≈ ¡Ó∆’≈ «√øÿ Á»‹∂ «ÁÈ ÈΩ’∆ ÒÀ ÒÀ∫Á≈ ‘À ÂÀ˘
H Ó‘∆È∂ ‘Ø ◊¬∂Õ ÓÀ∫ ¿∞√ √Ó∂∫ Full Time ÍÛ∑Á≈ √∆ (Engineering Á∆
«‚◊∆ ’Á≈ √∆) Â∂ ¤∞º‡∆¡ª ”⁄ ÈΩ’∆ ’Á≈ ‘øπÁ≈ √∆óı⁄ ÂØÈ
Ú≈√Â∂Õ ¿∞‘ ¡º«◊˙∫ ’«‘‰ Òº◊∂, ““Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Í«‘Òª ÈΩ’∆¡ª ¡≈Ó
«ÓÒ ‹ªÁ∆¡ª √Èó‘π‰ ¡Ó∆’ «√øÿ Í«‘Òª ÈΩ’∆¡ª ¡≈Ó «ÓÒ
‹ªÁ∆¡ª √Èó‘π‰ ¡Ó∆’ «√øÿ ˘ ’«‘˙ «’ ¿∞‘ ÒÀ ’∂ «Á÷≈¬∂Õ ‘π‰
√Óª ÏÛ≈ ı≈Ï ‘À, ÈΩ’∆ «ÓÒ‰∆ ÓπÙ’Ò ‘ÀÕ”” Ó≈Ó≈ ‹∆ È∂ ÓÀ˘ «¬‘
482
◊ºÒ Áº√∆ (‹Á ÓÀ∫ √’±Ò ÂØ∫ «Ú‘Ò≈ ‘Ø ’∂ ÈΩ’∆ Ú≈√Â∂ apply ’È
«◊¡≈)Õ ÓÀ∫ ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈, Ó≈Ó≈ ‹∆ ’Ø¬∆ È≈ «‹ºÊ∂ Í«‘Òª «ÓÒ ‹ªÁ∆¡ª
√Èó‘π‰ Ú∆ «ÓÒ ‹≈¿±Õ «ÚÙÚ≈√ √∆ Á≈Â∂ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ Ï⁄Èª
Â∂Õ Á»‹∂ «ÁÈ ’øÍÈ∆ ”⁄ «¬’ Job Á∆ Vacancy «È’Ò∆Õ ÓÀ˘ Â‹Ï≈
√∆ ¿∞√ ’øÓ Á≈Õ ÓÀ∫ application Ì∆ Â∂ √À’‡∆ ˘ «’‘≈ Ó∂∆ ‘π‰∂ ‘∆
interview ’≈ Á∂Ú∂Õ ¿∞√ ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈ «’ ¡◊Ò∂ ‘¯Â∂ ¯ØÈ ’’∂
Áº√ª◊∂Õ ‘π‰ Manager Meeting ”⁄ ‘ÀÕ (ÓÈ ˘ Í»∆ ¡≈√ √∆ «’ ’øÓ
¡º‹ ‘∆ «ÓÒ ‹≈‰≈ ‘ÀÕ) ÓÀ∫ ¡¯√Ø«√¡≈ «‹‘≈ ¡≈Í‰∆ ’≈ ÚÒ Â∞
«Í¡≈ Â∂ √Ø«⁄¡≈ «’ ⁄ÒØ ¡ıÏ≈ ”⁄ (¡ıÏ≈ ’≈ ”⁄ √∆) ’Ø¬∆ ‘Ø
Vacancy Á∂÷Á≈ ‘ªÕ ‹Á ’≈ ÷ØÒ∑∆ Âª «Ú⁄ ¡ıÏ≈ (Daily Newspaper)
È≈ «Áº√∆Õ ¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂ ‘ºÊ Ó≈«¡≈óÍ «’Â∂ È≈Õ «Î √Ø«⁄¡≈ «’
ÓÀ∫ ¡ıÏ≈ ’øÍÈ∆ Á∂ office ”⁄ ÌπºÒ ¡≈«¬¡≈ ‘ØÚª◊≈ó«¬‘ √Ø⁄ ’∂
office ÚÒ Â∞ «Í¡≈Õ ‹Á ¡≥Á «◊¡≈ Âª √À’‡∆ ¯ØÈ Â∂√∆Õ Á∂÷’∂
’«‘‰ Òº◊∆ Mr. Dhugga Manager ‘π‰∂ ‘∆ Meeting ”⁄Ø∫ «È’«Ò¡≈ ‘Àó
’«‘øÁ≈ ‘À «’ interview ‘π‰∂ ‘∆ ’ ÒÚ∂◊≈Õ ÓÀ∫ ¿∞ÊØ∫ ‘∆ interview Ò¬∆
¡≥Á ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ Manager È∂ ⁄ø◊∂ ÍÀ«√¡ª Â∂ Job Á∂ «ÁºÂ∆ Â∂ (¿∞√
√Ó∂∫ ÁπÍ«‘ Á∂ B.@@ Ú‹∂ Á≈ √Óª √∆) ’«‘‰ Òº◊≈, ’øÓ Ì≈Ú∂∫ ‘π‰∂
‘∆ Ùπ» ’ ÒÀóÈ‘ƒ Âª ’ºÒ∑ √Ú∂ G.@@ Ú‹∂ Ùπ» ’ Ò¬ƒóÂ∂∆
Ó˜∆ ¡≈óÓÈ ıπÙ∆ È≈Ò ÚÒ ÚÒ ’ «‘≈ √∆ Ú≈«‘◊π» ‹∆ Á∆
Ùπ’ ◊π˜≈∆ ”⁄Õ ‹Á ’≈ ”⁄ ÓπÛ’∂ «◊¡≈ Âª ¡ıÏ≈ √≈‘Ó‰∂ Í¬∆
√∆Õ È≈ «Áº√‰ Á≈ ’≈È «√¯ ¿∞√ Ù’Â∆ ÚºÒØ∫ Office ”⁄ Ì∂‹‰ Á≈
√∆Õ Ó≈Ó≈ ‹∆ ˘ ¯ØÈ ’ ’∂ Áº√ «ÁºÂ≈ «’ ¿∞√ √º‹‰ ˘ Áº√ Á∂‰
ÓÀ˘ ÈΩ’∆ «ÓÒ ◊¬∆ ‘Àó’øÓ ’ºÒ∑ ˘ Ùπ» ’È≈ ‘ÀÕ Ó≈Ó≈ ‹∆ Ú∆ Ï‘πÂ
ıπÙ ‘Ø¬∂Õ Ú≈«‘◊π» ‹∆ Á∆ Ùπ’-◊π˜≈∆ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «⁄º·∆ Á≈ ⁄∂Â≈
’’∂ ıπÙ∆ È≈Ò ¡º÷ª Ì ¡≈¬∆¡ªÕ ËøÈ √È Ï≈Ï≈ ‹∆ó¬∂È≈ «ı¡≈Ò
ÍÁ∂√ª ”⁄ ÏÀ«·¡ª Á≈ Ú∆ º÷Á∂ √∆Õ ¬∂È≈ «Í¡≈ √∆ «ÁÒ ”⁄, ‹Ø
«Ò÷‰ ÂØ∫ Ï≈‘ ‘ÀÕ ÓÀ∫ «¬Ê∂ «¬’ ◊ºÒ ’«‘‰∆ ÓπÈ≈√Ï √Ófiª◊≈ «’
«‹‘Û≈ √º‹‰ Ï≈‘ ¡≈ ’∂ Íº◊ (Á√Â≈) ÈΩ’∆ Á∆ ÷≈Â ‹ª Âº’∆
Ú≈√Â∂ Ò≈‘π‰ Ï≈∂ √Ø⁄∂, ¿∞‘ ‹∂’ ÌØ√≈ º÷∂ Âª «‹ºÊ∂ ’∞ Âº’∆ ’’∂
Í‘øπ⁄‰≈ ⁄≈‘π‰ó¿∞√ ÂØ∫ Ú∆ ¿∞µÍ Á√Â≈ È≈Ò Í‘øπ⁄∂◊≈Õ «√¯
«ÚÙÚ≈√ Á∆ ˜»Â ‘ÀÕ «¬‘ √È ’∞fi ’∞ ı≈√ ÿ‡È≈Úª ‹Ø Ó∂∂ ‹∆ÚÈ
È≈Ò √øÏøË ÷Á∆¡ª √ÈÕ
483
èðî-ï°¼è î¯ðÚ¶ ÓÚ Ç×ÌøåÅðÆ
«‹Ú∂∫ «’ «Íº¤∂ Áº«√¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÷≈Ò√≈ Í≥Ê È≈Ò
¡«Â¡≥Â «ÁÒ∆-«Í¡≈ √∆Õ ÓÈ «Ú⁄ ‘ Ú∂Ò∂ «¬‘Ø ÒØ⁄≈ «‘øÁ∆ «’
Í≥Ê ‘Ó∂Ù≈ ‘∆ ⁄Û∑Á∆-’Ò≈ «Ú⁄ ‘∂Õ «¬√ ÎπÈ∂ Á∆ Í»Â∆ Ò¬∆ ¡≈Í
‘ Ø˜ BA Í≈· Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á∂ ’Á∂ ¡Â∂ ‹Ø Ú∆ ◊π«√º÷
¡≈Í ‹∆ Á∂ √øÍ’ «Ú⁄ ¡≈™Á≈, ¿∞√ ˘ ı≈√ ÂΩ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’Á∂
«’ «ÈºÂÈ∂Ó ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ÿº‡Ø-ÿº‡ «¬’ Í≈· Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ Á≈ ÷≈Ò√≈
Í≥Ê È«ÓÂ ’«¡≈ ’ØÕ √Ó∂∫-√Ó∂∫ ‹Á Ú∆ √Ã∆ ¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï
Á∆ √ÍÃ√Â∆ ‘∂· Í≥Ê Á∆ Ó≈È-ÓÔ≈Á≈ ˘ ¿∞µ⁄≈ ⁄πº’‰ Ú≈√Â∂ √øÿÙ
¡øÌ∂ ◊¬∂, ¡≈Í ‹∆ ¿∞È∑ª «Ú⁄ ÔÊ≈-Ù’Â «‘º√≈ Í≈ ’∂ ¡≈Í‰∂ ¯˜
Á∆ Í»Â∆ ’Á∂Õ AIHB «Ú⁄ Ú∆ ‹Á Í≥Ê’ ¡≈◊»¡ª ÚºÒØ∫ «√º÷ ’ΩÓ
Á∂ Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ≈‹√∆ Ó√«Ò¡ª ˘ ‘ºÒ ’≈¿∞‰ Ò¬∆ ÂÊ≈ «√º÷ ËÓ
«ÚπºË ‘Ø ‘∂ Ëº«’¡ª ˘ Ø’‰ Ò¬∆ ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ Á∂ È≈™ ‘∂·
ÙªÂÓ¬∆ √øÿÙ ¡ø«Ì¡≈ «◊¡≈, «‹√ «Ú⁄ √À∫’«Û¡ª ÂØ∫ ¡øÌ ‘Ø ’∂
‘˜≈ª Á∆ «◊‰Â∆ «Ú⁄ «√øÿ ‘ Ø˜ «◊Ã¯Â≈∆¡ª «ÁøÁ∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄Ø∫ Ú∆ ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂ ’¬∆ ‹ºÊ∂ ÓØ⁄∂ «Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆
Á∂‰ Ò¬∆ Ì∂‹∂Õ
ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄≈ ¡‹∂ ¡øÌ ‘∆ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «’ Í≥Ê’ ¡≈◊»¡ª ÚºÒØ∫
ÓØ⁄∂ Á∆ √¯ÒÂ≈ Ò¬∆ √øÂ-√øÓ∂ÒÈ √º«Á¡≈ «◊¡≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú∆ ¿∞√
«Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ò¬∆ √ø◊Â √Ó∂Â ◊¬∂Õ Á≈√ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ È≈Ò
‘∆ √∆Õ √øÂ-√øÓ∂ÒÈ «Ú⁄ ÓØ⁄∂ √øÏøË∆ «Ú⁄≈ª √Ó≈ÍÂ ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ
¡≈Í ‹∆, ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ Á∂ «‚’‡∂‡ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆
ÒΩ∫◊ØÚ≈Ò ˘ Úº÷∂ ÂΩ Â∂ ¿∞‘Èª Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄ «ÓÒ∂ ¡Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
«’ «‹ºÊ∂ Â∞√ƒ Áπ«È¡≈Ú∆ Íº÷ ÂØ∫ ÓØ⁄∂ ˘ √¯ÒÂ≈ È≈Ò ⁄Ò≈ ‘∂ ‘Ø,
¿∞µÊ∂ «‹øÈ≈ «⁄ ÓØ⁄≈ ¯Â«‘ È‘ƒ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˙È≈ «⁄ó
484
◊¿∞Û∆ Ó: 5
«Êπ ÿ« ÏÀ√‘π ‘« ‹È «Í¡≈∂®
√«Â◊π« Â∞Ó∂ ’≈‹ √Ú≈∂®1® ‘≈¿∞®
Áπ√‡ Á»Â ÍÓ∂√« Ó≈∂®
‹È ’∆ ÍÀ‹ ÷∆ ’Â≈∂®1®
Ï≈«Á√≈‘ √≈‘ √Ì Ú«√ ’« Á∆È∂®
¡≥«ÓÃÂ È≈Ó Ó‘≈ √ Í∆È∂®2®
«ÈÌ¿∞ ‘Ø«¬ Ì‹‘π Ì◊Ú≈È®
√≈Ë√ø◊«Â «Ó«Ò ’∆ÈØ Á≈È∞®3®
√«‰ Í∂ ÍÃÌ ¡≥Â‹≈Ó∆®
È≈È’ ˙‡ Í’∆ ÍÃÌ √π¡≈Ó∆®4®
(◊¿∞Û∆ Ó: 5, Í≥È≈ 201)
Á≈ ‹≈Í «ÈøÂ ‹≈∆ ’≈ Á∂ÚØó√«Â◊π» ‹∆ ¤∂Â∆ ‘∆ ’≈ÓÔ≈Ï∆
Ïı«ÙÙ ’ Á∂‰◊∂ «’™«’ √≈˘ ◊π«√º÷ª ˘ √Ì ÂØ∫ Úº‚≈ ¡≈√≈
◊πÏ≈‰∆ Á≈ ‘∆ ‘ÀÕ ÊØÛ∑≈ «⁄ ⁄πºÍ «‘‰ ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ
‹∆ È∂ «’‘≈ «’ √≈‚∂ Í≈√ ‹≈Í ˘ Ò◊≈Â≈ ‹≈∆ º÷‰ Ú≈√Â∂ «√øÿ
È‘ƒ ‘ÈÕ Â∞√ƒ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ “ı≈Ò√≈” Á∂ «˜øÓ∂ «¬‘ «‚¿±‡∆
Ò◊≈ Á∂ÚØÕ ¡√ƒ ¿∞‘Èª ˘ ÒØÛƒÁ≈ √«‘ÔØ◊ Á∂Úª◊∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆, √øÂ
‘⁄øÁ «√øÿ ‘Øª ˘ ¯Â«‘ ÏπÒ≈ ’∂ ◊π» È≈È’ «ÈÚ≈√ «Ú⁄ ı≈Ò√≈
‹∆ Í≈√ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ ¿∞ÍØ’Â Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Áπ«È¡≈Ú∆ ÔÂÈ Á∂
È≈Ò-È≈Ò ‹∂’ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ Á∆ ‡∂’ ÒÀ Ò¬∆ ‹≈Ú∂ ÂÁ
’≈ÓÔ≈Ï∆ ‹ÒÁ∆ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ ı≈Ò√≈ ‹∆ È∂ Ú∆ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ
√Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’Ú≈ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ «¬’ ¡÷≥‚
Í≈· √≈«‘Ï ‘Ø ’Ú≈ «Á¡ª◊∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ Ï‘πÂ ⁄ø◊≈
’∆Â≈ ‹Ø Â∞√ƒ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ÷Ú≈ «ÁºÂ≈ ‘À, Í √≈˘ ‹Ø
ÍÃ∂È≈ √«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ «ÓÒ∆ ‘À, ¿∞‘ ¡√ƒ Â∞‘≈˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ ‘ÀÕ
Ï≈’∆ «‹Ú∂∫ Â∞√ƒ ÓπÈ≈«√Ï √ÓfiØ ’ ÒÀ‰≈Õ ÊØÛ∑≈ √Óª ‘Ø √øÂ ‹ÈÀÒ
«√øÿ ‹∆ “ı≈Ò√≈” ‘Øª Í≈√ ·«‘ ’∂ ¡≈Í ‹∆ Ú≈Í√ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï ¡≈ ◊¬∂Õ
ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆ Á≈ ¯À√Ò≈

C ¡’Â±Ï AIHB ÁπÍ«‘ ˘ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ «√ÓÈ-
Ì‹È Á∂ «ÈÔÓ ÂØ∫ «Ú‘Ò∂ ‘Ø¬∂ ÂÁ Á≈√ ˘ ¡≈Ú≈˜ Ó≈ ’∂ ¡≈Í‰∂
485
’Ó∂ «Ú⁄ √º«Á¡≈ Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄
«◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Á≈ ¯À√Ò≈ ’ «Ò¡≈ ‘ÀÕ √Ø Â∞√ƒ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï
‹≈ÚØ ¡Â∂ «◊Ã¯Â≈∆ Ò¬∆ Â∆’ ÒÀ ¡≈ÚØÕ Ó∂∂ ÓÈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ‘À≈È∆
‘Ø¬∆ «’ Í«‘Ò∂ Âª «’√∂ «’√Ó Á≈ ’Ø¬∆ ÍÃØ◊≈Ó È‘ƒ √∆ Â∂ «¬’-
ÁÓ ‘π‰∂ ‘∆ ¡≈Í ‹∆ «◊Ã¯Â≈∆ Ò¬∆ Â∆’ ÒÀ‰ Ì∂‹ ‘∂ ‘È? ÓÀ∫
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡º‹ ¡≈Íª È˜Á∆’∆ «√øÿª ˘ √ºÁ ÒÀ∫Á∂ ‘ª, «Î
¿∞‘Èª È≈Ò √Ò≈‘ ’ ’∂ «‹Ú∂∫ ‘π’Ó ’Ø◊∂ ’ ÒÚª◊∂, Í Ï≈Ï≈
‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Â∞√ƒ ¡≈Í‰∆ √Ò≈‘ ’È∆ ‘À Âª ’ ÒÚØ, ¡√ƒ
Âª ¯À√Ò≈ ’ ‘∆ «Ò¡≈ ‘ÀÕ Ù≈Ó Â’ √ºÂ-¡º· È˜Á∆’∆ «√øÿª ˘
√ºÁ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó Áº«√¡≈ «◊¡≈Õ √≈∂ «√øÿ Ú∆ ‘À≈È √ÈÕ
«Ú⁄≈-Ú‡ªÁ≈ ’È ¿∞ÍøÂ √ø◊Â∆ »Í «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í
‹∆ Á∆ «√‘Â ‹∂Ò∑ «Ú⁄ ‹≈‰ Á∂ ÔØ◊ È‘ƒÕ √Ø ¡≈Í ‹∆ ÚºÒØ∫ ¡√ƒ
‹ºÊ≈ ÒÀ ’∂ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆
Á∂ √ÈÓπº÷ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ ◊π» ˘ ¡Í‰ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ‘π‰ ◊π»
Í≥Ê ˘ √≈‚∂ √∆ Á∆ ˜»Â ‘À, √Ø «¬‘ ¡Ó≈ÈÂ ¡√ƒ ÷≈Ò√≈ Í≥Ê
˘ √Ω∫Í‰∆ ‘ÀÕ Â∞‘≈‚∂ «Ú⁄Ø∫ «‹√ Á≈ ÓÈ Ó≥È∂, √≈‚∂ È≈Ò ⁄ºÒ ÍÀ‰≈Õ
¡≈Í ‹∆ Á∆ «ÁzÛ∑Â≈ √≈‘Ó‰∂ «’√∂ Á≈ Ú∆ ’Ø¬∆ ‘Ø ¿∞µÂ Á∂‰ Á≈
‘∆¡≈ È≈ «Í¡≈Õ
«◊Ã¯Â≈∆ Á∆ Â≈∆÷
¡◊Ò∂ «ÁÈ Á≈√, Ì≈¬∆ √ÚÈ «√øÿ Â∂ ÁØ «ÂøÈ ‘Ø «√øÿ
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ⁄ºÒ ’∂ A@ ’∞ Ú‹∂ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Íπº‹
◊¬∂Õ √Ã∆ ‘«Ó≥Á √≈«‘Ï ÁÙÈ-«¬ÙÈ≈È ’ ’∂ ◊π» È≈È’ «ÈÚ≈√
«Ú⁄ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ “ı≈Ò√≈” Í≈√ Íπº‹ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈
ÍÃØ◊≈Ó ¿∞‘Èª ˘ Áº«√¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ √π‰ ’∂ ’∞fi Á∂ Ò¬∆ ⁄πºÍ ’
◊¬∂Õ ÊØÛ∑∆ Á∂ Ï≈¡Á ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Â∞√ƒ Ó‘ªÍπ÷ª ˘ ’«‘‰≈ √∆
«’ ¿∞‘ ¡≈Í‰∆ ÚºÒØ∫ ‹Ê≈ Ì∂‹ Á∂‰ «’™«’ ¿∞‘Èª Á∆ ¿∞Ó Ï‘πÂ
Ú‚∂∆ ‘ÀÕ «¬√ ¿∞Ó «Ú⁄ ¡≈Í ‹∆ ˘ ‹∂Ò∑ «Ú⁄ ’≈¯∆ ÷∂⁄Ò ‘ØÚ∂◊∆Õ
¿∞È∑ª Á∆ Âª ÙπºÌ ¡√∆√ ‘∆ Ï‘πÂ ‘ÀÕ ¡√ƒ Áº«√¡≈ «’ √≈∂ √ø◊Â∆
«√øÿª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ √∆ Í Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈
‘À «’ ¡√ƒ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂ ’∂ ¡≈Í‰≈ ÂÈ ◊π» Í≥Ê ˘ ¡Í‰ ’È≈
‘ÀÕ ı≈Ò√≈ ‹∆ È∂ «’‘≈ «’ «◊Ã¯Â≈∆ Á∆ Â∆’ ÓØ⁄≈ «‚’‡∂‡ √øÂ
486
Ï≈Ï≈ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆ Í≈√Ø∫ ÒÀ ÒÚØ, Í È≈Ò ‘∆ √≈‚∆ ÚºÒØ∫ Ï≈Ï≈
‹∆ ˘ ¡≈Í ıπÁ ‹∂Ò∑ È≈ ‹≈‰ Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ˜» ’È∆Õ ı≈Ò√≈ ‹∆
È∂ ¡≈Í‰∂ Í∆.¬∂. Ì≈¬∆ ¤Í≈Ò «√øÿ ¡Â∂ Ì≈¬∆ ≈Ó «√øÿ ˘ √≈‚∂
È≈Ò √øÂ ÒΩ∫◊ØÚ≈Ò √≈«‘Ï Í≈√ Ì∂«‹¡≈Õ ‹ÁØ∫ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆ ˘ √≈∆
◊ºÒ Áº√∆ ÂÁ ¿∞‘ Ú∆ Ï‘πÂ ‘À≈È √ÈÕ ¿∞‘Èª Ú∆ «’‘≈ «’ √≈‚∆
ÚºÒØ∫ Ú∆ Ó‘ªÍπ÷ª ˘ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ «’ ¿∞‘ ¡√∆√ Á∂ ’∂
‹Ê≈ ÂØ Á∂‰, Í ¡≈Í È≈ ‹≈‰, «¬‘ ˜»∆ Â≈’∆Á ‘ÀÕ ¡√ƒ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ıπÁ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Á≈ «ÁzÛ∑ «ÈÙ⁄≈ ’∆Â≈
‘Ø«¬¡≈ ‘À, ™fi ¡≈Í ‹∆ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ ˜» Í‘øπ⁄≈ Á∂Úª◊∂Õ AI ¡’Â±Ï
AIHB, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ‹Ê∂ Á∆ «◊Ã¯Â≈∆ Á∆ Â∆’ «È√«⁄Â ’∆Â∆ ◊¬∆Õ
Â∆’ ÒÀ ’∂ ¡√ƒ √≈∂ «√øÿ Ù≈Ó ˘ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂ ¡Â∂
÷≈Ò√≈ ‹∆ ÂÊ≈ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆ Á∆ Ï∂ÈÂ∆ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’
«ÁºÂ∆, Í ¡≈Í ‹∆ Âª ¡≈Í‰∂ ¯À√Ò∂ ¿∞µÂ∂ «ÁzÛ∑ √ÈÕ
ÊØÛ∑∂ ‘∆ «ÁÈª «Ú⁄ √≈≈ ÍÃØ◊≈Ó ¿∞Ò∆’ ’∂ «¬Ù«Â‘≈ª Â∂
¡ıÏ≈ª ≈‘ƒ √ø◊Â ˘ √»«⁄Â ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ «’ AH ¡’Â±Ï ˘
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ ÂØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆, √ø◊Â √Ó∂Â ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂
«Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Ò¬∆ ⁄Ò‰◊∂ ¡Â∂ AI ¡’Â±Ï Ù≈Ó ˘ «◊Ã¯Â≈∆
«ÁºÂ∆ ‹≈Ú∂◊∆Õ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ «Ú⁄ ’∂ Ú∆ √≈∆¡ª √ø◊Âª È≈Ò √øÍ’
’∆Â≈ «◊¡≈Õ √ø◊Âª «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰
Ò¬∆ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ ¿∞ÂÙ≈‘ √∆Õ
¿∞Ë ¿∞√ Ú’Â Á∂ Óπº÷ Ó≥Â∆ ÁÏ≈≈ «√øÿ ¡Â∂ ¿∞√ Á∆ ÿ
Ú≈Ò∆ ˘ Ú∆ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í «¬√ ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄
«◊Ã¯Â≈∆ Á∂ ‘∂ ‘È ÂÁ «¬‘Èª ÁØÚª È∂ ıπÁ ÁØ Ú≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ¡≈ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ Â∞√ƒ ¡≈Í ‹Ê∂ «Ú⁄ È≈
‹≈ÚØ, Í Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞‘Èª Á∆ «¬’ Ú∆ ◊ºÒ È≈ √π‰∆ Â∂ «’‘≈ «’
Â∞√ƒ √≈˘ Ø’‰ Á∆ Êª «ÁºÒ∆ √’≈ ˘ √≈∆ √⁄≈¬∆ Áº√ ’∂ «√øÿª
Á∆¡ª ‘º’∆ Ó≥◊ª Ó≥È ÒÀ‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ’ØÕ ¡‹∂ √≈‚∆ «◊Ã¯Â≈∆ «Ú⁄
Á√ «ÁÈª Á≈ √Óª ‘ÀÕ ‹∂’ Â∞‘≈‚∆ √’≈ «¬‘ Ó≥◊ª Ó≥È ÒÚ∂ ÂÁ
«¬√ «Ú⁄ ‘∆ √≈∂ Á∂Ù Á≈ ÌÒ≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ’Ø¬∆ ◊ºÒ «√∂ È‘ƒ ⁄Û∑Á∆
ÂÁ ¡√ƒ Âª ¡≈Í‰∂ ¯À√Ò∂ Â∂ Í»È «ÁzÛ∑ ‘ªÕ
«¬Ë √. ‹√‹∆Â «√øÿ «Í≥‚ ¡≈‘ª Ú≈Ò∂ ‹Ø «’ ¡’≈Ò∆ ÁÒ
‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ ‹ÈÒ √’ºÂ √È, È∂ AH ¡’Â±Ï ˘ ‹Ê∂ √Ó∂Â
487
«◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰∆ √∆Õ ‹ÁØ∫ ¿∞‘Èª È≈Ò √øÍ’ ’∆Â≈ «◊¡≈ ÂÁ ¿∞‘Èª
È∂ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ È≈Ò ‘∆ √≈∂ «¬Ò≈’∂ ÚºÒØ∫ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Á≈ ¯À√Ò≈
’ «Ò¡≈Õ ÓØ⁄≈ «‚’‡∂‡ (√øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆) ˘ «¬√ Ï≈∂ √»«⁄Â
’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ «’ √. ‹√‹∆Â «√øÿ ‹∆ Ú∆ AH ¡’Â±Ï Á∆ Êª
AI ¡’Â±Ï ˘ ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ È≈Ò «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰◊∂Õ √Ø «¬‘ Â∆’
«’√∂ ‘Ø ˘ Á∂ «ÁºÂ∆ ‹≈Ú∂Õ √øÂ ‹∆ È∂ Ú∆ «¬√ ÍÃØ◊≈Ó È≈Ò √«‘ÓÂ∆
ÍÃ◊‡≈¬∆Õ
◊π. ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ ÂØ∫ ‹Ê∂ Á∆ Ú≈È◊∆

