Professional Documents
Culture Documents
i
Yusuf Şahin – Yakup Kurucu
ATOM FİZİĞİ
ISBN 975-8792-57-1
Kapak Tasarımı
zulfin.eua
Yayın Yönetmeni
Gürsel Avcı
Baskı ve Cilt
Öncü Matbaası
0 312 384 31 20
ii
Prof. Dr. Yusuf ŞAHİN
iii
ÖNSÖZ
19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın ilk yarısında fizikte ve bunun sonucu
olarak ta teknolojilerde çok önemli gelişmeler yaşanmıştır. Mikroskobik fizik
alemindeki bu gelişmeleri takip edebilmek, ayak uydurabilmek veya katkıda
bulunabilecek bu sahadaki temel bilgileri iyi bir şekilde özümsemekle mümkündür.
Bu kitabın esasını, lisans seviyesinde Atom Fiziği dersinde anlattığımız temel
konular teşkil etmektedir.
1. Bölümde mikroskobik fizik alemindeki genel bilgiler, 2. Bölümde atom
modelleri, 3. Bölümde atomlarla ilgili olarak parçacık ve dalga özellikleri, 4.
Bölümde bir elektronlu atomlar, 5. Bölümde magnetik moment, spin ve rölativistik
etkiler, 6. Bölümde çok elektronlu atomlar, 7. Bölümde dış elektrik ve magnetik
alanda atomlar, 8. Bölümde atomlarda ışıma ve 9. Bölümde x-ışınları anlatılmıştır.
Son bölüm lisans öğrencilerine ilaveten lisans üstü öğrenciler, diğer araştırmacılar
ve öğreticilerin de yararlanabileceği bir bölüm olarak hazırlanmıştır.
Bu kitapta, birçok problemin çözümü yapılarak, alışılagelmişin dışında, bölüm
içinde ilgili kısımlarda verilmiştir.
Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümünün araştırma
laboratuarında yapılan çalışma sonuçlarından bazılarına da bu kitapta yer vermek
bizim için ayrı bir zevkti.
Bazı özel konular, türetmeler ve tablolar eklerde verilmiştir.
Yeni doğan bu kitabın büyüyüp gelişmesinde, her hangi bir şekilde olumlu katkı
sağlayacak olan herkese şimdiden teşekkür ederiz.
iv
İÇİNDEKİLER
3 Parçacıklar ve Dalgalar.................................................................................. 83
3.1 De Broglie Postülatı .................................................................................... 83
3.2 Pilot Dalgaların Bazı Özellikleri ................................................................. 87
3.3 De Broglie Postülatının Denel Olarak Doğrulanması.................................. 91
3.3.1 Davisson-Germer Deneyi .................................................................. 92
v
3.4 Bohr Kuantumlanma Kuralının Öngörüleri................................................. 97
3.5 Belirsizlik Prensibi .................................................................................... 100
3.6 Belirsizlik Prensibinin Bazı Neticeleri ...................................................... 105
vi
6.9 LS Eşlenimi (Çiftlenimi) ........................................................................... 225
Hund Kuralları........................................................................................... 234
6.10 jj Çiftlenimi ............................................................................................. 234
vii
9. X-Işınları .......................................................................................................... 317
9.1 X-Işınlarının Keşfi..................................................................................... 317
9.2 Sürekli X-Işını Spektrumu......................................................................... 317
9.3 X-Işını Çizgi Spektrumu............................................................................ 323
9.4 X-Işını Spektrumlarının Ölçülmesi ........................................................... 331
9.5 X-Işınlarının Saçılması ............................................................................. 335
9.5.1 Thomson ve Rayleigh (Koherent) Saçılmanın Klasik Teorisi......... 335
9.5.2 İnkoherent Saçılma......................................................................... 339
9.6 X-Işını Raman ve Plasmon Saçılması ....................................................... 345
9.7 X-Işınlarının Soğurulması ................................................................... 348
9.8 Fotoelektrik Olay ve Çift Oluşum ...................................................... 352
9.9 Pozitronlar ve Diğer Antiparçacıklar......................................................... 355
viii
İki büyük manzara var
Göz kapaklarımı açar
Rengi, biçimi görürüm;
Kapar içimi görürüm.
A.N.A.
1. BÖLÜM
GENEL BİLGİLER
Giriş
PARÇACIKLAR VE DALGALAR
3.1 De Broglie Postülatı
19. yüzyılın başlarında "fizikte her şey tamamlandı; artık fizikte çalışmaya
gerek yok, aksi zaman ve para israfı olur" düşünceleri yaygın kanaatti. Fakat, aynı
yüzyılın son çeyreğinde, mikroskobik fizik sahasına çok önemli pencereler açılıp,
20. yüzyılda bu sahadaki hızlı gelişmeler ve ilerlemeler devam etti.
