YAN DE

AtOEtÍ|EEilE EfI OIRT$TIEl|TRSADIRIilOTfI

YAN IIET

BATAYIAASCH GEI{OOTSCHAP

YAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
OPGERICHT 1778.

DEEL XIII NA4

-

Brtlvr¡. 's-GnayENHAeE
G" I(0L,FF & Co. }t. NIJHOFF.
1905.
ii (ru
íóttKEFIN ¡
QreÉ9
 Rr¡r,¡.an II.

HET DAK YAN TJANDI PA]MON, EN DE DAKE}I

DER IIOOFDTEMPELS TE PRAMBAI{AN,
DOOR
Dn. J. Bn¡.nons.

Kon in de Augustus-vergatlering van 1g03 bericht worden,

dat hei gelukt was ook den oorspronkelijken yorm van het
portaal yan de groote tjantli op het Mendoet-terrein uit te
vinden, en daarblj een stel teekeningen ter bezichtiging wor-
den aangeboden, die dat duidelijk maakten, het is thans
mogelijk ook een drietal teekeningen te vertoonen, ,ilie laten
zien hoe indertijd het tlak er heeft uitgezien van de Tjandi
Pawon, in de desa Bradjanalan, tusschen Baraboedoer en
Mendoet.
Ilet opzettelijke onderzoek, dat daartoe in October j.l. in-
gesteld werd, heeft, al zag ook hier de zaak er oorspronkel$k
eyen hopeloos uit, almede een goed gevolg gehad. De drie
bladen (1o één aanzicht van het dak, 23, één projectie van het
dak, en 3o een serie detailteekeningen, die de verklaring en de
verantwoorcling van de reconstructie tevens geyen, en te samen
een tweede aanzicht vormen) yergen slechts een enkelen oog-
opslag, zelfs om de waarde yan het resultaat te beoordeelen.
Yan dit dak etond niets meer. Het hoogste voorhanden
gedeelte van den tempel was een stuk van het afdekkings-
ogief yan het lichaam daarvan. De nog voorhanden losse
stukken waren allerminst talrijk, zooals te zien is uit het
cletailblad. Wel is waar z{jn er meer steenen nog aanwezig'
clan op dat blad bepaaldelijk zijn aangegeyen, maar deze zgn
alle slechts directe partners van die anderen, of in het een
of andere opzicht minder marquant. '¿ü wezen dus ook slechis
heüzelfcle of nog minder uit.
XX
Nadat de klokken met hare lotuskussens gereconstrueerd
waren, en zoo ook hare bases waren uitgevonden, bracht een
nauwkeurig onderzoek der fragmenten aan den dag, dat het
dak onder de groote klok een soort van torengebouwtje moest
hebben gehad, vierkant van yorm, en met yoorsprongen.
Op een zelfde wijze kwam het aan het licht, dat de kleine
klokken evenzeer op vierkante gebouwtjes, maar zonder voor-
sprongen, stonden. Yan de basis van deze gebouwtjes bleek
zelfs een aaneengesloten stuk voorhanden te zijn, dat tevens
uitwees hoe ook de bases der kébén-punten moeten zljn
geweest.
Dat de torenbouw, die de groote kloh droegr nog door een
estrade gedragen werd, die tusschen de vier kieine klokken
en tle vier kébén-punten in lag, bleek langs twee wegen.
Zoncler dat toch zou de groote klok te diep tusschen de kleine
klokken verzonken zljn geweest, en de groote breed.e ornament-
combinatie, die nergens aan d.en buitenrand van het dak haar
plaats gehatl kan hebben, heeft juist een afmeting, die zulk
een estrade vergen zou.
t{u kan bij een spits dak in den regel worden aangenomen,
dat cle hoek van rijzing ook de hoogte aangeeft, terwijl ge-
woonlijk de klimming daarin op te merken, parallel loopt
met die van het gewelf van het gebouw. Hier volgde daar-
uit dadelijk, dat onder het reeds gereconstrueerde gedeelte
van het dak, tusschen dit en het afdekkingsogief van het
lichaam van het gebouw, nog een onderstel moest ontbreken.
Blijkens het detailblad was ook daarvan nog een marquant
stuk voorhanden, namelijk een groot stuk van de krooniljst
met het deze dragende ogief, als het ware een proef op de
som of een bevestiging van de juistheid van de redeneering.