AG ¡’Â±Ï Â’ √≈∆¡ª «Â¡≈∆¡ª Óπ’øÓÒ ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ Ï≈Ï≈
‹∆ Í≈√ «‹øÈ∆ Ú∆ Ó≈«¬¡≈ √∆, ¿∞‘ ÏÀ∫’ ”⁄Ø∫ ’„Ú≈ Ò¬∆ ‹Ø «’ Í≥fi∆
‘˜≈ ’∂ ’∆ÏÈ √∆Õ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «Ú⁄≈ √∆ «’ «‹ºÊ∂ ÂÈ ◊π» Í≥Ê
˘ √Ω∫Í‰≈ ‘À ¿∞Ê∂ «¬‘ ËÈ Ú∆ «Íº¤∂ È≈ «‘ ‹≈Ú∂Õ Ù≈Ó ˘ ‘∆ √ø◊Âª
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹‰∆¡ª Ùπ» ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ √Ú∂ Â’ E@ Á∂ ’∆Ï
‡º’, D-E Ïº√ª ¡Â∂ A@-AE Á∂ ’∆ÏÈ ’≈ª-‹∆Íª ¡≈ ◊¬∆¡ªÕ
AH ¡’Â±Ï AIHB ˘ √Ú∂∂ Á√ Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ ¡º◊∂ ¡Á≈√≈ √ØË ’∂ ‹¨√ Á∆ Ù’Ò «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ «¬√ Úº‚∂ ’≈ÎÒ∂ È∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Ò¬∆
⁄≈Ò∂ Í¬∂Õ √ø◊Âª ˘ Í«‘Ò∂ ‘∆ ÍÂ≈ ‘Ø‰ ’≈È ‘ «Í≥‚ Á∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª
È∂ ◊∂‡ Ï‰≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ Ï≈’∆ ‹¨√ Á≈ √Ú≈◊Â ’∆Â≈Õ Ï∂¡≥Â
Ó≈«¬¡≈ ‹Ø È◊ª Ú≈«Ò¡ª È∂ «¬º’Âz ’∆Â∆ √∆, ¿∞‘ Ú∆ ¡≈Í ‹∆ ˘
Ì∂‡≈ ’∆Â∆Õ Êª-Êª ‹Ò-Í≈‰∆ Á∆ Ú∆ √∂Ú≈ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂
«⁄‘∂ Â∂ «¬øÈ≈ ‹Ò≈Ò √∆ ‹Ø «’ Ú‰È È‘ƒ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈, «‹È∑ª
Ú‚Ì≈◊∆¡ª È∂ ¿∞√ √Ó∂∫ ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ ¿∞‘Èª ˘ ‘∆ ÍÂ≈
‘ÀÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡º‹ ÂØ∫ Í»∂ ¤∂ √≈Ò Í«‘Òª AG ¡’Â±Ï AIGF ˘ ËøÈ
◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ Ó‘≈È Í¿∞Í’≈ ˘ Ô≈Á ’Á∂ Â∂
’≈™Á∂ ‘Ø¬∂ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¤Â-¤≈«¬¡≈ ‘∂·
√øÂ Ï≈Ï≈ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ı≈Ò√≈ Á∂ È≈Ò «¬√∂ Â∑ª Á∂ Ó‘≈È ‹¨√
«Ú⁄ √ø◊Â ˘ ÂÈ-ÓÈ-ËÈ ◊π» ˘ ¡Í‰ ’È Á∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ∂
ÂÊ≈ :
ËÓ «√ «Áº«Â¡ª Ï≈fi È‘ƒ «‘‰≈ ()
488
Á∂ È≈¡∂ Ïπ¶Á ’Á∂ ‘Ø¬∂ «¬√∂ Ó≈◊ ¿∞µÍ ‘∆ ◊π˜∂ √ÈÕ ¡º‹ ¿∞È∑ª
√ø’ÒÍª ˘ ¡ÓÒ∆ ‹≈Ó≈ Í«‘È≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡≈Í ‹∆ √ø◊Âª √Ó∂Â ¿∞√∂
Ó≈◊ ¿∞µÍ Á∆ ‹≈ ‘∂ √ÈÕ √≈∂ √Â∂ «Ú⁄ π’-π’ ’∂ √ø◊Âª Á≈
«Í¡≈ ÒÀ∫Á∂ ÁπÍ«‘ B Ú‹∂ ◊π. Á∆Ú≈È ¡√Ê≈È √À∫‡Ò ‡≈¿±È ‹¶Ë
«Ú⁄ «¬‘ √≈≈ ‹¨√ Íπº«‹¡≈Õ ÍÃÏøË’ª È∂ ¶◊ ¡Â∂ ⁄≈‘ È≈Ò ÍÃ∂Ó
√«‘Â √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ ¡≈‘≈ ’’∂, «¬ÊØ∫ Ú∆ √ø◊Â Á≈ «Í¡≈ ÒÀ ’∂
Ù≈Ó Â’ √≈∆ √ø◊Â √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∆Õ ≈Â ËøÈ ◊π»
≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡≈≈Ó ’∆Â≈Õ √Â∂ «Ú⁄ ‹Ø
«Í¡≈ √ø◊Âª È∂ «ÁºÂ≈, ¿∞‘ Ú‰È È‘ƒ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈Õ È◊ª
ÚºÒØ∫ Ì∂‡≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «‹øÈ∆ Ú∆ «’√∂ ÍÃ∂Ó∆ Í≈√
‘Ø Ó≈«¬¡≈ √∆, ¿∞‘ ¡≈Í‰∆ ‹∂Ï «Ú⁄Ø∫ ’º„ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Á∂¬∆ ‹ªÁ≈
¡Â∂ √º‹Ò È∂Âª È≈Ò «ÚÁ≈«¬◊∆ «ÁøÁ≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «ÈÚ≈√ ÍÃÏøË’ª È∂ ¡’≈Ò À√‡ ‘≈¿±√ «Ú⁄
’≈«¬¡≈Õ ¡≈Í ‹∆ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≈≈Ó ’È Òº◊ Í¬∂Õ Á»√∂ ’Ó∂
«Ú⁄ √ø◊Â È∂ ‹Ø «Í¡≈ Ì∂‡≈, Ó≈«¬¡≈ Á∂ »Í «Ú⁄ «ÁºÂ∆ √∆, ¿∞√
˘ «◊«‰¡ª ‹ª √Â∂-√Â∂ Á∆ Ó≈«¬¡≈ E@,@@@/- (Í≥‹≈‘ ‘˜≈
πÍ¬∂) Á∂ ’∆ÏÈ √∆Õ Í≥‹≈‘ ‘˜≈ «¬‘ √ø◊Â Ú≈Ò∆ Ó≈«¬¡≈ ¡Â∂
Í≥fi∆ ‘˜≈ ‹Ø Ï≈Ï≈ ‹∆ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊¬∂ √È, √≈∆
Ì≈Ú Í≥fiºÂ ‘˜≈ πÍ¬∂ Á∆ «¬’ ÊÀÒ∆ Ï‰≈ Ò¬∆ ◊¬∆Õ
AI ¡’Â±Ï Á≈ ¡≥«ÓÃÂ Ú∂Ò≈ ‘Ø«¬¡≈, «ÈºÂÈ∂Ó Â∂ «√ÓÈ ’È
¿∞ÍøÂ √≈∆ √ø◊Â È∂ ◊π»-⁄Èª Á∆ ‘≈˜∆ Ì∆ ¡Â∂ ÁÙÈ-
«¬ÙÈ≈È ’∆Â∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ú∆ √Ã∆ ‘«Ó≥Á √≈«‘Ï ¡Â∂ ÂıÂ √Ã∆
¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï ÈÓ√’≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ Ú≈Í√ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ’∂
Â∂‹≈ «√øÿ √Ó≥πÁ∆ ‘≈Ò Á∂ «¬’ ’Ó∂ «Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘
◊Ø«‚¡ª Á∆ ÁÁ ‘Ø‰ ’≈È ¡≈Í ÍΩÛ∆¡ª È‘ƒ √È ⁄Û∑ √’Á∂ √Ø
«‹√ ’’∂ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ÒΩ∫◊ØÚ≈Ò ÍÂ≈ Ò◊Á∂ √≈ ‘∆ ÏÛ∂ «Í¡≈
È≈Ò ‘∂·ª ¿∞√∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≈ ’∂ «ÓÒ∂ ¡Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í
‹∆ Á∆ ¡≈Ô± ‹∂Ò∑ ‹≈‰ Á∂ ÔØ◊ È‘ƒ √Ø ¡≈Í ‹∆ ‹ºÊ∂ ˘ «ÚÁ≈«¬◊∆
Á∂ Á∂ÚØ Í ¡≈Í ıπÁ È≈ ‹≈ÚØÕ Í ¡≈Í ‹∆ È∂ ¿∞‘Èª Á≈ Ï⁄È √π‰
’∂ ÏÛ∆ «ÈÓÃÂ≈ √«‘Â «’‘≈ «’ ¡√ƒ ◊π» ÍÃ∂È≈ ¡È∞√≈ «◊Ã¯Â≈∆
Á∂‰ Á≈ ÓÈ Ï‰≈ ⁄πº’∂ ‘ª Â∂ ◊π»-⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ Ú∆ ’ «ÁºÂ∆
‘À, √Ø «¬√ ÍÃØ◊≈Ó Á∆ √¯ÒÂ≈ Ò¬∆ ‘π‰ Â∞√ƒ √«Â◊πª ¡º◊∂
¡Á≈√-Ï∂ÈÂ∆ ‘∆ ’ØÕ
489
«¬ºÊØ∫ «ÚÁ≈ ÒÀ ’∂ ¡≈Í ‹∆ √ø◊Â √Ó∂Â ◊π» È≈È’ «ÈÚ≈√ «Ú⁄
◊¬∂Õ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ ı≈Ò√≈ Ú∆ ÍÂ≈ Òº◊Á∂ √≈ ‘∂·ª
¡≈ ◊¬∂Õ ÏÛ∂ «Í¡≈ «Ú⁄ ÎÂ«‘ ÏπÒ≈¿∞‰ ¿∞ÍøÂ ◊Ò≈ Ì ’∂ ’«‘‰
Òº◊∂ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆! «¬‘ √ØÌÁ≈ È‘ƒ «’ ÍπºÂ Ï≈‘ ÏÀ·≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂
Ï≈Í» ‹∂Ò∑ «Ú⁄ ⁄Ò≈ ‹≈Ú∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ı≈Ò√≈ ‹∆ ˘ ’Ò≈Ú∂ «Ú⁄
ÒÀ ’∂ «’‘≈ «’ Â∞‘≈‚∂ «˜øÓ∂ ¡‹∂ ‘Ø √∂Ú≈ Òº◊∆ ‘Ø¬∆ ‘À, Â∞√ƒ ¿∞‘
Í»∆ ’ØÕ «¬√∂ ÍÃ’≈ Á∂ Ï⁄È ’’∂ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ Ï≈¡Á ¡≈Í ‹∆ ¡’≈Ò
À√‡ ‘≈¿±√ Á∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∂Õ
ÁπÍ«‘ Á≈ ¶◊ ¤’‰ ¿∞ÍøÂ ÊØÛ∑≈ ¡≈Ó ’’∂ √≈∆ √ø◊Â
√Ó∂Â Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Í«‘Ò∂ √Ã∆ ‘«Ó≥Á √≈«‘Ï ÍÃÙ≈Á ’Ú≈ ’∂ ‘≈˜∆
Ì∆ ¿∞ÍøÂ √Ã∆ ¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï ÂØ∫ «√ØÍ≈¿∞ Á∂ »Í ”⁄ Ï«ıÙÙª
ÍÃ≈ÍÂ ’’∂ Ó≥‹∆ √≈«‘Ï Á∆Ú≈È ‘≈Ò «Ú÷∂ √‹∂ Á∆Ú≈È «Ú⁄ ¡≈
«Ï≈‹∂Õ
‘ Ø˜ Á∆ Â∑ª ÏÛ≈ Ì≈∆ Á∆Ú≈È √«‹¡≈Õ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ
‹∆ ÒΩ∫◊ØÚ≈Ò ¡Â∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ “ı≈Ò√≈” ‹Ê∂ √Ó∂Â Ó≥‹∆
√≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ ‹Ê∂Á≈ ‘⁄È «√øÿ ‹∆ Ó‘≈ÒØ∫, ¿∞⁄∂⁄∂ ÂΩ Â∂ √Ã∆
’∂√◊Û∑ √≈«‘Ï ÂØ∫, Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÚÁ≈«¬◊∆ Á∂‰ Ò¬∆ ¡≈¬∂ √ÈÕ
Â’∆ª ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √Ï √ø◊Â Á≈ ËøÈÚ≈Á ’∆Â≈ ¡Â∂
Í≥fiºÂ ‘˜≈ πÍ¬∂ (GE,@@@/-) Á∆ ÊÀÒ∆ √øÂ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ ≈‘ƒ
√øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆ ˘ Ì∂∫‡ ’∆Â∆Õ Á∆Ú≈È Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ «Íº¤Ø∫
¡Á≈√≈ √Ø«Ë¡≈ «◊¡≈Õ √≈≈ ‹Ê≈ ‹Ø «’ Í≥Áª √Ω ÂØ∫ ¿∞µÍ «√øÿ-
«√øÿ‰∆¡ª Á≈ √∆, È∂ ¡º‹ Í«‘Ò∂ ‹º«Ê¡ª È≈ÒØ∫ ¡ÈØ÷∂ „ø◊ È≈Ò
«◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Ò¬∆ ⁄≈Ò∂ Í≈¬∂Õ «¬√ «ÁÈ ““ÏØÒ∂ √Ø «È‘≈Ò √«Â √Ã∆
¡’≈Ò”” Á∂ ‹À’≈∂ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «’√∂ Ú∆ «’√Ó Á≈ ’Ø¬∆ È≈¡≈ È‘ƒ
Ò◊≈«¬¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ’∂ÚÒ “√«ÂÈ≈Óπ-Ú≈«‘◊π»” Á≈ ‹≈Í ’«Á¡ª
‘∆ ’ØÂÒÚ≈Ò∆ ˘ ’±⁄ ’∆Â≈Õ Ï∂¡≥Â √ø◊Âª, √Û’ Á∂ ÁπÚºÒ∂ Â∂ √Û’
È≈Ò Òº◊Á∂ Ó’≈Èª ¿∞µÍ ÷Û∑Ø ’∂ Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Ú⁄ ‹≈
‘∂ó«¬√ ‹Ê∂ Á∂ ÁÙÈ ’ ‘∆¡ª √ÈÕ ‘ ÍÃ≈‰∆ «¬‘ ‹≈È‰ Ò¬∆
¿∞Â√π’ √∆ «’ ¡À‚∂ Úº‚∂ ‹Ê∂ Á∆, «‹√ «Ú⁄ «’ ’Ø¬∆ Ú∆ È≈¡≈ È‘ƒ
Òº◊ «‘≈ ’∂ÚÒ √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π» Á∆¡ª ËπÈ∆¡ª ‘∆ ◊ø»‹ ‘∆¡ª
‘È, «’‘Û≈ Ó‘ªÍπÙ ¡◊Ú≈¬∆ ’ «‘≈ ‘À? Ï‘πÂ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆ ‹Ø «’
’∂ÚÒ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Â’ «¬√ ‹Ê∂ ˘ «ÚÁ≈«¬◊∆ Á∂‰ Ò¬∆ ‘∆
490
¡≈¬∂ √Èó¿∞‘ Ú∆ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Ò¬∆ È≈Ò ‘∆ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ
Ú≈Í√ ÿª ˘ ÍÂ‰ Á≈ «ı¡≈Ò ‘∆ ÌπºÒ «◊¡≈ :
¡◊≈‘≈ ’± Âz≈«ÿ «Í¤≈ Î∂« È Óπ‘‚Û≈®
(‚÷‰∂ Ó: 5, Í≥È≈ 1096)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘∆ Ï‰∆ «’ ‹∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡À‚∆ Ú‚∂∆ ¿∞Ó «Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆
Á∂‰ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈóÂÁ ¡√ƒ ‹Ø √∆ ’’∂ ’≈¯∆ Â’Û∂ ‘ª, «’√
Ó≥»‘ È≈Ò Ú≈Í√ ‹≈¬∆¬∂Õ
Ù≈Ó ÍÀ‰ Ú≈Ò∆ √∆ «’ √≈≈ ‹Ê≈ ’ØÂÚ≈Ò∆ Íπº‹ «◊¡≈Õ
’Ó⁄≈∆¡ª È∂ «√øÿª Á∂ «◊Ã¯Â≈∆ Úø‡ Ï‰≈¿∞‰∂ Ùπ» ’∆Â∂Õ ≈Â ÈΩ∫
’∞ Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ √ø◊Â È∂ ’ØÂÚ≈Ò∆ ¡≥Á ‘∆ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï
‹∆ Á∂ ¶◊ «Ú⁄Ø∫ ¡≈«¬¡≈ ÍÃÙ≈Á≈ ¤«’¡≈Õ ‹Ê∂ ˘ «ÚÁ≈ ’È ¡≈¬∆
√ø◊Â Ú∆ ¡‹∂ ’ØÂÚ≈Ò∆ ‘∆ √∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ⁄≈-Í≥‹ «√øÿª È≈Ò «¬’
¤Ø‡∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ÏÀ·∂ √ÈÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ «‘≈√ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ’È
¿∞ÍøÂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤«’¡≈Õ Á√ ’∞ Ú‹∂ Â’ √≈∆ √’≈∆ ’≈Ú≈¬∆
Í»∆ ‘Ø ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Óπ÷∆ «√øÿª È∂ Áº«√¡≈ «’ √≈∆ «Â¡≈∆
‘Ø ◊¬∆ ‘À Â∂ √ø◊Â ˘ Ï«·ß‚≈ ‹∂Ò∑ «Ú⁄ «Ò‹≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ ¡≈Í
‹∆ È∂ «’‘≈ «’ «‹ºÊ∂ «¬‘Èª Á∆ Ó˜∆ ‘À ÒÀ ⁄Ò‰, Â∞√ƒ √≈∆ √ø◊Â
˘ √≈‚∆ ÚºÒØ∫ Ï∂ÈÂ∆ ’ Á∂ÚØ «’ ¿∞‘ Ïº√ª «Ú⁄ ÏÀ· ‹≈‰ ¡Â∂ √≈∂
√Â∂ «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· ‹ª √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π» Á≈
‹≈Í ‘∆ ’È≈ ‘À, Î≈ÒÂ± ◊ºÒª È‘ƒ ’È∆¡ªÕ
√≈∆ √ø◊Â Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ «¬‘ √πÈ∂‘≈ Í‘øπ⁄≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
√ø◊Â ‹≈Í ’Á∆ ‘Ø¬∆ Ïº√ª «Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡Â∂ Á≈√ Ú∆
«¬’ Ïº√ «Ú⁄ ‚≈¬∆Ú Á∆ √∆‡ Á∂ «Í¤Ò∆ «ÂøÈ √Ú≈∆¡ª Ú≈Ò∆
√∆‡ ¿∞µÂ∂ ÏÀ· ◊¬∂Õ ◊Ó∆ ‘Ø‰ ’’∂ ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Íº÷∆ fiºÒ‰ Á∆
√∂Ú≈ ’È Òº◊ «Í¡≈Õ «¬øÈ∂ «⁄ ˘ √. ‹√‹∆Â «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ √.
Ï◊∆⁄≈ «√øÿ ‹∆ ¡≈¬∂ Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í ‹∆ Ïº√
ÏÁÒ ÒÚØ «’™«’ «¬√ Ïº√ Á∂ ‚≈¬∆Ú È∂ √≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ ’≈¯∆ √≈∆
¡¯∆Ó ÷≈Ë∆ ‘À Â∂ ‘π‰ ÈÙ≈ ÚË≈¿∞‰ Ò¬∆ ÂøÏ≈’± ¡≈«Á’ ÓÒ «‘≈
‘ÀÕ √Ø «’Â∂ «¬‘ ¡À’√∆‚À∫‡ ‘∆ È≈ ’ Á∂Ú∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈
«’ «¯’ È≈ ’ØóÙ≈«¬Á «¬√∂ Â∑ª ‘∆ «¬√Á≈ ÌÒ≈ ‘Ø‰≈ ‘ØÚ∂, Á»√≈
‘π‰ Á∂∆ È≈ ’Ø, ‹ÒÁ∆ ⁄≈Ò∂ Í≈ Á∂ÚØ Âª ‹Ø √Ú∂ Á∂ «ÈºÂÈ∂Ó Á∂
Ú’Â «’√∂ «‡’≈‰∂ Íπº‹ ‹≈¬∆¬∂Õ ‹À’≈«¡ª Á∆ ◊ø»‹ «Ú⁄ Â∆‘-«¬’ºÂ∆
491
Ïº√ª «Ú⁄ √ø◊Âª È∂ ⁄≈Ò∂ Í≈ «ÁºÂ∂Õ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ÂØ∫ ÂÈ
Â≈È √≈«‘Ïó‘∆ ’∂ ÍºÂ‰óÓØ◊≈ «Ú⁄ Á∆ Ïº√ª ¡‹∂ Ì≈¬∆ Ì◊Â≈
’√Ï∂ ÂØ∫ «Íº¤∂ ‘∆ Íπº‹∆¡ª √È «’ √Û’ «Ú⁄’≈ ‚øÓ Â∂ Òº’Ûª √πº‡
’∂ √Û’ ÏøÁ ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ Ïº√ª π’ ◊¬∆¡ªÕ Ïº√ª Á∆ Ò≈¬∆‡ «Ú⁄
«‹ºÊ∂ Â’ «È◊∑≈ ‹ªÁ∆ √∆, Íπ«Ò√ ¡Â∂ √∆.¡≈.Í∆.¡ÀÎ. ‘∆ «Á√ ‘∆
√∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ Ïº√ª Á∂ π’‰ Á≈ ’≈È Íπº«¤¡≈Õ ÓÀ∫ ¡≈Í ‹∆ ˘
Áº«√¡≈ «’ ¡‹∂ Â’ «’√∂ ’≈È Á≈ ÍÂ≈ È‘ƒ Òº◊≈ Í «‹ÊØ∫ Â’
«È◊∑≈ ‹ªÁ∆ ‘À Íπ«Ò√ ‘∆ Íπ«Ò√ ‘ÀÕ ¡≈Í ‹∆ È∂ ‘π’Ó ’∆Â≈ «’ «¬‘Èª
˘ Íπº¤Ø «’ «¬‘ ’∆ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘È? «¬øÈ∂ «⁄ ˘ «¬’-ÁØ Óπ÷∆ «√øÿª È≈Ò
Íπ«Ò√ Á∂ ¿∞µ⁄-¡«Ë’≈∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ïº√ «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ ’«‘‰
Òº◊∂ «’ √≈‚∂ Í≈√ ‹∂Ò∑ «Ú⁄ ‹◊∑≈ È‘ƒ ‘Àó«¬√ ’’∂ ¡√ƒ Â∞‘≈˘
‹∂Ò∑ «Ú⁄ È‘ƒ «Ò‹≈ √’Á∂Õ ‹∂’ Â∞√ƒ Ú≈Í√ ‹≈‰≈ ⁄≈‘øπÁ∂ ‘Ø ÂÁ
«¬‘∆ Ïº√ª «‹ºÊ∂ ’‘Ø ¤º‚ ¡≈¿∞‰◊∆¡ª, Í ‹∂ Ú≈Í√ È‘ƒ ‹≈‰≈ ÂÁ
√≈∆¡ª Ïº√ª ı≈Ò∆ ’ Á∂ÚØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ ¿∞µÂ
«ÁºÂ≈ «’ ¡√ƒ √Ï √ø◊Â Á∆ ‘≈˜∆ «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ ¡º◊∂ ‹∂Ò∑
‹≈‰ Á∆ ¡Á≈√ ’∆Â∆ ‘Ø¬∆ ‘À √Ø ¡√ƒ ˙È≈ «⁄ Ïº√ª ı≈Ò∆ È‘ƒ
’ª◊∂ «‹øÈ≈ «⁄ Â∞√ƒ √≈˘ ‹∂Ò∑ «Ú⁄ È‘ƒ ÒÀ ‹ªÁ∂Õ √≈‚≈ «¬‘ Íº’≈
¯À√Ò≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡«Ë’≈∆ Ú≈Í√ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ’∞ºfi «√øÿª Á∆ Ï≈Ï≈ ‹∆
È∂ «‚¿±‡∆ Ò◊≈ «ÁºÂ∆ «’ √≈∆¡ª Ïº√ª «Ú⁄Ò∆¡ª √ø◊Âª ˘ √»«⁄Â
’ Á∂ÚØ «’ ’Ø¬∆ Ú∆ Ïº√ ı≈Ò∆ È≈ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂ ¡Â∂ √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π»
Á≈ ‹≈Í ‹≈∆ º÷ØÕ ’∞ºfi «√øÿª È∂ Ïº√ª ¿∞µÍ ⁄Û∑ ’∂ ¿∞µ⁄∆-¿∞µ⁄∆ ‹À’≈∂
¤º‚‰∂ ¡øÌ ’ «ÁºÂ∂Õ
ÂÈ≈¿∞ Á≈ Ú≈Â≈Ú‰
«¬√ Ú∂Ò∂ Â’ ÂÛ’∂ ⁄≈ Ú‹∂ Á≈ √Óª ‘Ø ⁄π’≈ √∆Õ √≈∆ √ø◊Â
È∂ «¬‘ «ÁzÛ∑ ¯À√Ò≈ ’ «Ò¡≈ «’ ‹∂’ Íπ«Ò√ È∂ ‹Ï∆ Ïº√ª ı≈Ò∆
’≈¿∞‰ Á≈ ÔÂÈ Ú∆ ’∆Â≈ ÂÁ Ú∆ Ïº√ª ı≈Ò∆ È‘ƒ ’∆Â∆¡ª
‹≈‰◊∆¡ªÕ È∂Û∂ Á∂ «Í≥‚ª «Ú⁄ ’∞fi Âª ‹À’≈«¡ª Á∆ ◊ø»‹ ≈‘ƒ Â∂
’∞fi √Û’ Â∂ ¡≈¿∞‰ ‹≈‰ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ≈‘ƒ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈ «’
’∂√ «√øÿ Ú≈Ò≈ Á∂ «Ó‚Ò √’±Ò Á∂ ’ØÒ «√º÷ √ø◊Âª Á≈ «¬’ Ï‘πÂ
Úº‚≈ ‹Ê≈ ‹Ø «’ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ÂØ∫ «◊Ã¯Â≈ ’’∂ Ï«·ß‚≈ ‹∂Ò∑
«Ò‹≈«¬¡≈ ‹≈ «‘≈ √∆, ¿∞√ ˘ Íπ«Ò√ È∂ Ø’ «Ò¡≈ ‘À ¡Â∂ ’≈¯∆
ÂÈ≈¿∞ Ú≈Ò≈ Ú≈Â≈Ú‰ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
492
ÒØ’ª Á∆ Ï∂-‘ºÁ ÙË≈
¿∞Ë √«Â◊π» ‹∆ È∂ È◊ Á∆¡ª √ø◊Âª ˘ ¡À√∆ ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆
«’ √ø◊Âª ⁄≈‘-ÁπºË Á∆¡ª ◊≈◊ª ÒÀ ’∂ ¡≈¿∞‰ Òº◊ Í¬∆¡ªÕ ’∞fi
ÍÃ∂Ó∆ ’∂√ «√øÿ Ú≈Ò≈ ÂØ∫ ‹≈ ’∂ ‚ÏÒ Ø‡∆¡ª ÒÀ ¡≈¬∂Õ Ù«‘ ÁπºË
«Ò‹≈ ‘∂ ÁØË∆¡ª È∂ Ú∆ ¡≈Í‰≈ ÁπºË ⁄≈‘ Á∆¡ª ◊≈◊ª «Ú⁄ Ò≈
’∂ √ø◊Âª ˘ ¤’≈¿∞‰≈ Ùπ» ’ «ÁºÂ≈Õ Â’∆ÏÈ √≈„∂ Í≥‹ Ú‹∂ Â’
√≈∂ ‹Ê∂ ˘ ⁄≈‘-ÁπºË ¡Â∂ ‚ÏÒ Ø‡∆¡ª È≈Ò ¡Èß«ÁÂ ’ «ÁºÂ≈
«◊¡≈Õ
«Ó‚Ò √’±Ò, Ï√ √‡À∫‚ Á∂ »Í «Ú⁄ ÏÁÒ «◊¡≈

«ÁÈ Á≈ ⁄Û∑≈¡ ‘Ø ⁄π’≈ √∆Õ «¬’ «√øÿ ˘ Ì∂‹ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂
Óπ÷∆ «√øÿª ˘ ¡≈Í‰∂ Í≈√ √º«Á¡≈ ¡Â∂ ÈÚƒ √«ÊÂ∆ Ï≈∂ Íπº«¤¡≈Õ
«√øÿª È∂ Áº«√¡≈ «’ ¡¯√ ¡≈Í‰∂ ¯À√Ò∂ Â∂ Ï«˜Á ‘È «’ ‹ª Âª
Ú≈Í√ ⁄Ò∂ ‹≈¿∞ ‹ª Ïº√ª ¤º‚ «Á¿∞Õ ÁØ-«ÂøÈ «Ó≥‡ Á∂ ÓÙÚ∂ «Í¤Ø∫
«¬‘ ◊πÓÂ≈ ‘Ø «◊¡≈ «’ √≈∆¡ª Ïº√ª √Û’ ÂØ∫ Ò≈‘ ’∂ «Ó‚Ò √’±Ò
Á∂ ¡‘≈Â∂ «Ú⁄ ÷Û∑∆¡ª ’ «ÁºÂ∆¡ª ‹≈‰ ¡Â∂ «¬È∑ª ¿∞µÍ ’Ï˜≈
’’∂ √’±Ò «Ú⁄ ‘∆ Á∆Ú≈È √‹≈ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂Õ «¬√ ◊πÓÂ∂ ÂØ∫ Ï≈¡Á
«√øÿª È∂ ¡◊Ò∆¡ª Ïº√ª Á∂ ‚≈¬∆Úª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¯À√Ò≈ Áº√
«ÁºÂ≈ ¡Â∂ «Íº¤∂ Ú∆ ıÏ Ì∂‹ «ÁºÂ∆ «’ √≈∆¡ª Ïº√ª √≈‚∂ Ó◊ ÒÀ
¡≈¿∞Õ ‚≈¬∆Úª È∂ Ïº√ª √‡≈‡ ’∆Â∆¡ª, Íπ«Ò√ Ú≈Ò∂ «¬’-ÁÓ
√≈ÚË≈È ‘Ø ◊¬∂ «’ Ù≈«¬Á «¬‘ Ïº√ª ¡◊ª‘ ÂØÈ Òº◊∂ ‘È Í
‘Ø«¬¡≈ ¿∞‘Èª Á∂ ¡≥Á≈˜∂ ÂØ∫ ¿∞Ò‡, «√øÿª È∂ ‹À’≈∂ ¤º‚«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª
Ïº√ª «¬’-«¬’ ’ ’∂ √’±Ò «Ú⁄ ÷Û∑∆¡ª ’È∆¡ª ¡≈øÌ ’
«ÁºÂ∆¡ªÕ Íπ«Ò√ È∂ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ Í ‹Ê∂ Á∂ «√øÿ Íπ«Ò√
Á∂ ¡º◊∂ ÁØ‘∆-Â∆‘∆ Á∆Ú≈ Ï‰ ’∂ ÷ÒØ ◊¬∂ «‹√ √Á’≈ Íπ«Ò√ Á∆
’Ø¬∆ Ú∆ Í∂Ù È≈ ◊¬∆Õ Ïº√ª √’±Ò Á∂ ¡‘≈Â∂ «Ú⁄ ÷Û∑∆¡ª ’ «ÁºÂ∆¡ª
◊¬∆¡ª ¡Â∂ √’±Ò «¬’ Ï‘πÂ Úº‚∂ Ïº√ √‡À∫‚ Á∆ Â∑ª Òº◊‰ Òº◊≈Õ
«¬Ò≈’∂ Á∂ Óπ÷∆ √º‹‰ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ‘≈˜ ‘Ø¬∂

«¬øÈ∂ «⁄ Â’ ¿∞√ «¬Ò≈’∂ Á∂ Óπº÷∆ √º‹‰ ¡Â∂ ‘Ø Ï∂¡≥Â √ø◊Âª
¿∞µÊ∂ Íπº‹ ⁄π’∆¡ª √È ¡Â∂ «¬‘ √≈≈ È˜≈≈ ¡≈Í‰∂ ¡º÷ƒ Ú∂÷ ‘∂
√ÈÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¿∞√ «¬Ò≈’∂ Á∂ ÍÂÚøÂ∂ √º‹‰ ¡≈¬∂ Â∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆
493
«’ ¡≈Í ‹∆ ÌØ≈ «‹øÈ∆ Ú∆ «⁄øÂ≈ È≈ ’Ø, «¬‘ √≈≈ «¬Ò≈’≈ Â∞‘≈‚∂
È≈Ò ‘ÀÕ ¡√ƒ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ‘∆ ‹Ø Ú∆ Â∞√ƒ ‘π’Ó ’Ø, ¿∞√∂ Â∑ª Á≈
ÍÃÏøË ’ «ÁøÁ∂ ‘ªÕ ¶◊ Âª «Í≥‚ª «Ú⁄Ø∫ Íº«’¡≈ Í’≈«¬¡≈ ÁØ-«ÂøÈ
ÿ≥‡∂ Â’ ¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ ‹∂’ «’√∂ Ú√Â± Á∆ ¤∂Â∆ ˜»Â ‘À Âª ‘π’Ó
’ØÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ‹Ê∂ Á∂ «√øÿª È≈Ò √Ò≈‘ ’’∂ ÍÃØ◊≈Ó Ï‰≈«¬¡≈
«’ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï Á∆ √Ú≈∆ «Ò¡≈ ’∂ √’±Ò Á∂ «’√∂
⁄ø◊∂ ’Ó∂ «Ú⁄ √¯≈¬∆ ¡≈«Á ’’∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡≈øÌ ’
«ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂ ¡Â∂ Ï≈‘ ÷πÒ∑∂ Êª Á∆Ú≈È √‹≈ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂Õ «¬√ Â∑ª
«¬’ Âª ◊πÓ«Â ÍÃ⁄≈ ‘ØÚ∂◊≈, Á»√≈ ‹Ê∂ Á∆ √ø◊Â ¯≈ÒÂ± ◊ºÒª
«Ú⁄ √Óª ¡‹≈¬ƒ ◊Ú≈¿∞‰ Á∆ ‹◊∑≈ ◊πÏ≈‰∆ ÂÊ≈ ’∆ÂÈ √π‰ ’∂
Ò≈‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’∂Õ ¡≈Í ‹∆ È∂ «¬Ò≈’∂ Á∂ Óπ÷∆¡ª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’
√Ì ÂØ∫ Í«‘Ò∂ Â∞√ƒ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’È Ò¬∆ ÒØÛƒÁ∂ √≈Ó≈È
¡Â∂ √’±Ò Á∂ «’√∂ ⁄ø◊∂ ’Ó∂ Á≈ ÍÃÏøË ’ Á∂ÚØ, √≈‚≈ ÍÃØ◊≈Ó ¿∞√
’Ó∂ «Ú⁄ √¯≈¬∆ ¡≈«Á ’’∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡Â∂ Á∆Ú≈È
¡øÌ ’ Á∂‰ Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ √π‰ ’∂ «¬Ò≈’∂ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆ Ï‘πÂ ‘∆ ÍÃ√øÈ
‘Ø¬∂ ¡Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ √≈‚∂ Ú∆ ËøÈ Ì≈◊ ‘È ‹Ø √≈˘ √ø◊Â Á∆
√∂Ú≈ ’È Á≈ √πÌ≈◊ √Óª ÍÃ≈ÍÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ ’∞fi «√øÿ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ
√≈«‘Ï ‹∆ Á≈ √»Í ÒÀ‰ Ò¬∆ È◊ ˘ ⁄Ò∂ ◊¬∂ ¡Â∂ ’∞fi √’±Ò Á≈
’Ó≈ ÷ØÒ∑ ’∂ √¯≈¬∆ ’È Ò◊ Í¬∂Õ √’±Ò Á∆ «¬’ È∞º’∂ ¤Ø‡≈ «‹‘≈
’Ó≈ √∆, «‹Ê∂ √’±Ò Á≈ √∂Ú≈Á≈ «‘øÁ≈ √∆, ¿∞√ ’Ó∂ «Ú⁄ √ø◊Â
È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¡≈√‰ Ò≈ «ÁºÂ≈Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¡≈¿∞‰ Â’ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ¡≈≈Ó ’∆Â≈Õ
√Ã∆ ¡÷≥‚Í≈· Á≈ ¡øÌ

«¬Ë ’Ó∂ Á∆ √¯≈¬∆ ¡≈«Á ’ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÍÃ’≈Ù ’È
Ò¬∆ √≈∆ «Â¡≈∆ ’ Ò¬∆ ◊¬∆Õ ¿∞Ë √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
Á≈ √Ú≈≈ √ø◊Â È∂ ÒÀ ¡ªÁ≈Õ ‹Ê∂ Á∆ √ø◊Â È∂ ‹À’≈∂ ¤º‚ ’∂ √«Â◊π»
‹∆ Á≈ √Ú≈◊Â ’∆Â≈Õ √ø◊Â ˘ Ú∆ ÍÂ≈ Òº◊ «◊¡≈ √∆ «’ ¡√ƒ
‘π‰ «¬Ê∂ ‘∆ «‡’‰≈ ‘ÀÕ Ò≈¿±‚ √Í∆’ Ú∆ È◊ Ú≈Ò∂ È≈Ò ‘∆ ÒÀ
¡≈¬∂ √ÈÕ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù ’ ’∂ √≈∆ √ø◊Â ˘ ÍÃØ◊≈Ó ÂØ∫
‹≈‰ø» ’Ú≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ √≈„∂ Á√ Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈·
√≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¡≈øÌ Á∆ ¡Á≈√ ‘Ø¬∆Õ ‹Ê∂ «Ú⁄ ‘∆ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈·
494
√≈«‘Ï Á∆ √∂Ú≈ Ò¬∆ «√øÿ ’≈¯∆ √ÈÕ ‹Á Í≈·∆ «√øÿª Á∂ È≈™ «Ò÷∂
◊¬∂ Âª «¬‘ ÒØÛƒÁ∂ Í≈·∆¡ª ÂØ∫ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ √ÈÕ ‹Á Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ «¬√ Ï≈∂ Áº«√¡≈ Âª ¡≈Í ‹∆ È∂ ÍÃÏøË’ª ˘ «’‘≈ «’ È≈Ò Á∂
’Ó«¡ª «Ú⁄ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ ¡Â∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ¡≈øÌ ’ Á∂ÚØÕ
ÊØÛ∑∂ «⁄ Ï≈¡Á ‘∆ ÁØ ‘Ø ’Ó«¡ª «Ú⁄ «Ú¤≈¬∆ ’’∂ Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆
¡Â∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á≈ ‹≈Í ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
¿∞Ë «Í≥‚ª «Ú⁄Ø∫ √ø◊Âª È∂ ‹ºÊ∂ Ú≈√Â∂ ¶◊ Í’≈ ’∂, Á≈Òª
√Ï˜∆¡ª Á∆¡ª Á∂◊ª Ì ’∂ «Ò¡≈¿∞‰∆¡ª Ùπ» ’ «ÁºÂ∆¡ªÕ ‘
È◊ «Ú⁄Ø∫ Ï∂¡≥Â ÁπºË ¡≈¿∞‰ Òº◊ «Í¡≈Õ ’∞fi ÍÃ∂Ó∆ Ï≈Ò‰ Á∆¡ª
‡≈Ò∆¡ª, √πº’∆ √Á ¡Â∂ Úº‚∂ Úº‚∂ ’Û≈‘∂ Â∂ Á∂◊ª ÒÀ ¡≈¬∂Õ √ø◊Âª
È∂ ’Û≈‘∂ º÷‰ Ú≈√Â∂ Ìº·∆¡ª Íπº‡ ’∂ ¿∞Í ’Û≈‘∂ º÷ Ò¬∂ ¡Â∂ «‹øÈ≈
ÁπºË ¡≈«¬¡≈ ¿∞‘ «¬’ ’Û≈‘∂ «Ú⁄ Í≈ ’∂ ¿∞Ï≈Ò «Ò¡≈ ¡Â∂ √ø◊Âª
«Ú⁄ ÚÂ≈¿∞‰≈ Ùπ» ’ «ÁºÂ≈Õ ÍÃÙ≈Á∂-√Ï˜∆ Á∂ È≈Ò Í≈‰∆ Á∆ ‹◊∑≈
÷πÒ∑≈ ÁπºË ÚÂ‰ Òº◊≈Õ Ï≈¡Á «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ÁπºË Á»√∂ ’Û≈‘∂ «Ú⁄
Í≈ ’∂ ¿∞Ï≈Ò «Ò¡≈Õ Ïº⁄∂ Ú∆ Ï√Â∂ ÒÀ ’∂ √’±Ò ÍÛ∑È ¡≈ ◊¬∂ Í
√’±Ò «Ú⁄ Âª ‘Ø ‘∆ ø◊ Ïºfi≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «‹È∑ª ’Ó«¡ª «Ú⁄ ¿∞‘
ÍÛ∑È Ò¬∆ ÏÀ·Á∂ √È, ¿∞È∑ª «Ú⁄ ¡º‹ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡Â∂
◊πÏ≈‰∆ Á∂ ¡÷≥‚ ‹≈Í ⁄Ò ‘∂ √ÈÕ ◊≈¿±∫‚, «‹√ «Ú⁄ ¿∞‘ Ú∂‘Ò∂
√Ó∂∫ ÷∂«‚¡≈ ’Á∂ √Èó√ø◊Â Á∆¡ª Í≥◊Âª È≈Ò Ì∆ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ √≈∂
Ïº⁄∂ ‘À≈È √È «’ ≈ÂØ-≈Â «¬‘ ’∆ ÷∂‚ ÚÂ∆ ‘À? ™fi ÏÛ∂ ıπÙ
√È «’ √’±Ò ÂØ∫ ¤∞º‡∆ ‘Ø ◊¬∆ ‘ÀÕ «¬Ò≈’∂ Á∆ √ø◊Â ‹Ø √πº’∆ √Á
ÒÀ ’∂ ¡≈™Á∆, ¿∞√ ˘ «¬’ ’Ó∂ «Ú⁄ √‡Ø ’ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ «’™«’
√ø◊Âª ÏÛ∂ ⁄≈¿∞ È≈Ò «Í≥‚ª «Ú⁄Ø∫ ‘∆ ¶◊ Í’≈ ’∂ ‡≈Ò∆¡ª Ì
«Ò¡≈™Á∆¡ª ‹Ø «’ ‹ºÊ∂ Á∂ ÚÂ‰ ÂØ∫ Ú∆ ÚË ‹ªÁ≈Õ Í≥‹ «ÁÈ «¬√
¡√Ê≈È Â∂ ’Ø¬∆ ¶◊ È‘ƒ Í’≈«¬¡≈Õ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¡À√∆ «Ó‘
√∆ «’ √ø◊Âª ˘ ¡≈Í ‘∆ ÍÃ∂È≈ Á∂ ’∂ Â∑ª-Â∑ª Á∂ ÍÁ≈Ê ‹ºÊ∂
Ú≈√Â∂ Ì∂‹∆ ‹ªÁ∂Õ
√’±Ò Á∆ ◊≈¿±∫‚ «Ú⁄ Á∆Ú≈È Á≈ ¡øÌ