Maurice de Broglie, ışığın parçacık özelliği üzerine Compton'un görüşlerini
destekleyen deneysel çalışmalar yapmaktaydı. O yıllarda, ilmî gündemi neredeyse
dolduran fizik tartışmaları Maurice'in tarihçi kardeşi Louis de Broglie'nin de fiziğin
filozofik problemlerine ilgi duymasına sebep oldu. Louis 1924'te sunduğu doktora
çalışmasında madde dalgalarının varlığını ileri sürdü. O'na göre "Einstein'in dalga-
parçacık ikiliği bütün fiziksel tabiata genişletilebilecek bir esas" idi. 1924'te
yayınlanan doktora tezindeki bu ve benzeri görüşleri büyük eleştiri ve alay konusu
edilen de Broglie'ye yine bu düşüncelerinden dolayı 1929'da Nobel Fizik Ödülü
verilmiştir.
De Broglie 1924'de elektron, alfa parçacığı, bilardo topu ve benzeri fizikî
nesnelerin belli şartlar altında dalga özelliği göstereceği fikrini ileri sürdü.
Elektromagnetik dalgaların parçacık özelliği gösterdiği Einstein ve Compton
tarafından ispatlanmıştır. Nasıl ki klasik fizikte sadece dalga olarak düşünülen
nesneler parçacık özelliği gösteriyorsa, parçacık olarak düşünülen nesneler de dalga
özelliği gösterebilecekti. Bu son özellik radyasyonun yayılması araştırıldığında
görülecektir. De Broglie, bu düşünceyi parçacıkla ilişkili (ona eşlik eden) bir pilot
dalga düşünerek izah etti. Bu özelliği inceleyebilmek için kullanılacak fizikî
sistemlerin ölçü boyutları ölçülecek dalgaboyu ile kıyaslanabilir olmalıdır. Meselâ,
Şekil 3.1'deki yarıkla bir kırınım deseni elde etmek için λ ≥ d olmalıdır. Aksi
hâlde, yani λ « d olması halinde yarığın keskin bir görüntüsü elde edilebilir.
N
1
∑ 2m
i =1 j
( pxj2 + p 2yj + pzj2 ) + V ( x1, y1, z1,..., x j , y j , z j ,..., xN , y N , z N , t ) = E (4.1)
N
h2 ∂2 ∂2 ∂2 ∂
∑ − 2m
j =1 j
(
∂x 2j
+
∂y 2j
+
∂ 2z
) + V ( x1 ,..., z N , t ) = ih
∂t
(4.2)
N
h2 2 ∂ψ
∑j =1
−
2m j
∇ jψ +Vψ = ih
∂t
(4.3)
∂2 ∂2 ∂2
∇ 2j = + + (4.4)
∂x 2j ∂y 2j ∂z 2j
MAGNETİK MOMENTLER,
SPİN VE RÖLATİVİSTİK ETKİLER
5.1 Einstein-de Haas Olayı
Çok elektronlu nötür bir atomun +Ze yüklü çekirdeği etrafında her biri -e
yüküne sahip Z tane elektron vardır. Bu elektronlar, çekirdeğin çekici Coulomb
kuvveti ve diğer Z-1 elektronun itici Coulomb kuvveti etkisinde hareket ederler. Bu
kuvvetlerin yanında, daha küçük de olsa, spin açısal momentumla ilgili olan gibi,
diğer bazı kuvvetler de vardır. Böyle bir sistem için oldukça karmaşık olan
Schrödinger denkleminin tam çözümünün bulunması esasen imkânsızdır. Buna
rağmen, çok elektronlu atomlara oldukça uygun teorik ifadeler mevcuttur.
Helyum gibi küçük atomlar için elektronlar arasındaki etkileşmeler baştan
dikkate alınmayıp çözüme gidilir ve bu etkileşmeler, sonradan, pertürbasyon olarak
ilâve edilir. Fakat, çok sayıda elektrona sahip sistemlerde, elektronlar arası
etkileşmeler pertürbasyon olarak düşünülmeyecek kadar büyüktür. Bu durumda
pertürbe olmamış sistem için Schrödinger denklemi, Z denklemli bir takıma ayrılır,
ki bunlar çok zorlukla karşılaşılmadan çözümlenebilir. Çünkü, bunların her biri bir
tek elektronun koordinatlarıyla ilgilidir.
İstenilen özelliklere sahip pertürbe olmamış bir sistem, her bir elektronun
küresel simetrik bir net V (r ) potansiyelde bağımsızca hareket ettiği kabul edilerek
elde edilebilir. Tabiî ki burada r, elektronun çekirdekten uzaklığıdır. Buradaki net
potansiyel çekirdeğe göre çekici küresel simetrik potansiyelle, elektronla diğer Z-1
elektron arasındaki ortalama itici küresel simetrik potansiyelin toplamıdır. Ortalama
itici potansiyel, elektronların ortalama ışınsal (radyal) ihtimaliyet yoğunluklarına
bağlıdır. Bu ihtimaliyet yoğunlukları ise pertürbe olmamış sistemin özelliklerini
kapsayan denklemler çözümlenene kadar bilinemez. Bu işin halli için önce kaba bir
itici potansiyel kullanılır ve dalga fonksiyonu bulunur, sonra ihtimaliyet yoğunluğu
veya dalga fonksiyonu kullanılarak bu itici potansiyel düzeltilir. Bu işlemlerle
bulunan iyileştirilmiş potansiyele öz-uyumlu (self-consistent) potansiyel adı verilir.