Ook in dit geval heeft men den Eleer vAN DER Heru zijn
dank te betuigen yoor de moeite clie hlj zich getroost heeft,
om het reconstructie-werk te helpen tot stand te brengen.
Yoortbouwende op de opname en de teekeningen van den
Heer vlx Enp, en nauwkeurig nagaande wai nog aan fuag-
menten voorhanden was, of onder het werk nog uit den grond
XXI
[<wam, leverde stuk-opnamen en teeke[ingetjes, die
hij alle
noodig waren om een nauwkeurig en beredeneerd overzicht
over de restanten te krijgen, en zette hij ook, toen het zooYer
was, de teekeningen in elkander.
I{a hetgeen b[j de Mencloet gelukt was, moge dit in een
zeker opzicht iets van minder beteekenis schljnen, in wezen
'waardeering. Iedere
verdient ook deze arbeid niet minder
tjandi geeft haar eigen en nieuwe moeiel$kheden, en al was
het werk een soortgelljk als dat b$ die anilere tjancli, het
was er toch ook een van geheel anderen aard, zooals een
ieder begrijpen zal, als h[j er op iet, dat daar van de basis
werd uitgegaan en hier blj den top begonnen werd'
ook mag men van nu a{ aan, niet veronderstellen, dat
ditzelfde werk bii nog andere tjandi's gemakhelijk zal kunnen
geschieden. wat hier geiukte, lukt vermoedelijk elders niet.
Hoofdzaak is dat er nog volcloende sprehende stuhken Yoor-
handen zljn, en dat, als er nog andere bezwaren bijkomen,
zooals blj Prambanan het geval is, ook de steenen niet door
elkander z$n gemengd.
De onverantwoordeliike wijze waarop daar, onder de leitling
yan Dr. GRoNEMAN, met de afgevallen steenen der tjandi's
gehandeld is, zal wel voor goed, een belemmering z[jn, om
ook daar een poging in deze richting met eenig goed gevolg
bekroond te zien. Ik zal hierover eiders mij uiivoeriger
uiten. Ilier zij er slechts op gewezer'1 dat ter plaatse ver'
schillende tempels Yan zeer overeenkomstigen Yorm op één
terrein stonden, wat als van zelf, ook als de methoden, bli
het ontgraven van ouclheden algemeen toegepast, aI geheel
onbekend waren geweest, tot voorzichtigheid, ter voorkoming
yan yermenging, had moeten aansporen. Waar de techniek
der constructie, zooals bij Prambanan het geval is, de moeielijk-
heid nu nog homt verawarent - maar zoo iets ziet dan toch
€en ieder, die ook maaf een greintje verstand van zulke
zaken heeft, daar zou ik niet gaarne de moreele verant-
- willen dragen voor het te loor gaan van veel
woordelijkheitl
hoog kunsrgenot, dat met een weinig voorzichtigheid en zaak'
 XXII
kennis aan de omstanders, als nu bij de Tjandi Mendoet en
de Tjandi Pawon is geschied, vermoedelijk bereid had Icunnen
worden. Eén der groote tempels zoa zeker nog wel te re-
construeeren zljn geweest, met de aanvur'lende gegevens door
de anderen verstrekt. I{iettegenstaande mü ook voor pram-
banan opgedragen werd de aanwiizingen te doen voor de
restauratie der gedeelten, die hersield zouden worden, en ik
dus, evengoed als bii de Tjandi Mendoet en de Tjandi pawon,
overwogen heb tot hoever ik, met de mii opgelegde verant-
woorclelijkheid, de werkzaamheden yoeren moest, heb ik m$
b{j den stand van zaken genoodzaakt bevonden daar hiervan
af te zien. alles wat indertiid buiten op en om de gebouwen
gevonden werd, zou op nieuw gekeercl moeten worden, en
dan nog is en bliift het zeker twiifelachtig of men ooit uit
de aangerichte verwarring wijs zal kunnen worden. Eloe
gaarne ik ook voor Prambanan in deze richting het mijne
had gedaan, het onmogellike mag niet gevergd worden, nóch
van mii, noch yan een der personen, die mü bü de oudheden
op zulk een prijzenswaardige wijze helpen.

Dec. 1903.