ÁπÍ«‘ ˘ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Á»√≈ √»Í «Ò¡≈
’∂, √’±Ò Á∂ ¡‘≈Â∂ «Ú⁄ ⁄≈È‰∆¡ª √‹≈ ’∂ ÍÃ’≈Ù ’ «Ò¡≈ ¡Â∂
Á∆Ú≈È ¡≈øÌ ‘Ø «◊¡≈Õ ’∆ÂÈ∆¬∂ ¡Â∂ „≈‚∆ «√øÿ Ï∂¡≥Â ¡≈ ◊¬∂Õ
495
√ø◊Â ‘∂· fiØÈ∂ Á∆ Í≈Ò∆ ‹Ø «’ È˜Á∆’∆ ÷∂Âª Ú≈«Ò¡ª È∂ ÒÀ ¡ªÁ∆
√∆, «Ú¤≈ «ÁºÂ∆ ◊¬∆Õ ÓÈ∞º÷ Á∂÷ ’∂ ‘À≈È «‘ ‹ªÁ≈ √∆ «’ «¬øÈ∆
√ø◊Â Á≈ ¡Â∂ ¶◊ Í≈‰∆ Á≈ ÍÃÏøË ’Ω‰ ⁄Ò≈ «‘≈ ‘À? Ï√ √≈∂
’øÓ ’Ø¬∆ ˆÀÏ∆ Ù’Â∆ ‘∆ ’Á∆ ÍÃÂ∆Â ‘Ø ‘∆ √∆Õ ‘ ’øÓ Ï‘πÂ
√π⁄º‹∂ „ø◊ È≈Ò ¡Â∂ √Ó∂∫ «√ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ‘∆ ‘Ø¬∆ ‹ªÁ≈ √∆Õ ¤∂
«ÁÈ ‹ºÊ≈ «¬√ ¡√Ê≈È Â∂ ·«‘«¡≈Õ «’√∂ È∂ ¡≈Í‰∆ «¬º¤≈ È≈Ò
‹Ò ¤«’¡≈ ‘ØÚ∂ Âª ¿∞√ Á∆ Ó˜∆ Í ÍÃÙ≈Á∂ È≈Ò ™fi Ï‘πÂ∆ √ø◊Â
ÁπºË ‘∆ ¤’Á∆ √∆Õ √ø◊Â «‹øÈ≈ ’∞ ÁπºË ¤’Á∆ ¿∞√ È≈ÒØ∫ ÚË∆’ ‘Ø
¡≈ ‹ªÁ≈Õ ≈Â ˘ «Í≥‚ª Á∂ ÈΩ‹Ú≈È «√øÿ È∂˜∂, Ì≈Ò∂, ◊ø‚≈√∆¡ª Â∂
√Ø‡∂ ¡≈«Á ÒÀ ’∂ √≈∂ ‹ºÊ∂ Á∂ «¬Á-«◊Á Í«‘≈ «ÁøÁ∂Õ ‹Ê∂ Á∂ «√øÿ
«È√«⁄øÂ ‘Ø ’∂ ¡≈Ó ’Á∂Õ
ppp
496
êÅðÃÆ ÜÆòé çÅ ÚîåÕÅð
√Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡≈øÌ ’È ¿∞ÍøÂ ’∞fi √ø◊Â È∂Û∂ Á∂
«‡¿±ÏÚÀµÒª Â∂ «¬ÙÈ≈È ’È ⁄Ò∆ ◊¬∆Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈≈Ó ’È Òº◊
Í¬∂Õ ’∞fi √ø◊Â Á∆Ú≈È Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ Òº◊ Í¬∆ Â∂ ’∞fi √’±Ò Á∂
ÁºıÂª ÊºÒ∂ Í≈Ò∆ «Ú¤≈ ’∂ ¡≈≈Ó ’ÈÕ ÓÀ∫ Ú∆ ¡≈Í‰≈ ’¤«‘≈-
ÍÈ≈ ÒÀ ’∂ «¬’ «‡¿±ÏÚÀµÒ Â∂ «¬ÙÈ≈È ’È ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ¡‹∂ ÓÀ∫
«‡¿±ÏÚÀµÒª ÂØ∫ ’≈¯∆ «Íº¤∂ √∆ «’ ¿∞‘ ≈Â Ú≈Ò≈ ‚≈¬∆Ú «‹√ Á∆
Ïº√ «Ú⁄Ø∫ ÍÃÏøË’, Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ¿∞ÂÈ Ú≈√Â∂ ’«‘ ‘∂ √È ¡Â∂ «‹√
È∂ Ïº√ ÂØÈ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ ’≈¯∆ √≈∆ ¡¯∆Ó ¡Â∂ ˜Á∂ Á∂ »Í «Ú⁄
ÂøÏ≈’± ÷≈Ë≈ √∆ Âª ‹Ø ¡¯∆Ó Á≈ ÈÙ≈ ‘Ø Â∂˜ ‘Ø ‹≈Ú∂; ¿∞‘ ÍÃ∂Ó∆
«¬ÙÈ≈È ’È Á∆ «Â¡≈∆ «Ú⁄ √∆ ¡Â∂ ¡‹∂ ’ÍÛ∂ ‘∆ ËØ «‘≈ √∆Õ
«¬’-ÁÓ ¿∞µ· ’∂ Ó∂∂ ÚºÒ ¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ’«‘‰ Òº◊≈ «’ Ì≈¬∆
√≈«‘Ï, ÓÀ∫ Â∞‘≈˘ «¬’ Ï∂ÈÂ∆ ’È∆ ‘À ‹Ø ˜» ÍÃÚ≈È ’È∆Õ ÓÀ∫
«’‘≈, Ú∆ ‹∆ ‘π’Ó ’ØÕ ¿∞√ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ ¡≥«ÓÃÂ ¤’‰≈ ‘À ¡Â∂
ÓÀ∫ «¬‘ Ï∂ÈÂ∆ Ï≈’∆¡ª ÂØ∫ ¡Òº◊ Âª ’∆Â∆ ‘À «’™«’ Ó∂∂ ‹∆ÚÈ
Ï≈∂ Ó∂∂ √≈Ê∆ ‚≈¬∆Úª Â∂ ’ø‚’‡ª ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª ÍÂ≈ ‘À ¡Â∂
¿∞‘Èª Ó∂∆ «¬‘ ı≈«‘Ù √π‰ ’∂ ÓıΩÒ ’È≈ √∆ «’ «¬√ Á∆ Âª “ÈΩ∫
√Ω ⁄»‘≈ ÷≈ ’∂ «ÏºÒ∆ ‘º‹ ˘ ⁄ºÒ∆” Ú≈Ò∆ ◊ºÒ ‘ÀÕ «’™«’ ¡À√≈ ’Ø¬∆
Ú∆ ÈÙ≈ È‘ƒ «‹‘Û≈ ÓÀ∫ «˜øÁ◊∆ «Ú⁄ È≈ ’∆Â≈ ‘ØÚ∂Õ Ó∂∂ Í«Ú≈
Á∂ ÓÀ∫Ïª È∂ ÓÀ˘ «¬‘ ÈÙ∂ ¤º‚‰ Ò¬∆ √Ω∫‘ª Ú∆ ÷Ò≈¬∆¡ª Í ÓÀ∫ «¬‘
ÈÙ∂ «Â¡≈◊ È‘ƒ √«’¡≈Õ Í ÍÂ≈ È‘ƒ «’ ¤∂-√ºÂ ÿ≥‡∂ Á∆
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ √ø◊Â È≈Ò Ó∂≈ ÓÈ ‘π‰ ¡≥ÁØ∫ ÏÁÒ «◊¡≈ ‘À ¡Â∂
«¬‘Èª È«Ù¡ª ¡Â∂ Ó≈Û∂ ’Óª ÚºÒØ∫ «¬’-ÁÓ È¯Â «‹‘∆ ¡≈¿∞‰
Òº◊ Í¬∆ ‘ÀÕ ‚≈¬∆Ú ÍÃ∂Ó∆ Á∆ ◊ºÒ √π‰ ’∂ ÓÀ∫ ⁄πºÍ √ª ¡Â∂ ’Á∆
¿∞√ Á∂ ÍÀª ¡Â∂ ’Á∂ Ó≥»‘ ÚÒ Ú∂÷ª «’ «¬‘ ’∆ ’«‘ «‘≈ ‘À? ¿∞√
È∂ Ó∂∆ ⁄πºÍ Ú∂÷ ’∂ Î∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ ¡≥«ÓÃÂ ˜» ¤’‰≈ ‘À, «¬√ Ò¬∆
Ó∂≈ È≈Ó ˜» «Ò÷ ÒÚØÕ Ó∂≈ È≈Ó √π«øÁ «√øÿ ‘À ¡Â∂ Ó∂≈ «Í≥‚
497
Ï≈Ï≈ Ï’≈Ò∂ ’ØÒ “ËÁ∂” ‘ÀÕ ¿∞√ Á∂ Á»‹∆ Ú≈ ’«‘‰ Â∂ ÓÀ∫ ¿∞µÂ
«ÁºÂ≈ «’ Â∞‘≈˘ ÍÂ≈ ‘∆ ‘À «’ √’≈ È∂ ¿∞‹≈Û «Ú⁄ Ïº√ª Ø’∆¡ª
‘Èó«¬Ê∂ √≈‚≈ ’Ø¬∆ ‹≈‰ø»-Í¤≈‰ø» Ú∆ È‘ƒ, ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈ Á≈ ÍÃÏøË
«’Ú∂∫ ‘Ø √’∂◊≈? ¿∞√ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ˘ ÍÂ≈ ‘À «’ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈·
√≈«‘Ï ¡≈øÌ ‘Ø ⁄π’≈ ‘À, ÁØ «ÁÈ ¡‹∂ ‘Ø ‘ÀÈ, √Ø Â∞√ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ È∂Û∂ ‘Ø, «¬√ Ò¬∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ Ó∂∆ Ï∂ÈÂ∆ ˜» Í‘øπ⁄≈ Á∂‰∆Õ
ÓÀ∫ ¿∞√ ÍÃ∂Ó∆ ˘ «’‘≈, ÓÀ∫ Â∞‘≈‚∆ Ï∂ÈÂ∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ˜» Í‘øπ⁄≈
Á∂Úª◊≈ ¡Â∂ ‹Ø Ú∆ ÍÃØ◊≈Ó Ï«‰¡≈ ¿∞√ Á≈ Ù≈Ó ˘ ÍÂ≈ ’ ÒÀ‰≈Õ
«¬‘ ◊ºÒ ’ ’∂ √π«øÁ «√øÿ Ó∂∂ È≈Ò ‘∆ «‡¿±ÏÚÀµÒ ÚÒ «¬ÙÈ≈È
’È ⁄Ò «Í¡≈Õ «¬Ò≈’∂ Á∆ √ø◊Â «Ú⁄ ‹ºÊ∂ Á∂ «√øÿª Á∆ √∂Ú≈ ’È
Á≈ ¡«Â¡≥Â ⁄≈¿∞ √∆Õ «’√∂ Ú∆ «‡¿±ÏÚÀµÒ ¿∞µÍ ‹ÁØ∫ «√øÿ «¬ÙÈ≈È
’È ‹ªÁ∂ Âª «‡¿±ÏÚÀµÒ Ú≈Ò∂ ÍÃ∂Ó∆ √≈Ï‰-Â∂Ò ¡≈Í‰∂ Í≈√Ø∫ «ÁøÁ∂
¡Â∂ ⁄≈‘ Á≈ ¶◊ ¤’≈ ’∂ ÂØÁ∂Õ
¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈
«¬ÙÈ≈È ’È ¿∞ÍøÂ Ú≈Í√ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ’∂ ÓÀ∫ √π«øÁ
«√øÿ ‚≈¬∆Ú Á∆ √≈∆ «Ú«Ê¡≈ Áº√∆Õ ÊØÛ∑≈ «⁄ ⁄πºÍ «‘ ’∂ ¡≈Í
‹∆ ÏÛ∆ ıπÙ∆ «Ú⁄ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Ï‘πÂ ⁄ø◊∆ ◊ºÒ ‘À ‹∆; Ï‘πÂ ⁄ø◊∆
◊ºÒ ‘ÀÕ Á∆Ú≈È «Ú⁄ Ù≈Ó ˘ ¡È≈™√ÓÀ∫‡ ’ Á∂‰∆ «’ «‹√ Ú∆ «’√∂
ÍÃ∂Ó∆ È∂ ¡‹∂ ¡≥«ÓÃÂ È‘ƒ ¤«’¡≈, √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÌØ◊
ÂØ∫ «Íº¤Ø∫ ¡≥«ÓÃÂ Á≈ Ï≈‡≈ «Â¡≈ ‘ØÚ∂◊≈, ‹Ø ¡‹∂ «È◊π≈ ‘À, ¿∞‘
¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» Ú≈Ò≈ Ï‰ ‹≈Ú∂Õ «¬‘ ÓÈ∞º÷≈ ‹ÈÓ Á≈ √Óª Ú≈-
Ú≈ ‘ºÊ È‘ƒ ¡≈¿∞‰≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ‘π’Ó √‡∂‹-√’ºÂz ˘ Í‘øπ⁄≈
«ÁºÂ≈Õ Ù≈Ó ˘ √ø◊Â ˘ √»«⁄Â ’∆Â≈ «◊¡≈Õ ÍÀ∫Â∆ (CE) ’∞ Á∂ ’∆Ï
¡≥«ÓÃÂ ¤’‰ Ò¬∆ ‹Ê∂ ¡Â∂ «¬Ò≈’∂ Á∆ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ È≈™ ¡≈ ◊¬∂Õ
‘π‰ ‘Ø ¿∞ÂÙ≈‘ Ï‰ «◊¡≈Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ √Ú∂∂-Ù≈Ó √ø◊Â ˘ Ï≈Ï≈
‹∆ È∂ ◊π-ÙÏÁ Á∆ ’Ê≈ ≈‘ƒ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰ ’∂ ‹∆ÚÈ ‹∆¿±‰ Á∆
ÍÃ∂È≈ «ÁºÂ∆Õ «‹√ √Á’≈ ⁄≈ √Ω Á∂ ’∆ÏÈ «√øÿ «√øÿ‰∆¡ª ¡≥«ÓÃÂ
Í≈È ’È Ò¬∆ «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂Õ «¬√∂ ÁΩ≈È ’∞fi Óπ÷∆ «√øÿª ˘ √Ã∆
¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï √≈«‘Ï Ì∂‹ ’∂ ÷≥‚≈, Ï≈‡≈, ⁄ØÒ∂ ¡Â∂ ’’≈ Ó≥◊Ú≈¬∂
◊¬∂Õ ’’≈ ÿº‡ «ÓÒ‰ ’≈È ’∂ÚÒ CE@ ÍÃ≈‰∆ ‘∆ ◊π» Ú≈Ò∂ Ï‰
√’∂Õ «¬È∑ª CE@ ÍÃ≈‰∆¡ª «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ Ïº√ Á≈ ‚≈¬∆Ú Ú∆
√∆Õ
498
√Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÌØ◊ ¿∞ÍøÂ ¿∞√ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≥«ÓÃÂ
√ø⁄≈ ’∆Â≈ «◊¡≈ ¡Â∂ «¬’ ‘Ø ’Ó∂ «Ú⁄ √«Â◊π» ‹∆ Á≈ ‘Ø
ÍÃ’≈Ù ’’∂ Á»√≈ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
«Í¤Ò∂ «ÁÈª Úª◊ ‘∆ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡Â∂ ‹≈Í Á∂ È≈Ò √≈≈
«ÁÈ Á∆Ú≈È √«‹¡≈ «‘øÁ≈ó«‹√ «Ú⁄ ‹Ê∂ Á∆ √ø◊Â ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈
Á»-Á» ÂØ∫ «¬Ò≈’∂ Á∆ √ø◊Â ‡º’ª, ‡≈Ò∆¡ª «Ú⁄ ÏÀ· ’∂ √«Â◊π»
‹∆ Á∂ ÁÙÈ Á∆Á≈∂ ’È, Á∆Ú≈È Á∆ ‘≈˜∆ ÌÈ ¡Â∂ Ó‘ªÍπÙª
Á∂ ÁÙÈ ’È ¡≈™Á∆¡ªÕ √ø◊Âª Á∂ «Í¡≈ Â∂ ¿∞ÂÙ≈‘ Á≈ ¡≥Á≈˜≈
«¬√ ◊ºÒ ÂØ∫ Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ ’∂ÚÒ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ◊π ¯Â«‘
ÏπÒ≈ ’∂ √ø◊Â, ‹Ø Ó≈«¬¡≈ Ì∂‡≈ º÷Á∆ √∆, ¿∞‘ ’Ó AE@@@-@@
πÍ¬∂ ÂØ∫ Ú∆ ÚºË «¬’ºÂ ‘Ø ◊¬∆ √∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¿∞‘ √≈∆ Ó≈«¬¡≈ ÍÃÏøË’ª ˘ Á∂ «ÁºÂ∆ ¡Â∂ ‘π’Ó
’∆Â≈ «’ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï Á∂ ÌØ◊ ¿∞ÍøÂ √≈∆ √ø◊Â ˘ «¬√
Ó≈«¬¡≈ Á≈ ÷Ø¡≈-ÍÈ∆ ¡Â∂ ‘Ø ⁄ø◊∆¡ª-⁄ø◊∆¡ª √Ï˜∆¡ª Ï‰≈ ’∂
¡Â∂ ÎÒ ¡≈«Á ı∆Á ’∂ ¤’≈¬∂ ‹≈‰ ¡Â∂ Á∂√∆ «ÿ¿∞ Á≈ ÷πÒ∑≈ ÍÃÙ≈Á
’∆Â≈ ‹≈Ú∂Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Ï⁄È Ó≥È ’∂ È˜Á∆’ Á∂ ¤Ø‡∂ Ù«‘ Ì≈¬∆
Ì◊Â∂ Á∆¡ª √≈∆¡ª Áπ’≈Èª ÂØ∫ Á∂√∆ «ÿ¿∞ ı∆Á ’∂ ÒÀ ¡ªÁ≈Õ Ó‡-
ÍÈ∆, ‘Ø √Ï˜∆¡ª ¡Â∂ ÎÒª Á∂ È≈Ò ÏÁ≈Ó Ó∂Ú∂ Í≈ ’∂ ÷∆ ¡Â∂
¶◊ √ø◊Âª ˘ ¤’≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ «¬√ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ‹∆ Á∂
ÌØ◊ Â∂ Ú∆ ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈ ’È Á≈ ÍÃØ◊≈Ó √∆ó«‹√ Ï≈ÏÂ √ø◊Âª
˘ Í«‘Ò∂ «ÁÈª Á∂ Á∆Ú≈Èª «Ú⁄ Áº√ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √∆Õ ÌØ◊ ¿∞ÍøÂ
‘Ø BE@ ÍÃ≈‰∆¡ª È∂ ¡≥«ÓÃÂ Í≈È ’∆Â≈ ¡Â∂ ◊π»-⁄Èª È≈Ò ¡≈Í‰∆
¡≈Â«Ó’ ◊ø„ Í≈¬∆Õ
√’≈∆ ¿∞µ⁄ ¡«Ë’≈∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∂

ÌØ◊ ¿∞ÍøÂ Â∆√≈ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’È Á∆¡ª
«Ú⁄≈ª ⁄Ò ‘∆¡ª √È «’ ÓΩ’∂ Á∂ ¿∞µ⁄-¡«Ë’≈∆, «¬Ò≈’∂ Á∂
ÍÂÚø«Â¡ª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡≈ ‘≈˜ ‘Ø¬∂ ¡Â∂ Ï∂ÈÂ∆
’∆Â∆ «’ ‘π‰ ‘Ø √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï È≈ º÷‰≈Õ ¡≈Í ‹∆ ‹Ø ⁄≈‘øπÁ∂
‘Ø, √≈˘ Áº√Ø, ¡√ƒ ‘≈˜ ‘ªÕ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰≈ ÁØ Ò≈¬∆Èª Á≈
¯À√Ò≈ √π‰≈ «ÁºÂ≈ «’ Ì≈¬∆, ¡√ƒ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ √ÈÓπ÷ ¡Á≈√
’’∂ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Ú≈√Â∂ ⁄ºÒ∂ ‘ªÕ Â∞√ƒ √≈˘ «◊Ã¯Â≈ ’’∂ ‹∂Ò∑
499
Ì∂‹ «Á¿∞Õ ¿∞È∑ª ¡«Ë’≈∆¡ª È∂ ÊØÛ∑∆ Á» ‹≈ ’∂ √Ò≈‘ ’∆Â∆ ¡Â∂
ÓπÛ ¡≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ ¡√ƒ Â∞‘≈˘ √≈∂ ‹Ê∂ ˘
«ÎØ˜Íπ ‹∂Ò∑ Ì∂‹ «ÁøÁ∂ ‘ª, Â∞√ƒ ‘Ø ¡÷≥‚ Í≈· È≈ º÷‰≈Õ √≈∆
√ø◊Â «Ú⁄ «¬‘ ◊ºÒ ÎÀÒ ◊¬∆Õ ‹Ê∂ Á∂ «√øÿ Âª Í«‘Òª ‘∆ ‹∂Ò∑ ‹≈‰
Á∆ «Â¡≈∆ ’ ‘∂ √ÈÕ ¿∞Ë «¬Ò≈’∂ Á∆¡ª √ø◊Âª È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ ¡≈Í ‹∆ ’∞fi «ÁÈ ‘Ø √≈‚∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ «‡º’ ’∂
◊π«√º÷∆ ÍÃ⁄≈ ’Ø «’™«’ √≈‚∂ ¡‹∂ Ï‘πÂ √≈∂ È◊ ¡À√∂ ‘È «’
«‹È∑ª ˘ ¡‹∂ Â’ ¡≈Í ‹∆ Á∆ √∂Ú≈ Á≈ √πÌ≈◊≈ √Óª È‘ƒ «Ó«Ò¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ÁØÚ∂∫ ‘ºÊ ‹ØÛ ’∂ √≈∆ «¬Ò≈’≈ «ÈÚ≈√∆ √ø◊Â Á≈ ËøÈÚ≈Á
’∆Â≈ «’ Â∞√ƒ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ √ø◊Â Á∆ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ √∂Ú≈ ’∆Â∆
‘À, ¡√ƒ Âª ’∂ÚÒ Â∞‘≈‚≈ ËøÈÚ≈Á ‘∆ ’ √’Á∂ ‘ª, √∂Ú≈ Á≈ ÎÒ
Âª Â∞‘≈˘ √«Â◊π» ‹∆ Ïı«ÙÙ ’È◊∂Õ √≈‚≈ ÍÃØ◊≈Ó ¡’≈Ò Íπ÷
Á∂ ‘ºÊ ‘À :
È«’ ÈÊ ÷√Ó ‘Êπ «’Â∞ Ë’∂ Á∂®
‹‰≈ Á≈‰∂ Â‘ª ÷≈‰∂ È≈È’≈ √⁄π ‘∂®2®
(Ó: 2, Í≥È≈ 653)
‹Ê≈ «ÎØ˜Íπ ‹∂Ò∑ Ò¬∆ Ú≈È≈

Ï∂ÈÂ∆ ⁄ΩÍ¬∆ √≈«‘Ï ¡Â∂ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∂ ¡÷≥‚ ‹≈Íª Á≈ Ú∆ ÌØ◊
Í≈ «ÁºÂ≈Õ Á∆Ú≈È ¡Â∂ ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ √≈∆
√ø◊Â ˘ ¡◊Ò≈ ÍÃØ◊≈Ó Áº«√¡≈ «◊¡≈Õ Ù≈Ó ⁄≈ Ú‹∂ √≈∆ √ø◊Â
ÓπÛ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ Ò¬∆ Ïº√ª «Ú⁄ √Ú≈ ‘Ø ◊¬∆Õ «¬Ò≈’∂ Á∆ √ø◊Â
È∂ ‹Ê∂ Á∆ √∂Ú≈ Ò¬∆ ‹Ø ¡≈‡≈, Á≈Òª ¡Â∂ ÷≥‚ Á∆¡ª ÏØ∆¡ª ¡Â∂
‘Ø ≈ÙÈ ¡≈«Á «Ò¡ªÁ≈ √∆, ¿∞‘ ÁØ ‡º’ª ¿∞µÍ ÒºÁ ’∂ √Ï √ø◊Â
Á∆ √«‘ÓÂ∆ È≈Ò ËøÈ ◊π» ≈ÓÁ≈√ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ¶◊, √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√
√≈«‘Ï Ì∂‹ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ ÏÛ∂ «Í¡≈-Ì∂ Ú≈Â≈Ú‰ «Ú⁄ «¬Ò≈’∂
Á∆¡ª √ø◊Âª Í≈√Ø∫ «ÚÁ≈«¬◊∆ ÒÀ ’∂ ‹Ê∂ Á∂ «√øÿª Á∂ «¬√ ’≈¯Ò∂ È∂
‹À’≈«¡ª Á∆ ◊ø»‹ «Ú⁄ «ÎØ˜Íπ ‹∂Ò∑ Ò¬∆ ⁄≈Ò∂ Í≈¬∂Õ G ’∞ Ú‹∂ Á∂
’∆ÏÈ ‹Ê≈ ¡‹∂ ÿπºÒª È«‘ Í≈√ ‘∆ Íπº‹≈ «’ Íπ«Ò√ È∂ «Î Ø’
«Ò¡≈ ¡Â∂ ÁØ ‘π’Ó √π‰≈¬∂ «’ Â∞‘≈˘ ‹∂Ò∑ È‘ƒ ÷Û∑È≈óÚ≈Í√ «‹ºÊ∂
’‘Ø ¤º‚ ¡≈™Á∂ ‘ª ¡Â∂ ‹∂’ ‹∂Ò∑ ˜»∆ ‹≈‰≈ ‘À ÂÁ ◊≈Â∂ Ú≈Ò∆
«¥Í≈È ¿∞Â≈ ’∂ ¡≥Á ‹≈‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ ÁØÚ∂∫ ◊ºÒª
√Ú∆’≈ ’È ÂØ∫ «¬È’≈ ’ «ÁºÂ≈Õ √. ‹√‹∆Â «√øÿ ¡Â∂ ‘Ø Óπ÷∆
500
ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂ Íπ«Ò√ ¡«Ë’≈∆¡ª ˘ √Ófi≈«¬¡≈ «’ «¬‘ Ó‘ª-Íπ÷ª Á≈
‹Ê≈ ‘ÀÕ ‹Ø ¿∞‘Èª ¡≈Í‰∆ ˜Ï≈È «Ú⁄Ø∫ ’«‘ «ÁºÂ≈ ¿∞√ «Ú⁄ «’√∂
«’√Ó Á≈ ’Ø¬∆ Ú∆ Ú≈Ë≈-ÿ≈‡≈ È‘ƒ ‘Ø‰≈Õ ¡ı∆ Á√ Ú‹∂ Â’ ’≈¯∆
Â‰≈¿∞ Á≈ Ú≈Â≈Ú‰ Ï«‰¡≈ «‘≈ ¡Â∂ ¡≈«ı Íπ«Ò√ ¡«Ë’≈∆¡ª
È∂ √≈„∂ Á√ Ú‹∂ ‹Ê∂ ˘ «ÎØ˜Íπ ‹∂Ò∑ «Ú⁄ Á≈ıÒ ’ «ÁºÂ≈Õ √≈∂
«√øÿ Á∂ È≈™-ÍÂ∂ «Ò÷«Á¡ª ˘ B Ú‹ ◊¬∂Õ ÊØÛ∑≈-ÊØÛ∑≈ ¶◊ ¤’
’∂ ¡≈≈Ó ’∆Â≈Õ
√Ú∂∂ ¡≈ÍØ-¡≈Í‰≈ «ÈºÂÈ∂Ó ’È ¿∞ÍøÂ ‘ Ø˜ √ø◊Â √«Â◊π»
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ‹ªÁ∆Õ «Î ⁄≈‘ Á≈ ¶◊
¡≈ ‹ªÁ≈Õ ⁄≈‘ ¤’ ’∂ ‹∂Ò∑ Á∂ ¡‘≈Â∂ «Ú⁄ √ø◊Â ÿ≥πÓ-«Î ’∂ √À
’Á∆Õ Â’∆ÏÈ A@ ’∞ Ú‹∂ ¶◊ ¤’ ’∂ √ø◊Â ÊØÛ∑≈ ¡≈≈Ó ’Á∆
¡Â∂ «Î ¤Ø‡∂-¤Ø‡∂ ‹Ê∂ Ï‰≈ ’∂ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ¡Â∂ ‘Ø Ï≈‰∆¡ª
Á≈ Í≈· ’Á∆ ¡Â∂ √π‰Á∆Õ Ù≈Ó ˘ «Î √ØÁπ «‘≈√ Á∆ ‘≈˜∆
Ì∆ ‹ªÁ∆ ¿∞ÍøÂ ¶◊ ¤’ ’∂ ¡≈≈Ó ’∆Â≈ ‹ªÁ≈Õ «‹ÂÈ∆ Ó≈«¬¡≈
Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≈√ ¡‹∂ ‘Ø Ï⁄∆ √∆, ¿∞√ Á∂ ’∂Ò∂, √∂Ï, «¬«Â¡≈«Á’ ÎÒ
ÂÊ≈ ‘Ø ⁄ø◊∆¡ª ⁄ø◊∆¡ª √Ï˜∆¡ª «Ò¡≈ ’∂ √ø◊Âª ˘ ¤’≈¬∆¡ª
‹ªÁ∆¡ªÕ
«¬‘ Á√ «ÁÈ Á≈ √Óª «‹È∑ª È∂ Ó≈«‰¡≈ ‘À, ¿∞‘Èª ˘ ‘∆ ÍÂ≈
‘ÀÕ «Ò÷∂ ‘Ø¬∂ ˘ ÍÛ∑ ’∂ Ù≈«¬Á ’Ø¬∆ √Ófi∂ «’ «¬‘ ¡«Â-’ÊÈ∆ ‘ÀÕ
«¬‘Èª Á√ª «ÁÈª «Ú⁄ √ø◊Â ˘ ÿª ÂÊ≈ ‘Ø πfi∂«Ú¡ª Á∆ Ô≈Á
‘∆ ÌπºÒ∆ ‘∆Õ ’¬∆ «¬’ ÍÃ∂Ó∆ «¬‘ ’«‘øÁ∂ √π‰∂ ◊¬∂ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆
¡◊Ú≈¬∆ «Ú⁄ ‹∂Ò∑-Ô≈Â≈ Á≈ √Óª √≈‚∆ «˜øÁ◊∆ Á≈ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈
¡Â∂ √πÈ«‘∆ √Óª √∆, ‹∂ «’√∂ ’≈È «¬√ √Ó∂∫ ÂØ∫ Úªfi∂ «‘ ‹ªÁ∂
Âª ÓÈ «Ú⁄ Í¤Â≈Ú≈ ‘∆ «‘ ‹≈‰≈ √∆Õ √Ï √ø◊Â «¬’ Á»‹∂ È≈Ò
ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó-«Í¡≈ È≈Ò ÚÂ≈¿∞ ’Á∆Õ
«ÂøÈ «ÁÈ ‹∂Ò∑ «Ú⁄ «‘‰ ¿∞ÍøÂ C@-A@-HB ˘ ‹∂Ò∑-
¡«Ë’≈∆¡ª È∂ √Ï √ø◊Â ˘ «‘≈¡ ’È Á≈ ‘π’Ó √π‰≈ «ÁºÂ≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ’«‘‰ Â∂ √Ï √ø◊Â È∂ Ú≈Í√∆ Á∆ «Â¡≈∆ ’ Ò¬∆Õ
‹∂Ò∑ ÂØ∫ Ï≈‘ Ïº√ª «Â¡≈ ÷Û∆¡ª √È, √≈∆ √ø◊Â Ïº√ª «Ú⁄ ÏÀ·
’∂ ’∞fi √ø◊Â √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ¡Â∂ ’∞fi ¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ È◊ª «Ú⁄
Íπº‹ ◊¬∆Õ
ppp
501
ÃÜä î¶ð¶ ð¿×¹ñ¶ ÜÅÇÂ Ã¹å¶ ÜÆðÅÇä¨
(√Ã∆ ≈◊π Ó: 1, ÿπ 2, Í≥È≈ 23)
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √∆ «ÏË ‘Ø‰ Á≈ √Á’≈ ¡Â∂ √Ú∂ ÂØ∫ Ù≈Ó Â’

√ø◊Âª Á∂ Ó∂Ò-«ÓÒ≈Í Á∆ ÷∂⁄Ò ’≈È ¡≈Í ‹∆ ˘ BA ¡’Â±Ï
AIHB ˘ Ïπı≈ ‘Ø «◊¡≈ √∆ Í ¡≈Í ‹∆ È∂ «Î Ú∆ √∆’ Â’Ò∆¯
Á∆ ÍÚ≈‘ È‘ƒ ’∆Â∆ ¡Â∂ Í«‘Ò∂ Á∆ Â∑ª ‘∆ √ø◊Âª «Ú⁄ «Ú⁄Á∂
‘∂Õ ÷∂⁄Ò ’≈È «¬‘ √∆’ Â’Ò∆¯ ÚË ◊¬∆ ¡Â∂ Ïπı≈ Á∂ È≈Ò
È≈Ò ÷ª√∆ Ú∆ ‘Ø ◊¬∆Õ
BF-A@-HB ˘ ‹∂Ò∑ Íπº‹‰ Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ Ïπı≈
¡Â∂ ÏÒº‚-ÍÃÀµÙ Á∆ Â’Ò∆¯ √∆Õ ‹∂Ò∑ √π«ÍÃø‡À∫‚À∫‡ È∂ ¿∞⁄∂⁄≈ «√ÚÒ
√‹È Â∂ ‘Ø Ó≈«‘ ‚≈’‡ª ˘ √ºÁ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò¬∆ ÁÚ≈¬∆
¡≈«Á’ Á≈ ÍÃÏøË ’∆Â≈Õ «ÂøÈ «ÁÈ Á∂ Ò◊≈Â≈ «¬Ò≈‹ È≈Ò Ú∆
«√‘Â «Ú⁄ Ï‘πÂ≈ √πË≈ È≈ ‘Ø«¬¡≈, Í ¡≈ÂÓ≈ ÏÒÚ≈È ‘Ø‰ ’≈È
¡≈Í ‹∆ È∂ ¡ÀÈ∆ √∆’ ÷∂⁄Ò ‘øπ«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª Ú∆ ’Ø¬∆ ÍÚ≈‘ È≈
’∆Â∆ Â∂ √ø◊Âª Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ¿∞√∂ Â∑ª ‹≈∆ º÷∆Õ «‘≈¬∆ ¿∞ÍøÂ
Ï≈’∆ √ø◊Â Á∂ È≈Ò ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Ú∆ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ
√Ã∆ ‘«Ó≥Á √≈«‘Ï ÓºÊ≈ ‡∂’‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈Í ‹∆ √ø◊Â √Ó∂Â Â∂‹≈
«√øÿ √Ó≥πÁ∆ ‘≈Ò Á∂ ‘∂·Ò∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ÏÀ· ◊¬∂Õ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ
‹∆ ¡Â∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ “ı≈Ò√≈” ¡≈Í ‹∆ ˘ ÏÛ∂ «Í¡≈
¡Â∂ √«Â’≈ È≈Ò ¿∞Ê∂ ¡≈ ’∂ «ÓÒ∂Õ ’∞fi √Óª ÍÃ∂Ó-«Í¡≈ Á∂ Ï⁄È
’È ¿∞ÍøÂ ¡≈Í ‹∆ È∂ √∆ ·∆’ È≈ ‘Ø‰ ’≈È ¿∞‘Èª Í≈√Ø∫
¡≈«◊¡≈ Ò¬∆ ¡Â∂ Ù≈Ó ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆, Á≈√, √. ‹√‹∆Â «√øÿ ‹∆,
Ì≈. Ïˆ∆⁄≈ «√øÿ ‹∆, ÈßÏÁ≈ ⁄øÈ‰ «√øÿ ‹∆, Ì≈. √ÚÈ «√øÿ ‹∆
√À∫‡Ò ‡≈¿±È ‹¶Ë, √. √Ú‰ «√øÿ ‹∆ Á∂ ÿ Íπº‹ ◊¬∂Õ ≈Â
«¬Ê∂ ‘∆ «Ï√≈Ó ’∆Â≈Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ √Ú∂∂ ‹Ò-Í≈‰∆ ¤’ ’∂ «Í≥‚
¡≈‘ª √. ‹√‹∆Â «√øÿ ‹∆ Á∂ ÿ ’∞fi √Óª ·«‘ ’∂ ¡√ƒ, Ï≈Ï≈
‹∆ √Ó∂Â ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ◊¬∂Õ ‘ Ø˜ ’≈¯∆
502
√ø◊Â ¡≈Í ‹∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ¡≈™Á∆Õ «¬È∑ª «ÁÈª «Ú⁄ ‚≈’‡
ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ ‹∆ È∂ ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò ÁÚ≈-Á≈» ’∆Â≈, «‹√ √Á’≈
Í«‘Òª È≈ÒØ∫ «√‘Â «Ú⁄ √πË≈ ‘Ø‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Ï∆Ó≈ ‘Ø ◊¬∂