Bu şekildeki hesaplamalara, aşağıda göreceğimiz gibi bir işlem çiftinde başlangıç
potansiyeli ile bitiş potansiyeli arasında fark kalmayıncaya kadar devam edilir.
Self-consistent muameleyi esas alan iki önemli teori mevcuttur. Bunlardan
biri Tomas-Fermi teorisi, diğeri ise Hartree teorisidir.
1S
0 hariç, bir atom optikçe aktif elektronlarının yörünge ve spin manyetik
momentlerinden dolayı net bir manyetik momente sahip olacaktır. Tamamen dolu
olan diğer alt kabuklardaki elektronların net manyetik momente katkıları
8. BÖLÜM
ATOMİK IŞIMA
8.1 Giriş
Klasik olarak dipol ışıması, zıt yönlerde ileri-geri hareket eden eşit ve zıt
yüklerden kaynaklanan bir olaydır. Yüklerin her biri, doğru çizgi boyunca basit
harmonik hareket yapmaktadır (bu izah ilk olarak 1886'da Heinrich Hertz tarafından
yapıldığı için böyle bir dipol Hertzian dipol olarak adlandırılır). Eğer yüklü
parçacıklar izole edilmiş bir sistem oluşturuyorlarsa, onların titreşimleri esnasında
kütle merkezlerinin durgun kaldığı hareketsiz bir çerçeve (kütle merkezi koordinat
sistemi) bulabiliriz. Eğer yüklü parçacıkların kütleleri eşit ise, kütle merkezine göre
yer değiştirmeleri daima eşit ve zıt olacaktır. Bununla beraber eğer parçacıklardan
biri diğerine göre çok daha ağır ise, ağır parçacığı sabitmiş gibi kabul edip dipolün
titreşmesinin sadece hafif parçacığın hareketinden kaynaklandığını söyleyebiliriz.
Bu son durum, atomik ışımada çekirdeğin hareketsiz kabul edildiği (klasik olarak)
ve ışıma alanını elektronun oluşturduğu durumla ilgilidir. Daha sonra göreceğimiz
gibi, çoğu atomik spektrumlar için temel mekanizma bu tipteki klasik elektrik
dipolünküne benzemektedir.
Şimdi Şekil 8.1a'da görüldüğü gibi, maksimum yer değiştirmesi z 0 olacak
şekilde bir q yükünün (çoğu durumda bu bir elektron, q = − e , olacaktır) z
ekseninde aşağı-yukarı ω açısal frekansıyla titreştiğini düşünelim. Bu sistem için
klasik elektromanyetik teorinin sonuçları aşağıda özetlenmiştir1.
t zamanında r , θ koordinatlarıyla verilen A noktasındaki enine elektrik
alan, yükün t − r / c geciktirilmiş zamandaki a (t − r / c ) ivmesiyle orantılı olup
aşağıdaki eşitlikle verilir2.
1
B. Rossi, Optics, Addisson-Wesley, Reading, Mass., 1958.
2
Bu bölümdeki tüm eşitlikler cgs birim sisteminde verilecektir.
9. BÖLÜM
X-IŞINLARI
9.1 X-Işınlarının Keşfi
BİRİM SİSTEMLERİ
1960 yılında Uluslararası Birim Sisteminin (SI) "Metrik Sistem" yerine
kullanılması ilgili Uluslararası kuruluşlarca kabul edilmiştir. SI sisteminin yedi
temel biriminin adları (sembolleri, temsil ektikleri fiziksel nicelikler) aşağıda
tanımlarıyla birlikte verilmiştir.
x2
V ( x) = C (1)
2
Burada C bir sabittir. Böyle bir potansiyelin etkisinde hareket eden bir parçacık için
geri çağırıcı kuvvet F = −∂V / ∂x = −Cx olur. Klasik teoriye göre bu parçacık denge
noktasından bir x0 kadar yer değiştirmiş ise denge noktası etrafında sinüzoidal
olarak titreşim hareketi yapacaktır. Bu titreşimin frekansı,
1 C
ν = (2)
2π m
Sin 2 A + Sin 2 B = 1
1 1
SinASinB = cos( A − B) − cos( A + B)
2 2
1 1
CosACosB = cos( A − B) + cos( A + B)
2 2
1 1
SinACosB = sin( A + B) + sin( A − B)
2 2
e ± iθ = cos θ ± i sin θ
e iθ + e − iθ
cos θ =
2
e iθ − e − iθ
sin θ =
2i
x2 x4 x6
cos x = 1 − + − + ⋅⋅⋅
2! 4! 6!