H ÈÚøÏ AIHB Ù≈Ó ˘ ¡≈Í √ø◊Â È≈Ò Í≥◊Â «Ú⁄ ÍÃÙ≈Á≈
¤’ ’∂ ¡≈Í‰∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≈≈Ó ’È Ò¬∆ ◊¬∂ ‘∆ √È «’ ¡⁄≈È’
‘∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆¡ª ¡ªÂÛ∆¡ª «Ú⁄Ø∫ ı»È ¡≈¿∞‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ ’≈¯∆
«¬Ò≈‹ ’∆Â≈ «◊¡≈, Í ‘≈ÒÂ ‘Ø «Ú◊Û ◊¬∆Õ «ÁÈ Á∂ ⁄Û∑≈¡
È≈Ò ‘∆ «ÍÃø. Â√∂Ó «√øÿ ‹∆ (‹Ø «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÌÂ∆‹∂ ‘È) ˘ Ú∆
«Í≥‚ Ëπº◊∂ ÂØ∫ √ºÁ «Ò¡≈ ¡Â∂ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª È∂, «¬Ò≈‹ «‘ºÂ Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ÒÀ ‹≈‰ Á∆ √Ò≈‘ Ï‰≈¬∆Õ √Â∂ ”⁄Ø∫ ‘∆
‚≈’‡ ÍÃ∆ÂÓ «√øÿ ‘Øª ˘ È≈Ò «Ò¡≈ ¡Â∂ A@ Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ √Ã∆
¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ‚≈. ‘⁄È «√øÿ ‹∆ (‹Ø «’ ÓÀ‚∆’Ò ’≈Ò‹
¡≥«ÓÃÂ√ Á∂ «ÍÃø√∆ÍÒ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÍÃ∂Ó∆ √È) Í≈√ Íπº‹ ◊¬∂Õ
¿∞‘Èª È∂ ‘Ø Ó≈«‘ ‚≈’‡ª Á∆ √Ò≈‘ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ú«¡≈Ó
«√øÿ ÓÀÓØ∆¡Ò È«√ø◊ ‘ØÓ ¡≥«ÓÃÂ√ «Ú⁄ Á≈ıÒ ’ ’∂ «¬Ò≈‹ Ùπ»
’ «ÁºÂ≈Õ ˙Ë Ó≥‹∆ √≈«‘Ï, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «√‘ÂÔ≈Ï∆ Ò¬∆ √øÂª ¡Â∂
√Ï √ø◊Âª È∂ ¡Á≈√ ’’∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’ «ÁºÂ≈Õ
√«Â◊π» ‹∆ Á∆ «Ó‘ ¡Â∂ ‚≈. ‘⁄È «√øÿ Â∂ ‘Ø ‚≈’‡ª Á∆
«Ó‘ÈÂ √Á’≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «√‘Â «Ú⁄ √πË≈ ‘Ø‰≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ
Á√ ’∞ «ÁÈ «Ú⁄ ‘∆ ¡≈Í ‹∆ «ÎÈ-Â∞È Òº◊ ◊¬∂Õ Í«‘Ò∆ «ÏÓ≈∆
Âª ·∆’ ‘Ø ◊¬∆, Í ‘π‰ «ÍÙ≈Ï π’‰ Á∆ Â’Ò∆¯ ‘Ø ◊¬∆Õ
«¬’ Ó‘∆È≈ Ò◊≈Â≈ «¬Ò≈‹ ⁄ÒÁ≈ «‘≈, Í «¬√ Â’Ò∆¯
«Ú⁄ ’Ø¬∆ √πË≈ È≈ ¡≈«¬¡≈Õ ¡ı∆ ‚≈’‡ ‘Øª È∂ √Ò≈‘ «ÁºÂ∆
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «√‘Â Úº‚≈ ¡ÍÃ∂ÙÈ ’È Á∂ ’≈ÏÒ È‘ƒ ‘À, «¬√
Ò¬∆ ¤Ø‡≈ ¡ÍÃ∂ÙÈ T.U.R. ’Ú≈ «Ò¡≈ ‹≈Ú∂, «‹√ È≈Ò √∆ ˘ ÷∂⁄Ò
È‘ƒ ‘ØÚ∂◊∆ Â∂ «ÍÙ≈Ï Á∆ Â’Ò∆¯ Ú∆ ·∆’ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆Õ T.U.R. Á≈
ÍÃÏøË ¿∞√∂ √Ó∂∫ Í∆.‹∆.¡≈¬∆. ⁄ø‚∆◊Û∑ ‹ª «ÁºÒ∆ ‘∆ √∆Õ ⁄ø‚∆◊Û∑ ÍÂ≈
’∆Â≈ ÂÁ √øÏøËÂ Ó≈«‘ ‚≈’‡ ¤∞º‡∆ «◊¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ √≈∆
È˜Á∆’∆ √ø◊Â È≈Ò √Ò≈‘ ’∆Â∆ «’ ‘Ø Á∂ ’È Á∆ Êª Ï≈Ï≈ ‹∆
˘ ‹ÒÁ∆ ‘∆ ¡≈Ò «¬ø‚∆¡≈ «¬ø√‡∆«⁄¿±‡ ¡≈¯ ÓÀ‚∆’Ò √≈«¬ø√˜
503
«ÁºÒ∆ «Ú÷∂ «Ò‹≈ ’∂ ¤∂Â∆ ¡Í∂ÙÈ ’Ú≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂Õ
‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ √ø◊Â È∂ √≈‚≈ «¬Ò≈‹ ’≈¿∞‰
Ò¬∆ «ÁºÒ∆ ÷ÛÈ Á∆ √Ò≈‘ Ï‰≈¬∆ ‘À ÂÁ ¡≈Í ‹∆ ’≈¯∆ È≈˜ ‘Ø¬∂
¡Â∂ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ Â∞√ƒ √≈˘ Ú≈Í√ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ‘∆ ÒÀ ⁄ºÒØ,
¡ÀÚ∂∫ √≈‚∂ √∆ ˘ «ÁºÒ∆ «Ò‹≈‰ Á∆¡ª √Ò≈‘ª È≈ Ï‰≈ÚØÕ Ì≈Ú∂∫
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ Ó˜∆ «ÁºÒ∆ ‹≈‰ Á∆ È‘ƒ √∆, Í ¡≈Í ‹∆ Á≈ √∆’
’Ù‡ Ú∆ √ø◊Â Ò¬∆ √‘≈È≈ Ï‘πÂ ¡Ω÷≈ √∆Õ √ø◊Â Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘
Â∆Ï «÷º⁄ √∆ «’ ¡≈Í ‹∆ Á≈ «¬‘ √∆’ ’Ù‡ ¤∂Â∆ Á» ‘ØÚ∂ Âª
‹Ø ¡≈Í ‹∆ ¡Ø◊ ‘Ø ’∂ Í«‘Ò∂ Úª◊ ‘∆ √ø◊Âª «Ú⁄ «Ú⁄ÈÕ
AF Á√øÏ AIHB ¬∆. ˘ ∂Ò ◊º‚∆ Á∆¡ª √Ò∆«Í≥◊ √∆‡ª «˜Ú
’Ú≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «ÁºÒ∆ «Ò‹≈«¬¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ÓÀ‚∆’Ò «¬ø√‡∆«⁄¿±‡
«Ú⁄ ÍÃ≈¬∆Ú∂‡ ’Ó≈ ÒÀ ’∂ ¡≈Í ‹∆ ˘ Á≈ıÒ ’Ú≈ «ÁºÂ≈Õ ‚≈’‡ª
È∂ «Í¤Ò∆¡ª ∆ÍØ‡ª ¡Â∂ ÈÚ∂∫ ‡À√‡ª Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ «¬Ò≈‹ Ùπ» ’
«ÁºÂ≈Õ «¬√∂ «¬Ò≈‹ ÁΩ≈È ‘∆ ¡≈Í ‹∆ Á≈ ÏÒº‚-Ô±∆¡≈ Ï‘πÂ ÚË
«◊¡≈Õ ¿∞√ ˘ ’≈Ï» ’«Á¡ª ’«Á¡ª ‘∆ Í∂‡Á∆ Â’Ò∆¯ ‘Ø ◊¬∆Õ
⁄ø◊∂ ÂØ∫ ⁄ø◊≈ Áπ«È¡≈Ú∆ ÔÂÈ ¡Â∂ «¬Ò≈‹ ’∆Â≈ Í «‹Ú∂∫ ÈΩÚ∂∫
◊πÁ∂Ú ËøÈ ◊π» Â∂◊ Ï‘≈Á √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
È ⁄≈‘Â ’¤∞ ¡¿∞ ¡¿∞À ’∆ ¡¿∞À Ì¬∆Õ (Í≥È≈ 1428)
Ú≈Ò∆ ◊ºÒ Ï‰Á∆ ◊¬∆Õ «¬’ «ÏÓ≈∆ ‘‡‰ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ’Ø¬∆ ‘Ø Â’Ò∆¯
‘Ø ‹≈‰∆Õ «ÂøÈ-«ÂøÈ «√øÿ Ú≈∆ Ú≈∆, ¤∂-¤∂ ÿ≥‡∂ √∂Ú≈ «Ú⁄ ‘≈˜
«‘øÁ∂Õ ÁØ «√øÿ Âª Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √∆’ √∂Ú≈ ’Á∂ ¡Â∂ «¬’ «√øÿ
Ò◊≈Â≈ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· √πÈ≈¿∞‰ Á∆ √∂Ú≈ ’Á≈Õ
«‹øÈ≈ «⁄ Âª ¡≈Í ‹∆ Í≈√ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· ⁄ÒÁ≈
«‘øÁ≈ ˙È≈ «⁄ ¡≈Í ‹∆ ÏÛ∆ ÙªÂ∆ Ó«‘√»√ ’Á∂ ¡Â∂ ÏÛ∂ «‡’≈¡
√«‘Â ◊πÏ≈‰∆ √π‰Á∂ó«‹√ ’’∂ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï ¡Â∂ «ÁºÒ∆
«Ú÷∂ Ï∆Ó≈∆ Á∂ √Ó∂∫ ÁΩ≈È ¡≈Í ‹∆ Í≈√ ◊πÏ≈‰∆ Á≈ Ò◊≈Â≈ ÍÃÚ≈‘
⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ √⁄÷≥‚ «Â¡≈∆

AF-AG «ÁÈ Á∂ «¬Ò≈‹ È≈Ò Ú∆ ¡≈Í ‹∆ Á∆ «√‘Â «Ú⁄ Ï‘πÂ≈
√πË≈ È≈ ‘Ø«¬¡≈Õ C ‹ÈÚ∆ ÁπÍ«‘ ˘ ¡≈Í ‹∆ ’«‘‰ Òº◊∂ «’ √≈˘
√«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Í≈√ ÒÀ ⁄ÒØÕ ¡√ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï∂ÈÂ∆
504
’∆Â∆ «’ ‘√ÍÂ≈Ò «Ú⁄Ø∫ Ï≈‘ ‹≈‰≈ ¡≈Í ‹∆ Ò¬∆ ¡Ω÷≈ ‘À, ÍøÂ±
Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò◊≈Â≈ ˜Ø È≈Ò ¿∞µ·‰ Á≈ ÔÂÈ ’È ¡Â∂ «¬‘∆ ÓπÛ-
ÓπÛ ’«‘‰ «’ √≈‚≈ √Óª ‘π‰ È∂Û∂ ¡≈ «◊¡≈ ‘À, Â∞√ƒ √≈˘ √Ã∆ ◊π»
◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Í≈√ ÒÀ ⁄ÒØÕ ¡√ƒ √≈∂ √∂Ú≈Á≈ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «¬√
«÷º⁄ ˘ Ó«‘√»√ Âª ’Á∂ √ª Í Ó‹Ï» √ªÕ Ù≈Ó Â’ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∆Ó-
«Ï‘ØÙ∆ Á∆ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ ¡◊Ò∂ «ÁÈ ⁄Û∑∂ Ï≈Ï≈ ‘Ïø√ «√øÿ
‹∆ ’≈-√∂Ú≈ Ú≈«Ò¡ª ≈‘ƒ ‘ÀÒÊ-√À’‡z∆ Â’ Í‘øπ⁄ ’∆Â∆ «’ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∆ «√‘Â «Ú⁄ √πË≈ «Ò¡≈¿∞‰ Ò¬∆ ’Ø¬∆ ‘Ø ⁄ø◊≈ ÔÂÈ ’∆Â≈
‹≈Ú∂Õ ‘ÀÒÊ-√À’‡z∆ È∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ «ÂøÈ ⁄≈ Ú‹∂ Ù≈Ó Á∂ ’∆ÏÈ
ıπÁ ¡≈Í ‘√ÍÂ≈Ò ¡≈Úª◊≈ ¡Â∂ √≈∂ ‚≈’‡ª ˘ ‘Ø «Ï‘Â «¬Ò≈‹
Ò¬∆ ‘Á≈«¬Â ’ª◊≈Õ ¡√ƒ ’∞fi «√øÿ ¿∞√ Á∆ ¿∞‚∆’ «Ú⁄ Ï≈‘
√Û’ Â∂ ÷Û∂ √ª «’ ⁄ΩÊ∆ Ó≥«˜Ò Á∂ ÍÃ≈¬∆Ú∂‡ Ú≈‚ Á∂ BC ÈßÏ ’Ó∂
«Ú⁄Ø∫ Ó≈. Ó«‘øÁ «√øÿ ‹∆ È∂ ‘∂·ª ¡≈ ’∂ √º‹Ò È∂Âª È≈Ò Áº«√¡≈
«’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Âª B-A@ Â∂ :
·∆’ ÎØ «ÁÒ∆√ «√ ÍÃÌ Íπ ’∆ÔØ ÍÔ≈È®
Á∂ Í»È∂ Í≈ ’∂ :
È≈È’ Ò∆È Ì«¬˙ ◊Ø«ÏøÁ «√¿∞ «‹¿∞ Í≈È∆ √ø◊ Í≈È∆®3®
Á∆ ¡Ú√Ê≈ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ ⁄π’∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÏØÒ √π‰ ’∂ ¡√ƒ «Î Ó≈.
Ó«‘øÁ «√øÿ ‘Øª ˘ Íπº«¤¡≈ «’ ’∆ «¬‘ √º⁄ ‘À? ÂÁ ¿∞‘Èª ÚÀ≈◊
«Ú⁄ ¡≈ ’∂ «’‘≈ «’ ÓÀ∫ ¿∞ÊØ∫ ’∂ÚÒ «¬‘ Áº√‰ ‘∆ ¡≈«¬¡≈ ‘ª «’
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ √∆ »Í∆ ⁄ØÒ∂ ˘ ¤º‚ ’∂ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√ Íπº‹
◊¬∆ ‘ÀÕ Ï√ «Î ’∆ √∆ :
ÓÈ ’∆ ÓÈ ‘∆ Ó≈«‘ ‘∆Õ
«Ú¤ØÛ∂ Á∆ «¬‘ ıÏ √π‰ ’∂ ÒºÂª, √∆ Á≈ Ì≈ ⁄πº’‰ ÂØ∫
‹π¡≈Ï Á∂‰ Òº◊∆¡ªÕ «ÁÒ «Ú⁄ «Ú¤ØÛ∂ Á≈ √ºÒ ¡«Â Áπº÷ Á∂ «‘≈
√∆ «’™«’ ÁπÈ∆¡ª «Ú⁄ √∆ ’’∂ √Ì ÂØ∫ «Í¡≈∂ √º‹‰ Á≈ «Ú¤ØÛ≈
√«‘‰ ’È Á≈ «¬‘ Í«‘Ò≈ «ÁÈ √∆Õ √≈∆¡ª ¡≈√ª-¿∞Ó∆Áª ¿∞µÍ
Í≈‰∆ «Î «◊¡≈Õ ’∞¤ ÍÒ Ò¬∆ ÏπºË∆ ’∞fi Ú∆ √Ø⁄‰ ÂØ∫ ¡√ÓºÊ √∆,
¡º÷ª √≈‘Ú∂∫ ‘ Í≈√∂ ‘È∂≈ ‘∆ ‘È∂≈ «Á√ «‘≈ √∆Õ ÊØÛ∑∂ ÍÒª Ï≈¡Á
√«Â◊π» ‹∆ È∂ ’∞fi ÏÒ Ïı«ÙÙ ’∆Â≈, ¡√ƒ √≈∂ ¿∞µÍ ◊¬∂Õ «ÍÃø√∆ÍÒ
Â√∂Ó «√øÿ ‹∆ √º‹Ò È∂Âª È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆ ’ØÒ ÷Û∂ √ÈÕ
¡√ƒ Ú∆ √≈«¡ª È∂ Ì∂ «ÁÒ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ⁄Èª ÚºÒ ÷ÒØ ’∂
505
¿∞‘Èª Á∂ ‘Ø »Í «Ú⁄ ÁÙÈ ’∆Â∂ ¡Â∂ «ÊÛ’Á∂ ÏπÒ∑ª È≈Ò ¯Â«‘
ÏπÒ≈¬∆ Í ¡º◊Ø∫ ¿∞µÂ ’Ø¬∆ È≈ ¡≈«¬¡≈Õ «¬ø‹ ‹≈‰ ÒÚØ «’ ÓÈ
√«Â◊π» ‹∆ Í≈√Ø∫ Íπº¤ «‘≈ √∆ :
Ï≈Ï≈ ÏØÒÂ∂ Â∂ ’‘≈ ◊¬∂ Á∂‘∆ ’∂ √ø«◊ ‘Â∂®
√π«Â Ó≈«‘ ‹Ø «ÈÂ∂ ’Â∂ ’Ê≈ Ï≈Â≈ ’‘Â∂®1® ‘≈¿∞®
(¡≈√≈ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 480)
ÊØÛ∑≈ «⁄ √∆ Á∂ ÁÙÈ ’È ¿∞ÍøÂ ÓÈ È∂ «È√⁄≈ ’ «Ò¡≈
«’ :
√‹‰ Ó∂∂ ø◊πÒ∂ ‹≈«¬ √πÂ∂ ‹∆≈«‰®
Ï√ ‘π‰ Âª :
‘ø Ì∆ Úøfl≈ ‚∞Ó‰∆ ØÚ≈ fi∆‰∆ Ï≈«‰®2®
(«√∆ ≈◊π Ó: 1, Í≥È≈ 23)
«¬’ Á»√∂ È∂ «¬’-Á»‹∂ ˘ ËÚ≈√ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ «’‘≈ «’ √≈‚∂
Í≈√Ø∫ √«Â◊π» ‹∆ È∂ «‹øÈ∆ √∂Ú≈ ÒÀ‰∆ √∆, ÒÀ Ò¬∆ ‘ÀÕ ¡≈Íª ¡≈Í‰∂
«ÚºÂ ¡È∞√≈ √≈≈ ÔÂÈ Ú∆ ’ Ú∂«÷¡≈ ‘À Í :
«¬‘ Â¿∞ Ï√Â∞ ◊πÍ≈Ò ’∆ ‹Ï Ì≈ÚÀ Ò∂«¬ ÷«√®79®
(√ÒØ’ ’Ï∆ ‹∆, Í≥È≈ 1368)
¡È∞√≈ √≈‚≈ ‘π‰ «¬Ê∂ ’Ø¬∆ ˜Ø È‘ƒ ‘À ¡Â∂ È≈ ‘∆ «Íº¤∂ «’√∂ Á≈
⁄º«Ò¡≈ ‘ÀÕ ‘π‰ Âª ‘Ω∫√Ò∂ √«‘Â ¡◊Ò≈ ÍÃÏøË ’ØÕ
Á≈√ Á∂ «˜øÓ∂ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï √øÂª ˘ Â∂ ‘Ø Á∂Ù-«ÚÁ∂Ù
«Ú⁄ Ú√Á∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆ ÙªÂ ‘Ø ‹≈‰ Á∆ √»⁄È≈
‡ÀÒ∆Î»È ≈‘ƒ Á∂‰ Á∆ √∂Ú≈ Òº◊∆Õ ÓÀ∫, Ì≈¬∆ √ÚÈ «√øÿ ‘Øª ˘ È≈Ò
ÒÀ ’∂ √. ‘Ì◊Â «√øÿ ‹∆ ‚∆.¡À√.Í∆. (‹Ø «ÁºÒ∆ «‘øÁ∂ ‘È Â∂ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó∆ ‘È) Í≈√ Íπº‹∂ ¡Â∂ ¿∞‘Èª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√
√≈«‘Ï √øÂª ˘ √»«⁄Â ’∆Â≈ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∆ ‹∆ÚÈ-Ô≈Â≈ Í»∆
’’∂ √«Â◊π» ‹∆ Í≈√ ‹≈ «Ï≈‹∂ ‘È ¡Â∂ ¡◊Ò≈ ÍÃØ◊≈Ó Ú∆
Áº«√¡≈ «’ ¡√ƒ ≈ÂØ-≈Â ‘∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √∆’ ⁄ØÒ≈ ÒÀ ’∂
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹ ‹≈Úª◊∂Õ √Ø Â∞√ƒ √ø◊Âª ˘ √»«⁄Â ’ Á∂ÚØÕ
«¬‘ ÙØ’-Ó¬∆ ıÏ Íπº‹Á∂ ‘∆ √Ã∆ ÁÏ≈ √≈«‘Ï Â∂ ÙÃØÓ‰∆ ’Ó∂‡∆ Á∂
√≈∂ Á¯Â ÁØ «ÁÈª Ò¬∆ ÏøÁ ’È Á≈ ¡ÀÒ≈È ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
√øÂ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ Ï≈∂ «√øÿª È∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ Áº«√¡≈ «’ ‹ÁØ∫ Ï≈Ï≈
‹∆ Á∂ √∆ ÙªÂ ‘Ø‰ ‹∆ ıÏ “ı≈Ò√≈” ‹∆ Á∂ ’øÈ∆ Í¬∆ ÂÁ ¿∞‘
506
¿∞√∂ Ú∂Ò∂ ◊π» È≈È’ «ÈÚ≈√ Á∆ ¿∞µÍÒ∆ ¤ºÂ ÂØ∫ √ø◊Â «Ú⁄Ø∫ ¿∞µ·
’∂ ¡≈Í‰∂ ’Ó∂ «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∂ Â∂ «√øÿª Á∆ «‚¿±‡∆ Ò≈ «ÁºÂ∆ «’ Â∞√ƒ
√≈‚∂ ÚºÒØ∫ ÁπÙ≈Ò≈ ÒÀ ’∂ ‘Ø √ø◊Â √Ó∂Â ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
√≈«‘Ï Íπº‹ ‹≈ÚØ ¡Â∂ ¡≈Í ⁄≈Á≈ ¿∞µÍ ÒÀ ’∂ ¡≥ÁØ∫ ’øπ‚≈ Ó≈, ¶Ó∂
ÍÀ ◊¬∂ ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √√’≈ ‘Ø‰ Â’ «ÏÈª ’∞fi ÷≈Ë∂-Í∆Â∂ ¡≥Á
‘∆ Í¬∂ ‘∂Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Í≥⁄ Ì»Â’ √∆ ◊π. ÷∂Û≈ √≈«‘Ï «Ò¡ªÁ≈

«‹ºÊ∂-«‹ºÊ∂ Ú∆ ‡ÀÒ∆Î»È ≈‘ƒ ÍÂ≈ Á∂ √’Á∂ √ª, Á∂‰ ¿∞ÍøÂ ¡√ƒ
Ï≈Ï≈ ‘Ïø√ «√øÿ ‹∆ Í≈√ ¡≈¬∂ ¡Â∂ ¿∞‘Èª ˘ Ú∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ““ÍÃÌπ
Íπ ’∆ÔØ ÍÔ≈È”” Á∆ ıÏ √π‰≈¬∆Õ «¬‘ ÙØ’-Ó¬∆ ıÏ √π‰ ’∂ ¿∞‘Èª
Ú∆ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ Áπ÷ Ó«‘√»√ ’∆Â≈ ¡Â∂ √∂Ú≈Á≈ ˘ Ì∂‹ ’∂ √Ã∆ ◊π»
‘««¥ÙÈ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄Ø∫ «¬’ «√‘≈ (ÎπºÒª Á≈ ‘≈)
Ó≥◊Ú≈«¬¡≈ ¡Â∂ «¬’ ÁπÙ≈Ò≈ ¡≈Í‰∆ ÚºÒØ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆ Ò¬∆
Ì∂‡ ’∆Â≈Õ √∆ ˘ √«Â’≈ È≈Ò ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï
Í‘øπ⁄≈¿∞‰ Ò¬∆ ¡≈Í‰∆ ‹∆Í, «Ú¤≈¬∆ ’ ’∂ ‘√ÍÂ≈Ò Ì∂‹ «ÁºÂ∆Õ
«¬øÈ∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ «ÁºÒ∆ Á∂ «‹È∑ª-«‹È∑ª ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆
«Â¡≈◊‰ Á∆ «¬‘ ıÏ «ÓÒ∆, ¿∞‘ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆ «¬’-ÁÓ ‘√ÍÂ≈Ò Íπº‹
◊¬∂Õ √≈‚∂ Ú≈Í√ ‘√ÍÂ≈Ò ‹≈‰ Â’ ’≈¯∆ √ø◊Â ¿∞µÊ∂ «¬’ºÂz ‘Ø ⁄πº’∆
√∆Õ «¬√∂ √Ó∂∫ ÁΩ≈È «ÍÃø. Â√∂Ó «√øÿ ‹∆ È∂ ‘√ÍÂ≈Ò Á∆ √≈∆
’≈Ú≈¬∆ Í»∆ ’ Ò¬∆ √∆Õ Ù≈Ó Á∂ G ’∞ Ú‹∂ Á∂ ’∆ÏÈ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ √∆ ˘ ‹Ω∫◊∂ «Ú⁄ √‹≈ ’∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ˘ ⁄≈Ò∂ Í≈ «ÁºÂ∂Õ
√Â∂ «Ú⁄ «√øÿ, Ú≈∆-Ú≈∆ √Ã∆ √π÷ÓÈ∆ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ Í≈· «ÈøÂ
’Á∂ ‘∂Õ √Á∆ Ú∆ ’≈¯∆ √∆Õ √Â∂ «Ú⁄ ËøπË Ú∆ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈
√∆Õ √«‘‹∂-√«‘‹∂ ⁄ÒÁ∂ √ø◊Â √Ó∂Â ¿∞√ ¡√Ê≈È Â∂ ¿∞√∂ ‡≈¬∆Ó ‘∆
Íπº‹∂ «‹ÊØ∫ «¬’ Ó‘∆È≈ ⁄ΩÚ∆ «ÁÈ Í«‘ÒØ∫ «¬√∂ ‡≈¬∆Ó Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆
˘ ÂøÁπ√Â ’È Ò¬∆ ÒÀ ’∂ ◊¬∂ √ªÕ ≈ÂØ-≈Â ‘∆ √ø◊Âª ˘ «¬‘
ıÏ ‘Ø ⁄π’∆ √∆ «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ :
«‹¿∞ ‹Ò Ó«‘ ‹´ ¡≈«¬ ÷‡≈È≈®
«Â¿∞ ‹ØÂ∆ √ø«◊ ‹Ø«Â √Ó≈È≈® ()
507
¡È∞√≈ √≈˘ √∆’ «Ú¤ØÛ≈ Á∂ ◊¬∂ ‘È, «’™«’ ∂‚∆˙ ¡Â∂
‡ÀÒ∆Ú∆˜È ≈‘ƒ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆ «Â¡≈◊‰ Á∆ ıÏ ÍÃ√≈«Â ‘Ø
⁄πº’∆ √∆, «‹√ ’’∂ √≈‚∂ Íπº‹‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘∆ ’≈¯∆ √ø◊Âª Áπ÷∆
«‘Á∂ ¡Â∂ √º‹Ò È∂Âª È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡≥«ÂÓ ÁÙÈª Á∆ «¬øÂ˜≈
’ ‘∆¡ª √ÈÕ
ppp
508
Á³Çåî ïÅåðÅ
¶◊ Ú≈Ò∂ Úº‚∂ Ïª‚∂ «Ú⁄ Í¶ÿ «Ú¤≈ ’∂ √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π»
Á≈ ‹≈Í ’«Á¡ª Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √∆ ‹Ω∫◊∂ «Ú⁄Ø∫ ’º„ ’∂ √ø◊Â Á∂
ÁÙÈª Ò¬∆ ¿∞√ ¿∞µÍ √‹≈ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ √ø◊Â È∂ «‹Ú∂∫ «’
◊πÏ≈‰∆ «Ú⁄ ‘π’Ó ‘À :
ÓÂ ÓÀ «Í¤À ’Ø¬∆ ØÚ√∆ √Ø ÓÀ Ó»«Ò È Ì≈«¬¡≈®
¡Â∂ ’È≈ ’∆ ‘À :
ÓÀ «Í¤À ’∆ÂÈ∞ ’«¡‘π «ÈÏ≈‰∞ ‹∆¿∞® (Í≥È≈ 923)
Ï∂¡≥Â √ø◊Âª ¡≥ÂÓ ÁÙÈª Ò¬∆ ¡≈¬∆¡ª

¿∞µ⁄∆ √‡∂‹ Ò◊≈ ’∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆ ’ØÒ ◊πÏ≈‰∆ Á≈
’∆ÂÈ ¡≈øÌ ’ «ÁºÂ≈ ‹Ø «’ F ‹ÈÚ∆ ÁπÍ«‘ √≈„∂ Ï≈∑ª
Ú‹∂ Â’ «ÈøÂ ‹≈∆ «‘≈Õ Á»-Áπ∂‚∂ ÂØ∫ ¡Â∂ √≈∂ «¬Ò≈’∂
«Ú⁄Ø∫ √ø◊Â Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡≥«ÂÓ ÁÙÈª Ò¬∆ Ú‘∆ª ÿºÂ ’∂
¡≈ ‘∆ √∆Õ ÊØÛ∑∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ‘∆ «¬øÈ∆ √ø◊Â ‘Ø ◊¬∆ «’ ÍÃÏøË’ª
Ò¬∆ √ø◊Â ˘ √ªÌ‰≈ ¡Ω÷≈ ‘Ø «◊¡≈Õ √≈∆ √ø◊Â Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂
ÁÙÈ ’ √’∂ó«¬√ Ó≥ÂÚ Ò¬∆ Ïª√ ¡≈«Á’ ÏøÈ∑ ’∂ √Â≈
Ï‰≈¿∞‰≈ «Í¡≈Õ «¬’ Í≈√∂ ÂØ∫ ÁÙÈª Ò¬∆ √ø◊Â ¡≈™Á∆ Â∂
«Î Á»‹∂ Í≈√∂ Á∆ ¡◊ª‘ ¶ÿ ‹ªÁ∆Õ √≈≈ «ÁÈ ‘∆ «¬√∂ ÍÃ’≈
√ø◊Âª Á≈ ÂªÂ≈ Ïºfi≈ «‘≈Õ
√ø◊Âª «Í¡≈ Á∂ ‘øfi» Ú‘≈™«Á¡ª «¬’-Á»√∂ È≈Ò Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂
Í¿∞Í’≈ª ˘ √ªfi≈ ’ ‘∆¡ª √ÈÕ «¬º’ ¡≈Í‰∆ ‘º‚-Ï∆Â∆ Á≈
«ÏÃÂªÂ Áº√Á≈, Á»√≈ ¡≈Í‰∂ È≈Ò Ï∆Â∆ Íπ≈‰∆ Ô≈Á ˘ Áπ‘≈™Á≈ó
Ï√ «¬Ê∂ Âª «¬‘Ø Í≥’Â∆ „π’Á∆ √∆ :
‹Ø ‘« ’≈ «Í¡≈≈ √Ø √ÌÈ≈ ’≈ «Í¡≈≈
‘Ø ’∂Â∆ fi«÷ fi«÷ ¡≈ÚÀ ‹≈ÚÀ®7® (Ó: 3, Í≥È≈ 555)
¡≈Í-Óπ‘≈∂ ‘∆ Ó≥»‘Ø∫ «È’ÒÁ∆ √∆ «’ :
509
«ÂÈ ËøÈ∞ ‹‰∂Á∆ Ó≈¿∞ ¡≈¬∂ √Î´ √∂®2®
(¡≈√≈ √∂÷ ¯∆Á ‹∆, Í≥È≈ 488)
√≈≈ «ÁÈ ‘∆ Ï∂¡≥Â √ø◊Â Ó‘ªÍπ÷ª Á∂ ÁÙÈ ’È Ò¬∆ Íπº‹Á∆
‘∆Õ ≈Â Ú∆ √ø◊Â Á∆ ¡≈ÓÁ ‹≈∆ ‘∆Õ F ‹ÈÚ∆ ˘ √»‹ ¿∞ÁÀ
‘Ø‰ Á∂ È≈Ò Âª «¬ÂÈ∆ √ø◊Â «¬’ºÂ ‘Ø ◊¬∆ «’ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
Á∆ ‘Á»Á ¡≥Á Â∞È≈-«ÎÈ≈ Âª «¬º’ Í≈√∂ «‘≈, ÷ÛØ‰≈ Ú∆ ÓπÙ’Ò
‘Ø «◊¡≈Õ ÂıÂ √Ã∆ ¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï ‹∆, ÂıÂ √Ã∆ ’∂√◊Û∑ √≈«‘Ï
‹∆ Á∂ ‹Ê∂Á≈ √≈«‘Ï≈È, Ï≈’∆ ÂıÂª Á∂ «√øÿ √≈«‘Ï≈È, ÙÃØÓ‰∆
◊πÁπ¡≈≈ ÍÃÏøË’ ’Ó∂‡∆ Á∂ ÍÃË≈È √. ◊π⁄È «√øÿ ‹∆ ‡Ω‘Û≈ Ú∆
Íπº‹ ◊¬∂Õ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ‹∆ ¡Â∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆, ‹Ø
«’ √Ó∂∫ Á∂ ‘≈Ò≈Â √π÷≈Ú∂∫ È≈ ‘Ø‰ ’≈È Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¡≥«ÂÓ Ô≈Â≈
«Ú⁄ È‘ƒ Íπº‹ √’Á∂ √È, È∂ ¿∞⁄∂⁄∂ ÂΩ Â∂ √. ¿∞‹≈◊ «√øÿ √∂÷Úª
¡Â∂ Ï≈Ï≈ ·≈’∞ «√øÿ ‹∆ ˘ ÁπÙ≈Ò∂ Á∂ ’∂ Ì∂«‹¡≈Õ «√º÷ √øÍÁ≈Úª
Á∂ Óπ÷∆, ‘Ø √≈Ë» Ó‘≈ÂÓ≈ Ú∆ «ÁÈ ⁄Û∑Á∂ Â’ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Íπº‹
◊¬∂Õ «È‘ø◊ «√øÿ √øÍÁ≈Úª ÚºÒØ∫ Ï≈Ï≈ «È‘≈Ò «√øÿ ‹∆ ‘∆¡ª Ú∂Òª
Ú≈Ò∂ Âª ≈Â ‘∆ Íπº‹ ◊¬∂ √ÈÕ
AA ’∞ Ú‹∂ ¡≥«ÂÓ √√’≈ ’È Á≈ ÍÃØ◊≈Ó Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ
Í ¡‹∂ Ï∂¡≥Â √ø◊Â ¡À√∆ √∆ ‹Ø «’ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ÁÙÈ È‘ƒ √∆
’ √’∆, «‹√ ’≈È √√’≈ Á≈ √Óª ÁØ (B) ÿ≥‡∂ Ò∂‡ ’È≈ «Í¡≈Õ
«¬ÙÈ≈È ¡≈«Á’ ’Ú≈ ’∂ √≈„∂ Ï≈∑ª Ú‹∂ √Ï √ø◊Â È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á≈ «ÏÏ≈‰ √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π» Á∆ ËπÈ∆ ¿∞⁄≈Á∂ ‘Ø¬∂ ¿∞·≈«¬¡≈ ¡Â∂
◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂ Óπº÷ ‘≈Ò Á∂ √≈‘Ó‰∂ Íº’∂ ¯Ù ¿∞µÍ «◊ºÒ∆ «Óº‡∆
Í≈ ’∂ ‹Ø ‚∂„ ’∞ Îπº‡ ¿∞⁄≈ ’º⁄≈ ÊÛ∑≈ Ï‰≈ ’∂ ¡≥◊∆·≈ «Â¡≈ ’∆Â≈
√∆, √«‘‹∂-√«‘‹∂ «Ò‹≈ ’∂ ¿∞√ ¿∞µÍ «‡’≈ «ÁºÂ≈Õ ‹Íπ ‹∆ √≈«‘Ï
Á≈ Í≈· ¡øÌ ‘Ø «◊¡≈Õ «‹Ë Ú∆ «È◊∑≈ Ó≈Ø √ø◊Â ‘∆ √ø◊Â √∆Õ
Ï∂¡≥Â √ø◊Â Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆ Á∂ ÁÙÈ ’’∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂
Ïª«‚¡ª, ‘≈Ò Â∂ ‘Ø ’Ó«¡ª Á∆¡ª ¤ºÂª, ‹ª «‹ºÊ∂ Ú∆ «’√∂ ˘
ÍÀ «‡’≈¿∞‰ Ò¬∆ ‹◊∑≈ «ÓÒ∆, ¿∞µÂ∂ ⁄Û∑ ’∂ «¬√ √Ó∂∫ Á∆ ¿∞‚∆’ «Ú⁄
√∆ «’ ¡√ƒ ¡≈Í‰∆¡ª ¡º÷ª È≈Ò ¿∞√ Í≈ÚÈ √∆ Á∂ ¡≥ÂÓ √√’≈
Á∆ fiÒ’ Ú∆ Ú∂÷ Ò¬∆¬∂, «‹√ Í≈ÚÈ √∆ ≈‘ƒ ¿∞‘ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈
«¬√ √ø√≈ «Ú⁄ «Ú⁄ ’∂ ◊πÓπ÷ ◊≈‚∆ ≈‘ Á≈ Ó≈◊ ÁÙÈ ’Á∆
‘∆ ¡Â∂ :
510
¡≈«Í ‹ÍÀ ¡Ú‘ È≈Óπ ‹Í≈ÚÀ®
Á∆ ’≈ ’«¡≈ ’Á∂ √∆Õ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¡≥ÂÓ √ø√’≈

√Ì Í≈√∂ ÏÛ∂ ÚÀ≈◊ «Ú⁄ √«ÂÈ≈Ó-Ú≈«‘◊π» Á∆ ËπÈ∆ ¡Ò≈Í∆
‹≈ ‘∆ √∆Õ √Ã∆ ‹Íπ ‹∆ √≈«‘Ï Á≈ Í≈· √øÍ»È ‘Ø«¬¡≈ó¿∞Ë √ø◊Â
ÚÒØ∫ «⁄ı≈ ¿∞µÍ Ï∂¡≥Â Á∂√∆ «ÿ¿∞, ⁄øÁÈ Á∆ Òº’Û ¡Â∂ ‘Ø √π◊øËÂ
√Óº◊∆ √Ê≈ÍÂ ’’∂ Í»∆ «Â¡≈∆ ’ Ò¬∆ ◊¬∆Õ «√øÿ √≈«‘Ï «◊.
«¥Í≈Ò «√øÿ ‹∆ ‹Ê∂Á≈ √Ã∆ ¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï È∂ ¡≥«ÂÓ ¡Á≈√≈
√Ø«Ë¡≈ ¿∞ÍøÂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¤Ø‡∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï Ï≈Ï≈ ·≈’ «√øÿ ‹∆
È∂ Í»∂ «¬º’ Ú‹∂ «⁄Â≈ ˘ ¡◊È∆ «Ú÷≈¬∆ ¡Â∂ Á∂÷«Á¡ª-Á∂÷«Á¡ª
‘∆ :
ÍÚÈÀ Ó«‘ ÍÚÈ∞ √Ó≈«¬¡≈
‹ØÂ∆ Ó«‘ ‹Ø«Â «Ò ‹≈«¬¡≈
Ó≈‡∆ Ó≈‡∆ ‘Ø¬∆ ¬∂’....... (≈Ó’Ò∆ Ó: 5, Í≥È≈ 885)
Ú≈Ò∆ ÁÙ≈ ÚÂ∆Õ ‘∂’ ÍÃ≈‰∆ Á∆ √È≈ Â∂ «¬‘Ø ¡º÷ √È «’ :
◊πÓπ÷ ‹ÈÓ √Ú≈ Á◊«‘ ⁄«Ò¡≈®
√⁄∆ Á◊‘ ‹≈«¬ √⁄≈ «ÍÛ Ó«Ò¡≈®
(Ì≈. ◊πÁ≈√ ‹∆, Ú≈ 19, Í¿∞Û∆ 14)
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆¡ª Í¿∞Í’≈∆ «Í¡≈∆¡ª Ô≈Áª ˘ «‘Á∂ «Ú⁄
Ô≈Á ’Á∆ √Ï √ø◊Â √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ⁄Èª
«Ú⁄ Íπ‹º ∆Õ ¡Ò≈‘‰∆¡ª Á≈ Í≈· ’’∂ ¡Á≈√ ’È ¿∞ÍøÂ ‘π’ÓÈ≈Ó≈
ÒÀ ’∂ Á∂◊ ÚÂ≈¬∆ ◊¬∆Õ ÒØÛ ¡È∞√≈ √ø◊Âª È∂ ¶◊ ¤«’¡≈Õ Á»-
Áπ∂‚∂ ‹≈‰ Ú≈Ò∆¡ª √ø◊Âª Ú≈«‘◊π»-Ú≈«‘◊π» ‹ÍÁ∆¡ª Ì∂ «ÁÒª
È≈Ò «ÚÁ≈ ‘Ø¬∆¡ªÕ È˜Á∆’∆ √ø◊Â È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡≥◊∆·∂ Í≈√ ‘∆
√ØÁπ Á≈ Á∆Ú≈È √‹≈«¬¡≈ ¡Â∂ ≈Â Ú≈∆-Ú≈∆ ¡≈≈Ó ’∆Â≈Õ «¬√
≈Â Ï‘πÂ √≈∂ ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ √≈÷Ù≈Â ÁÙÈ «ÁºÂ∂ ¡Â∂
„≈√ Á∂‰ Ú≈Ò∂ ’¬∆ ÍÃ’≈ Á∂ Ï⁄È Ú∆ ’∆Â∂Õ
‘π‰ ‘ Ø˜ Ï∂¡≥Â √ø◊Â «Í¡≈-Úº√ ‘Ø ’’∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï
¡≈™Á∆Õ √Ú∂∂-Ù≈Ó Á∆Ú≈È √‹Á≈Õ ’∆ÂÈ ¿∞ÍøÂ √Ú∂∂ √‘√«¥Â∆
√ÒØ’ª Á∆ ¡Â∂ Ù≈Ó ˘ ‹ÀÂ√∆ Á∆ Ú≈ Á∂ √ÒØ’ª Á∆ ’Ê≈ Í≥«‚Â
511
ÏıÙ∆√ «√øÿ ‹∆ («‹È∑ª Á∆ ¿∞⁄∂⁄∆ «‚¿±‡∆ ı≈Ò√≈ ‹∆ È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆
Á∂ Áπ√«‘∂ Â’ «¬ºÊ∂ «‡’‰ Á∆ Â∂ ’Ê≈ ’È Á∆ Ò≈¬∆ √∆) Ó«‘Â∂
Ú≈Ò∂, ÏÛ∂ ÍÃ∂Ó È≈Ò ’Á∂Õ
‘π‰ Âª Ì≈¬∆ Ú∆ «√øÿ ‹∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ ºÏ∆ ˜≈ Á∂ ‘π’Ó
¡Â∂ «Ï‘Ø∫ Á∆ ÂÛ¯ Á∆ ÒÍ∂‡ «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «Í¡≈-Ì∆ «Èºÿ∆
Ô≈Á ‘ «‘Á∂ «Ú⁄ √ÓØ¬∆ ‘Ø¬∆ √∆ :
È≈Ó √‹‰ Á≈ ‹∆Ì ⁄Û∑ «◊¡≈,
‹ª √º‹‰ ¿∞· Â∞«¡≈Õ
ÓºÒ Ò¬∂ ÁØ ÈÀ‰ ËÔ≈È È∂,
√Ï’ ˜≈ Á≈ Îπ«¡≈Õ
«Ï‘Ø∫ Á∂ ‘Ê √™Í ¡√≈˘,
‹∂ √‹‰! Âø» ≈˜∆Õ
Ô≈Á Â∞√≈‚∆ ¤∞‡∂ È √≈ÊØ∫,
ÍÔ≈ ‘∂ ¶» Íπ«Û¡≈®44® (Ò«‘ª Á∂ ‘≈ ”⁄Ø∫)
ppp
512
ç¹ÃÇÔðÅ
H ‹ÈÚ∆ AIHC ˘ √Ú∂∂ Á√ ’∞ Ú‹∂ ¡Á≈√≈ √ØË ’∂
√ø◊Â È∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ ¡≥◊∆·≈ √ø’Ø«⁄¡≈ ¡Â∂ «‹Ú∂∫ Ï≈Ï≈ ‹∆
‘Á≈«¬Â ’ ◊¬∂ √È «’ :
ÓÀ ◊πÏ≈‰∆ ¡≈Ë≈π ‘À ◊πÏ≈‰∆ Ò≈«◊ ‘≈¿∞®8®
(Í≥È≈ 759)
¡È∞√≈ √≈‚≈ ‹∆ÚÈ ¡≈Ë≈ ◊πÏ≈‰∆ ‘ÀÕ √Ø «‹√ Ú∂Ò∂ √≈‚≈
«¬‘ Í≥‹ Ì»Â’ √∆ ◊πÏ≈‰∆ ¿∞⁄≈È ¡Â∂ √ÃÚ‰ ’È ÂØ∫
¡√ÓºÊ ‘Ø ‹≈Ú∂ ÂÁ √≈‚∂ √∆ Á∆ «Óº‡∆ ˘ ◊πÁ∂Ú ‹∆ Á∂
ÍÃ’≈Ù ¡√Ê≈È ‘∂· ‚ø»ÿ≈ ‡Ø¡≈ Íπº‡ ’∂ √Ê≈ÍÈ ’ Á∂‰≈ Âª
‹Ø √≈‚∆ «Óº‡∆ Á≈ Ú∆ ◊πÏ≈‰∆ ÂØ∫ «Ú¤ØÛ≈ È≈ ÍÚ∂Õ «¬‘ √∆
Á∆ «Óº‡∆ Ú∆ ◊πÏ≈‰∆ √π‰ ’∂ √Á≈ Ú≈√Â∂ √¯Ò ‘ØÚ∂Õ «¬√
‘π’Ó ¡È∞√≈ «ÍºÂÒ Á≈ «¬’ Úº‚≈ Ï’√≈ Ï‰≈ ’∂ √≈≈
¡≥◊∆·≈ ¿∞√ «Ú⁄ Í≈ ’∂ ◊π» Ó‘≈≈‹ ‹∆ Á∂ ÍÃ’≈Ù ¡√Ê≈È
‘∂· ‚ø»ÿ≈ ‡Ø¡≈ Íπº‡ ’∂ ¿∞√ «Ú⁄ Ï’√≈ º÷, ¿∞Í √ø◊ÓÓ
Á∆ «√Ò≈ Ò≈ ’∂ √Á≈ Ò¬∆ ÏøÁ ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ
AF ‹ÈÚ∆ AIHC, ¡ÀÂÚ≈ ˘ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ Áπ√«‘≈
ÓÈ≈¿∞‰ Á≈ «ÁÈ «ÈÔÂ ’∆Â≈ «◊¡≈ √∆ó«’™«’ AC-AD
‹ÈÚ∆ ˘ Ó≈ÿ∆ √∆ó«‹√ ’≈È √≈∂ Í≥Ê’ Ò∆‚ª ˘ πfi∂Ú∂∫
√ÈÕ √«‘‹ Í≈· Âª F ‹ÈÚ∆ ˘ √√’≈ ¿∞ÍøÂ ‘∆ ¡øÌ
’ «ÁºÂ≈ √∆Õ AA ‹ÈÚ∆ ˘ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ
’’∂ AC ‹ÈÚ∆ ˘ Áπ√«‘∂ Ú≈Ò∂ «ÁÈ ÌØ◊ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ
AD ‹ÈÚ∆ ˘ ÁπÏ≈≈ «Î √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡øÌ ’
«ÁºÂ≈ «◊¡≈ó«‹√ Á≈ ÌØ◊ AF ‹ÈÚ∆ ˘ √Ú∂∂ I Ú‹∂ «Í¡≈Õ
¿∞ÍøÂ Ï≈‘ ÷∂Â «Ú⁄ ‹Ø Úº‚∆ √‡∂‹ Ï‰≈¬∆ ◊¬∆ √∆, ¿∞Ê∂
√«‘‹ Í≈· Á≈ ÌØ◊ ÍÀ‰ ¿∞ÍøÂ ’∆ÂÈ ‘Ø«¬¡≈Õ
513
Ì≈Ú∂∫ Á≈√ «¬√ Í«ÚºÂz ¡√Ê≈È Á∆ √∂Ú≈ Á≈ Ì≈ ⁄πº’‰ ÂØ∫
¡√ÓºÊ √∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ «¬√ «˜øÓ∂Ú≈∆ ˘ √øÌ≈Ò‰≈ ⁄≈‘øπÁ≈ √∆1 Í
√Óπº⁄∂ Í≥Ê Á∆¡ª ¿∞µ⁄ Ùı√∆¡Âª ¡Â∂ √Ï √ø◊Â Á∂ ‘π’Ó ¡È∞√≈
Á≈√ ˘ «¬‘ √∂Ú≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ «√ fiπ’≈¿∞‰≈ «Í¡≈Õ Á√Â≈-ÏøÁ∆ Á∆
√Ó ‘Ø¬∆Õ √Ã∆ ¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï ÚºÒØ∫ «√øÿ √≈«‘Ï «◊¡≈È∆ «¥Í≈Ò
«√øÿ ‹∆, √Ã∆ ‘«Ó≥Á √≈«‘Ï ¡Â∂ √ÃØ. ◊π. ÍÃ. ’Ó∂‡∆ ÚºÒØ∫ √. ◊π⁄È
«√øÿ ‡Ω‘Û≈, ÁÓÁÓ∆ ‡’√≈Ò ÚºÒØ∫ Ï≈Ï≈ ·≈’∞ «√øÿ ‹∆, ÙÃØ. ¡’≈Ò∆
ÁÒ ÚºÒØ∫ √. ¿∞‹≈◊ «√øÿ √∂÷Úª, ’≈-√∂Ú≈ √øÍÃÁ≈Úª ÚºÒØ∫ Ï≈Ï≈
¿∞µÂÓ «√øÿ ‹∆, ¿∞Á≈√∆ √øÍÃÁ≈Úª ÚºÒØ∫ Ó‘øÂ √∂Ú≈Á≈√ ‹∆ ¡Â∂ «È‘ø◊
«√øÿ ‹Ê∂ÏøÁ∆ ÚºÒØ∫ Ï≈Ï≈ «È‘≈Ò «√øÿ ‹∆ È∂ √≈∂ Á√Â≈∂ «¬’º·∂ ’’∂
‘Ø √≈Ë»-Ó‘≈ÂÓ≈Úª È≈Ò Ò ’∂ «¬’ Úº‚∆ Á√Â≈ Ï‰≈ ’∂ Á≈√
Á∂ «√ Â∂ √‹≈, «¬√ ¡√Ê≈È Á∆ √∂Ú≈ Á≈ Ì≈ º÷ «ÁºÂ≈Õ ¿∞ÍøÂ
√≈∂ Ó‘ªÍπ÷ª ¡÷≥‚ ’∆ÂÈ∆ ‹Ê∂ Á∂ ‹Ê∂Á≈ Ì≈¬∆ ≈Ó «√øÿ ‹∆ ¡Â∂
«¬Ò≈’∂ Á∂ ÍÂÚøÂ∂ ◊πÓπ÷ª È∂ Á√Â≈∂ ¡Â∂ Ó≈«¬¡≈ Ì∂‡≈ ’∆Â∆Õ
‹Ê∂Á≈ ‹◊Á∂Ú «√øÿ ÂÒÚø‚∆ ¡Â∂ «¬Ò≈’∂ Á∂ √≈∂ ¡ÀÓ.¡ÀÒ.¬∂.,
ÙÃØÓ‰∆ ’Ó∂‡∆ Á∂ ÓÀ∫Ïª ¡Â∂ ÷≈Ò√≈ «Ú«Á¡’ √ø√Ê≈Úª ÚºÒØ∫ Ú∆
«√ØÍ≈¿∞ «ÁºÂ∂ ◊¬∂Õ ¡ºË∂ ÿ≥‡∂ «Ú⁄ «¬‘ √Ó Í»∆ ‘Ø‰ ¿∞ÍøÂ ¡≈¬∂
ÍÃ«ÂÙ‡ «Ú¡’Â∆¡ª, √Ó»‘ Ó‘ªÍπ÷ª Â∂ Ò∆‚ √≈«‘Ï≈Èª È∂ Ï≈Ï≈
‹∆ ÚºÒØ∫ Í≥Ê ÍÃÂ∆ ’∆Â∆¡ª √∂Ú≈Úª ˘ Á√≈™«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ¡≈Í ‹∆
˘ ÙËª‹Ò∆¡ª Ì∂‡ ’∆Â∆¡ª ¡Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ’ΩÓ Á≈ ““Ó‘≈È-
Ù‘∆Á”” ’≈ «ÁºÂ≈Õ ¡≈Í ‹∆ Á∆ Ô≈Á ˘ Â≈˜≈ º÷‰ «‘Â √.
◊π⁄È «√øÿ ‡Ω‘Û≈, ÍÃË≈È ÙÃØ. ◊π. ÍÃÏøË’ ’Ó∂‡∆ È∂ ¡≈Í ‹∆ Á∆
Â√Ú∆ ’∂∫Á∆ «√º÷ ¡‹≈«¬Ï ÿ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï Ò◊≈¿∞‰ Á≈
1. Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ √∆ «Ú⁄ «Ú⁄Á∂ √Ó∂∫ Á≈√ ˘ ’¬∆ Ú≈ «¬‘ √∂Ú≈ ’È
Ò¬∆ ’«‘ ⁄π’∂ √È, Í ÓÀ∫ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ ‘ √Ó∂∫ «¬‘Ø Ï∂ÈÂ∆ ‘∆ ’È∆ «’
Ï≈Ï≈ ‹∆, ÓÀ∫ «¬√ √∂Ú≈ ˘ «ÈÏ≈‘π‰ Á∂ ÔØ◊ È‘ƒ Í ¡≈Í ‹∆ È∂ ’¬∆ Ú≈
«Í¡≈ «Ú⁄ «¬‘ Ïı«ÙÙ Á∂ Ï⁄È ‘∆ ’«‘‰∂ «’ ““ÂÀ˘ Ï‘πÂ∆ ÿ≈Ò ’È
Á∆ ÒØÛ È‘ƒÕ ¡√ƒ Â∂∂ Ò¬∆ √Ì ’∞fi ’ ¤º«‚¡≈ ‘À ¡Â∂ «‹Ú∂∫ √∆ «Ú⁄
«‘øÁ∂ Â∂≈ «ı¡≈Ò º÷Á∂ ‘ª, «¬√∂ Â∑ª √∆ ¤º‚‰ ¿∞ÍøÂ Ú∆ ¡√ƒ ‘Ó∂Ù≈
Â∂∂ È≈Ò ‘ª◊∂Õ”” Í ‹Á «Î Ú∆ Èª‘ ’’∂ Á≈√ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ÍÃ√øÈÂ≈
È≈ ÒÀ √«’¡≈ ÂÁ ¡≈Í ‹∆ È∂ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ ““√≈‚∂ ’«‘‰ Â∂ Âª Âø»
Ó≥ÈÁ≈ È‘ƒ, √Óª ¡≈¿∞‰ Â∂ ¡≈Í∂ √ø◊Â ¯À√Ò≈ ’ Á∂Ú∂◊∆Õ”” √Ó∂∫-√Ó∂∫ ¡≈Í
‹∆ ‘Ø Ú∆ Ïı«ÙÙª Ì∂ Ï∂¡≥Â Ï⁄È ’Á∂ «‘øÁ∂, «‹È∑ª ˘ «Ò÷‰≈ ÔØ◊
È‘ƒ, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ È˜Á∆’∆ √ø◊∆¡ª ˘ ÍÂ≈ ‘∆ ‘ÀÕ
514
¡ÀÒ≈È ’∆Â≈Õ «¬√ «ÁÈ «‹øÈ∆ ’∞ √ø◊Â ¡≈¬∆, ¿∞√ Á≈ ¡≥Á≈˜≈
Ò≈¿∞‰≈ ’«·È √∆Õ ‘ Í≈√∂ «‹Ë Ú∆ «È◊∑≈ Ó≈Ø ‹È-√Ó»‘ Á≈ ·≈·ª
Ó≈Á≈ √Ó≥πÁ È˜ ¡≈ «‘≈ √∆Õ ¡Á≈√ ¿∞ÍøÂ Á∂ˆ ÚÂ≈ ’∂ √≈∂
Á∆Ú≈È Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ
Á∆Ú≈È Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ¿∞ÍøÂ ◊π» ’≈ ¶◊ ‹Ø √Ú∂ ÂØ∫ ‘∆ ⁄Ò
«‘≈ √∆, ÒØÛ ¡È∞√≈ «‘øÁ∆ √ø◊Â È∂ ¤«’¡≈Õ «’√∂ ÍÃ’≈ Á≈ ΩÒ≈
È‘ƒ √∆Õ ÏÛ∂ ¡ÁÏ ¡Â∂ ÌÀ-Ì≈ÚÈ∆ «Ú⁄ √≈∆ √ø◊Â ‘∆ «‘Á∂ «Ú⁄
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «Í¡≈∆-«Èºÿ∆ Ô≈Á ˘ √ÓØ¬∆ ¡≈Í ‹∆ Á∂ √∆’ «Ú¤ØÛ∂
Á∆ ’√’ ˘ ÓÈ «Ú⁄ √«‘øÁ∆ ‘Ø¬∆ ¡≈ÍØ-¡≈Í‰∂ È◊ª ˘ ‘ΩÒ∆ ‘ΩÒ∆
«ÚÁ≈ ‘Ø ◊¬∆Õ
ppp
515
Á³Çåî ì¶éåÆ
Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ-’≈Ò «Ú⁄ ‘ Íº÷ ÂØ∫ Ï‘πÂ √ø’Ø⁄Úª
‹∆ÚÈ ÏÂ∆Â ’∆Â≈Õ ¡≈Í ‹∆ Ï‘πÂ∂ ÷Ò≈∂ ÂØ∫ ‘Ó∂Ù≈ √ø’Ø⁄ ’Á∂ Í
¡≈Í ‹∆ ÚºÒØ∫ Á∂Ù-«ÚÁ∂Ù «Ú⁄ È≈Ó Á∆ ıπÙÏØ¬∆ Úø‚‰ ¡Â∂ Í≥Ê ÍÃÂ∆
’∆Â∆¡ª √∂Ú≈Úª √Á’≈ ‘ ◊π» È≈È’ È≈Ó-Ò∂Ú≈ ¡≈Í ‹∆ Á∆
Ùı√∆¡Â ÂØ∫ ÌÒ∆ ÍÃ’≈ ‹≈‰ø» ‘Ø «◊¡≈Õ ‹Ø ÍÃ≈‰∆ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √∆
√Ó∂∫ ÁÙÈ È‘ƒ ’ √«’¡≈, ‘π‰ ¿∞√ Á∂ ÓÈ «Ú⁄ «÷º⁄ √∆ «’ ‹∂
¡√ƒ ¿∞√ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈ Á∂ √∆’ ÁÙÈ È‘ƒ ’ √’∂ Âª ¿∞√
¡√Ê≈È Á∆ Ë»Û∆ ˜» Í√∆¬∂, «‹√ ¡√Ê≈È Â∂ ÏÀ· ’∂ ¿∞‘Èª Ï∂¡≥Â
È≈Ó-«√ÓÈ ’∆Â≈, «‹√ È≈Ó-«√ÓÈ Á∆ Ï’Â √Á’≈ «√º÷∆ Á∆
Ó«‘’ Á∂Ù-«ÚÁ∂Ù «Ú⁄ ÎÀÒ∆ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘Èª √Ó≈◊Óª «Ú⁄ ˜»
‘≈˜∆ Ì∆¬∂ó«‹È∑ª «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ √ø◊Âª ˘ ÍÃÌ»-⁄ª È≈Ò ‹πÛÈ
Ò¬∆ ÍÃ∂È≈ ¡Â∂ ¡Ú√ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘∂ √ÈÕ √ø◊Âª √Ó≈◊Óª ¿∞Í
Ï∂¡≥Â «¬’ºÂz ‘Ø‰ Òº◊ Í¬∆¡ªÕ √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ÍÃ∂È≈ ¡Â∂ √ø◊Â Á∂
¿∞µÁÓ √Á’≈, Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ ¡≈Í‰∂ √Ó∂∫ ‹Ø «¬’ F@ × D@ Îπº‡ Á≈ Úº‚≈
‘≈Ò ’Ó≈ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ÍÃ’≈Ù Ú≈√Â∂ ¡Â∂ √ø◊Â Á∆ «‘≈«¬Ù Ò¬∆
‹Ø B@-BB ’Ó∂ Ï‰≈¬∂ √È, √«Â◊π» ‹∆ Á∆ ¡Í≈ «¥Í≈ Â∂
Ó‘ªÍπ÷ª ÚºÒØ∫ ÏıÙ∆ ÍÃ∂È≈ √Á’≈ ‘π‰ ¿∞√ «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø‰ Òº◊≈Õ
ÊØÛ∑∂ ¡√∂ «Ú⁄ ‘∆ √ø◊Â Á∆ «‘≈«¬Ù Ò¬∆ ‘Ø D@-DB ’Ó∂ Ï‰
◊¬∂Õ ¡≥«ÓÃÂ ÍÃ⁄≈ Ò¬∆ BG × EB Îπº‡ Á≈ «¬’ ‘Ø ‘≈Ò Ï‰ «◊¡≈ó
«‹√ ˘ ‘π‰ ““√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ Ô≈Á◊≈∆ Ò≈«¬ÏÃ∂∆ ¡Â∂
¡‹≈«¬Ï ÿ”” «Ú⁄ ÏÁÒ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ √ø◊Âª Á∆ ‘≈«¬Ù∆
√‘»ÒÂ ˘ Óπ÷ º÷’∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï «Ú÷∂ √Ã∆ ◊π» ≈Ó Á≈√ √≈«‘Ï
‹∆ Á∂ È≈™ Â∂ ““◊π» ≈ÓÁ≈√ «ÈÚ≈√”” Á∆ ¿∞√≈∆ ¡≈øÌ ’∆Â∆ «‹√
«Ú⁄ AIE ’Ó∂ (√Ó∂Â ÒÀ‡∆È-Ï≈Ê»Ó) «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∂ ‘È Â∂ ¡◊ª‘
¿∞√≈∆ ¡øÌ ‘ÀÕ
516
¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈ Â∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ’È Ú≈√Â∂ CE × GE
Îπº‡ Á≈ ‘≈Ò «Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ √ø◊Âª Á∂ ¶◊ ¤’≈‰ Ú≈√Â∂ CE
Îπº‡ ⁄ΩÛ≈, AE@ Îπº‡ ¶Ï≈ ÙÀ‚ Ï‰ «◊¡≈ ‘ÀÕ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∆
√øπÁÂ≈ ˘ ÚË≈‰ Ò¬∆ ÍÃ’≈Ù ¡√Ê≈È ¿∞Í ¤∂ Ó≥‹Ò≈ ABE Îπº‡ ¿∞⁄≈
◊øπÏ‹ «Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ ‹ÒÁ∆ ‘∆ «¬’ Úº‚≈ ¶◊ ‘≈Ò Â∂ Á∆Ú≈È
‘≈Ò ÏÈ≈¿∞‰ Á∆ Â‹Ú∆˜ ‘ÀÕ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ Ô≈Á «Ú⁄ ‘π«Ù¡≈ÍπóÁ√»‘≈ Ó∂È Ø‚ ÂØ∫ ◊πÁπ¡≈≈
√≈«‘Ï ¡Â∂ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ ¡Â∂ ÂÒÚø‚∆ Â’ CE
√‡∆‡ Ò≈¬∆‡ª Ò≈ ’∂ «¬√ Ó≈◊ Á≈ Èª ““√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ
Ó≈◊”” «÷¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
«Ï‹Ò∆ Á∆ ’Ó∆ ˘ Í»≈ ’È Ò¬∆ ÁØ ‹È∂‡ ı∆Á∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ
√ø◊Â Ò¬∆ ⁄≈‘-ÁπºË Á∆ √∂Ú≈ «‘ºÂ √«Â◊π» ‹∆ È∂ √ø◊Â ˘ ÍÃ∂È≈
Á∂ ’’∂ Ï∂¡≥Â ◊¿±¡ª-Óºfiª Ì∂‹ «ÁºÂ∆¡ª, «‹È∑ª Ú≈√Â∂ «ÂøÈ Úº‚∂
ÙÀµ‚ ¿∞√≈∂ ‘ÈÕ ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï Á∂ √≈‘Ó‰∂ ‹Ø D½ ’È≈Ò ˜Ó∆È
√∆, ¿∞‘ Ú∆ ı∆Á ’∂ “ÒØ‘ ¶◊ ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï” Á∂
Èª Ò≈ «ÁºÂ∆ ‘ÀÕ «Í¤Ò∂ √≈Ò ‘∆ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ ⁄º’ÏøÁ∆ ‘Ø ‘∆ √∆Õ
’∞ºfi ÍÃ∂Ó∆¡ª ˘ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆ «’ «¬√ ¡√Ê≈È Á∂ È≈Ó ’Ø¬∆ ˜Ó∆È
È‘ƒ ‘À, «‹√ ’’∂ ÍÙ»¡ª Ò¬∆ ‘∂ Íº·∂ Ï∆‹‰ Ò¬∆ ¡Ω÷ ‘øπÁ∆ ‘ÀÕ
√Ø √ø◊Â È∂ ◊π»-ÍÃ∂È≈ √Á’≈ E½ ¬∂’Û ˜Ó∆È “ÒØ‘ ¶◊ ◊πÁπ¡≈≈
≈ÓÍπ ÷∂Û≈ √≈«‘Ï” Á∂ Èª Á≈È ’ «ÁºÂ∆Õ «¬‘ √Ì Ï’Âª ¿∞√
È≈Ó-‹Í Á∆¡ª ‘∆ ‘È; «‹È∑ª ÍÃÂ∆ √«Â◊π» √Ã∆ ◊π» ¡‹È Á∂Ú
√≈«‘Ï ‹∆ Á∆ ¯πÓ≈È ‘À «’ :
«‹ÊÀ È≈Óπ ‹Í∆¡À ÍÃÌ «Í¡≈∂®
√∂ ¡√ÊÒ √Ø«¬È ⁄¿∞Ï≈∂® (Ó≈fi Ó: 5, Í≥È≈ 105)
√«Â◊π» ‹∆ ÚºÒØ∫ ÏıÙ∂ ‘π’Ó √Á’≈ Ó‘ªÍπ÷ª È∂ ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈
¡Â∂ ◊π«√º÷∆ ÍÃ⁄≈ Á≈ ‹Ø √Ï-√Ã∂Ù‡ ’≈‹ ¡ø«Ì¡≈ √∆, ’∞fi
È≈√«Â’ ÒØ’ª ¡Â∂ √Ó∂∫ Á∆ √’≈ È∂ ¿∞√ ˘ ÏøÁ ’≈¿∞‰ Ò¬∆
¡º‚∆-⁄Ø‡∆ Á≈ ˜Ø Ò≈«¬¡≈ó«‹√ √Á’≈ Á≈√ ˘ ’¬∆ Ú≈ ‹∂Ò∑ ‹≈‰≈
«Í¡≈ ¡Â∂ ¡«Â √∆’ ÂÙºÁÁ Á≈ «Ù’≈ Ï‰È≈ «Í¡≈Õ Í √«Â◊π»
‹∆ Á∆ ¡Í≈ Ïı«ÙÙ ¡Â∂ Ó‘ªÍπ÷ª Á≈ «Ó‘ Ì«¡≈ ‘ºÊ «√ ¿∞µÍ
‘Ø‰ √Á’≈, ◊πÁ∂Ú ‹∆ È∂ ‘ ‹◊∑≈, ‘ ÍÃ’≈ ÍÃÂº÷ º«÷¡≈ ’∆Â∆Õ
¡≥«ÓÃÂ ÍÃ⁄≈ ‹Ø Í«‘Ò∂ ’∂ÚÒ ◊πÍπÏª ¡Â∂ ‘Ø √Ó≈◊Óª Â∂ ‘∆ ‘øπÁ≈
517
√∆ √Ø ‘π‰ ‘ √ø◊ªÁ ˘ √Ú∂∂ AA Ú‹∂ ¡≥«ÓÃÂ-√ø⁄≈ Á≈ ÍÃØ◊≈Ó
È∆ÔÂ ’ «ÁÂ≈ ‘ÀÕ ‘ √ø◊ªÁ Â∂ Ï∂¡≥Â ÍÃ≈‰∆ ◊π» ’∂ ÷≥‚∂ Ï≈‡∂
Á≈ ¡≥«ÓÃÂ ¤’ ’∂ ◊π» ⁄Èª È≈Ò ‹πÛÁ∂ ‘ÈÕ
«¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «‹√ Ú∆ È◊ «Ú⁄ ¡≥«ÓÃÂ ¡«ÌÒ≈÷∆, ¡≥«ÓÃÂ
¤’‰ Á∆ «¬º¤≈ º÷Á∂ ‘Ø‰ó√Ø ¿∞√ È◊ «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ¡≥«ÓÃÂ √ø⁄≈
’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’¬∆ Ú≈ Âª «¬º’Ø «ÁÈ ‘∆ E-F ‹◊∑≈ Ú∆ ¡≥«ÓÃÂ
√ø⁄≈ Ò¬∆ Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Á∂ ‹Ê∂ «¬√ ¡√Ê≈È ÂØ∫ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¡≥«ÓÃÂ
√ø⁄≈ «‘Â Í≥‹ª «Í¡≈«¡ª Á∂ ‹≈‰ Ò¬∆ ¿∞⁄∂∆ ÚÀÈ Ú∆ ı∆Á∆ ◊¬∆
‘ÀÕ
√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ «ÏË √»Íª Á∆ √≈∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄Ø∫
√øÌ≈Ò ’’∂ √Ã∆ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò √≈«‘Ï Í‘øπ⁄≈‰ Â∂ √Ã∆ ¡≥«ÓÃÂ√ √≈«‘Ï
ÂØ∫ ÈÚ∂∫ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √»Í «Ò¡≈ ’∂ È◊ª «Ú⁄ ¡ÁÏ
√«Â’≈ È≈Ò Í‘øπ⁄≈‰ Á∆ √∂Ú≈ Ú∆ «ÈøÂ ‹≈∆ ‘ÀÕ
◊πÏ≈‰∆ Á≈ «ÈË≈Â ≈◊ª «Ú⁄ ’∆ÂÈ Á∆ «√÷Ò≈¬∆ Á∂‰
Ú≈√Â∂ √ø◊∆Â Á∂ Ó≈‘ ÍÃØÎÀ√ ÷ ’∂ “Ì≈¬∆ ÓÁ≈È≈ ‹∆ ◊πÓÂ
√ø◊∆Â «Ú«Á¡≈Ò≈” ÷Ø‘«Ò¡≈ ‘À, «‹√ «Ú⁄ DE Á∂ ’∆Ï «Ú«Á¡≈Ê∆
◊πÓ«Â √ø◊∆Â Á∆ «Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ⁄Ò ‘∂ √Ó≈◊Óª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‘Ø Ú∆ È≈Ó-
«√ÓÈ Á∂ √Ó≈◊Óª «Ú⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Ó‘ªÍπ÷ª Á∆ √≈Ò≈È≈
Ï√∆ ‘ √≈Ò D ‹ÈÚ∆ ˘ √ø◊Âª ÏÛ∂ ¿∞ÂÙ≈‘ Â∂ ÍÃ∂Ó √«‘Â
ÓÈ≈™Á∆¡ª ‘ÈÕ Ï√∆ ÂØ∫ ⁄≈ «ÁÈ Í«‘Ò∂ È≈Ó-¡«Ì¡≈√ ’Ó≈¬∆
√Ó≈◊Ó «⁄¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ C-D ‹ÈÚ∆ Á∆ ≈Â ˘ À‰ √Ï≈¬∆
’∆ÂÈ ‘øπÁ≈ ‘ÀÕ D ‹ÈÚ∆ √Ú∂∂ √Ã∆ ¡÷≥‚ Í≈· √≈«‘Ï ¡Â∂ √Ã∆
√«‘‹ Í≈·ª Á∂ ÌØ◊ ¿∞ÍøÂ √≈≈ «ÁÈ Úº‚∂ Í≥‚≈Ò «Ú⁄ Á∆Ú≈È √º‹Á∂
‘ÈóÂª ‹Ø :
Ï≈Ï≈‰∆¡ª ’‘≈‰∆¡ª ÍπÂ √ÍπÂ ’∂«È®
(√ÒØ’ Ó: 3, Í≥È≈ 951)
Á∂ Óπ÷Ú≈’ Á∆ √¯ÒÂ≈ ’’∂ √«Â◊π» ‹∆ Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ùª ¡Â∂ Ó‘ªÍπ÷ª
Á∂ ‹∆ÚÈ ÂØ∫ ÍÃ∂È≈ ÒÀ ’∂ ¡√ƒ ¡≈Í‰∂ ‹∆ÚÈ ˘ ‘Ø ¿∞⁄∂≈ ⁄πº’∆¬∂
¡Â∂ ◊πÓ«Â Ó≈◊ Á∂ «ÁzÛ∑ Ë≈È∆ Ï‰ ’∂ ¡≈Í‰∂ ÒØ’ √π÷∆-ÍÃÒØ’
√π‘∂Ò∂ ’ √’∆¬∂Õ
518
«¬‘ √∆, ¡ÈßÂ-Ù’Â∆ Á∂ ÁØ∫ ÚØ√≈¬∂, ÁÀÚ∆-◊π‰ª È≈Ò √Ù≈
¿∞√ «Í¡≈∂ ‘« ‹∆ Á∂ «Í¡≈∂ Á∆ √ø÷∂Í ‹∆ÚÈ-◊≈Ê≈ «‹√ È∂ ¿∞√
Ù‘π Á∂ ◊Ò Òº◊‰ Á∆ ‹≈⁄ «√÷≈¬∆Õ
¡≥Â «Ú⁄ √«Â◊π» Á∂ ⁄Èª «Ú⁄ ¡Á≈√ ‘À «’ :
Ï∆Â ‘∆, ‘π‰ Ï∆Â ⁄Ò∆ ‘À,
Ï∆Â ‹≈¬∂◊∆ «¬’ «ÁÈÕ
«¤È-«¤È Ô≈Á Í’∂ «ÒÚ Ï‰ ‹≈¬∂,
Ï‰∂ √ÁÀÚ∆ «¬‘ «¤ÈÕ
ÂÒ∂ Ò¬∂ ÏÂ∂∂, Ù‘π ‹∆!
ÌπºÒ fi≈Â∆¡ª Ó≈∂,
Ù≈Ò≈! ÙÈ Ò≈‹ ‘π‰ Í≈ÒØ,
√ÓÊ ’Ø«¬ È Â∞¤ «ÏÈÕ
““Á∂‘π √‹‰ ¡√∆√Û∆¡≈
«‹¿∞ ‘ØÚÀ √≈«‘Ï «√¿∞ Ó∂Ò””®3®
√∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ)
◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
‚≈. ◊Û∑∆ÁÚ≈Ò≈,
«˜Ò≈ ‘π«Ù¡≈Íπ (Í≥‹≈Ï)
3-10-1990 ÎØÈ : @AHHF-F@CCD
519
ÕÕ √ÒØ’∞ ®
◊π  Á∂ Ú Ó≈Â≈ ◊π  Á∂ Ú «ÍÂ≈
◊π  Á∂ Ú √π ¡ ≈Ó∆ ÍÓ∂ √ π  ≈®
◊π  Á∂ Ú √÷≈ ¡«◊¡≈È Ìø ‹ È∞
◊π  Á∂ Ú Ïø « ËÍ √‘Ø Á ≈®
◊πÁ∂Ú Á≈Â≈ ‘« È≈Óπ ¿∞ÍÁ∂√À
◊π  Á∂ Ú Ó≥ Â ∞ «ÈØ Ë ≈®
◊π  Á∂ Ú √ª«Â √«Â Ïπ « Ë Ó»  «Â
◊π  Á∂ Ú Í≈√ Í√ Í≈®
◊π  Á∂ Ú Â∆Êπ ¡≥ « ÓÃ Â √Ø Ú π
◊π  «◊¡≈È Ó‹È∞ ¡Íø Í ≈®
◊π  Á∂ Ú ’Â≈ √«Ì Í≈Í ‘Â≈
◊π  Á∂ Ú Í«ÂÂ Í«ÚÂ ’≈®
◊πÁ∂Ú ¡≈«Á ‹π◊≈«Á ‹π◊π ‹π◊π
◊π  Á∂ Ú Ó≥ Â ∞ ‘« ‹«Í ¿∞ Ë ≈®
◊πÁ∂Ú √ø◊«Â ÍÃÌ Ó∂«Ò ’« «’Í≈
‘Ó Ó»Û Í≈Í∆ «‹Â∞ Ò«◊ Â≈®
◊πÁ∂Ú √«Â◊ππ Í≈ÏÃ‘Óπ ÍÓ∂√π
◊πÁ∂Ú È≈È’ ‘« ÈÓ√’≈®1®
520
åÃòÆð» çÅ ò¶ðòÅ
A. √º⁄÷≥‚Ú≈√∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ E
B. Ï≈Ï≈ ‹∆ ‹Á ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Á∆ Ê∂‘ ˘ Ì≈◊ Ò≈¿∞‰ ¡≈¬∂ GF
C. Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ √’∂ Ì≈Úª È≈Ò GG
D. Ï≈Ï≈ ‹∆ Í≥‹ª «√øÿª √Ó∂Â ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈
Á≈ Èƒ‘ ÍºÊ º÷Á∂ ‘Ø¬∂ BDB
E. Ï≈Ï≈ ‹∆ Á≈ √øÂ ’Â≈ «√øÿ ‹∆ ı≈Ò√≈ È≈Ò «ÓÒ≈Í BDC
F. Ï≈Ï≈ ‹∆ ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ ”⁄ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂
√Ã∆ ¡’≈Ò ÂıÂ √≈«‘Ï ÂØ∫ «√ØÍ≈˙ ÒÀ‰ √Ó∂∫ DIB
G. ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂
◊π. Ó≥‹∆ √≈«‘Ï Á∆Ú≈È ‘≈Ò «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘
«√‘∂ Í≈ ’∂ «ÚÁ≈«¬◊∆ «ÁøÁ∂ ‘Ø¬∂ ÓØ⁄≈ «‚’‡∂‡
√øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ÒΩ∫◊ØÚ≈Ò DIC
H. ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄≈ ¯ø‚ «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ ÚºÒØ∫ GE,@@@/- π.
Á∆ ÊÀÒ∆ ÓØ⁄≈ «‚’‡∂‡ √øÂ ‘⁄øÁ «√øÿ ÒΩ∫◊ØÚ≈Ò
˘ Ì∂‡ ’Á∂ ‘Ø¬∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ ‹∆ ı≈Ò√≈ DIF
I. ËÓ-Ô∞ºË ÓØ⁄∂ «Ú⁄ «◊Ã¯Â≈∆ Á∂‰ ÂØ∫ Í«‘Ò∂
◊π. Ó≥‹∆ √≈«‘Ï Á∆Ú≈È ‘≈Ò «Ú⁄ Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ «√‘∂
Í≈ ’∂ «ÚÁ≈«¬◊∆ «ÁøÁ∂ ‘Ø¬∂ √øÂ Ï≈Ï≈ ‹ÈÀÒ «√øÿ
‹∆ ÷≈Ò√≈ DIG
A@. Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ ¡≥«ÂÓ ÁÙÈ EAD
AA. Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ ¡≥«ÂÓ Ô≈Â≈ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø‰ Ú≈Ò∆
√ø◊Â Á≈ «ÁzÙ EAE
AB. ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Á∆ Í«‘Ò∆ «¬Ó≈Â EBB
AC. ◊πÁπ¡≈≈ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Á∆ ÈÚƒ «¬Ó≈Â EBC
AD. √∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ) EBF
521
ê¹ðÅå¼åò ÇÂÇåÔÅÃ—ðÅîê¹ð Ö¶óÅ
Ì»◊ØÒ’ √«ÊÂ∆
≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á≈ Ê∂‘ (Mound) ‘π«Ù¡≈Íπ ÂØ∫ Á√»‘≈, Óπ’∂∆¡ª
Â∂ Í·≈È’Ø‡1 ‹≈‰ Ú≈Ò∆ ‹ÈÀÒ∆ √Û’ Â∂ AH Ó∆Ò Á∆ «ÚºÊ
Â∂ «Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª2 Á∂ Ò«‘øÁ∂ Í≈√∂ ’Ø¬∆ ÁØ ’∞ ÎÒª◊ Â∂ Ú≈«’¡≈
‘À, ‹Ø «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ √Ï Â«‘√∆Ò Â∂ Ê≈‰≈ Ìøπ◊≈ «Ú⁄ ÍÀ∫Á≈
‘ÀÕ AIDG ¬∆. ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≥◊∂˜ ≈‹ √Ó∂∫ «¬‘ Ê∂‘ Í«‘Òª
Â«‘√∆Ò Á√»‘≈ «Ú⁄ Ú≈«’¡≈ √∆Õ √ø√≈ Á∂ È’Ù∂ Â∂ «¬√
Íπ≈È Â∂ «¬«Â‘≈√’ Ê∂‘ Á∆ √«ÊÂ∆ (Location) CB «‚◊∆ E’
ÒÀ‡∆⁄»‚ (⁄ΩÛ≈¬∆) ¡Â∂ C@ «‚◊∆ EH’ ÒΩ∫◊∆⁄»‚ (¶Ï≈¬∆) Â∂
‘ÀÕ √Ê≈«È’ ÂΩ Â∂ «¬‘ Ê∂‘ ⁄Û∑Á∂ Í≈«√˙∫ «Í≥‚ Ó≈¤∆¡ª2
Íº¤Ó ÚÒØ∫ «Í≥‚ ◊Ø«¬øÁÍπ3 Ò«‘øÁ∂ ÚÒØ∫ «Í≥‚ Ï≈‘Ò≈4 ¡Â∂
Áº÷‰ ÚÒØ∫ «Í≥‚ ÂÒÚø‚∆ ‹º‡ª5 «Ú⁄ «ÿ«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√
Ê∂‘ Á∆¡ª ‘ºÁª ¿∞ÍØ’Â «Í≥‚ª È≈Ò Ò◊Á∆¡ª ‘È, Í
√’≈∆ ’≈ˆ˜ª (Govt. Records) «Ú⁄ ◊Ø«¬øÁÍπ «Í≥‚ Á∆ ‘ºÁ
«Ú⁄ ‘ÀÕ ‹Ø ¡≥◊∂˜ √’≈ Á∂ Í≥‹≈Ï Á∂ √»Ï∂ Á∆ «‹ºÂ «Í¤Ø∫
ÏøÁØÏ√Â √Ó∂∫ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ «¬√ Ê∂‘ Á∂ «¬Á «◊Á Á∂ «Í≥‚ª
1. «˜Ò∑≈ ◊πÁ≈√Íπ Á∆ Â«‘√∆Ò Á≈ ‘À‚’∞¡≈‡, ‹Ø ◊πÁ≈√Íπ ÂØ∫ ËÓÙ≈Ò≈

Ú≈Ò∆ √Û’ Â∂ √«ÊÂ ‘À, ‹Ø Í·≈‰∆¡ª ≈‹Í»Âª Á∂ ≈‹ Á∆ ≈‹Ë≈È∆ ‘øπÁ≈
√∆Õ «¬‘ Ù«‘ «ÁºÒ∆ ÂØ∫ ‹øÓ» ’ÙÓ∆ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ ‹ÈÀÒ∆ √Û’ Â∂ ¤≈¿∞‰∆
Ú∆ ‘ÀÕ
2. ‘ÁÏ√Â Èß: DD, ·≈‰≈ ‘«¡≈‰≈ó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È A@E ‘À’‡∂¡
3. ‘ÁÏ√Â Èß: DB, ·≈‰≈ ‘«¡≈‰≈ó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È CFC ‘À’‡∂¡
4. ‘ÁÏ√Â Èß: DG, ·≈‰≈ ‘«¡≈‰≈ó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È AGB ‘À’‡∂¡
5. ‘ÁÏ√Â Èß: DF, ·≈‰≈ ‘«¡≈‰≈ó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È AHA ‘À’‡∂¡
522
Á∆ ÓΩ‹»Á≈ ‘ºÁ ÏøÁ∆ √øÈ AHEC ¬∆. «Ú⁄ ¡≥◊∂˜ √’≈ È∂,
Í≥‹≈Ï Á∂ Í«‘Ò∂ ÏøÁØÏ√Â √Ó∂∫ ’∆Â∆ √∆Õ «¬‘ ‘ºÁÏøÁ∆ ‡Ø‚
ÓÒ1 ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ Ú˜∆ Á∆ ‘ºÁÏøÁ∆¡ª Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂
‘Ø¬∆ √∆ Í ¡≥◊∂˜ √’≈ Á∆ ˜Ó∆È Á∆ Úø‚ Ú˜∆ ‡Ø‚
ÓÒ È≈ÒØ∫ ÚË∂∂ «Ú√Ê≈ ¡Â∂ Íº’∂ „ø◊ Ú≈Ò∆ √∆ ‹Ø Ì≈Â Á∂
¡≈˜≈Á ‘Ø‰ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ¡º‹ Â’ ¿∞‘Ø «√√‡Ó ⁄«Ò¡≈ ¡≈ «‘≈
‘ÀÕ
«¬«Â‘≈√
≈ÓÍπ Ê∂‘ Á≈ Èª ¬∂È≈ ‘∆ Íπ≈‰≈ ‘À, «‹øÈ≈ Í≥‹≈Ï ¡Â∂ Ì≈Â
Á∂ ‘Ø Íπ≈ÂÈ Ê∂‘ ‘ÈÕ Ê∂‘ª Á≈ «¬«Â‘≈√, √«Ó¡ª √«Ó¡ª Á∂ Áπº÷ª-
√πº÷ª Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª Á∂ «ÎÒÓª Á∂ fiÒ’≈«¡ª Úª◊ ‘ÀÕ «‹È∑ª Á∆¡ª
’∞÷ª ˘ ÎØÒ‰ È≈Ò ‘ √Ó∂∫ Á∂ «¬«Â‘≈√’, √«Ì¡≈⁄≈’, Ë≈Ó’,
Ó’≈È ¿∞√≈∆ Â∂ ‘Ø ‘ √Ó∂∫ Á∆ ø◊‰ Á∆¡ª ‘»-Ï-‘» Â√Ú∆ª
«È’Ò ¡≈™Á∆¡ª ‘ÈÕ Íπ≈ÂºÂÚ∆ (Archaeology) Á∂ Ó≈«‘ª È∂ Ê∂‘ª
Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ’’∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫ Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ ÒÛ∆Ú≈ ‹ØÛ ’∂ Í»∂
«¬«Â‘≈√ ˘ ‹∆ÚÂ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Í≥‹≈Ï Â∂ Ì≈Â «Ú⁄ ‘∆ È‘ƒ ÏÒ«’
√ø√≈ Á∂ ’ØÈ∂ ’ØÈ∂ «Ú⁄ √’≈ª ¡Â∂ «Ú«◊¡≈È∆¡ª È∂ Ê¬∂‘ª Á∆¡ª
÷πÁ≈¬∆¡ª «Ú⁄ Ï‘πÂ «˜¡≈Á≈ «ÁÒ⁄√Í∆ ÒÀ ’∂, ◊π˜∆¡ª √Á∆¡ª
«Ú⁄ ‘Ø¬∂ ÒØ’ª Á∆ «‘‰∆ Ï«‘‰∆, ËÓ, Ô∞ºË, ¯√ÒÏ≈Û∆ Â∂ ‘
‹∆ÚÈ Íº÷ ¿∞Â∂ ØÙÈ∆¡ª Í≈¬∆¡ª ‘ÈÕ «¬√ Ê∂‘ Á∆ ’∞º÷ «Ú⁄ Ï‘πÂ
’∞fi ´«’¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘À, ‹Ø Ï≈’≈«¬Á≈ ÷πÁ≈¬∆ (Regular excavation)
≈‘ƒ ‘∆ ÍÂ≈ Ò◊ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊ºÒ Ô’∆È∆ ‘À «’ «’√∂ Ú∂Ò∂ «¬√
Ê∂‘ Á≈ ÿ∂≈ AE@-B@@ ¬∂’Ûª «Ú⁄ √∆Õ ⁄Û∑Á∂ ¡Â∂ Ò«‘øÁ∂ Í≈√ƒ ÁØ
ÈÁ∆¡ª Ú◊Á∆¡ª √Èó«‹È∑ª Á∂ «⁄øÈ∑ ¡º‹ Ú∆ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∂
«ÈÓÒ ‹Ò «¬ÊØ∫ Á∂ ‹∆Úª ¡Â∂ ÍÙ»¡ª Á∆ ‹∆ÚÈ Á∆ ‘ ÒØÛ ˘
1. Ò≈‘Ω Á≈ «¬’ ÷Â∆, ¡’Ï, ÓπˆÒ Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ Ú˜∆ ¿∞Ó≈ Â∂ Á∆Ú≈ÈÕ

AEH@ ¬∆. «Ú⁄ Ïø◊≈Ò Á≈ √»Ï∂Á≈ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √∆Õ ‡Ø‚ ÓÒ È∂ √≈∂
Ì≈Â Á∆ ˜Ó∆È ˘ Í«‘Ò∆ Ú∂ Ó≈Í ’∂ «˜Ó∆Á≈ª «Ú⁄ Â’√∆Ó ’’∂ ¿∞È∑ª
˘ Ó≈Ò’ Ï‰≈ ’∂ √’≈∆ Ò◊≈È Óπ’º ’∆Â≈ √∆Õ Ù∂Ù≈‘ √»∆ È∂ ¿∞√
˘ «’Ò∑≈ π‘Â≈√ «˜Ò∑≈ ‹∂‘ÒÓ (Í≈«’√Â≈È) Á≈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬∆ «¬ø⁄≈‹
Ï‰≈«¬¡≈ √∆Õ ¿∞√ Á∆ ÓΩÂ A@ ÈÚøÏ, AEHI ˘ ‘Ø¬∆ √∆Õ
523
Í»≈ ’Á∆¡ª √ÈÕ ÁÈØ∫ ÈÁ∆¡ª «ÙÚ≈Ò’ Á∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª «Ú⁄Ø∫ √≈≈
√≈Ò Ú◊Á∆¡ª «‘øÁ∆¡ª √È, Í ‘˜≈ª √≈Òª Á∂ ¶Ï∂∂ Í≥Ë È∂ ËÂ∆
¿∞Â∂ ‘Ø¬∂ ¿∞ÒºÊ-ÍÒºÊ È∂ «¬È∑ª Á∂ √Á∆Ú∆ √«Â¡ª ˘ ÏÁÒ «ÁºÂ≈
‘ÀÕ ¡≥◊∂˜ √’≈ «Á¡ª «’≈‚ª «Ú⁄ «¬√ Ê∂‘ ˘ ““’∞‘È≈””
«Ò«÷¡≈ ‘À, ‹Ø ¯≈√∆ Ì≈Ù≈ Á≈ ÙÏÁ ‘À ““¡Ê ‘È Íπ≈‰≈, Ïπº„≈,
Ìº«‹¡≈, ‡πº‡≈ ¡ÊÚ≈ ÷Û√»’ ‘Ø¬∂ Á÷Â Á∂ √∂∫’ ÷≈Ë∂ Óπº„ Úª◊ øπ‚-
Ó≥π‚Õ””
«˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ Ê∂‘

«¬√ «¬Ò≈‘∆ Íπ√Â’ Á∂ «Ú√Ê≈ ˘ ¶Ï≈ È≈ ’È Á∂ «ı¡≈Ò
È≈Ò «¬√ Ê∂‘ Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ Ê∂‘ª Â’ ‘∆
√∆ÓÂ ’È≈ ÓπÈ≈√Ï ‘ØÚ∂◊≈Õ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ «√ÓΩ Ê∂‘ª «Ú⁄Ø∫
„ØÒÚ≈‘≈ ¡Â∂ ¡‹Û≈Ó Íπ≈ÂÈ ‘È, «‹È∑ª Á∆ Ó‘ºÂÂ≈ Ì≈Â∆ Ê∂‘ª
Á∆ ÍºË È≈Ò ‹πÛÁ∆ ‘ÀÕ Á»‹∂ Á‹∂ Á∂ «¬√ «˜Ò∑∂ Á∂ Ê∂‘ª «Ú⁄Ø∫ ˜‘»≈,
≈ÓÍπ ÷∂Û≈ ¡Â∂ Á√»‘≈ Á∂ Ê∂‘ ¡≈™Á∂ ‘ÈÕ ‘π«Ù¡≈Íπ ÂØ∫ AE Ó∆Ò
¡Â∂ ‘«¡≈‰≈ ÂØ∫ I Ó∆Ò «ÙÚ≈«Ò’ Í‘≈Û∆¡ª Á∂ ⁄Èª «Ú⁄
Ú≈«’¡≈ «Í≥‚ „ØÒÚ≈‘≈ ÂØ∫ Ï‘πÂ Íπ≈ÂÈ √«Ó¡ª Á∆¡ª Ï‘πÂ √≈∆¡ª
Ú√Â±¡ª «ÓÒ∆¡ª ‘È, «‹Ú∂∫ «‘øÁ» Â∂ ‹ÀÈ ËÓª Á∆¡ª Ó»Â∆¡ª,
≈«‹¡ª Á∆¡ª Ó»Â∆¡ª, ÓØ‘ª, Ó≥«Á ¡Â∂ ‘«Ê¡≈Õ Í≥‹≈Ï √’≈
Á≈ Íπ≈ÂºÂÚ «ÚÌ≈◊ (Archaeological Dept.) ¡º‹ Ú∆ «¬√ Ê∂‘ Á∆
÷πÁ≈¬∆ ’Ú≈ «‘≈ ‘ÀÕ ¡‹Û≈Ó1 Á≈ Ê∂‘, ‘π«Ù¡≈Íπ ÂØ∫ Î◊Ú≈Û≈
‹≈‰ Ú≈Ò∆ √Û’ «Í≥‚ ¡«‘≈‰≈ ’Òª2 Á∂ Ò«‘øÁ∂ Í≈√∂ „≈¬∆ «ÂøÈ
Ó∆Ò Â∂ √«ÊÂ ‘À, ‹Ø „ØÒÚ≈‘≈ Á∂ Ê∂‘ È≈ÒØ∫ Ú∆ Íπ≈‰≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ
«¬ÊØ∫ ÓØ∆¡≈ ¡Â∂ ◊πÍÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘ª ÂØ∫ Ú∆ Ï‘πÂ Í«‘Òª Á∂ ÍÀ√∂ «√º’∂-
1. ‘ÁÏ√Â Èß: BD@ó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È ICH ‘À’‡∂¡˜ ·≈‰≈ √Á «˜Ò∑≈
‘π«Ù¡≈Íπ, ’≈‘∆-√≈‘∆ «Í≥‚ª Á∂ Áº÷‰ ÚÒ ¡Â∂ ÿ«Û¡≈Ò «Í≥‚ ÂØ∫ ⁄ÛÁ∂
ÚÒ Ú≈«’¡≈ ‘ÀÕ
2. ‘ÁÏ√Â Èß: BFIó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È AAAH ‘À’‡∂¡˜, ·≈‰≈ √Á, «˜Ò∑≈
Â∂ Â«‘√∆Ò, ‘π«Ù¡≈ÍπóÎ◊Ú≈Û≈ ÂØ∫ ‘π«Ù¡≈ÍπóÍ·≈È’Ø‡ Ú≈Ò∆ √Û’
Â∂ Ú≈«’¡≈ ‘ÀÕ È≈» Óπ√ÒÓ≈È ≈‹Í»Âª Á≈ «Í≥‚ √∆, ‹Ø Ì≈Â ¡Â∂
Í≈«’√Â≈È Á∆ Úø‚ «Í¤Ø∫ Ï≈ª Í≈«’√Â≈È ÂØ∫ ¡≈¬∂ Ú÷ Ú÷ «Í≥‚ª Á∂ ÒØ’ª
˘ Ú√‰ Ò¬∆ Êª, «ÁºÂ∆ ◊¬∆ √∆Õ
524
ÓØ‘ª-Ó»Â∆¡ª, ‘«Ê¡≈ ¡Â∂ „∂∆ ‘Ø¬∂ Í¬∂ «¬È√≈Èª Â∂ ÍÙ»¡ª Á∂
«Í≥‹ «ÓÒ∂ ‘ÈÕ ˜‘»ª1 Á≈ Ê∂‘, ‹¶Ë Â∂ Á√»‘≈ Ú≈Ò∆ √Û’ Á∂
Ò«‘øÁ∂ Í≈√∂ ‡ª‚≈ ¿∞ÛÓπÛ ÂØ∫ «ÂøÈ ⁄≈ Ó∆Òª Â∂ Áº÷‰ ÚÒ Ú≈«’¡≈
‘À, Í «¬‘ Ê∂‘ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ È≈ÒØ∫ Ï‘πÂ ÿº‡ Íπ≈‰≈ ‘À, «‹√ «Ú⁄Ø∫
«√¯ ÁØ ’∞ √Ω √≈Ò Á∆¡ª ‘∆ Íπ≈‰∆¡ª Ú√Â±¡ª «ÓÒ∆¡ª ‘ÈÕ
≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Ê∂‘

¿∞ÍØ’Â √≈«¡ª Ê∂‘ª È≈ÒØ∫ ““≈ÓÍπ ÷∂Û≈, Ê∂‘”” Á∆ Úº÷∆ ◊ºÒ
‘ÀÕ Í≥‹≈Ï Á∂ √≈∂ Íπ≈ÂÈ Ê∂‘ª «Ú⁄Ø∫ «¬‘ Ê∂‘ ““√≈«Í¡≈”” Ê∂‘ ‘ÀÕ
√≈«Í¡≈ Ê∂‘ «¬√ Ò¬∆ ¡≈«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ «’√∂ √Ó∂∫ ¡⁄≈È’ ºÏ∆
’ØÍ È∂ «¬√ «Í≥‚ ˘ ˆ’ ’ «ÁºÂ≈ √∆, ‹Ø ’¬∆ √Á∆¡ª ◊π˜ ‹≈‰
È≈Ò Ú∆ Ï≈’∆ Á∂ √øÔ∞’Â Í≥‹≈Ï Á∂ Ê∂‘ª Úª◊, «¬√ Ê∂‘ Â∂ ÓπÛ Ú√Ø∫
È‘ƒ ‘Ø √’∆Õ ºÏ∆ ’ØÍ ˘ ºÏ Á≈ Èª ‘∆ Á» ’ √’Á≈ ‘À, ‹Ø
√⁄÷≥‚Ú≈√∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ Á∆ ÿØ ÂÍº«√¡≈ Á∂ √Á’∂
«¬Ê∂ ÓπÛ Ú√Ø∫ ‘Ø¬∆ ‘ÀÕ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Á≈ Ê∂‘, Ó‘ø‹ØÁ≈Ø2 (ÓØ«¬¡ª Á∆
„∂∆) «√øË Í≈«’√Â≈È Á∂ Ê∂‘ Úª◊ ‘∆ ¡⁄≈È’ ˆ’ ‘Ø «◊¡≈ √∆Õ
√øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆ È∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫ «√ «¬√ Ê∂‘ ¡≥Á ˆ’
‘Ø¬∆¡ª »‘ª ¡Â∂ ‘Ø ’¬∆ Ú≈Í∆¡ª ÿ‡È≈Úª Á≈ «˜’ ÷πºÒ∑∂ ÂΩ Â∂
¡≈Í‰∂ √∂Ú’ª Í≈√ ’∆Â≈ √∆ Â∂ ¿∞È∑ª Á≈ fiÒ’≈≈ √≈¯ √≈¯ «¬√
Íπ√Â’ «Ú⁄ √øÂ √∂Ú≈ «√øÿ ‹∆ È∂ ¡≥«’Â ’∆Â≈ ‘ÀÕ
Ì≈Â Á∆ «¬‘ ÏÁ«’√ÓÂ∆ ‘∆ ‘À «’ Óπ√ÒÓ≈Èª Á∂ √Ó∂∫ Á∂
«’≈‚ √øÌ≈Ò∂ È‘ƒ ◊¬∂Õ √πÌ≈«Ú’ ‘∆ «‘øÁ» ≈«‹¡ª Á∂ √Ó«¡ª Á∂
‘≈Ò≈Â «¬√ Â∑ª Á‹ ‘Ø¬∂ È‘ƒ «ÓÒÁ∂, «‹Ú∂∫ Óπ√ÒÓ≈Èª Á∂ √Ó∂∫ Á∂Õ
1. ‘ÁÏ√Â Èß: Bó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È ACAE ‘À’‡∂¡˜ó·≈‰≈ ‡ª‚≈ Â«‘√∆Ò
Á√»‘≈, «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ ‹¶Ë ÂØ∫ Í·≈È’Ø‡ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ ‹ÈÀÒ∆ √Û’
Â∂ Ò«‘øÁ∂ Í≈√∂ ÁØ ’∞ Ó∆Òª Á∆ «ÚÊ Â∂ √«ÊÂ ‘ÀÕ
2. ÁπÈ∆¡≈ Á∂ Úº‚∂ Úº‚∂ Ê∂‘ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ Ê∂‘ √»Ï≈ «√øË (Í≈«’√Â≈È) Á∂ «˜Ò∑≈
Ò’≈È≈ «Ú⁄ Ú≈«’¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Ê∂‘ Á∆ ÷πÁ≈¬∆ AIBB ¬∆. «Ú⁄ Ùπ» ‘Ø¬∆
√∆, ‹Ø ¡º‹ Â’ ⁄≈¨ ‘ÀÕ «¬√ Ê∂‘ «Ú⁄ «’√∂ √Ó∂∫ ˆ’ ‹≈‰ Á∂ ’≈È
‘ «¬’ ⁄∆˜ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í‰∂ ¡√Ò∆ »Í «Ú⁄ «ÓÒ∆ ‘À «‹È∑ª «Ú⁄ ¿∞√ √Ó∂∫
Á∆ √ÌÔÂ≈ Á∆ ‹∆¿±∫Á∆ ‹≈◊Á∆ Â√Ú∆ ‘ÀÕ «Ó≥‡◊πÓ∆ Á∂ Ù«‘ ÂØ∫
(Í≈«’√Â≈È) AE Ó∆Òª Á∆ «ÚºÊ Â∂ ‘ÛºÍ≈ Á∂ Ê∂‘ Ú∆Õ
525
Óπ√ÒÓ≈È, ¡≥◊∂˜ ¡Â∂ Ô‘»Á∆ ’ΩÓª «¬«Â‘≈√ ˘ Íº’∂ ÍÀƒ «Ò÷Á∆¡ª
¡Â∂ √øÌ≈ÒÁ∆¡ª ¡≈¬∆¡ª ‘È, «‹√ Á∆ Ì≈Â «Ú⁄ ‘ √Ó∂∫ ÊπÛ∑ ‘∆
‘ÀÕ «√¯ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ó∂∫ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ ˘ Í«‘Ò≈ ÓΩ’≈
«Ó«Ò¡≈ ‹Á «’ ¡’Ï Á∂ ÁÏ≈∆¡ª È∂ Ì≈Â∆ ‹∆ÚÈ Á∂ ‘ ÂºÊ
Á≈ «’≈‚ ’≈«¬Ó ’∆Â≈Õ ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆ ’Â≈ Ú˜∆ ¡Ï» ¯˜Ò1
Á≈ Í«‘Ò≈ ◊∂˜∆‡∆¡ ¡≈¯ «¬ø‚∆¡≈ ‘À, «‹√ «Ú⁄ Ì≈Â Á∂ ‘ √»Ï∂
Á∆ ˜Ó∆È, Í‘≈Ûª ¡Â∂ ÈÁ∆¡ª È≈«Ò¡ª ˘ Ó≈«Í¡≈, ˜Ó∆ÈÁ≈ª
(Ó≈«Ò’ª) ˘ √’≈∆ Í‡∂ Á∂ ’∂ ˜Ó∆Èª Â∂ ‹≈«¬Á≈Áª Á∂ Ó≈Ò’
Ï‰≈«¬¡≈, ‹Ø Ì≈Â Ò¬∆ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ «¬’ √Á∆Ú∆ Á∂‰ √∆Õ
¡≥◊∂˜ √’≈ È∂ ÓπˆÒ Ï≈ÁÙ≈‘ª Á∂ „ª⁄∂ ˘ ‘∆ ÊØÛ∑∆ Ï‘πÂ √ØË
’’∂ ‹≈∆ «÷¡≈Õ
¡≥◊∂˜ √’≈ Á∆ ¡≈ÓÁ

¡≥◊∂˜ √’≈ È∂ Í≥‹≈Ï Á∂ √»Ï∂ ˘ Íº’∆ Â∑ª AHDI ¬∆. «Ú⁄
¡≥◊∂˜∆ ‘’±ÓÂ «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ’∆Â≈ √∆Õ Í AHDF ¬∆. «Ú⁄ «√º÷ª Â∂
¡≥◊∂˜ª Á∆ Í«‘Ò∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ Á«¡≈ «Ï¡≈√ Â’ Á≈ Í≥‹≈Ï,
¡≥◊∂˜ √’≈ Á∂ Í∂‡∂ ÍÀ ⁄πº’≈ √∆Õ Í≥‹≈Ï Á∂ √≈∂ «˜«Ò∑¡ª «Ú⁄Ø∫ √Ì
ÂØ∫ Í«‘Òª «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ Á≈ ÏøÁØÏ√Â AHEB ¬∆. «Ú⁄ ’∆Â≈ √∆Õ
«¬√ ÏøÁØÏ√Â √Ó∂∫ Ó≈Ò Á∂ Ó«‘’Ó∂ Á∂ ÏÛ∂ Â‹Ï≈’≈ ¡¯√ª ˘ «¬‘
’øÓ √øÌ≈«Ò¡≈ «◊¡≈ √∆Õ «‹‘Èª Á∆ Á∂÷-Ì≈Ò «‚Í‡∆ ’«ÓÙÈ ¡≈Í
’Á≈ √∆Õ ÏøÁØÏ√Â √Ó∂∫ ‘ «Í≥‚ Á∆ ˜Ó∆È ‘ Ó≈Ò’ ˘ ¿∞√ Á∂
«‘º√∂ ÓπÂ≈Ï’ √’≈∆ ÂΩ Â∂ Á‹ ’∆Â∆ ◊¬∆, «‹√ Á≈ √Á∆Ú∆
«’≈‚ ¡º‹ Â’ ⁄«Ò¡≈ ¡≈ «‘≈ ‘ÀÕ «¬√ ÓΩ’∂ Â∂ ‹≈«¬Á≈Á Á∆
Úø‚ Á∂ È≈Ò È≈Ò «¬’ Ï‘πÂ «Èº◊ ’øÓ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ ‘ «Í≥‚
˘ √’≈∆ «’≈‚ª «Ú⁄ Ï‰È Ú∂Ò∂ ¿∞√ «Í≥‚ Á∂ Úº‚∂ Ú‚∂«¡ª Í≈√Ø∫
1. Ù∂ı ¡ÏÒ ¯˜Ò ““¡Ò≈Ó∆”” AEEA ¬∆. «Ú⁄ Ù∂ı ÓÏ≈’ È◊Ø∆ Á∂ ÿ ÍÀÁ≈
‘Ø«¬¡≈ √∆ ‹Ø ’º‡Û Óπ√ÒÓ≈È È‘ƒ √∆Õ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ ÏÛ≈ «Í¡≈≈
Ú˜∆ √∆Õ ¯≈√∆ ¡Â∂ ¡Ï∆ Ì≈Ù≈Úª Á≈ Ó‘≈È «ÚÁÚ≈È √∆Õ ¿∞√ √Ó∂∫
Á≈ Ï‘πÂ Úº‚≈ «¬«Â‘≈√’≈ √∆, «‹√ È∂ ¡≈Í‰∂ √Ó∂∫ Á≈ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√
¿∞⁄∆ ÍºË Á≈ «Ò«÷¡≈ √∆Õ ¡’ÏÈ≈Ó≈ ¡Â∂ ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆ ‹◊Â ÍÃ«√ºË
«Ò÷Âª ‘ÈÕ
526
Á‹ ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘ ÂºÊ Á∆ Â√Á∆’ ’Ú≈¬∆ Â∂ È≈Ò ‘∆ ¿∞√ «Í≥‚
Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ ¿∞√ «Í≥‚ ¡Â∂ «¬Ò≈’∂ Á∂ «√¡≈‰∂ ÒØ’ª Í≈√Ø∫ Íπº¤ ’∂
Á‹ ’∆Â≈ «’ ¿∞‘ «Í≥‚ ’Á ¡Â∂ «’√ È∂, «’√ √Ó∂∫ ¡≈Ï≈Á ’∆Â≈
√∆Õ «¬√ «Í≥‚ Á∆¡ª Í«ÚºÂ Ê≈Úª, «‹Ú∂∫ ◊πÁπ¡≈∂, Ó≥«Á, Ó√«‹Áª
¡Â∂ Ê∂‘ª Á≈ ‘≈Ò Ú∆ Á‹ ’Ú≈«¬¡≈ «◊¡≈ √∆Õ ÂÒÚø‚∆ ‹º‡ª1
‹Ø ¿∞√ Ú∂Ò∂ ÍØ‡∂ ‹º‡ª2 Á≈ «Í≥‚ √∆, Á∂ Í≥⁄ª È∂ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Ê∂‘ Ï≈∂
¬∂È≈ ‘∆ Áº«√¡≈ «’ «¬√ «Í≥‚ (ÂÒÚø‚∆ ‹º‡ª) Á∂ Ò«‘øÁ∂ ÚºÒ ⁄≈
√Ω ’Óª Á∆ «ÚºÊ Â∂ «¬’ Ê∂‘ ‘À ‹Ø ÏÛ≈ √◊Â≈ Ê∂‘ ‘À, ◊À ¡≈Ï≈Á
‘ÀÕ «¬‘ «Ï¡≈È AHEB ¬∆. Á≈ ‘ÀÕ
ÁøÁ ’Ê≈
«¬‘ ◊ºÒ √π‰È «Ú⁄ ¡≈¬∆ ‘À «’ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á≈ Ê∂‘ ¬∆√Ú∆
√Á∆ ÂØ∫ «ÂøÈ √Ω √≈Ò Í«‘Òª ÿπº◊ Ú√Á≈ «Í≥‚ √∆Õ ‘π«Ù¡≈Íπ «¬Ò≈’∂
Á∂ ⁄≈ ≈«‹¡ª Á∆¡ª «¡≈√Âª ““ÈßÁ≈ ⁄Ø3 ¡Ò≈⁄Ω4 ÏÒ≈⁄Ω5 ¡Â∂
◊π‰≈⁄Ω √Ó∂∫ «¬√ ÿπº◊ Ú√Á∂ «Í≥‚ Á≈ Ê∂‘ ÍÀ ⁄πº’≈ √∆Õ ⁄Ω Á∂ ¡Ê
‘È, Â≈‹-ÂıÂ-◊ºÁ∆ (Canopy)Õ «¬‘ ⁄≈ ≈‹∂ √Ó’≈Ò∆ ‘Ø¬∂ ‘È Â∂
Ó‘ªÌ≈Â Á∂ ‹ø◊ √Ó∂∫ Ú∆ ⁄Û∑Á∆¡ª ’Ò∑ª «Ú⁄ √ÈÕ ’ΩÚª È∂ ‘≈
1. ‘ÁÏ√Â ÈßÏ DF, ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È AHA ‘À’‡∂¡˜, Ê≈‰≈ ¡Â∂ √Ï
Â«‘√∆Ò Ìøπ◊≈Õ
2. «√º÷ ‹º‡ª Á≈ ◊ØÂ ‹Ø «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ «Ú⁄ ‘ÈÕ «¬‘ ‹º‡ ¡≈Í‰≈ «Í¤Ø’Û
«√Ï∆¡È ≈«‹¡ª È≈Ò ‹ØÛÁ∂ ‘È, ‹Ø «¬’ √Ω √≈Ò ¬∆√Ú∆ √øÈ «Ú⁄ Í≥‹≈Ï
«Ú⁄ ¡≈¬∂ √ÈÕ √øÔ∞’Â Í≥‹≈Ï Á∂ √≈«¡ª «˜«Ò∑¡ª «Ú⁄ «ÓÒÁ∂ √ÈÕ
Í≈«’√Â≈È «Ú⁄ Ú∆ ÍØ‡∂ Óπ√ÒÓ≈È ‹º‡ª Á∂ «Í≥‚ √ÈÕ
3. ‘ÁÏ√Â Èß: ABA, ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È DEC ‘À’‡∂¡˜, Ê≈‰≈ ‘«¡≈‰≈, «˜Ò∑≈
‘π«Ù¡≈Íπ, Íπ≈ÂÈ √«Ó¡ª «Ú⁄ «‘øÁ» ⁄øÁ Ïø√∆ ≈«‹¡ª Á∆ ≈‹Ë≈È∆ ‘øπÁ≈
√∆, Í Óπ√ÒÓ≈È ’≈Ò «Ú⁄ È≈» Óπ√ÒÓ≈È ≈‹Í»Âª Á≈ ≈‹ √∆Õ
4. ‘ÁÏ√Â Èß: AIC, ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È ABGC ‘À’‡∂¡˜, Ê≈‰≈ ¡Â∂ Â«‘√∆Ò
ÏÒ≈⁄ΩÕ
5. ‘ÁÏ√Â Èß: AB, ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È GGB ‘À’‡∂¡˜, Ê≈‰≈ Ó≈«‘ÒÍπ,
Â«‘√∆Ò ◊Û∑Ùø’, «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ, ‹√Ú≈Ò ≈‹Í»Âª Á≈ «Í≥‚ ‘ÀÕ «¬√
«Í≥‚ «Ú⁄ Ï‘πÂ Íπ≈ÂÈ Ó≥«Á ‘À, «‹√ Á∆ √ÁÌ≈ÚÈ≈ Á» Á» Â’ ÎÀÒ∆
‘Ø¬∆ ‘ÀÕ
527
÷≈‰ «Í¤Ø∫ «¬√ «˜Ò∑∂ «Ú⁄ ‘∆ ÏÈÚ≈√ ’º«‡¡≈ √∆Õ «Ò÷Â∆ «’≈‚ª
¡Â∂ ÁøÁ ’Ê≈Úª ¡È∞√≈ ¿∞‘ ’≈¯∆ √Óª Á√»‘≈, ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈, ≈ÓÍπ
÷∂Û≈, „ØÒÏ≈‘≈, ÈßÁ≈⁄Ω, Ì≈Ó, Ò√≈Û≈1 «Ú⁄ ¡≈Ó «Ú⁄Á∂ ‘∂ √ÈÕ
«’≈‚ª «Ú⁄ ¡≈¬∆ «¬‘ ◊ºÒ √ÍºÙ‡ ‘À «’ Ó‘ªÌ≈Â ‹ø◊ «Ú⁄ ‘≈
÷≈ ’∂ ’ΩÚ, AC √≈Ò Á√»‘∂ Á∂ ≈‹∂ «Ú≈Â Á∆ √∂Ú≈ «Ú⁄ ‘∂ √È
Â∂ «¬‘Èª AC √≈Òª «Ú⁄ ‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ‘∆ ‘∂Õ Á√»‘≈
Á∂ Ú≈√∆ ¡º‹ Â’ «ÈÓ∂ Ó≥»‘ Á√»‘≈ ˘ «Ú≈Â Á∆ È◊∆ ¡≈÷Á∂ ‘ÈÕ
«Ú≈Â ≈‹≈ ÏÛ≈ ËÓ≈ÂÓ≈, Í‹≈Í≈Ò’ Â∂ ÏÛ≈ ÔØË≈ √∆Õ ¿∞√ Á∂
≈‹ «Ú⁄ Í‹≈ ÏÛ∆ √π÷∆ √∆Õ ÒØ’ƒ ¿∞√ Á∆ Á∂Ú«Â¡ª Úª◊ «¬º˜Â-
Ó≈È ’Á∂ √ÈÕ «¬‘ Ú≈«¬Â ≈‹≈ Ú∆≈Â Á∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ¡Â∂ ‘ÓÈ
«Í¡≈≈ ‘Ø‰ Á∆ ÍÃÂ∆’ ‘ÀÕ Á√»‘≈ ÓπˆÒ ≈‹ «Ú⁄ Ú∆ ÏÛ∆ ≈‹È∆Â’
Ó‘ºÂÂ≈ Ú≈Ò∆ Êª ‘∆ ‘ÀÕ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ‘π«Ù¡≈Íπ2
¡Â∂ Ï‹Ú≈Û≈3 ¡‹∂ ‘Ø∫Á «Ú⁄ È‘ƒ ¡≈¬∂ √ÈÕ Ï≈Ï Á∂ ‘º«Ò¡ª Â’
1. ‘ÁÏ√Â Èß: CHC ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È DC@ ‘À’‡∂¡˜, Ê≈‰≈ Â∂ Â«‘√∆Ò
◊Û∑Ùø’, «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈ÍπÕ
2. «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ Á≈ ‘À‚’∞¡≈‡Õ «¬√ Ù«‘ Á∆ ‘Ø∫Á Ï≈∂ ÁØ «Ï¡≈È ÍÃ«√ºË
‘ÈÕ Í«‘Ò≈ «¬‘ «’ ¡º‹ ÂØ∫ FH@ Ú∑∂ Í«‘Òª Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ ‡π◊«È¡≈’
¿∞Î ¡Ò¯ ıª Á∂ ÁØ «ÁÚ≈È ‘◊Ø«ÏøÁ ¡Â∂ ≈Ó≈ ⁄øÁ Á∆¡ª ’Ø«ÙÙª È≈Ò
¡≈Ï≈Á ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ Á»‹∂ «Ï¡≈È ¡È∞√≈ Ï‹Ú≈Û≈ Á∂ «‘‰ Ú≈Ò∂ ‘π«Ù¡≈
ı≈È È∂ ¡≈Í‰∂ Èª Â∂ ¡≈Ï≈Á ’∆Â≈ √∆Õ ¡≥◊∂˜ √’≈ È∂ AHEB-EC «Ú⁄
«ÙÚ≈Ò’ Á∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª «Ú⁄Ø∫ «È’ÒÁ∂ ⁄Ø¡ ˘ ‹Ø «¬√ ¡≈Ï≈Á∆ ˘ ‘ √≈Ò
ÈÙ‡ ’ ‹ªÁ≈ √∆, ˘ ÈºÊ Í≈¬∆ √∆Õ Íº’∂ ÏøÁ Ò≈¿∞‰ Ò¬∆ C@ ‘˜≈ πÍ¬∂
Á∆ Ò≈◊Â È≈Ò Í≈‰∆ Á∆ «√ºË∆ Ó≈ ÏøÁ ‘Ø ◊¬∆ √∆Õ AH@I ¬∆√Ú∆ «Ú⁄
Ó‘≈≈‹≈ ‰‹∆Â «√øÿ Á∂ ≈‹ Á≈ «¬’ «‘º√≈ √∆Õ «Ó√ »Í Ò≈Ò «¬√ «¬Ò≈’∂
Á≈ ◊ÚÈ Ê≈«Í¡≈ «◊¡≈ Âª ¿∞√ È∂ «√º÷ ≈‹ Á∆ «¬√ «¬Ò≈’∂ Á∆ ≈‹Ë≈È∆
‘π«Ù¡≈Íπ Ï‰≈¬∆ √∆Õ
3. ‘ÁÏ√Â Èß: CEE, ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È IBC ‘À’‡∂¡˜, Ê≈‰≈ √Á, Â«‘√∆Ò
Â∂ «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ, «¬’ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ ’√Ï≈ ‘π«Ù¡≈Íπ ÂØ∫ ¿±È≈ ‹≈‰ Ú≈Ò∆
√Û’ Â∂ „≈¬∆ Ó∆Òª Á∆ «ÚºÊ Â∂ √«ÊÂ ‘ÀÕ Óπ√ÒÓ≈Èª Á∂ √Ó∂∫ «¬√ «¬Ò≈’∂
Á∆ Ï‘πÂ Ó‘ºÂÂ≈ Ú≈Ò∆ Êª √∆Õ Ó«‘Ó»Á ◊˜ÈÚ∆ Á∂ √Ó∂∫ «¬’ ÍÃ«√ºË Óπ√ÒÓ≈È
Ï≈‹» ÏØ≈ È∂ ¡≈Í‰∂ Èª Â∂ «¬Ê∂ Ù«‘ ¡≈Ï≈Á ’∆Â≈ √∆Õ «¬√ Ù«‘ Á≈
«Ú√Ê≈ AB Â∂ AH Ó∆Òª «Ú⁄ √∆Õ ÚÍ≈ Á≈ Ï‘πÂ Úº‚≈ ’∂∫Á √∆Õ ¡’Ï
Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ Ú˜∆ ‡Ø‚ ÓÒ È∂ «¬√ Ù«‘ ˘ ’¬∆ «‘«√¡ª «Ú⁄ Úø«‚¡≈ *
528
«¬‘ «¬Ò≈’≈ ⁄øÁ Ïø√∆ ≈‹Í»Âª Á∂ ¡Ë∆È «‘≈ «‹√Á∂ ‹≈-ÈÙ∆È
√øÈ AIDG Â’ ¤Ø‡∆¡ª ÓØ‡∆¡ª «¡≈√Âª Á∂ ≈‹∂ ‘∂Õ
Óπ√ÒÓ≈È ’≈Ò
Ì≈Â «Ú⁄ Óπ√ÒÓ≈Èª Á≈ ≈‹ Ì≈Ú∂∫ ¡º·Úƒ √Á∆ ¬∆. ÂØ∫ ¡≈øÌ
‘Ø«¬¡≈ √∆ Í Í≈‰∆ÍÂ Á∆ Í«‘Ò∆ ÒÛ≈¬∆ AEBF ¬∆√Ú∆ Â’ «¬√
«¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ⁄øÁÏø√∆ ’∞ºÒ Á∂ ≈«‹¡ª Á≈ ‘∆ ≈‹ «‘≈ √∆, «Î
Ú∆ Óπ√ÒÓ≈Èª Á≈ «¬’ÂÁ≈, Ï≈’∆ Í≥‹≈Ï ¡Â∂ Ì≈Â Úª◊ «¬√
«¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Ú∆ ÚËÁ≈ ÚËÁ≈ «√÷ Â∂ Íπº‹ «◊¡≈ √∆Õ
¡Ó∆ ÂÀÓ» Á≈ ‘ºÒ≈

‹ÈÚ∆ ACII ¬∆√Ú∆ ˘ ¡Ó∆ ÂÀÓ» «ÁºÒ∆ Á∆ Ó≈-Úº„ ¡Â∂
´º‡-Ó≈ ’È «Í¤Ø∫ ’ª◊Û≈ Á∂ Ó≥«Áª ˘ „≈‘π‰ ¡Â∂ «‘øÁ» ≈«‹¡ª
˘ ´º‡‰ Ò¬∆ Á»È Á∂ √Â∂ ØÍÛ ÂØ∫ ’ª◊Û∂ ÚºÒ Ú«Ë¡≈ √∆Õ ¿∞√
√Ó∂∫ «¬√ «¬Ò≈’∂ Á∂ ÒØ’ª ˘ Ì≈∆ Ìº‹-ÁΩÛ Í¬∆ √∆Õ Ì≈Ú∂∫ ¡Ó∆ ÂÀÓ»
Á≈ Ë≈Ú≈ ’ª◊Û∂ Â∂ ‘∆ √∆ Í ¯Ω‹ Á∂ ’∞fi Á√Â∂ ◊Û∑Ùø’, ‘«¡≈‰≈,
Á√»‘≈ Â∂ Í·≈È’Ø‡ «Ú⁄ Á∆ ¶ÿÁ∂ ‘Ø¬∂ ‹øÓ» Ò≈◊∂ ÂÀÓ» Á∆¡ª ¯Ω‹ª
˘ «ÓÒ∂ √ÈÕ «¬‘Èª Óπ√ÒÓ≈È Á√«Â¡ª È∂ Ú∆ √Â∂ «Ú⁄ ÒØ’ª Á∆
Ó≈-Úº„ ¡Â∂ ´º‡-Ó≈ ’∆Â∆ √∆Õ Ú≈«¬Â ‘À «’ ¿∞‘Èª ¯Ω‹∆
Á√«Â¡ª «Ú⁄Ø∫ ’∞fi ’∞ È∂ «¬√ Ê∂‘ Í ‘¯Â≈ ÁØ ‘¯Â∂ ◊π˜≈∂ √ÈÕ
«¬√ «¬Ò≈’∂ Á∂ ÓπÒ≈«‰¡ª È∂ ¯Ω‹∆ Á√«Â¡ª ˘ ≈ÙÈ-Í≈‰∆ Ú∆
Íπº‹Á≈ ’∆Â≈ √∆Õ
Ï≈Ï √Ó∂∫
Â∞˜’∂-Ï≈Ï∆ «Ú⁄ (Ï≈Ï Á∆ √Ú≈«È¡≈ ¿∞Ó∆) Ï≈Ï, Í«‘Ò∂
ÓπˆÒ Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ ≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Á∂ ¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ Á≈ «¬«Â‘≈√ «Ò«÷¡≈
‘À, ‹Ø ÏÛ≈ Ó‘ºÂÚÍ»È ‘ÀÕ Ï≈Ï Á∆¡ª ¯Ω‹ª, Í≈‰∆ÍÂ Á∆ Í«‘Ò∆
* Á∂ Ú˜∆ ‡Ø‚ ÓÒ È∂ «¬√ Ù«‘ ˘ ’¬∆ «‘«√¡ª «Ú⁄ Úø«‚¡≈ √∆Õ ¡≥◊∂˜ª
Á∆ ¡≈ÓÁ È≈Ò Ï‹Ú≈Û∂ Á∆ Êª ‘π«Ù¡≈Íπ È∂ ÒÀ Ò¬∆Õ ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆
«‹ÒÁ ÁØ Á∂ Í≥È∂ CB@ ¡È∞√≈ «¬√ Ù«‘ Á∆ ˜Ó∆È Á≈ ’∞Ò ’Ï≈ ABCFC
«Úÿ∂, BD,BEHAC ˜Ó∆È Á≈ √’≈∆ Ó≈Ò∆¡≈, C@ ÿØÛ √Ú≈ ¡Â∂ C@@
ÍÀÁÒ ¯Ω‹ ‘ √Ó∂∫ ‘≈˜ «‘øÁ∆ √∆Õ «˜¡≈Á≈ ¡≈Ï≈Á∆ ÷«‘∂ ‹º‡ª Á∆ √∆Õ
529
ÒÛ≈¬∆ (AEBF) ÒÛÈ ÂØ∫ Í«‘Òª Ò≈‘Ω1 Â∂ ’Ò≈ÈΩ2 ÂØ∫ ’≈‘˘Ú≈È3
¶ÿ ’∂ «Ï¡≈√ Á«¡≈ Í≈ ’’∂ ◊πÁπ¡≈≈ ◊È≈ √≈«‘Ï4 (¡‹∂
‘Ø∫Á «Ú⁄ È‘ƒ √∆ ¡≈«¬¡≈) Á√»‘≈ ÂØ∫ ‘∂·ª ¶ÿ ’∂ Ï≈Ï Á∆¡ª ¯Ω‹ª
≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á∂ Ê∂‘ Â∂ Íπº‹∆¡ª √ÈÕ ¿∞µ⁄∆ ¡Â∂ √πº«÷¡Â Êª Ú∂÷ ’∂
«’Ò∑≈ ÓÒΩÂ5, «‹√ Á∂ ÷≥‚≈Â ¡º‹ Ú∆ ‘«¡≈‰≈ ’√Ï≈ ÚºÒØ∫ ⁄Û∑Á∂
ÚºÒ «ÂøÈ-⁄≈ Ó∆Òª Á∆ «ÚºÊ Â∂ Ú∂÷∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ ‘ºÒ≈ ’È ÂØ∫
Í«‘Òª, √≈∆ ¯Ω‹ ˘ «¬√ Ê∂‘ Â∂ ÂÂ∆Ï «ÁºÂ∆ ◊¬∆ √∆Õ ‘ºÒ∂ ÂØ∫
«ÂøÈ ⁄≈ «ÁÈ Í«‘Òª «’Ò∑≈ ÓÒΩÂ Á∂ ¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂ Á∆ Ú≈’¯∆¡Â
¡Â∂ ÁΩÒÂ ÷ª Á∆ ¯Ω‹ Á≈ ¡≥Á≈‹≈ Ò≈¿∞‰ Ò¬∆ Ï≈Ï Ï≈ÁÙ≈‘ ÚºÒØ∫
‘ Í≈√∂ ‹√»√ Ì∂‹∂ ◊¬∂, «‹‘Èª «Ú⁄Ø∫ ‘«¡≈‰≈, Ï‹Ú≈Û≈ ¡Â∂ «¬Á
«◊Á Á∆¡ª Ï√Â∆¡ª Á∂ ◊Á≈ Í·≈‰ Ú∆ Ù≈ÓÒ √ÈÕ
1. AIDG ¬∆√Ú∆ ˘ Ì≈Â Á∆ Úø‚ Â’ Ò≈‘Ω √øÔ∞’Â Í≥‹≈Ï Á∆ ≈‹Ë≈È∆ «‘≈

‘ÀÕ Ï≈Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‘º«Ò¡ª ÂØ∫ Ò≈‘Ω Á∆ Ï‘πÂ Ó‘ºÂÂ≈ ÚºË ◊¬∆ √∆Õ
«√º÷ ≈‹ √Ó∂∫ Ó‘≈≈‹≈ ‰‹∆Â «√øÿ Á∆ Ú∆ Ò≈‘Ω ‘∆ ≈‹Ë≈È∆ √∆ ¡Â∂
¡≥◊∂˜ª √Ó∂∫ Ú∆Õ ¡º‹ Ú∆ Í≈«’√Â≈È∆ Í≥‹≈Ï Á∆ ≈‹Ë≈È∆ ‘ÀÕ
2. ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆ «‹ÒÁ Á»‹∆ Í≥È≈ CBB ¡È∞√≈ «¬√ ’√Ï∂ Á∂ ¡Ë∆È ’∞Ò
˜Ó∆È Á≈ ’Ï≈ BHF@EB «Úÿ∂, √’≈∆ Ó≈Ò∆¡≈ HCB@AAA «ÁÓ DDGFCI
«ÁÓ, «√¿±◊≈Ò AE@, ÿØÛ √Ú≈, ¯Ω‹ ¡Â∂ AE@@ ÍÀÁÒ ¯Ω‹ ‘ √Ó∂∫
Â≈«¬È≈Â «‘øÁ∆ √∆Õ «˜¡≈Á≈ ¡≈Ï≈Á∆ ‹º‡ª Á∆ ‘øπÁ∆ √∆Õ
3. ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆ «‹ÒÁ Á»‹∆ ¡È∞√≈ «¬Ê∂ ¡’Ï Á∂ √Ó∂∫ «¬√ ’√Ï∂ Á∂ ¡Ë∆È
FCF@H «Úÿ∂ ˜Ó∆È, CEAADII «ÁÓ ˜Ó∆È Á≈ √’≈∆ Ò◊≈È, ABGFFE
«ÁÓ «√¿±◊≈Ò, E@ ÿØÛ √Ú≈ ¯Ω‹ ¡Â∂ Í≥‹ √Ω ÍÀÁÒ ¯Ω‹ Â≈«¬È≈Â «‘øÁ∆
√∆Õ ’≈‘˘Ú≈È Á∂ ¤øÌ «Ú⁄ Ù∂, ⁄∆Â∂, ‘≈Ê∆, Ï«ÿ¡≈Û Â∂ ‘Ø ’¬∆ Á«øÁ∂
Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ √È, «‹‘Èª Á∂ «Ù’≈ Ò¬∆ ‹‘ª◊∆ Ï≈ÁÙ≈‘ ’¬∆ Ú∂ «◊¡≈
√∆, «¬√ ¤øÌ Ï≈∂ √Ó’≈Ò∆ «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ Ï‘πÂ ’∞fi «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ «√º÷
«¬«Â‘≈√ Á≈ Í«‘Ò≈ ÿº¨ÿ≈≈ Ú∆ «¬Ê∂ ‘∆ Ú≈Í«¡≈ √∆Õ
4. ◊È≈ √≈«‘Ï Á≈ ∂Ò Á≈ √‡∂ÙÈ «◊Ò∑ª Â∂ ÏØÁÒª È∂Û∂ √«ÊÂ ‘À, «¬Ê∂
«¬«Â‘≈√’ ◊πÁπ¡≈≈ Ú∆ ‘ÀÕ
5. ‘ÁÏ√Â Èß: DHF, ’∞ºÒ ’Ï≈ ˜Ó∆È ACEI ‘À’‡∂¡˜, ˜Ó∆È Á≈ Ó≈Ò∆¡≈
C@I πÍ¬∂ √≈Ò≈È≈, Ê≈‰≈ ‘«¡≈‰≈, √Ï Â«√‘∆Ò Ìøπ◊≈, «˜Ò∑≈ ‘π«Ù¡≈Íπ,
‘π‰ √≈≈ «’Ò∑≈ Ìº‹∆ ‡πº‡∆ ‘≈ÒÂ «Ú⁄ «Ú≈È «Í¡≈ ‘ÀÕ ⁄Û∑Á∂ Í≈√∂ «ÈÓÒ
Í≈‰∆ Á≈ ⁄Ø¡ Ú◊Á≈ ‘ÀÕ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ó∂∫ «¬√ «’Ò∑∂ Á∂ «‘º√∂ Á∆
˜Ó∆È FDAB «Úÿ∂, √’≈∆ Ó≈Ò∆¡≈ DF@CFB@ «ÁÓ ‘øπÁ≈ √∆Õ Á∂÷Ø ¡≈¬∆È∂-
¡’Ï∆ «‹ÒÁ Á»‹∆, Í≥È≈ CBAÕ
530
ÁΩÒÂ ÷ª Á∆ Óº’≈∆
ÁΩÒÂ ÷ª ÒØË∆, ◊ÚÈ Í≥‹≈Ï È∂, «’Ò∑≈ ÓÒΩÂ ˘ ¡≈Í‰∆ Í»∆
Í»∆ «‚ÎÀ∫√ Ò≈¬∆È Ï‰≈ «÷¡≈ √∆Õ Ò≈‘ΩØ∫ Ì∂‹ ’∂ ÓπˆÒ ¯Ω‹ª È≈Ò
‡º’ ÒÀ‰ Ò¬∆ ÁΩÒÂ ÷ª È∂ «’Ò∑≈ ÓÒΩÂ «Ú⁄ Í»∆ «Â¡≈∆ ’∆Â∆
‘Ø¬∆ √∆Õ ÁΩÒÂ ÷ª, Ï≈Ï È≈Ò ¡≈ı∆ √Ó∂∫ Ú∆ √πÒ≈‘ ’È∆ ⁄≈‘øπÁ≈
√∆, Í Ï≈Ï È∂ ¿∞√Á∆ ÏÁÈ∆¡Â∆, Óº’≈∆ Â∂ ◊ºÁ≈∆ ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª
¡˜Ó≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ¿∞√ Á∂ Óº’, Î∂Ï Â∂ ËØ÷∂ «Ú⁄ Î√‰≈ È‘ƒ
√∆ ⁄≈‘øπÁ≈Õ ÁΩÒÂ ÷ª Á≈ «ı¡≈Ò √∆ «’ Ï≈Ï «¬√ Í≈√∂ ˘ ¡º÷ª
¿∞‘Ò∂ ’’∂ «√ºË≈ ‘∆ «¬Ï≈‘∆Ó È≈Ò ‡º’ ‹≈ ÒÚ∂◊≈ Â∂ ÁΩÒÂ ÷ª
Ï≈Ï ¿∞Â∂ «Í«¤™ ‘ºÒ≈ ’’∂ Â∂ Ï≈Ï ˘ ‘≈ Á∂ ’∂ «¬Ï≈‘∆Ó Í≈√Ø∫
’≈¯∆ ’∞fi ÍÃ≈ÍÂ ’ ’∂, ÓπÛ Í≥‹≈Ï Á≈ ◊ÚÈ Ï‰’∂, «’√∂ √Ó∂∫
ÓΩ’≈ «ÓÒ‰ Â∂ «ÁºÒ∆ Á∂ ≈‹ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∂◊≈Õ
Ï≈Ï ‘ø«„¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‹ÈÀÒ √∆

Ï≈Ï ’º⁄∆¡ª ◊ØÒ∆¡ª Á≈ «÷‚≈∆ È‘ƒ √∆Õ ¿∞‘ Îˆ≈È≈ ÂØ∫ ÒÀ
’∂ Ò≈‘Ω Â’ ÓπÒ’ «‹ºÂ ’∂, ‘π‰ √ØÈ∂ Á∆ «⁄Û∆¡≈ ˘ ’≈Ï» ’È≈
⁄≈‘øπÁ≈ √∆Õ ÁΩÒÂ ÷ª «√¡≈√∆ ÷∂‚, Ï≈Ï, ¡≈ÒÓ ÷≈1 √πÒÂ≈È Â∂
«¬Ï≈‘∆Ó «Ú⁄’≈ ÷∂‚ ’∂ ¡≈Í Ù≈‘ÈÙ≈‘∂ «‘øÁ Ï‰È≈ ⁄≈‘øπÁ≈ √∆Õ
ÁΩÒÂ ÷ª È∂ ¡≈Í‰∂ ¬∂Ò⁄∆ Ï≈Ï Í≈√ Ì∂‹ ’∂ ¡≈«÷¡≈ √∆ «’ ¿∞‘,
˜πÒÓ ¡Â∂ «ÈÁ¬∆ «¬Ï≈‘∆Ó √πÒÂ≈È ÂØ∫ ÷Ò≈√∆ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘øπÁ≈ ‘À,
Â∂ «¬√ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ ¿∞‘ ¡≈Í‰∆¡ª ¯Ω‹ª È≈Ò Ï≈Ï Á∆ ÓÁÁ
’∂◊≈Õ Á»‹∆ ÚÒ, √πÒÂ≈È «¬Ï≈‘∆Ó ˘ ¡≈÷Á≈ √∆ «’ ÓπˆÒª Á≈
≈‹ Ì≈Â «Ú⁄ ’≈«¬Ó È‘ƒ ‘Ø‰ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
«Â’ØÈ∆ ‡º’
ÁΩÒÂ ÷ª «ÁºÒ∆ Á∆ «Ú◊Û∆ ‘Ø¬∆ ÍπÒ∆‡∆’Ò √«ÊÂ∆ Á≈ Î≈«¬Á≈
¿∞·≈‰≈ ⁄≈‘øπÁ≈ √∆Õ «¬Ï≈‘∆Ó È∂ √≈∂ ‹ÈÀÒª ◊ÚÈª Â∂ ‘Ø √»ı
Ú≈Ò∂ ¡¯◊≈Èª È≈Ò «Ú◊≈Û∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ Ï‘πÂ √≈«¡ª ˘ Ï∂-«¬º˜Â
¡Â∂ ˜Ò∆Ò ’’∂ ‹∂Ò∑ª «Ú⁄ √πº‡ «÷¡≈ √∆Õ ¿∞√ Á≈ ⁄≈⁄≈ ¡≈ÒÓ
1. √πÒÂ≈È «¬Ï≈‘∆Ó Á≈ Ï≈ˆ∆ ⁄≈⁄≈Õ
531
÷ª ¿∞√ Á∂ «ÚπºË Ïˆ≈ÚÂ ’∆ ÏÀ·≈ √∆ Â∂ Ï≈Ï ˘ «ÁºÒ∆ Â∂ ‘ºÒ≈
’È Ò¬∆ √ºÁ ÿ«Ò¡≈ √∆Õ ÁΩÒÂ ÷ª ¡≥ÁØ∫ ¡≥Á∆ «¬Ï≈‘∆Ó Á≈
ÚÀ∆ √∆ Â∂ ¡≈ÒÓ ÷ª ˘ Ú∆ Ì≈∆ ÁπÙÓ‰ √ÓfiÁ≈ √∆Õ ¿∞√ È∂ Ú∆
Ï≈Ï ˘ «ÁºÒ∆ Â∂ ‘ÓÒ≈ ’È Ò¬∆ √ºÁ ÿº«Ò¡≈ √∆, Í ¡≥ÁØ∫ Ï≈Ï
Á∆ Í»∆ Óπı≈Ò¯Â ’Á≈ √∆Õ
ÁΩÒÂ ÷ª ÒØË∆ Á≈ ÍπºÂ ◊≈˜∆ ÷ª, «’Ò∑≈ ÓÒΩÂ Á≈ ◊ÚÈ √∆,
‹Ø ¡≥Ï Á∂ «¬Ò≈’∂ Á∂ ≈‹Í»Âª Á∂ «Ú¡≈«‘¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «¬Ê∂
≈‹Í»Âª Á∆ ÓÁÁ È≈Ò ◊≈˜∆ ÷ª, Ï≈Ï Á∂ ‘ºÒ∂ √Ó∂∫ «’Ò∑≈ ÓÒΩÂ
ÂØ∫ Ìº‹ «È’«Ò¡≈ ¡Â∂ «ÁºÒ∆ Íπº‹ ’∂ «¬Ï≈‘∆Ó È≈Ò ‹≈ «Ó«Ò¡≈ √∆Õ
◊≈˜∆ ÷ª Á≈ ‡ºÏ ÓÒΩÂ Á∂ «’Ò∑∂ «Ú⁄ ‘∆ √∆Õ ¡¯◊≈Èª ¡Â∂ ÓπˆÒª
«Ú⁄’≈ ÏÛ∆ ÿÓ√≈È Á∆ ÒÛ≈¬∆ ‘Ø¬∆Õ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√’≈ ÓπˆÒ
≈‹ Á∆ Ïπ«È¡≈Á «¬√∂ ÒÛ≈¬∆ Á∆ «‹ºÂ ˘ ¡≈÷Á∂ ‘È, «’™«’ ÁΩÒÂ
÷ª ÒØË∆ ¡Â∂ ¡≈ÒÓ ÷ª ÒØË∆ Á∆¡ª ‘≈ª Ì≈Â∆ ¡¯◊≈È ≈‹ ˘
√Á∆Ú∆ √º‡ √∆Õ
«’Ò∑≈ ÓÒΩÂ Á∆ ‹ø◊

«’Ò∑≈ ÓÒΩÂ Á∆ ÒÛ≈¬∆ Á∆ ’Ó≈È Ï≈Ï ˘ ¡≈Í ’È∆ Í¬∆
√∆Õ ÁΩÒÂ ÷ª È∂ «¬√ «’Ò∑∂ «Ú⁄ ÚºË ÂØ∫ ÚºË ¯Ω‹, Á≈»-«√º’≈ ¡Â∂
‘«Ê¡≈ º÷∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ «¬√ «’Ò∑∂ «Ú⁄ ÒØË∆¡ª Á∆ ÏÛ∆ Ì≈∆
Íπ√Â’≈Ò≈ Â∂ ËÈ ÁΩÒÂ ‹Ó∑≈ ’∆Â∂ ‘Ø¬∂ √ÈÕ ÿÓ√≈È Á∆ ÒÛ≈¬∆
Á∂ ’∞fi √Óª «Í¤Ø∫ ÁØÈª Í≈«√¡ª Á∂ ¯Ω‹∆ «’Ò∑∂ «Ú⁄ º÷∂ ËÈ ÁΩÒÂ
¡Â∂ ’∆ÓÂ∆ √≈Ó≈È ˘ ´º‡‰ Ò◊ Í¬∂Õ Ï≈Ï ˘ ¡≈Í ’∞fi ´‡∂«¡ª
˘ Ó≈’∂ ËÈ ÁΩÒÂ Á∆ ≈÷∆ ’È∆ Í¬∆ √∆Õ ÁΩÒÂ ÷ª ˘ ‘≈
‘Ø¬∆Õ ÓπˆÒ ¯Ω‹ Á∂ ‹ÈÀÒª È∂ ÁΩÒÂ ÷ª ˘ ¿∞√ Á∆¡ª ÁØÈª
ÂÒÚ≈ª, ‹Ø ¿∞‘ ¡’√ Í‘«È¡≈ ’Á≈ √∆, ÷ºÏ∂ Â∂ √º‹∂ ÓØ«„¡ª
«Ú⁄ Ò‡’≈ ’∂ Ï≈Ï ¡º◊∂ Í∂Ù ’∆Â≈Õ Ï≈Ï È∂ Íπº«¤¡≈, ““Âø» ÓÁÁ
’È Á≈ Ú≈«¬Á≈ ’’∂ Ï≈ˆ∆ ‘Ø«¬¡≈Õ Â∂∂ È≈Ò ’∆ √¨’ ’∆Â≈
‹≈¬∂?”” ““Ó∂∆ ÌπºÒ ÏıÙ ’∂ ¡≈Í‰≈ ◊πÒ≈Ó Ï‰≈ «Ò¡≈ ‹≈Ú∂””,
ÁΩÒÂ ÷ª È∂ ¿∞µÂ «ÁºÂ≈Õ
«’Ò∑≈ ÓÒΩÂ Á∆ «‹ºÂ «Í¤Ø∫

«‹ºÂ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ «Í¤Ø∫ Ï≈Ï È∂ ÎπÂ∆ È≈Ò ’≈Ú≈¬∆ ’«Á¡ª
532
‘Ø«¬¡ª, ÁΩÒÂ ÷ª ˘ «’Ò∑≈ √πÒÂ≈È1 Íπ ÒØË∆ «Ú÷∂ ’ÀÁ «Ú⁄ Í≈
«ÁÂ≈Õ ÓÒΩÂ «’Ò∑∂ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ Â∂ ÁΩÒÂ ÷ª ÒØË∆ ˘ ’ÀÁ∆ ÏÈ≈¿∞‰
«Í¤Ø∫ Ï≈Ï Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ ¯Ω∆ ÂΩ Â∂ ¡¯◊≈È ¯Ω‹ Á∂ ¡¯√ª ˘ ’ÀÁ∆
Ï‰≈ ’∂ «¬√∂ «’Ò∑∂ Á∆ «¬º’ ◊πº· «Ú⁄ ÏøÁ ’’∂ Ï≈’∆ ¯Ω‹∆¡ª ˘ ‹Ø
¬∆È Ó≥È ◊¬∂, «‘≈¡ ’ «ÁÂ∂ ◊¬∂ Â∂ ’∞fi ’∞ ’ÂÒ ’ «ÁÂ∂ ◊¬∂Õ
«’Ò∑∂ «Ú⁄ Á∆ Ï‘πÓπºÒ∆ Ò≈«¬Ï∂∆, ËÈ ÁΩÒÂ, ’∆ÓÂ∆ ’ÍÛ≈-Ò∆Û≈
Â∂ ‘Ø ÒØÛƒÁ≈ √≈Ó≈È, ÷º⁄ª-ÿØ«Û¡ª ¡Â∂ ◊º«‚¡ª «Ú⁄ ÒºÁ ’∂,
¡≈Í‰∂ ÏÛ∂ ÍπºÂ «Ó˜≈ ’≈Ó≈È ˘ √»Ï≈ Í≥‹≈Ï Á≈ ◊ÚÈ Ï‰≈
’∂ Ò≈‘Ω Ì∂‹ «ÁºÂ≈Õ «¬ÊØ∫ Á≈ ÍÃÏøË ¡≈Í‰∂ √Ì ÂØ∫ ¤Ø‡∂ ÍπºÂ «Ó˜≈
¡√’∆ ˘ √øÌ≈Ò ’∂, ¡≈Í ÓπÛ ÓπˆÒ ¯Ω‹ ˘ ÂÂ∆Ï Á∂ ’∂ «ÙÚ≈«Ò’
Á∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª Á∂ Á»È Á∂ √Â∂ ØÍÛ Íπº‹ ’∂ Í≈‰∆ÍÂ Á∆ Í«‘Ò∆
ÒÛ≈¬∆ ÒÛÈ Ò¬∆ ’Ó ’º√∂ ’È «Ú⁄ ÓÙ◊»Ò ‘Ø «◊¡≈Õ
≈ÓÍπ Ê∂‘ Á≈ ¯Ω‹∆ ’À∫Í

«’Ò∑≈ ÓÒΩÂ Á∂ ’±⁄ ’È √Ó∂∫, ÁØ ÓπˆÒ ¯Ω‹∆ Á√«Â¡ª Á≈ ’À∫Í
‹Ø Ê∂‘ ≈ÓÍπ «Ú⁄ √«ÊÂ √∆, ˘ «Ó˜≈ ’≈Ó≈È Á∆ ¯Ω‹ È≈Ò Ò≈‘Ω
‹≈‰ Ò¬∆ ¡≈Á∂Ù «ÁÂ∂ ◊¬∂Õ «Ó˜≈ ’≈Ó≈È ˘ Ò≈‘Ω ÚÒ ÍÂÁ∂
˘ Ê∂‘ ≈ÓÍπ Á∂ ’À∫Í «Ú⁄, ÈßÁ≈ ⁄Ω, ‘«¡≈‰≈, ÿØÛ∂-Ú≈‘ª2, ‡ª‚≈
¿∞ÛÓπÛ3 Â∂ ⁄‡≈Òª4 Á∂ È≈» Óπ√ÒÓ≈È ≈‹Í»Â «Í¡≈ È≈Ò ¡Â∂
√«Â’≈ È≈Ò ‹∆ ¡≈«¬¡ª ¡≈÷‰ ¡≈¬∂ √ÈÕ È≈» ≈‹Í»Âª È∂ «Ó˜≈
1. √πÒÂ≈ÈÍπ ÒØË∆, «˜Ò∑≈ ’Í»ÊÒ≈ Á∆ Â«‘√∆Ò ‘ÀÕ ¡¯◊≈È √πÒÂ≈Èª Á∂ √Ó∂∫

√πÒÂ≈ÈÍπ «¬√Ò≈Ó∆ «Ú«Á¡≈ Á≈ ¿∞⁄ ’∂∫Á «‘≈ ‘À ¡Â∂ «¬√ «¬Ò≈’∂ Á∆
«È˜≈ÓÂ Á≈ ‘À‚’∞¡≈‡ Ú∆ √∆Õ «¬«Â‘≈√’≈ «¬√ ◊ºÒ È≈Ò Ú∆ √«‘ÓÂ
‘È «’ ¡Ωø◊˜∂Ï È∂ ¤Ø‡∆ ¿∞Ó «Ú⁄ √πÒÂ≈ÈÍπ ÒØË∆ Á∂ «¬√Ò≈Ó∆¡ª ’≈Ò‹
Á∂ ÓΩÒ≈«‰¡ª Í≈√Ø∫ Ë≈«Ó’ «Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’∆Â∆ √∆Õ
¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ó∂∫ «¬Ê∂ «¬’ Íº’∆¡ª «¬‡ª Á≈ «’Ò∑≈ √∆Õ «¬Ê∂
A@A,HFE «Ïÿ∂ ˜Ó∆È, D,@B@ Á≈Ó √’≈∆ Ó≈Ò∆¡≈, D@E,HC@ √∆¿±◊≈Ò,
Á∂ √Ω ‘«Ê¡≈-ÏøÁ ÿØÛ √Ú≈ Á∂ «¬’ ‘˜≈ ‘«Ê¡≈ÏøÁ ÍÀÁÒ ¯Ω‹ Â≈«¬È≈Â
‘øπÁ∆ √∆Õ «˜¡≈Á≈ ¡≈Ï≈Á∆ Ìº‡∆ ‹º‡ª Á∆ ‘øπÁ∆ √∆Õ Á∂÷Ø ¡≈¬∆È∂-¡’Ï∆
«‹ÒÁ Á»‹∆ Í≥È≈ CBAÕ
2. ‘ÁÏ√Â Èß: AF, ·≈‰≈ ‡ª‚≈ ¿∞ÛÓπÛóÂ«‘√∆Ò Á√»‘≈ ’∞Ò ˜Ó∆È Á≈ ’Ï≈
BAB ‘À’‡∂¡˜Õ
3. ‘ÁÏ√Â Èß: BD, Â«‘√∆Ò Á√»‘≈ó’∞Ò ’Ï≈ ˜Ó∆È CAD ‘À’‡∂¡˜Õ
4. ‘ÁÏ√Â Èß: EH, ·≈‰≈ ‘«¡≈‰≈ó√Ï Â«‘√∆Ò Ìø»◊≈ó’∞ºÒ ˜Ó∆È ’Ï≈
FB@ ‘À’‡∂¡˜Õ
533
’≈Ó≈È ˘ Á«¡≈ «Ï¡≈√ ˘ Í≈ ’È Ò¬∆ Í»≈ Í»≈ √«‘ÔØ◊ «ÁºÂ≈
√∆Õ
¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ ‘«¡≈‰∂ «Ú⁄

¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ Ú˜∆ ¡ÏπÒ ¯˜Ò Á∂ «Ò÷∂ ¡’ÏÈ≈Ó≈,
«‹ÒÁ ÁØ «Ú⁄ «˜’ ¡≈«¬¡≈ ‘À «’ ÏÀÓ ÷ª È∂ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘
Á∂ «ıÒ≈¯ Ïˆ≈ÚÂ ’∆Â∆Õ ¡’Ï Á∆¡ª ¯Ω‹ª È∂ ÏÀÓ ÷ª ˘
ÂÒÚ≈Û≈ «Ú÷∂ ¡≈ı∆ ‘≈ «ÁºÂ∆ √∆Õ «ÁºÒ∆ ÂØ∫ ¯Ω‹ª È≈Ò, Ï≈◊∆ ÏÀÓ
÷ª Á≈ «Íº¤≈ ’Á≈ ’Á≈ ¡’Ï ‘«¡≈‰∂ Íπº‹≈ √∆Õ ’ÀÁ∆ ÏÀÓ ÷ª
ÁØ «ÁÈ ≈ÓÍπ Á∂ Ê∂‘ Â∂ «‘≈ √∆Õ √Ó’≈Ò∆ «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ √ø÷∂Í
ÂΩ Â∂ «Ï¡≈«È¡≈ ‘À «’ ’ÀÁ∆ ÏÀÓ ÷ª È∂ Ó‰∆’ Í Ú∆≈È Í¬∂
Ê∂‘ Â∂ ÁØ «ÁÈ «’¡≈Ó ÁΩ≈È «ÈÓ≈˜∂ ÓˆÎÂ (Óπ¡≈¯∆-¤∞‡’≈≈)
◊π˜≈∆ √∆Õ ‘«¡≈‰∂ ÂØ∫ «¬’ ¯Ω‹∆ Á√Â≈ ÏÀÓ ÷ª ˘ «¬√∂ Ê∂‘ ÂØ∫
ÒÀ‰ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ «¬√∂ Ê∂‘ ÂØ∫ ÏÀÓ ÷ª «Ìº«‹¡ª È∂Âª È≈Ò ¡’Ï
Á∆ ‘˜»∆ Ò¬∆ «◊¡≈ √∆Õ
¡’Ï Á∆ Á«¡≈ «ÁÒ∆

ÏÀÓ ÷ª È∂ ¡’Ï ˘ ◊ØÁ∆ «Ú⁄ ÒÀ ’∂ «÷Ò≈«¬¡≈, ÍÛ∑≈«¬¡≈
Â∂ Í≈«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ‘Ó≈Ôø» Á∂, Ì≈Â ÂØ∫ AD √≈Òª Á∂ Á∂Ù «È’≈Ò∂
√Ó∂∫, ÓπˆÒ ≈‹ ˘ ÓπÛ Ì≈Â «Ú⁄ √Ê≈«ÍÂ ’È Ú≈Ò≈ Ú¯≈Á≈
‹ÈÀÒ Ï∂Ó ÷ª √∆Õ «‹√ È∂ «È¡≈‰∂ ¡’Ï ˘ Ï≈Í Ï‰ ’∂ Í≈«Ò¡≈
ÍÒØ«√¡≈ √∆Õ ¿∞√∂ ÏÀÓ ÷ª ˜ø‹∆ª «Ú⁄ ‹’«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Â∂ ’ÀÁ∆
‘Ø«¬¡ª Á∂÷ ’∂ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆¡ª ¡º÷ª «Ú⁄Ø∫ ¡≈Ó Óπ‘≈∂ ‘øfi»
«’È Òº◊ Í¬∂Õ ÏÀÓ ÷ª Á∆¡ª ˜ø‹∆ª ¯ΩÈ Â∞Û≈¬∆¡ª ◊¬∆¡ª Â∂
¡ÁÏ È≈Ò ¿∞√ ˘ Ï≈Ï ’∞√∆ Â∂ Ï·≈«¬¡≈Õ ¡≈Í‰∂ Ó‘≈È Â∂
Ú¯≈Á≈ Ï≈ˆ∆ ‹ÈÀÒ ˘ ‘«¡≈‰∂ «Ú÷∂ Óπ¡≈¯ ’’∂ ¿∞√ ˘ Óº’≈
Ù∆¯ ‹≈‰ Á≈ ‘π’Ó ’’∂ ¡’Ï ¡≈Í ≈ÓÍπ ÷∂Û≈, ’≈‘˘Ú≈È Â∂
’Ò≈ÈΩ ‘øπÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ò≈‘Ω Íπ‹≈ √∆Õ √Ó’≈Ò∆ Óπ√ÒÓ≈È «¬«Â‘≈√’≈ª
¡È∞√≈, «¬√ ÂØ∫ Í«‘Òª Ú∆ ¡’Ï Á ÚÒ∆-¡«‘Á √∆Õ «√’øÁ
√» ˘ Í·≈È’Ø‡ Á∂ ’∆Ï ‘≈ Á∂ ’∂ «ÁºÒ∆ ÚºÒ Ú≈Í√∆ √Ó∂∫ «¬’ ≈Â
Â∂ Á»‹∂ «ÁÈ Á∆ ÁπÍ«‘ ◊π˜≈ ’∂ ‘«¡≈‰∂ ¡‹∂ Íπº‹≈ ‘∆ √∆, «’
«ÁºÒ∆ ÂØ∫ ‘’≈≈ ‘Ó≈Ôø» Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ÓΩÂ Á∆ ıÏ ÒÀ ’∂ Íπº‹≈Õ
‘«¡≈‰∂ ‘∆ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ Â≈˜ÍØÙ∆ ‘Ø¬∆ √∆Õ Í Ù≈‘∆ ¡ÀÒ≈È
534
’Ò≈ÈΩ, «˜Ò∑≈ ◊πÁ≈√Íπ «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ
‹‘ª◊∆ Á≈ ’À∫Í
Â∞˜’∂ ‹‘ª◊∆∆1 «Ú⁄ «˜’ ¡≈™Á≈ ‘À «’ AFAC ¬∆. Á∂ ’∆Ï
‹Á ‹‘ª◊∆ Á∆¡ª ¯Ω‹ª ’ª◊Û≈ Á∂ «‘øÁ» Ó≥«Áª ˘ „≈‘-„∂∆ ’
‘∆¡ª √È Âª ‹‘ª◊∆ «ÁºÒ∆ ÂØ∫ ÂÎ∆‘ ÂÏ≈ ¡Â∂ √’≈∆ ÁΩ∂ Â∂
‹øÓ» ’ÙÓ∆ ÚÒ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ «¬√ ÁΩ∂ √Ó∂∫ ØÍÛ, ◊Û∑Ùø’, Ï‹Ú≈Û≈,
‘«¡≈‰≈, ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈, Á√»‘≈ ¡Â∂ Í·≈È’Ø‡ «Ú⁄ Á∆ ‘øπÁ≈ ‘Ø«¬¡≈
’ÙÓ∆ Íπº‹≈ √∆Õ ¿∞√ ÁΩ∂ √Ó∂∫ ‹‘ª◊∆ Á≈ ¯Ω‹∆ ’À∫Í, «‹Ú∂∫ ÿØÛ∂,
‘≈Ê∆, ÷º⁄ª «¬Â¡≈«Á «¬√∂ Ê∂‘ Â∂ Òº◊≈ √∆Õ «¬√ «¬Ò≈’∂ Á∂
Óπ√ÒÓ≈È È≈» ≈‹Í»Â Ï≈ÁÙ≈‘∂-Ú’Â Í≈√, Ù’≈«¬Âª ¡Â∂ Ï‘πÂ
√≈≈ Ó≈Ò ¡√Ï≈Ï ÒÀ ’∂ «¬√∂ ‘∆ Ê∂‘ Â∂ «ÓÒ∂ √ÈÕ Ù’≈«¬Âª Á∂ ‘ºÒ
ÓΩ’∂ Â∂ ‘∆ ’ «ÁÂ∂ ◊¬∂ √ÈÕ ‘«¡≈‰≈ ÈßÁ≈-⁄Ω Á∂ ¡Â∂ ‘Ø
Óπ√ÒÓ≈Èª ˘ ‹‘ª◊∆ È∂ √∆¿±◊≈Ò2 ËÓÎø‚ Á∆ ’Ó «Ú⁄ Ú≈Ë≈
’∆Â≈ √∆Õ «˜Ó∆Á≈ª ˘ Í‡∂ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ «‹È∑ª «Ú⁄ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò Á∂
’≈Ò’º‡ ‹º‡ Ú∆ √ÈÕ «¬È∑ª Á∆ ÂÎ√∆Ò Ù≈‘∆ ÎπÓ≈Èª Á∆ √»⁄∆ «Ú⁄
Á‹ ‘À, «‹È∑ª ˘ Ø˜È≈Ó⁄∂ Ú∆ ¡≈«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
«√÷ ≈‹ √Ó∂∫

«√º÷ª Á∂ ≈‹ (AGCD-AHDI) «Ú⁄ Ú∆ ≈ÓÍπ Ê∂‘ Â∂ √Ó∂∫ √Ó∂∫
«√øÿ ÿØÛ √Ú≈ «¬ÊØ∫ Á∆¡ª ÏØ‘Ûª ¡Â∂ «ÍºÍÒª Á∆¡ª √øÿ‰∆¡ª
¤≈Úª Á∆ ÓΩ‹ Ó≈‰Á∂ ‘∂ ‘ÈÕ ı≈√ ’’∂ ‹Á «√øÿ ÿØÛ√Ú≈ ÚÀ∆
«Á¡ª ‘º«Ò¡ª ¡Â∂ ‘≈Û∑ ‹∂· Á∆¡ª ËπºÍª «Ú⁄, Ê∂‘ Á∂ ÁØÈØ∫ Í≈√ƒ
Ú◊Á∆¡ª ÈÁ∆¡ª «Ú⁄ ¡≈Í «¬ÙÈ≈È ’Á∂ ¡Â∂ ÿØ«Û¡ª Á∂ ’Ó
’º√∂ ÷Ø‘Ò ’∂ ÈÁ∆¡ª «Ú⁄ «¬ÙÈ≈È ’≈™Á∂ √ÈÕ «√º÷ «Ó√Òª Â∂
Ó‘≈≈‹ ‰‹∆Â «√øÿ Á∂ ≈‹ √Ó∂∫ «¬√ Ê∂‘ Á∂ ¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂ Á» Á»
Â’ ÿ≈√ Á∆ Ï‘πÂ≈Â √∆ ¡Â∂ ‹ø◊Ò ‘Ø‰ Á∂ È≈Â∂ «√øÿª Á∆ ¤≈¿∞‰∆
Ò¬∆ Ï‘πÂ Ó«‘Î»˜ Êª √∆Õ «¬È∑ª «ÁÈª «Ú⁄ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò∂ Á∂ √Á≈
Ó‰√≈ «√øÿ √‘ØÂ≈ È∂ ¡≈Í‰∆ √Á≈∆ ’≈«¬Ó ’∆Â∆ √∆Õ
√Á≈ Ó‰√≈ «√øÿ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò∆¬∂ Á≈ ¿∞‘ √Óª √∆ ‹Á
1. ‹‘ª◊∆, ÓπˆÒ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ √Ú≈«È¡ª ¿∞Ó∆Õ

2. ËÓÎø‚ Á∆ ¿∞‘ ’Ó ‹Ø «¬√Ò≈Ó ËÓ∆¡ª ˘ ‘∆ «ÁºÂ∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ
535
ÎÀ˜ÒÍπ∆¡≈ «Ó√Ò Á∂ √Á≈ È∂ Â«‘√∆Ò ‘π«Ù¡≈Íπ Á∂ «Í≥‚ Íº‡∆
˘ «‹º«Â¡≈ √∆ Â∂ √Á≈ ’ØÛ≈ «√øÿ È∂ ‘«¡≈‰≈ ¡Â∂ Ù≈Ó⁄π≈√∆
˘ ¡≈Í‰∂ ’Ï˜∂ «Ú⁄ ’∆Â≈ √∆Õ Î◊Ú≈Û∂ Á≈ ⁄ΩË∆ ‘’±ÓÂ ≈¬∂ √∆Õ
√Á≈ Ó‰√≈ «√øÿ ˘ ◊Û∑Á∆Ú≈Ò∂ Á∆ ⁄ΩË «Ú√∂ «Ú⁄ «ÓÒ∆ √∆Õ
¿∞‘ ¡ÀÙ «¬ÙÂ Á∆ ÓΩ‹ «Ú⁄ √’≈∆ Ó≈Ò∆¡≈ È≈ Á∂ √«’¡≈, «‹√
’’∂ ¿∞√ ˘ Ò≈‘Ω «Ú÷∂ ‹∂Ò∑ Á∆ ‘Ú≈ Ú∆ Îº’‰∆ Í¬∆ √∆Õ √Á≈
Ó‰√≈ «√øÿ Ò≈‘Ω Á∆ ‹∂Ò∑ «Ú⁄Ø∫ Ì◊ØÛ≈ ‘Ø ’∂ ‚ºÒ∂Ú≈Ò∆¡≈ «Ó√Ò «Ú⁄
Ù≈ÓÒ ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ÓπÛ ¡≈Í‰∂ «¬Ò≈’∂ Á≈ ¡˜≈Á √Á≈ ‘Ø «◊¡≈
√∆Õ ¿∞√ Á≈ ÍØÂ≈ √Á≈ Ó«‘Â≈Ï «√øÿ, ¡≈‘¨Ú≈Ò∆¡≈ «Ó√Ò Á∂
√Á≈ ÎÂ«‘ «√øÿ È≈Ò «ÓÒ’∂ ¡≈Í‰∂ «¬Ò≈’∂ ˘ ‘Ø ÚË≈ «‘≈ √∆Õ
‹Á ’ª◊Û∂ Á≈ ≈‹≈ √ø√≈ ⁄øÁ Áπ¡≈Ï∂ ˘ «‹ºÂ‰≈ ⁄≈‘øπÁ≈ √∆ Âª
√Á≈ Ó«‘Â≈Ï «√øÿ ‚ΩÒ∆1 Á∂ ÓØ⁄∂ «Ú⁄ ÒÛÁ≈ Ù‘∆Á ‘Ø «◊¡≈
√∆ Í ≈‹≈ √ø√≈ ⁄øÁ ‘≈ ÷≈ ’∂ Ìº‹ «◊¡≈ √∆Õ
«¬È∑ª «ÁÈª Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ «Í≥‚ Ï≈‘Ò≈2 Á∂ Ú√È∆’ Ìπº÷ ¡Â∂
◊∆Ï∆ È≈Ò Ó≈∂ ‘Ø¬∂ «Í≥‚ ˘ ¤º‚ ◊¬∂ Â∂ «’√∂ ‘Ø Êª ‹≈ Ú√∂ √ÈÕ
«¬√ ¿∞‹Û∂ «Í≥‚ «Ú⁄ ◊ÛÁ∆Ú≈Ò∂ Á∂ √Á≈ È∂ ÈºÈ ‹º‡ª ˘ Úº√‰
Ò¬∆ «Í≥‚ Ï≈‘Ò≈ «Ú⁄ Êª «ÁÂ∆ √∆ Í «Í≥‚ Á≈ Èª Í«‘Ò≈ ‘∆
⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ
√Á≈ Ïÿ∂Ò «√øÿ Á∂ ÿØÛ √Ú≈ª È∂ ⁄Ø÷≈ √Óª ≈ÓÍπ Ê∂‘ ˘
¤≈¿∞‰∆ Ï‰≈¬∆ «÷¡≈ √∆Õ «¬‘ Ê∂‘, «¬’ Úº‚≈ ¯Ω‹∆ ’À∫Í √∆, ‹Ø ¡≈¬∂
¡Ú≈≈ ‡Ø«Ò¡ª Á∆ ¡≈Ó◊≈‘ √∆Õ «√º÷ «Ó√Òª Á∂ √Ó∂∫ «¬‘ Ê∂‘ Ì◊ØÛ∂
«√øÿª Ò¬∆ Ú≈≈ ÷ªÁ≈ √∆ «’™«’ «¬‘ Ï‘πÂ≈ √πº«÷¡Â √∆Õ «¬√
«¬Ò≈’∂ Á∂ È≈» Óπ√ÒÓ≈È ≈‹Í»Â, «√º÷ª ˘ ¡≥ÁØ◊Â∆ √«‘ÔØ◊ «ÁøÁ∂
√ÈÕ «√º÷ª Á∂ Í«‘Ò∂ ¡Â∂ Á»‹∂ ÿ¨ÿ≈«¡ª √Ó∂∫ ’∞fi √»Ï∂Á≈≈È, Ò≈‘Ω
ÚºÒØ∫ «√º÷ª «ÚπºË ‘Ø¬∆¡ª ÚË∆’∆¡ª ’≈È Í»∆ Í»∆ ‘ÓÁÁ∆ ÷Á∂
√ÈÕ «¬‘ ◊ºÒ Ô’∆È∆ ‘À «’ «¬√ «¬Ò≈’∂ Á∂ Óπ√ÒÓ≈È ≈‹Í»Âª È∂
«¬√ Ê∂‘ Â∂ «√øÿª ˘ ≈ÙÈ Íπº‹Á∂ ’∆Â∂ ¡Â∂ ÿØ«Û¡ª ˘ Á≈‰≈ Í≈‰∆
Ú∆ «ÁºÂ≈Õ
1. «˜Ò∑≈ Â∂ Â«‘√∆Ò ‹¶Ë «Ú⁄ «ÓÈ‘≈√ ≈‹Í»Âª Á≈ «Í≥‚ «¬Ê∂ Ï≈Ï≈ ÓÂ∆Á≈√
Á≈ Í«√ºË ◊πÁπ¡≈≈ ‘ÀÕ
2. ‘ÁÏ√Â Èß: DG, Ê≈‰≈ Â∂ √Ï Â«‘√∆Ò Ìøπ◊≈Õ ’∞Ò ’Ï≈ AGB ‘À’‡∂¡˜Õ
536
¡≥◊∂˜ √’≈ Á≈ √Óª
AH@H ¬∆. ÂØ∫ ‘∆ ¡≥◊∂˜ √’≈ È∂ Í≥‹≈Ï, ‹øÓ» ’ÙÓ∆, ¡Â∂
¡¯◊≈«È√Â≈È Á∂ ‘ √Â∂ Á∂ È’Ù∂-Á«¡≈ Â∂ ÈÁ∆ È≈«Ò¡ª Á∆
‹≈‰’≈∆ ÷π¯∆¡≈ ÂΩ Â∂ ·Ø√ Ò∆‘ª Â∂ ¡øÌ «ÁºÂ∆ √∆Õ
«¬√∂ √øÏøË «Ú⁄ «¬’ ¡≥◊∂˜ Ô≈Â∆ «Ó√‡ Ê≈Ó√ Ï∆Ò AHBI
¬∆. Á∂ ’∆Ï «ÁºÒ∆ ÂØ∫ ‹øÓ» ’ÙÓ∆ ˘ Í≈‰∆ÍÂ, ’È≈Ò, ¡≥Ï≈Ò≈,
ÏÈ±Û, ØÍÛ, ÏÒ≈⁄Ω, ◊ÛÙø’, ‘π«Ù¡≈Íπ, ‘«¡≈‰≈, ◊Û∑Á∆Ú≈Ò≈,
Á√»‘≈, Óπ’∂∆¡ª Â∂ Í·≈È’Ø‡ Á∂ √Â∂ ÍÀÁÒ √Ã∆ È◊ Íπº‹≈ √∆Õ ¿∞√
È∂ «¬√ √≈∂ √¯ Ú≈Ò∂ √Â∂ Á∆ «Ú√Ê≈ Í»Ú’ «ÍØ‡ ¡≥◊∂˜
√’≈ ˘ Ì∂‹∆ √∆ ‹Ø Í«‘Òª Ï‘πÂ ◊πÍÂ º÷∆ ◊¬∆ √∆ Í Í≥‹≈Ï
˘ ¡≥◊∂˜ ≈‹ Á≈ «‘º√≈ Ï‰≈ ÒÀ‰ «Í¤Ø∫ ¿∞‘ «ÍØ‡ √¯È≈Ó≈ Á∆
Ù’Ò «Ú⁄ ¤≈Í «ÁºÂ∆ ◊¬∆ √∆Õ «¬√ «ÍØ‡ Á≈ ’∞ºfi ‘ºÊ «Ò÷Â∆
«‘º√≈ Í≥‹≈Ï √‡∂‡ ¡≈’≈¬∆Ú˜ Í«‡¡≈Ò≈ «Ú⁄ Ú∆ «Í¡≈ ‘ÀÕ ¿∞√
Ô≈Â∆ È∂ √πÌ≈Ú’ ‘∆, √Â∂ ¶ÿ«Á¡ª ¶ÿ«Á¡ª «¬√ Ê∂‘ Ï≈∂
«Ò«÷¡≈ ‘À, ““≈ÓÍπ ÷∂Û≈ Ê∂‘ «¬’ ¤Ø‡∆ «‹‘∆ ¿∞µ⁄∆ Â∂ ÏÛ∆ Ó‰∆’
‹◊∑≈ ‘À, «‹√ ˘ √Ê≈¬∆ ÒØ’ ≈ÓÍπ ÷∂Û∂ Á≈ Ê∂‘ ¡≈÷Á∂ ‘ÈÕ ÏÛ∆
√◊Â∆ ‹◊≈‘ ¡≈÷∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «¬º’≈ Áπº’≈ ¡≈ÁÓ∆ «¬Ê∂ ≈Â È‘ƒ
◊π˜≈ √’Á≈ Í ¡’√ ¯Ω‹∆ ’À∫Í ⁄«Ò¡≈ ¡≈ «‘≈ ‘ÀÕ Ï‘πÂ ¿∞µ⁄∆
Êª, √π‰∆ ‹ªÁ∆ √∆ Í √«Ó¡ª Á∂ ¶Ï∂ Í≥Ë «Ú⁄ Ï≈Ùª, ¯Ω‹ª Á∂ √Ó∂∫
√Ó∂∫ Ò◊Á∂ ’À∫Íª È∂ ¿∞ÍÒ∆¡ª ÂÀ‘ª ˘ ‘∂·ª ÒÀ ¡ªÁ≈ ‘ÀÕ ÏØ‘Ûª Â∂
«ÍºÍÒª Á∆¡ª ·ß„∆¡ª ¤≈Úª È∂ ’¬∆ ÂºÍ∆¡ª »‘ª ˘ ·≈«¡≈ ‘ÀÕ
óÏıÙ∆Ù «√øÿ «Èº‹ (‚≈:)
Dr. Bakhshish S. Nijjar, P.E.S.(1)
Director Punjab State Archives (Retd.)
M.A., Ph.D. (History)
M.A., M.O.L. (Persian)
M.A., Hons. (Punjabi)
D.P.E. Walton, Lahore
Member, Indian Historical Records Commission
537
î¯Ö ðÇÔå ê¹ÃåÕ êÌÅêå Õðé ñÂÆ Ã¿êðÕ Õð¯!
(1) SEWA SINGH (SANT)

GURDWARA RAMPUR KHERA
P.O. GARHDIWALA
Distt. HOSHIARPUR (PANJAB)
Ph : 01886-260334
(2) S. PERSHAN SINGH GILL

4025 SUMMIT CRT
MISSISAUGA (ONT) L5L 3C2
CANADA
Phone : 905-820-0488
(3) S. SUKHBIR SINGH RAI

2145 GROVE ROAD
YUBA CITY. CA 95991 (U.S.A.)
Ph. 530-673-7225
(4) S. HARBINDER SINGH DHILLON

43 PARKHALL ROAD
WOLVERHAMPTON (U.K.)
WV4 5DU
Phone : 01902-333914
538

Se Kinehiya-Punjabi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Se Kinehiya-Punjabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ã¶ ÇÕé¶ÇÔÁÅ?

ÇÜé©Å é ÇòÃðË éÅî¹ Ã¶ ÇÕé¶ÇÔÁÅ¨

Ã¶òÅ ÇÃ¿Ø (Ã¿å)

Í«‘Ò∆ Ú≈ : ‹ÈÚ∆ AIIA («ÂøÈ ‘˜≈)

Ì∂‡≈ : ¡ÓÒ Â∂ «Ú⁄≈

Ò∂˜ ‡≈¬∆Í √À«‡ø◊ :

◊π» Í≥Ê Á≈ Á≈√ :

ÇÂÕ êÇò¼åz ÁÅåîÅ

◊π» Í≥Ê Á≈ «‰∆ :

◊π» Í≥Ê Á≈ Á≈√ :

è¿é ×¹ðÈ è¿é ×¹ðÈ ÇêÁÅð¶¨

◊π» √ø◊Â Á≈ Á≈√ :

Ó‘ªÍπ÷, Í»È ÏÃ‘Ó-«◊¡≈È∆ √øÂ Ï≈Ï≈ ‘È≈Ó «√øÿ ‹∆, «‹È∑ª

◊π» «Í¡≈«¡ª Á∆¡ª ¡√∆√ª ¡Â∂

◊π» Í≥Ê Á≈ Á≈√ :

◊πÚ≈’ª Á∆ √πº⁄‹∆ ÚÂØ∫ :

1. √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆®

√≈Ë √ø◊Â Á∆ ⁄È Ë»Û :

ÎÚ∆ B@@F √∂Ú≈ «√øÿ (√øÂ)

1. ÏÀ«·¡ª ÏÀ«·¡ª ÊØÛ∑∆ ¿±∫ÿ ¡≈ ‹≈‰∆

Ú‚Ì≈◊∆¡≈ √Ø‘≈◊‰∆ «‹È©≈ ◊πÓπ«÷ «Ó«Ò¡≈ ‘« ≈«¬®

ÿØ Áπ÷≥ŒŒ∑ ¡«È’ ‘ÂøŒŒ∑ ‹ÈÓ Á≈«Ázø Ó‘≈ «Ï÷ŒŒ∑≈Áø®

«√ Ó√’ ÷ŒŒ∑≈ Í≈ÏÃ‘Ó≥ ‘√ ’≈Ô≈ ÷ŒŒ∑∑≈ ÍÓ∂√…‘®

ÃÌÆ ×¹ðÈ éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ êÌå¼Ö çðôé Ô¯ä¶

1. ¡ÚÂ≈ «√øÿ Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ √: √øπÁ «√øÿ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∂ √’∂ Ó≈√∆ Á∂ ÍπºÂ

1. Ï≈Ï≈ ‹∆ ˘ Ï≈¡Á «Ú⁄ ÍÂ≈ Òº◊≈ «’ ¡ÚÂ≈ «√øÿ ’«Ó¿∞«È√‡ª Á∆ √ø◊Â

1. √: «Í¡≈≈ «√øÿ Á≈ «Í≥‚ ≈‹Íπ Ì≈¬∆¡ª, ◊ØÂ √øÿ≈, Ê≈‰≈ √Á,

1. ÍÀª ÂØ∫ ‘∆‰≈ ¨Ò∑≈ ÓÈ∞º÷

1. Ù∂ (‘ø’≈ Ú≈Ò∆ «ÏÂ∆ ÈÓ ‘Ø ◊¬∆)

1. Ï≈Ï≈ ‹∆ È∂ «¬‘ ¡È∞ÌÚ∆ Ï⁄È ÂÁ «Ò÷‰∂ ¡øÌ ’∆Â∂ √È «’ √≈‚∂ √∆

2. («Í¤Ò∂ Í≥È∂ Á≈ Îπ‡ ÈØ‡) Ï≈Ï≈ ‹∆ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ È≈ Âª √øÂ ’‘≈™Á∂

È≈Ó Á∆ ¡ΩÙË∆ È≈Ò ‹ÁØ∫ √. ¡ÚÂ≈ «√øÿ ‹∆ ≈˜∆ ‘Ø ’∂

* ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ¡≈ÙÓ Á∂ ⁄Ø‡∆ Á∂ ‹Ø◊∆ÙÚª È∂ «¬√ ˘ Í÷ ’∂ ¡≈ÙÓ Á∂ Óπ÷∆

¡«‹‘∆ «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈

1. ◊øÈ∂ Á∂ ¿∞ÍÒ≈ «√≈ ‹Ø ’º⁄≈ Â∂ Íº«Â¡ª Ú≈Ò≈ ‘πøÁ≈ ‘ÀÕ

1. ËΩÒÍπ «¡≈√Â Á∂ ≈‹∂ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ «Ó‘ÈÂ∆ Í≥‹≈Ï∆ ÒØ’ª Á≈ ’≈¯∆

1. !Ó≈Ô≈ Á≈ ÍÂ∆ (ÍÓ∂Ù)

1. Ì◊Â∆, 2. ¡ÀÈ’ª, 3. ‘ Êª ‘≈˜ È≈˜, 4. ÊØÛ∑≈ «‹øÈ≈ √Óª, 5. «Ê

1. √. ¡ÚÂ≈ «√øÿ ÁÒ∂ ‚≈: ’Â≈ «√øÿ Á∂ Ï«‘ÈØ¬∆ √ÈÕ

1. ‚≈: ’Â≈ «√øÿ ‹∆ Á∂ «ÍÂ≈ ‹∆ Â∂ Ï≈’∆ ÍÚ≈ «Èø’≈∆ ÁÏ≈ Ï≈:

¡ÈØ÷∆ Â‹Ú∆˜, Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ «ÁzÛ∑Â≈ :

1. Óπ’Â∆ Âª «√ºË≈-ÍºË≈ √Â≈

È≈Ê Á≈ Í«‘Ò≈ ‘ÓÒ≈ :

1. ÂÓØ ◊π‰ (’ØË∆ Â∂ ÌØ◊∆ «ÏÂ∆ ÍÀÁ≈ ’È Ú≈Ò∆ ıπ≈’)

≈‹√Ê≈È ÂØ∫ Í≥‹≈Ï ÚÒ

’º⁄∆ ◊π¯≈ Á∆ «Â¡≈∆

1. ¡≈Í ‹∆ ÏºÂ∆ √≈Ò≈ Ó»Ò-Ó≥Âz Á∆¡ª ‘ Ø˜ ’Á∂ √ÈÕ

¡Ú◊Â »‘ª Á≈ ‘ÓÒ≈

1. «‹È∑ª Á∆ ◊Â∆ È≈ ‘Ø¬∆ ‘ØÚ∂, Á∂‘ «‘Â Ì‡’Á∆¡ª »‘ªÕ

1. ‹Ø ¡≈ÂÓ≈ È«ÓÂ (ÙπÌ) ’Ó ’∂Õ

1. Óº¤∆Õ 2. «ÚøÈ∑∂ ‘Ø¬∂Õ 3. ‘≈Ê∆Õ 4. √ºÍÕ 5. Ì¿∞≈Õ 6. ÷Í ◊¬∂Õ 7.

1. ’∞ºÂ∂Õ 2. «◊ºÁÛÕ 3. ÏªÁ, ⁄∆Â∂, Ù∂Õ 4. «ÏºÒ∂Õ 5. Ì∂‚ªÕ 6. ¶»ÏÛÕ

1. ´‡ ‘∂ ‘ÈÕ 2. ‘Ø «ÚØË∆ ÁπÙÓ‰ Í≥‹ ‘È ÓÀ∫ «¬’ºÒ≈ ‘ªÕ

1. ÌÀÛ∂ ÓÈ∞º÷ Á∆ √ø◊Â Â∑ª ‘ÀÕ

Ï≈Ï≈ ‹∆ Ò¬∆ ¤ºÍ∆

√: ’≈ÏÒ «√øÿ Á≈ «ÓÒ≈Í

Ì≈: Ò≈Ì «√øÿ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ Á≈ «ÓÒ≈Í

1. ‘À‚-Ó≈√‡ Í»È «√øÿ ‹∆ √ÍπºÂ √. ÏøÂ≈ «√øÿ ‹∆ «Í≥‚ Ï≈‘Ò∂ Áπ«È¡≈Ú∆

¯È∆¡ √ºÍ ˘ Ó≈È Â∂ Ï≈Ï≈ ‹∆ Á∆ È≈˜◊∆

1. ‹Ø ◊πÁπ¡≈≈ √≈«‘Ï ÂØ∫ «ÂøÈ ’∞ «’ºÒ∂ Á∆ Á»∆ Â∂ Ú◊Á≈ ‘ÀÕ

√Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ÍÃ’≈Ù

¡≥È ‹Ò ÂØ∫ ÏˆÀ ‹≈Í

1. ⁄ø◊∆ Â∑ª √’≈Ê∂ (√ÎÒ), 2. ‹Ø ◊π» ¡ÓÁ≈√ ‹∆ Á∂ √Â∂ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